Türkeli Dergisi 4. sayı - turan-sam

Fèrmalar ö÷ön gþmrök vÿ vergè rösumlarûnû þdÿmÿkhÿmèøÿ aüûr yök hesab edèlèr. Vergèlÿrdÿn yayûnmaqö÷ön bèznes strukturlarû bèr ÷ox halda vergèyûüanlar vÿgþmrök agentlÿrè èlÿ ÿlbèr olurlar.Bèr tÿdqèqatûn nÿtècÿsèndÿ gþstÿrèlèr kè, tÿkcÿ Pa -kèstanda korrupsèya vÿ sÿrèøtÿsèz èdarÿ÷èlèk 50 faèzazalsaydû ömumè daxèlè mÿhsulda vergè nèsbÿtè 13,6faèzdÿn 15 faèzÿdÿk artardû. Afrèka þlkÿlÿrènèn tÿcrö -bÿsè problemèn nÿ qÿdÿr ÿhatÿlè olduüunu ÿks etdèrèr.Qambèyada 90-cû èllÿrèn ÿvvÿllÿrèndÿ vergè yûüûmlarûndanvÿ gÿlèr vergèsèndÿn yûüûlan mÿnfÿÿt ÖmumèDaxèlè Mÿhsulun 8-9 faèzènè (hÿmèn þlkÿnèn sÿhèyyÿxÿrc lÿrèndÿn 7 dÿfÿ ÷ox), gÿlèr vergèsèndÿn qa÷ma hal -larû èsÿ 70 faèz tÿøkèl etmèødèr. Kè÷èk vÿ orta möÿs sè -sÿlÿrèn yalnûz 40 faèzè vergè þdÿmèødèr.Èqtèsadè ènkèøaf ö÷ön korrupsèya faktoru èlÿ yanaøûmötÿøÿkkèl cènayÿtkarlûüûn da tÿhlökÿ tþrÿtmÿsè ay -dûn dûr. Bèr ÷ox þlkÿlÿrdÿ rast gÿlènÿn hallardan bèrè mö -tÿøÿkkèl cènayÿtkarlûüûn qanunè bèznes özÿrèndÿ na ra -zûlûüû cèddè narahat÷ûlûq doüurur. Mötÿøÿkkèl cènayÿt -karlûqla mÿøüul olan qruplarûn tÿbèè kè, dönya mèq ya -sûnda malèyyÿ fûrûldaqlarûnda èøtèrak etmÿsè dèqqÿt ÷ÿ -kècè hallardan bèrèdèr. Ètalèya, Øÿrqè Avropanûn ènkèøafetmÿkdÿ olan þlkÿlÿrè, o cömlÿdÿn ke÷mèø sovet res -pub lèkalarûnûn bèr ÷oxu ö÷ön mötÿøÿkkèl cènayÿtkarlûqadè hallardan bèrèdèr. Mötÿøÿkkèl cènayÿtkar qruplarqanunsuz mÿnfÿÿtlÿr vasètÿsèlÿ nÿènkè mÿmurlarûn buprosesdÿ èøtèrakûnû tÿmèn edÿ, hÿm÷ènèn qanunè bèznesèdÿ þz tÿsèr daèrÿsènÿ ala bèlèrlÿr. Qanunsuz bèznesènvergèdÿn yayûnaraq qazandûüû gÿlèrlÿr yenèdÿnqanunè bèznesÿ yatûrûla vÿ yenè möqavèlÿlÿr ÿldÿetmÿyÿ yþnÿldèlÿ bèlÿr. Øÿrqè Avropa vÿ ke÷mèø sovetdþvlÿtlÿrèndÿ tez-tez rast gÿlènÿnhallardan bèrè þlkÿ mèqyasûndaaparûlan þzÿllÿødèrmÿdÿn gÿlÿngÿlèrèn hÿr hansû ènkèøaf etmèø þl -kÿ dÿ bèr zavodun þzÿllÿødèrèlmÿsèndÿngÿlÿn g lèrdÿn az gþrönmÿ -sèdèr. Mafèya nÿza rÿ tèndÿ olan bèz -nes qu rumlarûnûn fÿ alèy yÿtè ma lèy -yÿ cènayÿt lÿrè nèn baø vermÿ sènÿmö höm tÿsèr gþs tÿ rÿn amèllÿr dÿn -dèr. Èta lèyanûn göney ÿrazèsèndÿapa rûlan bèr so rüuda gþstÿrèlèrdè kè,kè÷èk vÿ orta sÿvèy yÿlè øèrkÿtlÿrènyarûdan ÷oxu krèmènal qrupla vÿ yaonlarûn sèyasè möttÿfèqlÿrènèn tÿz -yèqlÿrèlÿ tenderlÿrdÿn uzaqlaø dû -rûlûblar. Mötÿøÿkkèl qruplarûn zÿn -gèn lèyè vÿ bey nÿlxalq ÿlaqÿlÿrèonlara nÿzarÿtèn ÷ÿtènlèyènè doüurur.Mötÿøÿkkèl cènayÿtkarlûq tÿbèè kè, bèr ÷ox haldaþlkÿlÿrdÿ baø verÿn èrèmèqyaslû korrupsèya hallarû èlÿözvè ÿlaqÿdÿ olur. Onu da bèldèrmÿk èstÿrdèk kè, èrèmèqyaslûkorrupsèya bÿzÿn ènkèøaf etmèø þlkÿlÿrdÿ baøverèr. Bu xösusèlÿ tÿchèzat vÿ tèkèntè bþlmÿsè èlÿ baülûdaha ay dûn þzönö gþstÿrèr. Mèsal olaraq AlmanèyaFede ra tèv Respublèkasûnda Frankfurt aeroportununèkèncè termènalûnûn tèkèntèsè ö÷ön mö qavèlÿlÿrè udmaüa2,5 mèlyard alman markasû mÿb lÿüèndÿ röøvÿtverèlmÿsènè gþstÿrmÿk olar.Èrèmèqyaslû korrupsèya amèlèndÿ bÿzÿn ènøaat sektorundabaø verÿn malèyyÿ fûrûldaqlarû dèqqÿtdÿn ya -yûnûr. Ancaq dönya mèqyasûnda baø verÿn hallar de -mÿyÿ ÿsas verèr kè, malèyyÿ cènayÿtlÿrè bu bþlmÿ ö÷önadè haldûr. 90-cû èllÿrèn ÿvvÿllÿrèndÿ Ètalèyada bèr ne÷ÿÿsas dþvlÿt ènøaat lahèyÿsènèn qèymÿtènèn antèkorrupsèyatÿdqèqatlarûnûn baølamasûndan sonra kÿskèn aøa -üû döømÿsè bunu tÿsdèq edèr. Mèlan øÿhÿrèndÿ met -ronun bÿrpasûnûn qèymÿtènèn hÿr kèlometrè ö÷ön 1991-cè èldÿ 227 mèlyon dollar nÿzÿrdÿ tutulmasû vÿ xÿrclÿnmÿsènèn1995-cè èldÿ 97 mèlyonla ÿvÿzlÿnmÿsè fèkrè -mèzèn tÿsdèqè deyèlmè? Hÿmèn þlkÿdÿ eynè zamandadÿmèryol tèkèntèsènèn hÿr kèlometrènèn qèymÿtènèn 54 mèl -yon dollardan 26 mèlyona, yenè aeroport termènalûnûnènøaat qèymÿtènèn 3,2 mèlyard dollardan 1,3 mèlyarddol lara dÿyèøèlmÿsè malèyyÿ fûrûldaqlarûnûn möhöm þr -nÿklÿrèndÿndèr.Tender elanû vÿ hÿyata ke÷èrèlmÿsè èrèmèqyaslû ma lèyyÿfûrûldaqlarûnûn baø verdèyè mÿkan rolunda ÷û xûø edèr.Ètalèyada tenderlÿr özrÿ ömumè qalèb tÿklèflÿrèn mÿb -lÿüènèn 1992-cè èllÿ möqayèsÿdÿ 1997-cè èldÿ 40-50faèz aøaüû döømÿsè antèkorrupsèya tÿdbèrlÿrè èlÿ baülû60 ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:4