Türkeli Dergisi 4. sayı - turan-sam

ãàòäûüû Íåâðóçèéÿ äåéèëÿí ìÿúóí âÿ éà øèðíè éåéèëèðäè.ÕÕ ÿñðäÿ Ìóñòàôà Êàìàë Àòàòöðê 1922-úè èë ìàðòûí 22-äÿ Àíêàðàäà - Êå÷èþðÿíäÿ Íîâðóç øÿíëèêëÿðè òÿøêèëåòäèðìèø, þçö äÿ øÿõñÿí áó ìÿúëèñäÿ èøòèðàê åòìèøäèð.Ñîíðàëàð, òÿõìèíÿí 1985-úè èëÿäÿê äàõèëäÿêè áÿçè åò -íèê ãðóïëàðûí Íîâðóç øÿíëèêëÿðè âàõòû Òöðêëÿð àðà ñûíäàòþðÿòäèêëÿðè ãÿòë ùàäèñÿëÿðèíÿ ýþðÿ, õàëã áó áàéðàìäàíìöÿééÿí ãÿäÿð óçàãëàøìûøäûð… áó âÿ éà äèýÿð àäëàêå÷èðèëìèøäè. Óçóí èëëÿð Íîâðóçóí àéðû-àéðû òîïëóëóãëàðòÿðÿôèíäÿí þçÿëëÿøäèðèëÿðÿê ìöÿééÿí ñèéàñè òÿëÿáëÿðäÿâàñèòÿéÿ ÷åâðèëìÿñè Íîâðóç ýöíëÿðèíè Òöð êèéÿ ÿùàëèñèíèíáþéöê áèð ùèññÿñèíäÿ ãîðõó âÿ ùÿéÿúàí ýöíëÿðèåòìèøäè.Áèð ÷îõëàðû «Íîâðóç»óí ôàðñ êÿëìÿñè îëäóüóíó ÿë -äÿ áàéðàã åäÿðÿê îíó èðàíäèëëèëÿðÿ áàüëàéûð. Ëàêèí«áàé ðàì» ñþçöíöí Òöðêëÿðÿ àèä îëäóüóíó ÌàùìóäÊàøüàðè äÿ òÿñäèãëÿéèð. Ôàðñ äèëèíäÿ èñÿ áàéðàìà «åéò»äåéèðëÿð. Î äà ìÿëóìäóð êè, ÷îõ éåðäÿ «áàéðàì éàõûíëàøûð»,«áàéðàì ýÿëèð» äåéÿíäÿ, èëèí, àéûí ñîí ýåúÿñèíèí,èë áàøûíûí, éàç áàéðàìûíûí ýÿëèøè íÿçÿðäÿ òóòóëóðäó.ßñëèíäÿ Íîâðóç êÿëìÿñèíèí ôîðìàë àä îëäóüóíóàøàüûäà äàùà àéäûí ýþðìÿê èìêàíûìûç âàð.Óçóí çàìàí áèð ÷îõ øàìàí àéèíëÿðè, ìÿðàñèìëÿðè,áàéðàìëàðû Àçÿðáàéúàíäà âÿ äèýÿð Òöðê áþëýÿëÿðèíäÿáó âÿ éà äèýÿð äèíëÿ áàüëàíûëàðàã éàøàìûøëàð. Ìöñÿë -ìàí âÿ ãåéðè-ìöñÿëìàí Òöðêëÿð àðàñûíäà ýåíèø éàéûëàí,òÿáèÿòèí, ùÿéàòûí úàíëàíìàñû, éåíè èëèí áàøëàíüûúû,ùåéâàíäàðëûã âÿ ÿêèí÷èëèêëÿ ñûõ áàüëû îëàí áàùàð áàéðàìûùÿìèí õàëãëàðûí ùÿéàòûíäà áó âÿ éà äèýÿð àäëàðàëòûíäà ãåéä îëóíìàãëà áÿðàáÿð, ùÿì äÿ ìöõòÿëèôâàõò ëàðà òÿñàäöô åäèð. Áóíóí äà ÿñàñ ñÿáÿáè îäóð êè,ùÿð éåðäÿ èãëèì øÿðàèòè åéíè îëìàäûüû êèìè, òÿáèÿòèíúàí ëàíìàñûíûí ìöøàùèäÿ îëóíäóüó âàõò äà åéíè äå -éèë. Ìÿñÿëÿí, ãûøûí óçóí êå÷äèéè, ãàðûí, áóçóí ýåú ÿðèäèéèáþëýÿëÿðäÿ éàøàéàí ñàõà (éàêóò) («Ûñûàõ») âÿõàêàñ Òöðêëÿðè («Òóí Ïàéðàì») èéóí àéûíûí 21-22-äÿÝöíÿøèí «äèðèëìÿñè»íè, òÿáèÿòèí îéàíìàñûíû áàéðàìåäèð, «Ýöíÿøÿ òàéûü» (ãóðáàí) êÿñèðëÿð.Áóíóíëà áåëÿ, ÿêñÿð õàëãëàðäà áàùàð áàéðàìûíûíêå÷èðèëìÿñè ôåâðàë âÿ ìàðò àéëàðûíà äöøöð. ßýÿð Ãÿ ìÿ -ðè òÿãâèìëÿ õàëãëàðûìûç áó áàéðàìû ìàðòûí 9-äà êå÷èðèðäèëÿðñÿ,Ýöíÿø òÿãâèìèíÿ ýþðÿ àðàäàêû 13 ýöí ôÿðãöçöíäÿí ìàðòûí 21-äÿ êå÷èðìÿéÿ áàøëàäûëàð. Áóíóíëàáåëÿ áó ýöí äÿ Òöðê äèëëÿðèíäÿ ìàðòûí 9-ó èëÿ áàüëû áèðñûðà äåéèìëÿð âàð: «Áàáà ùåñàáûíäàí ìàðòûí äîããóçó».Êèïð Òöðêëÿðèíäÿ «Ìàðòûí 9-ó» áàéðàìû àäû èëÿ òà -íû íàí éàç áàéðàìû âÿ ñ.Èë áàøû áàéðàìû Éåðèí Ýöíÿø ÿòðàôûíäàêû ùÿðÿêÿòèëÿáàüëûäûð. Ìÿëóìäóð êè, 21 ìàðòà ãÿäÿð Ýöíÿø åêâàòîðäàíúÿíóáó, éÿíè úÿíóá ãöòáöíö èøûãëàíäûðûðäûñà,áàéðàì ýöíö îíóí øöàëàðû øàãóëè èñòèãàìÿò àëûð, ýåúÿèëÿ ýöíäöç áÿðàáÿðëÿøèð âÿ àðòûã 22 ìàðòäà Ýöíÿøøèìàë éàðûìêöðÿíè íèñáÿòÿí äàùà ÷îõ èøûãëàíäûðìàüàáàøëàéûð. Îí èêè ùåéâàíëûã Òöðê òÿãâèìèíäÿ äÿ èë áàøûìàðòûí 21-íÿ äöøöð.Íîâðóç áàéðàìûíûí áàøãà àäëàð àëòûíäà éàøàìàñûíûãàðà÷àé-ìàëêàðëûëàð àðàñûíäà äàùà àéäûí ýþðöðöê.Áàéðàìû ãûøëà áàùàðû áèð-áèðèíäÿí àéûðàí 21-25 ìàðòäàêå÷èðÿí ãàðà÷àé-ìàëêàðëûëàð áó àéà «Òîòóð àéû»,áàùàð áàéðàìûíûí þçöíÿ èñÿ «Ãîëëó», «Ãóòàí», «Ñà -áàí Òîé», «Òåãðè Òîé», «Ùàðäàð», «Åðèðåã» äåéèðëÿð.Íîâ ðóç áàéðàìû Áîñíèéà Òöðêëÿðè («Ñóëòàí-è Íàâ -ðóç»), Êèïð Òöðêëÿðè («Ìàðò äîêóçó»), ÐóìûíèéàíûíÒöðê-òàòàð òîïëóëóüó («Íàâðåç»), Ãÿðáè Òðàêéà Òöðê -ëÿðè («Ìåâðèñ»), Ãàôãàç âÿ Îðòà Àñèéà, Ãàãàóç Òöðê -ëÿðè («Ìàðòàúûê» âÿ éà «Èëê Éàç Éîðòóñó»), ÃàçàõûñòàíÒöðêëÿðè («Íåâðóç — Óëóñ») âÿ á. àðàñûíäà äà áþéöêúîøãó èëÿ êå÷èðèëèð. Àëòàé Òöðêëÿðè ìàðòûí 18-25-è àðàñû«×ûëãàéàê», «×àëêàíäó Áîéó» âÿ éà «×ûë Áàçû» («Èëáàøû») áàéðàìû, Òûâà Òöðêëÿðè ôåâðàëûí ñîíó — ìàðòûíÿâ âÿëèíäÿ «Øàãàà» áàéðàìû, ×èíäÿêè óéüóðëàð «Êûøçè ìèñòàííè êîüëàø», éÿíè ãûøûí ãîâóëìàñû àäëàíäûðûëàíÍîâðóç áàéðàìû êå÷èðèðëÿð.Áîë áàéðàì ñöôðÿñè, ôàëàáàõìàëàð, ãàïû ïóñìàëàð,ýöëÿø, àò éàðûøû, øàìàíûí âÿ éà åë àüñàããàëûíûí àëãûøëàðû,àüàðòû, ùÿäèééÿ, áàðûø, áÿðàáÿðëèê, ÿêèí÷èëèêëÿ ìÿø -üóë îëàí Òöðêëÿðäÿ ñÿìÿíè, ùåéâàíäàðëûãëà ìÿøüóë îëàí -ëàðäà åâäÿ ñóéà ãîéóëìóø áàð âåðÿí àüàúûí áóäàüû,ãóçó âÿ ÷ÿïèøëÿðèí áàüëàíäûüû «õþíå» âÿ «÷å ëå»ëÿð,îä, îúàã áó áàéðàìûí àéðûëìàç ùèññÿëÿðèäèð.Íîâðóç òîíãàëû. Îä, îúàã Òöðê õàëãëàðûíûí èíàíúñèñèòåìèíäÿ þçöíÿìÿõñóñ éåðè îëàí ìÿôùóìäóð. Èëêèíèíêèøàô äþâðöíäÿ îä Ýöíÿøèí éåðäÿêè ðÿìçè ñàéûëûðäû.Ýþéäÿí éåðÿ øèìøÿêëÿ ýÿëÿí îä òÿáèÿò ùàäèñÿëÿðèíèèçàù åòìÿêäÿ àúèç îëàí èíñàíëàð àðàñûíäà ãåéðè-àäèýöúÿ ìàëèê áèð úàíëû êèìè àíëàøûëûðäû. Îíëàð îääàí ãîðõóð,îíóí ÿùÿìèééÿòèíè (èñòèñèíè, èøèüûíû) äÿðê åäèð, îíóãîðóéóð, îíà ùþðìÿò åäèðäèëÿð. Òÿáèè êè, áöòöí áóíëàðûíÇÿðäöøòëÿ, àòÿøïÿðÿñòëèêëÿ ùå÷ áèð ÿëàãÿñè éîõäóð. ßê -ñèíÿ, èíñàíëàðûí þçöíäÿí ÿââÿëêè èíàíú ñèñòåìèíè éàõøûúàþéðÿíÿí Çÿðäöøò îíëàðäàí þç ôÿëñÿôÿñèíäÿ èñòèôàäÿåòìèøäèð. Îäóí èíàíú ñèñòåìèíäÿêè ÿñàñ ôóíêñèéàëàðûíäàíáèðè äÿ îíóí ïàêëàøäûðûúû, òÿìèçëÿéèúè, ñàôëàäûðûúû ãöâ -âÿñèíÿ èíàìäûð.Ìÿëóìäóð êè, ãÿäèì Òöðêëÿðäÿ, î úöìëÿäÿí äÿ ýþéîüóçëàðäà îäà, îíóí òÿìèçëÿéèúè, ñàôëàøäûðûúû ãöââÿñèíÿèíàì î ãÿäÿð ýöúëö îëìóøäóð êè, ùÿòòà äöøìÿíòÿðÿôèí ñÿðêÿðäÿñè äàíûøûã ö÷öí ýÿëÿíäÿ ãàðøû òÿðÿôèíàëà÷ûüûíûí ãàáàüûíäà ãàëàíìûø òîíãàëûí öñòöíäÿíêå÷ìÿëè îëóðäó. Éàëíûç áóíäàí ñîíðà îíóí àëà÷ûüà ýèð -42 ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:4