Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Ìöàñèð Òöðê õàëãëàðû:òÿðêèáè âÿ úîüðàôè éåðëÿøìÿñè (òàðèõè áàõûø)Kÿrèm ØökörovïðîfåññîðÄöíéà õàëãëàðûíûí, åëÿúÿ äÿ àéðû-àéðû äèë ãðóïóíàäàõèë îëàí åòíèê áèðëèêëÿðèí òÿðêèáè âÿ úîüðàôè éåðëÿøìÿñèòàðèõè èíêèøàô áîéóíúà ìöÿééÿí äÿéèøèêëèêëÿðÿ óüðàéûá.Áó ôèêèð Òöðê õàëãëàðûíà äà àèääèð. Îíà ýþðÿ äÿÒöðêëÿðèí íöâÿñèíäÿí áàøëàéàðàã ýöíöìöçÿäÿê òàðèõèíìöõòÿëèô èíêèøàô äþâðëÿðèíäÿ ìþâúóä îëàí äàèðÿñè,úîüðàôèéàñû, äåìîãðàôèéàñû, òàðèõè âÿ á. ìÿñÿëÿëÿðè ìö -ùöì åëìè ìàðàã êÿñá åäèð. Òÿäãèãàòëàð èñÿ äàùà ÷îõÒöðê äþâëÿòëÿðèíèí òàðèõèíÿ éþíÿëìèøäèð, ùàëáóêè Òöðêäþâëÿòëÿðèíèí òàðèõè Òöðê õàëãëàðûíûí òàðèõèíè ÿâÿç åòìèð,îíóí òÿðêèá ùèññÿñè êèìè ÷ûõûø åäèð.Ìöàñèð Òöðê õàëãëàðûíûí äàèðÿñè âÿ úîüðàôè éåðëÿøìÿñèÒöðêëÿðèí òàðèõè èíêèøàôûíûí éåêóíó êèìè ìåéäàíàýÿëèá. Íÿòèúÿäÿ Òöðê õàëãëàðûíûí éåðëÿøäèéè àøàüûäàêûúîüðàôè áþëýÿëÿð (øÿðãäÿí ãÿðáÿ) òÿøÿêêöë òàïìûøäû:Û. Ñèáèð;ÛÛ. Ñèíúàí-Óéüóð;ÛÛÛ. Èäèë-Óðàë;ÛÂ. Ìÿðêÿçè Àñèéà;Â. Øèìàëè Ãàôãàç;ÂÛ. Àçÿðáàéúàí;ÂÛÛ. Îñìàíëû;ÂÛÛÛ. Àâðîïà (Êðûì âÿ á.).Îñìàíëû âÿ Ñèíúàí-Óéãóð áþëýÿëÿðè èñòèñíà îëìàãëàäèýÿð áþëýÿëÿð ÷àð Ðóñèéàñû òÿðÿôèíäÿí èøüàë åäèëìèøäè.Áåëÿëèêëÿ, ôàêòèê îëàðàã Òöðê õàëãëàðûíûí éåðëÿøäèéèö÷ áþéöê úîüðàôè ÿðàçè ôîðìàëàøìûøäû:Û. Ðóñèéà:1. Ñèáèð;2. Èäèë-Óðàë;3. Îðòà Àñèéà âÿ Ãàçàõûñòàí;<strong>4.</strong> Øèìàëè Ãàôãàç; 5. Àçÿðáàéúàí;6. Àâðîïà (Êðûì âÿ á.);ÛÛ Ñèíúàí-Óéüóð;ÛÛÛ. Îñìàíëû.Ñîâåò Ðóñèéàñûíûí ãóðóëìàñû (1917), õöñóñèëÿÑÑÐÈ-íèí òÿøêèëèíäÿí (1922) ñîíðà Òöðê õàëãëàðû îíóíòÿðêèáèíÿ äöøäö.Òöðê õàëãëàðûíûí òÿðêèáèíäÿ ÿí ÿñàñ ñàðñûíòû ÑÑÐÈèëÿ áàüëû îëìóøäóð. Áóíó ìöÿééÿí åòìÿê ö÷öí ÑÑÐÈíèíéàðàíìàñûíûí èëê äþâðöíäÿ âÿ äàüûëìàñû ÿðÿôÿñèíäÿÒöðê õàëãëàðûíûí äàèðÿñèíäÿ áàø âåðÿí äÿéèøèêëèêëÿðÿíÿçÿð ñàëìàã ëàçûìäûð.Èëê äÿôÿ åëìè äþâðèééÿéÿ úÿëá åòäèéèìèç (1997-úè èë)áèð ãàéíàãäà (Ñïèñîê íàðîäíîñòåé Ñîþçà ÑîâåòñêèõÑîöèàëèñòè÷åñêèõ Ðåñïóáëèê. Ñîñò. ïîä ðåäàêöèåé È.È.Çà -ðóáèíà. Ë., 1927) ÑÑÐÈ-íèí òÿøêèëèíäÿí ñîíðàêû èëê èëëÿðäÿáóðàäà éàøàéàí õàëãëàð (169), î úöìëÿäÿí Òöðêëÿð ùàããûíäàìÿëóìàò âàðäûð. Òöðêëÿð 100-147, ùÿì÷èíèí 78âÿ 167 ñàéëàðû öçðÿ (50) âåðèëìèøäèð. Ñèéàùûíûí òÿðòèá-÷èëÿðè Òöðêëÿðèí òÿñíèôàòû çàìàíû åëìè íþãòåéè-íÿçÿðäÿíäåéèë, èäåîëîæè áàõûìäàí ÷ûõûø åòìèøäèð. Áåëÿ êè, Òöðêõàëãëàðûíûí òÿñíèôàòûíäà âàùèä ïðèíñèïÿ ÿìÿë åäèëìÿìèøäèð:÷óâàøëàð (100) àéðûúà ýþñòÿðèëìèø, äèýÿð Òöðêõàëãëàðû èñÿ úîüðàôè úÿùÿòëÿð öçðÿ: øèìàë-ãÿðá (101-123); úÿíóá-ãÿðá (124-129); úÿíóá-øÿðã (130-135) âÿøèìàë-øÿðã (136-147) áþëöíìöøäöð. Áó ÷àòûøìàçëûüûàðàäàí ãàëäûðìàã ö÷öí ñèéàùûäà ýþñòÿðèëÿí Òöðêëÿðèáþëýÿëÿð öçðÿ òÿñíèô åäèá, ìöâàôèã èëëÿðÿ àèä ñàéëàðûíûýþñòÿðÿê (úÿäâÿë: 2 âÿ 3-úö ñöòóíëàð). Úÿä âÿëäÿíýþðöíäöéö êèìè ñèéàùûäà Ñèáèð áþëýÿñè öçðÿ 23 Òöðêåòíèê áèðëèéè, ñàéûíà ýþðÿ 412,5 ìèí íÿôÿð ãåéäÿ àëûíìûøäû.Ìöâàôèã îëàðàã Èäèë — Óðàë áþëýÿñè öçðÿ áó ðÿ -ãÿìëÿð 6 âÿ <strong>4.</strong>122,9 ìèí; Îðòà Àñèéà âÿ Ãàçàõûñòàíöçðÿ 8 âÿ 9.339,9 ìèí; Øèìàëè Ãàôãàç öçðÿ 4 âÿ 289,9ìèí; Àçÿðáàéúàí öçðÿ 3 âÿ 1.517,5 ìèí; Àâðîïà öçðÿ6 âÿ 99,4 ìèí èäè. Áöòöí þëêÿ öçðÿ èñÿ 50 Òöðê åòíèêáèðëèéè âÿ 15.782,1 ìèí íÿôÿð (ìöõòÿëèô èëëÿð öçðÿ) ãåé -äÿ àëûíìûøäû. Ëàêèí òÿäðèúÿí ñîâåò äþâëÿòèíèí ìèëëè ñè -éàñÿòèíäÿ þëêÿäÿ éàøàéàí ìèëëÿò âÿ õàëãëàðûí ñàéûíûíàçàëäûëìàñû õÿòòè öñòöí éåðÿ êå÷ìÿéÿ áàøëàäû. Âàõòèëÿìèëëÿòëÿðèí èøëÿðè öçðÿ õàëã êîìèññàðû îëìóø È.Ñòàëèí ÂÛÛÛÑîâåòëÿð ãóðóëòàéûíäà (1936) ÷ûõûøû çàìàíû ÑîâåòÈòòèôàãûíäà 60-à éàõûí ìèëëÿò, ìèëëè ãðóï âÿ õàëã îëäóüóíóñþéëÿäè. Áóíäàí ñîíðà ÑÑÐÈ-äÿ éàøàéàí ìèëëÿò âÿõàëãëàðûí ñàéûíûí ñöíè øÿêèëäÿ «àçàëäûëìàñû» áàø âåð -ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:423
Change language