Türkeli Dergisi 4. sayı - turan-sam

ìè, áóðàäà äà áàéðàì ìöõòÿëèô îéóíëàðëà, ÿéëÿíúÿëÿðëÿìöøàéèÿò îëóíóð. Îíëàðäàí ÿí ìàðàãëûñû âÿ ýÿíúëÿðèíäàùà ÷îõ õîøóíà ýÿëÿíè ìàðòóôàë îéóíóäóð. ßñëèí -äÿ ìàðòóôàë âÿñôè-ùàë âÿ äèýÿð ôàëàáàõìàëàð êèìè ýÿëÿúÿêäÿíõÿáÿð òóòìà àðçóñóíäàí äîüìóøäóð. Ìàðòóôàëçàìàíû ìàðòóôàë áàøû àäëàíäûðûëàí áèð íÿôÿð êöïöí è÷ÿðèñèíÿàòûëìûø öçöê, äöéìÿ, ñûðüà âÿ äèýÿð êè÷èê áÿçÿêÿøéàëàðûíû ÷åøèäëè ìàíèëÿðëÿ, áàéàòûëàðëà ÷ûõàðäûðëàð.Ìàðòóôàë áàøûíûí þç ìàíèñè îëóðäó. Ãàãàóç Òöðêëÿðèàðà ñûíäà äà áó úöð ìààíèëÿð âàð. Ãàãàóç ôîëêëîðøöíàñ -ëàðû áó ìààíèëÿðè Íîâðóç àäÿòëÿðè ñûðàñûíà ãàòìàñàëàðäà, îíóí äèýÿð Òöðê õàëãëàðûíûí, õöñóñèëÿ äÿ Áîñ íèéàÒöðêëÿðèíèí ìàðòóôàë ìààíèëÿðè èëÿ ìöãàéèñÿëè àðàøäûðûëìàñûýþñòÿðèð êè, ãàãàóçëàðûí Èëêéàç éîðòóñó, Ìàð òà -úûã àäëàíäûðäûãëàðû áàùàð áàéðàìû äèýÿð Òöðêëÿðèí áàé -ðàì ëàðû èëÿ ñûõ áàüëûäûð.ßñëèíÿ ãàëñà, äèýÿð õàëãëàð àðàñûíäà éàøàéàí Òöðêëÿðèíáàùàð áàéðàìûíû éàøàòìàëàðû ÷îõ ÷ÿòèí îëìóøäóð.Çàìàí-çàìàí áèð ÷îõ àäÿòëÿð, àéèíëÿð îðòàäàí ãàëõìûø,áÿçèëÿðè éåíè ìÿíà êÿñá åòìèøëÿð. Áåëÿ ÷ÿòèí øÿ -ðà èò äÿ áàùàð áàéðàìûíû éàøàäàí Òöðêëÿðäÿí áèðè ÊèïðÒöðêëÿðèäèð. 400 èëäÿí áÿðè îíëàð éóíàíëàðëà áÿðàáÿðàäàäà éàøàñàëàð äà, ìöõòÿëèô òÿçéèãëÿðÿ âÿ òÿùãèðëÿðÿìÿðóç ãàëñàëàð äà, éåíè èë, áàùàð áàéðàìûíû ãîðóéóáñàõëàéàðàã ýöíöìöçÿ ÷àòäûðìûøëàð. «Ìàðò äîêóçó»àäû èëÿ áèëèíÿí áó áàéðàì ýöíö Áàòû Òðàêéà Òöðê ëÿ -ðèíäÿ îëäóüó êèìè, Êèïð Òöðêëÿðè äÿ ÷þëëÿðÿ, äàüëàðà ÷û -õàð, þçëÿðèëÿ áîéàíìûø éóìóðòà âÿ äèýÿð éåìÿêëÿð ýþ -òöðÿð, áàùàð ÷è÷ÿêëÿðè òîïëàéàð, ÷åøèäëè îéóíëàð âÿ éà -ðûø ëàðëà ÿéëÿíÿðäèëÿð. 70-úè èëëÿðÿ ãÿäÿð éóíàíëàðëà ãàðûøûãéàøàéàí Êèïð Òöðêëÿðè ö÷öí þç àäÿò-ÿíÿíÿëÿðèíèéàøàòìàã ÷ÿòèí îëñà äà, àäàíûí Òöðê ÿùàëèñè øèìàëàêþ÷äöêäÿí ñîíðà áó ÷ÿòèíëèêëÿð àðàäàí ãàëõìûøäûð.Áàéðàìûí èñòÿíèëÿí ñÿâèééÿäÿ êå÷èðèëìÿñèíÿ áÿ -çÿí ìÿíôè òÿñèð ýþñòÿðÿí ùàäèñÿëÿð äÿ îëóð. Áåëÿ ùàäèñÿëÿðäÿíáèðè Òöðêèéÿäÿ Íîâðóç ýöíö òåððîð÷óëàðûíÒöðê ëÿðè ãÿòëÿ éåòèðÿðÿê áàéðàìû éàñà ÷åâèðìÿëÿðè îë -ìóøäóð. Áó ùàäèñÿäÿí ñîíðà Òöðêëÿðäÿ Íîâðóç áàéðàìûíàãàðøû áèð ñîéóìà ùèññ îëóíñà äà, åéíè áàéðàìêöðä ÿùàëèñè àðàñûíäà äàùà äà úîøãó èëÿ ãàðøûëàíìàüàáàøëàíäû. Éàâàø-éàâàø Íîâðóç Òöðêèéÿäÿ áèð ãðóïàäàìûí ÿëèíäÿ îéóíúàüà ÷åâðèëìÿéÿ áàøëàäû. Íîâðóçýöíëÿðè ìöòëÿã íÿ èñÿ ïèñ áèð ùàäèñÿíèí áàø âåðÿ áèëÿúÿéèãîðõóñó àëòûíäà éàøàéàí Òöðêëÿð þçëÿðè äÿ áèëìÿäÿíÿñêè Òöðê áàéðàìûíû ÿëëÿðèíäÿí âåðìÿéÿ áàøëàìûøäûëàð.Ëàêèí Ñîâåòëÿð Áèðëèéè äàüûëäûãäàí ñîíðà Àçÿð -áàéúàíäàí, Ãàçàõñòàíäàí, Þçáÿêèñòàíäàí, Ãûðüûçûñ -òàíäàí âÿ äèýÿð Òöðê áþëýÿëÿðèíäÿí Òöðêèéÿéÿ àõûøàíòÿëÿáÿëÿð, ìöÿëëèìëÿð þçëÿðèëÿ ýÿòèðäèêëÿðè Íîâðóç ùàâàñû,Íîâðóç àäÿòëÿðèëÿ áó áàéðàìû Òöðêèéÿéÿ ãàéòàðäûëàð.Àðòûã 1995-úè èëäÿí áóðàäà äà Íîâðóç áàéðàìû êå -÷èðèëìÿêäÿäèð. Ùÿð èë Òöðêèéÿäÿêè Àòàòöðê Êöëòöð Ìÿð -êÿçèíèí òÿøÿááöñö èëÿ þëêÿíèí ìöõòÿëèô øÿùÿðëÿðèíäÿÒöðê Äöíéàñûíûí àéðû-àéðû áþëýÿëÿðèíäÿí ýÿëÿí àëèìëÿðáàùàð áàéðàìûíûí ÿñàñ ìàùèééÿòèíè õàëãà ÷àòäûðûðëàð.Áåëÿ òîïëàíòûëàðûí ÿñàñÿí êöðäëÿð éàøàéàí áþëýÿëÿðÿñàëûíìàñûíûí äà õöñóñè àíëàìû âàð. Áåëÿ êè, 1999-úóèëäÿ ÿñàñ ñèìïîçèóì Åëàçûüäà êå÷èðèëñÿ äÿ, ýÿëÿí ãî -íàãëàðû ãðóï-ãðóï íàðàùàò áþëýÿëÿðÿ éîëëàìûøäûëàð êè,îðàäà äà Íîâðóçóí êþêöíö õàëãà èçàù åòñèíëÿð. Ìÿíãàãàóç, ãàçàõ, Àëòàé àëèìëÿðèëÿ áèð éåðäÿ Ãàçèàíòÿïøÿùÿðèíÿ ýåòìèøäèì. Úÿìè 5-6 íÿôÿðëèê êè÷èê ãðóïóìóçèêè ýöí è÷èíäÿ áóðàäà êå÷èðäèéè êîíôðàíñ âÿ ýþ -ðöøëÿðäÿ áàéðàìûí Àëòàéäà äà, Ãàãàóç Éåðèíäÿ äÿ,Àçÿðáàéúàíäà äà, Ãàçàõûñòàíäà äà åéíè úîøãó èëÿêå÷èðèëäèéèíè àíëàòäû. Áþéöê çàëäàêû êîíôðàíñ çàìàíûçàëû òÿðê åäÿí áèð ãðóï ýÿíúèí áó ìåéäàíîõóéóúóùÿðÿêÿòè áåëÿ äèíëÿéèúèëÿðäÿêè ìàðàüû ñþíäöðìÿäè.Õðóøøîâóí äþâðöíäÿ Òöðê ðåñïóáëèêàëàðû Íîâðóçáàé ðàìûíû äþâëÿò àäàìëàðûíûí èøòèðàêû èëÿ êå÷èðìÿéÿáàøëàäûëàð. Ëàêèí ÿñë êþêÿ ãàéûäûø Ñîâåòëÿð Áèðëèéè äà -üûëäûãäàí ñîíðà áàø âåðäè. Áó éîëäà èëê àääûì ÿñêèáàéðàìëàðûí, î úöìëÿäÿí äÿ Íîâðóç áàùàð áàéðàìûíûíäèð÷ÿëäèëìÿñè îëäó. Áó áàéðàì àéðû-àéðû Òöðê ðåñïóáëèêàëàðûíäàðÿñìè òÿòèëëè áàéðàì åëàí îëóíäó.Þçáÿêèñòàíäà Íîâðóçóí 2500 èë òàðèõè îëäóüó ñþé -ëÿíèëèð. Ñîâåòëÿðèí èëê èëëÿðèíäÿ Íîâðóçó éàç âÿ êÿí äëè,ÿêèí÷è, ìàëäàð áàéðàìû êèìè êå÷èðèëìÿñèíÿ ìöÿééÿíìöääÿò èçèí âåðèëñÿ äÿ, ÕÕ ÿñðèí 20-30-úó èëëÿðèíäÿÍîâðóç áàéðàìûíûí éàíëûø îëàðàã äèíè áàéðàì îëäóüóíóþíÿ ñöðÿðÿê úèääè ãàäàüàëàð ãîéóëäó. Ëàêèí õàëãàèëÿëÿðäÿ áó áàéðàìû êå÷èðèðäè. Õàëã ÿäÿáèééàòûíûíýþçÿë íöìóíÿëÿðèíäÿ, ßáó Ðåéùàí Áèðóíèíèí, ßëèøèðÍÿâàèíèí, Ôóðêàòûí âÿ áàøãàëàðûíûí ÿñÿðëÿðèíäÿ Íîâ -ðóç éàøàéûðäû. Þçáÿêëÿð Íþâðîç áàéðàìûíà òÿáèÿòèíêþéíÿéèíè äÿéèøäèéè, ãûø éóõóñóíäàí îéàíäûüû ýöíêèìè áàõûðäû. Õðóøøîâóí äþâðöíäÿ Íîâðóçóí êå÷èðèëìÿñèíÿèëê äÿôÿ Þçáÿêèñòàíäà èúàçÿ âåðèëäè. Êîì ìó -íèñòëÿðèí ðÿñìè áàéðàì êèìè êå÷èðèëìÿñèíÿ ãàäàüàãîé äóãëàðû áó áàéðàì 1990-úû èëäÿí ðÿñìè îëàðàã êå -÷èðèëèð. 1991-úè èëäÿ èñÿ ïðåçèäåíò Èñëàì Êÿðèìîâóí ÷û -õàð äûüû ãÿðàðëà 21 ìàðò òÿòèë åëàí îëóíäó, åéíè çàìàíäàÍîâðóç Ôîíäó éàðàäûëäû. Ôîíä Íîâðóçó ëàçûìûñÿâèééÿäÿ êå÷èðìÿê èìêàíû îëìàéàíëàðà éàðäûì ìÿãñÿäèëÿéàðàäûëìûøäûð. Þçáÿêèñòàíäà 21 ìàðòäàí áàøëàéàðàãÞçáÿêèñòàíûí ßíäèúàí, Ôÿðãàíÿ, Íÿìÿíýàí,Ñöðõàíäÿðéà, Äàøêÿíä âÿ áó êèìè îí áèð âèëàéÿò âÿ áèðìóõòàð ðåñïóáëèêàñûíäà (Ãàðàêàëïàê Ìóõòàð Ðåñ -ïóáëèêàñû) õàëã áèð ùÿôòÿ «ñàéèë», «õàëã ñàéèëè», «ñàéèëÿéëÿíúÿëÿðè» êå÷èðèð. Áàùàð áàéðàìûíûí ÿñàñ þçÿëëèéèÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:447