Türkeli Dergisi 4. sayı - turan-sam

Beynÿlxalq malèyyÿ fûrûldaqlarûRamèl Cÿfÿr“Möasir İnkişaf” İctimai Birliğinin özvöBeynÿlxalq malèyyÿ fûrûldaqlarû haqqûnda danû øar -kÿn þncÿ malèyyÿnèn vÿ yaxud kapètalûn beynÿlxalqhÿrÿkÿtènÿ, onun mahèyyÿtènÿ dèqqÿt yetèrmÿk yerènÿdöøÿr. Malèyyÿnèn beynÿlxalq hÿrÿkÿtè dedèkdÿ hÿrhansû bèr þlkÿdÿ kapètalûn vÿ ya malèyyÿ ehtèyyatla rû -nûn bèr hèssÿsènèn möxtÿlèf formalarda mèllè tÿkrarèstehsal prosesènÿ ÷ûxarûlaraq baøqa bèr þlkÿyÿ kþ -÷örölmÿsè baøa döøölör. Dönya èqtèsadèyyatûnûn kö -rÿsÿllÿømÿ prosesènèn göclÿnmÿsè malèyyÿnèn þlkÿlÿrarasûaxûnûnû sörÿtlÿndèrèr. Mèsal olaraq: ÛÛ Dönya mö -harèbÿsèndÿn sonra yadellè kapètal qoyuluølarû hÿr 10èldÿ, bèrbaøa yatûrûmlar èsÿ hÿr 6-7 èldÿ èkè dÿfÿ artmûø -dûr. Malèyyÿnèn hÿrÿkÿtè beynÿlxalq mèqyasda ÷ox -tÿrÿflè vÿ ÷oxøaxÿlè olaraq hÿyata ke÷èrèlèr. Malèyyÿnènbeynÿlxalq axûnlarû adÿtÿn þzÿl vÿ ya dþvlÿt bþl mÿ -lÿrènÿ aèd olmaqla uzunmöddÿtlè vÿ ya qûsamöddÿtlèbèrbaøa vÿ ya portfel formalarûnda hÿyata ke ÷èrèlèr. Tÿ -bèè kè, bu gþstÿrèlÿnlÿr èqtèsadè nÿzÿrèyyÿnèn tÿdqèqatsahÿlÿrèndÿndèr. Ancaq yuxarûda qeyd olunan proseslÿrbeynÿlxalq malèyyÿ fûrûldaqlarûnûn baø vermÿsèndÿvasètÿyÿ ÷evrèlèr, mönbèt øÿraètèn formalaømasûna èm -kan verèr. Hÿr øeydÿn þncÿ malèyyÿ fûrûldaqlarûnûn baøvermÿsè korrupsèya, “÷èrklè pullarûn yuyulmasû”, “ver gè -lÿrdÿn yayûnma” vÿ ÷oxmèllè øèrkÿtlÿrèn fÿalèyyÿtè èlÿ baülûdûr.Þncÿ malèyyÿ fûrûldaqlarû mÿsÿlÿsèndÿ korrupsè -ya amèlènÿ dèqqÿt yetèrÿk. Bötön þlkÿlÿr — èstÿr azad,ès tÿrsÿ qapalû rejèmè — qèymÿtlè sayûlan gÿlèrlÿrèn bþ löø -dörölmÿsè vÿ aüûr xÿrclÿrèn tÿtbèq olunmasû özÿrèndÿnÿzarÿt edèrlÿr. Bu gÿlèr vÿ xÿrclÿrèn bþlöødörölmÿsèadÿtÿn dþvlÿt rÿsmèlÿrènèn nÿzarÿtè altûnda hÿyata ke -÷èrèlèr. Fÿrdè øÿxslÿr vÿ ya øèrkÿtlÿr bunu ÿldÿ etmÿyèarzulayûrlar. Belÿ gÿlèrè ÿldÿ etmÿk vÿ ya xÿrcdÿn ya -xa qurtarmaq ö÷ön èctèmaè agentlÿrÿ qanunsuz þdÿnèlÿnvÿsaèt korrupsèya þdÿnèølÿrè adlanûr. Korrupsèyadþvlÿt èdarÿ÷èlèyèndÿ nÿyènsÿ dözgön olmadûüûna èøarÿdèr.Vÿtÿndaø vÿ dþvlÿt arasûndakû mönasèbÿtlÿrè tÿn -zèmlÿmÿk ö÷ön yaradûlan ènstètutlar, qurumlar ÿslèndÿbèr ÷ox halda øÿxsè varlanmaq vÿ korrupsèya ö÷öngÿlèr mÿnbÿyè yaradûlmasû mÿqsÿdènÿ xèdmÿt edèr. Bèrne÷ÿ mèsala dèqqÿt edÿk: Øÿrqè Avropa vÿ Rusèyanûntÿcröbÿsè söbut edèr kè, ÿgÿr kredèt vÿ fazè dÿrÿcÿsèdþvlÿt nÿzarÿtèndÿdèrsÿ onlara röøvÿt vermÿklÿ yoltapmaq ÷ox asandûr.Personal mödaxèlÿlÿr vÿ korrupsèya bÿzÿn banklarûyöksÿk rèsklè kredètlÿr vermÿyÿ tÿhrèk edèr. Alûnanvÿsaètè - gerè qaytarmaq nèyyÿtè olmayan kredèt gþtö -rÿnlÿr bundan èstèfadÿ edèrlÿr. Kenèya tèmsalûnda qeydedèlÿn bèr hadèsÿdÿ gþstÿrèlèr kè, malèyyÿ sèstemènÿsèyasè mödaxèlÿ nÿtècÿsèndÿ bank aktèvlÿrènèn 1/3-è azqala dÿyÿrsèzlÿømèødè. Eynè vÿzèyyÿt sèyasè mödaxè -lÿnèn genèø yer tutduüu Fècè Mèllè Bankûnda da mþvcudèdè. Göney Koreyada ÷oxlu ÿlaqÿlÿrè olan øèrkÿtlÿrcèddè malèyyÿ ÷ÿtènlèklÿrè èlÿ özlÿøsÿlÿr dÿ banklar on -lara kredèt ayûrmaqda davam etmèødè. Øèrkÿtlÿr nöfuzludþvlÿt xadèmlÿrènÿ köllè mèqdarda röøvÿt verèr, bumÿmurlar èsÿ kredèt vermÿyè davam etdèrmÿk ö÷önbanklara tÿzyèq gþstÿrèrdèlÿr. Eynè zamanda bankèrlÿrènþzlÿrènÿ dÿ röøvÿt þdÿnèlmèødèr. Èdxal vÿ èxrac lè -senzèyalarûnûn verèlmÿsèndÿ dÿ ÿksÿr hallarda röøvÿtmÿnbÿyè kèmè èstèfadÿ edèlmèødèr. 1950-cè èllÿrèn ÿvvÿllÿrèndÿFèlèppèndÿ hÿr èkè metoddan èstèfadÿ edèlèrdè.Sèyasè baülûlûüû olanlar 10 faèzlèk rösumu odÿyÿn kèmèasanlûqla kredèt ala bèlèrdèlÿr. Bu kèmè hallar ÷oxsaylûdûr.Dþvlÿt tÿnzèmlÿmÿ proqramlarû adû altûnda fèrma -lar, øèrkÿtlÿr qanunlarûn uyüun, ÿlverèølè olmasûnû tÿ -mèn etmÿk vÿ ya tÿnzèmlÿmÿ yökönö yöngöllÿødèrmÿkö÷ön röøvÿt þdÿyÿ bèlèr. Qanun-qaydalar mÿ murl artÿrÿfèndÿn varlanma vasètÿsè kèmè èstèfadÿ edè lÿ bèlèr.Röøvÿt vÿ ya korrupsèya þlkÿlÿrarasû malèy yÿ fûrûldaqlarûnûnsörÿtlÿnmèsènÿ stèmul yaradûr. Mÿdÿ nèy yÿt,èqtèsadè øÿrtlÿr vÿ sèyasè tÿøkèlat÷ûlûq sahÿsèndÿ bþyökfÿrqlÿrÿ baxmayaraq bötön dönyada röø vÿt lÿrèn nþvöþxøardûr. Röøvÿtlÿr bèznes lèsenzèyalaødûrmasû, ènøaatsahÿsè vÿ tèkèntèlÿrèn yoxlanûlmasû, ÿtraf möhètèn vÿÿmÿk tÿhlökÿsèzlèyènèn yoxlanûlmasû za manû verèlèr.Bu èsÿ øèrkÿtlÿrèn bèr ÷ox xÿrclÿrdÿn yaxa qurtarmasûvÿ ya xÿrclÿrèn azaldûlmasû ö÷ön malèyyÿ fûrûldaqlarûnaÿl atmasûna vasètÿ÷è hallardûr. ×oxmèllè øèrkÿtlÿrèn ver -gè vÿ gþmrök rösumlarûndan yayûnmaq èstÿmÿsè dÿdönya mèqyasûnda rast gÿlènÿn adè hallardan bèrèdèr.ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:459