Türkeli Dergisi 4. sayı - turan-sam

«Áþéöê Åðìÿíèñòàí» õÿðèòÿñè íåúÿ yarandı?(Àðòàøåñèí Êàñïèàíà áþëýÿñèíè òóòìàñû ùàããûíäà éàíëûø áÿëýÿ)Ôèðóäèí ÀüàñûîüëóïðîôåññîðÅðìÿíè-Àëáàí ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿí äàíûøàðêÿííÿçÿðÿ àëûíìàëûäûð êè, «Áþéöê Åðìÿíèñòàí» àíëàéûøû ÛÀðòàøåñ (ì.þ.189-160) ùàêèìèéÿòèíèí èëê äþâðöíäÿ âÿïàðòëàðûí éàðäûìû èëÿ ì.þ. 95-äÿ ùàêèìèéÿòÿ ýÿëèá Åð -ìÿ íèéÿ äþâëÿòèíèí ìöñòÿãèëëèéèíè úÿìè 20 èë ñàõëàéàáèëÿí ÛÛ Òèãðàíûí âàõòûíäà îðòàéà ÷ûõìûøäû. Äîüðóäàíäà, ìàäàëû Àðòàøåñ âÿ îíóí ñîéóíäàí îëàí Òèãðàí Åð -ìÿíèéÿíèí ÷àðû îëàíäà ãîíøó þëêÿëÿðäÿí õåéëè òîðïàãçÿáò åòìèøäèëÿð, ëàêèí ì.þ. Û ÿñðèí îðòàëàðûíäàí ìöñòÿãèëëèéèíèèòèðÿí Åðìÿíèéÿ ãîíøó þëêÿëÿðäÿí òóòäóüó òîðïàãëàðûäà èòèðäè. Áåëÿëèêëÿ, àøàüû-éóõàðû 50 èë ôàñèëÿëÿðëÿìþâúóä îëàí «Áþéöê ßðìÿíèéÿ» äþâëÿòèíèí òàðèõèíÿñîíðàêû ùàé éàçàðëàðûíûí ôàíòàçèéàñû èëÿ ÿëàâÿ èëëÿð, ÿñðëÿðúàëàíäû. Àðòàøåñèí ÷àüûíäà Ýþéúÿ ýþëöíäÿí áó éà -íà êå÷ìÿéÿí Åðìÿíèéÿ ñûíûðûíû Àðòàøåñ éîõ, èëêèíãàéíàãëàðû òÿùðèô åäÿí ñîíðàêû «àëèìëÿð óçàäûá» Õÿ -çÿðÿ ÷àòäûðäûëàð. Áóíó áèð àç ñîíðà Àðòàøåñÿ àèä ñûíûðäàøû öçÿðèíäÿêè éàçûäà äà ýþðÿúÿéèê.Éàíëûøëûã Ñòðàáîíóí éàçäûüû áèð úöìëÿ èëÿ îðòàëûüà÷ûõûá êèòàáäàí-êèòàáà þòöðöëìöøäöð. Ñòðàáîí éàçûð êè,Àðòàøåñ èáåðëÿðèí Ïàðèàäð äàüëàðûíûí ÿòÿêëÿðèíè, Õîð -çåíà âÿ Ãîãàðåíà áþëýÿëÿðèíè, ìèäèéàëûëàðûí (Àçÿð áè -ãàíûí) èñÿ Êàñïèàíà, Ôàâíèòèäà (Ôàóíèò) âÿ Áàñà ðî -ïåäà áþëýÿëÿðèíè òóòìóøäóð. Áóðàäà àäû ÷ÿêèëÿí Ïà -ðèàäð, Õîðçåíà âÿ Ãîãàðåíà òîïîíèìëÿðè áÿëëè áþëýÿàäëàðû îëóá, ìöáàùèñÿ äîüóðìóð. Äèýÿð ö÷ áþëýÿíèíéåðèíè èñÿ òÿäãèãàò÷ûëàð äÿãèã âåðÿ áèëìèðëÿð. Áóðàäàáèð ìÿñÿëÿíè äèããÿòÿ àëàã êè, Àðòàøåñèí ÷àüäàøû ì.þ.ÛÛ ÿñð éàçàðû Ïîëèáè Àòðîïàòåíèí ì.þ. 220-úè èëëÿðäÿ«Ùèðêàí äÿíèçèíäÿí Ôàñèñ ÷àéû âÿ Ïîíò öçÿðèíÿ ãÿ -äÿð» óçàíäûüûíû éàçûðäû.Àðòàøåñèí î ÷àüäà Õÿçÿð ñàùèëèíäÿêè áÿëëè Êàñ ïè -àíà áþëýÿñèíè òóòìàñûíûí èíàíäûðûúû îëìàäûüûíû áèëÿíÍ.Åìèí Ñòðàáîíóí áó ìÿëóìàòûíû øÿðù åäÿðÿê éàçûðêè, êàñïèëÿð öçÿðèíÿ éöðöø åäÿí ì.þ. 189-äà ùàêèìèéÿ òèÿëÿ àëìûø Û Àðòàøåñ äåéèë, 85-äÿ ùàêèìèéÿòÿ ýÿëÿí ÛÛ Àð -òàøåñäèð (Éåðâàíäûí îüëó), îëñóí êè, Ìèäèéàíûí Êàñ ïèàíàÿéàëÿòèíè î òóòìóøäóð. Éàçàð ãåéä åäèð êè, Ôàó íèòå âÿÁàñàðîïåäà ýöìàí êè, Éóõàðû Àðìåíèéàäà (!) ùàíñûñàáþëýÿíèí òÿùðèô îëóíìóø àäëàðûäûð. À.Å. Êðûìñêè âÿÂ.Ô.Ìèíîðñêè êèìè òàíûíìûø àëèìëÿð äÿ Àðòàøåñèí Êàñ -ïèàíà áþëýÿñèëÿ áÿðàáÿð Ìèäèéàäàí ãîïàðäûüû Áàñà -ðîïåä âÿ Ôàâíèòèä (Ôàâíèò) áþëýÿëÿðèíèí Êöðöí ñàü ñà -ùèëèíäÿ îëäóüóíó ãåéä åòìèøëÿð. Ò.Ì.Ìÿììÿäîâ Áàñà -ðîïåäèí ãàðøûëûüû êèìè ùàé ãàéíàãëàðûíäà Âàñïóðàêàíàäûíûí èøëÿíäèéèíè éàçûð.Âàüàðøàêûí ÷àüûíäà (ì.þ. 149-127) ãóçåéäÿí áóë -ãàð-âÿíÿíä áîéëàðûíûí ýÿëèá Àüðû áþëýÿñèíÿ éåðëÿøìÿñèíèãåéä åäÿí Ì. Õîðåíàòñè éàçûð êè, Áàñèàí áþëýÿñèíÿýÿëÿí áóëãàð áàùàäûðû Âåíäàíûí (áóëãàð âåõåíäóðóÂåíäà) àäû èëÿ áóðà Âÿíÿíä àäëàíûð. Ùÿìèí Âÿíÿí -äèí Õîðñåíà áþëýÿñèíäÿ îëìàñûíû ÿêñÿð òÿäãèãàò÷ûëàðãÿáóë åäèð.Àðòàøåñèí ì.þ. ÛÛ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àçÿðáèãàíäàíãîïàðäûüû âÿ áèð ìöääÿò ýàù Åðìÿíèéÿ, ýàù äà Èáå -ðèéà äþâëÿòèíÿ òàáå åäèëÿí, 387-äÿí èñÿ áèðäÿôÿëèê Èáå -ðèéàíûí òÿðêèáèíÿ êå÷ÿí Ãîãàðåíà âèëàéÿòèíèí ãóçåéäîüóãîíøóëóüóíäà éåðëÿøÿí Êàìèñåíà áþëýÿñèÑòðàáîíóí âàõòûíäà Åðìÿíèéÿ-Èáåð-Àëáàí þëêÿëÿðèíèíñûíûðû ñàéûëûðäû. Îíà ýþðÿ äÿ Ñòðàáîíóí äîëàøûã áèðìÿòíè òåêñòîëîæè áàõûìäàí òÿùëèë îëóíàíäà àäëàðûí éàíëûøéàçûëäûüû îðòàéà ÷ûõûð. Ìÿòí áåëÿäèð: «Àðìåíèéàíûíòÿðêèáèíÿ Ôàâåíà, Êîìèñåíà âÿ ÷îõëó àòëû äþéöø÷ö÷ûõàðà áèëÿí Îðõèñòåíà áþëýÿëÿðè äÿ äàõèëäèð. ßí ãóçåéáþëýÿëÿð îëóá äàùà ÷îõ ãàðëà þðòöëÿí Õîðçåíà âÿÊàìáèñåíà Èáåðèéà, Êîëõèäà âÿ Ãàôãàç äàüëàðûíûí ñÿðùÿäèíäÿäèð».Ýþðöíäöéö êèìè, áèðèíúè úöìëÿäÿ àäû êå -÷ÿí Êîìèñåíà òîïîíèìè Åðìÿíèéÿ ÿðàçèñèíäÿ, èêèíúèúöìëÿäÿêè Êàìáèñåíà èñÿ Ãàôãàç äàüëàðûíûí ÿòÿéèíäÿâåðèëìèøäèð. Òàðèõè ãàéíàãëàðûí ùàìûñû Êàìáè÷åíè(Êàìáèñåíà) Èáåðèéà èëÿ ãîíøóëóãäà Àëáàí âèëàéÿòèêèìè âåðèð âÿ ùàé òàðèõ÷èëÿðè äÿ áóíó òÿñäèã åäèð.Àëáàí åëèíèí ùàé, ýöðúö âÿ éóíàí-ëàòûí ãàéíàãëàðûíäàÊàìáå÷àí, Êàìáå÷îâàíè âÿ Êàìáèñåíà øÿêëèíäÿàäû êå÷ÿí Êàìáè÷å âèëàéÿòè Êöð èëÿ Àëàçàí ÷àéûàðàñûíäàêû âàäèëÿðè ÿùàòÿ åäèðäè. Øèðàê (Ñèðàê) äöçö âÿÚåéðàí÷þë áîçãûðû áó âèëàéÿòäÿ èäè. Ýþðöíöð, Êàìáè÷åâèëàéÿòèíèí áèð ùèññÿñè äÿ Ãàðàéàçû ÷þëöíöí áàòû òÿðÿôèíäÿÊöðöí ñàü ñàùèëèíäÿ Êàìè÷å àäëàíàí áþëýÿ èäè.Ùÿìèí áþëýÿäÿ èíäè Åðìÿíèñòàíûí Íîéåìáåðéàí àäëû62 ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:4