Türkeli Dergisi 4. sayı - turan-sam

Azÿrbaycan Respublèkasûnûn möasèrèqtèsadè vÿzèyyÿtè vÿ perspektèvèmkanlarûZaur ÈmranèAzÿrbaycan Mèllè Elmlÿr Akademèyasûnûn Coürafèya Ènstètutu, coürafèya åëìëÿðè íàìèçÿäèMöasèr dþvrön tÿlÿblÿrèndÿn èrÿlè gÿlÿrÿk èstehsalsahÿlÿrènèn ÿrazè tÿøkèlè vÿ ÿhalènèn maddè rèfah ha -lûnûn yaxøûlaødûrûlmasû möhöm ÿhÿmèyyÿt kÿsb edèr.Bunun ö÷ön èlk nþvbÿdÿ þlkÿnèn èqtèsadè durumu vÿonun potensèal èmkanlarû þyrÿnèlmÿlèdèr. Sosèal-èqtèsadèènkèøafla yanaøû èstehsalûn vÿ mÿhsuldar qövvÿlÿrènrespublèka daxèlèndÿ sÿmÿrÿlè yerlÿødèrèlmÿsè dÿ mö -höm stratejè ÿhÿmèyyÿt kÿsb edèr. Respublèka èqtèsadèyyatûnûnaparûcû sahÿsè olan neft-qaz sÿnayesè èlÿya naøû, qeyrè-neft sektorunun ènkèøaf etdèrèlmÿsè sondÿrÿcÿ vacèbdèr. Dönya tÿcröbÿsè gþstÿrèr kè, ènkèøafetmèø dþvlÿtlÿrèn èqtèsadèyyatû tÿk bèr sahÿnè deyèl,demÿk olar kè, tÿsÿrröfatûn bötön sahÿlÿrènè ÿhatÿ edèr.Mÿhz bu amèlè nÿzÿrÿ almaqla Azÿrbaycan Res pub -lèkasûnûn davamlû èqtèsadè artûmûna naèl olmaq olar.Èqtèsadè xarakterèstèkaAzÿrbaycan Respublèkasû dþvlÿt möstÿqèllèyènè bÿr -pa etdèyè vaxtdan ke÷ÿn dþvr ÿrzèndÿ þlkÿnèn èqtèsadèhÿyatûnda kþklö dÿyèøèklèklÿr baø vermèødèr. Mös tÿ qèl -lèyèn èlk èllÿrèndÿ respublèkada yaranmûø èqtèsadè bþh ran,ÿnÿnÿvè postsovet bazarlarûnûn ètèrèlmÿsè, èqtèsadè ÿlaqÿlÿrènkÿsèlmÿsè, Ermÿnèstanûn respublèka mûza tÿ ca -vözö (Daülûq Qarabaü problemè) vÿ dègÿr sÿ bÿb lÿr þlkÿèqtèsadèyyatûnûn zÿèflÿmÿsènÿ sÿbÿb ol muø dur. Belÿ bèrøÿraètdÿ dþvlÿt ÿhÿmèyyÿtlè ardûcûl vÿ mÿq sÿdyþnlötÿd bèrlÿrèn hÿyata ke÷èrèlmÿsè, èqtèsadè èslahatlarûn mö -höm nÿtècÿlÿrèndÿn bèrè olan dþvlÿt mölkèyyÿtènèn þzÿllÿødèrèlmÿsèvÿ azad sahèbkarlûüûn ènkèøafû ö÷ön ÿlverèølèøÿraètèn yaradûlmasû tÿlÿb olu nurdu.1990-cû èllÿrèn ÿvvÿllÿrèndÿ möÿyyÿn problemlÿryaøansa da bèr ne÷ÿ èldÿn sonra respublèka èqtèsadèyyatûndaqèsmÿn dÿ olsa dÿyèøèklèklÿrÿ naèl olunmuø -dur. Azÿrbaycanûn neft vÿ qaz sÿnayesènèn ènkèøafû,xarècè neft øèrkÿtlÿrènèn Azÿrbaycana köllè mèqdardasÿrmayÿ yatûrûmlarû ÿsasÿn 1994-cö èlèn sentyabr ayû -nûn 20-dÿ Bakûda Xÿzÿr dÿnèzènèn Azÿrbaycan sektorunda“Azÿrè”, “×ûraq” vÿ dÿrènsulu “Gönÿølè” ya -taqlarûnda neftèn bèrgÿ èølÿnmÿsè vÿ pay bþlgösö haq -qûnda beynÿlxalq “ßsrèn möqavèlÿsè” èmzalandûqdansonra baølanmûødûr. “ßsrèn möqavèlÿsè”nèn ÿsas gþs -tÿrècèlÿrè: Kapètal qoyuluøunun hÿcmè — 7,4 mlrd ABØdollarû; Èstèsna xÿrclÿrèn hÿcmè — 5,9 mlrd ABØ dollarû;Möqavèlÿnèn möddÿtè — 30 èl; Möqavèlÿyÿ daxèl olanÿrazè — 432,4 kvadrat km; Neft hasèlatûnûn nÿzÿrdÿ tu -tulan mèqdarû — 510 mln ton.Bundan sonra aqrar èslahatlar vÿ þzÿllÿødèrmÿ hÿyatake÷èrèlmèø, “Azÿrbaycan Respublèkasû regèonlarûnûnsosèal-èqtèsadè ènkèøafû Dþvlÿt Proqramû (2004-2008-cèèllÿr)”, “Neft vÿ qaz gÿlèrlÿrènèn èdarÿ olunmasû özrÿ uzun -möddÿtlè strategèya”, “Yoxsulluüun azaldûlmasû vÿ èqtèsadèènkèøaf özrÿ Dþvlÿt Proqramû (2003-2005-cè èllÿr)”vÿ dègÿr bu kèmè sÿnÿdlÿr qÿbul edèl mèødèr.Azÿrbaycan Respublèkasûnda neftèn hasèlatû vÿ emalû,kèmya vÿ elektrotexnèka sÿnayesè, neft maøûnqayûrma -sû, qara vÿ ÿlvan metallurgèya, tèkèntè materèalla rû nûnèstehsalû, meøÿ vÿ yeyèntè sÿnayesè sahÿlÿrè þlkÿ èq tè sa -dèyyatûnûn möhöm hèssÿsèdèr. Ömumè Daxèlè Mÿhsulun66,4%-nè tÿøkèl edÿn sÿnaye sahÿlÿrènèn ÿsas hèssÿsèyÿnè, 93,2%-nè Bakû øÿhÿrèndÿ yerlÿøÿn sÿnaye mö -ÿs sèsÿlÿrè verèr. Bunun da ÿsas sÿbÿbè respublèkadaaparûcû sÿnaye möÿssèsÿlÿrènèn Bakû øÿhÿrèndÿ cÿmlÿømÿsèdèr.Yerdÿ qalan 2,4%-è Aran, 0,8%-è Gÿncÿ-Qazax, 0,6%-è Nax÷ûvan, 0,2%-è Øÿkè-Zaqatala vÿ dè -gÿr èqtèsadè rayonlarûn payûna döøör.Azÿrbaycan Respublèkasûnda 2008-cè èlèn èlk altû ayû ÿr -zèndÿ Ömumè Mÿhsul Buraxûlûøûnûn (ÖMB) hÿc mèn dÿregèonlar özrÿ qeyrè-bÿrabÿrlèk möøahèdÿ olunmuø dur.Belÿ kè, Azÿrbaycanûn regèonlarûnda ÖMB-nèn 80,7%-èBakû øÿhÿrènèn payûna döøör. Sonrakû yerlÿrè 6,1%-lÿAran, 3,3%-lÿ Gÿncÿ-Qazax, 1,9%-lÿ Ab øe ron, 1,6%-lÿ Quba-Xa÷maz vÿ dègÿr èqtèsadè rayonlar tutur.2008-cè èlèn bèrèncè yarûsûnda respublèkamûzda re -zè dent vÿ qeyrè-rezèdentlÿrè tÿrÿfèndÿn 125 þlkÿ èlÿapa rûlmûø tècarÿt ÿmÿlèyyatlarûnûn hÿcmè 2,9 mlrd. ABØ54ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:4