Türkeli Dergisi 4. sayı - turan-sam

ýþñòÿðèð. Áó äà àðòûã õðèñòèàíëûüà «éîõ» äåéÿí õà êàñ -ëàðûí ÿñêè èíàíúëàðûíà äþíìÿëÿðèíÿ ñöáóòäóð…Øàãà. Òûâà Òöðêëÿðèíèí ìþâñöì ìÿðàñèìëÿðè àðàñûíäàáàùàð, éåíè èë áàéðàìû îëàí Øàãààíûí àéðûúà éå -ðè âàð. Áàéðàìûí àäû, éÿíè Øàãàà ñþçö ñîíðàëàð ìîíãîëëàðäàíýþòöðöëÿðÿê Òñàãàí ñàð áàéðàìûíûí àäûíûíòÿùðèô îëóíìóø øÿêëè îëñà äà, ìàùèééÿò åòèáàðèëÿ Íîâ ðóçáàéðàìûíà ÷îõ éàõûí îëàí áó ìÿðàñèìèí êþêëÿðè äàùàãÿäèìëÿðÿ ýåäèá ÷ûõûð. ßââÿëëÿð çÿðäöøòëöéöí ýå íèøéàéûëäûüû ÿðàçèëÿðäÿ, Èñëàìûí ùàêèì ìþâãå òóòäóüóáþëýÿëÿðäÿ îëäóüó êèìè, áóðàäà äà äèí þç òÿñèðèíè ýþñ -òÿðÿðÿê Øàãààéà áèð ñûðà ëàìàèçì öíñöðëÿðè ãîøìóøäóð.Òûâà ÿðàçèñèíäÿ ëàìàèçìèí ÕÛÛÛ ÿñðäÿí éàéûëìàüàáàøëàìàñûíà áàõìàéàðàã î, XVÛÛ ÿñðäÿ ðÿñìè îëàðàããÿáóë åäèëäè. Áóíóíëà áåëÿ, ëàìàèçì òûâàëàðûí ùÿéàòûíäàíøàìàíèçìè òàì ñûõûøäûðûá ÷ûõàðà áèëìÿìèøäèð.Øàìàíëàð (õàìëàð) õàëãûí ùÿéàòûíûí áöòöí ñàùÿëÿðèíäÿîëäóüó êèìè, Øàãàà áàùàð áàéðàìûíäà äà ëàìàëàðëàéàíàøû èøòèðàê åäèðëÿð. Òûâà àëèìè Ì.Ìîí ãóøóí éàçäûüûíàýþðÿ, áàùàð áàéðàìûíûí áàøëàíüûúû ìöõòÿëèô âàõòëàðàòÿñàäöô åäÿ áèëÿð. Ìÿñÿëÿí, éàíâàðûí ñîíóíà, ôåâðàëûíñîíóíà. Õàëã éàðàäûúûëûüûíûí ÿâÿçñèç áèëèúèñè, òûâàõàëã éàçû÷ûñû Ñ.Ñàðûã-îîë (1908-1983) èñÿ Øà ãà àíûíìàðòûí 1-äÿ êå÷èðèëäèéèíè ýþñòÿðèð. Øàãààíûí ãåéä îëóíäóüóâàõò ñàêðàë âàõò êèìè ãÿáóë îëóíàðàã êå÷ìèøëÿýÿëÿúÿéè ùÿì áèðëÿøäèðÿí, ùÿì äÿ àéûðàí, êÿíä òÿñÿððöôàòûèøëÿðèíèí áàøëàíäûüû áèð äþâðÿ äöøöð. Áàé ðàìà ùà -çûðëûã ùÿëÿ ãûøûí ÿââÿëëÿðèíäÿí áàøëàíûð. Ààëëàð ãûøëàüàêþ÷ÿíäÿ, ÿí éàüëû ãîéóí âÿ éà êå÷è êÿ ñèëèð, äîüðàíûáãàðûíûí è÷èíäÿ ãàðëû, áóçëó éåðäÿ ãàçûëìûø ÷àëàéà áàñäûðûëàðàãäîíäóðóëóð âÿ Øàãàà ö÷öí ñàõëàíûëûð. Áó íà«äîîðàì÷û» äåéèëèð. ßòè îíà ýþðÿ ãà áàã úà äàí ùà çûð -ëàéûðëàð êè, éàçà êþêëöéöíö èòèðÿí ùåéâàíëàðûí ÿòè ÿââÿëêèòÿê ëÿçèç îëìóð. Øàãààéà áèð íå÷ÿ ýöí ãàëìûø áöòöíààëû, þãöí (êå÷ÿ àëà÷ûãëàðûí. Ìö ãàéèñÿ åò: þã-þé) è÷èíè,÷þëöíö òîç-òîðïàãäàí òÿìèçëÿéèð, ãàá-ãà úàüû, ïàë-ïàëòàðûéóéóð, éîðüàí-äþøÿéè ÷ûðïûð, áàúàíûí êå÷ÿ þðòö éö -íö à÷ûð, òöñòö äàüûëàíàúàí þãöí ùàâàñûíû äÿéèøèð, éåðÿñàëûíàí êå÷ÿ äþøÿìÿíè (øèðòåêè), õàë÷à-ïàëàçû, äÿðè õóð -úóíëàðû, àéàããàáûëàðû áàéûðà ÷ûõàðûðëàð. Ýÿíúëÿð ñöðöø -êÿíëÿðè òÿìèçëÿéèð, éåëëÿí÷ÿêëÿð äöçÿëäèð, ààëûí àðõàòÿðÿôèíäÿ (áÿçÿí áèð ààëäà äþðä-áåø þã îëóðäó) èêè ùöí -äöð ãàð òÿïÿñè éûüûð, îíóí äà áàøûíà èêè àüàú ñàíúûð,äàøëàðäàí òîíãàë ö÷öí éåð äöçÿëäèð, êþù íÿ ÿøéàëàðäàí,çèð-çèáèëäÿí òîíãàë ãàëàéûðëàð. Áó éûð-éûüûøäà ãÿäèìèíàìëàðûí èçëÿðè ýþðöíöð. Áåëÿ êè, åâ, ùÿ éÿò ìóðäàð, ïèñøåéëÿðäÿí àçàä åäèëìÿëè, îíëàð êþù íÿ èëäÿ ãàëìàëûäûðëàð.Òÿçÿ èëäÿ ùÿð øåé ýþçÿë, òÿìèç, ñÿ ëèãÿëè îëìàëûäûð.Ëàìàèñò òûâàëàð öñòöíÿ áóðõàíëàð ãî éóë ìóø áàëàúà ìà -ñàíûí (áóðõàí øèðååçè) öñòöíäÿêè ÷ûðàãëàðû (òóíú úàìëàðäàéàü âÿ ãîéóí éóíóíäàí ïèëòÿ) éàíäûðûðëàð. Éåíèèëäÿ ÷ûðàãëàðûí éàíäûðûëìàñû Àñèéà õàëãëàðûíäà ìöõòÿëèôìÿíà äàøûéûð. Áó, áóðõàíëàðà ãóðáàí êèìè äÿ, ýÿëÿúÿéèáèëìÿê ö÷öí ôàëà áàõìàã êèìè äÿ (àëîâóí ýóðëóüó âÿýåú ñþíìÿñè èëèí íåúÿ îëàúàüûí äàí õÿáÿð âåðèð), Ýö -íÿøÿ ñèòàéèø, éÿíè ãûøäà þë äöéö äöøöíöëÿí Ýöíÿøèí äè -ðèëìÿñè ö÷öí éàíäûðûëäûüû êèìè äÿ éîçóëóð. Ìàñàíûí öñ -òöíäÿ áóðõàíëàðà òÿðÿô äàü îëóíìóø éàü ÷ÿêèëìèø ãàðàãî÷ âÿ éà êå÷è áàøû ãîéóð, îíóí äà àëíûíûí îðòàñûíà,éÿíè ãàøãàñûíà «êàñ» èøàðÿñè ÷ÿêèðäèëÿð. Áó, øöàñûÿòðàôà éàéûëàí Ýöíÿøèí òÿñâèðèäèð. Õàëãûí òÿñÿââöðöíÿýþðÿ, áó, ãûøäà øÿôÿãëÿðè ñþ íöêëÿøÿí Ýöíÿøè äèðèëòìÿéÿõèäìÿò åäèð. Éåíè èë ÿðÿôÿñèíäÿ ààëûí àüñàããàëëàðûàðæààí ÷èëÿéÿ-÷èëÿéÿ, àð äûú âÿ êÿêëèêîòó òöñòöëÿäÿ-òöñ -òöëÿäÿ õîø ñþçëÿð, àëãûøëàð äåéèð, àèëÿëÿðÿ õåéèð-áÿðÿêÿò,óçóí þìöð, úàí ñàüëûüû äèëÿéèðëÿð. Àëãûøëàð àðàñûíäàìÿùñóëóí áîë îëìàñûíà, ãîéóí-ãóçóíóí, ìàë-ãàðàíûíàðòûìûíà éþíÿëÿíëÿð õö ñó ñè éåð òóòóð. Àõøàì ìö ãÿä -äÿñ îõó (ûäûê îê) ñàäàêäàí ÷ûõàðäûá þãöí ÿí ùþðìÿòëèéåðèíÿ áÿðêèäèð, îíà ö÷ éàøëû óøàüûí ñà÷û áö êöë ìöø (òû -âàëàðäà èëê äÿôÿ óøàüûí áàøûíû ö÷ éàøûíäà ãûðõûðëàð —Ý.É.) êàäàê (áÿõøèøëèê èïÿê øÿðô), àë-ÿëâàí ëåíòëÿð áàüëàéûð,áèøìèø éàüëû ãî éóí ãóé ðóüó òèêÿëÿðè äöçöðëÿð. Øà -ãààíûí áÿðàáÿðëèê áàé ðàìû îë äóüóíó äà âóðüóëàéûðëàð.Áàéðàì ýöíëÿðè êàñûáëà âàð ëû, áþéöêëÿ êè÷èê àðàñûíäàêûôÿðã ýþòöðöëöð. Ùå÷ êÿñ áèð-áèðèíÿ éóõàðûäàí àøàüû áàõìûð.Áóíóí ö÷öí äÿ ùàìû áèð-áèðèíè «àìûðëàæûð» äåéèëÿíñàëàìëà ñàëàìëàéûð, éÿíè êè÷èêëÿð îâóúëàðûíû éóõàðû òóòàðàãÿëëÿðèíè óçàäûð, áþéöêëÿð èñÿ îâóúëàðûíû àøàüû âÿçèé -éÿòäÿ ÿéÿðÿê îíëàðûí ÿëëÿðèíè òóòóðëàð. Àìûðëàæûð èíñàíëàðàðàñûíäà éàø ôÿðãèíè ñèëèð, ùàìûíûí áÿðàáÿð îëäóüóíóýþñòÿðèð, êöñÿíëÿðè áà ðûøäûðûð. Áàéðàìäà ùàìû áèð-áèðèíÿùÿäèééÿ âåðèð. Àäÿ òÿí, àü øåéëÿð áàüûøëàíûð — àü êàüûç,àü õÿç, àüàðòû, àü êå÷è âÿ ñ. Àü ðÿíýÿ öñòöíëöê âåðèë -ìÿ ñè õîøáÿõòëèéèí, àü ýöíëÿðèí ðÿìçè êèìè àíëàøûëûð.Äèëèìèçäÿ òåç-òåç èø ëÿäèëÿí «àü ýöíÿ ÷ûõàñàí», «Ýö -íöí àü îëñóí» êèìè àë ãûøëàðûí äà áó ðÿìçè ìÿíà èëÿáàüëûëûüû àéäûíäûð. Òûâàëàð óçàã éîëà ÷ûõàíûí àðõàñûíúàñó äåéèë, ñöä àòûð, éîëóíóí àü îëìàñûíû àðçóëàéûðëàð.Íîâðóç áàéðàìûíäà îëäóüó êèìè, Øàãààäà äà éåìÿêëÿðÿõöñóñè ôèêèð âåðèëèð. Òûâàëàðà ýþðÿ, éåìÿê íÿ ãÿäÿð÷îõ îëàðñà, éåíè èëäÿ ùÿìèí àèëÿíèí ñöôðÿñè åëÿúÿ áîëîëàð. Ìàñàéà ïþðòëÿìÿ, àüàðòû, øîðáàëàð, êþìáÿëÿð, éàü -äà ãûçàðäûëìûø êö ðÿ úèêëÿð (áîîðçàêëàð) ãîéóëóð. «Êóëàêìàí÷û àçû Øàãàà ìàí÷ûçû» äåéèëÿí, ÿò âÿ õÿìèðäÿíùàçûðëàíìûø ãóëàüàáÿíçÿð éåìÿê íþâö Øàãààäà äàùà÷îõ ñåâèëèð. Àäè âàõòëàðäà àç-àç áèøèðèëÿí äöéö áàéðàìýöíëÿðè éåìÿêëÿðèí áàøû îëóð. Ñöôðÿéÿ äöçöëÿí ùÿð áèðøåé áîëëóã, áÿ ðÿêÿò ðÿìçè ñàéûëûð. Áàéðàì àõøàìû îü -ëàíëàð áèð þãÿ, ãûçëàð äà áàøãà þãÿ éûüûøàðàã ôàëà áàõûð,ÿéëÿíúÿëÿð êå÷èðèðëÿð. Éåíè èëäÿ ôàëà áàõàí ýÿíúëÿðè áàøëûúàñûàèëÿ ìÿ ñÿëÿëÿðè ìàðàãëàíäûðûðñà äà, éàøëûëàðû ùåé-ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:445