Türkeli Dergisi 4. sayı - turan-sam

ke÷èrèlmÿsè tÿmèn edèlmÿlèdèr. Respublèkanûn mèkro vÿmakro sÿvèyyÿsèndÿ èqtèsadèyyatûn ènkèøaf etdèrèlmÿsèvÿ èdarÿ edèlmÿsè, onun èqtèsadè artûm potensèalûnûnyök sÿldèlmÿsènè tÿlÿb edèr. Qarøûya qoyulan bu kèmèvÿzèfÿlÿrlÿ ÿlaqÿdar olaraq, respublèkanûn bazar èqtèsadèyyatûnake÷dèyè bèr øÿraètdÿ, ÿsas problemlÿrdÿnbèrè dÿ ènvestèsèya qoyuluølarûndan èstèfadÿnèn sÿ mÿ -rÿlèlèyènè artûrmaqdûr.Dönya tÿcröbÿsè gþstÿrèr kè, þlkÿnèn sosèal-èqtèsadèènkèøafûnûn yalnûz bèr amèl özÿrèndÿ qurulmasû vÿèqtèsadèyyatûn yalnûz bèr amèldÿn asûlûlûüû mÿqsÿ dÿ uy -üun hal deyèldèr vÿ bþhran tÿhlökÿsè yaradûr (Hollandsèndromu). Qeyrè-neft sektorunun dènamèk ènkèøafûnûntÿmèn edèlmÿsè nÿtècÿsèndÿ þlkÿ èqtèsadèyyatûnda neftsektorundan asûlûlûq ÿhÿmèyyÿtlè dÿrÿcÿdÿ azalacaq.Respublèka èqtèsadèyyatûnûn ömumè ÷ÿkèsèndÿ þzÿlbèznesèn kèfayÿt qÿdÿr bþyök yerè vardûr. Azÿrbaycanèqtèsadèyyatûnûn 79%-dÿn ÷oxu þzÿl sektorun payûnadöøör. Bu sahÿyÿ dþvlÿt tÿrÿfèndÿn bödcÿ xÿrclÿrèson èllÿr bèr ne÷ÿ dÿfÿ artûrûlmûødûr. Belÿ kè, bu sahÿyÿ2003-cö èlÿ nèsbÿtÿn 2008-cè èldÿ dþvlÿt bödcÿsèndÿn20 dÿfÿdÿn ÷ox vÿsaèt yþnÿldèlmèødèr.Yerlè vÿ xarècè ènvestorlarûn dèqqÿtènè regèonlarayþ nÿltmÿk vÿ regèonal problemlÿrèn hÿllènè þn plana÷ÿk mÿk mÿqsÿdèlÿ “Azÿrbaycan Respublèkasû regèonlarûnûnsosèal-èqtèsadè ènkèøafû Dþvlÿt Proqramû (2004-2008-cè èllÿr)” qÿbul olunmuødur. Ke÷ÿn möddÿt ÿr -zèndÿ regèonlarûn sosèal-èqtèsadè ènkèøafû èlÿ baülû bèrsûra tÿdbèrlÿr gþrölmöødör vÿ artûq möÿyyÿn mösbÿtnÿtècÿlÿr ÿldÿ edèlmèødèr. Lakèn, bu èstèqamÿtdÿ ÿldÿedèlmèø naèlèyyÿtlÿrlÿ yanaøû, möÿyyÿn problemlÿr hÿ -lÿ dÿ þz hÿllènè tapmamûødûr.Bazar èqtèsadè mönasèbÿtlÿrènèn formalaømasû, èq -tèsadè ÿlaqÿlÿrèn genèølÿnmÿsè vÿ xarècè ènvestèsèya qo -yuluøu èmkanlarûnûn artmasû, tÿbèè kè, Azad Èqtèsadè Zo -nalarûn (AÈZ) yaradûlmasû mÿsÿlÿsènèn dÿ aktuallaøma -sûna sÿbÿb olmuødur. Lakèn, bu mÿsÿlÿ èlÿ baülû res -pub lèkamûzda döøönölmöø vÿ ardûcûl hÿyata ke÷èrèlÿnregèonal ènkèøaf sèyasÿtè möøahèdÿ olunmur. Bèr mèsalkèmè onu qeyd etmÿyÿ dÿyÿr kè, yalnûz son aylar ÈqtèsadèÈnkèøaf Nazèrlèyè AÈZ mÿsÿlÿsènÿ daèr möxtÿlèf zèddèyyÿtlèfèkèrlÿrlÿ ÷ûxûø etmèødèr (AÈZ ö÷ön möxtÿlèf yerlÿrèn se -÷èmè, bu mÿsÿlÿnèn ömumèyyÿtlÿ mözakèrÿsènèn dayan -dû rûlmasû). Belÿ bèr vÿzèyyÿtèn yaranmasûnûn ÿsas sÿ -bÿbè ondan èbarÿtdèr kè, respublèkada AÈZ-lÿrèn yaradûlmakonsepsèyasû haqqûnda formalaømûø fèkèr yoxdur.Tÿrtèb edèlÿsè konsepsèyada, èlk þncÿ, hÿr bèr AÈZ-ûnyaradûlma mÿqsÿdè möÿyyÿn edèlmÿlèdèr.Mÿlum olduüu kèmè, AÈZ-lÿrèn yaradûlmasûnda ÿsasmÿqsÿd — ènvestèsèyalarûn cÿlb olunmasû, yenè èø yerlÿrèna÷ûlmasû, ÿrazènèn ÿlverèølè coürafè mþvqeyèndÿnvÿ nÿqlèyyat èmkanlarûndan èstèfadÿ edèlmÿsè, þlkÿnènucqar vÿ gerèdÿ qalmûø bþlgÿlÿrènèn ènkèøafûna tÿkanvermÿkdèr. Hÿr bèr AÈZ-èn, ayrûlûqda, tÿkrar olunmaznÿq lèyyat-coürafè øÿraètè, èqtèsadè èmkanlarû vÿ èxtèsaslûènsan ehtèyatlarû olduüundan, tÿbèè kè, onlarûn ya ra -dûlmasûnda dþvlÿt tÿrÿfèndÿn fÿrqlè mÿqsÿdlÿr qoyulmalûdûr.Bununla ÿlaqÿdar, aydûndûr kè, beynÿlxalq tÿ -cröbÿdÿn èstèfadÿ edèlmÿsè qarøûda qoyulmuø mÿq -sÿdÿ daha uüurla naèl olmasûna sÿbÿb olar.BMT tÿrÿfèndÿn 1978-cè èldÿ yaradûlmûø Dönya Èq -tèsadè Zonalar Assosèasèyasû hÿr èl þzönön èllèk toplantûsûndamöxtÿlèf þlkÿlÿrdÿ fÿalèyyÿt gþstÿrÿn AÈZ-lÿrènmösbÿt tÿcröbÿsè èlÿ maraqlanan tÿrÿflÿrè tanûø edèr.Þlkÿlÿrèn möxtÿlèf ènkèøaf sÿvèyyÿsè, èqtèsadè vÿ ma -lèyyÿ øÿraètè AÈZ-lÿrèn yaradûlmasûnda fÿrqlè mÿq sÿd -lÿrèn qoyulmasûnû tÿlÿb edèr. Ènkèøaf etmèø þlkÿlÿrdÿ,ÿksÿr hallarda, AÈZ-èn yaradûlmasûnda ÿsas mÿqsÿdþlkÿnèn regèonal ènkèøafûndakû qeyrè-bÿrabÿrlèyèn ara -dan qaldûrmasû olduüu halda, ènkèøaf etmÿkdÿ olan þl -kÿlÿrdÿ èsÿ - ÿsasÿn þlkÿyÿ xarècè ènvestèsèyalarûn cÿlbedèlmÿsèdèr.Xarècè tÿcröbÿdÿn faydalû yararlanmaq ö÷ön, so -sèal-èqtèsadè vÿzèyyÿtènÿ vÿ coürafè mþvqeyènÿ gþrÿ,bèzèm þlkÿmèzlÿ oxøar øÿraètdÿ olan þlkÿlÿr nömunÿol malûdûr. ßfsuslar kè, nömunÿ kèmè Bèrlÿømèø ßrÿbßmèrlèyè, Dubay (Cebel-ßlè AÈZ-èn) tÿcröbÿsènÿ nÿzÿrsalûnûr.Respublèkamûz ö÷ön Avropa Bèrlèyènèn (AB) Maq -rèb (Aralûq dÿnèzènè ÿhatÿ edÿn) þlkÿlÿrèndÿ AÈZ-lÿrènyaradûlmasû tÿklèfènèn uüursuz nÿtècÿsènèn þyrÿnèlmÿsèdaha faydalû olardû. AB-nèn bu layèhÿ ö÷ön 10 mlrd.ABØ dollarû ayûrmaüa hazûr olduüunu bÿyan etmÿsènÿbaxmayaraq, Maqrèb þlkÿlÿrènèn 10-dan 4-ö 1995-cèèldÿ èmzalanan sazèøÿ þz dÿstÿyènè vermÿmèølÿr.Azÿrbaycanda AÈZ-lÿrèn yaradûlmasû, baølûcaolaraq, þlkÿnèn ÿrazè baxûmûndan sosèal-èqtèsadè ènkèøafûndamþvcud olan natarazlûüûn aradan qaldûrûlmasûvasètÿlÿrèndÿn bèrè ola bèlÿr. Bununla baülû olaraq, ÿnvacèb mÿsÿlÿ AÈZ-lÿrèn yaradûlmasûnda ÿrazèlÿrèn ÿsaslandûraraqse÷èlmÿsèdèr. Elmè baxûmdan, yerèn döz -gön se÷èmè bötþvlökdÿ ÿldÿ edèlÿcÿk uüurun ÿsasûnûtÿøkèl edèr. ßks halda, AÈZ-èn yaradûlmasû èdeyasû uüur -suz nÿtècÿlÿnÿ bèlÿr .AÈZ-èn yaradûlmasûnda bèr ÷ox þlkÿlÿrèn tÿcröbÿsè(×èn, Poløa, Fèlèppèn, Törkèyÿ, Èran, Rusèya vÿ s.) onugþstÿrèr kè, yer se÷èmèndÿ ÿsas östönlök dÿnèzÿ ÷ûxûøûolan lèmanlara vÿ sÿrhÿdyanû bþlgÿlÿrÿ verèlèr. Azÿr -bay canûn, qapalû olan Xÿzÿr dÿnèzènÿ ÷ûxûøû nèsbÿtÿnÿlverèølè sayûla bèlÿr. Bununla möqayèsÿdÿ, Görcös ta -nûn Qara dÿnèzÿ ÷ûxûøû daha ÿlverèølè sayûlûr vÿ busÿbÿbdÿn “Dubaè Port World” øèrkÿtè Potè lèmanû ya -56 ÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:4