Türkeli Dergisi 4. sayı - turan-sam

Äàüëûã Ãàðàáàü ìöíàãèøÿñè Èðàíìÿòáóàòû âÿ åëìè ÿäÿáèééàòûíäàÑöáùàí ß.ÒàëûáëûÀçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí Øÿðãøöíàñëûã Èíñòèòóòóòóíóí äèññåðòàíòûÈðàí ìÿòáóàòûíäà âÿ åëìè ÿäÿáèééàòûíäà Äàüëûã Ãà -ðàáàüäà úÿðÿéàí åäÿí ùàäèñÿëÿð áàðÿñèíäÿ ìöõòÿëèô ìÿç -ìóíëó éàçûëàð äÿðú åäèëèðäè. Áó éàçûëàðäà ôàêòèêè ìàòåðèàëëàðëàéàíàøû, ñóáéåêòèâ ôèêèðëÿð äÿ þçöíÿ éåð àëìûøäûð.Åðìÿíèëÿð Ãàðàáàü ìöíàãèøÿñèíäÿ Èðàí Èñëàì Ðåñ -ïóáëèêàñû (ÈÈÐ) ðÿùáÿðëèéèíäÿí ìÿíÿâè äÿñòÿê àëìàãìÿã ñÿäèëÿ ôàðñëàðëà áèð êþêäÿí, éÿíè àðè ñîéóíäàí ýÿë -äèêëÿðèíè ýåíèø òÿáëèü åäèð, éåð àäëàðûíû þçëÿðèíèí àäëàðûèëÿ áàüëàéûðäûëàð. Èðàíäà, õöñóñÿí Ýöíåé Àçÿðáàé úàí -äà áèð ñûðà ãÿäèì éàøàéûø ìÿíòÿãÿëÿðèíè âÿ îðàäàêèòàðèõè àáèäÿëÿðè, ãàëàëàðû, êþðïöëÿðè, äàüëàðû, èáàäÿòýàùëàðûåðìÿíèëÿøäèðìÿéÿ úÿùä åäÿí «òÿäãèãàò÷èëàð» èíäèäÿ ôàðñëàðëà áèð êþêäÿí - àðèéà êþêöíäÿí îëäóãëàðûíû,ÿñð ëÿðúÿ ìèëëè êèìëèêëÿðèíèí âàùèä îëäóüóíó ìåéäàíààòûáëàð. ßñàñû îëìàéàí áó óéäóðìàíûí áöíþâðÿñè Ðçàõàí øàùëûã òàõòûíà ÷ûõàí âàõòäàí (1925) ãîéóëñà äà,èíäèêè âàõòäà äà Èðàíäàêè ñèéàñè ìöùèòäÿí âÿ ÄàüëûãÃàðàáàü ìöíàãèøÿñè èëÿ áàüëû Èðàí-Åðìÿíèñòàí ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿêèäóðóìäàí èñòèôàäÿ åäÿí Èðàí âÿ åðìÿíèòàðèõ÷èëÿðè, îíëàðû õàðèúäÿ ùÿâÿñëÿíäèðÿíëÿð, åðìÿíèëÿðèí«ãÿäèìäÿí ôàðñëàðëà åéíè êþêëö ãàðäàø, ÿí óçàüàÿìè îüëó» îëäóãëàðûíû ñöáóò åòìÿê ö÷öí éåíè-éåíè óé -äóðìà «ìÿíáÿëÿðÿ» èñòèíàä åäèá êèòàáëàð éàçûá ÷àïåòäèðèðëÿð. Áåëÿ êèòàáëàðäàí áèðè Òåùðàíäàêû «Äèáà» íÿø -ðèééàòûíäà, íÿôèñ øÿêèëäÿ 2000 íöñõÿäÿ ÷àï åäèëìèø,242 ñÿùèôÿëèê «Èðàíëûëàðëà åðìÿíèëÿðèí ìÿäÿíè ÿëàãÿñè»êèòàáûäûð.2005-cè èl noyabrûn 10-da Tehranda þzönö qeyrèdþvlÿt“elmè” qrupu adlandûran “×aüdaø Èran TarèxèAraødûrmalar Mÿrkÿzè”ndÿ ke÷èrèlmèø toplantûda ßëèðçàÁåêäèëèíèí ÷ûõûøû ÑÑÐÈ äàüûëäûãäàí ñîíðà Èðàí-Àçÿð -áàéúàí ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ ùÿñð åäèëìèøäè. Î, Ãàðàáàüìö íàãèøÿñèíè ö÷ áàøëûúà äþâðÿ áþëÿðÿê, ùÿð áèð äþâðäÿÈðàíûí Ãàðàáàü ìöíàãèøÿñèíèí ñöëù éîëó èëÿ âÿÿäàëÿòëè ùÿëë îëóíìàñûíà òÿðÿôäàð îëäóüóíó äåìèøäè.Áóíóí ãàðøûëûüûíäà Èran, Azÿrbaycana tÿcavöz etmèøErmÿnèstanû áey nÿlxalq mèãéàñäà tÿcrèd etmÿyÿ nÿènkètÿøÿbbös gþs tÿrmèø, ÿksènÿ Èran-Ermÿnèstan mönasè -bÿt lÿrèndÿkè can lanma möøahèdÿ÷èlÿrèn nÿzÿr-dèqqÿtènècÿlb etmèø dèr.Èðàíäà Äàüëûã Ãàðàáàü ïðîáëåìèíèí êþêëÿðèëÿ áàü -ëû èúòèìàè ðÿéèí ôîðìàëàøìàñûíäà ìÿíôè ðîë îéíàéàí ôàðñâÿ åðìÿíè òàðèõ÷èëÿðèíèí ÿêñèíÿ îëàðàã áèð ñûðà ìöÿëëèôëÿðùàäèñÿëÿðÿ îáéåêòèâ, ÿäàëÿòëè éàíàøìà ìåòîäóíóñå÷ìèøëÿð. Åðìÿíè äàøíàêëàðûíûí 1918-úè èëäÿ Óðìèéà,Õîé, Ñÿëìàñ, Ìàêó, Øÿðÿôõàí âÿ äèýÿð ÿðàçèëÿðäÿ Òöðê -ëÿðÿ ãàðøû òþðÿòäèêëÿðè êöòëÿâè ñîéãûðûì ùàãäà ÷îõ àçéàçûëìûøäûð. Òÿáðèçëè òàðèõ÷è àëèì, äîêòîð Ñÿìÿä Ñÿð äà -ðèíèéàíûí 2005-úè èëèí ñî íóíäà ÷àïäàí ÷ûõìûø «Àðàçûíùÿð èêè ñàùèëèíäÿ ìöñÿëìàí ãÿòëèàìû» êèòàáû áó áîøëóüóäîëäóðìàã ö÷öí ñàíáàëëû áèð ÿñÿðäèð. Ñ.Ñÿðäà ðè íè -éàíûí ôàðñúà éàçäûüû êèòàáûíäà åðìÿíèëÿðèí Àðàçûí ùÿðèêè òàéûíäà, ÿñàñÿí Ýö íåé Àçÿðáàéúàíäà òþðÿòäèêëÿðèêöòëÿâè ñîéãûðûìûíäàí, òàëàí âÿ þçáàøûíàëûãëàðäàíáÿùñ åäèð. Áó êèòàá Áà êûäàêû 1918-úè èë ìÿëóì ìàðòñîéãûðûìû âÿ åðìÿíèëÿðèí óéäóðäóüó «ñîéãûðûìû»í 90èëëèéèíÿ úÿíóáëó ãàðäàøëàðûìûçûí âåðäèéè òóòàðëû åëìèìÿíòèãèúàâàáûäûð. Ìöÿëëèô êèòàáûíûí ÿââÿëèíäÿ åðìÿíèëÿðèíÒöðêëÿðÿ ãàðøû ñîéãûðûìûíà áàøëàäûüû ýöíäÿí èí -äèéÿ ãÿäÿð áó õÿñòÿ ìèëëÿòèí çÿùÿðëÿíìèø ìÿôêóðÿñèíäÿ«Áþéöê Åðìÿíèñòàí» õöëéàñûíûí éàðàíìàñû òàðèõèíèèøüàë÷û Û Ïéîòðóí çàìàíûíäàí áàøàíäûüûíû ãåéä åäèð.«×àð Ïéîòð Îðè àäëû åð ìÿíèíèí áàø÷ûëûüû àëòûíäà èëê äÿôÿÏåòåðáóðãà ýÿëÿí åð ìÿíè åë÷èëÿðèíè ãÿáóë åäÿðêÿí Èðà -íà âÿ Îñìàíëûéà ãàð øû ìöùàðèáÿéÿ áàøëàéàúàüû òÿãäèðäÿåðìÿíèëÿðèí õÿ éàíÿòëÿ äîëó «òàðèõè âÿçèôÿëÿðè»íèííÿäÿí èáàðÿò îëàúàüûíû îíëàðà áàøà ñàëìûøäûð. «Àâðî -ïàéà ïÿíúÿðÿ» à÷ ìàã ôèêðèíäÿ îëàí ðóñ èìïåðàòîðó èëêÿââÿë Ãàôãàçû, Èðàí âÿ Îñìàíëûíû òóòìàüû âÿ Ôàðñ êþðôÿçèíäÿêèèñòè äÿíèç ñóëàðûíà ÷àòìàüû þçöíöí èøüàë÷ûëûãïëàíûíäà þí úÿðýÿäÿ ãîéìóøäó âÿ áó èøäÿ åðìÿíèëÿðèíñàòãûíëûüû, ÷þðÿéèíè éåäèéè éåðëè õàëãëàðà õÿéàíÿòèÐóñèéà ö÷öí ÷îõ þíÿìëè îëìóøäóð». Ìöÿëëèô éàçûðêè, «Û Ïéîòðóí þëö ìöíäÿí ñîíðà ùàêèìèééÿòäÿ îëìóøðóñ ùþêìäàðëàðû Îðòà Øÿðãè ÿëÿ êå÷èðìÿê, «èñòè ñóëàðà»÷ûõìàã ùàãäà þç ñÿëÿôëÿðèíèí èøüàë÷ûëûã ôèêèðëÿðèíäÿíÒÖÐÊ EËÈ / APREL-2009, No:449