Иkи яsrиn Sиyavuшu -Mяhяmmяd ßmиn RяsulzadяZakиr Murad(Mяhяmmяd Яmиn Rяsulzadя haqqыnda hansыsa formal yubиley tarиxlяrиnя deyиl, bu gцnцmцzя dяxlи olan yazы).Bиrиncи Azяrbaycan Respublиkasыnыn (1918-1920)banиlяrиndяn olan Mяhяmmяd Яmиn Rяsulzadя tarиxиmиzяxalqыmыzыn mиllи-azadlыq hяrяkatыnыn lиderи kиmи daxиl olub.Bu da tяbииdиr. Чцnkи mиllяtиmиzиn bu bюyцk oьlu lap erkяnyaшlarыndan baшlayaraq 71 иllиk юmrцnцn son dяqиqя sиnя -dяk «Azяrbaycan davasы»nыn яn fяal mцbarиzи иdи.Sovet rejиmи sarsыlandan, xцsusяn dя Azяrbaycan юzmцstяqиllиyиnи bяrpa edяndяn bяrи M.Я.Rяsulzadяnиn юmцrvя mцbarиzя yolu kиfayяt qяdяr ишыqlandыrыlыb. Bununla belя,bиr sыra olduqca maraqlы vя prиnsиpal mяsяlяlяrиn fяrqиnяvarыlmadыьы qяnaяtиndяyиk. Odur kи, bиoqrafиyasы Azяrbay -can tarиxиnиn bиr hиssяsиnя чevrиlяn bu bюyцk шяxsиyyяtиnsиyasи portretиnиn mцasиr mяdяnи dцnyanыn dяyяrlяrи ba -xыmыndan qиymяtlяndиrиlя bиlяcяk cиzgиlяrиnи aydыnlaшdыranbяzи epиzodlara nяzяr salmaьы faydalы sayыrыq.M.Я.Rяsulzadяnиn sиyasи fяalиyyяtиnиn prиnsиpиal yю nц -nц demokratиya vя Azяrbaycanчыlыq (Azяrbaycan dюvlяtчи -lиyиnиn formalaшdыrыlmasы) tяшkиl edиrdи. Mяlumdur kи, 1918-cи иlиn mayыn 28-dя Azяrbaycanыn mцstяqиllиyи Mиllи Шura tя -rяfиndяn Tиflиsdя elan edиlmиш vя иlk hюkumяt kabиnяsи tяш -kиl olunmuшdu. Bakы Azяrbaycana dцшmяn olan qцvvяlяrиnяlиndя olduьundan юlkяnиn rяhbяrlиyи иyunun 16-da иlkиnpaytaxt kиmи Gяncяyя gяldи. Яvvяlcяdяn baьlanmыш sazишяgюrя Azяrbaycanы dцшmяn qцvvяlяrdяn tяmиzlяmяk mяq -sяdиlя Osmanlыdan kюmяk цчцn gюndяrиlяn Qafqaz ИslamOrdusunun hиssяlяrи artыq Gяncяdя иdи. Hиssяlяrя Azяrbay -canыn xиlasы namиnя mцstяsna xиdmяtlяrи olan Nuru Paшakomandanlыq edиrdи. Amma Nuru Paшanыn gяlиши «Иlhaqчы»(Azяrbaycanыn Osmanlыya bиrlяшdиrиlmяsи tяrяfdarlarы) qцv -vяlяrиn яl-qol aчmasыna da иmkan yaratmышdы. Onlar NuruPaшaya yanlыш tяsяvvцrlяr (иlk nюvbяdя Mиllи Шura haqda)tяlqиn edиrdиlяr. Bunun nяtиcяsиndя Paшa Mиllи Шuranы solчuluqdagцnahlandыraraq onun buraxыlmasыnы, elяcя dя yenиhюkumяt tяшkиlиnи tяlяb edиrdи. Bununla яlaqяdar Mиllи Шu -ranыn son иclasыnda (toplantыda Шura buraxыldы) M.Я.Rя sul -zadяnиn чыxышы vяzиyyяtиn dramatиklиyиnи яks etdиrmяklя ya -naшы, yenиcя yaranmыш Azяrbaycan dюvlяtиnиn seчdиyи de -mokratиya yolu иlя gedяcяyиnя цmиdlяrlя dolu иdи:«Яfяndиlяr! Dцnya mцharиbяsи vя Rusиya иnqиlabы nя -tиcяsиndя yaranmыш vя sиyasи sяhnяdя иlk addыm atan Azяr -baycan иdealы olduqca vacиb dяqиqяlяr yaшayыr. Bu yenиdoьulmuш Tцrk sиyasи юvladы yetkиnlиk yaшыna чatacaqmы,dиgяr xalqlar arasыnda yer alacaqmы, yoxsa zяиf uшaq kиmиmяhv olacaqmы?... Bяlи, qиsmяn dя olsa xalq tяmsиlчиsи olanbиr qurumun sяhnяdяn getmяsи шцbhяsиz demokratиyanыngerи чяkиlmяsи, иrtиca qцvvяlяrиnиn uьuru sayыlmalыdыr... La -kиn цmиd edиrяm kи, mцstяqиl Azяrbaycanda иctиmaи vя fяrdиazadlыqlar hяr halda keчmиш despotиk Rusиyadakыndan ge -nиш olacaqdыr. Hяtta яrz edиrяm kи, Azяrbaycan Qafqaz daяn azadlыqsevяr vя иnqиlabи respublиka sayыlan Gцrcцstan -dan da xoшbяxt olacaq. Чцnkи bиzиm daxиlи ишlяrиmиzя qarышmaqиstяyяn qцvvяlяr юzgяsи deyиl, doьmalarыmыzdыr (!-Z.M.). Ayrыlarkяn, цmиd edиrиk kи, Allahыn kюmяyи иlя, tezlиklяAzяrbaycanыn paytaxtы Bakыda, Mяclиsи-mцяssиsanda(parlament nяzяrdя tutulur-Z.M.) gюrцшяcяyиk. YaшasыnAzяrbaycan!»M.Я.Rяsulzadяnиn «Azяrbaycan иdealы», azяrbaycanlыlarыn(Tцrklяrиn) heч kиmdяn asыlы olmayaraq юz maraq -larыnы tяmиn edяn dюvlяtиnиn qurulmasы vя mяdяnи иnkишafыhяqиqяtяn dя gercяklяшmяk цzrя иdи. Vя bu barяdя Mя -hяm mяd Яmиn arzuladыьы parlamentdя Azяrbaycan Cцm -hurиyyяtиnиn Ы иldюnцmц gцnц (1919-cu иlиn mayыn 28-dя)чыxыш edиrdи:«...Mяn Azяrbaycanыn hяyat qabиlиyyяtиnя иnanыram, юztяbияtиnя vя potensиal sяrvяtиnя gюrя tяkrarolunmaz buюlkя torpaьыnыn altыnda saxladыьы fontanlar vя alovlar kиmи,юz vяtяndaшlarыnыn qяlbиnиn dяrиnlиklяrиndя yaradыcыlыq ruhusaxlayыr. Bu yaradыcыlыq eшqи, mяnиm mюhkяm иnamыma gю -rя, xalqыn azad иnkишafы шяraиtиndя, dцnyaya tяkrarolunmazbиr mяdяnиyyяt nцmunяsи verяcяk.Yцz иl qabaq Bakы neftиnиn gяlяcяkdя яn mяdяnи юlkяlяrиhяrяkяtя gяtиrяn mцhяrrиkя чevrиlяcяyиnи иddиa edяnlяrиnfиkиrlяrи nя qяdяr cяsarяtlи gюrцnцrdцsя, mяnиm dяmя dяnиyyяtиmиzиn gяlяcяyи haqda иndи dedиklяrиm o qяdяrqяrиbя gюrцnя bиlяr.Lakиn azad yaшadыьы bиr иl яrzиndя xalqыn mиllи юzцnцdяrkиnиnsцrяtlя yцksяlmяsи mяnя gюzlяdиklяrиmdя yanыlmadыьыmыdцшцnmяyя яsas verиr».Yuxarыda gюstяrdиyиmиz bu sиtatlar konkret zaman kяsи -yиndя, XX яsrиn яvvяllяrиndя, Azяrbaycan dюvlяtи qurucularыndanolan azяrbaycanчыnыn sюzlяrи olmaqla yanaшы, za -mandan asыlы olmayan bиr demokratиya tяfяkkцrцnцn иfadяsиdиr.Bolшevиklяrиn azadlыьa can atan xalqlarы yenиdяn nя -hяng mяrkяzиyyяtчи mяkana qatmasиlя azяrbaycanlыlarыnda юz seчdиyи иdeallara doьru hяrяkяtи dayandыrыlmыш oldu.16 ТЦРК EЛИ / MART-2010, No:6 www.uluturk.info
Cцmhurиyyяtиn sцqutundan keчяn иlk aylar яrzиndя M.Я.Rяsulzadя Azяrbaycan иdealыnыn, azяrbaycanчыlыьыn tale yи -nи ecazkar bиr шяkиldя яks etdиrяn «Яsrиmиzиn Sиyavuшu»яsя rиnи yazыr. Cяsarяtlя «mцkяmmяl Azяrbaycan heka yя -tи» adlandыrmaq mцmkцn olan bu яsяrи oxuyarkяn onunmцяllиfиnиn dяrиn tяfяkkцr иlя bяrabяr иncя bиr qяlbиn yиyяsиolduьunu duymamaq mцmkцn deyиl. M.Я.Rяsulzadя яsяrиnиFиrdovsиnиn «Шahnamя»sиnиn damarlarыnda Иran vя Tu -ran qanы axan qяhrяmanы Sиyavuшun яhvalatы иlя Azяr bay -canыn taleyи arasыnda qяrиbя paralellяr цzяrиndя qurur. Yцk -sяk иdeallara xиdmяt edяn vя иnsanlarыn bиr-bиrиnя sevgи vяhюrmяt иlя yanaшmasыna иnanan Sиyavuш яdalяtиn hюkmsцrdцyц bиr sяhяrи, юz «Sиyavuш Gerd»иnи tиkmишdи. O, aьы -lыn vя яdalяtиn nяhayяt bцtцn Иranda vя Turanda zяfяr чalacaьыnaцmиd bяslяyиrdи. Amma o, atasы – Иran шahы Keyka -vu sun qяzяbиnиn, ona hяm sыьыnacaq, hяm dя qыzы Fи rяn -gиzи vermиш Turan шahы Яfrasиyabыn шцbhяlяrиnиn, Яf rasи -yabыn qardaшы Gяrsиvяzиn fиtnяlяrиnиn qurbanы olur. Sиyavuшюldцrцlцr, qurduьu яdalяt шяhяrи daьыdыlыr.Azяrbaycanы Fиrdovsиnиn bu gяnc vя яdalяtsevяr qяh -rяmanыna bяnzяdяn Mяhяmmяd Яmиnиn юzц dя «dцnyayatяkrarolunmaz mяdяnиyyяt nцmunяsи bяxs edяcяk», «иctиmaиvя fяrdи azadlыqlarы... genиш olacaq» bиr юlkя yaratmaqarzusu иlя vя baslыcasы, azяrbaycanlыlarыn яksяr чoxluьununda bu иdeallara can atmasыna tяmиz qяlblя иnanmasыyla bиrAzяrbaycan Sиyavuшu иdи.Rяsulzadяnиn иdealы olan demokratиk Azяrbaycan«яsrиn gяrsиvяzlяrиnиn» fиtnя-fяsadlarы иlя 28 aprel tapdaьыnamяruz qalsa da юz Sиyavuшunun «...hяr шeydяn яvvяlyalan sюylяmяnиn ruhumuza verdиyи qorxunu, «ишdцzяldяnyalan doьrudan daha yaxшыdыr» fяlsяfяsи яxlaqыnыn xarakterиmиzяverdиyи mцtиlиyи uzaqlaшdыraq vя bяdbяxt olma -yaq!» sюzlяrиnи unutmadы vя bиr kяrя yцksяlяn bayraьыnы bиrdaha qaldыraraq varlыьыnы sцbut etdи.v ÏiyadalarШащ мат да бе ля бир гай да вар; бц тцн фи гур лармцх тя лиф ис ти га мят ля ря щя ря кят ет ся ляр дя,пи йад лар йал ныз дцз эет мя ли дир ляр.Бил ми рям щар дан дыр ахы бу гай даYа зыг пи йа да лар, дцз эе дир си низ.Вя зир кеф-да маг да, за бит ляр той даЮлц мя би рин cи сиз эе дир си низ.Yа зыг пи йа да лар, дцз эе дир си низДцз лцк чий ни ни зя го нуб еля бил.Бир йол де мир си низ ай шащ, ай вя зир,Ар ха йа чя кил мяк, кя на ра гач маг,Бю йц ря гы сыл маг ки ши лик де йил.Юм рц мцз дцз лц йя бир нц му ня дирДцз лцк дян сиз ля ря ня фай да олур.Вя зир cя щян ня мя, ахы ат ня дирОнун да гур ба ны пи йа да олур.Ня за бит, ня вя зир ча тыр ща йы наПи йа да юл дцк cя, гор ху ютц шцр.Ял ве риш ли мюв ге-ша щын па йы на,Юлцм-пи йа да нын па йы на дц шцр.Yох, баш га дуй ьу дур мя ни йан ды ран,Инан, яф са ня дир, бу йо хуш, бу дик.Пи йа да лар cцт-cцт мящв олан за манГя ля бя гур бан сыз ол мур, де йи рик.Пад шащ, бир кя ря ар ха йа чю нцбЕшит гял бим де йян, кюн лцм де йя ни.Мян зи ля ча тар са, вя зи ря дю нцб,Yе ня пи йа да лар го ру йар ся ни.Шащ мат тах та сы дыр бу щя йат юзцНя вахтса агил ляр де йиб бу сю зц.Гя ля бя на ми ня чох шей ляр оларБе ля дир бу щя йат, ей пи йа да лар.v Тofiq Щцseynwww.uluturk.infoТЦРК EЛИ / MART-2010, No:617