Bюyцk Чяrkяz sцrgцnц –21 may 1864-cц иlYusиf Яfшarfяlsяfя doktoruTarиx unudulmur – deyиb atalar. Amma tarиx mцяyyяnmцddяt mяcburяn unutdurulur. Hяmиn unudulmuш zamankяsиyиndя иsя tarиxи dцшmяn dost kиmи qяlяmя verиlиr. Necяkи bиz Azяrbaycan Tцrklяrиnиn, Чяrkяzlяrиn, Krыm Tatarla rы -nыn, Чeчenlяrиn, Ahиskalыlarыn baшlarыna gяtиrиlmиш sцrgцnfa cияlяrи, soyqыrыm faktlarы bиr zaman az qala yaddaшlardansиlиnmиш kиmи gюrцnцrdц. Bunu yapan dцшmяn qцvvяlяr иsяsankи heч bиr шey olmamыш kиmи baшыmыz цzяrиndя var-gяledиrdиlяr.Rusиyanыn 1721-cи иldя Иsveч цzяrиndя qяlяbяsиndяnsonra, Ы Pyotrun иdeyalarы vя rяhbяrlиyи altыnda иmperиya formasыndatяшяkkцl tapmasы Avropa vя Asиyada tяlatцmlяqarшыlanmышdы. Bu иmperиyanыn qцvvяtlяnmяsи иlя paralelola raq Tцrk dюvlяt vя иmperиyalarы zяиflяmяyя baшladы. Rus -lar иmperиyanыn sяrhяdlяrиnи tarиxи Tцrk torpaqlarыnыn he -sabыna genишlяndиrяrяk bu mиllяtя qarшы bяnzяrи olmayanfacияlяr yaшatmышdыr. Ruslarыn bu иlhaq sиyasяtиnя ermяnиvя gцrcц etnoslarы kиmи xыrda etnoslar yardыmчы olmuшlar.Ruslarыn 1828-cи иl Tцrkmяnчay mцqavиlяsиndяn sonrahяyata keчиrdиyи ermяnи sиyasяtи, ermяnиlяrиn mиllи komи tя -lяr yaradaraq mцstяqиllиk mцcadиlяsиnя baшlamasыna yolaчmыш oldu. Osmanlы Иmperиyasыnda yцksяk dюvlяt vяzиfя lя -rи tutmuш, kиfayяt qяdяr zяngиn olan ermяnиlяr bu mц ca -dиlяyя gиzlиn vя ya aчыq formada yardыmlar, dяstяklяr gюs -tяrиrdи. 29 mart 1863-cц иl tarиxиndя Osmanlы dюvlяtиndя ya -шayan ermяnиlяr etnиk durumlarыnы daha da mюhkяmlяndиrmяkцчцn Ermяnи Patrиx mяclиslяrи tяrяfиndяn hazыrlanmыш“Ermяnи mиllяtиnиn nиzamnamяsи” adlы nиzamnamя иlя “dюv -lяt ичиndя dюvlяt” mцstяqиllиyи kиmи yцksяk иmtиyaz aldыlar.Ermяnиlяrиn rus hиmayяdarlarы sayяsиndя tarиxи Tцrktorpaqlarыnda “Dяnиzdяn dяnиzя Bюyцk ermяnиstan” yaratmaqxцlyasы иlя mяшьul olduqlarы bиr vaxtda, Qafqazda Tцrk-mцsяlman xalqlarыna facияlяr vя fяlakяtlяr yaшadыla raq mяhvedиlиrdиlяr.Bu fяlakяtlяrdяn яn dяhшяtlиsи иsя bцtюv bиr xalqыn –Чяrkяzlяrиn kцtlяvи qяtlя yetиrиlmяsи yaшadыьы яrazиdяn ta -mamиlя sцrgцn edиlmяsи olmuшdur.Qara dяnиz sahиl yolunun Rusиya цчцn bюyцk юnяmиolduьundan buranы yerlи xalqlardan tяmиzlяmяyи mяqsяdшяklиndя qarшыya qoydular vя tam olaraq mяqsяdlяrиnя dячatdыlar. Cяnubи Qafqazda, yяnи bugцnkи Чeчenиstan, Иn -quш etиya, Daьыstan vя Osetиya яrazиlяrиndя mиslи gюrцnmяmишsцrgцn planlarы hazыrlandы. Belя kи, bu bюlgяlяrdяya шayan Чяrkяzlяr, Abxazlar vя Ubиlar doьma vяtяnlя rиn -dяn sцrgцn edиlmяlи иdи. Чar hюkumяtи boyunduruq altыnasalmaqda чяtиnlиk чяkdиyи Чяrkяzlяrиn stratejи яhяmиyyяtиюnяmlи olan bиr bюlgяdя yaшamalarыnы иstяmиrdи. Coьrafиbaxыmdan dяnиzя bиtишиk olduьu цчцn hяr cцr яmяlиyyatatяhlцkяlи olan sahиl yolu цяzrиndя yaшayan bu xalqlar, gя -lяcяkdя problem yaratmamasы цчцn bu яrazиlяrdяn sцrgцnyoluyla tяmиzlяndи.Bu sцrgцnя mane ola bиlяcяk qцvvя ancaq vя ancaqOsmanlы dюvlяtи ola bиlяrdи. Hяmиn zaman zяиf dцшяn vяsяrhяd problemlяrи yaшayan Osmanlы dюvlяtи иsя savaшa46 ТЦРК EЛИ / MART-2010, No:6 www.uluturk.info
иlяcяk gцc – яsgяr axtarышыndaydы. Belя bиr mюvcud hяrbиgцc vяzиyyяtиnя uyьun olaraq Osmanlы sultanы vя Rusиyaчarы юz aralarыnda bu sorunda tяbии kи, Ruslarыn xeyrиnя hя -mяn anlaшdыlar.21 may 1864-cц иl uzun sцrяn Qafqaz-rus savaшlarыnыnsonucu, Чяrkяzlяrиn mцqavиmяtиnиn tцkяndиyи gцndцr. Hяmиngцn dцnya kцltцrцndя savaшa, kиnя, nиfrяtя qиymяt verяcяkbиr xalqыn – Чяrkяzlяrиn tragedиya, facия gцnцdцr. Hяmиn gцnЧяrkяzlяr яzablы vя mяшяqqяtlи bиr durumla Osmanlыya sцr -gцnя yollandыlar. Ruslar gяlяcяkdя burada yaшananlarыn he -sabыnы soracaq bиr xalqыn qalmasыndan eh tиyat edяrяk, buranыaborиgen яhalиdяn tamamиlя tяmиzlя dиlяr.Sцrgцnцn acы nяtиcяlяrиnя nяzяr salaq. 1,5 mиlyon иn sandoьma vяtяnиnи tяrk edяrяk чюllяrя dцшdц. 500 mиn dяn чoxиnsan sцrgцn yolunda vя иlk yerlяшdиklяrи yerlяrdя hяyatlarыnыиtиrdиlяr. Tяkcя Trabzonda, яksяrиyyяtи uшaq vя yaш lы olmaqla7 gцn ичиndя 53 mиn иnsan юldц. Adыgey, Ab xaz vя Ubыhlara(bu xalqыn dиlиndя danышacaq bиr kиmsя qalma yыb) yaшamaaчыqlamasыndan baxdыqda, Tцrkиyя Cцm hu rиyyяtи vяtяndaшыolaraq yaшayanlarыn, Qafqazda, yя nи tarиxи ana vяtяnиndяyaшayanlardan dяfяlяrlя чox ol masы, ya шanan facияnиn dяh -шяtиndяn xяbяr verиr. Bu xalq lar tяbии vя mиllи ortaq lыq larыndanqoparыldы. Qafqazыn yerlи xalqlarыndan Adыgeylяrиn bиr qoluolan Natuhaylarыn adы, sadяcя, ta rиx kиtablarыnda oxunur.Qafqazda gedяn savaшlar bu xal qы yox etdи.Чяrkяzlяrиn baшlarыna gяtиrиlяn facияnи hяm sцrgцn, hяmdя tam mяnada soyqыrыm adlandыrmaq olar. Bunun цчцn buиkи mяhfumun tam иzahыna dиqqяt yetиrяk.Sцrgцn: Ишьal edиlяn юlkяdяkи иnsanlarыn bцtюvlцklя vяzorla юz torpaqlarыndan чыxardыlmasы vя baшqa yerlяrя gюn -dяrиlmяsи vя yerlяrиnя baшqa xalqlarыn yerlяшdиrиlmя sиdиr.Soyqыrыm: Ишьal edиlяn torpaqlardakы xalqlarы planlы bиrшяkиldя vя bиr daha toparlana bиlmяyяcяk formada kцtlяvиmяhv etmяk vя yerlяrиnя ишьalчыlarы vя ya qonшu mиllяtlяrиyerlяшdиrmяkdиr.Чяrkяzlяrиn soyqыrыmы vя tarыxи vяtяnlяrиndяn sцrgцnedиlmяsи faktlarыna dцnya vя rus hяrbи arxиvlяrиndя vя mяш -hur иnsanlarыn qяlяmя aldыqlarы xatиrяlяrиndя dя rast gяlиnиr.Чar naиbи olmuш Prens Baryatиnskи: “Qara dяnиzиn bиrrus dяnиzи, яtraf torpaqlarыnы bиr rus torpaьы halыna gяtиrmяkцчцn daьlыlarы bu яrazиlяrdяn tяmиzlяmяk mяcburиy yя tиn -dяydиk. Buna gюrя dя bu xalqlarыn bцtцnlцklя sцrgцn olunmasыqяrarыna gяldиk”.Mяшhur rus яdяbиyyatчыsы Lev Tolstoy: “Kяndlяrя gecяvaxtы gиrmяk adяt halыnы almышdыr. Gecяnиn qaranlыьыnda rusяsgяrlяrиnиn иkиbиr, цчbиr evlяrя dolmasыnы иzlяyяn dяhшяtsяhnяsи o qяdяr qorxuncdur kи, heч bиr rяhbяr vяzиfяlи шяxsonlarы axtarmaya cяsarяt etmяzdи”.Rus hяrbи corafиyaчыsы, general Mиxaиl Venyukov:“…Savaш son dяrяcя amansыcasыna gedиrdи. Bиz, gerи dю -nцlmяsи mцmkцn olmayacaq шяklиldя, яsgяrlяrиn ayaq basdыьыhяr yerи, son nяfяrя qяdяr Чяrkяzlяrdяn tяmиzlяyяrяkиrяlиlяyиrdиk...”.Polyak polkovnиk Teophиl Lapиnsky: “Kючkцnlяrиn so -runu fяlakяtя dюnцrdц. Aclыq vя xяstяlиk tцьyan edиr. Trab -zona gяlяn 100 mиn иnsan 70 mиn nяfяr oldu. Samsuna 70mиn nяfяr dцшdц. Gцnlцk юlц sayы 500-700 nяfяrdиr”.Иtalyan alиm Barozzиnиn raportlarыnda daha иlgиnc olaylardиqqяt чяkиr: “Иnsanlar uzцn mцddяt bиtkиlяr, bиtkи kюklяrиvя чюrяk qыrыntыlarыyla “qиdalanmaьa” чalышыrdыlar. Яgяr bunaqиdalanma deyиlяrsя”.Rus tarиxчи Sulujиyen: “Daьlыlar tяslиm olmurlar deyяbиz davamızdan vaz keчə bиlmяzdиk. Sиlahlarыnы ala bиlmяkцчцn yarыsыnыn qыrыlmasы gяrяk иdи. Qanlы savaшda bиr чoxqя bиlя tamamиlя yox oldu. Bиr чox analar uшaqlarыnы bиzяvermяmяk цчцn юz яllяrи иlя balalarыnы юldцrцrdцlяr...”Vяtяnlяrиndяn zorla чыxarыlmыш, soyqыrыma mяruz qal -mыш чяrkяzlяr daиm юz torpaqlarыna qayыtmaq цmиdи иlя Os -manlыya gцvяnиrdиlяr. Gerи dюnцш цчцn fцrsяt axtarышыndaиdиlяr. Nяhayяt hяmиn an yetишmиш gюrцndц чяrkяzlяrя.1877-cи иldяkи Osmanlы-Rus savaшы юnяmlи bиr иmkan иdи. 15yaшыndan 80 yaшыnadяk olan bцtцn чяrkяz kишиlяrи Tцrk or -dularыyla Balkan vя Шяrq cяbhяlяrиndя Ruslara qarшы юlцmdиrиmsavaшыna qalxdыlar. Lakиn bu sяfяr dя bяxt Чяrkяz -lяrиn цzцnя gцlmяdи. Osmanlы dюvlяtи bu savaшdan bюyцkиtkиlяrlя чыxdы.Tarиx bиr daha чяrkяzlяrя vяtяnя dюnmяk шansы bяxшetmяdи. 150 иl bundan яvvяl sцrgцn edиlmиш 2 mиlyon чяrkяzиnbugцnkц sayы 5 mиlyon nяfяrя yaxыn ola bиlяrdи. Mя sя -lяn, яhalиsи 150 иl bundan юncя 2 mиlyon nяfяr olan Slovakxalqы bu gцn 5 mиlyon nяfяrdяn чoxdur. Gюrяsяn dцnyadюvlяtlяrи bu olaylardan doьrudanmы xяbяrsиzdиr? Cavabиsя bиrmяnalы vя konkretdиr- xeyr yetяrиncя xяbяrlяrи var.Sadяcя olaraq buna gюz yumurlar.1864-cц иl чяrkяz sцrgцnц ruslar цчцn иlk vя son ol -madы. Иkиncи Dцnya mцharиbяsи иllяrиndя SSRИ hюkцmяtи 1,5mиlyondan чox Qaraчay-Balkarы, Чeчen-Иnquшu doьmayurdlarыndan zorla чыxardaraq Orta Asиyanыn qumsal чюllяrиnяvя Sиbиrиn ucsuz bucaqsız qarlы dцzlяrиnя sцrgцn et dиlяr.15 noyabr 1944-cц иldя bиrcя gecяnиn ичиndя 200 mиn Ahыs -ka tцrkц yцk vя heyvan vaqonlarыnda, Sиbиrя, Qa zaxs tana,Qыrьыzыstana vя Юzbяkиstana sцrцlmцшdцlяr. 1948-1953-cциllяrdя Azяrbaycan tцrklяrиnиn tarиxи dяdя-baba torpaqlarыolan Qяrbи Azяrbaycandan deportasиya olunmasы da ruslarыnmяkиrlи soyqыrыm vя sцrgцn planlarыnыn davamы иdи.Belя faktlarы sakиtcя oxuyub цzяrиndяn keчmяyиn necяaьыr olduьunu yяqиn kи, hяr bиrиmиz anlayыrыq. Sцrgцn vяsoy qыrыm acыsыnы yaшayan bиr xalq kиmи, belя bиr mяшяqqяtlиsцrgцnцn necя dяhшяtlи vя dюzцlmяz olduьunun fяrqиn dя -yиk. Bu gцn dцnyanыn яn “zavallы xalqы”nы – ermяnиlяrи mц -dafия edяrяk sankи Tцrklяrиn vя mцsяlmanlarыn gюzцndяюzlяrиnиn tюrяtdиklяrиnи kюlgяlяmяk иstяyяn dцшmяnlяrяartыq DAYAN deyиlmяlиdиr.www.uluturk.infoТЦРК EЛИ / MART-2010, No:647