ЩÀШИЙß: Йери эялмиøкян, Бабяк щярякатынын щягиги мащиййятинияхлаги йюндян аøаьылайыб щечя ендирмяйя чалыøан яряб мцяллиôляринингейдляринин бир чîху цмуми мязмунъа ХВ-ХВЫ яср Гызылбаøлыг щярякатыныаøаьылайан Ос манлы сарай тарихчиляринин сиôариøли йазылары иля îхøарлыгтяøкил едир. Ади бир мисал. Тябяри йазыр ки, Бабякин анасы кîр бир гадын идивя Абдулла адлы бир йаьсатанла гейри-гануни йахынлыг етдикдян сîнраБабяк (Щясян) дцнйайа эялмиøдир. Османлы сарай тарихчиси Мещмет Сî -лакзадя дя бир нечя яср сîнра Шащ Исмайыл щагда йазаркян гейд едир ки,îнун анасы Узун Щясянин (Аьгîйунлу императîру Щясян Байан дурлунунаøаьылайыъы ôîрмада Узун Щясян кими эюстярилмясини щяля бир тяряôягîйаг) Трабзîн щакиминин гызы Дяспиня хатундан îлан гызыдыр. УзунЩясянин бу диваня гызыны (мцяллиô беляъя дя йазыр) Яр дябилли ШейхЩейдяря вермяк гярарына эялирляр. Вя ардынъа Сîлакзадя йазыр: «Иøтя ШащИсмайыл щямян î диваня гадындан дîьулмуøдур». Имадяддин ибн-Кясирися юзцнцн «Ял-бидайя-вян-нищайят» адлы ясяриндя Бабякин анасы барядябунлары сюйляйир: «Бабякин анасы рцсвай îлмуø бир кяниз иди. Ахыр да îъязасына чатды. Халг да îнун øярриндян хилас îлду». Инди ися дцøцняк:Тябяринин, Ибн-ян-Нядимин, ибн-Кясирин Бабякин анасына îлан мювгейииля Мещмет Сîлакзадянин Шащ Исмайылын анасына îлан мювгейи арасындащансы принсипиал ôярг вардыр? Инанмаг мцмкцнмц бу ъцр иôтира вя бющтандîлу мяхязляря? Бабякин атдыьы аддымлар Аббасиляр сарайынын йцрцтдцйцийрянъ сийасятя гарøы идися, тябии ки, щямин сарайын буйруг гулу îлан биряряб тарихчиси îну юз ъызма-гарасында бу сайаг аøаьыламаьа ъящд едяъякди.Вя ейниля дя, Шащ Исмайыл Османлы сарайы цчцн «баøыпîзуг дцøмянцнсцр» эюзцндя идися, тябии ки, Османлы сарайынын тарихчиsи îну анъаг«гара» эюзцндя эюстяряъякди. Еля тякъя бу мцгайися бизя сюйлямяйяимкан верир ки, ЫХ ясрдя Азярбайъанда алîвланан hцррямилик щярякаты иляХВ-ХВЫ яср Гызылбаøлыг щярякаты арасында щям тарихи, щям идеîлîжи, щямсийаси, щям дини, щям милли йюндян, щям дя мязмун етибариля бюйцк бирбаьлылыг îлмуøдур. Инди Азярбайъан тарихøцнаслыьы bу баьлылыьын сирляринитам øякилдя чюзмялидир.vБабяк адлы тарихи гящряманымызын кимлийиндян вя мцбаризямотивляриндян сющбят ачаркян илк нювбядя ону гейдетмяк лазым эялир ки, мянбялярдя тясдиг олундуьу кими, онунясл ады Щясян, атасынын ады Абдуллащ, анасынын ады Бярумяндйахуд Бярцмид, мян бяляря мялум олан гардашларынынсаадлары Абдуллащ вя Мц авийя олуб. Мянбялярин тясдиг етдийиняэюря, Бабяк чохарвадлы олуб. Бязи мянбяляря эюря 13, биргисм мянбяляря эюря ися 17 оьлу вя тяхминян бир о гядяр дягызы олуб.Бабяк исминин щардан эялдийиня даир фикирляр мцхтялифдир,лакин бу фикир мцхтялифлийинин дя кюкцндя яряб-фарс тарихчилярининтящрифля долу гейдляри цстяэял бир сыра савадсыз вя гейритцрксовет тарихчиляринин йанлыш мцддяалара йер вермяляридайаныр. Хатырлайа билярик ки, совет дюняминдя тарих китабларындаБабякин бу ады юзцня эуйа Сасани щюкмдары олмушЯрдяшир Бабяканын адындан эютцрдцйц гейд олунурду.Сонра да бу «тезисдян» иряли эяляряк эютцрцб йазырдылар ки,чох эцман ки, бу адамын мягсяди Ираны Ислам дининдян узагтутмаг вя яряб хилафятинин табечилийиндян чыхармагла бюлэядяСасанилярин щакимиййятини бярпа етмяк имиш. О заман,яъяба неъя олур ки, «фарс дювлятчилийини бярпа етмяк истяйян»бир сяркярдяйя фарс тарихчиляри башда Низамцлмцлк олмагланифрят йаьдырыр? Мянтигля эяряк бу тарихчиляр фарс дювлятчилийининбярпасына чалышан бир тарихи шяхсиййяти тярифляйиб онунадыны юз китабларынын бязяйиня чевиряйдиляр, щалбукиНизамцлмцлк «Сийасятнамя»дя Бабяки батинилярдян ще сабетмякля онун барясиндя yanlыш mяlumat vermишdиr. Де мяли,Бабякин юз исмини щансыса Сасани щюкмдарынын адынданэютцрмяси барядя дейилянляр йалан олмагла бярабяр, онунСасаниляр дюнямини эери гайтармаг истямяси барядя сюйлянилянлярдя башдан-айаьа ифтирадыр.«Бабяк» адынын мяна йозумлары арасында ики вариант буэцн мцстягил арашдырма апаран зийалыларын диггятини да щачох ъялб едир:1. БАЙ + БЯК морфоложи структур бюлэцсц цзря. Бу эцнЭцней Азярбайъанын бир чох йерляриндя Бабяк исмини «Бай -бяк» формасында тяляффцз едир вя йазырлар. Щяр ики компонентюзцнцн лексик мянасына эюря «бяй, ясилзадя» анламыныверир, беля олдуьу щалда сюзцэедян адын цмуми лексикмянасыны «бяйляр бяйи» шяклиндя йорумламаг мцмкцндцр.Бу йердя паралелляр апараraг ону гейд едя билярик ки, ШащИсмайылын щакимиййяти дюврцндя дя онун тяйин етдийи мащалбюйцкляриня «бяйлярбяйи» титулу верилирди вя бу титул, илк фярзиййяйяясаслансаг, юзцнцн мяншяйиня эюря чох-чох яв вялкидюврляря эедиб чыхыр. Тяяссцф ки, Бабяк адынын «Бай бяк» формасындагейд олунмасы иля баьлы ЫХ-Х яср яряб мцяллифлярининясярляриндя еля бир хатырлатмайа раст эялинмир.2. БАБЯК исминин мяншяйи иля баьлы бу эцн бизляри да щачох дцшцндцрян, даща инандырыъы вя аьлабатан эюрцнян версийабу адын илк компонентинин («БАБ» щиссяъийинин) мцсялмандцнйасында, ялялхцсус да, шия мязщябиня инананмцсялманлар арасында бюйцк юням дашыйан бир сюз олмасыдыр.Щз. Мящяммядин (с.я.с) юз лайигли ардыъылы вя ва риси Щз.Ялинин (я) билик сявиййясиня истинадян сюйлядийи «Мян елминшящярийям, Яли ися онун гапысыдыр» фикриндя Щз. Яли (я) Исламавя Ислам пейьямбяринин (я) биликляриня «гапы» (ярябъя «баб»демякдир) олараг дяйярляндирилир. Бу нюгтейи-нязярдян, зяннимъя,Щясян адлы тарихи гящряманымызын тяхяллцсц (кцнйяси)олан Бабяк исмини мящз БАБ кюкц + ЯК шякилчиси (бурадамянсубиййяти, аид олманы ифадя едир) олмагла морфоложи бюлэцапарараг тящлил етмяк лазым эялир. Мараглыдыр ки, мянбялярдяБабякин адынын «Баб» йахуд «Ба бан» шяклиндя чякилмяси щалларынащеч дя аз раст эялинмир.Илк юнъя Бабяк дюврцня аид йазылмыш мянбялярдян биринянязяр салаг. Сямани юзцнцн «Китаб-ял-янсаб» адлы ясяриндя«Бабяки» сюзц иля баьлы беля бир гейд едиб: «Ики «Б»арасындакы «Ялиф» вя сонундакы «ки» - «бабякиляр» демякдир».Мараглыдыр ки, Бабяк вя хцррямиляр щярякатына тамамилятящгиредиъи йюндян йанашан бу фарс тарихчиси, эюрдц йцмцзкими, «Бабяк» адыны кюк вя шякилчи олмагла ики йеря айырыб«Баб» щиссяъийини айрыъа гейд едир, щалбуки Бабяк исми щансысаСасани щюкмдарынын адындан эютцрцлмцш ол сайды, бутарихчи сюзцэедян факты ясла эизлятмязди.Сюзцэедян ад вариантлары иля ялагядар фактлар щям Му саКаланкайтуклуда, щям дя ермяни (щай) мянбяляриндя гаршы-28 ТЦРК EЛИ / MART-2010, No:6 www.uluturk.info
мыза чыхыр. М. Каланкайтуклу Бабяки «гулдур Бабан» адландырыр.Ейни щалла йяни Бабякин «Бабан» кими адландырылмасыиля ермяни (щай) йазары Йеэишенин ясяриндя дя цзляширик.«Бабан» адвариантындакы -ан шякилчисиня эялинъя, бу шякилчининъям категорийасына аид олдуьуну Алпан, Ав ша ран,Хязяран вя с. кими етнотопонимлярдян билирик.Ермяни (щай) мянбялярини бц йердя щеч дя тясадцфи оларагйада салмадыг. Щяр шейдян яввял ермяни (щай) мян -бялярини бу йердя она эюря хатырлатмаг эярякдир ки, щяминмянбяляр няйи дя йалан йазса, юзцня дцшмян вя йа йадщесаб етдийи халгларын шяхсиййятляринин адларыны олдуьу кимигейд етмяйя мейлли олмушдур. Щятта бир чох яряб мянбяляриндяадлары тящриф олунмуш шяхсиййятлярин дягиг ад ва -риантларына мящз ермяни (щай) мянбяляриндя раст эялмяколур. Сяид Няфиси йазыр ки, ермяни мянбяляри «Бабякин адыныбязян Баб йа Бабан, бязян дя Бабяк шяклиндя йазмышлар».Демяли, бу инсанын адындакы ясас дяйишмяз цнсцр (сюзкюкц) мящз «БАБ» щиссяъийи щесаб олуна биляр.Ерамызын 1270-ъи илиндя юлмцш ермяни тарихчиси, кешишВардапет Варданын йазмыш олдуьу «Цмуми тарих» адлы ки таб -да 826-ъы ил щадисяляриня даир беля бир фикир вардыр: «Бу эцнлярдяБаьтатдан (Баьдаддан – Ъ.Б.) чыхмыш Баб адлы бир няфяриранлы исмаил иргиня (яряб мяншялиляр нязярдя тутулур – Ъ.Б.)мянсуб оланларын бир чохуну гылынъдан кечириб бир парасыны даясир тутуб апарды. О, юзцнц Ъавидан йяни юлмяз щесаб едирди».Зяннимизъя, еля тякъя бу ситатлар вя фикирляр «Бабяк» ис -минин «баб» сюзц иля баьлы олмасы версийасынын щеч дя эюй -дяндцшмя олмадыьыны ортайа гоймаьа кифайят едир. Яла вяолараг ону билдиряк ки, щятта ХЫХ ясрин 40-ъы илляриндя Ирандабаш галдырмыш Бабиляр цсйаны вя Бабилик тяригяти дя шияликдян(оху: Ящли-Бейт севэисиндян) доьмушдур. Енсик лопедикмялуматлара ясасян ону да хатырлада билярик ки, Бабиляр цсйанынынрящбяри Сейид Яли Мящяммяд адлы бир шяхс олмушдур.Онун апардыьы мцбаризянин мащиййяти иля баьлы ашаьыдаэятирдийимиз ситатын да, зяннимизъя, Бабяк щярякаты иля баьлысющбятимизля сых ялагяси вардыр. АСЕ-дя охуйуруг: «СейидКазым юляндян сонра (1843) Баб (Сейид Яли Мящяммяд –Ъ.Б.) тяригятя рящбярлик етмиш вя 1844-ъц илдя юзцнц «Баб»(яр. «гапы») адландырараг диндарлар тяряфиндян зцщуру эюзлянилянМещдинин фикир вя диляклярини халга чатдыраъаг васитячиелан етмишдир».Ы йазыда биз Бабяк дюврцнц йазыйа кючцрмяйя ъящд елямишяряб тарихчиляринин демяк олар ки, щамысынын Бабяки «зындыг»кими тясвир етдиклярини хатырлатдыг. Совет тарихшцнаслыьы бусюзцн мащиййятиня вармадан Бабяки вя онун башчылыг етдийихцррямиляри фактики олараг «кафир» йяни Ислам дининя гаршычыханлар вя Улу Танрыны гябул етмяйянляр кими тягдим етмяйячалышмышдыр. Кичик бир яйани мисал: «Азяр бай ъанда атеистфикрин тарихи гядимдир. Хцррямилик Ислам ди нинин ещкамларынагаршы чыхараг бярабярлик идейаларыны иряли сцрмцшдцр». Вя йабашга бир ситат: «Хцррямиляр Исламы рядд едир, кяндлиляри феодалясарятиндян гуртармаг, «цмуми бя рабярлик» йаратмагбарядя фикирляр иряли сцрцрдцляр».Беляликля, цмумян тарихчилярин Бабяки щям «зындыг»,щям дя «кафир» щесаб етмяляри юз-юзлцйцндя бир проблемйаратмышдыр, чцнки «зындыг» вя «кафир» сюзляринин лексик мя -налары тамамиля фярглидир, буну щятта яряб дилинин лцьят тяркибиндяназ-чох хябяри олан, Гураны диггятля охумуш бир чохинсан тясдигляйя биляр. Йяни кафир – цмумиййятля Танрынын(Аллащын) варлыьыны, Исламын тянтянясини бирмяналы шякилдя ин -кар едянляря дейилдийи щалда, зындыг – яввялъя Ислам дининямянсуб олмуш вя сонрадан юз дининдя (бялкя мязщябиндя,тяригятиндя?) дяйишиклик етмишляря дейилир. Бабякя яряб мянбяляриндя«кафир» йох, даща чох мящз «зындыг» дейилмясийалныз ондан иряли эяля билярди ки, о щягигятян дя мц сялманолуб, садяъя Аббаси сарайынын Ислам дини ады алтындайцрцтдцйц сийасяти вя идеоложи хятти гябул етмяйяряк мц -сялманлыьын башга бир голуну (мязщябини, тяригятини) Танрыщягигятляриня даща уйьун щесаб едиб. Бабякин юз дининидяйишдирмямяси вя садяъя Аббасиляр сцлалясиндян фярглимязщябя, тяригятя хидмят етмяси фактынын щягигятяуйьунлуьунабир сыра амилляр щагг газандырыр, лакин бу амиллярин арасындаИсламын илк дюврляриндя мцхтялиф Ислам мязщябляриня вятяригятляриня мянсуб инсанларын бир чох щалларда гаршы тяряфтямсилчилярини «диндян чыхмыш», «йолуну азмыш» (оху: рафизи)кими гялямя вермяляри факты даща чох аьлабатан эю рцнцр. Бирмязщябя гуллуг едян мцсялман заман-заман ондан фярглидиэяр Ислами мязщябя гуллуг едяни эюздян сал маг цчцнону «щагг йолундан сапмыш», «зындыг» адлан дырмышдыр.Диэяр тяряфдян, йухарыда эятирдийимиз бир ситатдан эю -рцндцйц кими, хцррямиляря «рафизи» дя дейилмишдир. Тяхми нян«йолундан сапмыш» мянасыны верян «рафизи» сюзц ясасянорта ясрлярдя шия-мязщяб мцсялманлара, хцсусян дя онларыннисбятян радикал тямайцллц голларына онларын фикирлярини йахынабурахмайанлар тяряфиндян верилмиш бир ад кими таныныр. Щяттасуфиляря вя щцруфиляря беля заман-заман «ра физи» дейилмясищаллары олмушдур. Дин цзря мцстягил мцтяхяссисляримизинфикринъя, «зындыг» вя «рафизи» нисбятян бир-бириндян фярглимяналарда ишлянмишдир, лакин бу сюзлярин ъям щалы олан«зянадигя» вя «рявафиз» сюзляри ярябъядя ейни мянаныверир. Бунунла беля, шярг тарихинин еля дюврляри олмушдур ки,щямин дюврлярдя «зындыг» вя «рафизи» сюзляри арасында елябюйцк бир фярг эюрцлмямишдир, щятта мцяййян дюврлярдя«рафизи» ады верилянляри мцнафиглярля ейниляшдирмяйя дя ъящдедилмишдир. Бабяк вя онун юз ятрафына ъям етдийи щцррямиляряися мянбялярдя ня «кафир», ня «мцнафиг» дейилмямишдир,онлары хилафят сарайынын сифариши цзря ясасян «зындыг» вя бязищалларда «рафизи» адлары иля дамьаламаьа ъящд эюстярмишляр.Вя еля бу нюгтейи-нязярдян дя Имам Ябцлщясян Яшярининюз китабында хцррямиляри рафизилярля ейниляшдирмяси дя тясадцфвя йа субйектив фикир щесаб олуна билмяз.www.uluturk.infoТЦРК EЛИ / MART-2010, No:629