m/w - Engadiner Post

Sanda, 1. marz 2008 7
Il cussagl cumünal da Hemsin cun Jon Domenic Parolini, il capo da Scuol, illa
stanza da sezzüdas in chasa cumünala. fotografia: Furin Andry
Scuol collavura cun cumün in Türchia
Visita da Hemsin a Scuol
Sco padrin metta Scuol a
disposiziun seis savair per
cusgliar pro’l svilup dal cumün
Hemsin illa Türchia dal
nordost. Quist’eivna es il
cussagl cumünal da Hemsin
in Engiadina Bassa.
(anr/fa) Il cumün türch Hemsin sumaglia
a Scuol: Funtanas d’aua minerala,
muntognas adattadas d’inviern
per ir culs skis e d’instà per far spassegiadas
e gitas illa natüra intacta.
«Quista sumglientscha da Scuol e
Hemsin ha dat in ögl ad Ersan Göksu
chi deriva da la Türchia e chi ha maridà
ad Henrietta Bischoff da Scuol»,
ha declerà Jon Dumenic Parolini, il
president cumünal da Scuol, als rapreschantants
dals mezs da massa. A
l’orientaziun chi ha gnü lö in chasa
cumünala da Scuol d’eiran preschaints
ot commembras e commembers
dal cussagl cumünal da Hemsin
sco eir l’indschegner da fabrica ETH
Göksu. «Sia idea d’eira cha’ls da
Hemsin dessan pudair profitar da las
experienzas cha Scuol ha fat i’ls ultims
150 ons, as transmüdond vieplü
d’ün cumün pauril ad ün center turistic»,
ha cuntinuà Parolini. Il cussagl
cumünal da Scuol es stat perinclet,
culla cundiziun chi nu gnia spettà dal
cumün ingün sustegn finanzial.
Quist’eivna infuormeschan perits da
Scuol als commembers da la delegaziun
da Hemsin davart l’organisaziun
dal cumün e da sia infrastructura. Cul
sustegn dal traductur Göksu ha preschantà
il president cumünal Basar
Cumbur cumün e regiun sco eir ils
böts da Hemsin.
Convivenza cun uors e lufs
Sco ch’el ha dit as rechatta Hemsin
al nordost dal pajais, 20 kilometers
davent dal mar e 400 kilometers davent
da la chapitala Ankara. «Il cumün
es situà sün 400 meters sur mar e
la plü ota da nossas muntognas ha
ün’otezza da s-chars 4000 meters.»
Sco ch’el ha muossà sün fotografias
sun las costas stipas cun bler god. In
quels vivan chavriöls, capricorns, uors,
lufs e blers utschels. Causa il clima
ümid hana d’inviern blera naiv.
L’economia da Hemsin consista in
prüma lingia da l’agricultura. Ils prodots
principals sun tè, meil (per tillas
proteger dals uors sun las chamonnas
d’aviöls construidas ot sur il terrain)
e daspö var desch ons eir kiwis. «Pel
Il numer direct
per inserats:
081 837 90 00
Publicitas SA
Center d’industria Surpunt
7500 San Murezzan
mumaint nun eschna amo uschè activs
i’l turissem, nos potenzial però es
sgüra avant man, impustüt per spassegiar,
ir culs skis e far bogns termals.»
Per las prosmas generaziuns
Hemsin e sias fracziuns han in tuot
3000 abitants. D’instà cur cha’ls emigrats
passaintan qua las vacanzas as
dombra var 10 000 abitants. «Nos böt
es da dvantar ün cumün chi’d es economicamaing
autonom», ha dit il
capo da Hemsin, «nus eschan grats
dal sustegn dal cumün da Scuol chi’ns
dà la pussibiltà da pudair profitar da
sias experienzas.» Ils progets concrets
dessan gnir sviluppats insembel cun
perits da Scuol. «La pussibiltà da far
sport d’inviern es in Türchia bainschi
limitada, scha l’infrastructura es avant
man crescha però eir la dumond», es
Basar Cumbur persvas. Sco ch’el ha
manzunà sun las autoritats ad Ankara
interessadas al svilup prosperaivel
dals cumüns türchs, «ma cunquai cha
la Türchia es gronda nu pudaina
spettar agüd da la chapitala, no stuvain
svessa gnir activs.» Jon Domenic
Parolini ha lodà l’iniziativa da Hemsin
e dit ch’eir per Scuol saja la collavuraziun
cul cumün türch ün inrichimaint:
«Uschè pudaina imprender a
cugnuoscher ün oter pajais, ün lö tuot
different da nos, cun ün’otra cultura,
religiun e tradiziun e, chi sa, forsa
vezzaina eir robas chi’ns dan nouvs
impuls pel svilup da nos cumün.»
Scuol dad A fin Z
A la delegaziun da Hemsin ha
dat in lündeschdi il capo Jon Domenic
Parolini üna survista davart
istorgia, economia e cultura
dal cumün. L’architect Peter Langenegger
ha fat cun els ün gir intuorn
cumün e tils spiegà la chasa
engiadinaisa. In mardi ha preschantà
il geolog Matthias Merz
il Bogn Engiadina e quintà da las
funtanas mineralas. L’indschegner
Marco Müller ha explichà in marcurdi
la planisaziun locala e’l manader
da l’Energia Engiadina
Reto Vitalini preschentà las ouvras
electricas da Scuol e da la regiun.
In gövgia visitescha la delegaziun
insembel cul paur Jon
Roner differents bains agriculs
e’l silvicultur Reto Caviezel explichescha
l’economia forestala
da Scuol. Cunquai cha blers abitants
da Hemsin lavuran in cità
sco cafetiers visitescha la delegaziun
in venderdi la furnaria
Schlatter e guarda co chi vain fatta
la tuorta da nusch engiadinaisa.
Eugen Canal tils muossa lura
la sarinera da Scuol-Sent-Tarasp.
Davo giantar preschainta Jon
Fanzun als giasts türchs il chastè
da Tarasp ed in venderdi saira
daja üna festina da cumgià.
POSTA LADINA
A Schlarigna ho gieu lö il prüm «Cafè dals suspirs» – Suspirer per pudair darcho respirer
Ün nouv möd da comunicaziun
L’Uniun dals Grischs ho invido
per la prüma vouta ad ün
inscunter chi dess servir ad
intensiver la comunicaziun
traunter da Rumauntschs, il
«Cafè dals suspirs» i’l Chesin
Manella a Schlarigna. Scu
prüm ho suspiro marculdi
passo Andrea Urech.
(anr/map) La respunsabla da quist
arrandschamaint dal Center Ladin,
Anna Ratti, ho manzuno in sia introducziun
cha que nu detta be suspirs
da s’almanter ma eir d’algrezcha. Riand
ho ella managio cha quist experimaint
vegna repetieu fin cha la Rumantschia
nun hegia pü inguotta da
plaundscher. La metoda es surpiglieda
dal lavuratori futur: as cumainza
cun svöder il gosch, zieva as fo il cuntrari
ed a la fin as prouva da chatter
soluziuns. Scu regla vela cha nu’s
suos-cha dir tar il plaunt «que nun es
vaira» e tar la proposta da soluziun
«que nu funcziuna».
Der ün bun exaimpel als giuvens
Andrea Urech s’ho allegro da pudair
plaundscher ufficielmaing: «Ad
es bun da pudair avrir üna vouta il
ventil. As suspira dals oters, da la situaziun
ma eir da se stess.» El es la
persuna respunsabla per la preschentscha
rumauntscha illa vschinauncha
da Samedan ed ho da pisserer cha
quista saja visibla ed activa. Urech ho
manzuno differents progets già realisos
chi haun transmüdo il suspir da
plaunt in ün da satisfacziun. Scu exaimpels
concrets ho’l numno traunter
oter las contribuziuns illa giazetta locala
«Padella», la pagina d’internet,
las tevlas lung il Flaz, püs servezzans
da traducziuns per affers scu eir la
festa plurilingua. Ün grand suspir ho
Urech do in connex cun l’adöver da
la lingua rumauntscha in radunanza
cumünela ed in societeds. «Que füss
telmaing important da discuorrer rumauntsch
e der cotres l’exaimpel als
giuvenils ma melavita nu funcziuna
Nouv film rumantsch: Giuventüna e l’esser bel
Che es bellezza?
La Televisiun Rumantscha
ha dumondà a 33 giuvenils
rumantschs, tanter oter
eir da l’Engiadina e da la Val
Müstair, che chi significha
per els bellezza. Il film chi ha
nom «Giuventüna e bellezza»
vain emiss in dumengia
pro’ls «Cuntrasts» sün SF 1.
(anr/mfo) Il film «bel(la)? – Giuventetgna
e bellezza», cha l’autura Isabelle
Jaeger da la Televisiun Rumantscha
ha elevurà dürant ils ultims
duos mais in collavuraziun cun «battaporta.ch»
es üna part da la seria da
films rumantschs «Giuventetgna e…».
Il prüm film, chi’d es gnü preschantà
in quist’occasiun es stat «Giuventetgna
& sexualitad» chi’d es gnü emiss
in october 2007. L’autura dal film, Susanna
Fanzun da Scuol, ha in seguit
surgni per sia lavur il premi da schurnalissem
da l’Agüd da SIDA svizzer.
Il prossem film da quista seria tratta
il tema «as far bel, esser bel, la bellezza
insomma», ün tema chi occupa
ils giuvenils da bunur’adura fin d’saira
tard. Che marca as sto portar per esser
acceptà pro’ls collegs? Quant bass
as dessa portar las chotschas per chi
s’es propa cool? E co as dess ir intuorn
cun ideals da bellezza chi pretendan
chi’s saja stiglia?
que taunt bain. Eau stess esser pü pedant
e pü seccant ed avair dapü perseveranza»,
ho’l managio. La comunicaziun
in vschinauncha capita suvenz
in tudas-ch u taliaun causa cha fer
quelo in rumauntsch es collio cun ün
sforz supplementer. Que as tratta eir
da persvader cha savair rumauntsch
es üna valur impü chi stu gnir appredscheda.
Da la vart da la glieud da
lingua tudas-cha resainta Urech toleranza
ed acceptanza ma brichafat
dapü: «Fintaunt cha’ls resultats da la
scoula bilingua sun buns e vegnan
confirmos da l’universited da Friburg
es il model accepto da la magiurited
tudas-cha.» Andrea Urech pensa
ch’in generel sajan ils Rumauntschs
memma poch superbis, memma conciliants
e memma poch militants per
lur egna chosa.
Cader stupend, sudos miserabels
Ils preschaints haun alura pudieu
der lur egens suspirs ch’els vaivan
scrit sü. Ad es gnieu manzuno cha tar
ils Rumauntschs saja da constater
üna manchaunza d’interess cur cha’s
tratta d’arrandschamaints u progets
bilings. La granda part es indifferenta
e suvenz s’ingascha la medemma
glieud chi dvainta culs ans stüfcha e
staungla. In quist connex es gnieu citeda
l’expressiun da Domenica Messmer
barmöra chi hegia dit cha’l cader
L’ambiaint da cafè favorisescha la discussiun traunter pêr.
fotografia: Mario Pult
Hozindi daja tantas malsgürezzas
pels giuvenils. L’unica valur sgüra es
l’aigna persuna. Perquai investischan
blers giuvens plü gugent in lur aspet
extern ed in events spontans, co in ün
avegnir malsgür. Al listess mumaint
vegna adüna plü important da correspuonder
ad ideals standardisats. Ün
standard chi vain prodot da conscolars
ed amis, ma eir da las medias.
Quel chi nun es pront «da far mit» sto
obain esser fich ferm o ch’el vain isolà
socialmaing. «Quai es be ün cuort
riassunt, adattà per psicologs da
hobi», disch Isabelle Jaeger. I detta
però amo blers oters aspets; da quels
amo plü psicologics ma eir da quels
«chi naschan i’l minchadi». «Co as
dessa p.ex. disferenzchar la giuventüna
dals creschüts, scha tuot la società
vuless restar giuvna per adüna?», es
be üna da las dumondas chi vegnan
fattas in quist connex. «Es la visibilità
optica l’unica schanza per attrar l’attenziun,
scha tuot la società nun ha
plü temp ed es be stress?», es ün’otra
vardà chi po sainz’oter gnir missa in
dumonda. «I dà in quist film üna
schurma da dumondas chi dessan gnir
respusas in quist cas dals unics «experts»
in chosa; nempe dals giuvens
svess», declera la collavuratura da la
Televisiun Rumantscha. Perquai
fuorma «Giuventetgna & bellezza»
üna part da la seria «Giuventetgna
rumauntsch saja stupend ma ils sudos
miserabels. Il proget da sfurzer l’introducziun
dal rumauntsch grischun
in scoula derasa üna melsgürezza chi
nun es d’avantag pel puter. L’ambiaint
tudas-ch influenzescha telmaing cha’s
schmauncha perfin da discuorrer rumauntsch.
Ulteriurs suspirs haun pertucho
ils cuors d’assimilaziun chi sajan
mel coordinos scu eir ils müdamaints
cuntinuants da structuras tar
differentas instituziuns chi sajan gnieus
moda. Ma que ho eir do püs suspirs
tuottafat positivs scu per exaimpel
glieud portugaisa chi imprenda facilmaing
rumauntsch, l’interess davart
dals genituors per nossa lingua, l’effet
da la bilinguited u eir simplamaing
l’ideja da fer üna reuniun scu quista.
D’importanza per la cumünaunza es
eir il simpel salüd rumauntsch chi po
provocher e promouver da tuotta
sorts discuors.
Ün’ideja cardinela per cha’l rumauntsch
saja pü preschaint es sgür
dad esser pü svelt cu’ls oters e da fer
il prüm pass per nu stuvair be reagir.
Quelo es gnieu manchanto p.ex. tar
las creaziuns tudas-chas scu «Spielgruppe,
Frauenlauf». Anna Ratti ho
scumpartieu a mincha preschaint üna
carta dschand: «Fè il bain da scriver
ün impuls creativ chi güda u incuraschescha
ad Andrea in sia lavur
düra ma importanta dal minchadi e
tramettè la carta pü svelt pussibel!»
&…», la quala lascha gnir a pled be a
giuvnas ed a giuvens svessa. In quista
seria nu daja ne experts chi explichan
fenomens, ne ün commentari.
«Eu n’ha vuglü am concentrar sün
tschinch tematicas principalas», declera
Isabelle Jaeger. La bellezza sco
tala e la rolla ch’ella ha i’l minchadi,
marcas da büschmainta, ils trends e
l’agen corp, sun perquai ils temas chi
vegnan tematisats i’l film «bel(la)?».
Ils actuors dal film sun giuvnas e giuvens
da la Surselva, da la Val Müstair
e da l’Engiadina. Tuots sun ill’età da
14 fin 24 ons e sun gnüts dumandats a
reguard lur maniamaint saja quai pro
lur sortida o in butia a Cuoira, a chasa
sün let o aint il studio da fitness. Quia
alch exaimpels dal cumanzamaint dal
film: «Per mai esa bel schi’s as fa sü
ün pa, schi’s dà fadia cul verer oura o
schi’s es cultivà bain – quai chatta
amo important», disch Marco da
Trun. «Also, eu sun paur e las vachas
am piglian uschè sco ch’eu sun. In
sortida as stuvess però schon tschütter
oura ün pa dad alch, inschnà nu
vegnast tut sü aint illa gruppa», disch
Reto da Sta.Maria. Clarissa, chi deriva
da Segnas invezza, ha l’avis: «I cumainza
fingià in scoula: Scha tü nu
guardast oura davo la moda – est scrit
giò».
Il film «Bel(la) – Giuventetgna & bellezza»
vain emis in dumengia, ils 2 marz a las
17.20 pro’ls «Cuntrasts» dad SF 1.