29.01.2013 Aufrufe

Adventspostille 1522; Roths Sommerpostille 1526 - Maarten Luther

Adventspostille 1522; Roths Sommerpostille 1526 - Maarten Luther

Adventspostille 1522; Roths Sommerpostille 1526 - Maarten Luther

MEHR ANZEIGEN
WENIGER ANZEIGEN

Erfolgreiche ePaper selbst erstellen

Machen Sie aus Ihren PDF Publikationen ein blätterbares Flipbook mit unserer einzigartigen Google optimierten e-Paper Software.

CII<br />


3Jac()tca9. CHI<br />

5Baö bie Jejctgcl^alt con -35 anlangt, fo öcctt fie ftrf) in ben ollcrmt'i(lcn fällen üöllig<br />

mit ber ücn ^etct ©ei^ b. 91. ju Wittenberg im ^6lQeiai)t 1556 au^ -55 feiten; unö seilen;<br />

getreu nacf^gebrudten Sluflage 36 (über biefe ogl. U. Ül. 9?ibel ®ö. 10", 6. rXXIXf. 2inm.28).<br />

3n einer SJci^e eon Seöarten iiti)t aUerbingö ber Seyt eon 35 ber alg 33orlage benu^tcn<br />

erflen SSJittenberger SSollbibel öon 1534 (34) noc^ näf)er al^ bie Saffung uon 36.<br />

Sin folgcnben ©teilen, an benen in °36 eine Sorreftur ober burcf) OJacbldffigfeit ent;<br />

(lanbenc aibroeicf^ung »orliegt, (limmt °35 mit 34 gegen ''36 überein:<br />

SJir. 7, 3 (taffei) und 26 (ertvürget); Gl. 11, M (ge^en.); 16, II (mctä) und 28 (eer;<br />

lümbber); 17,18 (feinem); 19,29 (ber narren); 20,28 (fromiglcit) und Gl. 21 (ülbfolam<br />

[so auch 35]); 22,2 (entcrnanber); 23,5 (fliegen); 2i. 13 (l)onnig [ebenso Gl. 13]); 26, i<br />

(crbnfe [dieser Druckf. auch in 35]); 27, 10 (nac^tbar) und 19 (ben) und 24 (Senn); 29,9<br />

(iürnct); 30, 1 (SSc^al) und 2.', (emmeifen); 31, 10 (fö|1licb(?en) und II (Jr) und 21 (jroifad)e)<br />

und 23 (berümbt) und Gl. 3 (Derberben); ^teb. 2, 7 (mcibe); 3, 5 (jeftrereen) und 13 (bo;<br />

alle) und Gl. 9 (tf)u); 4,12 (enjreei)); 5,76 (fin(1ern); Gl. 10,9 (enbenbig); i2, 5 (fjero;<br />

fc^recfe) und Gl. 3 (tuncfeln); ^o()el. 4, ff (»om [l.u.2.]) und 11 (^onnigfeim); 5,4 (leib)<br />

und II (Ibcfen); 6. 72 («BJafjanaim.); 8 Kapilelzahl{\n. [Druckf.]); 8, 74 (§of)Cn lieb^) und<br />

Gl. 6 (feinen).<br />

25on einigen unbcbeutcnben Srudfefjlcrn abgefe^en, roeifl °35 an folgenben ©teilen<br />

eine ©onberlcöart auf: Stit. 2ß, 5 und 31,30\\ §errn °35|!; 'ißreb. 2, 2/ || gctf>on °35||;<br />

7,3011 auflegen. °35|i.<br />

golgenbe Je^arten ftnb in 95ibel 35b. lO" nat^jutragen: SJir. Gl. 20, 30 \\ b6fem bis etc.<br />

fehlt °35; diese Auslassung durch böfem »ertreiben sinngemäß ergänzt °56\\; Gl. 31,10<br />

(gbbeler) 34< °35— °46; fieb. 6, 8 \\ »iber °36 ||; ^o^cl. 3, 6 bie? °36— "46.<br />

3n allen übrigen gällen besiegt flcf) im Ülpparat für biejcnigcn Varianten, bei benen 36<br />

allein ober jufammen mit anberen 31u^gaben alg Jejrtseuge erfc^eint, biefe Slngabe (?etö aüd)<br />

auf °35.<br />

ZI. 11 v.u.: "^35 statt: ^36<br />

ZI. 8 V. u.: °35 statt: ^36 (unb "35)<br />

©. LXXX ainm. 28 lieö:<br />

ZI. 6/5 V. u.: °35 stall: °36 (unb jTOar jic^erlit^) unter SScrmitflung eon °35)<br />

ZI. 3 v.u.: °35 statt: °36<br />

ZI. 1 >: u. bis S. LXXXl Anm. 28 ZI. 3 v. o.: 9Jnbererfeit^ t)at bereite "35 Bcrfcf)iebene<br />

Sruclfef)ler oon 34 felbjlänbig forrigiert (j. 35. ©pr. 4, 16; @l. 13, 8; @l. 14, 4; @l. 16,<br />

10; @l. 20, 6; ©l. 26, 9; ^reb. 11,5 — »eitere gef)ler bcri(f)tigte er(l °36: ©pr. 17, 18;<br />

29, 9; 31, 11; ipreb. @l. 12, 3). Sine eigenmächtige (bereite in °36 »icbcr befeitigfe) 5!ln=<br />

berung in -35 liegt bei ©pr. 17, 9 („oerret" flatt: „efert") üor.<br />

Sßeitete «ctic^tiflunflcn ju Xcut^t^e mbei «b. 10' unb 10":<br />

3u ben U. ül. aSibel 35b. HJH, ©. Cl aufgefüf)rten »criditinungen ju «b. 10" i(l noc^<br />

(jinjuiufügen:<br />

S. 35 App. ZI. 4 lies: [.seit 1528] (statt: [seit 1531])<br />

S. 98 .4pp. ZI. 2—6 tilge: „Da das'' big „Gl. zu Ps. 4, l)''; ogl. oben S. Cll.<br />

S. J02 App. ZI. 2: vgl. oben S. CIL<br />

S. 108 App. ZI. 3: vgl. oben S. CIL<br />

S. 109 linker Rand (Gl. zu Ps. 2, 7) lies: guangelü<br />

S. 109 App. ZI. 1 lies: öcrgeblic^? Hs «Sl— '44 34—41'


Crv SJarfjttag.<br />

3n U. 31. «ibel »b. 10" ifl ju beridjtigcn:<br />

S. IX Abs. 1 ZI. 7 tUge: (öctlcren)<br />

S. ,\ Anm. 4 fügf hinzu:<br />

btc ^n^cö6t6Iiotf)cf Sobutg: Ml (Lula 1533, 12 [= unten ©. CII]),<br />

bte Dbctlaufigifcfjc (TOilidjfrfjc) »ibliot^cf ©örli^: *55 (SDJilie^ A II 8° 91/3<br />

[= unten ©. CII f.]),<br />

öie S^rt(?ianj55?eifc!35ibliDtt)Ct Sittan: »Tl (Theol. 8 350),<br />

S. XI ZI. 3 V. u. tilge die eckigen Klammern und lies: DbCtlaufl^ifc^C (OTifirfjfc^c) S8ib(iotf)e(<br />

®6tli| (?0?ili(^ A II 8° 91/3)') statt: pcriorcn')<br />

S. XI Anm. 9 ZI. I tilge: etnsigc<br />

S. XV Kap. 2 ZI. 13 lies: multo und ZI. 15: Bibliae<br />

S. XXIV ZI. 10 lies: cr(?cn statt: jwcitcn<br />

ZI. 11 streiche: jucrf!<br />

S. XXIX Anm. 56 Nr.l: T)ag Sitelblatt i(l abgcbilbet bei 3. oon ^Jflug^ijartung, 3m<br />

gjJorgcnrot ber Scfotmation (^ct^fclb 1912) hinter ©.448.<br />

S. XLf I Anm. 23 ZI. 4 v. u. lies: ct^c statt: crrecitCCtC<br />

S. XLVIII Anm. 25: 33om


13<br />

'*^*,V^vX«.t'i^W^V\Xv. \'


^1^ u r Ui ort.<br />

lief; biefer SBanb, >nclcf;er Sut[)Ci;S ?lbüeut§poftiUe iiiib ;Jiott)y<br />

Sommcrpoftine Bringt, reicht mit ieineiii SxucEBcgiime<br />

ircit jiuüd: nod) in bic ÄriegS^cit unb ift lum i[)rru<br />

'^(ii5h)iv!imgcii unb Hemmungen ftad beeinträchtigt<br />

Sorben. Tiocl) C iBrenuer (j) lieferte feine leljteu<br />

'•arbeiten (}ieit)er unb bat noä) einen lüic^tigen uub uni[)c=<br />

Uotlen ©tammbnunt bcr XHbOeutäpoftillc , (uglcicf) mit einem S)rud'bcrid)t,<br />

gegeben, e^e feine getreue §Qnb bie ^yeber für immer lucglegte. @r ijat 3u=<br />

gleid^ bie bisherigen reichen j'VormenleSarten (ügl. llnfrc 5Ingg. S5b. 10, 1 "), bie<br />

if|m Don 3Ö. i?ijf)ler a(§ fertige» '^tanuflribt ,',ur ^^ufnmmcnfaffnng über--<br />

geben lüurben, gcfit^^tet unb nur beibel)nlten, lüa§ ben fprnd)licf)en 5'-^rtfd)vitt<br />

Sut^er-j unb feiner 5}rn(icr ju beleud)tcn imftanbc lunr. 5W» förunbtage für<br />

ben Don if)m aufgeftellten ©tamnibaum bicnten bic lejtbergleic^ungcn<br />

SB. Äij^ler§. S)ie teiltneifen Soppelbejeidjnnngen ber S)rude ^ (A) rühren<br />

baöon ifct, ba% fd^on öor meiner Übcrnabmc ber Seitung, Cor rnnb jlDon^ig<br />

;\Q^ren, 2ß. iH^ler in ^Vorbereitung feiner 5lu»gabe burd) i^erfenbnng<br />

Don ^rogebogen eine ^Bibliographie begonnen f)atte. 5fac^ bem übernatjm<br />

^of). 2utl)er alö 3?ibliograpt) Unfrcr 'Kuygabe beren Sßeitcrfül^rung unb<br />

gertigfteüung.


IV iiOVlBUtt.<br />

Wii her Slbücntc-poftillc, bie jid) mit ber SBcifiuacfjtypoftiHc aiiö lliifrcv<br />

Stuäg. Sb. 10, 1 ' jur äßinteipoftiüc juiammetiftfjliefet unb beixn @efamt=<br />

eiiilcitung (©. XLI — LXXIX) {)ici- gcgckn ift, fd^Iicfst 311 unfevm Ieb=<br />

[jaftcften Sebaucnt bic TOitarßeit 2B. ,V{'ö'^tev§ an ber §ci-QU§gak bei<br />

^ojtiaen, fic loivb Uou fö. 35iid)iünlb in Unjrci- Sliiäg. 5Sb. 17 unb 21-22<br />

li)citeigefü[)rt.<br />

3n feiner (vinlcitnng 6erüf)rt 3i\ i?ö^ler andj U)id)tigc entfte'^ungu=<br />

gefdjic^tlidje ^U'oblemc unb lednt (S. LXXIIl) mit 3{cd)t eine 33ecinfluffung<br />

Sntljer-S burdj bic älteren bcutfdjcn ilMbeln ober raittelQlterUd;en ^^lenaricn ah.<br />

6» trifft biefc '^lufdjQuung ^ufammen mit ©rgcbuiffcn eigener Untetfud}nng<br />

übn Sprofa be§ fünfjcljnten :3at)rf)unbert'3 (:JsoI)ann .'parttieb. llber fein Sebcn<br />

unb fc^riftfteHcrifdje Siitiglcit, ßuptjoriun ißb. XXV^I), in benen gezeigt<br />

Jüirb, luic fetjr ber rl)l)tl)mifdje (Vluf} be-? 9!enen 2eftamcntS aud) fd)on im<br />

Sejte ber SBortburgpoltille Horlianben ift, nnb, im ©egenfali ju ber unrl)l)t()=<br />

mifci^en ©infteHung be§ ScjteS ber frül)eren iöibeln uftB., fid) on eine rt)l)tl)=<br />

mifc^e Überfel^ungstrobition anfd)licBt, Une fie bom bierjetjuten ^a^rl^unbcrt<br />

ettoa Bei Sodann öon Sieumartt, im fiinf^elinten bei Sol)ann .öartlicb fidj<br />

[)erou5ftetIt; boc^ muffen über biefe ^ufniiimentjäuge im einjelnen uod) eiii=<br />

gei)cnbcre llnterfuci^ungen angeftellt luerben.<br />

Tiaä) SSceubigung ber ?lbHcnt'HioftiUe luirb Ijier ber Icj;tabbrud; mit<br />

£tepl)Qn 3iotI)3 ©ommerpoflille 152() fortgefe^t, bereu iöearbcituug ®. S3ud) =<br />

Inalb lieferte. '2lud) biefer trat in eine fdjon l)olb Hollenbete 5lrbeit ein,<br />

undjbem 6. 2;i)iele, ber bie '4>oftiÜe ,]uerft übernommen (jattc, batjiugegaugeii<br />

Uiar. ^J(n ©teile non D. Sireuncr ift @. 3?ebermei)er = Iübiugeu getreten,<br />

ber bie fpradjiidjeu (5:rt(ärungcn ^ur SommerpoftiÜc gefammelt l)tuter bem<br />

Sci'tc ber ^oftiüe gibt, nod;bem bic @pra(^cr!lärungeu jur ?lbbent§=<br />

poftiEc, cbcnfaH» nurf) uon '-yreuncr l)errü!)reub, gleic^ unter bcn Scjt<br />

gcftcllt finb. —<br />

3n biefem SBanbe ift jum crftcn 5J{aIc eine 5ieueruug eiiigefülirt U'orbcn,<br />

bie bei bem nie tior()ergefet)eueu, gelüattig nngefdjlüoUcuen Umfange Unfrei<br />

yinägabe allmät)lid) fid) alä ein immer bringenbereö iöebiirfniö ergob : eS füllte<br />

nidjt mel)r gelüartet loerben, bis nad) iBeenbigung ber gan.^en 'Ülrbeit ein<br />

(i^enerolregifter bcn ganzen ^\\ü)alt bei ?htögabe ouf einmal eifd)lo^, fon=<br />

beru eö lourbe fdjun biefem 33anbc, loic e§ in oUen fpätercn loeitcr gefdjcl)eu<br />

fotl, ein Sonberrcgifter beigefügt, ba§ bann jugleic^ fpäter in bem ®efamt=


i'ovluovt. V<br />

vegiftev niifgelien foH. 3)ic .'oeifteninig bieicr ih'cgifter liegt in bcn .^iinbcn<br />

Don ^4-'fai-"«v 21. fällte = Sc^Iagtüi|i (gmftaat ©nd;ien), bei auä) fd)on feit<br />

mefjreren ^a^reii, iiad^l^olenb iinb mit bei: neuen 2?änbcn fortfrfjveitcnb, mit<br />

bei- Slnfevtigung be§ ©efamtvegifters 6eicf;äftigt ift. 5ücv)d)icbcncn Ocfonbercn<br />

SBünf^en cntgegcnfommenb ift bann aud) uoä) nndjträglid^, füv fiel) gebrncft,<br />

ein Sonberregifter für llnfrc 2lu§g. 5^b. 35 (Sicbcibnnb) angefertigt loorben,<br />

Juelc^eä bem niidjftcn Sanbe beigelegt icerben Inirb.<br />

S)ie Einleitung ;,nr gefamten 3Jot^f($en 5poftiIIe luirb Unc biejenige ,]ur<br />

SBinterpoftiUc erft nad) l'lbbrucf bc§ gefnmteii Jcjtec' gegeben, 3ur einft=<br />

meiligen befferen I16erfid}t ^at aber ®. äiudjtoalb fdjon '^ier (S. LXXXII—<br />

LXXXV) für bic ©ommerpoftiUe ein SScr^ndinis nad; Sag, Scjt, Ort ber<br />

iÖortage unb 5Jad|h)ei-3 berfelben aufgefteltt.<br />

Sic noc^ auyftc^enben 5).>oftilIen=Sejte irerben brei mäßige Sänbc llnfrer<br />

^tuSgabe fiiUen, ber näd^ft in Setradöt fommcnbc (93b. 17, 2. 3lbt.) bringt<br />

bie ^yaftenpoftiUe ^'ut^er§ Oon 1525, bann bcn ^cftteil ber 5poftiIIe 3i'otl)ö<br />

(1527); »b. 21 unb 22 Serben 9}ot{)§ SBinterpoftiUe (1528) nnb bie um=<br />

fangreidje ßrucigcrfc^e Spoftillc öon Dftcrn bis ?lbt)cnt (1513) entf)altcn.<br />

fjaft mcbr nod) al§ öor^er Irarcn liviv in bcn auf ben 5?ricg folgenben<br />

3af)ren auf tatfräftigc 'öilfc oon anfjen angelüicfen. Siefe Aöüfe leiftetc<br />

nn§ in i{)rer groBJügigen SBeife bie 5Jotgemeinfd)aft ber bcutfdjen älUffcnfd)aft<br />

unb f)nt fie jel'.t für einen Irefentlidjcn 2eil bcä äl5cr!cä ]n einer baucrnben<br />

gemacf)t. Sie in bem (etjterfdjienencn Sanbc (Unfrc SlnSg. 93ibct 4, VI) jum<br />

2(u»bruc! gebrad;ten .sjoffnungen auf tneiteren 3lu»bau ber amerifanifdjen .'pilfe<br />

fonnten fid^ nic^t erfüllen. 3lber e-3 trat bod) toicbcr ein früticrer (Sönner aug<br />

bem 2Iu»lanbe tjerju, bem bie 5Iu3gabe ftet» toärmften, unermüblid) lucrbenbcn<br />

2tnteit unb öerfc^icbentlidje Unlerftüljung ,^u banfen f)at, öcrr $rof. I>. W. 9i'en,<br />

*4.H-ofeffor am 'k?utf)er. äBartbnrgfemiuar in Subnque, ^a. (Sr loarb für un§<br />

lueiter in ben lutl)crifd^en .Wird;cn!rcifen 31meritaä!, unb öermittclte »neitere<br />

Unterftütjungen burdj ba§ lutf)crifd)c äiJartburgfcminar ber ^o\X)a -- cljnobc<br />

ju S)ubuque, bic Iut()erifi$en Scminarien ber ÖI)io = Sl)nobe in ßolumbuv<br />

unb St. 5paul unb baS lut^erifdje Seminar ber nortoegifdjcn Äirdjc in<br />

St. ^^aul. äBärmfter unb ^cr.jlic^ftcr San! fei aöen iybx'bcrcrn unfercö<br />

großen SßertcS, ba§ bem 'SBcltgebict be» gefamten Sutf)crtumeS fid) al§<br />

%o!ot. barbieten lüiC ', über§ 5Jlccr jugerufen. Unb für bie Ineitercn S9e=<br />

bürfniffe ber StuSgabe l)at bann bnä 'l^ren^ifdje ^IRinifterium für aiMffen=


VI ISottnovt.<br />

frfjaft, i(?iinft iinb 3?ottÄ'6iIbun(i in hex Uiolidnonciibflcn iinb eutgc9cn=<br />

fommeiibftm Sßcifc gcforgt; niid) il)tn fei kioiibcier l)cr,5lid)cr ©onf bav=<br />

gcbrncijt.<br />

So i[t jebt ciiblic^ txnebcr ba§ grofjc äBci! in giiiiftigem gn^rltiaffcr itiib<br />

Inivb in einer regelmäßigen golgc imu ßliici S^'iinben in icbcm "^olire t'tUni in<br />

jet)n 3af)ren feiner i^of[e^bung eutgegcngefjen. (^s ift biiy ctftenial, bnß bicfer<br />

?hiÄ&litf gelüagt inerben fann.<br />

3?rcÄlan, 5!oöem6er, Seformation^feft 1025.<br />

^^3iofcffor I). Dr. ^arl 2)rcf(^cr.


Sfllf<br />

SBovttJOit. 2Jon ß. Srejdjcr III- VI<br />

93omox-t ^ur 'JlbBentSpoftitIc. iSor, C. ajreniier (t) IX-Xll<br />

JöiblioflrQptiic bcr 5pofti((cn. ^Begonnen öoii 2ö. .^öl^Icv, iortcjcffl.u<br />

öou 3io^. Sutljct Xlll-XL<br />

einteihmg ,5ur aBartburgpüfttlle. Üoii SB. i?öf)tcr XLI — LXXIX<br />

Sßomort ju iKot^l Somiiicrpoftilfc. iidti ®. Siutlratb .... LXXXI<br />

Übev|id}t übcv bie ^pvcbigten Hon i)iotl)e Süiiinierpoj'tinc. i^oit (^i. a3iii(j=<br />

toalb LXXXII-LXXXV<br />

fiiitl^crl 9IbPent5poftiIle (1525). ^ernuggcgebcu uon Ä«. ÄörjU-v uub<br />

D. 5Brenner (t) 1—208<br />

3lot^ Sommevpoftiflc (<strong>1526</strong>). ^erauggegebcn uou &. SBudjU'atb .<br />

209—441<br />

Spra^lirfje ^^nnicvfuugeu ,yir £oninu'ipoftiIIc. 4!on ®. SBi'bcvmeijcv 142 — 440<br />

SBort- utib Sac^rcgifter. 25ou3l. 3än!c 447-459


^öriuort .)Ur 5(bt)cut§^üftinc.<br />

Sluf (Siunb ber tejtlid)cn iücrgteidiungeu SB. ^ö^terS f)Qbe id) le^t unb<br />

Seäavten bearbeitet. 3)ie ©igten öon llnfrcr *ilii§g. 33b. 10 '<br />

' mußten l^ier bei=<br />

bel^atten »ueiben. ^icvjii ift aber ]n bemcvfeii, bo^ J^u- nidji eriftictt. S)ie Don<br />

fföljter fo be,^eic!^nete 3[uägabc (üov'^Qnbcii tu iöambcvg) etroic§ fid) bei imberev<br />

llutetfui^iing at§ ouä leiten öon (1 unb />?«' juiaiumengcbunbcn. (P ift im<br />

2ert gteid^ mit G-. A ift ^ier bcv Srud bcr 9tbüentöpoftiüc üon ®iuneuberg=<br />

3it)arc <strong>1522</strong>, alfo nid)t gteid) bcm A bc§ erftcn (2öcil)und)ti=)5po)"tiftcubaube§.<br />

S)ic iyotmlcäarten finb auf eine tteine ',)lu8tOQt)t befdjvänft, bic geeignet fd)eint,<br />

bie Ofoitfi^ritte s^utl^ere unb feiner Sruder unb i^rc ^emütjungen um einfache<br />

ftare ©djreibmeife ,^u betcuci^ten. Sic gormen ber bibtifdjcu Siamcn finb unter<br />

bcn gleid)en ©cfi^tspuntten V)cr,5cid)nct. Sic iLerttesnrten — looruntcr id) aud)<br />

ftitiflifd)e Seffcrungen begreife — finb ^icr fo angeorbnet, bafe ficf) ftnr übcrfetjcn<br />

täfet, wie Sutf)er üon ^^tu^gobe ^u 9luägabc au bem 2ej;t gefeilt, eingcf^Iidieue<br />

Serfe^en, wie es fc^eint, burc^ Scrgteic^ung alterer Stuägabcn, nussgemerjt ^at.<br />

(ßinigc zufällige Stuölaffungen finb freiließ öon it)m nie bcmertt toorben.) Sß3o<br />

©tüde bur(^ Übcrfpringen beä 3lugeS tiettoreugingcn, f)abe ic^ bieä burd) bie<br />

gfaffung ,j. iß. gemcfen — gemcfcn fb. i. bi§ 'gciücfen' auifdjtic^tid)) angebeutet.<br />

lim bcn Tcrtnnberungeu gered)t ,^u tncrbcn, mufete bas Sdjnjergetoidjt auf bie<br />

aHet 2Baf)rfd)cinlic^feit no(^ öon Sutl)cr übcrtondjteu 3tu5gnben gelegt werben. Sie<br />

jju ermitteln waren umfangreid)e ''Jla($bergteid)ungen unb Grgftn^ungcn ber Jl'öbler^<br />

f(^en Samnitung nötig. Sic ergaben folgenbcö. S.'utl)er ^at bcn Ulerlegcr balb<br />

gctoec^fett. Sie erfte 3(usgabe, ber ^IbücntSöoftiÜc alleiu, brurfte %o\). ©runenberg<br />

<strong>1522</strong> (A), ber bann aud) bie erfte ©efamtauögabe bcr SBinteröoftille in golio<br />

'anbernieit forrigiert burc^ "Dt. iiut^er' 1.52.5 lieferte (i^. Sie 'Äorreftur' be.^iel^t fid)<br />

öor allem ouf bie fjaftcnöoftille, aber aud) bie '^Iböentspoftitlc bcburfte fprai^lic^ Wie<br />

tert[i(^ einer forgfdltigen Surd)iic^t. i^eiber War ber nun folgenbe -Jteubrud 1527 {G'^)<br />

wieber bur^ neue ge'^ter unb '.(luälaffungcn cntfteHt, bie natürlid) aud) in bie


X älovtrort 311V ^Ibnentäpoftille.<br />

neue 5:iteIauflQgc 1528 (G'*) übergingen. SBielleicIt gerabe beilegen übertrug !i!utl;cr<br />

bie nddjftc Sluflage ^nu§ ^uft. gür bicfe SluSgabe (/.«>) 1528, bie anä) jprad^-<br />

lid) ein moberneres ©eroaub jeigt, fteuerte ßut^cr eine gvofee ^Sntjl Uou Sejtbeffe^<br />

Tungcn bei. 1530 erfd:)ien Ln^, n.iebevum unb nod; ftäitcr iniiiiibcvt, 1532 Lu*,<br />

nodinmlS gvünMidi iibcvaviicitct, unb /.?(•' (meldje SluÄgabc .Uüijla- nidjt üorlag) mit<br />

33e)ieTungcn faft auf jeber Seite, enblid) 1540 7.;r'', eine unvllidje 'Jleubearbeituug,<br />

bie ftavtc Äür^ungen auf ber einen, ßinfdjübe auf bev aubeven Seite unb 9iiibc=<br />

vung aller SibelficIIen nad) ber nencfton "iJlnSgabc ber bentfdjeii iljibet, enblid) eine<br />

forgfäUige 3Jeglung ber Mcdjtjdjrcibnng brnd^te. Sie bilbet itm Slbldjlnfe üpu<br />

Ji'utljerä '^'oftiEenarbcit, bcnn Ln'' 1543 i[t nur litelnuftage.<br />

TOittlertoeite waren aber aud^ Tiadjbrüde in großer ^aljl erfdjiencu. Sie<br />

VlbUentäpDftiUe aüein ift nur einmal nod) crfdjicnen a <strong>1522</strong>, fobann bei 9Jlid).<br />

^'otttier mit bev 9£eiI)nad)täpoftiIIe berbnnben 1525 als evfter S3anb ber Sßintev^<br />

poftiHe Lo^ in 8". 3)er 3:cjt bernl^t auf A, ift aber wenig forgfältig. gnblid;<br />

erfdjien bie 9lbüent§l}ofiine gleidjfallä mit ber aBeil)nad)t6poftiIIc aU Ch-giinjung ^u<br />

ber 1525 bei dranad) unb Döring erfc^iencnen (ynftenpoftitle <strong>1526</strong> in 4" (Wil)<br />

naä) A gcbrutft. '•3iad) Srnucubcrgä (i^ brudte i'ott^er im Saljve 152G glcid)=<br />

faßi in gotio bie gau.jc SßinterpoftiHc Ijß oljne nennenswerte ainbernngen.<br />

9iad) G- liefj er 1528 einen weiteren ^Jiad)brnd Lv'^ berftetlen, wieber otjne b(=<br />

fonbere Siuberungen. Seine .'Inigabe üon 1530 (wie bie folgenbeu in 5Jtogbeburg<br />

gebrudt) ift bogegeu ein ftart überarbeiteter ganj eigenartiger Srnd. 3}ietleid;t<br />

Wät)renb X.'utl)er5 3IbWefcnl)eit (in .(loburg) üerbefferte er auf eigene ^auft unb<br />

rüdfid)teIo§ lejt unb Sdjriftftellen. Sie *)3ial)muig an bie Srndcr, bie Suf^cr 1525<br />

auögcfien tie§, übte auf iljn feine SBirfung ans. Sdjou bie Sprad)form jeigt<br />

öiel Unlutt)crifd)e'3, bie ftiliftifi^en Säuberungen finb öielfad) tieinlid; unb wilttür^<br />

lid), ebeufo bie äußere 3luSftattung (,v ä?. l>erwcifung ber Sd)rift,iitatc an ben 9Janb);<br />

,5U (oben Wäre bielleidjt nur bie i^erbcntfdiung lateinifdjcr äöorte wie etcetra. S)ie<br />

Vlusgobc, bie fo offenbar gegen iiutljcrS äöünfdjc nerftie^, bcrbient feine SScrücf--<br />

fic^tigung tu unfrcm 9Ibbrucf, ift fic bod) and) öon ben ^citgcnoffeu abgeleljnt<br />

Worben unb üou Sottfjer felbft fpäter nidjt erneuert. S)ie ,^ur ^eit überl^aupt<br />

uid)t meljr nadjweisbare 9lu«gabe ir)31 Ln-' fd;eiut nur Sitelanflage üon Lo*<br />

,',u fein. Unb bod) tjatte Sottljer fe^r tjicle l'lrbcit auf .Lo* tierwenbet, fid; bei ber<br />

.^crfteflnng and) nid)t auf eine i'orlagc bcfd)riinft, fonbern neben /ji^ anä) Lu^,<br />

ja bießeidjt and) bie neuefte /.«' Dcrglid)cn unb l'utt)crfd)e i!>eflerungeu baranö ent^<br />

nommen, alle Sd)Tiftftellen nad) ber bcntfd)en SSibcl nnigefd)rieben. Sd)on 1532<br />

erfd)ien !.(/' nad^ Sufftä Vluägabe /,?«', 1533 La'' nad) Lii' (üielleid)t unter 5yer=<br />

gleicöung üon Lu*" [SDiefcr Srucf ift jebod) nod) nid)t wieber feftgeftellt. K. D.|), 1535<br />

aber Jyo'', bie leljtc, wieber nod) einem eigenen 2)rnrf Lo'. Jm^ I)flt nieifii'ürbiger=<br />

Weife einen 9?ad)bruder in SBittenbcvg gefunben, ^^ieter Scitj (.ST. Sic leisten X.'ottf)eT=<br />

f^en SrudEc Ijaben itjre f^)racl)lid)en 9(bfonberlid)feiten Wie bie öorauigel^enben.<br />

(Sine anbcrc ßJruppc Don ''J!ad)bruifcn finb bie bon SBolf Äöpfel in Stra6=<br />

bürg in feinen ßefamtau gebrndt unb t)abcu fpiitere<br />

iSeffernngcn iJutbcrS nnbcad)tet gclaffcu. Sie tomnieu für bie 2cj;tgefd)id)te uid^t<br />

in 58etrod)t. (äbcnfo unfelbftänbig ift ber iieip^iger SBolrab, Der 1544 IT nad)<br />

/>?(" brucfte.


Üutlüürt lUv 01bi)ciit?pofti(Ic. XI<br />

"Sie Sßintevpoftiße Stepfjnii 3iot(}§ (1528 tei Öiabviet Äontj cifd)iiMicii, Hon<br />

mir Qlij Art bqcid;iict, mc^tniol-i nocIjgcbnicEt, f. bie 'i3iblio9ropt)ie) ift mit unfvev<br />

5popiIIe nid;t gteid). Sie ift ganj iiac^ 3lrt Oon 9Iot(J5 Sommer= iiub gcftebangdien<br />

unb aU Gigänjung baju bearbeitet iinb bietet bc-itjalb nur ftait überarbeitete uub<br />

3.2. gctür,jte iVaifuugen bcr 31boent'--=6uaii(\ctteuprcbigteii, bie fritifd) luertloy fiiib.^<br />

©benfo fiub bie (Sammlungen Sdjoltä (Unfre 3Uieg. i^b. 10', XiV'if.) unbrand)bnv. Sie<br />

6ntfte()nng§gc)d)ic^te ber ©ammtung unb bie (Jntroirftnng bc§ Wertes jinb au§ bem<br />

folgenben Stammbaum erfid)tlii:^, bei bem bie in Älammern fte'^cnben 33e,ieid)=<br />

nungen bie .fföf^tcrS nnb ber Slbücntspoftirie ftnb, bie übrigen bie ber S8ibliograp()ie.<br />

3öir geben ben iejt nad) A unter 93effcrnng offcntunbigcr S;rndfef)ler, barnntct<br />

bie löcöortcn tion Zo^- Zn*" uub im 'ütnfdjln^ an llnjre SlnSg. 33b. 10", jebod)<br />

unten, nirfit roic bort oben, befonbcr* bie Pon Lti'"^*^. Sie Sdjrcibungcn /,/


XII 55othiott 311t 9lbBent?poftine.<br />

42<br />

25<br />

a (a)<br />

22<br />

27 26<br />

1<br />

±<br />

I<br />

28 28<br />

I<br />

/ 32<br />

I<br />

^<br />

30<br />

\ \<br />

\ \<br />

P" (L««)<br />

43<br />

/(TD<br />

44<br />

2t {A) 22<br />

25 26<br />

28<br />

\<br />

\<br />

(.S')<br />

35<br />

30


Sinlcituug. XIII<br />

I. 2öet^itorf|töVoftiUc.<br />

i üu<br />

|;<br />

2t 1^*]' „^lufjIcQung trr ^piftcEu<br />

fiv(|cii ge Ie|cn rocrbe, öom [| biß<br />

epipfiaiüe.<br />

' 33kvtinu§<br />

'<br />

Suf^ev.<br />

G^nftag<br />

©uaiigelien bic imd) haud) bcr<br />

auff<br />

ben ©ontog nod^<br />

[" Wit Sitcleinfoffung (®öW, S)ic<br />

l)od^beutfd^cn SvudEev bev !RefotmQtion§3eit: 9lr. 89; 3- ßut^cv, Sic<br />

2;itetcinfQffungen ber 9JeformQtion§,ieit: Safcl 0). Sitchücffeitc bcbnicft.<br />

264 unbcaiffevtc Slätter in Cuart i= SÖogen 9(—^ u. 3la— ^j u.<br />

aoQ-ttt), le^teS iHatt (= ttt G) leer. 3lm fönbe (Statt ttt 5'' ^. 6):<br />

„^ ©ebjudft tju Sßittcmbovgt biird) SoIjquu ßSaineubergt, naä) 6()jift<br />

gcpurtt Jaufent funff[;unbcvt ünb ^wal) uii ^wm^ igfteii 39li)i. i^<br />

einige (Sjemplore Icfeii ötott tttS»' 3. 8f.<br />

„tiloen^ ü giften 3?191. ||"<br />

y^ortjonbcii : *fliinQfe(c^e ©ammlung^; Slrnftobt, *i8et(in (Luth. liiöl '"'),<br />

SBonii, SBttc-lauSt.u. U., S'effaii, ^TiUingcn, Sterben, Jteiburg, Söttingen, *@oü)a,<br />

^aUe, *.5)amburg, *3ena, *fl5nig?bcrg U., Seipjig ®t., ÜJtatbntg, 'JJiündjeii "S^i.<br />

u. *U., *9iiitnberg St., *1Rofiot{, Sc^iBeinfurt, Sttn^burg, *©tuttgatt, *2Bernigc:<br />

tobe, SBittenbetg, 'aSotfcnbüttcI, 3erbft; Sviiffcl, "Sonbon, ©t. ^pcterlbutg. —<br />

eil. 3luÄg. - 7, S. XXIX : <strong>1522</strong> •')h.%<br />

a [F*\ „Slißfjtegung bev gptftetcii ünb ßuonge ;<br />

firci)en gelefen icerben ;<br />

huxd)<br />

lieu,<br />

bie nacb hanä) bcv<br />

ben ?(biient, Pnb bannent^t)n uom i|<br />

(i^jtftQg bi§ bff ben ©ötog x\ad) (5pi= ptianic. S)Qriii leljdjtiifi anzeigt<br />

üii '« fütgebilbet<br />

icirt »oqö eini (i'^3i= 'Pen nicnjdjen juv feligteit '<br />

tft 3Ü lüiffen. S). 2RattiunS Ihitljer.<br />

'<br />

?(ud) '^aftu ei)u ftare |i<br />

rid)t, ttiQS man in bem liuan= getio flicken ünb Icvcn fol, mit ,<br />

fcfiönen öojreb. .^ierauff ift aud) ge= 1<br />

madit<br />

not<br />

Pnbei=<br />

eljner<br />

ein flet^ffig Slegifter über ||<br />

bie bel)ben tepl, borin elju l)ebev tet)($tlid) finben mag, V)nl§Qlt bc§ \\<br />

gQn|c büdi«. 3Inno m. S. XXil. " tölit Xiteletnfaffung. Sitelvüd--<br />

feite bebrurft. 222 Slätter in golio (^ Sogen aa— bb n. o—f u.<br />

S3-8 u. 9ta-ee; 22 unbe^ifferte u. XXXVill u. GLXll bejifferte Slättcr),<br />

tc^tc ©ette (= Statt Qt G^) teer. 9(m gnbe (Statt cr.XII f=ee(i*|<br />

; 3. 31): „@eb!udt .^n Safel,' burd) 31bani ^^ictri, na^<br />

m. S). rjij. 11"<br />

Sic 9lbbent§poftiIIc ift bie nlfe Uon 1521.<br />

6§2ifti<br />

gebnit.<br />

SSot^anbcn : Stcälou 11., Toffel, (£obntg, 2te§bcn, *®otI)a, ' |)ambntg, fliul§:<br />

tnl)c, Öii|, 'OTündien .J). (Hom. 263), ©^mabod), '©tuttgait, *3S5ctnigcrubc,<br />

SEßolfcnbiittcl; »afcl. -- (ftl. 9lii«g. - 7, ©.XXIX: <strong>1522</strong> *Jir. :!.<br />

b [F*] „^ISfjtegung bcr t^pifteten pnb (*=<br />

; uangclie,<br />

bie nadj binud) ber<br />

fir :; d^en gcicfcn werben, burdj ben 9lbuent, pnb banncnt^in üoni '<br />

Sl^ziftog bife anff ben Sontag |l<br />

nad)<br />

(äpipt)ünie. Sarin rcic^tid) an»<br />

•) [*J SBcjcid^nungcn nad) Siöl)ltx in bcr Slitlgabe bc^ SQßcitjnnd^tsteile'ä unb 2lbücntätcilc§.<br />

[0. St.] -) 2ic mit einem ' uctfcljcncn öiemplotc finb Don mit fclüft Dcrgtidjcn ; bic flennt-<br />

ni# bcr übtigeit gjeniplotc entflammt einet Don 2ü.flöt)lct üctanftoltctcn ftüljcten Umfrage. [3. ü.]


XIV ©iitlettiiiig<br />

;5ct3gt bnb füvgc= Bilbet tüüit, 1üq5 cim ?t)iiften inciifcf)cn jü bcr ielig=<br />

teit not ift ,511 itiiffcii. S. *J3iQttinu5 !i'utl)cr. 'ühic^ Ijaftu ein tiare<br />

Unbevrid^tüg tua§ man in bem Suangflio füdjcn önb leren || ]oü, mit<br />

einer jcfjoncii Uojrcbc. ßier jn feinb and) gcfcljet üil pbfc^cr önb<br />

fcboner figurcn, mit fnmpt cttüd^cn 3Üge= legten Guangelte, •<br />

ban im no.'getvucftcn. bucf;, aüc§ bnrd) |<br />

531.<br />

mer<br />

i?. ."pieranff ift aud)<br />

Qemad)t ein flcijtig JKegifter, bariü ein V)eber Icid^tlic^ iinbm mag,<br />

i)nnl)alt be^ ganzen büdji. 3(nno 931. S. XXlIl. 3n ber Sobiidien<br />

ftatt Qolmax. " mU Xiteleinfaffuug. Siteltüdieitc bebrudEt. 236 »tätter<br />

in Jctio 1^- söogcn aa bb n. n— j n. 31 iDi; 22 unbe,^incrte u. 214<br />

[einfd^lie^lid) beg leeren Stattet q 6 u. burd) Unregelmäfeigteiten nnr<br />

bi§ jur 3iffcr CCVII] bcsifferte SBlötter). 3lm Pnbc ^mott fICVIl<br />

;<br />

[= 5DI ej" 3. 38): „©etrudt önb üollenbct in ber *>!oblic^en ftatt 6ol=<br />

mar, biivd) ^Imanbü ivai'tfall, -'lod) ber gcbnrt ü'^rifti 9Jl. ®. jjiij.<br />

l)ff ben .rroj. ' tag Jhigufti. " Sarnad) anf ber legten Seite (= Slatt<br />

1116") ba§ S)rudcvjcid)en ^arcfnltg.<br />

Sic Qufectc l'ogf bc? S^ogcn-S b (b. i. iSlott b 1 imb b G) ift in .jnjcifnc^em<br />

Sa^ Botf)anbeii ; ©tfeinningslcsottcn für bell ctfle« Tviirf: *J3lQtt XIX {= b !)'<br />

o- 1 „ lianni-- nm .j. finr", XIX b 'S- 1 „gcitifint", XXlIll (= b 6)» S- 1 »«:<br />

ieüfilen feine 1", XXlIIIi» 3. 1 „fein" ; für btn ähieiteu Sriitf SPlott XIX^^. 1<br />

„il^änil am .j. clor", XIX i-<br />

3. 1 „gemeinen", XXIII1-' ;^. 1 „crfenff^en feQnc ||",<br />

XXIIIIi' 3,.] „je^n".<br />

Sonebcn lejen einige (jjemplQte iBlatt I (= a !)•> S 4f. „beä ab [[ *4iouli",<br />

bie anbeten tid^tig ,bc^ ob j] uent? i>ault".<br />

£ic Slbücntäpoftille ift bie olte Don 1521.<br />

SBot^anbcn: ßolmar, i?ot[^tuf)c, 'flönigsbcig U., Siiibau, SJliiiii^cu<br />

*.f).<br />

vHom. 264) unb '11, 9iofl)enbiitg a. I., Sttafebuvg, *2ßernigerobe, "2iJolfcn=<br />

biiitel; Sern. — tttl. «lusg. - 7, S. XXiXf.: 1523 9tr. 1.<br />

II. 3lbliciit»5poftiUc.<br />

y 1-1*1 „Sliifslcfluiig ber (vpifteU »nnb (vitniigcli beö Slbucntö. ilkr=<br />

tinns l'utf)er. iÜMttcmbcrg- 931. S). jcjij- " 93lit litclcinfnffnng<br />

(3. Sut^er, 2)ie litelcinfaffnngen ber Meformationsjeit: lafel 4). liteh<br />

vürffcitc leer. 104 unbe^iffertc 5Blätter in Quart 1= SSogcn 31 3 n.<br />

3U'l-Ö'e), letjte Seite (= i'Iatt 6(5 4') leer. 3lm (Snbe («latt fe'6 4--'<br />

3. 6): „öebnicft ju Sffiittemberg burd) ;:<br />

3to:^ann<br />

föninenberg, uad)<br />

L>t)!ift gepurt Iau= fent funfff)nnbcrt tmnb i}\v(\) ünnb t^tpenhigflen<br />

Sjar. " litel in oc^tDür^^ nnb ;Hotbrnc{, le^tcrcr ^ier bur^ gettbrurf<br />

miebergegeben.<br />

25otl)anbcn: *fliinatefcl)c Sammlung; 9ltiiflabt, *a3erlin [Luth. 1951), 60-<br />

barg, Snnjig, Sejjan, 3)tC9bcii, glbiiig, ßvlnngcn. "©otljo, '.^ambutg, *Äönigi;=<br />

bctg U., 2Jtngbcfautg, »JJiiindjeii *.^i. u. *U., Sdjtueinfutt, *Stuttgatt, aBcinmr,<br />

SBcrnigctDbe, iißittenbetg, '^aäJolfcnbüttel ; atüffcl, *i.'onbon. — gtl *ilu-3g. - 7<br />

S. XXVIII f.: <strong>1522</strong> 9Jt. 1.<br />

ii fa*i „ißtcruuni i'fslcgug ber (^piftel ünnb ;<br />

(fjöiiuflcli<br />

bcö 3Ibuont8. ||<br />

9JJnrti. l'utljcr. föittemberg. 93J. 2*. X.^ij. ^ 3iiit 2itel=<br />

einfafjung (3. Ji'ut^cr: 2;Qfel22''). Sitelrüdfeitc leer. 124 unbejiffcrtc


Einleitung XV<br />

aSIättci- in Guai-t (= Sßogen 31-3 u. aa-ljl)), Ic^teä «(att (>= ^ i)<br />

leev. 3;ttfl in ©(i)h)Qrj- iinb IRotbrucE, Icljtcrei- Ijicr bind) gettbnicf<br />

micbevgegebcn ; auä) bQ§ Slättcfjcn auf bem Sitclbtatt in iKotbvucf.<br />

SDuidE öon OJJolttjiii? Sdjütcv in Stragbuvg.<br />

Sov^nnbcn: *!Diiitid)cn 11. (J.nth.S?), '*5(ünibfrg et. — fydjtt (^rl. «iisg.<br />

III. 3löucuK^^ uitb 4öci()iinri)tvVüft!Uc.<br />

3 \Lo^ 1*] „5(uf5(eginig bcv (vpiftelln ,<br />

ünb<br />

fiuaiigelieii bic nad) hxan d)<br />

bcr Äivdjcn gelcjcii werben, üom Slbuent bi| auff ben ©ontag und)<br />

(5pipt)Qnie. ';<br />

^BJnrtinuä<br />

gut^ev. jl 9Ji S) Xm. \\" mit 2itclcinfcifinnö.<br />

iitelrüdfcite leev. 358 58Iättcv in ©vofjoüaü (= iBogen %— S "•<br />

9la-^^l); 1 nnbe,iifferte§ «latt u. 357 |fä(id)Iic^ bis CC;l;LXVII.| 6e-<br />

.^ifferte «lätter), te^te Seite (= «latt '•J)^6'') leer. Stm ßnbe (Statt<br />

?)i) 6 » S- 29) : „©ebrucEt ju aSittemberg |!<br />

lerfter Sanb ju I!.]<br />

«BJid^aet<br />

Softer, M. D. XXV. |j"<br />

jj<br />

syotf)Qnbcn: *^nnafcid|c Sammlung; ^Irnftnbt, *äicrlin (Lutli. l'JOl), Scjjou,<br />

JpoUe SB., Seipjig St. u. *U. [oljnc 'litelblatl], •äßolfnibüttcl; St. !}!ctDräburg.<br />

— (itl. 3tnlg. -7, S. XXX: 1525 >Jir. 1 (ungenau natl) äÜcUcr 3484; tid)tig:<br />

aSßeßet Suppl. 11, 537).<br />


XVI Sinleitiing.<br />

ß<br />

Sriicf uoii 5;5niil Sio'ijl in ÜJcgeiK'biug ; imd) (Jrl. ^'luig. = 7, S.XlIlf. tft<br />

bicje *iluägülic bot auf brm 2iebftQl)I bcriiljcnbc niigcblidic 'Jf üviibctgcv SJorbnicf.<br />

SJorljanbcii : *fiiinotcitt)c Sammlung; Scrlin (Luth. 19(3:5 u. l!i6o''iä, Icfeti'icc-<br />

bas ftül)ctc Jlnrtofcfd^c th'cmplQt), SDiiQiieid)ingeii, SreÄbni, gvi'ibiitg, *lTlünd)cn ^. ;<br />

äBfimnt.<br />

„S(u§leginige bcv ©pifteln »u Qnaiu gelieii Don bcv I}el)ligcii brel) f6= nige<br />

feft hif' aiiff Cft- eni gc= bcffert burd) ^laiti. ^'utTjer. ^ " «mit<br />

litcleiiifciiiuiig, lüoviii initcii „?Jt. S). .\'Xifj. " Jitehüdfeitc leer. 190 un=<br />

bejifjci-tc 23lättcv in Qmirt [= Sogen ^I-^, 0—3 u. *), Ie|te ©eite<br />

(= ißlaU*4'') leer.<br />

Srmf Uoii X^aid .flol)I in Megen-f-biirg; j. ©d)otti'nlül)cr im äfi'tvalblntt j-<br />

SSibliotl)cf-Mucfni 3g. '29 (1912), S. 418 'Jiv. '29.<br />

[3>fificvbnirf ju a. ^.'ccii geicljt fiiib iSogen 'il (ti SBlättet) n»b Sbogcii Ij (b. i. ".'ji<br />

'<br />

bis S(^ln6. 0. B.]<br />

5aorl)Qnben: 'JBctüii (Luth. 197-2), *ai}olfenbiittel. — g-et)lt (Svl. Slusg.<br />

aBcller, Suppt. II, 5.V3.<br />

yl' I H'7*) „Vluc-lcgunge bcv ©pifteln Unb (Juan gelicn Don ber 1)61)= ligcn<br />

S)rel)t6nige feft bis auff Cftern gcbcf= fert buidj ^Ulax. l'ut^er.<br />

^<br />

:" mit liteleinfoffung f@5^e: 9lr.l32; S.Suttiev: lafel 42), trovin<br />

unten „Ö3cbiucft ,iu SBittembevg. lU. S. lyö. [" 2tteli'ücEieitc Iccv.<br />

204 ^Blätter in Quart (= Ssogen %-S "• a—3 u. 3la—ge; Titelblatt u.<br />

«latt II- VI u. V-GXV u. CXVll-- CXIIII), le^te Seite (=58lQtt (*e4'') leer.<br />

^Ibgcjcijcu l'on finigcn -.'Inbcrnngcn in bcn Sigiintuten unb S^Inttjiffetn, bic<br />

loätjrcnb bei Srncfel luiogcfütjtt luiitbcn, Icfen einige Ctjemplnrc iSlatt i-2'' 3-'-''<br />

„gcmidlil.", SBIatt v 4» 3. '23 „töftct", S«Intt Ü


ginleitinig. XVII<br />

b „Sluilegungc bcr (Jpt= ' ftctn biib guangetien öon bcr 'f|ci)tigen 2jct)<br />

fönige |<br />

feft<br />

biud t ju Strai3= |j<br />

bii oiiff Cflcrn, gebcf^ fcrt biir^ 53lQr. ,, £utf)er. |[ &t-<br />

bürg<br />

biird^ ^o^annem JTnoblocö, Slniio :<br />

W.<br />

S). fjö. I|"<br />

5Jlit liteleinfaffung. Sitelrürficite leer. 110 23(ättcr in golio (= 23ogen<br />

Sl-(5; 2itclbtQtt u. 3?(Qtt ll-ClX ii. 1 iinbejiffetteä Ieere§ Statt),<br />

bo§ le^te Statt (= © 6) teer. ?lm ©nbe (Statt GIX (= © 5)'' 3. 33:<br />

„Setrudt jü ©trafburg burd) So^an Knobtod), t)m Gfinffmonab, bo<br />

man jalct [fo!] nad) P^sifti ,; önferS f)erjen gcbuvt, f5unff^efjenf)uu= ;]<br />

bert önb funfiunjrocn^ig jar. '"<br />

SotI)Qnbcn: ffvanfiurt n. 'Hl., .&i:(inftebt, *3J!üncf)cn |). (Hom. 265). — (ixl<br />

Sluig. '7. 6. XXX: 1525 Str. 5 (iio^ ungcnniict aU äöeQct 3486).<br />

S^[ioi/i*] „9Iuslcgunge<br />

bet ©pifteln bnb @uan gfiten öon ber l^el)Iigcn<br />

I;<br />

|| jl<br />

S;ict){6nige feft biä Quff Cftcrn gebelfert burd) '<br />

3Dkrt. 2ut()er. 93i. S).<br />

3ÜEo. ;." aßit liteteintafjung. Sitclrüdfcitc teer. 152 Stättcr in Cttaü<br />

(= Sogen il-%; 2 unbcäiffcrte Stattet u. Stott III-CL u. 2 unbc=<br />

jiffette teere Slätter), bie jirei legten Stätter (=3:7 28) leer.<br />

StucE öon 2)fii^aft üotttjcr in SBiltcnbcrg.<br />

3toeitex Sanb ju 23 [io' i'].<br />

ffiottjonbcn : *5Bet(in (Lnth. 1961), Scffau, ^oDe 2ß., Scijjjig St. u. *U.;<br />

gt. 5ßetcr-jbutg. — (Sri. 9lulg. - 7, ©.XXX: 1.525 91 r. 4 (ungenau mib im=<br />

fü1)rcnb not^ SCcDer MSö).<br />

3° Sie gteiije 9(u§gabe, nur auf bem Sitclbtatt mit ber Sfa'^teija^l<br />

„«DLS.Ooi."<br />

bürg.<br />

SBottjonben: *i8erlin (Luth. 1973; früher finoQtefdje Sammlung); St. !pctet9=<br />

b) üJlit 3lbbent.3= unb SBei'^nQc^tipoiiine öcrBunben.<br />

C [G^*] „9tu5tegung ber Cypi= ', fteln önb Guangetien [|<br />

öom<br />

3Ibuent an bii ||<br />

,<br />

'<br />

: 2Sitteniberg.<br />

auff Cftern. Stnbernjeljt corrigirt burd) ^3lattin Sut^er.<br />

c^n ncwe Megiftcr.<br />

Saruber<br />

M. D.XXY. " 5)lit Sitcteinfaffnng.<br />

Sitetrürffeite leer. 290 Slätter in golio (= 2 Sogen ofjnc Suc^ftaben=<br />

ftgnatut u. Sogen 31—3 h- 9ta—3.5 "• aaa— ccc; 10 unbejifferte Stättcr<br />

\i. Statt i— cclrrij. u. 1 nnbcäiffertc^ leere§ Statt), ba^ teljtc Statt<br />

(= ccc 6) teer. 3tm 6nbe (Statt ccc 6 (= ccirjir.)''


XVIII gitilcitiiiig.<br />

D^nc 93u($ftQbcnrt9nQtur ii. SBogcn S(~3 ii. 9rn-3] « Sl^la-TiTm;<br />

14 unbe^iffertc S^Iättev, bcrcn Ic^tcS leer, u. 5Blatt i — cccjlij. u. cccjt.—<br />

cccjltiij.), letite 6eite (= SBIatt min 6'') Iccv.<br />

Studf Don iinid)ne( l'ottI)cr in SSittcnbcrg.<br />

33orI)anbcii : *&ot\)a, Si6ma,iUxQ. — ßrl. «liiSg. 7, S. XXXI: 1.V2Ö 9h. 1<br />

II. 2 (ungenau nadj aBcUer 3859).<br />

.E^ [f?2*] „gdiiicgüg bcv ;<br />

üuff Cftern. !|<br />

ein ne!üc§ !; Siegifter. ;<br />

3lnbcvnicl)t<br />

P^iiftfln<br />

önb Guaiigf<br />

''<br />

lien tDin 9(biifnt an jj<br />

6i§<br />

1'<br />

II con-igivt buvcfi 53Jnrttit i?utt)ev. Savubev<br />

[j<br />

©ebvücft<br />

^u 2Bittembcrg. ;<br />

" Wü Jiteteinfaffung.<br />

litelrüdieitc fcebnicEt. 290 33Iättcr in fyotio (= 1 Suernio o'^ne<br />

*.8uä)ftabcnfignatnv u. Sßogen ?la-33b ii. 81-3 "• 'i'ln-äi " aaa -ccc;<br />

14 unbe^iffeite SBtiitter u. 2?Iatt i— cdyüiij u. S3I. cclji u. ccljij-ccljjiiij<br />

u. 1 unbcjirfertcs Icevei Statt), baö letjte 23(ntt (= ccc 4) teer. 9lm<br />

6nbe (23latt ccijjiiij f= ccc4|'' Spalte />' S- 32): „Söittemberg 3ot)an<br />

II neä ©runcnberg. jj<br />

1527.<br />

|i<br />

E^ [G^*] (Stnige ßjemVlarc tjabcn bei gnnj gteid]ci!i Solj auf bcm ütelHatt<br />

aU le^te 3eile „'' «m.S.:^X5y iij |;"<br />

S:ie 23ogcn 91 — 3 ""i^ 9In— l'Jm bilbfn einen Dicftbeflanb bcr mit bcni 3m =<br />

prefium „SIBittenit'crti ^ol)rtnnc-:- förnnenbcrg. 152."i." crfdjiciifiien Jyaftonpoftine<br />

(©. IX : C) , bic übrigen ^'ugcn finb \ion friani äln'ifj in ÜBittenbetg gebtncft,<br />

ober in neuem Salt gegenüber C; iigl. 3of)- ~ntl)cr n. n. 0. ®. 203 ff.<br />

üiorljanbeu: i^nnibcrg, '-iBerlin (Luth. 1'J.S5), "Sresben (Sitelbintt fet)(t),<br />

*5D!arburg St.a. (£i), *WiuvIjen $., ©rtimeinfnrt St. (£!).!— (*rl. Slulg.^7,<br />

S.XXXII: 1.52S 5(r. 2.<br />

F [Lrß] „^hiätcgung bcv Ppi= i^<br />

auff Cftern. i<br />

ein ncra 9iegi|"tcr. ;<br />

9lnbcrnjeljt<br />

f'c^" uni» GuaiigcUen üom ';}lb= [ ucnt an bi§<br />

Gorrigirt burdj |;<br />

M.<br />

DJlortin<br />

Üuttjcr. || Sorubcr<br />

D. XXVIII. SBittembcrg. ,," 5]lit Jitelcinfalinng.<br />

Sitctrücfjcitc leer. 368 a3lättcr in 5-oIio (= 1 2crnio otjue 5öud)l"tabcn=<br />

fignatnr u. 1 Cnotcrnio ot;ne S3nd)l"tabcufignatur w. Sogen 91—3 "•<br />

9la-33 u. 9191a- 9Jg]n ; 14 nnbcjiffcvte Sliilter n. Statt I.— CCCXI.IX n.<br />

CCCXL.-CCGXLllIi), Statt 8 beö jiueiten SogenS oljne Sudjflabcn--<br />

fignatur u. bie teilte Seite (= Statt Ti91u e»-) teer. 91m (Jnbe (Statt<br />

^"R 6» 3. 30): „OJebrurtt jn äBittemberg ||<br />

XXVIII. Ii"<br />

9Jiid)oeI SotI;er. i<br />

m.^.<br />

ajotljanbcn: ^Dlrnftnbt (3ir. 612), Siptljenbnvg o. I. — SeljU Sri. Slu^g.<br />

G [Lo**] „9his[cgnng bcr Ppiftctn ünb Cfuangctien Uom 9lbiient an, bi§ Jl<br />

i; ||<br />

Quff Cftern. ,<br />

t)berfct;en, önb |,<br />

9tnbcrmei}t<br />

C^orvigirt ]:<br />

bnrd;<br />

9Jiart. X.'nttjcr. j| 91«p<br />

mit fd)cinen licblidjcu fignven |<br />

cim ölci ,; ifigcn nemcn i)iegiftcr obbcr '<br />

bie= fen *J.!oftitIcn gcljanbctt, gebcffevt. ,<br />

bDimcijfdjnng gcenbcrt. ;<br />

Summen,<br />

9tfter<br />

netüc<br />

gefdjnu'ictt, 9Iuct) mit<br />

atleS beö, »aä Ijnn<br />

Iej.-t nad) bcr ncluen ||<br />

" 9Jlit Xiteteinfaffnng. Slitclrütffeite leer.<br />

368 Stättcr in fjotio (= 2 Sogen otjne Sudjftabcnfignatur u. Sogen<br />

9t—3 u. 9ta— 3j u. 9t9ta-CCo; 10 nnbcjiffertc Stötter u. Slott<br />

1 — CCCLVIII), Stott 4'' bcö .yi'citen Sogcnä ot;nc Sudjftabcnfignatur


(Einleitung. XTX<br />

u. bie re^te Seite (= Statt CCCLVIII [= CCo 6]'') tccv. 9Im (Snbe<br />

(Statt CCCLVIII 1= €£o 6]» S- 21): „Sebiucft a" iDlagbebiivg. !;<br />

ajtid^ael Sott^ev. i;<br />

9«.<br />

CCCCC.XXX. H"<br />

9)lit 2crtf)o[jfd)nittcn bei bcn guangcliciiptcbigfcn.<br />

SBot^aiibcit : *«rnftnbt (^tr. Wi), aBoliciibiillcl, ^iDicfnn. — gcf)(t Qxl 9Iuag.,<br />

trenn nidjt = (ixl. 31u^g. - 7, S. XXXIII: 1531 9i(. 1; eine ioldjc «lusgabc [Lo''*<br />

bei ßöl)(er) ift nirfjt ermittelt.<br />

!<br />

H [Lu^ = Lu-*] „?Iuätcgung ber §piftctn ünb ßuaiigeticn |j t)om Slbuent<br />

an "bis „ aiiff Cfteni. Jlnbevii'ctjt corrigitt biivc^ ^Ilartinum yiif^cr. '<br />

S)aruber ein nctueg ;<br />

Mcgifter.<br />

;<br />

©cbvurft<br />

^uSBittemberg ,<br />

'•JJJ.S.XXVIll.<br />

,"<br />

^Bit Sitelcinfafiung. 2ite(TÜc!feite tcev. IHO Stätter in Sotto (= 1 Su»<br />

ernio o'^ne 23iid)ftabeni"ignatuv u. Sogen


XX ginleilimg.<br />

/. [Zm**] „3lu6legung bet || ßpifteln »nb girnngclicii Dom 9lbuciit an bil f<br />

auff Cftevn. ji Stnbeiireit corriijivt buid) ^JJavtinum £utf)ev. \, Sarubcv<br />

ein neroeä ;<br />

iltcgiftcr.<br />

©cbvuift ju SBittemberg. '„<br />

M.<br />

®. XXXH. ||"<br />

5)lit 2itcteinfQf|ung. Sitclvütficite Iccv. 384 IMottcr in golto<br />

(= 1 Suctnio otine Suc^ftabcnfignotur ii. SBogcn „(" u. 9t— 3 u- a—<br />

u.3la-^^; 10 unbejiffcvtc aSlättcr u. SBlatt I.— CLXVI. u. GLXV -<br />

CCXXVIll. u. CCXXVUI.-^CCXLIX. 11. CCXL. [ftott CCL.| u. CCLII.—<br />

GCCXXII. [mit Sielen ^iifUxn Qufecvbem]), U^latt (6'' unb bie le^le<br />

i,<br />

Seite (= 33(ott ^t) 6"^) Ifcr. 3(m ßnbe (Statt ^l) 6" 3- 38): „®ebrudEt<br />

äu SBittcmberg burd) gufft. \\ m. 5D. XXXII. ||"<br />

ÜJJit Seftfjoljfc^iüttcn mie H. I.<br />

Igan^<br />

fflorljanbcn: 9?ambcrg, goturg, *2'aiijig St., *3JJiitid^cii 4)- (Hom. 2G9),<br />

»aBctnigetobf, «©ittcntErg, ai


[S*J „3luölcgung bei- jj ß^iifteln ünb euangclieu i|<br />

einCeitung. SXI<br />

öom<br />

?Ibuent an biö Ij<br />

Quff Cftcrn. ^tnbcripett cortigivt butc^ TOavtiniim Sut^cr.<br />

über ein nerees Sfcgifter. ;<br />

©ebrücft<br />

'<br />

S)ar=<br />

jn Söittcmberg. W. S. XXXV. '1"<br />

93lit Sitelcinfaffimg. iitelrücf feite leer. 334 Slätter in golio (= 1 Suernio<br />

o'öne Siid)ftabcnfignQtur u. SJogcn « u. 91 — 3 "• a-ä u. 3ta ^i);<br />

10 unbeaiffette Slatter u. «(att l.-CLXVIII. u. GVXVll. u. CLVVIIl.<br />

u. CLXIX-CCCXXII.), Slatt * 6'' u. bii- le^te Seite = i SBIatt i^l) 6'')<br />

leer. 3lm gnbe (»lat't CH" 3- 39): „05ebiüctt 311 SBittemberg burc^ ü<br />

^peter


XXI! ginlcitimg.<br />

unb bic leijtc Seite (^ JBIatt \^^8^) teer. %m (5nbe (SlaU^IjS^<br />

3. 38) : „©ebnictt ju aBittembcrg buvd) Jpan§ Sufft, ii Anno M. D. XLlllI. [["<br />

3tociter Sanb bcr 3"')':tiict Don $cinric^ Steiner in Sluglburg.<br />

SBottjonben: *J?nanfcie^c Sammlung; *Scrlin (Luth. 1991), *fflünd)eu U.;<br />

»aSctn 05.41. (jfl)r befett). — gd)" *ir'- ^lusg.<br />

„3luf(eBÜ(j II ber (yunnge|'ltcn uom Slbiicnt || bi-3 niiff Cftern, iomV't |! Diel nnbern *4^re=<br />

bigten. || fflJnrtin Cutf)cr. || Söittemberg.<br />

|| »2. 2i. .\".V.V. jj" 2Kit Sitclcinfüfjung.<br />

2itctrürficite teer. 4Ö2 Slötter in CttaD (= 1 Cuatevnio ol)nc ibudjftiibenfignatur<br />

u. Sogen 31—3 •' °~3 " 3Ia— ©g; » unbejiiierle Slättcr u. Slntt j— cccj-cüj<br />

u. cccicüij [fintt cccjctiij] u. 27 unbe,)ifferte Stattet), bic jluei Icljten Stattet (= Statt<br />

®g7 ®gH)teet. 3tm ßnbe (Stntl ®g6'' 3. 25): „©cbvnctt bntd) *mel=||d)et<br />

©od)ficn. II" litel in Sd)luav3= nnb iRotbtUif, Iclitcter tjier bnt(| gettbrud luiebct=<br />

gegeben.<br />

SDiudott: (Srfutt.<br />

Sot^anben: *2BBlfenbüttel (990. 109 Tli. 8«). - gfetjlt (Sxl 9tuSg.<br />

„31iiflcfliig bcr y-Hn«flC||licu uom 3tbuciit bi-j aiiff Cftetn, jampt Diel nnbetn 5|?re:<br />

||<br />

II |1<br />

biglen. WnrJiu S!iitl)cr. 5J!. X. XXXII. iUiit |,<br />

i| ji" liteleinfnffung. liteltiidteite<br />

teer. 407 Stattet in CttnU (= 1 Cnaternio ol)iieSnd)ftabeiifignatur u. Sogen 31—3<br />

u. a— ä u. 3ta— Sb; 8 nnbejifjette Stiitlcr u. Statt j— ccciijjij u. 17 iinbe.-jiffette<br />

Stattet), Statt Sb 7« teer. 3tm (^nbe (Statt 2b 7'> 3. 27): „PSebrndt l'i. £.<br />

jjjij- ir Sitet in Sd)tDarj= unb ytolbturf, letjterei t;iet burd| gettbtud toiebctgc:<br />

geben. S(d^ ^ ''f'^ 2itet-3 ift ein ^otj(d)uitt.<br />

Iintt Uon SInbteaä 5)taufd)et in Stfuit.<br />

Sottjanben: *äüoIfcnl)üttet (090. 105 Th. 8». — gct)lt gtt. 3tuüg.


(fiiilcitung. XXIII<br />

2. Somiiicrteil.<br />

„9luslcgüg bet ßuaiigclicmi, üon Crtetii bi{' || niiffä *JlbiiiMit, gepjcbigl || burcl) .'Jlntt.<br />

i| |1<br />

j|<br />

£iitf)ct 311 äLUttcmbetg. M. D. XXVI. 11 U<br />

||" iHit || Sitcleiiifnfiuiig (3- ßut()et:<br />

IcifclllGa). Sitchiicficiti; Icft. .TiG Sliittct in Ciiatt (= 1 Ictiiio o!)ne aDeiipaltig gcbrndt.<br />

Sorljanben: *Settin (an Luth. 1985), *2)te6ben, »flßnigibetg U., *ajJaiburg,<br />

*3J}ünd)en §., Sdjltieinfurt ©t., aOotfcnbüttet. — fötl. SlnSg. ••'7, S.XXXI: 1527<br />

'Hlx. 1 (ungenau).<br />

„9luälcgung bct ßunngcticn, bon Oftcrn j| || Bi§aiiff4 9lbufnt, gepjcbigt burd) 3JJar:<br />

|| i|<br />

tinum Snttjcr. |! ,yi SBittemberg. Ült. fTXXVlII. || || SluffS nero übcrfet)cn bnb gc=<br />

beffcrt, II fanipt bein Sermon, Son beä || Snbifdjen Sicidj-j bnb bct || SUelt enbc. ||<br />

^-* II" aJlit Sitcleinfajfnng. liteltüdfeitc Icct. 196 Slättet in gfolio (= Sogen


XXIV ginleitiing.<br />

3{-3 u. 3la=3i 11. Si; 3 unbcjiffettc »läticr u. -Matt 1-CLXXSVlII u. 5 m-bcjiffetfe<br />

SBIätter), bie Ic^le Seite (= Statt fi 6'') loer. 31m giibe (Statt ^6^<br />

Spotte/)' 3-4o): „Sebiüeft ä» äStttembetg ^i biird) (Seoigen iRtjaio. "<br />

Sorl)anben: *Sfiinbcrg, *Scrlin (Luth. 1987), 2e']ian, Sütjclborf St., *ßDnigs=<br />

fcerg U., Scipjig U., -'Diüit^cn §., *9{o|tod U., äßolfenbüttel, 3'O'rfo"- — ©tl-<br />

3luäg. ^7, ®. XXXII: löäS *Jir. 3.<br />

„^luSlegunge 'J bet Simügelicii, Buti Cficrit [[ bi» aup Hbiiciit. gcpje; j<br />

„31iialcgüg<br />

bigt biirc^ Soctorem "<br />

iDJartinum S;iitl)ci ju aBittcraberg. 3luff5 nein Dbetjet)cn Dub gebefiett mit<br />

c^lidjeii Sct= moiien, mit jdjpiien Jigurii üor lüc^t gefel)«!, tmb uleiffigem jl<br />

Sicgiftev aller flücf io am raube ber bletter biefer 5>oft'flfn annotirt (ein. j<br />

§ot<br />

gcbriicft üJJidjaet Soltfjer. 31. D. XXIX. "<br />

l'iit Sitcteiniaüuitg. Sitelrürfjeitc<br />

leer. 234 Slätter in golio (= 1 Sucrnio o!)ne Sud)ftabcnrignatur ii. Sogen 31—3<br />

u. 3lo— l>p u. C-1-1; 4 unbejiffertc S?Iätter u. Statt 1—CCXXIII u. 7 unbe=<br />

jifferte Slätter), Statt 41» be^ erften Sogenl otine Snc^ftabcnfignatur u. bie älnei<br />

legten Slätter (= m^l 3 0,121 4) leer.<br />

Crt ber 3lu?gabc: 3Kagbeburg. Sogen 31— 11J fjat ÜJlitfjael l'ottljcr nod) in<br />

-üJittcnberg, bie übrigen Sogen iiad) feiner im Sommer 1;')2S erfolgten Über:<br />

ftebeluiig in i'lagbeburg gcbrucft; Dgl. 3o^. Üiittjer im 3fn'tatblatt f. Sibliotl)ef-3:<br />

loefcn 3g. 32 (1915) S. 156 ff.<br />

SorI)anben: *Sei(tn (Luth. 1997), *&otl}a, fpaüi 33., *.g)amburg St., ßönigä=<br />

berg St., 9iiibotftabt, -aBcrnigerobe. — Urt. 3ti!Äg. ' 7, S. XXXII: 1529 Vir. 1;<br />

§ülRc, Seittiige jur G5cfd)id)tc ber Surfjbrucfcrtunft in ITJagbeburg (@ef^id)tv:<br />

Slätter für ©tobt u. Sonb SJlagbeburg, 3g. 15—17, 1880—1882) Sir. 56.<br />

'<br />

;<br />

•*$> ;<br />

:<br />

ber guangelienn, !i bon Cfiern bip auffS Slbucnt, gcpjebiget<br />

SJutfier ju aSittemberg M. D. XXIX.<br />

3lu-jlcgung Scr \.<br />

biird^<br />

HJJart. |1<br />

;' iliit Sitctciiifaffung (3. Sutl)cr,<br />

Sitclcinfaffiingcii: Satelllöa). litetrücficite leer. 320 Stätter in Cuart (= 1 Jcrnio<br />

oljne Sudjftabenfignatur u. Sogen 31-3 u. a— 3 u. 9la—33 u. 3131a— ggf; 6 un=<br />

beäiffertc Slätter u. Statt I-CCCVI it. 8 unbcjifferte Slätter), bo§ le^te Statt<br />

£rn(f öon ^etnric^ Steiner in aingc-bnrg.<br />

SorI)nnben : 'Serlin (Luth. 2002), *3]Jünd)en §. — (Sri. 3ln-3g = 7, S. XXXII<br />

1529 3ir. 2 ift lootjt bieie Slnigabe, fälfcfjtidj all Sittenbergcr bcäcic^net.<br />

oou Cfiern bi-? aiiff^ 3tbiiei!t, gepjcbigt burc^ -Mat-<br />

Guougclicn,<br />

tinum Sutfjcr. ju äSitteinberg.<br />

gcbcffcxt, ;<br />

*^<br />

fampt<br />

", 9)J. S. XXX. 3luffÄ ncto obcrfel)en önb<br />

beni Sermon, Son be* 3ül»id)en iücidyi ünb ber ]] SBett enbe. i<br />

\" mi 2itelcinfüffiing. Sitclrürffeite leer. 212 Slötter in golio<br />

(= 1 Sucrnio o^ne Suc^ftabciifignalur u. Sogen 31—3 «• 9la— 5)}m; 4 un:<br />

bejiffertc Stätter n. Statt I— CCIII u. 5 unbejiffcrte Stätter), Statt 4 bc3<br />

i<br />

crftcn Sogcn-5 of)ne SHd^ftabenfignalnr n. bie Ictjie Seite (= Statt Hfm 6^) leer.<br />

9lm enbe (Statt<br />

öeojgcn DitjaU).<br />

«Üim6» unter ben Spalten): ,"®eb!uc{t jn SBittemberg biiii^ 1|<br />

* ' — Silet in Sd)h)ar3= nnb 'Jiotbrncf, legterer Ijicr burd^<br />

fycttbrucf miebergegeben; oud) bie brei Slättdjen am ^ufee beö SiteU in 3{otbriicf.<br />

Sortjanbcn: 'Serlin (Luth. 2008), granffnrt a. 11!., .glatte, Süirnberg, ©tra§=<br />

bürg, SIDolfenbüttct. — Sri. 3tiijg. -1, S. X.XXill: 15:;0 5ir. 2.<br />

„aiiilcs gung ber 6«ä:|igclien, bon Cftcrn bi» j il oiiff* 3lbueul, geprebigt ,1 burd) 3Jlar.<br />

Sutfjcr. i; ©cbrndt ju SBittcm. burc^ J£)an» 2Beif4. |j 3J1. S. jjj. " mt litcU


Giiilcituug. XXV<br />

cinfaffiing. litctrüdfcite bcbrurft. 480 iHötter in CffnV) (= SBogcit fl ii. 91—3<br />

11. a - ,5 II. ?Ia — 5Jn; 8 unbcjiffcvte 33lättcr u. Sjlatt 1—470 mit anbaueriib jcljlet:<br />

l)aflcr a^cjiffetung h. 5 unbcjiffctte SBlätter), bie Ic^tc Seile (= SSlfltt 9!n S^) leer.<br />

Cljnc 3mprcjjiiTn om 6tibe.<br />

S3orl)Qnben: *aBoIfenbütteI (990. 106 Th. 8°). - Se^U ßtl. «lujg.<br />

„yuälcgüiigc bct i| ©iiangelicn, X>ou Oi'tern bil oup ?lbuent, gcptcbigt :<br />

'<br />

'<br />

Dor<br />

3J!Qt: tiimm S.'utf)er ju SUMttembetg. 9luff? nein oberfeljcn imb<br />

etlidjcn Ser: Imoncti, mit fdjonfii gigutn i'<br />

biirc^ !Ecctoteiii<br />

grbciictt mit<br />

gifter aüex ftücf jo cm raube ber<br />

iiidjt gelcljcn, bnb üleijfigem<br />

bictter biefer ^joflilleii aniiotirt fciit.<br />

9ie=<br />

M D<br />

XXXI. [" 3Kit SitcIeinfQÜung. Sitelrücffcite leer. 228 Slnttct in {^olio<br />

(= 1 ffuernio ot)iic Sud)rtabcnligiiotur u. iöogcn %—3 "• 91a— 5J.5p: 4 imbcjiffertc<br />

Jßlätter 11. a?lütt j-CCXIX ii.'ö imbcjiffcrte i^lättcr), bie tc^te Seite (= 93[att<br />

»pp 4'>) leer. Slm giibe (Ölatt ^p 4^ unter ben Spalten): .öJebriicft fccl) ÜJJidjact<br />

Sott^K. 1!"<br />

Ort ber 9tu?gobc: ?Dlagbeburg.<br />

SSor^anben: »ertiu (öraiie? ß(oftcr), *ÜJlüii(i^en §. (Hom. 268), *9Jürnberg<br />

&TI., *aBolienbüttct, 3n)icfau. - gtl. Slujg. = 7, ©. XXXIII: 1531 9ir. 3.<br />

„9lullcgung ber :• ßuangclicn, ßon i, Dflern bi» ouff-5 9lbuent, geprebigt burc^ ,, 2)tür=<br />

tinum Sul{)er. ju SBittembcrg. i;<br />

33?. £. XXXII. ;] 9Iuffj neh) übcriel)en önb ge=<br />

bcfjert, II jflmpt bem Sermon, ä>on be» [ 3"biicl)eii Sicidj-ä unb ber äßelt enbe.<br />

OTit Sitcleinfaffung. 2ite[rücfieite leer. 212 Slätter in golio (= 1 Snernio ol)nc<br />

SudjftQbenfignatur u. iöogcn 91—3 u. 9la— Sliin; 4 unbejificrte iSlättcr u. iBlatt<br />

I.— CCIIl. u. 5 unbejifferte Sölätfer), 93!att 4'' bei erften Sogeitl ot)ne !Sucf)flabcn=<br />

ftgnatur unb bie le^tc Seite (= Sblatt «Uim ü^) leer. 9lm gnbe (S^Iatt Wm 6»<br />

unter ben Spalten): „föebrncft 3U SBittemberg burc^ ^anl Siufft, 3"' jorc. |i<br />

3]}. £. XXXII. "<br />

SBorfjflnben: 9lriiflabt, *Ü3erlin (Luth. 2011), tJobiirg, *2an5ig St., (Sottja,<br />

3cna, *Iliünd)en §., Sfflolfcnbüttel. — Sri. 9lu5g. = 7, S. XXXIV: 1532 3ir. 4.<br />

,9luslegiig ber guongelien, öon C|1ern bis auffä 9lb, nent, geprebigt bnrc^ 9J!artinum<br />

„9lul(cgung '<br />

',<br />

,<br />

i<br />

I äBelt<br />

2u: tl)er ju S3)ittemberg. 3U. 2. X.\.^ij. 9luffÄ neh) öbcrtetjen unb gcbef=<br />

fampt bem Sermon, il SJon bei 3iibiicl)en DJcidjl Unnb ber<br />

enbe. ,,"<br />

fcrt,<br />

Wit<br />

Siteleinfajfung. 2itelrücf feite leer. 436!i>lätter in Cttao (= 1 Cuotetnio o£)ne iöiidj:<br />

ftat'cnfignatur n. 3>ogcn 91—3 "•


XXVI ^iiilcitimi].<br />

inmpt bcm St-rmoii, 5jo;; heg |j Suhifdjcn dicidyi unb bi-v H iV^tU enbc. ||" ÜJJit<br />

Sitclinnfaffiiiig. Sitcitiicf feite Iccv. 21 '2 S3lätlct in golio {= 1 3?iicr!iio oljiiE Siid)=<br />

ftabetifigiiiitiit ii. ä^uijcii 31—3 »• 'Ma-SJäm; 4 uiibcvffcrti; a^liittev ii. SBlntt<br />

I.— CCIII. II. 5 imlH'jiffcrtc ffilättcr), iMntt 4'' hc>5 crftcii SBogcno ot)iic 'iHid)=<br />

ftabcnliQimliit imb bic Iclite ©citc (= Statt 9J!ni 6'') Icct. km (viibc ('^tott<br />

2JJin G" unter ben Spotten): „(Sebrucft jn äBittemberg bntd) || ipctcv Seili, 3im<br />

jaiT II Tl. £. XXXVI. II"<br />

Ifyottjclutng jn 0.]<br />

Sot^^anben: *fiatlirnl)c.^8 , *Stnttgavt S. ^Tlieol. Lutb.56G), *3Q3etnigerobe.<br />

— 5et)lt (f-tt. -.'lii-jg.<br />

„?Iu^Icgung '<br />

;!. gefttetl.<br />

bcr 6uQngej|lten, an hcn iünicm;ftcn (5-eftcu jm öQiiljeri<br />

'<br />

jarc,<br />

j]<br />

mar. Suttier 2Bittcmt)cig. |; ;; j] M. D. XXVll j,"<br />

gcprcbiget biirc^<br />

jü<br />

illit Sitdeiiifülliing. Slitclrürficite Iccv. 2'.t2 SBIiütcr in Quavt (= Sogen<br />

a II. 21—3 u. a— j 11. VlJl-SS u. «a-ö'c; G mibe-iiffettc SSlöttcr<br />

u. SSIattl— GCLXXII u. 14 inibcjinevtc iölättev), bic lefjtc Seite (= SSIatt<br />

6c 2»') leev.<br />

®rnif l!on Jjeinvid) Steiner in ^Ingötiurg.<br />

aorfjnnben: iSerlin (I.utli. 19S2), .fiolle. — gcl)lt (Sri. ".'tnäg.<br />

„SJuitegüg ber ©iiongelien ji an bcii füiiicmiftcu tyeften \)m gaiiljcn iavc,<br />

j| ||<br />

geprc-- btgt burd; jl i; mcix. Sutt;. ßJcbructt p SBitteinbcrg. 1527 ||"<br />

|| 1|<br />

Wit Sttclcinfaffung. Sitclrücticitc leer. 484 Silöttcv in DttaU (= Sogen<br />

QQ u. 51-3 u. a-j u. 9ra-DD; 8 unbcjiffcvtc Stättcv u. Statt<br />

1—CCCCLVl u. 20 unbejiffertc Sfötter), Sktt l'S Si- u. bie leljtc ©eite<br />

(= Slott CD 8'') leer, 51m (.fnbe (Statt OD S'' 3. 7): „©ebnicft .in<br />

SBittcmbcvg |[<br />

burrf) 9iicDlanni [ Scljivtciilj. |] 1527<br />

%%<br />

|j"<br />

Sie erfte ^f'te bcä Sitcl-j tonr junädjft in einer etlUfiS Iängtid)cn 'Iljpe ge^<br />

fetjt, fic luurbe bnrd) eine etluas: lu-eitcre erfetjt; iHatt I (= 'ül D" 3- •"> ff')' i"<br />

einigen (Sj/cniplarcn „*)Jinttl)ei. Uli.", in nnberen ,/ilinttl)ci. iiij." ä^cibc-ä finb nnr<br />

iforreftUTfii luiiljrenb beä S^rnrfe'i.<br />

Söortjonben: *5J?erIin (Luth. 19^1 it. 19S1 a), Sefjnn, erfiirl, 'üüneturg St.,<br />

^Stuttgart, •aL'ernigerßbe, »aBoIfenbiittel. — geijtt t^-rl. 3tii-:;g.<br />

„5üi§tcg=||iing bcr G-ua^igcIie an ben fuvnciiii=|jftcn gefien Ijin ganjjcn iare, |l<br />

gepvebigt bnvcl) || max.<br />

Sntt;. || 2Bittcmberg.<br />

\\<br />

1527.<br />

!|" 3Jtit 3:itclcin=<br />

faffung. SitctvücEfeitc Ircv. 372 Sliitter in Dttaü (= Sogen oa ii.<br />

5t—3 n. a— ä; 8 niil)cji[fevte Slättcv u. Statt j.-cccl. u. 14 nnbc=<br />

aiffertc Slättcr), Statt aa &• u. bic Ictjtc Seite (= Statt 3<br />

8'') leer.<br />

5Int (änbe (Statt 3 8^' 3. 20): „©ebvncrt jn evffnrb |i<br />

bnrd)<br />

afoTjonein<br />

i'o= i; ersfelt jnin .falben 9{abt l;nn ber lUet)=jjnier |j gafjeu. 1527 ||"<br />

H<br />

„Sluslegung '<br />

a3ort)Qiiben: *2JjDlfeiil)iillet (990. 107. Th.); Dliniitj. — gfeljlt grt. 3(u8g.<br />

ber<br />

6uQnge||Iicn an ben fnrncmi=]!ften g-cftcn lim gan=!:ijen<br />

iare, geprc="bigt bnrd) [ Maxt. !L'ntI;rr. [| (^iebrndt ,yi äßittcmberg.<br />

M.D. XXVII. I,"<br />

'JJüt litolrinfaffiing. litetrücfieite teer. 180 Slätter<br />

in (Jolio (= Sogen *• n. a— 3 n. 51—5; 4 unbe^ifferte Slättcr u.


©nieiliing. XXVII<br />

33Iott I—CLXIX. u. 7 imbejifferte 58tättcvi, leijtc


XXVill einteitiiiig.<br />

Sotljonbcii : *Sßambcvi;, *JBcrliii (an Lutli. 1987), Scifau, Sütjelbovf St.,<br />

.giolle IB., §cibcll)erg, »ßönigabcrg U., Scipjig U., *üJ!iind)cn .gi., *3loftocf II.,<br />

äßolfenbüttel, 3roicf,iu. - gri. Musg. = 7, S.XXXIl: LViS lUr. 4.<br />

„Slu^(egung ber (Juangc lieii, an beii fünicm ftcn Jefttn jm ganzen j,<br />

gcpjebtgt |,<br />

buvd)<br />

3Jkr. Siut^ev 311 aBittemberg: i-f :: M.<br />

javc,<br />

D. XXIX. j<br />

3)lit Sitclemfaffung (Sf. Sutt)er, 2ite(eiufaffiingen: SofellHa). JiteU<br />

rücEfeitc leer. 292 iBIatlev in Ciiart (= ^oc\cn a. u. 91—3 U- Q— j "•<br />

9191-33 "• 9(a -gc; G imbcjiffcrtc 53!ättcr 11. malt I-CCLXXU u. 14<br />

imbe^ilfevte Slättei;, bic Ie|te Seite (= matt gc 2>') leer.<br />

Siucf UDii §ciiiricf) Sli'iiici in ^lugsburg.<br />

SBot^anbeii: *Setliii (Luth. 2003;, Scijaii, (fifenad), *örlQiigfn, *iD!ünc^En §.,<br />

SBeiniar. — (Stt. «iisg. = 7, ®. XSXU: 1529 Tu. 3 ift ibo1)[ bicfc 3Iulgaljc,<br />

fälft^lid) als aC-ittenbcrget bcjeidjiict.<br />

„9{u5legung bcr ©uangelien, an beii fünu'iiiiften Scfteii, j; i;iii ganzen iare,<br />

gc=jiprebigt burd) 53lQrtiiium i'utf)cv. Wit üleiä öbcrfe^en ünb ge= ||<br />

beffcrt, fampt einem ncwcn Sermon am ß^riftag, auff ,<br />

bas<br />

Guau-<br />

gclion ^otionnia. j. aiidj anbcrn prcbigten nie()r. ©ebrucft ^u 9Jta9be=<br />

bürg ,5nm Sinbttiurm. 2)lid)aet Jiotttier. |;" 9Jlit Siteteinfafiiing.<br />

iitelrücEfeitc teer. 232 Slötter in gotio (= SBogen 91-3 "• 9la-£lg.;<br />

8 iinbeiificrte 33Iätter u. 33Iatt 1-CCXXlill), bie le^tc Seite (= ^latt<br />

ICff 4'M leer. 9(m Pnbc (9?lQtt CICXXilll [= Ci). 4]" 3. 48): „©c=<br />

brudft ,]u SJJogbeburg jum SinbttDurme, 231i(f)Qel Jiotttier. ,"<br />

aiorf)aiibcn: 'fStxVm (Luth. 1997), treiben, *6otf|a, ^aac SB., *2Betnigcrobp,<br />

Stoidau. — ®tl. ?liisg. = 7, S. XXXV: Siue anno 9it. 2; |»iU§c Sit. 57.<br />

„9hi5(egung ber ,<br />

Guangclien,<br />

ge=| piebiget burd) "<br />

an bcn fürnemiftcn lyeften l)m ganzen iorc,<br />

3Jlartinuin i.'utl)er. ;<br />

9Jf.<br />

5i). XXX^ j|<br />

9)lit öleis<br />

überfeinen ünb gcbeffert, fampt ^ einem ncmen Sermon am ßl^riftag, ||<br />

Quff ba§ duangclion 2ioI)Qnni§. j. ,, aud}<br />

onbern prcbigtcn me^r. .. '"<br />

'UJit ÜitctcinfQffnng. litetrüdfeite leer. 182 231ätter in jyoUo (= Sogen<br />

9t u. 9i-3 u. Q- g; 4 nnbejifferte Slätter n. matt I-CLXXIII u.<br />

5 nnbe,}iffcrte 93(ätter), Statt 4 bei erften Sogenä 91 u. Statt f 6 u.<br />

bie Ic|tc Seite (= Statt g 4'') leer. 9lm (änbe (Statt g 4" Spalte ß<br />

3. 27): „Öebindt ,5U SBittembcrg bnri^ ©eorgen SJtjato. "<br />

a3ot()Qiibcii: *:;8crlin (na Luth. 2008), {ytniiffurt a. W., S;)aüi:, Siütnbcrg,<br />

etraijburg, aöolfcnbüttcl. — gtl. «uag. - 7, S. XXXIII: 1530 9lr. :).<br />

„ätnitegung ber ||<br />

guangetien,<br />

an bcn fürne= miften heften, i)m ganzen ||<br />

torc,<br />

geprcbigt biiri^ 9Jlartinnm ßuttjcr. 9Jlit utciä pberfe^en önb ge=||<br />

bcffert, fatnpt einem neioen Sermon am Pf)riftag, auff ha-j Guan»<br />

gction 3''t)anniä. j. ;; aud)<br />

anbern prebigten mcf)r. " 3)Ut 2itetcin=<br />

faffung. litelrücf feite teer. 186 Stätter in gotio {^ 1 Sernio oI)ne<br />

Suc^flabenfignatur u. Sogen 91-3 "• 9ta-@g; G unbe.vffcrte Stätter<br />

u. Statt j-CLXXX), bie te^te Seite (= Statt CLXXX [= ®g 6f)<br />

teer. 9tm Gnbe (Statt GLXXX [= ®g C]" 3. 39): „©ebrntft bei)<br />

^Jlic^et Öottf)er. "


©inlcitiiiig.<br />

XXIX<br />

Crt ber 3lu^gnbc: 'Iffagbcburg. Stucfjnljr itad) Lubliogwpljiirljcn 6tnüttc=<br />

Uuigen: 1531.<br />

Sor{)niibcii : SScttiii (fötmic?- fitoftct), »SJüinc^cn .. (iloni. 2iiS, 2), *Wmi'<br />

betg &T\. (Inc. 3499), *aBolfcnl)üttet. — gfcljlt (Sri. üluSg.<br />

„9Iu§{c9ung ber ©uangelien, an ben furnciiiiflcn heften jm gontjcn jor,<br />

;, ||<br />

\\ H<br />

gctiKbigct'll buvc^ S). 5}krt. Siitlicv.


XXX ginlcitimg.<br />

„Sdislcgung '<br />

3tQ— 6e; 4 unbe^iiferte SSlätter ii. Sßtott 1.— ccqcij. u. 11 unbcäifferte<br />

iBlättcri, Slatt cccjcij. (= Cc 8)'' utib Qt3^ Un. ?(m (Jnbe (SSIott<br />

j|<br />

:<br />

;<br />

6e 3* 3. 7): „©ebntcft ju giffurbt burd^<br />

airc^en atoe. m. S. XXXVI.<br />

9}}eIdE)tor Sadjfjcn jnn ber<br />

9}cii{)anbcii: mtxVm (Luth. 2018, ftüfier fiiwafcfctjcä ®jemplnt; S8(ntt f)2<br />

fe'^It, mif bcm Sitcl ift 3cilc 5 „S. ÜKntt. Sut^." flctilgt); *3luirfmi (gtcidjfnn?<br />

bcfctl: »(ntt § 2 9i 1 b8 r4 ^3 1) 1 ge 2-4 feffU-ii). - gdjlt (Sri. Sliigg.<br />

ber<br />

(Juniigclicii, nu bcn fuiiunieften fycftcii, |; im<br />

jar, I gepvebiGct buvd) J. ^JJfort. i.'utl)er.<br />

i!<br />

M.<br />

gnii^eit<br />

D. XLV. I," «mit 2itet=<br />

cinfafiung. iitch-ücfteite leer. 96 Slotter in golio (= 1 Scniio o!^nc<br />

Sucf)ftnbenfignQtuv u. SSogen 3l-$; 6 imbe.iiffevfc SSnitter u. Slatt<br />

I—LXXXVlil lt. 2 iinticjiffcrte Slätter), iBktt 6'' bc§ evften SBogena<br />

o'^ne SBuc^ftabcniignatur uiib bie -^ legten Seiten (= Statt ^Jß b^ ^ 6)<br />

leer. 3tm önbe (Statt LXXXVlil [= ^4f unter ben Spalten):<br />

„enbe be§ SBintevteits. ", barauf auf Statt !p 5'' 3. 1 „Scbructt ju<br />

Scipjig<br />

„atul-Iegung ||<br />

'<br />

burd] giicolaum :;<br />

2Botrab.<br />

, ^<br />

:<br />

iM.<br />

D. XLV- ;" — Sitct<br />

tu Sc^tt)ar3= unb StotbrncE, letzterer ^ter burd^ j^ettbrudE wiebcrgegeben.<br />

[gfolgt mit neuem litcl:]<br />

bis auffg !!<br />

ber<br />

(?uauge= ;; lieu au beu iüvneme= j"teu 5eften, bon C=; ftcrn<br />

aibuent.<br />

|i S.<br />

gjlart. Sutf)er i! m'. D. LXV. j|" 9JUt Sitetcin=<br />

faffung. Sitetrüctfeite leer. 74 Slötter in (votio (= Sogen a— ni<br />

litetblatt u. Statt 1— LXIX u. 4 unbejifferte Slätterj, ha?, tc|te Statt<br />

(=mS) teer. Slnt ßnbe (Statt m 7'' unter ben Spalten): „Setrucft<br />

ju Seip^ig burd) 51ico="Iauni SBotrab.<br />

"<br />

^ortfcijung ber Sommctpoftitlc, oben 3. XXII (Cr. B).<br />

33oi!;Qnben: 'Süflelbotf ©18., *SoIfen6üttel. - gel)lt (Sri. 3lii§g.<br />

VII. (ycfnminui^gnOcii.<br />

r. fA''*] „*4^oftiH ober ^tufjIcflHug ber (£-pi fietn tinb Guangelien, burd)>j<br />

gan^ jar.<br />

[<br />

getel)It in äincl) tel)l. S). ÜDiartiii 2utt)erä. [[ ^n§ erft,<br />

üom crften Sontag an iiu 3(bucut, bifj auff ben nedjften coutng<br />

nad; (?pipl)n nie. Wd einer b'li.'iftltftjcu uoncbe, öub ;,<br />

big büäjS, fampt fei;neni ;; Siegiftcr [Sructexjeidjen] Anno. |j<br />

',:" XXril.<br />

t)nber!id)t<br />

M. JJ.<br />

3Jlit Siteteinfafiung. 2itelrüdfeite bcbrudt. 236 Slätter<br />

in ^olio (= Sogen aa- bb u. a- ,5 u. 3t-«)Jl; 22 unbejiifertc Slätter u.<br />

Statt I-X6I1 u. XLIX-LIII u. 1 unbe^ifferteö Statt u. Statt XClIl-<br />

CXLI u. CXLI— ccöij. mit öieteu fytdjtern in ber Se^iffcrung). 2itet<br />

in ©d)iuar3= unb Sfotbrud, tctiterer f)ier burd) gcttbrud luiebergegeben;<br />

bag .ftomnia am (inbe ber fcdjften ^nit beö litels ift erft rot gebrndt<br />

unb bann fd)n)arj iiberbrudt; üom Srudericidjen auf bem litel ift<br />

ber untere Seit rot überbrudt.<br />

[(?otgt mit neuem litel:] „!?nö nubcr ,<br />

ber ßpifteln \<br />

ünb<br />

(Suangclicu. i,<br />

S.<br />

tci)I<br />

ber 'l^oftiUcu; jj ober 9tuBtegung<br />

9)Initiu JiutljersS Son bem crften


eiitleitiiiig. XXXI<br />

'<br />

Sontog naii) Q}^ipi)tt-' \nk an, biij auff bcii erften Soiitni] im<br />

3lbucitt, mit feinem 9Jcgiftcr. [Sxucfcr,5cid)en] ij 3" Strapurg 6cl)<br />

j,<br />

a^olff ftü^)|)I)cl Ainio. }f. D. XXril. " W\i Jitcteiiifaffung.<br />

Sitelrütf feite bcbrucEt. 274 HVtättev in [yuHo (= Sogen ^J u. -.^ u.<br />

00-33 u- 9l9I-3.*35; 12 luibejiffevte SBtättev ii. S3!att j-cdrj. u. 1 un=<br />

bejiffevteg S(att), bie üovtetjte Seite (= 33[Qtt 5l!5i> 8^') teer. %m (Jnbe<br />

(Statt cctjj. [= 5^S 1\' 3. 43): „©ebnirtt jü Stro^Burg iiel) SBolff<br />

Äüpptjel, Onnb bollenbet im jar j|<br />

al§ man jalt nactj bcr gebutt b'f)Hfti<br />

Soufent 5-ünfff)unbevt, [ £V)bcu ünb ätücnjig, 3lm J^ünff ünb ^U'enjig^ |;<br />

ften tog bc§ «ülev^cni. \" Sic fotgenbe Seite (--= Statt 339} 8") leer,<br />

auf ber tcjjten Seite (= Statt SBS8'') SnicEev.ieidKn. 2itet in Scbtuoi^<br />

iinb Motbnicf, le^tcier t;ier bnrcT) Scttbnic! micbergegebcn; öom 2vucfer=<br />

jeidjen aiif bem Titelblatt ift bev untere Seil rot überbrucft.<br />

2ct erfte Jeil biefcr ?[ii-3f;ntf ift nidjt-? niibcre-?, aÜ bcr oben S. Xlllf. itttlcv b<br />

bcfc^tiebcnc Snict bct äBcil)nad)tc-|.iüftini; burrf) 3tmaiibit-j gntcfiifl in Öolmnr Dum<br />

3cif)ve 152.3. ßbpfcl in Stvafjburg I)at bic flicftnnflniic tc^ gnrcfallid)cn Stncte»<br />

übernommen unb Icbiglid) 'Mnfang mtb £d)luB, b. i. 'ölQft 1 (iitdblattl unb 4<br />

bcä crftcn iöogcn^ qo unb 33Intt 1 unb G bcS' tc|!lcn 'öogcnä ÜJt neu gefeljt unb<br />

auf bcr 2itcl= unb Sd)tu§icitc mit feinem Srurfcrjcidjcn Dcrfcljcn.<br />

ffiorf)anbcn: '^vantfurt n. 9j;. (Ref. Luth. 16; im cvflcn Seit fctjtcn ®(ott<br />

1) 6 2 6 fi 3, im jlBcitcn Seil SBlnlt cc 4 pp 4 pp 5 22 2), grcibiirg, JUHn ©t.<br />

(nur Icil I), 2cip,iig U. (nnt 2cit 1), *2Jliind)en §. (nur Seil I). - (HX. 3luÄg. - 7,<br />

©.XXXI f. 9tr. 4.<br />

d [K"^*] „^oftiß. ji ober niifjicguiig bcr @^)i= [j fieln bnb ßuangclicn, nad)<br />

ber jeljt tjnb jj öon<br />

ben t)cl)ligen burdiä ga^ 3(ar ^<br />

anbcriocrt<br />

[so] conu<br />

S)ac! crft tcl)l Dom C£rfteu<br />

^Jtartiniim Siitt)er. p<br />

i<br />

giert burcf) 'i<br />

|i<br />

Sontog flu int 3lbncnt, bif; niiff bcn ncf)cftcn Sontog<br />

©piptianie. ''JJlit cl)iier 6t)!ift j, litten<br />

SSüd)«, fompt \<br />

Äüpp!)t. j.<br />

feinem<br />

nad)<br />

Sonebe, önnb önberljridjt biä<br />

5)ic= giftcr. ; cf 3" Strasburg bei) 2BoIff<br />

Stiiito Wi. S". jjij. „" ffltit Sitcleinfaffnng. litelrüdfeite<br />

bebrudt. 252 Slötter in golio (= 1 2)ucrnio ot)ne 33ud)ftabenfignatur<br />

u. 1 Cuoternio DT)nc Sudjftabcnfignatur u. Sogen a— j u. 3l~-9i';<br />

12 unbe^ifferte Stotter u. Statt j-ccyt). 9lm ©übe (Statt ccyt = "R Gj^<br />

|<br />

3. 18): „<br />

3alt öon ber geburt ünfer§<br />

jj<br />

. . . @e=iib!ucft 311 Strafeburg bei) SBolff Jl6ppt)ef, önijöol^<br />

enbet im C">ojnung, im iar ol§ man |[<br />

^erjcn<br />

3efu<br />

G^nfti. W.. 3. fjij. 1" 3luf Statt ccrt [= 9J6|'':<br />

®ruifer3eic^en. — Sitet in Sd)iüaT3= unb 9}otbrucI, te^terer {)ier burd)<br />

gettbrud miebergegebcn.<br />

bnb jj<br />

[golgt mit neuem 2itct:J<br />

ßuongetien.<br />

„2!oei onbcr tcJ)I bcr *.)?oftil(cn, ober ouf; legung ber (J^jifteten<br />

,<br />

^.<br />

'JjJflrtin iJntljcti^ H i'on bem erften Sontag<br />

j<br />

nad) 6pi p^onie an, bij) auf ben erften Sontag im \)lbuet, mit Ij<br />

feinem iRei^ifter. (£ruder3cid)en] ^u Strojpburg Del) ilBolff .Huppljcl \\<br />

Anno 31. D. XXV II!. " 3)tit Sitcleinfaffung. litelrüdfcite bebrudt.<br />

273 Slötter in golio \^ Sogen ^J u. '^\- u. 00-33 u. 9131-SS;<br />

12 uube3ifferte Slötter u. Statt I—CCLXl). Slm gnbe (tUott CGLXl


XXXII einleitiing.<br />

„S'as biitte ,<br />

[= 3?gS7]'' S- 43): „©cbiudft 511 Strapurg bei} SBolff Äöppfjol, öiib<br />

üollcnbet im jor aU man ^att nadQ bcr gefiiirt S^nfti Soufcnt,<br />

^üiifffjunbert, [ Sldjt bnb jtücntiig, 2liii 33ier önb srocnftigflen [ tag bc§<br />

5]Jex^en§. " — Sitel in Sd)njar5= unb Siotbrucf, Ic^tcrer Ijier burc^<br />

gettbrucf tüicbergegcfien.<br />

[(Voigt mit neuem Sitcl:]<br />

teljl<br />

bcr 5poftiIIcn ;<br />

ober<br />

Slufjlcgung ber ©uangelien on ben<br />

fÜT= uemcften gcften jm gan^= en jor, gcpicbtgt butdf) Maxi.<br />

Sutl^cr. 3ü StxaPurg bei) aBoIff ßöpp'^et. 3Iiiiio aJi. S. yrOiij. ||"<br />

i;<br />

5JJit Xiteleinfofiung. SitctiüdEicite teer. 166 ^Blätter in golio (= Sogen<br />

2l9X-35g5 u. 3(-S u. SIa-b"c; 10 unbcjiffette Slötter u. 33lQtt j-dB<br />

u. 1 unbcjiffertci iMott 1, SEatt 5833 4 unb bie Dotierte Seite (= gc 6")<br />

j<br />

leer, l'tm (Jnbc («tott cId [= Gc 5]'' S- 38): „©ctrutft 3Ü StvnBbuvg<br />

belj SBoIff fiöppbcl nad) ber geburt ß^rifti, im jar ali man jalt<br />

^l. S. yrüiij. " Sie folgcnbe Seite (Slatt 6c 6») ift leer. 3tuf bcr<br />

legten Seite (33Iatt Cc G*»,!: Snicferjeidjen.<br />

Scitt)niibcn: *S?crltn (Luth.2000; Sitelbklt 311 Seil II fet)lt), 'C-ictbcIbctg (nur<br />

Seil I, bcfeft\ *»D2atbiirg (nur Seil II u. III, letiteter befett). — geljlt (Stl. SuSg.<br />

e [K^*] „^^oftitl ,<br />

bcr ;<br />

Ober<br />

9luf)lcgun gcit bcr Gruangc lien Unb (Fpifteln nad)<br />

bnb bcr Ijcpligeii fcft, bnrd)8 gan^ jor, [ gcpjcbigt bnvd)<br />

jept,<br />

S. 3)1. £utber. ^'oö d-rft tl)ci)l «om (Sr- flen Sontag an, im Slbnciit,<br />

bi^ anff ben |<br />

Sßouebcn, önb |<br />

grftcn<br />

Sontag nad) ßpijpbanic. Wd (F^ner e'^jift[id)cn<br />

DIegifter.<br />

|| g<br />

[roi] Srnctt 311 Strasburg bei) SßJolff<br />

(Abplfl y [schcar ~l A^yO. M. 1). XXXt. " 53lit Sitcleinfaffung.<br />

2itelrürffeite bebrndt. 252 33tättcr in golio (= 1 Suernio 11. 1 Cuaternio<br />

oljnc 33ud)ftabcuiignatur u. 3?ogcn a—j u. 3l-9i; 12 unbejiffcrte 93lättcr<br />

u. 33lütt j— ccrl), S3latt 8 bca 5iuciten Sogcnä of)ne 23ud)i"tabcniignatur<br />

leer. 91m Gnbc (9.natt ccjl [-- 9i 6]" 3. IC): „^nbe ber i^oftinen über<br />

bie Gpifteten bnnb :<br />

ßuangelien<br />

Dom ßrften Sontag im 2tbiicnt, big<br />

on ben @r-- ftcn Sontag nad) bcr ]^cl)ligcn bjel) fiünig tag. GJe=|bju(ft<br />

in Strafeburg bei) Söolfi fiöppfjcl, bn oolenbct im .giojnung, im iar<br />

al» nmn |<br />

3alt<br />

üon bcr geburt toufcrä ^crjen 3cfu 6t)jifti. !] W.<br />

S). yjij.<br />

9luf ber leljtcn Seite (= 33latt ccjl [= 3t 6]'') baS Sruder^eidfecn SBoIf<br />

iföpfetä mit bcr 33cifd)rift ,,Ge phal." (b. i. Gephalaeiis, ber latinificrte<br />

9kme bcS Srudcre). Xitel in S(^n)ar3= unb ÜJotbvud, Unterer l^ier<br />

biirc^ jycttbrud loiebergcgobcn.<br />

[gotgt mit neuem Sitcl:|<br />

„2)a§ anber tc^Ie || ber ^poftiHen : ober 9luf3tc= |;<br />

gung ber (äpifteln önb (5uan=<br />

gclicn: j! SBon bcm erftcn Sontag nad) Gpipfjanie an, bi^ auff ben<br />

cr= ften Sontag im 'Jlb= ucnt, mit feinem ;Kcgifter. 2). 5Jlartin<br />

Sut^erä. |,<br />

Sil<br />

Straf^burg bei Süolff iJöppfjl. 9lnno lU. 5). XXXI. |["<br />

^it Xitcleinfapng. litclrürficite bcbrurft. 274 33lättcr in gfolio<br />

(= Sogen n. ^ * u. aa-,53 u. 9131-5Ü33; 12 unbe3ifferte Slättcr u. Statt<br />

j-cclrj. u. 1 iinbcjificrtes flecreä] Statt), ba§ le^te Statt (= SS 8) leer.<br />

!


„S)Q§ b3ttte tci^I i| her<br />

[fjolgt mit neuem Z'ütl :]<br />

giitleitung. XXXI II<br />

5pofliIIen ober Stufte |{ jung<br />

fütnemiflEn j geften im ganzen ^ax, gepjcbiget |<br />

ber ©uoiigelien an ben<br />

burc^<br />

Socto! ^Kar»<br />

tinum 2utt|cr. ANNO. M. D. XXXII. " lUit Siteteinfaffung. 2itet=<br />

tücEfeite leer. 164 Slätter in golio (= Sogen 9131 u. 9t-3 u. 9la-6c;<br />

S unbejifferte Stotteru. SBIatt j-clD u. 1 unbejiffetteä Statt), Statt 9191 8<br />

unb bie Oorle^tc Seite (= Statt 6c 6'', teer. 9tm enbe (Statt cto<br />

[= 6c Sf 3. 35): „©ebjucft ,511 Straßburg beii SBolff Äoppl^t. 5tac^<br />

ber geburt ß^iifti, aU man jatt. M. D. XXXII. "<br />

3Iuf ber testen<br />

eeitc (Statt 6c 6^) ba§ SrucEeräeid^en SBoIr Ä5pfet§.<br />

Sot^anbcn: greibutg (Seit 3), *üJtünd|cn §. (Hom.313), Sttogburg. —<br />

6tI. 3lul. - 7, @. XXXIII: 1531 ^it. 4 (o^ne ittelangobe futj bejeic^net aU eine<br />

jteeite Üluflagc ber flöpfeljc^en Stulgabe ». 3. 1527).<br />

/ [K**] „fioftiü et) au§tegunge " ber ©pifttcn biib (5iian= gelten, nad) ber<br />

3el)t ünb öon ben ^et)= tigen S^ft burd^ bal gan^ jar au|, gcpnbiget<br />

burc^ S). 3Jlar = tinum £utf)erum. Soä crfte teil, üom ©rften<br />

II |j<br />

Sontag an im 9tbuent, bii auff ben nec^= ftcn Sontag naä) Gpip^anie.<br />

ÜJlit cpner Sl^aftticljen i'ojrebe, önb Dnber^,rtcl)t bii Süd)!, fampt<br />

fei= nem SRegifter. ,<br />

Stnno<br />

9Jl. 2). rtij. " 2)lit Sliteteinfafiung. xitcl^<br />

tüdEfcite bebrucft. 22-t Slätter in 5oIio (= 2 Sogen o'^ne Suc^flaben=<br />

pgnotur u. Sogen 9t—3 u. a—n; 10 unbejifferte Stätter u. Statt<br />

j.— ccjij. u. 2 unbeainerte teere Stätter), Statt i^ bei erpen SogenS<br />

ol^ne Su(^)lQben)"ignatur, Statt G*" bei jtoeiten Sogen§ ol^ne SudEjftabcns<br />

ftgnatur unb bie beiben legten' Slätter (= n 3 n 4) leer. 9tm @nbe<br />

Statt ccEij. [= n2j'' 3. 42): „."'. . Sebiuctt 311 gtragburg bei) aSoIff<br />

flopptet, ön öolcnbet im .0oJ=;"ui'3. ii" ji^i^ o^^ ""*" ä^'^ bon ber<br />

geburt bn)er§ |)er:en S^efu 6t):ifti. '<br />

[golgt mit neuem Xitel:]<br />

5Jt.<br />

3). sjrij. ||"<br />

„3)ai onbcr te^te |[ ber ^ßoflillen: ober 9luffe||gung ber gpifteln bnb @uan»<br />

gclien: || Son bem erften ©ontag nad) @pi p'fianie || an, big auffben<br />

er="iten eontag im 9tb= ||uent,* mit feinem 1<br />

Stegifter. 2). 3Jlartini<br />

|<br />

Sut^erS. 3ü Strapburg bei aBotff ßöppl)t. 9lnno m S). XXXVII. ,|"<br />

,<br />

Sitclrüctfeite bcbrurft. 274 Stätter in Solio (= Sogen JC^ u. ^<br />

u. aa-33 u. 9191—SS; 12 unbejifferte Slätter u. Statt j-cctri u.<br />

1 unbeiifferteä tcereS Statt), baä le^te Statt (= SS 8) leer.<br />

[Ofolgt mit neuem Sitel:]<br />

„S)Qi Satte tf)ei)l ber 5poftiItcn ober augtegung ber ßuangelien an ben<br />

, fürncmmiften geften inn bem ganzen „ 3ar, gepjebiget burc^ ||<br />

S)oct. ^Dlartinum Sutl^er. 1|" Xitetrücffeite teer. 168 Slätter in gotio<br />

(=^ 1 2ernio o'^ne Surfjrtabenfignatur u. Sogen 9t— 3 u- 9la— Sb; 6 un=<br />

bcäifferte Slätter u. Statt j-ctrij). 9Im enbe (Statt ctjii [=S)b 6]»<br />

3. 14): „Sebiucft jü Strafeburg bei) aSotff '.'<br />

burt g^jifti, ön= fer§ crtoferä, al§ man jatt j| M.<br />

3}otf)anben: *S8etIin (Luth. 2019). — gcf)lt gtl. Muäg.<br />

Äöp'^et.<br />

9ta4 ber ge=<br />

D. XLII<br />

"


XXXVI Pinkitiiitg.<br />

!i |Tr*l „Stuölcgmig jj<br />

bev epiftclu bnb (Juan-- ji gelten bitrd^§ gan^c iar, |]<br />

2>. Wiax. Suttjersi. '; Shiffä «cw cütrigicrt, IJ mit einem nüljlid^en !;<br />

ajegifter. ;<br />

9Bittcmbcrg.<br />

j]<br />

M.<br />

D. XLllU- \" lilit Xitelcinfaffung. 2itct=<br />

rürffeitc Icev. 294 23!Qtter in f^olio (= Sogen 91-3 u. 9191-33 u.<br />

9l9l9t-(J6C5; 7 unbejiffate »lättcv u. a3Iatt I1-CGLXXX[ u. 7 un=<br />

bejiffevtc Stätter), Statt SSS h'' unb bie Ic^tc Seite (= Statt (5566")<br />

teev. 9tuf Statt CCLXXXl i= SSS 5)» unter ben Spalten: „(5nbe<br />

ber 5poftil üom 9tbuent an [ biä auff Cftern. i,<br />

©ebriidft<br />

ju Seipjig j;<br />

burd^ giicolaum 2BoIrab. 5JI. S). XLIIII. " darauf folgt auf Statt<br />

SSS 6^ ff- ^0^ 9icgifter. litcl in SdjwaTiV u. ;)iotbrucf, tct^tcrer t)ier<br />

burd^ gettbrucf toicbergegcbcn.<br />

Sotljaiibcn: *i8etUu (Luth. 202(5), *2iiifctbotf Sli.'., 'üJotfcnbiittct; gt. $clcts=<br />

biira. — Cfrl. 3litlg. " 7, S. XXXV: ir,43 resp. 1544 9h. 4.<br />

[fjfolgt mit neuem Sitcl:!<br />

Cr.B „9tu§Iegung |] ber ßpiftcln bnb euan=; gelten, uon Cftern bi§ auff ]|<br />

ba§ Stbuent. |] S). 5)lar. iCnt. \<br />

9luff§<br />

ncir ^ugrridjt. jj<br />

SBittcmbcrg.<br />

|1<br />

MTürXLllll^ !!" «mit 2itelcinfaffung. Xitctrürffeite leer. 390 Slätter in<br />

golio (= Sogen a—i u. aa—33 u. aaa—Mb; 5 nnbejiffertc Slätter u.<br />

Slatt lI-CGGLXXXil u. 10 unbe^ifferte Stätter), ba) St^legginge ber ©uangetien önbe ||<br />

91e=I! gifter. S. 9Jlartinu§ «utbcr. ;<br />

||<br />

3Bittcmbcrg.<br />

!i<br />

ßpiftelen nUjt bem<br />

9)1. S). .«"i^f. [" Wit<br />

liteleinfaffung. Sitetrücf feite leer. :!18 Slätter in (Volio (= Sogen<br />

•f u. 91-3 "• ° h "• 9la ©g; li unbcjiffcrte Slätter unb „i^o. j." —<br />

„go. ccjcöiij." unb 14 unbcjiffcrfc Slätter), Slott (i** J* unb bie<br />

brei letjten Seiten (^ Slatt ©g 7" ®g 8) leer. 9lm tfnbe (Statt<br />

®g 7" Spalte /)' 3-


einlcitiitig.<br />

XXXV<br />

in C!taö (= 9?ogen a iinb 91—3 ""t' 9Ja-3j imb aa-gg; 8 iinticiiffertc,<br />

403 bezifferte unb 17 unbc^iffcttc S3Iättev), SBIntt a 8" iinb bie le^te<br />

(Seite (= Statt 41») gg leer. 9lm ©nbc (5Btott gg4^ 3-27): „®e»<br />

rief Cttingcr. ><br />

biüctet bord^ .&in= ;<br />

Sructott: ÜJJagbebutg.<br />

aotI)anbcit: SBetlin (Lutli. 2122; fvii^er fiiinnfcfdjc? (Si-eniptar). — gcl)[t gtl.<br />

9lu?g.; ÜJ!. ®ö^c, ^iftotie ber niEbctfäcI)!. Sibclübctjclung £. ITit mit bot 3o^tf§'<br />

Qitgabi; 1525; botiuid) .f)ül§c, SBeittflge 511V ®i:fd). ber 3?udöbriufevfuiift in Dlngbc:<br />

bürg (®ei4id)tÄ=9?lättcr für Stobt 11. l'nnb ^JJngbcburg 15, 1880, ©.333) *Jh. 14.<br />

Sic l)icr gegebene Sn()reÄongabc fann nid)t ftimuicn, bo bie t)od)benti(^e iycft:<br />

poftille jnerft i. 3. 1527 erfc^icn.<br />

SU IV^ (G) „5l5tf)Icgginge ber<br />

an, ]1 luente öp 5pQfi)f"- 1, 3lnbermnt<br />

' G^piflcln<br />

önbe ^iiangctt^i'en bam Slbuentc<br />

(iorrigert ,<br />

bord)<br />

Wart. Liif^. j;<br />

SJppet nl)e auerfeen, Dnbe mit fd)6nen leffüten figuren gc= !l fnn'icfet,<br />

Cef mit einem üliti=;|gen nl)cn iKegiftcr ebber Sunt 'men, oHe be§,<br />

Wat l.)nn bcffen || *Pof'iHen getjanbett, gebetert. '[^<br />

9ltte<br />

Sexte na ber<br />

nljen tior- biibfd)inge boranbert. i," W\i iliteleinfaffung. jlitettüctfeite<br />

leer. 368 Sötdtter in ivolio (= Sogen % unb b unb a-3 unb 91—3<br />

unb 9la-Co; 10 unbe,5iffertc, CCCLVIIl be.^iffcrte 33!ätter), bie letjte<br />

Seite (= Statt CCCLVIII [= Co 6]'' teer. 9lm Gnbe (Statt CCCLVIII<br />

[= Co 6]" 3. 22): ©ebrücEt ttjo IHagbeborcO !<br />

TO. CCCCC. XXX. "<br />

Widjaet<br />

Sortier |.so.'|. 1<br />

ajotbanben: *{S51tingcn U. ^Autogl. Luth. p. 73), *®reifsli)nlb U. — f?el)lt C^rl.<br />

luäg.; ^ülfee 'Dir. 76 (@cid).=»Iättec 16,1881, ©. 99f.) nnc^ einem untnjaftnm<br />

bigen (Sjreniplat in SBolfenbüttcl.<br />

ZU VI. 2 (S. XX) „Stf)tegginge ber jj<br />

bp ben 9tbuent, gep2e= biget bord^ [j 9Jlaxt. Suttjer. ,<br />

©uangetien<br />

ban ^pafd^en an tocnte<br />

Sppet<br />

nlje aucrfhi<br />

bnbe gebe=,, tcrt, mit ettifen Gcrmonen, " ||<br />

odE mit fdjönen fignrn bür= [;<br />

mat§ nic^t • gef^n . .<br />

|| SebrücEt t^o 5Jlagbcborg t^om<br />

fiinbtmorm.<br />

5JUd^et 2oti^tx. li" «mit liteteinfaffung. iitetrüdfeite teer. 228 Stütter<br />

in gotio ( =.= 1 S)uernio ot)ne Sudjftabcnfignatur unb Sogen 9t -3 "nb<br />

9ta—5pp; 4 unbe^ifferte, GCXVIII. bezifferte, 6 unbejifferte Stätter),<br />

ba§ te|te Statt (= ?Np 4) teer. Statt CCXVIII. [= Co 2]» 3. 32:<br />

... bat binbeftu anberä loor od btf)geted)t. ,"<br />

SBot^anben: *3Künflet U. (0^3858), •aBolfenbüttel. — fyeljlt ffrl. «n^-g.<br />

^ütfee 9tr. 74 (Scfd) =S8lättei 16, 1881, @. 98).<br />

,?« VL 2 (S. XVI). „S)e bttjtegginge I<br />

tbente jj bp<br />

ber<br />

ßuangetien ; ban *Pafd^en an<br />

ben 9lbucnt, ge= prebiget bord) \\ 5Jtar. Sutl;er. [| Sppet<br />

\\\)t<br />

aucrft^n bnbe gebe=|itert, mit ettifen 6crmo||nen, od mit fc^oncn ||<br />

figuren bormatä ':<br />

•<br />

nid)t gefhi . . ©ebri'icft tT)o 3Jlagbeborg tl^om ;| ''<br />

S.;inbtroorm. 3!lid)et Cott^er. " Sltit 2iteteinfaffung. Sitetrüdfeite teer.<br />

228 Stättcr in gotio (= 1 Sucrnio o'^nc Sudjftabenfignatur unb Sogen<br />

91—3 unb 9ta— *4.'p; 4 unbeziffcrte, CCXVIII bezifferte unb 6 unbe^iffertc<br />

SlQtter), ba§ te^te Statt (= 5pp 4) leer. Statt CCXVIII [= Co 2]»<br />

III*


XXXVI fftnleiiimri.<br />

3.31: „ .. . bnt tiinbeftu an=i|ber5 ttior od öf^gclccfit. " [Signatur<br />

unb ÄuftoS:] Co ij 9iegifter ". a?oii bcm Dorangctiniben 2)ruiJ bbllig<br />

öetjc^ieben.<br />

SJtucfja^r: 1530.<br />

SDott)aiiben: *®öttitic(cn 11. (Autogr. Lutb. p. 73). — 5ef)lt etl. 9lii?.g.<br />

zu VI. 3 (S. XX) „Sßf^Iegginge bcr [ guangelicn on bcn t)6rne= |j meften<br />

gc^en Ijm gan=;;t3cn iare, geprebigt [ bord) ^kit. Ij<br />

2utt)er. ||<br />

3Jlit<br />

blite Qucrion mibe gebc=|itcrt, mit cljncm ntjcn (£etmo=j!ne, an bcä<br />

I)tCigen 6!§rift§ jj böge<br />

ti>) bot ßuangelioii 3[oHI^°""'^ " ©rften Pa=<br />

^Jttel, jj ocE mit belcu anbeten prebigc |j möv, am cnbc '^ent^o gefettet. j|<br />

©ebtudet tfiD ?)Jagbcborg tf)om l| SinbtWorm,<br />

Wiäjaü Sott^er. jj" 9}lit<br />

3;itelcinfaffuiig. Sitclrücfieite leer. 238 23tättcr in golio (= 1 Guaternio<br />

Dl^ne 33uc^ftabcnlignatur unb Sogen ?l—3 unb ?Ia— SZlq.: 8 unbejifferte,<br />

CCXXIX be.^ifferte unb 1 unfcejifferteS Ieere§ Statt), bie brei legten Seiten<br />

(= Statt C(j 3^ Qq. 4) teev. 9lm Pnbe (Statt CCXXIX [= Qi} Sf<br />

3. 48): „Scbrüdet tf)o ^Jicgbeborg ttjom 2inbt= ,morm, 3Jlid)aet Sottl^cr.<br />

m. S. 3ÜEX. II"<br />

a3otf)anbcn: *®bttiii9rn U. (Autogr. Luth. p. T.O), »SIBoIfentiüttcL — fjc'^lt<br />

etl. «iiäg.; .£)ül|e 9{t. 7.-) ((Sefd).=»Ifittfr 16, 18S1, @. 99).<br />

zu VI. I (S. XX) „iytfjtcfigiü: ge ber (i'uangeli^ cn bam ?tbucnte toente ||<br />

top 5pafd)cn, fampt tii't anbctn [<br />

fdjonen teffliten Jyiguren. |<br />

SBatt^er. 5JJ. ^. jjrij. i,"<br />

JJC^^<br />

^prebingcn.<br />

9)Jartin. Lutf)cr l.<br />

5Jtit<br />

©ebrüdct tt)o 9J?anbcborrl), [ bt) C^nä<br />

^Jiit Sitelcinfajfung. Jitclriid)cite teer.<br />

444 SIcitter in Dttati (= 1 Duaternio otjne Sud)ftabenfignatur unb<br />

Sogen 91—3 unb a—,^ unb 9la— SSi; k uubcjiffcvte, ccccy. bejiffcvtc unb<br />

26 unbe^ifferte Slättcr), ba^ letjtc Statt (.^ 3i 4) leer. litel in<br />

©dittiarj^ unb Wotbrud, le^tcrer l)ier bmäj J^ettbrud wiebergegeben.<br />

S)ie Cinb in 3. 8 be§ SitctS ift rot gebrudt.<br />

ilbcttragung bot 51ii^gnbc üon £tet)l)on iUott).<br />

SBot^nnbett: *3J!iiiid)cn U. (Luth. 71; iBIntt «4 unb $2 fe^[en\ *SBetnigerobc<br />

(Hc 79 m). - fvct)It ß-rl. 91ii?g.<br />

S5o§feIbe, gteidjer S)rud. 9lnf bcm Sitcl bie 3a{)vc§iat)t „W. S.iTJtij-"<br />

a3otf)Qnbcii: 'aBoIfcubüttel (!)19. 129 Tli. 8"). - J^c^lt Sri. 9liiSg.; .tiiilfec<br />

5»t. 118 (®e[[t).=!Blättcc 16, 1881, S. 177 ff.).<br />

2u VI. 2 (S. XV) „Stf;Ieggin ,, gc ber (Juangclicn [ üon 5pafcj6cn an luente<br />

üp bell ?tbucnt, gcpre--|ibigct bord) jj ?)iort. £utl)cr. ]|<br />

|j<br />

M. D. XXXIII. ||"<br />

Wd litcteinfafinng. Sifctvüdfcite bcbrudt. 4G8 Stottcr in Crtoti<br />

(= Sogen Jft unb 9t-3 ""b 9Ia—3j ""i> n— "i; 8 unbejiffcvtc, GCCGLI<br />

be,5ificrtc unb 9 unbcjiffcrte Slättcr), bie tctjtc Seite (= Statt m 8'')<br />

leer. Ulm önbe (Statt m 8-' 3.22): „®ebrüdt tt)o 931agbe-||bord)<br />

borc^ DJH-Ild^ct ßottl^cr. j; 5)1. ®. XXXIII. ]i"


einlcitung. XXXVII<br />

S3otI)anben: »SBoIfcnbüttcI. — getjlt etl. 2Iu?g.; ^ülfec 92r. 117 (&e]ä).--<br />

atölterie, 18S1, S. 17Öf.) nac^ Bä)tün 3tt. 815, unb bieicr nac^ .&atbt 3<br />

S. 229 (unuolltommciic Söejc^teibiing).<br />

zu VI. 3 (S. XVIII ff'.) Sf^leggtnv gc ber ßimiigelicn an ben öornemefteii<br />

gcPen l t)m ganzen jore, geprc= biget bovd) llJarttn. <strong>Luther</strong>. ^ Cef<br />

mit fd^üiien Icfftitcn [<br />

giguren<br />

üiirmalS ntc^t gefcen. ©ebrücft tl^o<br />

ÜJlagbe-- borg, blj ^an§ SBatt^er. m. S). XXXIll. " 93lit 2iterctn=<br />

fajjung. Sitelrücffeite leer. 432 Släthr in Cttaü (= 23ogeu JC«^<br />

unb St—3 unb 3(a—33 unb 3Iaa—@gg; 8 unbejifferte, ccccü bcjifTcrte unb<br />

19 unfiejifterte iBlätter), bie (etjte Seite (= Statt 6gg S") leer. 3(m<br />

enbe (Statt 6gg S-' 3. 25): „©ebri'idet 6^ ^an§ |i<br />

borg. m. S). .IX^iij ["<br />

2Datt]§er tl^o 3Jlagbe-<br />

ajot^anbcn: 'aBoIfenbüttet [Statt ©ä 7 je^It]. - geljlt gtl. StuSg.; ^ütgc<br />

9lr. 119 (®e!(^.=Slättcr 16. 1881,


XXXVIII (Jinicituug.<br />

tüctfeite tcbvucft. 264 9?Iättcv in CUav !^= 3?ogeii A—Z u.Aa— Kk;<br />

Sitclblatt uub iMntt 2-248 unb SSktt 149 imb 15 unbejiffcrle<br />

«lättcr), aSIatt li 2'' unb bog le^te a?fatt (= Kk S) teer, i'lm gnbc<br />

(SBiQtt li 2- 3.1): „ARGENTOTIÄTI APVD 10'\\ANNEM<br />

HER VAGIVM MENSEMARTIO, \\ \ ANNO, 31. D. XXVI. \\"<br />

\\<br />

S)arQuf a3lQtt li 3^ 3. 1: „L0C0RV3I INSIGNIV3I huius<br />

||<br />

Tomi index. \\<br />

. . .", Statt Kk 7'' 3. 5: „FINIS. ["<br />

QJIit JBorrcbe ton IRatlin iSucet.<br />

„(;)VAR=ji TVS TOMVS ENARRA^tlonum in Epißolas & Euangelia, \\<br />

ut uulgo uocant, lectiones illas,<br />

[j quce in Mijj'a fcftis dichus || ex<br />

hißorijs Euangclicis \\ et fcriptis Apoj}oli[cis folet rccitari,<br />

||<br />

„QVINTVS II<br />

Authorc Mnr [tino Lu'\\tJicro. [" 53^it iiteictnfaffung. 2itetrüc!fctte<br />

"bebrucEt. 288 SSIättev in Cftati (= a3o9en a-b unb 1 Sogen ol^ne ^üd)=<br />

flatenftgnatur unb Sogen A— Z unb Aa—Kk; 24 unbe.yfferte, 263 bc=<br />

aiffeite Stätter unb 1 unbeiiffertel Statt), bie teilte Seite (= Statt Kk 8'-)<br />

leer. 3tm (Snbe (Statt Kk 8'' 3. 1): „ARGENTORATI APVD \\<br />

1: lOEANNEM HER VA- GIV31. MENSE I F= LIO. ANNO |i<br />

M. D. XXVI. li"<br />

aJJit SSotrebe bon 2Rattin SBucer.<br />

TOMVS<br />

ENARRATIONVM IN i|<br />

Euangelia,<br />

ut uulgo<br />

ex<br />

\\<br />

uocant, lectio=\nes illas, quce in Mißa fcjlis dichus \\<br />

Euangelicis jolent rccitari. Aufhöre 3Iarti\\jio \\<br />

CV31 INDICE. ARGENTORATI. Anno, 1! jj<br />

<strong>Luther</strong>o.<br />

historijs<br />

'k<br />

\\<br />

31. D. XXTIT. H"<br />

Sitctvücffcitc bcbrucft. 416 Stättcr in Cttaü (= 2 Sogen ot)ne SuciE)=<br />

ftabenfignatur unb Sogen A—Y uub Aa - Zz unb AA— FF; 13 unt)e3ifferte<br />

Stättcr unb Statt 2-176, 185-280, 284-347, 349-415 unb<br />

1 unbc,5ifferte§ Statt), bie teilte Seite (-= Statt FF4>') teer. 9tin<br />

enbe (Statt FF 4" 3.7): „ARGENTORATI, APVD lOHAN-<br />

\\<br />

NE3I HERVA\\ GIV3I AN. 31 D. XX VIT 3IEN. APRIL. ||"<br />

\\<br />

3Jlit SBoircbc öon Sol^anne» Sonicct.<br />

„SEXTV.S T0=\i31VS ENARRATI0NV3I 31 <strong>Luther</strong>i in Euangelia,<br />

\\<br />

quce in prcc^^l cipuis frßis per totum annmu legunfur. \\ ||*,*|1<br />

ARGENTORATI ANNO 31 D. XXVII 3IENSE AVGV-<br />

|i \\<br />

STO. litelrücffeite teer. 368 Stätter in Cftaö (= Sogen A unb<br />

li"<br />

A—Z unb Aa— Yy; 8 unbcjifferte unb 360 be,5ificrtc Stättcr), bie<br />

Idjte Seite bc§ ctften Sogen A unb bie teljtc Seite am Gnbc {^ Statt<br />

Yy SN leer. Stm gnbe (Statt 360 [= Yy 8]» 3. 11): „ARGENTO-<br />

RATI APVD 10^ 1IANNE31 I1ERVAGIV3I \\<br />

AVGVSTO, li<br />

ANNO M. D.XXVU. [;<br />

3IENSE<br />

aBDtI)fliibcn : 'iPcrliii (I.uth. 2141: T. I-V), .gtanibiivg (I— VI), *flöin9§=<br />

bcrg (1— V), 'Slöolfcnbüttcl (I- VI) unb aiic^ fonfl biclfodj, »otnn oiid^ jinncift<br />

nut in unbonftnnbiflcn (?j:cm))Iatcn. — 6tl. ?Ju^g. "T, ©. XXXVl, *Jit. 1.


(Sinleitung. XXXIX<br />

zu VII „'^ ENARRATIONES QVAS POSTILLAS VOCÄNT ly<br />

LECTIONES ILLAS quae ex Euangelicis hiftorijs, Apollolorum<br />

fcriptis, alque nonnunquam ex alijs qiioque S. Scriplurne Hbris j|<br />

del'uQipta;, per univerfuin annuin, tarn in diebus Dominicis, quam<br />

feflis me= raoria? Diuorum l'acris ad Miffam recitari fo» lit» funt. j|<br />

]|<br />

PER MARTI^ÜM LVTIIERVM. Index item locorum in-<br />

l<br />

fignium, ac Lectionura Dominicaiium, per ordinem digeflus.<br />

||<br />

AGENTORATI AP] I) I0nANNE3I } HERVAGIVM A^.<br />

M. D. XX VIII. i,<br />

MEXSE JAXVARIO. " SitelTÜcffeite leer.<br />

464 aSlätter in Sfolio (= SBogena-yS, A—Z, Aa-Zz, AA-ZZ, Aaa-Ggg;<br />

11 unbejifferte 23Iätter unb Slatt 2—453 unb 1 unbejiffertci Slatt),<br />

bie brei legten Seiten (= Statt Ggg ö*» Ggg 6) leer. 3lm 6nbe<br />

(i8latt453 [=Ggg5]=' 3.27): „ARGEXTORATI APVD 10-<br />

HANNEM \\<br />

M. I). XXVIII. "<br />

HERVAGIVM<br />

MENSE '<br />

lANVARIO.<br />

ANXO \.<br />

Sot^onbcn: *58eTlin (Luth. 2145), *®teiHmolb U., *§amburg, *-Iliünd)cn U.<br />

unb lonft ^Qufig. — 6x1. Slusg. ^ 7, ©. XXXVI Uit. 2.<br />

-M VII „ENARRATIONES SEV ü POSTILLAE MARTINI LVTHERI<br />

IN LECTI ones, qu« ex Euangelicis hiftorijs, Apoftolorum fcrip-<br />

tis, alijfcj S. Scriplura; literis del'umptai, per univerfum annum,<br />

lam in diej bus Dominicis, quam Diuorum memorioe facris, fuper [<br />

Miffam faciendum, recitanlur, ad loan. Heruagij exemplar, fidelius<br />

tarnen atcj diligentius<br />

Andlano<br />

quam anlehac recognitse lV- excuf». i;<br />

j|<br />

aeid^en] 1| ARGENTORATI GEORGIO VLRICHERO |1<br />

[Srutfer=<br />

Im-<br />

preffore, An. M. D. XXX. Menfe Augufto. ||" 2iteIrü(I[ctte leer.<br />

466 Stötter in golio (--= Sogen A-B, a-z, A-Z, Aa-Zz unb<br />

AA—GG; 10 unbejifferte, 455 bezifferte unb 1 unbejifferteä Statt),<br />

Statt B 4 be§ erften Sogen? B unb bie t)ottc|te Seite (= Statt GG 6»)<br />

teer. 9lm gnbe (Statt 45:. [= GG Sj" 3. 53): „ARGENTORATI<br />

APVD GEORGIVM VLRICHERVM ANDLANVM, ||<br />

MENSE SEPTEMBRI, ANNO XXX. [". Statt GG 6" leer.<br />

Statt GG 6'': Srucferäeic^en.<br />

Sorljanben: »tcllau U., £e|)au, treiben, &oli)a, *®teifätoQlb U. (Fh 614),<br />

|)allc, äßittenberg. - Ktl. «ueg. '-<br />

7, S. XXXVI f. 9tr. 3.<br />

:u VII „ENARRATIONES SEV POSTILLAE MARTINI LVTHERI ||<br />

in<br />

Lectiones, qua; ex Euangelicis hiftorijs, Apofto=|jlorum fcriptis, alijfq;<br />

Sacra; Scripturae literis defumpts, [ per uniuerfum annum, tam in<br />

diebus Domini- eis, quam Diuorum memoriae facris, fuper 1] |j<br />

Miffam<br />

faciendum, recilantur, fidelius atcj !| diligentius quam ante hac recognitae<br />

ü & excufae. ij<br />

;: ^ [S)ru(Icrjeid^cn] ARGENTORATI GEORGIO<br />

l|<br />

\' VLRICHERO Andlano Iraprefibre, An. M. D. XXXV. Menfe Martio. |"<br />

Sitctrüiffeite teer. 458 Stattet in 5otio (= 1 2)uernio o^m Sud§jiaben=


XL (fiiilcitung.<br />

fignatur unb iSogen a— z, A—Z, Aa— Zz, AA—FF; 4 unbe^iffeite,<br />

453 bcjiffette, 1 unbeaiffertcä Sßlatt), bie boiIe^te Seite (= iBtatt FF 8^)<br />

leer. 9Iin (Snbe (SBlatt 453 [= FF 7]" 3. 52): „ARGENTORATI<br />

APVD GEORGIVM ^ YLRICHERVM ANDLANVM, „<br />

TIO, ANNO D. XXXV. 1|"<br />

II<br />

MENSE MAR-<br />

M.<br />

SBorljanbcn: *i8crlin (Luth. 2147), *2Bernigetobe, *2BoIfeiibütfel; *Sonbon. —<br />

&.r. 3Iiiäg. = 7, 6. XXXVII 9Jr. 4.<br />

zu VII „EXARRATIONES Seu Poftilla; Martini Lu theri maiores, [ IN<br />

LECTIONES, QVAE EX EVANGELICIS HISTO-iJrijs, Apoftolorü<br />

fcriptis, alijsq; facrse fcripturse locis defumplse, per uni j<br />

uerfum annum,<br />

tarn in diebus Dominicis, cj Diuorum memoria» facris pro jj concione<br />

recitantur, fidelius a.lq. diligentius quam recognita; \.- excufe. jl<br />

||<br />

1<br />

antehac<br />

QVIBTS PRAETER NVNG PRI-\mHm adiectas aliquot Homilias,<br />

acceßit etiam ApoJogia Grce- cornm de igne Purgatorio, ex-<br />

loannem Hartungum latinitatc<br />

I<br />

\<br />

hibita in Concilio Ba/ilienß, per<br />

donata, neque |i unquam antea in lucem edita.<br />

uerborum tolo opere || Index. ;|<br />

quoque «fc<br />

Rerum<br />

memorabilium BASILEAE. '" %iit\.=<br />

rücEfeite leer. 507 syiatter in golio (= Sogen a—ß, A-Z,'Aa-Zz,<br />

Aaa— Ooo; 10 unbejifferte, 493 liejiffcrte unb 4 iinbejifferte Slätter),<br />

iBIatt /5 4 leer. 9lm enbe (Statt Ooo 5'- 3.7): „BASILEAE,<br />

PER lOANNEM HER- \\<br />

M. D. XLVI. il<br />

Menle<br />

Martio. \"<br />

uagiuin<br />

, Anno falidis himianee<br />

Sotfjanben: *a3etltn (Luth. 2149), SJreHou et., fi5nig§6erg U. unb fonft<br />

l^äufig. — gel)(t ©tl. »uäg.<br />

2Inmcrfung. 5lid§t l^ier^u gel§5rt bie Sdjriit<br />

[<br />

„EVANGE-: LIA ET EPISTOLAE |i BOMINICALES OMNES CVM \\<br />

D. Mar. Lutberi Sunimarijs. li Item ea Euangelia it' Epiftoise [' qure in<br />

prrecipuis fanctorum 1, fel'tis traclantur. || LIPSIAE Apud Nicolaum<br />

VVolrab. "1544 1," \ Sitetrüdfeite leer. 168 unbejifferte SBlätter<br />

in Cttaö (= Sogen A-X), baä Ic^te Statt (= X 8) teer. 2lm<br />

ßnbe (Statt X 7" 3.6): „LIPSIAE j<br />

VVolrab. '"<br />

Sor^onbcn: 58rc§[au Et.<br />

EX<br />

OEFICINA |;<br />

I^icolai<br />

Sutl^er ift nic^t ber Serfafjer biefer Sdjrift. Ser SIcjt Ictint fidj an Sugen=<br />

l^agenä Indices quidam in Euangelia (ut uocant) Dominicalia öom Saläre 1524<br />

an, bcrcn 9tu§ga6en Öcifentjof, Ribliotbeca Bugcnbagiana (CueHen iinb S)arPeI=<br />

tungcn oui ber ®efc^id)te beä 3JeformntiDnäja'^rt)unbertS. Sb. 6), Setpjig 1908<br />

unter 9lr. 50—53 öerjcid)net, unb ift auS £utl^er§ Äird)cnpoftiItc, getcgentlid) aud)<br />

au§ ber ,\l-)au5poftiIte, cvmeitert. Sgt. Gbmunb Sdjniibt (^^.Hotta), Über angcblid)e<br />

Sutt;crfdjeGoangclieniummarien. iljeot. Stub. u. Ärit. 3g. 80, 1913, £.389-428.


©nulcitmig 5ur SSartöurg^oftiKc,<br />

(5o foigfättig oorbcvettet bie ^uc^t 2utI;ero au] bie 2Bartburg gemcien ift,<br />

an 6ine§ l^otten bie trefflid}en unb gcfc^icftcn Diplomaten nidjt gebadjt: boB ber<br />

?)l5ncf) and) arbeiten iroHte unb jum Stiüefitjcn ober juin rittertidjcn Streifen in<br />

aSalb unb gelb aU „Runter 3örg" nic^t gefdjaffcn tcar. ^n "^er 5iQd^t be§ 4. 9Jlai<br />

1521 ttiar ßutl^er auf ber SBartburg eingeliefert njorben, unb fd)on naij 8 Sagen,<br />

am 12. 53lai fc^reibt er an 3lm§borf nad) 2Bitten6crg (gnber§ 3 ^h. 433), er<br />

l^abe fid) an ^ierontjnuiä ©c^urf gewanbt lucgen Übcrfcnbung uou SBüd)ern unb ber<br />

Berciti gebrudten Sogen, unb fc^reibe gleidj.jcitig in bemfetben Sinne an ben 5prior<br />

|)elt; mon möge il^m l^clfen, bo§ @eioünfd)te ju ermatten, nunc sum hie otiosus, sicut<br />

inter captivos über. Sie 33üc^er unb SSogeu fmb am 1-4. 'üJlai nod) nid^t ba (an Spalatin,<br />

14. 2Jlai, @nber§ 3 9tr. 435: niliil adhuc e Wittemberga aut aliunde a nostris<br />

accepi), noc^ immer fi^t er ben ganjen 2ag mü|ig (ego oliosus hie et crapulosus<br />

sedeo Iota die) unb fann nur in ber griec^ifc^en unb l^ebröifd^cn iSibet, bie er<br />

tooljt bei ftc^ ge'^abt !^attc, lefcu (bibham Graecani et Hebraeam lego). Slber er<br />

enttoidclt Spalatin bereits ein 5programm, baä auigcfütirt werben foß, fobalb ba§<br />

au§ SBittenberg Grbetene ba ifi: „scribam sermonem vernaculum de confessionis<br />

auricularis libertate, Psaiterium etiarn prosequar, et Postillas, ubi e Wittemberga<br />

accepero, quibus opus habeo, inter quae et Magnificat inchoatum especto" (auf<br />

ha% 3J]agnificQt gc'^t alfo ber Sßunfc^ naä) Überfcnbung ber bcreit§ gebrudten 33o=<br />

gen (ogl. Unfre 9tu§g. Sb. 7, 538 ff.). ^&ier alfo taudjt 3um erften aJlate ber<br />

Gicbante an 9lrbeit an ber Äird^enpoftißc auf, unb cä ift für bie ganje Einlage<br />

fetner 3trbeit im 3Iuge ^u betialten, ba§ fie al» gortfe^ung (prosequar) gebad)t<br />

ifi, b. t). al§ SBeitcrfü'^rung ber fi^on im *Jfotiember 1519 auf SSunfc^ bei Äur=<br />

fürfien griebrid) in Eingriff genommenen unb im ^Körj 1521 erfcbienenen, bie tiier<br />

9tböentafonntage umfaffenbcn lateinifcben *PoftiIlc (ügl. Unfrc Sluäg. Sb. 7, 458ff.)<br />

Slbcr fet)r balb erhält biefer *]ß[an eine erfte Serfdjiebung : !L'utf)cr miü eine bcutf d) e<br />

SPoftiHe fc^affen unb beborf baju ber ^nfjt (quieta studia, @nber§ 3, 162), eS<br />

ärgert i'^n, ba^ er burd^ bie gegen ben SöWener 2atoniu§ notnjcnbig gelnorbene S($rift<br />

aus ber Stille feiner Stubicn l^erausgeriffen wirb. aSie er an 2I^eland)t^on am<br />

26. 3Jlai (enber§ 3 ^tr. 438) fd^reibt, ^atte er uor, bie bcutfc^e ^«ofliUe mit


XLll ©inleituiig jur aßatiburgpoftiüc.<br />

Übcvfc^uitg bcr latcinififjcu, gcbvucfteu 'JlbBcntÄprebigten 311 beginnen, ober bie<br />

grcunbe f)a6en itjm nod) fein (Jjeniplar ge)d)icEt (slatueram enai-rationes epistola-<br />

runi et evangelioium vernacula donare, sed vos non misistis Postillas istic excu-<br />

sas). So fonnte an bev ^püftiße junäiijft nod^ nic^t§ gefd)nfft tuevben ; anbete<br />

9Irbeiten trnfben in Slngviff genommen unb tioßcnbet, über bie Sutf)ev am 10. 3uni<br />

an Spalatin berid)tetc (6nbcv3 3 Ta. 441). Sa» (Sjeniptav ber ipoftiüe tft immer<br />

nod) nidjt ba, bev, bem l'nt^er e§ — offenbar fein -öanbeyemplar — anüertrant<br />

l^atte, f)at c§ Oerkgt, bie ^veunbe fönnen e§ nidjt finben. (Postillas nondum<br />

accepi; erratum est per illum, cui commiserain). Slbev Sut^cr i|at einen Sluimcg ge»<br />

tuu|t, um fid^ ju bet)elfcu, er tjat um ein exemplai- hrevioris posliUae gebeten —<br />

Wai barunter ju öerftef)en ift, rcirb unten {.).<br />

3)amit tritt bie jujeite 3.'etfd)iebung im urfpiünglicben !:ptane ein: ßuttjer fd)tebt bie<br />

3lböentiprebigten beifeite unb bebt mit ber *.?luelegung ber 2Bcibnad)t§prebigten an,<br />

unb jtrar in größerer 9tu§füt)rlid)teit, al« er fie bei jenen bcobad)tct fjaltc.<br />

9lun erl)ebt fid) bie S^age: toeldje 5).Uebigt I)at iiutl)er bamaU am<br />

10. Siuni fertig gehabt, unb in tDeld)er 5)icit)enfoIgc I)ot er roeiter-<br />

'^in uberfe^t?<br />

^Md) feinen SBorten mufj eä fid) um eine aBeit)nad)t8epiftel l)aubeln. 3)er<br />

3Sei{)nad)tsepiftetn gibt es aber broi, bie (Jpiftcl jur fflleffe in ber 6f)riftnad)t<br />

(Sit. 2, 11-15), bie gpiftel in ber grü^=6l)riftmefi (Iit. 3, 4 — 7) unb bie gpiftel<br />

am ß^rifttag (.^cbr. 1, 1—12); iDcld)c ift bie Pon Suttjer abfoloierte una'^<br />

S)a§ ^Jaturgemäfee ift eg, baß Vut^er fid) an bie ij-'critopenrei^c l)iclt, alfo mit ber<br />

ßpiftet ,5ur 53!effc in ber P[)riftnad)t begann. „i'utr)er griff nid)t beliebig ju<br />

unb ttiäl)ltc einen gcrabe feinem @efd)macf äufagenbcn epifteltest" (syoffert); er l^at<br />

eä, als er auf 2Bunfc^ be§ ^etjogö Sol^ann eine Shistegung bei (SPangcltumä üon<br />

ben 3lu§fä^igen Pctfaßtc, bad in bcr 5J.


Sintettuiis jut äBattbiitgpoftiUc. XLIll<br />

bvücf(icf) Ijcvuüvgc^obfn, baß cv „mitten ijim ber ert)cl)t iimb bei' leftcvev lüilkit btc<br />

Dvbnuug bied)en" miifete iinb feinen „lieben Seut|d)en bie '4>oftiC(en mitten aufe<br />

bem fafe" frebcnjte (Unfre 3tuSg. SSb. 8, 343 ; Sßofjcvt a. a C. S. 283). 3hiBcrbcm<br />

trägt bic 9lu5tegnng bcr 6piftel iit. 2 bcntticf) bcn ©tcmpel einer 6riiffnunQS =<br />

prebigt an fid). i^oflert fiat barauf aufmerffam gemacf)t, bog guttuet bie 5pve=<br />

bigt mit bcr SlntDcnbung ber ®cfd}id^te yict)cnnaä cp. 4 einleitet, gcnan toie bic<br />

Enan-atioiies ber SlbOentiprcbigten in bcr Söibmnng an bcn Änrfürften [vricbrid) (Uiiire<br />

9üi§g. S3b. 7,464). Sai loirb tcin 3"f"ü<br />

fein, üiclmcrjr toirb l'ut()cr fxd) erinnert<br />

l^abcn, boB er mit jener biblifd;cit ©rjäfjhmg fc!)on einmal einleitete, unb baf; fie<br />

ol§ Einleitung bcfonber§ braudjbar loar. @r fiat fie jetjt, baö ,5ttiette 33Jal, nuä=<br />

fül;rlid;cr Pcnnertct als cl^cbcm unb ein förnilidjcö ':].!rogrannn barouS entroidctt:<br />

fie leiert, „hai man bai inort gotti§ brauctje l)nn ^njcljcr \v(t)^ .... mit cl)ncr<br />

fjanb bie 6^riften!^et)t iaw, beffere, lere, fpelj^e, mit ber aubcrun bem teuffcl, bcn<br />

fet^ernn, ber trctlt luibbcrftanb tf)iic . . S)rnmb inollen tuljr, §o gott gnabe gibt,<br />

bie Suangelia aud) ber maffen t)anbellnn, bas loljr nit oUftjn un^cr fcclen<br />

brennen ipcijben, fonbcrun aud) biefelbcn al| cljncn Ijarnifcl) leren antf)un unb ba^<br />

mit fechten wiber alle fcl)nbc, auf ba§ mjr mit UicDbe unb Uiopen gcruft fclju"<br />

(llufve 9lu5g. 2Bb. lo ' ^ 18 f.). 4''ici'"fi4 füllen alfu bie einzelnen Sluelegungcn in ^^loei<br />

Seile verfallen, einen erbauenbcn unb einen polemifdjen Seil. Siefe programma=<br />

tif^ aufgeftcnte S)i§pofition ift in bcr iprcbigt über Sit. 2 ganj bcntlid}; mit einem<br />

fd)arfcn Slbfa^ : bcr ^arnfd^ bißer Spiftcl (Unfrc 9Iuig. 23b. 10 ' \ 54) l;ebt bcr<br />

jttjeitc Seil au. Sic 4>rcbigt über baä ©Dangclium in bcr öljriftnic^ Suf. 2, 1—14<br />

jcigt ebenfalls uodj bie Zweiteilung; £. 93 unfrer 3(u§gabe beginnt „ber .^arnf{$<br />

bic^co Guangcli". Gbcnfo bie äluelcgung ber ßpiftet in bcr 5-rül)=6l)riftmeB Sit.<br />

3, 4 — 7, bie Wiebcrum einen befonbcrcn IHbfdjnitt „bcr Ijarnfd) bißer GpiftcU" bietet<br />

(a. a. £. S. 127). Sind) in bcr Sluslcgung bcä Gpangcliumä in bcr iyrül)=(i^riftmcß<br />

Suf. 2, 15—20 ift ba§ urfprünglidje '4>rogramm nodö erfcnnbar ; eine ausbrücflid^e<br />

^cröorlicbung fcljlt jinar, ober bcr le^tc älbfdjnitt beginnt mit bcn Söorten „bifi<br />

G-uangclium ift nit faft cljn ftrcl)tt Guangclium" (a. a. C S. 141). SBicber anberä<br />

ftcfjt bie Sad)i bei bcr Sluslcgung ber Ppiftct am 6f)rifttag Ceti. 1, 1—12 : l)ier<br />

finb bie beiben Seile in Gin§ Pcrfdjmol^eu, unb ßutl^er fagt: „alßo t)abcn ttjflr, baä<br />

bi6 gan^ Gpiftcfl cljtcl Iprnifd) ift" (a.a. £). ©. 179). 53lon crtennt, bie Sigpo-<br />

fition ift in Unorbnuug geraten. Sic 5pvebigt über baä Göangclium in ber ^oljen<br />

(4l)riftmcffc 3ol). 1,1—14 üer^ic^tct barauf, ben „Aparnifcl)" geltenb ju madjen:<br />

„au6 biffem Guangetio ift nit nobt, ben I;arnifc^ ju fud)cn\ eä ift cl)ttcl Ijarnifd) unb<br />

Ijaiübtftucf", unb in bcn folgcnbeu Sluälegungen ift bann Hon „Carnifd)" übcrt)aupt<br />

ni(i)t md)x bie 9{ebe, Sut^cr t)at fein *4>rogramm öcrgcffeu. 'Jiur fedjs *4-Uebigtcn<br />

l^inburd^, mit ftetig abncl^menber Starte, l^ot e§ Porgel)altcn.2<br />

') SBrcuiict? ©tflännig biefet SRcbcncatt a. o. Ü. ®. 731 ^ot bie 3!iic[6ejie^itng auf bic<br />

früIjErcii ?liialcgiiiigcii iiiib 2iit()cr« ^'rogramm übctfc^cn. -) SJJettmürbigethjeifc id]ciiit bann<br />

in ber t?piftet 311m etfteii '.'Ibuent iiod) einmal eine Sttiiiicruiig an baä alte ^Urogramm aufjiu<br />

taud^cn (Unfrc 9hi^g. 9}b. 10'", 21). Sgl. ct'ciiba S. 23 3.6, h)o aber 1do()I feine »fäiig=<br />

iiaf)me totlicgt; jene gtinnerung mag )id) ]o erflötcn, ba% Sutljet bie Slböcntaepiftcl ja ut=<br />

iptünglic^ qIS ctfte Epifiel be-3 ßSnnjcn UJiffeu h)ot(tc unb nun an bic in 2üitfüd)fcit juevft<br />

oetfa&te ©piftcl erinnert lourbe.


XLIV ginleitintg jiiv SBaitbittgpofitllc.<br />

"Met not^ gcimiiev läßt fiel) betoetfen, ba§ bicfc fcc^« yiuslcfliingcii, bie fa^li($<br />

um jener Sispol'ition triHeu eine ©ruppc iilben, in bev aufgejäfitten IJJei^enfotge<br />

öeitüfet fein muffen. Sie britte ij-^rebigt, bie dpiftet 311 ber 5rü^=6f)iiftme§, f(I)[iefet<br />

unmittelbar an bie ,^njeite, ba§ (Juangclium in ber 6f)viftnic§, an; benn Suf^er be=<br />

ginnt fie mit ben Söorten : „S)i§e ßpiftell leret unb tre\)bet eben baä «.njr am enb<br />

beg (Suangeli gcfagt '^aben bonn bem toolgcfoncu obber gutten iniHen" (a. a. D.<br />

©.95, 17 ff. üergl. 99,20: „fo leret nn bi|e (Spiftel abernial bie ^n^el) ftud,<br />

glatoben unb lieben). Siefelbe '^^rebtgt ücruieift ober auä) auf bie erfte prüdC:<br />

„boä ttjortle: erfd^linen ift gnugfam brobcu l)n ber norigcn (J-pifteß anfigetegt" (a.a.C.<br />

©.96, 17f. ügl. 97, 2f.: „U'ie brobcu") ober: item ^o Ijnt aiiä) ©.*paulu§ ^un ber<br />

üoriflcn epiftett 2it. 2 gefagt" (a.a.C. ©.110, 2f. ügt. 11). S)amit ift bie<br />

3iei:^enfo(ge ber brei erften ^.prebigten f idjergeftcllt; fie finb fo öerfa^t,<br />

Ujic fie gebrucft würben, XJutl^er Ijat fid) an bie Crbnung ber ©onntage unb 5Peri=<br />

topen gel^alten. 3)ie öicrte Sluglegung (dtiangelium in ber 5rü!^=6^riftme^) toetft<br />

auf bie jmeite jurüif: „ma§ aber fet) (£I)riftum finben l)nn foIdE)cm armutt, unb<br />

toaä bebeutte fetju finbioinbel unb frippen, ift l)m Hörigen Guangelio gefagt"<br />

(a. 0. 0. ©. 139, 11). . . . giu ift broben gefagt, 5Jiaria fei) 6r)riftlid)e Äirdje"<br />

(a. a. O. ©. 140, 1), bie fünfte iprebigt (gpiftel am gljrifttag) fe^t einerfeit§ Por=<br />

aui, ba§ bie feii)fte (ßüangelium tu ber {)o^en Cfjriftmeffe) nod) nid)t Derfafet ift,<br />

unb anbrerfeitg tueift fie auf bie britte (Spiftet in ber 3früf) = Ö'l^riftmeB) jurüd.<br />

^utf)er fagt uämlid): „luo ober l)ertompt fol(^ luel}|e ^u rebcn, toerbcu ttit)r<br />

t)m (Suongctio !^orenn" (a. a. C. ©. 153, 8 f.) unb: „gefeöt ba§ nit, mag iä) atfeo<br />

bcnifen, bae burdjs U'ort locrb öorftanben alg Biet alfj cl)u tt)att ober gefd)id)t, mie l)m<br />

neljften (b. t). uäd)ftüergangenen) Cinangetio SucaS Don bcu Ijirttcn fagt" (a. a. O.<br />

©. 159, 14). 3in ber 3;at erläutert nun bie fed)fte '^tuätcgung bie fünfte, unter<br />

augbrüdtid^er aSe^ugnal^me. „9n|o Ijabcn \vt)x ijnn ber (fpiftet gefe'^en, tuic bie<br />

gott()el)tt ß^rifti ift burd) ben 'Jlpoftcl beipetjret aufj bcu fprudjen be§ allten tefta-<br />

tnentä" (o.a. D. ©. 181, 24) ... .<br />

3)rnmb<br />

nad) be« l'lpoftols gebanden muffen U)l)r<br />

al|o benden, Uieigott mit ij^m fetb fju fid) felb rcbe unnb el)n njort Pon fidj felb la^<br />

l}nn l}^m felb, aber baffelb wortt fei) nit cl)n Icbigcr toinb obber fd)aH, ^onbcrnn bring<br />

mit fic^ baö gan^ mefjen gotlic^cr natur, unb mie broben l)nn ber (»-piftel öom<br />

fd^el)n unnb bilb gefagt ift, baä bie gottlid)e natur al^o gcpilbct luirt, ba§ fie l)n§<br />

bilbe gautj mit folget" (a.a.O. ©. 186,17) . . . „©,^0 l)aben WX}X brobcu l)nn be<br />

ßpiftel gcl^brctt, er trage alle bing bnrdj'ö lüortt fel)ner hofft" (a.a.C. ©.211,<br />

3 f.) ,S)aS ȟortlin: (5^re t)abcu tupr broben l)nn ber (Spiftell oud) geljbrtt"<br />

(a. a. C ©. 244, 3)<br />

. . . „3ltBo niod)tcu ttii)r baS broben i)nu ber Gpifteün alfio<br />

torbeutfdien : gr ift el)n fcl)el)n ferner t)erlidcl)tt" (a. a. C. ©. 245,2). SDic fcd)ftc<br />

Sprebigt meift au^erbem nod) jurüd auf bie erfte unb britte. „9Bie ba§ J3uuorftel)enu<br />

fei), ift broben gefagt, l)nu ber (fpiftctl Don ber ß^riftmc^" (a. a. D. ©. 224, 17)<br />

„ . . feo benn ber'gtanb fold) finbfd)afft gibt, iftö l)l)e flar, ba^ bie gutten Ujcrd fotlen<br />

frei) umbfonft gefd)el)en, allein gott ^u el)ren, alfj Pon bcnen, bie f($on bie fclidept<br />

unnb ba-j'erbe.'gottio burd) ben glaiubcu t)nben, mic broben l)nn ber anber Gpiftett<br />

ift gnngfam gefagt" (a.a.C. ©. 228, 18 f.). SDic erften fed)ö ?luölcgungen finb olfo<br />

gan^ jirücifelloä nac^ cinanber »erfaßt.<br />

ä^nlidjc Söerteeife burd),iiet)en nun aud) bie übrigen ^rcbigten unb fteHen ßutl^erö<br />

SJlnfc^lu^ an bie '^JetifoVc'ifo^Ö' [^d)tx. SDie ac^tc l'luöleguug j. üi. (GPangeliuni


Sinleitimg jur SßattbutgpoftiHc. XLV<br />

am ©tcpl^anätag) tiertoeift auf bie fed)fte ,5uvüdE: „toie xm ne'^iften ßuangelio gc^<br />

fagt ift" (0. a. £. 6. 271, 8 f.) . . „broben ift er eijn liec^t unb Iclicii genennet"<br />

(a. a. C. ©. 2S4r, 20). 9Uc^t minbct auf bie fünfte unb britte: „benu ivie id^ me'^r<br />

mal gejagt, man mufe gar tool odjt traben auff 6^riftu§ Ujort" (a. a. C. S. 279, 3)<br />

.... „'JJun ift broben i)nn etincr cpiftcU gefagt, wie eä nit gnug ift, bog xo\)x<br />

frum fmb" {a. a. C ©. 281, 7f.). S)ie neunte 4>i-ebigt (Gpiftel am S. 3ot)anne2i=<br />

Xoge) Weift jurüdE auf bie fiebente unb britte : „SöaS gottiä furcht unb t3erei^ticfel)t<br />

fei), Wirt ^ie nit gefagt, broben aber ^aben wijrfe offt gefagt" (a. a. C ©. 290, 20)<br />

fie öerweift öoraui auf bie je{)nte ^Pvebigt: „@ä reijmet fid^ aud^ bige ©pifteH mit<br />

bem euangetio nit übet" (a. a. C.


XIA'I Siiilcitung jut SBortburgpoffiHc.<br />

.^el^nten ^jvrebigt bic elfte fcrtiggefteüt imb in Erinnerung boron, ol^ne bie SlbreeU<br />

d)ung üon bcr 9{ctt)enfotgc ,511 bebenfen, bic elfte bie „tiorige" genannt, ift 3U<br />

unnatürli(^, um tt;af)rfc^cinlid& fein ju fönnen. Sie fünf^efinte Sluslegung (ßpiftfl<br />

nm läge ber fieitigen brci .({onigei tt)cift .^uriict auf „tjorige (Jpiftcl" (520, 19),<br />

iDDinit t)erfdt)iebene gemeint finb, bann auf bie Epiftell am ^ceujatjrstage, „roie wtjx<br />

broben gefjort ijaben" (521, 16), „toie t)nn bcr uetjiften §piftc[ gcfagt ift" (541, 20f.);<br />

fobann inirb bic fünfte 5prcbigt zitiert: „Gjo ^oben WXfx btobcn Ijnu ber Spiftet<br />

am Gbriftag geboret" (526, 15), unb enblid) fann bie le^te *4-'rebigt nocE) nidit ge=<br />

fdjriebcn fein, ba gutl}er auebrüdlicf) fagt: „ttia§ aber bcr gcllftlid) üorftanb fei),<br />

icottcn XaXjx t)n^ (Juongclium jparen" (554, 21). Sicfe Sdjlußprcbigt be,5ie!^t fic^<br />

auf bic öorfiergebenbc jurüd: „bi^ ßuangelium ftymmet mit ber ßpiftcH" (557, 4)<br />

„unb tüietnol Sfaiaä ^nn ber (JpiftoIIn aüel)n fagt üom gollt unnb tucljraud), fcbmet)gt<br />

ber miirrbcn" (721, 19). SluBerbcm greift bie *^lu§(egung auf bic ,^»üeite jurüd:<br />

„al^o ^aben tt)t)r brobcn gcfjort, bal ber ßngel bcn I)irtten aucE) cljn t^ctjc^cn gab"<br />

(576, lo), „am ßbriftag l)wn bcm crftcn Euangclio babenn tvt)x gcbortt" (597, 18),<br />

ferner auf bie jtoijlftc: „item, ^0 I)aben unir aud) öou Simcon unb Canna geboret"<br />

(576, 18), auf bie brci^cfjntc, aüerbingö in unbeftimmtcr {Voim: „ba§ tütjr burd^ Ijbn<br />

t)m gtairben frum luerben unb barnad) äffe merd frei) tbun bem ncf)ftcn tju gutt,<br />

line offt gefagt ift" (578,17) unb, uneberum uubeftimmt, auf bie jcfinte: „roic=<br />

lüof aber id) brobcn Ijm aubernn gunngflio aud) bauon gefagt" (682, 4).<br />

9Jimmt man äffe biefc Se3ugnal)mcn .jufanimcn, fo fann !ein S^'fifcf f«'",<br />

ba^ £'utf)cr bie Spiftcfn unb Guangelicn ber 5|.'oftitIe »on (>f)riftnad)t bi^ (Jpipbanien<br />

in bct Meificnfofge bcr SPeritopen berfa^t tiat. S)a§ wax ja aui^ bal 9laturgemä6e.<br />

9iun eiT)ebt fid^ bie Uicitere grage : ift e§ mögfic^, bie einjefnen 5prebtgtcn<br />

noc^ näficr jeitfid) ju firicrcn ?<br />

S)en terminus a quo I)aben tüir bereits getronnen: Sic erfte 5prcbigt ift om<br />

10. Suni 1521 fertig gcnjcfeu, mie Sutber au Spnfatiu bcridjtctc. Scr tciminus<br />

ad quem ift aucb mit jicmtidicr Sid)crbeit jU geben. Senn bie Snciguung ber ipoftiffe<br />

an bcn ©rafen 9Hbred)t dou '»Blansfefb ift batiert „am tage fanct Cififabctl^ 1521"<br />

b. f). am 19. Dioüember. „(Jr loirb alfo mit bcm aSeibnad)t5teif fertig gclcefen<br />

fein" (SSoffert); benn ein SJortuort pflegt man nidjt mitten in ber 3lrbeit, fonberu<br />

uacb bem 9lb)d)tu§ p fd)reibcn. Vlffcrbings infofern ift t'utfjcr nod) nii^t gauj<br />

fertig, afs bie 2lbüentlprebigten nod) ausftnnben (f. unten), nur ber fog. ä)eif)=<br />

nad)t§teif toar fertig, bot aber ein Qbgcfd)(offeneä @anäc§, fo bafj bie 3fbfaffung<br />

eines 9>ortBortcg toobt ücrftnnbfid) ift. i'affcn fid) nun nocb nähere ßinfc^uittc<br />

inncrljolb bes S^i'i^au'ii^ !'*• Si""' ^''is 19. iJioüembcr getüinncn?<br />

3fm 13. 2iuli fc^rcibt 2utl)cr an 5Jlefand)tf)on : ego postiilas in evangelia venia-<br />

cula liaclo, statim inissurus atl iiiciideiii, ubi dcnarium attigcro (Gnbcrl :i, 190).<br />

Sie atrbeit an bcr 5J!oftiffc ift alfo meitergegangen, abgctd)idt l^at Sutber ober nocf)<br />

nichts, ba§ »üiU er etft tun (raissurus), ober er fa^t ba§ 9(bfenben fd)on ini<br />

Slugc, tonn alfo uid)t oHäutücit boüon entfernt gemefcn fein, eä gilt nur nod^ ab=<br />

loarten, ubi denaiium atli^'eio. Söae bcifet baS ? enberä ((frf. 3lugg. ^ Vll S. X)<br />

übcrfcfete : fobalb ber .^el^nte Sogen fertig fei, rcbreffierte aber in ber 9tuigabe bc§<br />

J.'ut^erbriefnjed)fcl5 bicfe Scutung mit ber 33cgrünbung: 2utt)cr tonnte nid)t loiffen,<br />

wann fein ^Jlanujfript .je^n 53ogen füfftc, es fei 3U ergänzen : denariuni evangcliuni,


(»inleituiig jut aOattbutgpoftinc. XLVII<br />

fllfo: irann er jcl^n ©öangclicn Qulgcoibcitet ^ofce. (JiibcrS bcvicf fidf) für bicfe<br />

Deutung auf liJar 2eny. ßritifd^c (frörtcnmgen 511V aBavtbuvgjeit ("Blorburgev<br />

^Programm juv ^ut]^er=5eier 1883 ©. 36). Sin bcit „jcljnten 5?ogeu" lüirb in bev<br />

Zat nicf)t 311 benten fein, bie ton enbeTS = Sen3 gegebene aSegrünbiing bafür ift<br />

über^eugenb: an bie Slularbeitung üon „jcfin ©öangclien" Wirb man jebo^ anä)<br />

nid)t benten, benn c* ift nid^t cinjufeTien, intDieiern fiuUjer bomit einen l'lbfc^hife<br />

eircidjt ju l^oben fioffcn fann, bcr bie Srucltegung rcdjtfcrtigte. 5üielinet)r l)Qt er —<br />

bai t|at ö. Sommer (l'ntl)crbru(fe auf ber Hamburger Stabtbibliotbet 1888, ©. 156)<br />

richtig gefeiten — bie $rcbigtcn für bie jetin Sonn= unb gefltage üom 1. 'Jlbtjent<br />

bi» 6pipf)anien im 3Iuge. 63 finb baä P()rifttag (6 ^prcbigtcn, ha für bie öcr=<br />

fdliebenen 5ßctten je befonbere Sterte öorgefetjen finb), Stepfjanitog, ^ol^anneitag,<br />

Sonntag na6) bem ß^rifltog, ^JeujabrÄtag, &pipba"ien unb bie oier Slböcntefonn^<br />

tage (je 2 fprebigten, dpiftel unb ©Dangelium). Sqs gibt ein abgtfdjloffenes föanjei,<br />

ba% bem SrudE übergeben »erben tonnte. Suf^er mufe flott gearbeitet l^abcn, uienn<br />

er ben 9lbfrf)(u§ bicfcä 2Bcrtes Bon 24 ^»rebigtouslcgungcn ]d)on in§ Sluge faffnt<br />

fonn ; bie Strbeit ift burd] ben gaujcn Jiuni binburdj öorniärtS gegangen, bann<br />

aber mit SInfang 3uli in# Stocfcn geraten, infolge üon i*cibauungsbefd)Un'rben bat<br />

Sutt)er, hjie er in bemfclben Sriefe Oom 13. 3uli fdireibt, feit ac^t Zagen nidjtö<br />

me^r arbeiten tonnen (oclo iam dies sunt, quod nihil scribo, neque oro, neqiie studeo).<br />

3lber bag Übel ftiar behoben reorben, Sut^er fa§ nm 13. Suti toieber au ber 'i'lrbeit<br />

(ego . . . tracto), unb Slrbeit^freubigfeit unb »frifd)e fpri(^t an^ bcr Hoffnung auf<br />

3lbfc^lu6 be§ SEÖerteä. 6r l^at audj injroifi^en ^ugteic^ mit ben mebijinift^en 5|.!iEen<br />

alle getonnfc^ten 2?üd)er, barunter oud) bie postilla brevior erhalten, 'iDieland)tt)on<br />

batte fie am 6. 3uti Spalntin jur 93eförberung mitgegeben, (iiergl. Rubere 3, 199,<br />

Corp. Ref. I 417).<br />

9lbcr mag nun mit bcr Senu^ung ber gefanbten Literatur bie Sc^teierigtcit<br />

ber 3Irbeit geftiegen fein ober toeldbca ber 6runb fein mag, S]utbcr bat feinen Gnt=<br />

fi^Iufe, erft ha% abgefcfiloffene 2Bett (9lbticnt bi§ epip^anien) in bie Srucferei 3U<br />

f^icfen, balb geänbert. Äurj nad^ bem 15. 2SuIi Ijat er an Spalatin 2>erf(^iebene§<br />

(alia) gcf($idt (ßnbere 3 9Jr. 446, Spalatin fcfiicft es an l1leland)tbon weiter, Corp.<br />

Ref. 1 9lr. 124), unb baruntcr mufe fic^ nucb ein Stüd ber '^.'oftiße befunben Ijaben,<br />

benn am 31. 3uli fdjrieb l'utbcr an Spalotin: quae hie mitto reliqua Poslillao,<br />

curabis praecedentibus adiungi. 6r !^at alfo bamalä ben 3Jeft (reliqua) be§ fertigen<br />

5JJanuftvipfe§ bem Sfreunbe übcrfcf)idt. £cr Siud follte in Sßittenberg möglid)ft<br />

balb beginnen, bie ^ßoftiHe foEte Por anbcrem gebrudt Werben (curabis ... et<br />

Viltembergae excudi prae omnibus). ßutl^er Will ba§ ©einige ba^u tun, er mill<br />

ftc§ eilen (festinabo), unb, toie fdbon 9Jlitte 3uli beabfidbtigt, foll bai SBer! bie<br />

6pi)lel unb (Söangelien bcr jc^n £oun= unb lycfttagc üom 1. 9Ib»ent big ßpipbonien<br />

umfaffeu unb ali ein ©aujes, ols ein 33ud) l^erauägegeben toerben (festinabo, ut<br />

denariuni evangeliorum absolutum eniillamus pro uno libro). Scjügticb ber 9lböent§=<br />

prebigten l^atSut^^er je^t einen neuen unb bocb alten (f.o.©. XLII) ^pian gefaxt: er will<br />

— offenbar im Sntcreffe, fo am fdjnellften fertig ju toerben — bie oier ^IbDcntsSprebigten<br />

überfe^en, fic an bie Spi^e peEen unb baö Übrige ^injufügcn (quatuor Dominicas<br />

transferam et reliqua adiiciam). Stuf biefe SSeife, l^offt er, wirb bas Sud) nidjt ju<br />

umfangreid^ für bie Sefer unb nic^t ju teuer (quod facio, ne über nimio magnus<br />

terreat legcntes etementes, simul ut interiin habeatur, quod discatur), unb e# ift


XLVIII Einleitung 311t aBnrtbitrgpoftiKe.<br />

bann ircnigfteng etoa§ ^uv SoIt§6cIcIjn:ng gcfc^affen, bt§ bie 9an,5e ^pofiiUc fertig<br />

ift (fo g(Qu'&e id) bie Sdjlufeii'orte simul iit interim uflf. beuten ju füllen; ben 5cqc^=<br />

lDei§, bQ§ Sut^er bamal« unrttic^ an eine ganje 5poftiIIe bcidjtc, über ben SBintcr=<br />

teil "^inaug, f. unten). SBarum SutTjer ba§ 5Jknuftript nidjt bi§ ^um 3lbfd)Iu^<br />

ber (fptpf)anienprcbigtcn bei fid) bebielt, »ciffen lütr, irte gefagt, nidjt. 2ln einen<br />

foforttgen 2)rud be§ überfd^idten Seile? fann er nic^t gebadet I;aben, bcnn bie<br />

9lbücnt§prebigten foüten ja an bie Spi^e fotnmen (reliqua adiiciatn). @§ mögen<br />

braftifdie (Sriinbc getoefcn fein (günftige ©elegenfjeit, baä 5]lanuffript ju onbcrcm<br />

ju pacEen, ober bergt.), jebenfallg faf) ^utf)cr ben balbigen Seginn be§ Srude§ t)or<br />

?Iugen, ba§ fagen feine SBorte unb beircift fein i'erljalten.<br />

Siefe ^Öffnung auf eine rafdje Scenbigung feiner SIrbeit berrät nud) nod) ein<br />

Sd)rei6cn Sutt)er§ an 5J^efan(^tl^on üom :!. 9luguft. ©patatin l^at gegen Sutfier<br />

über (angfanteg S)ruden gef lagt (conqueritur ctinin mihi de tardilate vestra excudendi<br />

(5nber§ :3, 213); barum mu^ Suf^cr ein biäd^en fctjelten (arguo alque — fo ift trollt<br />

ftatt itaque 3U lefen — increpo vos opportune et iinportiine). Sed)§ 5)Sreffen, fo<br />

t)ört er, fte^en jur 5J3crfitgung, er fd)ä^t, ba| er für fid) allein Pier in 3lnfprud;<br />

nimmt, 5)lelQnc^t{)Dn§ loci brei unb ßorlftabt .^ttict (liabetis, ut audio, sex prela,<br />

et ego, ut numero, sohis quattuor occupo, Mctliodus tria et Carlstad duo). Sieben^<br />

foHg aber foQ bie SpoftiHe gut unb forrett gcbrudt toerben (velim autem Postillas<br />

bono et correcto typo excudi). (5cf)tt)erlid} l^ätte Sutl^er fo gefd^rieben, Wenn er<br />

nic^t ben balbigen Segtnn bc§ S)rudc§ tjor 3lugcn gcfefien Ijütte. Slber bie Über=<br />

taftung ber ^l^reffen trurbe jur .Kalamität. 9lni


@iii(cititii(! 3UX- SßJnrtbutapoftinc. XLIX<br />

JTofd^c aU füv bcn 9lu^cn bcv £efev fovgcii. 3Ba§ Tjei^t nun: cum liabcam fermo<br />

decem niagnos quaterniones in cadcm rcl SSofievt (©. 304) iimfcE)rci6t: „am<br />

15. Slugufl berechnet 2ut!§cr fein büljerigei 'iDlanultiipt ber ^PoftiHe auf je'^n SBogcn<br />

großen O^ormatS." Gl müßte alfo bauad) ba§ liaheam foWDt)[ baä tiercit^ ah=<br />

gefanbte, ati aud} baS nod) in Sutf)cr§ .^-iünben befinblidjc SJlanufhipt be3cid)nen,<br />

„obrao'^t — fo ift cum auf jeben goH 3U übcrfc^cn — id) faft 3cT;n gvofje Sogen<br />

in ber (£ad;c fertig tioBe". 5Da§ ift eine mügtidje Deutung, aber id) tjak fdjon<br />

früt;er (3citfd)r. f. tciffcufd). Stjcülogie 41, 608) eine anberc SIeutung öorgcfdjtagen,<br />

biemir ungo3lDungencrcrfd)cint: „obirol;! id) faft jcljn große Sogen in ber Sadie bei mir<br />

Ijobe". 6i würbe fid) bann alfo nur um baä 5Jianuf£ript I;aubeln, bai ßutt^er bei fid)<br />

fertig auf ber SSartburg Ijat, uidjt aud) um bag fd)on abgcfdjidte; biefcS öiel=<br />

me'§r müßte t^injugcjäblt n^crbcn, um baä ©efamtmanujtript jn crljalten. SBo'?<br />

biefe Sentung cmpficf)lt, fiub bie Dortjergetjcnben unb uad;fo(gcnbcn Söorte: „turj,<br />

i^ fd^ide heStjalb ni^tS mcl;r, idj icerbe nid)t§ toeiter mel)r fd)iden", ba^u paßt<br />

otä prifter Irumpf am beftcn: troi^bem id) faft jelju große Sogen bei mir l)Qbe;<br />

Iiabcam ift üorauigcftcltt unb t)nt offcnfidjttid) bcn Ion. 3ft biefe Seutuug rid)tig,<br />

fo fann ßuf^er fd)irertic^ an 9JleIand)tr)on am 0. Slugnft 9i)tanuftript gefd)idt I)aben<br />

bcnn bom 6. Shiguft bis !'>. 2Iuguft bie Slrbcitäteiftutig öou ctioa jelju großen<br />

Srudbogeu ^u leiften, ift jtoar uidjt ganj nnm5gtic^, njoTjt aber nidjt gcrabe iuabr=<br />

fd)cin(id). Söir merben öictmeljr bom 31. ^uti an, an ntcld)cm 2age ja Sutfjcr<br />

ben bamatigen 3left ber 5poftiüe abfd)idte, red)nen muffen; aud) bann bleibt bie<br />

9(rbeit§(eiftung 8utf)cr§ refpettabcl, aber mon t)erfteT)t bann auc^ um fo beffcr, baß<br />

er an balbigen ?tbfd)hiß bcs ©au^en bad)te.<br />

(sd)on am Sd)(uffc beä Sriefeg ift ßut'[)er§ ©rimm t)crraud)t. Gr änbert<br />

feinen Sorfa^ (mutavi consilium) unb fd)idt, Wal er an 5Jianuftript ber ^poftiHe<br />

bei fid) t)ot (et mitto rcliqua Poslillarum). Seine ßrftägung ift biefe: e§ {i3nute<br />

ber Srud beS biSl)er gcfd)idten 9Jlanuffripte§ fd)on begonnen ^bcn unb ein 9iuf-<br />

fd)ub ober eine 2inl)ibierung uumöglid) werben (cogitans, si forte coeptum sit ex-<br />

cudi id, quod prius miseram, ut dilTcrri aut inliiberi non possit). Gr fügt nod)<br />

einen SBunfd) für ben Srud I)in3n: er möd)te bai ^nd) in cubitalis papyri modum<br />

gcbrudt fcl)cn, unb jttjar mit Sottt)er§ 2l)pcn. ©runb für ba§ große »^-oxmat ift<br />

ber Umfang bei Snd)ei: quia magnus erit über. SCßai l)eißt aber: cubitalis papyri<br />

modus? £en3 unb Gnberi fowie bie äWcite Auflage üon SBa(d) tiermuteteu: Cuart=<br />

format, Soffcrt : gotioformat, unter Sernfung barauf, baß cubilab's eKengroß t)eiße<br />

unb baß bie Söorte: magnus erit über golioformat forbertcn. £etjtereä ift uid)t<br />

ein3ufel)en, boi Sud) Wäre für Ottaöformat ju uul)anblid) geworben, wie bie in<br />

Cttaü gebrurfte tateiiüfd)c Überfc^ung Suceri beweift, wü^renb I)ingegen bai<br />

Quartformat, in bem ja bie ^'oftifle tatfäd)(id) gebrudt würbe, aud) wenn man<br />

bie Stbtientiprcbigten I)in3uninimt, burd)au§ f)anb[id) bleibt. S)abei foUte jubein<br />

nod) geteilt werben! (]. bai gotgenbe). fiutl)cri X'lrbeititeiftung rcbujiert fid) natürtid)<br />

nid)t unerl^eblid), ie nadjbem er 3e()n Sogen Quartformat ober Sotioformat an<br />

2)knuffript nad) feiner Sered)nung bei fic^ ()atte; benn bie magni quaterniones,<br />

Pon bencn er fprid)t, fiub jWeifelloi ali modus cubitabs papyri gebad)t. Soffert<br />

Weift barauf i)in, baß cubitabs eltcnlang bcbeute, imb beitjalb Sotioformat ge=<br />

meint fei. Sliefc Sebcutung :^at cubitalis allerbingi, aber Wäre uid)t ben£bar,<br />

baß i'utt)cr üon cubus = äßürfcl ableitete unb cubitalis papyrus quartförmigei<br />

ßutf)cx§ SBcrle. X, 1" IV


L Pinfeitung ,5«^ SBatlburgpoilino.<br />

^a])hx fiebeutctc? fflJon tuirb bQ§ „eüentang" bod^ fcl)njerlic^ prefjen bürfeii. Uiib<br />

bai um fo li'cnigcv, nli literac cubitales = literae quaclratae finb (Du Gange II 641).<br />

9}od^ bleibt bic gragc, tcie Suf^cr ben!en fonntc, es fei mit bem Srucfc fd^on<br />

begonnen irorbcn? ©v f)Qtte bod) flcti bie ?Iböcnt§prebigten au bcr Spi^e gebadit<br />

unb nod) am 31. Sutt baS ouSbriicfticf) gcfagt (f. oben ©. XLVIl). Unb auäj jein am<br />

3. 9luguft QUägefpvod^cner SBunfc^: velim postiUas bono et correcto typo excudi<br />

tann in Übcreinftinimung baniit qI§ ein Sufunft^iounffi). l^^"" ^lie ganjc ^pofliCe<br />

fettig fei, gebeutet luevben. Cbev tiicneid)t nii$t? Cffenbat Pevmntet er jeben--<br />

fnllg jc^t, eS fei uncvQC^tet feine§ uifprüngtidien $tancg bQ§ Wanuffvipt in bie<br />

Srucferei gefd)icft icorbcn, tva% ja iufofcrn fcfir erftävlic^ geUJcfen tüörc, aU<br />

l'ut^eva crftc ''^u-cbigt beuttid) pvogrammatifc^en grpffnungSdjavatter, tucnn ic^ fo<br />

fagen foH, trug. Sic SSorauifetjung unb Stnna'^mc aber, bafe bcr SrucE »o^t<br />

fd)on begonnen Ijabc, ,^tüingt if)n ,yi einer 3inbcrung bc? urfprüuglidjen !ptane5,<br />

mit ben 3ib0entsprebigtcn bie ':;.>oftitIe beginnen ju laffen ; benn bie waren ja noc^<br />

ni($t fertig. Sut^er entmirft benn and) einen neuen 5p[an. gr fagt nämlic^: „id) toiE<br />

aber ba§ Sud) in bic Pier Jcile be« Sa'^rei teiten, t)on Cuatembcr ju Cuatember,<br />

bamit c§ uic^t ju unbequem unb .^u foftfpiclig wirb" (dividam autem eum in<br />

qualuorpartesanni, deaiigaria in angariam, ut sit iionnimisonerosus et suniptuosus).<br />

Sei biefer Seilung nat^ Cuntembern fonntc natürlid^ mit bem Srud fc^on bc=<br />

gönnen trcrbcn, benn bann lief ein Seit Pon SS3cil)nad]ten bi§ 93eginn bcr gaften^<br />

jcit, ein juicitcr Pon SnPocaüit bi§ ipfingften, unb bann mürbe bic SrinitatiSjcit<br />

©ept.) in ^toei .g)ntftcn gelegt. Sie 9tb=<br />

burd; ben Sag ber Ärcn3erl^Dt)ung ( U.<br />

öcntiprebigten mären bann ba§ Ic^te Stütf getoefen, ücrbunben mit ben fpäteren<br />

SrinitatiSprebigten. Sut^cr benft alfo jetjt baran, bic SlbPentSprebigtcn PiJtlig ,5U=<br />

rii(f.iuftcllen angefiditä ber burc^ bie ?Inual)me bcS SrudbcginnS entftanbcncn Un=<br />

müglic^feit, fie an bie Spi^e bcr ^poftiHc ju fctjen. 2Bie er auf ben Giebanten<br />

tnm, bcr Srud l)abt ePentuell fd)on begonnen, wiffen mir nid)t nn'^er. Suttjcr ift<br />

fic^ offenbar felbft nid}t red)t !(ar, ma^ meiben foH, benn bic ganje Sicrteihmg^<br />

unb feine übrigen SBünfdjc fmb eben nur 5plane Sntt)er'5; er mcijj felbft, ba^fcin<br />

Söille nid)t ma|gcbenb ift (Scd frustra liacc volo, cum non quod ego velim, sed<br />

quod agitur illic, fieri possil). 31uf QÜc fyällc ober foH ©palatin fein 2)lannf!ript<br />

gut auffieben ober e§ i^m 3urücffd)iden (quidquid vero fit vel non fit, cura, obsecro,<br />

ut bona fide custodianlur isla nianus nieae excniplaria aut ad me remiltantur).<br />

Sorten I)Bren Wir nid)t§ ^Iäf|crc§ über bie ^«oftillc bi§ jum 17. (September,<br />

bem „tag ^amperti". Son biefem Sag an batiert nämlid) bie Sßorrebe feiner 3In§=<br />

legung bc§ Cniangeliumä öon ben ,^cl)n Jluäfäljigen i.'uf. 17, 11— 19, bie er auf<br />

befonberen SQ3unfc^ beS fyürften 3oI)ann Don Sad)fen angefertigt l^atte. 91m iSd)luffe<br />

biefer Sorrebe fogt er nun, er l)abe mit 9lbfid)t biefc» ?Dangelium gefonbcrt au8=<br />

geljcn loffen, bamit über bic Seichte j?larl)eit f)crrfd)c. „9Iud) Wil id) I)iemit meinen<br />

lieben Scntidjen bie ^püftiflcn crebcnl^cn mitten nufj bem faf^, iiMclrol ic^ fie<br />

itjt nit weitter benn oomm Slböent bif3 auff 6piptjania bradjt Ijabe unnb mitten<br />

') SicIIcic^t ^Sngt mit btcffm ^Tnnc bcr 5DierlciIung jiifnmmc« bcr SfethJciÄ Unftc 9In?g.<br />

S8b. 10", 442, iDofclbfi Siill)ct oiif eine '4>tcbigt für Woriä Sidjtnic& Ijinbciitct. 3cbcnfan-$<br />

jeigt bicfe Stcllf, bnfj i.'iill)et bninol? on eine 35}citetfiil)tung bor !|}oftine über 6pipl)anicn<br />

l)inaii7 badjte.


Siuleilung jur Sffiartburgpoftittc. LI<br />

l)nn bcv erteljt iwuh bev teflertv tcilleu bie orbnuiig hxtäjm imifj, boi$ fca ligt<br />

nichts QU. (J5 fompt tool loibbev tju xid)t" (Unfve SliiSg. 33b. 8, 343, ögt. Qud)<br />

oben S. XLIU). S)qI göangelium tion ben 3litifä^igen Irar ber 2ejt am 14. Sonntag<br />

mä) Irinitatii, unb, toie SSoffcrt mit 9{ed)t f)erau5^ebt, jclgt biefe äu|evmig, ba|<br />

Sut^er fic^ ftieng an bie 5perifDpenfo(ge I)ie(t, nah wir aui) id)on anbciircitig fcfl=<br />

gefieHt l^abcn. Sut^er l^at mit bieicr ^luetegnng Don Üut. 17, 11—19 bie 9Jeif)cn»<br />

folge bure^brod^en, l^at in feiner 9h6eit an bct aBintcrpoftiHe eine ipanfe ein=<br />

treten laffen' unb mitten aii§ bem ^ag hebcn^t. 9lbcr tnieüiet f)atte er fertig '.<br />

aSoffert meint: „Snt^er Ijatte atfo fcfjon bie ^.prebigtcn für Öpipfjonien bcgon=<br />

nen. ^Iber er fann :^ier nur bie ^«rebigt über 3cf. 60 - olfo bie gpiftcfprebigt<br />

— imJUige '^abcn; benn »enn bie iprebigt über bie ^e^n 9luifä^igen nocf) 9lnttänge<br />

an bie üier üoraulgcbenben '^rebigten jeigt, alfo jenen ,^eitlid) naije ftel^en mu^r<br />

fo finben fid) aud) SJcrü^rungen ämifdjen if;r unb ber 5prebigt über 3e). 60, unb<br />

jtoar fo, ba^ elftere bie loeitere äusfü'^rung ber bort fur.5 angcbeuteten 6ieban!en<br />

gibt". Stber ba§ ift fein jtoingeubei Slrgnmcnt. Spvad^Iid) mb gl id) ift alfer=<br />

btngS, bQ§ „bifj auff epipf)ania" ,5U beuten: bis ^um Einfang tion 6pipr)anteu,<br />

aber notloenbig ift ba§ ni(^t. Wit „lUnflöngcn" unb iBerüfjruiigen bei fiutl;er ju<br />

operieren, ift ftet§ mi|(ic§, ba fie fe(;r nnfttürlid) finb unb auf S^iaä beruf|en<br />

fönnen. Setbft einmal angenommen, bie Sluslegnng tion 2u!. 17, 11 — 19 gäbe<br />

bie weitere 9Iu§fü^rung ber in ber Gpiftetprebigt 3U (Fpipljanien fur^ angfbeuteten<br />

©ebanten, fo i|l baburd) fcineöttjcgg aulgefdjloffen, ba§ auc^ bie (Süangeliunii=<br />

prebigt ju (fpipfjanien fd;on fertig toar; benn loarum l^ätten ftd) irgenbroie Sc=<br />

jie'^ungen jn it;r in ber *prebigt über bie .v^eilung bev 9tu5fäi3igen finben muffen?<br />

©0 bleibt alfo bie 9Jcöglid;£eit, ba& iCnttjer am 17. September ben erften leil ber<br />

Spoftitte, olfo ßl^rifttag bi§ Gpip^anien (einfc^l. beä ßüangeliums) fertig Ijatte unb<br />

nur nod; bie SBibmung ausftanb. 9(ter nod) eine britte ']}löglid)feit befielt: Sutfjer<br />

l^at bie SBovte in jener S)orrebe gleidjfant Povbatiert, b. t). auf ben Sag, ba ber<br />

S)rutf feiner nidjt gan^ brei Cuavtbogen umfaffenben Schrift fertig toar. @r ber=<br />

fe^t ftt^ atfo auf ben Stanbpuntt eine§ Sefer?, bem ber tioHenbete Srud tior=<br />

liegen U'irb, unb fagt i£|m: meine ipoftille ift nod) nid)t mcitcr gebiel)en atS tion<br />

9lbBent bi» @pip[)onien eiufd)l. S'ann alfo f)ütte 2utber nur in§ 9luge gefaxt bjm.<br />

all ftc^er angenommen, ba§ jur 3fit ber SJollenbung jenei Srudeö feine '|*ofti{lc<br />

bii 6pipt;anien fertig fein roerbe. 5Jatürlic^ fann er bann nidjt tucit Pon biefem<br />

9lbfd)luB entfernt gcuiefen fein, aber loir finb nidjt genau in ber Soge ju fagen,<br />

njie »üeit er am 17. September getommen toax. ^a, ba Ihit^er e§ evft ©patatiu<br />

anbeimftellt, ob er jene 3lu6legung brurfen laffen unb fid) nic^t mit einer 9lb=<br />

f^rift feine§ 5J^anufEripte§ für ben C'si^äog begnügen teilt (ßnber» 3 Dir. 457),<br />

fonnte Sut^er mit einer längeren Qnt noc^ red)neu. ^Jkn »ivb auf eine 3i'itot=<br />

re!tf)eit in Sut^crS Jffiorten binweifen bürfen, wenn er fagt, er 'i)ahc bie *4-'of'iIIe<br />

pon 91 b Pen t bü auf §pip^anien gcbradjt. Senn ba§ ift rid)tig nur, wenn<br />

tnon bie tateinifc^en 9lbtientspvcbigtcn ins 9(uge fafet, bie Sutt)cr ja aber nod)<br />

überfefeen wollte. §0 bürfte aber gerabe biefe ^nforrett^eit bafür fprec^en, bafe<br />

Sut^er fic^ mit feinen SGÖorten auf ben Stanbovt beS iiicferä ticrje^t, bem jnr<br />

') jfa» h)itb in ber Siteratut jut (Sntftc^ung ber iJJofliüe (f. u.) faft but^lucg bctoiit.<br />

fflgl. nud) 31. «ifc^, Siitljetä SSibclDctbeiilidjinuj, 1922, ©. 42.<br />

IV*


LIT Sinlcitiiitg jut SfflartbutgpoffiHc.<br />

Seit feiner Settüve bie 5poftiIIe aU ein gefdjioffenei- Seil l)on 3(bücnt Bis Cfpip'^anien<br />

liorliegt. Siefen Qefdjloffencn 2;cil aU ein ©onjcä '^crouSjugcbcn, Tjatte er aber<br />

id)on früher ini Sluge gefaxt (f. o. uirb<br />

Pon Pornf)ereiu für ben Slnfang, al§ Ginlcitnng jum Öian^en gcbndit fein, nid)t,<br />

tüie Soffert öermutet q18 „aud) für ben 9lbPcnt§teil bered)netc§ Sd^lufjloort". 2Bie<br />

ber 3nl)alt (man Pgl. 33b. 10 i ', 8 ff.) beutlid) licrrät, I)anbelt e§ fid) um eine<br />

allgemeine ßinfütjrung in bie 5poftille. Son ber Überfd)rift ju biefer tvinfül^rung<br />

au§ wirb auc^ fofort flar, iumiefern Sutl^er im iHiefe fagen fann evangelüs<br />

praeponendam, mo ci fid) bod) um Cfpiftcln unb 6oangclien tjanbelt: aud) in ber<br />

Überfdjrift ift bie gan^e ^^'oftille evangolia, unb 2utl)er feljt tuciterljin au§einanber,<br />

ba6 epiftel unb Gonngelien nur f^ormcu beS (Jpaugcliumä finb.<br />

(Sd;on biefe tritifd)c 9icPne über bie äiufjcmngen !iintljer§ ,pir SBeil)nad)t§=<br />

poftitle Perröt, bo^ e§ nid;t müglid) ift, fo genau, mie 33üffert§ fdjarffiunige il3crcd)=<br />

tiuugen es Perfnd)tcn, bie 9(bfaffnngS)eit ber ein.^elncn '43rebiglcn ]n pyieren. 93üffert<br />

tedinct fo; am 10. 3nni mar bie erfte 5pvebigt fertig, l'ou ba bie Vlnfang ^'di<br />

nod) Pier mcitcrc, bann fei eine ^^aufe eingetreten. ®enn „c§ plagte iljn fd)ioereä Sei=<br />

ben, ba§ i()m om £d)lu6 ber ^^^rebigt ,^ur l)ot)en 5)lcffe am Pt^rifttag .g'cbr. 1, 1 — 12<br />

ben Seufier nuäprefjte : ^d)<br />

fann nid)l meljr, mit Uicldjem er bie (^ebcr nicberlcgte."<br />

„^Leuten mir biefe 2Borte rcd)f, fo Ijafte i.'utljcr bis jur elften 3Bod)e be§ 3uli<br />

fünf Sprebigten ber SÖ3ciI)nad)täpoftillc bearbeitet unb tjoffte in furjer 3"' il)" 3«^)'<br />

') 20^ et bot Syrgiiin bct Vliielrgiiiifl bei 'JlbUfiiti-prcMfltcn fettig l«nt, ift fid^ct. Tniii<br />

bie jhjeite Slboent^ptcbigt bciicljt fic^ oiif il)it äiiiiitt (j. ii. lltiirc Slii*g. Sbb. 10 • Ji, 2ü).


©iiiteituiig jur aBartOutgpoftille. LI 11<br />

auf it^n jii bringen, toetdje bann fofoit gebvntft torrbcn follten." 9(6er bie 2öovtc<br />

finb fii^crtid^ nidjt rid^tig gebeutet. S8on jenem ©euf^cr, mit >ueld;em er bie i\e=<br />

ber niebericgte, ift feine 3icbc. Wan üergicicfje nur bcn 3"[ni>i"icii^}fing (llnfre<br />

9lu§g. Sb. 10 'r, IT'.i): fiutljer iiuält [id; ab mit einer ßtHärnng bon .^cbr. 1, 10 — 12,<br />

„tüie bi^cr fprud} tkxüä) ^u bifecr fndjen bicne, fd)el)net nodj nit"; er berfndjt nun<br />

eine £ieutung unb fagt am Sd)lu{j berfetben : „5ßaä nictjr Ijirbel) Iju fageu ift,<br />

befef)I id) t)o(jern geljften, id) tan nit mcTjr". 2)a^ gibt S3ncer fo mieber; quid prae-<br />

terea hie dicendum est, committo s|)iiitil)us subliniiorilms, cqiiidem plura iiauil<br />

scio unb trifft bomit jtüeifeKoS baä Stidjtige: ber iltadjbrurf liegt auf „id)", mi)=<br />

gen anbere 33effercä tuiffcn, id) fann nid)t mcl^r, seil, fagcn. Unb bann bie iJ3egriin=<br />

bung: „i.'nt(jer "^offte in fnrjer S^'ü bie 'Sal)\ ber ^^rrbigtcn auf ]cX]n ju bringen"<br />

mit ll'utl;erö Süortcn: statiiu missunis ad incudcni, uhi dcnariiim altigcro, „.^utfier<br />

meint jetju ^^h'fi'iatcn, je fünf über ^piftcln unb Güangetien", mirb tjon Soffert<br />

fclbft einige (Seiten fpäter freiägegeben, fofern er rid)tig fagt (a. o. C ©. 292 tier=<br />

glidjen mit 287): „ba| l'nt(jcr mit iloiiarius nid)t ^jeTju i^ogcn, fonbern bie ':Pre=<br />

bigten für bie jefju ©onn= unb J^cfltage öom 1. l'lbucnt biä (fpip'^anicn meint,<br />

ift uunmel;r allgemein anertannt" (Bergt, nnd) oben). 2Bir luiffen alfu nidjt,<br />

tüiebiel 2nt()er am 9(ufüng 3uti fertig (jotte.<br />

53Jit biefcm erften non liquel fällt aber ba§ gan.je SJedjcngebiiube 513offertä ba=<br />

t)in, ba er auf biefem augcblidjen Snnbamcnte lueitergebant (;at. äBir tiJunen uid)t<br />

fügen : „mit bem 33rief, ber fpöteftenä auf ben 18. 3uli ^u fe^cn ift, fanbte Snttjer<br />

an Spotatin bie Pier ^U-cbigten, mit mc(d)i'n er ,5H)ifd)en bcm 10. 3uni unb 9ln=-<br />

fang (5.) 3fidi fertig geluurben tuar", fonbern nur feftftellen, ba^ mit jenem 33riefc<br />

ein ©tüd TOanuftript abging unb ebenfo am 31. Suli (f-o.). Soffert glaubt auc^<br />

fcftfteHen ^n tonnen, „luirbiet bi§ .31. 3(uti fertig mar": „So bleiben atfo für bie<br />

3cit Pon 9Jtitte biä @nbe Sinti brei i^irebigteu übrig, meld;e fintfjcr in bicfer Qdt<br />

bearbeitete, nämlid) bie ^l'vcbigt für baä .^üdjamt am Gtjriftfeft unb bie ^mei ^re»<br />

bigten für ben %aq Stepl)ani." 9tbcr bicfe ii3ercd;nung, an bie frütjere, bie aber<br />

irrig lüar, fid^ anfd)Iie|enb, ftütjtfid] (ebiglidj auf SutljeräSßort: fesllnabo Pom ;{1.3uti.<br />

33offert fd)lic|t: olfo muffen bie 5}>rebigten, bie nad) bem 31. 3uli Perfafit fiub,<br />

mßglidift turj fein, unb finbet nun foldje in ben beiben iprcbigtcn über 3ot)an"e'5<br />

über ©irad) 15, 1 — 6 unb Sjol;. 21, 19 — 24. 3)iefe(ben fiub aUerbingS tur^, uub<br />

Sutfier Ijebt bie ^ürje fogar ausbrüdti($ tjcrPor (f. b. Steffen bei i^uffert a. a. C.<br />

6. 293), aber eä fragt fid) boc^, jumal ba bie crfte 9ied)nung uidjt ftimmt, ob<br />

man an ba§ fesllnabo foId^e beftimmten (Folgerungen fnüpfen barf. Dh Sutt|cr<br />

bcn 5pian, .yi eilen, hjirt(id) ausgeführt tjat, iniffeu mir nidjt; iBoffert fclbft mufj<br />

jugebcn, ba| Sutt)er „balb anbere 9(rbeitcn bajmifdjcntamen", unb Sut^er l;at audj<br />

fi^on Slnfang 3uti geeilt, mie bie am 13. Siuli anägefprodjenc Grmartnng, balb<br />

mit ben 5^!rebigten für Slbpent bi§ Gpipljanieu fertig ju fein, beweift; alfo tonnten<br />

bie jmei turjen l^Prebigten ebenfogut unmittelbor nad; ben 13. 3juli unb Por ben<br />

31.3uli fallen, Wenn i^re Äürje nidjt überl^aupt ^nfütlig ift.<br />

iSa^ bie beiben 5prebigten<br />

ilber SSo^anneä „unmittelbar nad) bem Iroftbrief an bieSBittenberger — ber 9luslcgung<br />

bei 36. (37.) «pfalmä, Unfre 9luäg. 33b. 8, 20.5 ff. — unb .juglcicf) mit einem ©tüdber<br />

ertlörung bei 21. (22.j 5pfalm§ (Unfre 3(n§g. a3b. ö, .583 ff.) gcf($rieben finb" (Soffevt<br />

©. 302), tann au§ ben Pon SSoffert beigebradjtcn 93crü^run8eu nidjt gefolgert werben.<br />

Siegt überljaupt 9lbl}ängigteit ^wifi^cn ben ^'rcbigten unb bem 2roftbriefe Por, \vai


LIV (5-iiilcilimä jiiv SÖntt&iivgpoftillc<br />

ijtueiicl'^aft Hctt't, fo fnim fic Qud) in iimgffcTjrtcv fyolgo Doiliogcu, fo bnfj bi-v ^liofttHc<br />

bic SpitDvität juficie; niifjcrbcm ift bcr Xvoftiivtcf Jdjoii Hov Stnfnng 3»^ fcvtig oc=<br />

tucfcn (Un}re ^lusg. 58b. 8, 205), fo bfl| alfo im gattc feiner früfjcrcn 3tbfaffung<br />

ttor bell beibeu 5}>ofti[IenVrcbigtcn biefe nid)t „iiiunittclfinr" und; bcm Svoftbricf<br />

gcfd^tieben lüuibcn, U'ciin fie evft iiacf) bcm 31. Sali gcfdjvicbcn tuuvbcii; biet e{)cv<br />

luävcn fie bann nad) bem lo. 3i»tt ""b bor bcn 31. SSnIi ,^u fe^en. ^Pfatm 21<br />

abtx ift fdjon am 10. 3"ni fis ""b fertig gctiiefcn (llnfrc 9tuSg. 33b. 5, 7), fann<br />

alfo boHenbS ju :inl)crer S^ificrnng nidjt l^crange^^ogeii locrbcn. ?•§ folgt bie 33e=<br />

rcdjnnng liom l'i. ?lugnft: fic t)itft nnä nidjt Ineiter, bn einmal bic Sciitnng bcr<br />

X.'utf)crmorte jttieifelfjaft ift (f. o.); fobnnn uns jeljt jebcr ?(nfal3puutt für bie 93e=<br />

rcdjnung fe()lt. 3Bal)rfd)eintid) t)at ßutfjer bamal§ Wannffript für etttja (ferme!)<br />

äc'^n ßuartbogen bei fid) getjaljt, bie er in bcr 3eit noiii 31. 3iilt (n§ 15. ?lugnft<br />

gcfctjricben l^abeu mü^te (f. o.); ^u bicfcr l'eiftung unirbe bcr i^orfalj Pom 31. Sinti<br />

feslinabo fe'^r gut pnffen. Söetd^c *prebigtcn ober biefe ^etjn U3rgcn umfaßt Ijaben,<br />

iriffen toir nid)t, e§ ift muffig, 93crmittnngen anfjufteltcn. 2Bir finb gcjUningen,<br />

un§ mit einem iingefntjrcn (Siublicf in ba§ langfame Sßadjfcii<br />

ber 5poftiIte bnnt bcr Pcrfd)iebenen llnterbrcd)ungcn 311 begnügen.<br />

Sid;er ift nur bie ^BoKcnbung bcr erften spvcbigt am 10. ^uui nnb ber 9lbfd)tufi<br />

bcr 3uci8"i'"8 f" 1^- 5tüUemticr.<br />

(ftmaS ftarer fdjanen mir in baS SBerbeii bcr 91 blicntsprcbig tcn tjincin.<br />

9lin 31. 3idi fjattc l'utljer bie 9(bficl)t nn§gcfprod)en, bie 91blicntsprcbigtcn eiu=<br />

fad^ Qt§ Übcrfctjung feiner lateinifdjen !).5oftiIIe Dom ÜJtiir,? 1521 511 l)ietcn (f. o.<br />

©. XLVIl). S)iefe 9(t)fid)t Tjat er aufgegeben. SÖaiin, miffen mir uid)t, aber bie 9ln=<br />

iiatjmc ift uaturgcmafj, baß cö nad) 9(bfd)lnfj bcv evfteii Seilet, alfo nad) bem 19. 9io=<br />

Pember gefc^al), als l'utlier fid) ,;ur 9[ii&füljruiig brS *.^Uonc§ anfd)idte; ba mod)te<br />

ifjin bie (^infid)t toinmen, bafj er yicnmcrf fd)affcn ninffc, ba eine einfad)e Übcr=<br />

fetning bcr fiüt)ercii 9(uelegung ,^u bcr gan.^ anbcrs gearteten 5pofti(le boin (?l)rift=<br />

tog bi§ 6pipt)anicn nid)t paßte (ngl. ä^offert 3-13). 9lnfgcgcben ift aber and) bcr<br />

om 15. 9tuguft auftand)enbe *|ilan, nocl) bcm bie 9lbPeut5prebigten an bcn ©d)luß<br />

beö öierten SleilcS ber ^poftiOc gelommcn loarcn. Üutljer mod)te cinfel)cn, bofj fie<br />

ba nic^t rcd)t IjinpafUen, ein 9lnfang — bae mar bod) nad) !ird)lid)em Pnipfiubcn<br />

bie 91bUent'j,jeit — tonnte füglid) fein (Sd)luf5 fein, äßie bei bem erfteu 2eilc,<br />

I;ot and) bei bcn 9lbPent§prebigteii i!utl)er bic 9{cit)cnfolge cingcljaltcu, unb bie erftc Pon<br />

iljncn, bie 9(u5legung ber P-piftcl Sfbin. 13, 11 — 14, Perriit bentlid) gleid)fam eine 9ht<br />

Übcrgang§ct)aiattcr. 931aii nil'id)tc fagcn: 2ntl)cr fomnit Pon bcr Veftüre ber latei=<br />

iiifd)en *4-'ifi>'ö'en ^Ki'- M^ M) ^o" ^fi' llnPontommcnljcit für beu Porliegcnben<br />

3wed überzeugt, ftedt aber nod) in il)ren G5cbanfengiingcn barin. So Ijat bic erftc<br />

9lboent§prebigt uod) nid)t „jcneS fpc,5ififd) lntl)erifd)c Pieprägc, ba§ fid) befonbcrä in<br />

bcr S?elend)tnng bcr OJegenmart ^eigt" (i^offert 34-1) geU'onnen, fic ift mcfentlid)<br />

fd)lid)te Icjtauc-legnng. 6ine genaue 3eitlid)C (\ii'icrung ber 9lbfnffungöjcit ift un=<br />

mbgtidj; c§ fann nur gcfagt merben: fur^ nad) bcm 19. DJoPcmber. Ser a^ermeiS<br />

auf bie 5lenjal)r§prcbigt über (Mal. 3; „baöon ift loeitcr ju fagcn in bcr Ppiftcl<br />

am neuen 3at)retag", bcr bicfc olfo bamal§ alö fd)Oii fertig Poranöfe^t —<br />

tofls un§ nid)tä 9lenc8 fageu tuüibe, l)ie(mcl)r nur eine 33eftätinnug beffen, baß<br />

£utf)er bie SlbPcntsprcbigten crft nad) 9lbfd)luß bcS crftcn it.!oftiltenteile3 begann,<br />

fein njürbe, ift nidjt urfprünglidj. ä!gl. bie i-'e^artcn ju S. 15. SEie jmeite 91b=


eiiileituna jiic aUartbutgpoftilli'. LV<br />

tientäprebigt, bie Stuilcgung bcv iiperitope 3)lQtt^. 21, 1— 9, fagt iin^ ctiuaä inel;v. (Ja ift<br />

bie erftc (SbaiigcIiumSprcbigt für bcn Slbüent, ja iiai^ 2ut|ev§ $(aii, ber ja bie 9lb-<br />

üentsprcbigtcii bamalä au bcv Spitic bcs Sanken luiliifdjtc (f. S. 1.1}.), bie crftc Q:))au=<br />

geliumSpvcbigt übert)aupt. Sanini Ijält l'ut^cv fiel) für öevpflicfitct, über bcn iBegriff<br />

ßöangeltum chraä ,511 fagen, uiib tut ba§ im *Jlufd)Iufj an bcn „tleincu Untevvitfjt"<br />

„brobcu in ber iUovrebe Ijab id) gefagt, bajj iu beu PPaugelieu ^»uci biug au,5u!el)eu<br />

unb ^ü merfcn finb." Sorous folgt, bo^ ber „Keine Hntcvvid)t" baniatä fdpn fettig<br />

geluefcn fein ninfe; er ift aber am gdjlufe bc5 erftcn 2ci[c5 abgefaßt irorbeu (f. 0.<br />

©.LH), ^i folgt barauä ferner bie 9iid)tigteit unferer 3lnna^me (f.D.), ba^ ber<br />

„ftetne Unterridjt" 0(5 Ginleitung ^nm ©aujen gebadjt war; fonft tiJnntc ?utl)er nidjt<br />

fd^reibcn: „brobcn in ber Sorrcbe". 2Benn Snt^er ferner in bicfer ^4-Uebigt I)in=<br />

Jueifl auf bie ©Pangeliumsprcbigt für bcn GpipI)anicnfonutag („bert;albcn aui$<br />

ß^riftui nid)t§ gefc^riebcn Ijat, als luir I;öreu tuevbcn am 2ag GpipTjania", S. 35), fo<br />

muß aud; biefc ^prebigt fdjou fertig geUiefcn fein, unb fie luar bie le^te bc§ crften<br />

Xeilei. 33ieIIcid;t bavf man nun um biefer beiben 3itate »uillen biefc iprcbigt aU bie<br />

zweite 9(böentäprcbigt moglidjft an bie crftc nub bcn 19. Dioücmber I^cranrüdcn; um<br />

bei „geI)obencn Sonci" lüillen fic mit 23offert „nadj bem 33c)ud) in 2Bittenberg"<br />

(Utnfang Scjcmber) onjufe^eu, bleibt eine bto^e Vermutung. (Vür bie brüte 9lb--<br />

bentiprebigt, bie Gpiftelaiislcgung 9}5m. 15, -Iff. fetzten nätjcre SlntjaÜepuntte, aber<br />

nid)ti fprtd)t gegen SöoffertS 91nnat)me (©. 346) : „luir bürfen auuel)men, bQ§ bie<br />

*^h-ebtgt über bie Gpiftet bei juicitcu 91bpent unmittelbar auf bie über boS Güau=<br />

gelium bei erftcn 9lböcut folgte", ^f^cnffißä — bamit ift ein terminus ad (|uem<br />

gelDonncn — niu^ fie üor bcm ge^ruar <strong>1522</strong> Pcrfa^t fein. Senn biefer Sermin<br />

ift ber terminus a quo für bie 9lu§lcgung bei GPangcliumi jum ätneiten 9lbPeut.<br />

Sutt)cr befprid)t für bie gro^e .^Tonftcllation ber ^^Uancteu, „bie jefjt eintreten loirb<br />

über ätuci SflfF"- Siff^ .ßonftcllation foßte im Sebrnar 1524 eintreten, 2utf)cr<br />

muß olfo bie Göangclinmipvcbigt um (Februar <strong>1522</strong> pcrfa^t '^abcu — mit 9ied)t<br />

fagt SBoffert (347j, ba| mau nidjt fo prcffeu bürfc, ali »uenn nun Sutljcr, genau<br />

im Februar <strong>1522</strong> gefdjriebcn Ijätte; >üir fagen ba^cr: um Februar <strong>1522</strong> —<br />

folglich bie Gpiftelprcbigt Poriger. Siene Satiernng, „um gebruar <strong>1522</strong>" für bie<br />

Gtiangcliumiprebigt cmpfief)lt fidj aber nod) burd) ein auberri 5)Jomcnt, auf bai<br />

Soffert aufmcrtfam umd}tc. 9lniiborf ^attc Sutljer uad) bcm ^nfti^iib ber 3>erftor=<br />

benen gefragt unb tuar geneigt, einen Seclcnfd;laf ber frommen bü jum 6erid)t<br />

anjune'^men. Suf^er antwortete i^m am 13. 3faiiUQV <strong>1522</strong> (Gubevi :!, 269): er X)at<br />

nod) feine fefte Gntfc^cibung, ift geneigt, 9lmiborf ^u^uftimmcu, nee liabeo, qui-<br />

bus lianc sententiam subverterc possim. 9lber er I;at bod) SBcbcnfen, einen 011 =<br />

gemeinen ©eelcnfd^laf aujunctjmcn, propter raptum Pauli, Eliae et Moysi, qui<br />

ulique non ficti apparuerunt in inonte Tabor. Quis enim novit, quomodo deus<br />

agat cum animabus separat!« ? iionne potesl eas aoque sopire alternis vel quam-<br />

diu voluerit, atque viventes in carne sopit? %\iä) bai G5lcid)ni§ Poni reid^en<br />

5Jlann unb armen 2a,^arui jcigt Gmpfinben (sensus), unb feinen Gd)laf bei 3lbra=<br />

l§am unb Sojarni. 9Jun ift ei intereffant, ba§ bie Gpangcliumiprebigt jum jtoei»<br />

tcn SlbPent bag gtcidjc 21^ema Pon ber Gi'iftcuj ber Seelen nadj bem 2obe an=<br />

fdjlägt. S)cr Sejt 2uf. 21, 25—33, bot baju feine aJcraulaffuug, bai ll^ema ift<br />

fo fpe^iell, baß ^ier einmal feine jufätlige 58erül;rung Pcrlicgt, Piclnic'^r ßutl^er<br />

burc^ Slmiborf ^nr 23e'^anblung ber Siage angeregt fein mu^. Unb ba er fidj bc=


LVI ßinleitung jur aSartburgpo^ille.<br />

ftimmter unb ftc^ever auäbrücEt als im Srtefe an 9lmlborp, wirb bic aiusfegung<br />

in ber $o)liIIe na(^ bcm 13. Januar foÜen, wir fönten alfo wteber auf ben 2ernun:<br />

um S^biuar <strong>1522</strong>. Diatütltc^ fud^t Sutf)er für jenel Speäialt^ema eine 3tn=<br />

fnüpfung 6ei feinem Serie unb fmbet ftc in ber groge: „too Bleiben unfere Seelen,<br />

tocnn an allen Crten ber ^eatur (am jüngften 2ag) ^iuex fein trirb unb fein<br />

iBoben noc^ 3?aum?" 3lber fofort lentt er ju SImIborfs 2^ema ein: „Slntwort:<br />

fage mir, wo ftnb ftc je^t, ober wo ftnb fte, »Denn wir fd^tafeu ? llleinfl bit, ©ott<br />

bermöge bie Seelen nii^t in feiner ^anh ju betoal^ren, baß fte nimmer getea^r werben,<br />

wie .g)immel unb grbe ju 5puttier wirb? ober meinejl bu, er muffe einen teiblidien<br />

Stall boju ^aben, wie ein ^irt ^u feinen Sd^ofen? 61 ift genug, ba% bu<br />

Wiffefl, fie finb in 6otte5.g)anb — — wenn wir wüßten, wie bie Seelen<br />

bel^altcn würben, fo wäre ber Staube aus." ©enau wie Sutfier Slmlborf auf bie<br />

Sinologie be§ Sc^lafeS ber Sebcnben öerwiefen l^atte, fagt er oud^ in ber ipoftiße<br />

„fintcmal bu noc^ nic^t erlernet ^ap, Wie bir gefdje^e, wenn bu fc^Iöfefl ober<br />

aufwac^eft unb tannft nimmer wiffen, wie na'^e bir ber Sd;(af ober bal SBac^cn<br />

fei, bamit bu boc^ töglidf) umgef;eft." Unb Wenn Stmeborf nod) bem guftanbe ber<br />

3?erbammten gefragt ^atte, fo gel^t bal Snt^er je^t nichts mc^r an. „6§ ))ü%i:<br />

S3ater, in beine .g)änbe befel^Ie ic^ meinen (Seift; ba bleibt es Bei" (f. S. ll'f.).<br />

(Ji ift unmöglicf), l^icr Sejie^ungen leugnen jn woHen; bamit aBer ifl bie Satierung<br />

gcfid^ert.<br />

Sie näc^fle ^ic^ist- t'ie Spiftelauilegung ^iim britten Slböent, Wirb fit^ un»<br />

mittelbar angefc^loffen IjaBen. Sottte bie ßrwä^nung ber SSuHe coenae domini<br />

(S. 135), Wal immerhin ba§ SBa'^rfc^einlidjftc ift, mit 2ut^er§ Übcrfe^ung ber»<br />

felBen um bie 3af)reiwenbe 1521,22 3ufamnten'^ängen unb nic^t jufällig fein, fo<br />

wäre bamit nur ber Sermin: nac^ 3at)reianfang <strong>1522</strong> erneut ftc^ergeftetlt, aber<br />

ni^ta 5Jü^erci gewonnen, ßbenfo läBt ftc^ bie 5prebigt über bas (Füangeüum bei<br />

britten Slboents nid^t näl^er ftrieren. Sie Weift (f. S. 167) auf bal ßüangelium<br />

jum 4. 9lboent all tünfttge ^frebigt l)in. SoQte fte wirttic^, wie SSoffcrt ju<br />

jeigen fuc^t, auf bie ßortftabtfd^e Bewegung fid) bestellen, fo bliebe bafür ein<br />

Weiter Spielraum offen, beffen terminus a quo bie Sa^rejwcnbe wäre. Sei ber<br />

Gpifielprebigt für ben tiicrten Slbbent, bie beutlidj aut „porige 5poflillen" jurücf=<br />

weift (f. S. 171), fpejiett auf bie gpi|lel jum aweiten 3lbt3cnt (f S. 187), möchte<br />

Soffert in bem 9lbfd)nttt über bal SSeileuerunglredjt ber Cbrigfeit eine 3lnfpietung<br />

an bie S^idauer *prop]§eten fe^eii, bie bie gan^e weltliche Crbnung umäumanbeln<br />

fuc^ten. Sollte bol richtig fein — jwingcnb ifl bie Slnnal^me ni^t — fo wöre<br />

für nähere Datierung bomit auc^ nid^tl gewonnen. 3luc^ für bie Sc^tit|prebigt<br />

fud^t S3offert Sejie^ungen jur SSittenberger 3?cweguitg aufjiinreifen; fte mögen üor=<br />

liegen, obwol^l bie 2lrgumentation mit bem Sd^riftflüd 6rl. 3lulg. 53, 99 in=<br />

jwifc^en all 3rrtum ermiefen ift, Reifen unl aber nidjt weiter. Saß bie Grwöfiuung<br />

bei „Sammel ©ottel" in ber Slböentlprebigt jitr 3lbfafiung „in ber S^orfaftenjeit<br />

•) ^laä) SBoffett golie Cutter oui^ in in ^SofiiQe .tiefet UiigeaiB^cit Jtuäbmtf'. £q§<br />

ifl lit^tig, fofein Stit^K auf intcQenucQe Sifenntni? bsijic^tet. 9(beT bie @(aubenlgct])i§^eit:<br />

0olt hjitb aCeä gut madjcn, ift um fo flärfet; fie tritt im Sticfe on ^Imjbotf ober no(^ ni^t<br />

fietQUl, bort Duf;erl Sull)et nur §ftogen unb Sebenfen; bic Don löoffcrt a. a. D. S. 348 f.) an=<br />

gegebenen @riinbe ffii ^crauftücfuiig bei $tebigt an ben 13. Sanuar finb nit^t buidifi^Iagenb.


©inleitung jut aBottlnirgpoflidc. LVIl<br />

aU SJorbcvcitiing auf bie ^paffion" jtüäiigc, wie Sofiert >uiü, U'onüt eine iJijievung<br />

auf ßnbe j^ebruor — Cftern fiel <strong>1522</strong> auf ben 20. 3(prit — gegeben njöre, wirb<br />

man bei bev ®ctäufig!eit bicfer ^ejeicfinung nid)t überjeugenb ftiiben; tioKenbä<br />

nid)t, fofern ei fic^ um ?(uslegung bei §Dange(iumi nadt) Süljannea 1, 19—28<br />

l^anbelte, bem unmittctbav — in üi. 29 - unb im 3i'fai"'"C"f)a"9 '"it if}"» bic<br />

berü()mtc ©teile über „ba§ Samm ®ottc§, ba# ber SBclt ©ünbe trägt" folgte.<br />

8utf|er toerlicrt feineu ^^(ugenblicf ben ^ufammentjang mit bem Süaugelium, ba§<br />

er anliegen niu|tc: „3oI)anne§ Uieifet bie Seutc Bon fid) auf Ü^riftum unb<br />

fpric^t: Seljet ba, baä ift bal Samb ©ottcS, ba§ ber SBclt Sünbe auffiel) ninipt."<br />

©0 ^ätte Üutfjer, DeranlaBt burd^ feineu %e:ct, ^u jebcr beliebigen Seit f(i)reibeu<br />

lönnen. Sind) bie anbere ?Irgumentntion 33offert§, 6ube (Februar at§ 9lbfoffung§=<br />

termin ju geluinnen, f)ält nid)t ftanb. S>offett fagt: „SBarum begnügt firfj 8utt}i'r,<br />

nur bie 3tn»eubung bcS Äreu^eelobeS ß^rifti auf ben Scfer für fic^ ju madjen<br />

unb i^m ,}u jeigeu, .ttjie ein jeglicher ftd) feIfcS erfcnncn foH, baß il^m Scfferung<br />

uot^ fei, boc^ nid)t bei i^m fclbs fotdjel fuc^en, fonberu bei 6I)rifto allein?'<br />

SJBarum jcigt er nidjt auc^, tüie fid) bavauS ba§ redjtc l'erl^alten jum ^J}äd)ftcn<br />

ergebe, Wie er bai in ber ^U-cbigt über 9iöm. 15, 4 ff. unb 5pl)it. 1:, 4 ff. fo fdjbn<br />

getan "^atte?" IBoffcrt meint: „.{"»ierauf giebt e§ !aum eine onbere Stnttoort, alS<br />

bü6 ßut^er bie iprebigt rafc^ obbrac^, U^eil er ju bem (i-ntfd)Iu6 fam, biefc in ber<br />

!prcbigt fef)lenben ©ebanfen felbft müublid) in SÖittenberg ju üettreten." S)aä ift<br />

fc^werlid^ lii^tig. aiietnicl^r gilt e§, einfad^ ben Sejt in§ 3luge ju faffen. S)cr<br />

jUjingt i^n, tion bem bie Sünbe ber 33e(t tragenbeu ?amm OJotteS jU fprcd^en;<br />

unb 2nii)tx betont aufä ftärffte, bo| man bem fiamm @otte§ ben 'Jfu^ntcätitel,<br />

bie Sünbeu ber SBelt jU tragen, md)i nefjnicn bürfe. SSenn alfo ^o^annel .jur<br />

Sufee aufforbere, fo ift bamit nid)t gemeint, fic^ felbft ju beffern unb felbft<br />

©ünbeu abzulegen, fonberu es tann nur bie ^rfcnntni-S be» Sebürfniffel nad) Sef=<br />

ferung gemeint fein; bie Sefferung felbft aber fielet bei Cfjriftul (ücrgl. ben Üejt<br />

©. 207 unb unten). Sfu biefem 3"fa'i"i";"f)ing. ber nur bie SBa'^rung ber .jpeilätat<br />

bei Ären,5e§tobcg 6f)rifti bef)anbeln »ooUte, paßte ber .'pintoeiä auf ba§ rechte 33er=<br />

l^atten jum 91öd}ften fd)(ed)tcrbingl nidjt hinein. 9lid)tig ift nur, baß bie (5d)luß=<br />

bitte mit folgenbcm 3lmen auf ben 3Ibfd)luß eine! 2eiIcS ber 5poftiIIe l;inbeutet,<br />

aber nid)t auf einen rafdjen 3lbbrud). 9licf)tS beutet in biefen (£d)lu§tDorten auf (Silc.<br />

3iid)tig bleibt natürlid), baß biefc letjte ^rebigt üor Sut^eri Slufbrud) üon ber<br />

3Bartburg — am 1. ^Jtiivj — abgefd)Ioffen fein muß; in Sßittenbcrg ^at Sutficr<br />

nid^t mel^r an if)x gearbeitet, ba ftanb anbercS auf bem ©piel. Soffert bcrfudjt,<br />

aud^ öon ba au§ eine nähere ^Datierung ber SdE)lußprebigt ju geloinneu; er ticr=<br />

mutet 33ejie]^ung ,5lDifd^cn biefer unb bem Sriefe au ben iJurfürften üon elma<br />

22. gebruar ((Sri. 2lu§g. 53, 104). 31ber »offevt felbft laßt e§ often, ob c§ \\d)<br />

ha nic^t um ein „jufnlligei 3ufommenEIingeu" '^anbelt, unb ba§ bürfte tatfäcblic^<br />

ber 5all fein. Sie f^igur bcg 3uba§ ^fdjariot^ ift nid)t eine berartige, baß fic<br />

nid^t unabhängig üoncinanbcr au jttjei öerfdiiebenen ©teilen auftaudjen tonnte.<br />

SEenn 2ut§er, öeranloßt burd} feineu Jert (3io^. 1, 19—28), bation fpridjt, luie<br />

bie Suben ^o'^annel üerfud)t f)ätten, „baß er ßljriftum aller Sing berleuden follt",<br />

fo lag ei öom Segriff ber i'ericugnung aui nat)c, t)inju,5ufel3eu : „unb ein 2tubai<br />

S^ariot^ Werben" (Grl. Sluig. lo-, llo; bei Soffert ift üerfeljentlid) 7^, llo<br />

angegeben, Unfcre 3lu§g. S3b. 10 i", 190). Umgefel^rt fe^t ber Sricf an ben Äur=


LVIll (finldtuna jiir SavttuircjpofliUf.<br />

fürfteii (Srt. Shietj, 5;J, lo8 f.) fofovt mit ber '^affion (itjrifti ein; fo ift uou ciiinn<br />

„gatijen Äreuj mit 5lngeln, ©pccvcn unb ©eigetn" bie 9{cbc, bann tauchen „'äliinnä<br />

uiib goip'^nS" auf, unb au fie fdjliej^t fict) Suba«. Sllfo tcibc 531nte gau^ uatüv»<br />

(ic^c Siiiö^niculjäugc. Sauiit wirb bie TOöglid^fcit, eine uä(;cvc Satievuug üon<br />

I)ier au§ ju geminneu, tocvlorcii.<br />

9t6er öon eiuet anbereu Seite l^cr liilt fid) uodj DJotjercg fageu. 3lm 25. 5e=<br />

bruar (Soffert 358 bcrfe'^entlid) : 2:1. Februar) f)at 'DJlclaud)tf)ou eiu Sdjreibcu<br />

Spalatins er'^alten, in Uield;iem bicfer 5JlittciIuug madjte öon einem ^i^fjifcl S<br />

ber ali fasciculus liter.iriini et commcntariorum Holiac iiostri be^^eidjuet inirb.<br />

S)iefe commenlarii muffen bie *poftiIIe gelcefen fein, beun fie lüerbcn unmittctljav<br />

noc^^er oti interpretatio evaiigeliorum uub ircitcrijin birctt at§ postillae be.ieii^net<br />

(Corp. Ref. I 9h. 202 «nb 204). 93}elancJ)tt)ou uuig bebauern, ben g-afjifel nidjt<br />

er'fialten ju :^aben, ber 93otc, tjic^ c§, fei bon ßarlftnbt nad) aßcimar ge=<br />

fd)icft. ?lm 2. Wdx


Ijiiileitiiiig jiir äßattLuiriiiJuftiUc. MX<br />

tu bev (joljcii (St)viftmcffc Cogl. Uiifvc ?hi5C5. 5Bb. 10 ' i, 222 ff.<br />

j. ©nuicnkvi] Tjot ahn<br />

bell Sviitf ber ^^prcbigtauetcguiig mit ^logcit 33 begonnen, ftanb alfo boini ncun=<br />

^e'^ntcn Söogen. 3)a,ui tnivb ex einiger ,'3eit bcbnvft Ijabon. Cffenbnv ift er<br />

ivgcnbluie aüifievt tüorbcn, bn^ eine Ginfüfjrnng ücvaufgeljcn foflc •, unb Ijat<br />

bafüv bcn crften 23ogen vcfcrüicrt (Dcrgt. yjö)'tlin--.S?cin)erQn, 5Jiartin t'uttjcr ^


LX e^inlcitiiiig 3m- aBntthivapciftiHc.<br />

itnb ?(bbcntötei( cvfc^iencii, unb e§ fvngt fid^, tvü^n %ül äiicvft im Srud fertig<br />

trav? Sie Sßcrmutung D. S)onimer§, bic äiucite ipvcffc ©vunendcrgg fei für bcii<br />

3(büentsteil bcfliinmt gmiefen, ift Ijinfäßig; beim ©ntncnbevg foniitc über ben<br />

nid^tg beftimmen.<br />

3Biv befi^eii üevfc^iebcne Ühcfjvid^tcn über baä erftc 6-rfd)cincii bcv '4>Dftine<br />

im 93ud)!^nnbel, bie ober genau geprüft fein molTcii. (Jnberg in bcr jtociten 91uf=<br />

läge bc§ 7. 93anbeä ber ^rlonger Ji'utfjcranögabe ©. XII beljnuptct: „auf Lamperli<br />

b. i. 17. Sept. l'>21 toor bie ^poftille biä Gpipljaniä" DoUenbet, ober crft am<br />

13. gebinar l.:)22 ging fie auh." 9[ber biefe beiben S)aten, über bevcn ^evfunft<br />

nid)t§ öertautftS finb fieser falfd) (ogl. P. Sommer a. n. D.). ä>t)ffert (S. :i70j<br />

öermutet, bafj bocE) „möglicljerlucife ber üt;ne Cueltcnbelcg gegebenen 9lotij etttJoS<br />

Söoljrea jugrunbe liege. @§ fönntc on biefem Sage bie oberbeutfdje Überfeljung<br />

ber Enanationus erfdjieneu fein" b. '^. bie Unfre ShiSg. Sb. 7, 161 djaratterifierte<br />

Sluigabe. ^ai ift bentbar, aber eben blofic Vermutung. 6ine lueitere Dloti.j bietet<br />

Äe|ler in feiner Sabbata (f)eronSgegeben Don 6. (Jgli li'02, S. 7.s). 31Is er am<br />

Slbenb be§ 3. Wäx^ in Seno im „Siiren" jene§ rei^cnbe 3»ffi""i'cntreffen mit<br />

ßutber ^atte, crfd)iencn anct) ^njei .Slonfleute, unb einer üon itjucn legte ein un=<br />

eingebunbcncS iüud) neben fid). „H^raget i1Iartinu§, tuaS e>S für ain bnd) »oere?<br />

Sprach er: 6§ ift boctor Sutl^erö u^lcgung etlidjer cDangcIien unb epiftlen, erft<br />

nüw getrndt unb umgangen; l^anb ir bie nie gefefjen ? Sprad) Wartinui: ©p foHcub<br />

mir oc^ balb merbcn." ©oute ba§ bie frifd) Don bcr *preffe gefommene 3öei^=<br />

nadjtspoftifle fein? Sem fdjeint


Sinlcitiing jiit SÖQrtbiitgpoftiKe. TAT<br />

(©. 370 9Inni.) benmitetc, iniv oon SnicEbogcn bevftauben ^u »erben, faiin ütet=<br />

mt^x bie goiije, öoKcnbcte 2i}eif)nacftt»poftifIc bcbcutcn, bie alfo bamats fertig<br />

tjürgclegen l^iitte.<br />

9lun freilief) fommen neue Sd;njicri9feiten bon einem Jßriefe be» gclij; lUäceuiuS<br />

an ^ap'üo (Äolbe, Analecla <strong>Luther</strong>ana ©. 35); bcrfetbc ift am It!. 5)liir3 l-")22<br />

tiom ßJeleite Sapitoä nad) SBittenberg ^utüdEgctcl^rt unb fdjrcibt nun biefem: ul)i<br />

heri a deductii domuni rcdierani, evangelia jier d. Martinuiii cxplicala rcpcri, quae<br />

tibi transmitto. Sßüä ifl unter biefer güangclienauStegung ju berftel)en'? Sie<br />

oterbeutfi^e Übcrfeijung bcr Enai-rationes, bie äßeifjnadjtäpoftinc ober bie 9(bücntS=<br />

poftiüe? Se^tere ift auägcfdjtoffen (f. u.), bie lieibcn onberen 5Jlüglid)feiten bleiben<br />

offen. Uliceuiu§ fdjidt offenbar an gapito etluaS ganj 3leue§. Dlun njor aber bie<br />

Überfe^uug ber Enarralionos in Strafeburg gcbrudt, alfo WoTjl ßapito betannt,<br />

lUiceniug broudjte fie il)m nidjt ^u fcnben; man nüifete benn anne:^men, bo| er<br />

bie etrafeburger l'cvtnnft nid)t gemußt unb auä) mit ßapito nid;t über biefcii<br />

SBrud gefprod)en '^ätte. 3ft unfere Vermutung ridjtig, bafe fd;on ca. 25. ^etruar<br />

ber SÜeir^nadjtlteit fertig «jor unb am 3. Mär^ bcr Kaufmann il^n in Sfena üor=<br />

legte, fo faHt ja ctroaä ouf, bofe berfclöc am IG. Wtxx^ eine 9icuigfeit in SBittcn--<br />

berg ift, ei nuife Uläceniuä merfioürbig fpät auf itjn gefto|cn fein. ®a^ ift aber<br />

immerl;in benfbar. 2Da^ 3((bert 5Burer in feinem 93riefc an SBeatuS 9i^enanuä bom<br />

27. 5Jlär,^ (baä Saturn ift fid)cr; ügt. DJif. ^Mün in: V(rd)iü für 9JcformQtion§=<br />

gcfdjic^te VI, 467) nidjtä bon bcr ^poftitle er^ä^lt, Wai Sßoffcrt Ijerüürf)ebt, barf<br />

nic^t fo fel^r befremben, ba bie 5poftiüe übertjoupt in ben S3riefen jurürftritt (ügl.<br />

Soffert felbft üefcnl)eit ausgegangen war unb<br />

er crft „jeijt" babon erfuljr. ^ronbcrg fdjreibt nun am 15. Slpril an >§anä<br />

b. Sotjig unb Spalatin (Snberä 3, 3-iii 3Inm. 1)<br />

: „9llle 33üd)cr, bie ^u grandfort<br />

in bcr ÜJJefj geWeft, Ijat man frei feil getrabt, nnangefcljcn bie 9ld]tbrief. 2)e§ 5p;^i=<br />

lippug S3üd)lein unb bie 'jioftillc Socter DJfartinS Ijab id) ,5u tcutfcf) fnnbcn." S)a§<br />

mufe bie 2öeil)nad)t5poftiIlc fein unb fann uidjt bie StbbcntspoftiHe fein, an bie<br />

man junädjft and; beuten fönnte. S)en Scuiei§ gibt bie 3lnttoort bev beiben,<br />

S)otjig unb ©pntatin. Sic antworten am 2.">. 51pril: „SQ3ir finb and) ber .tioff^<br />

nung, ber djriftlidje Soctor unb bon 6ott gcfanbt 3Jlann 53lartinu§ Sutljcr tuürbe<br />

eud) wiebcrfdjrciben unb baneben etloaä 5leueg fdiiden; bann fein Xeu^fdje ^oftill<br />

über ben Slbbent unb fein Sudjiein bon beljben ©eftalten be^ Iiod^ttiiTbigen ©afra«<br />

mentS feinb faft nculid; auägangen, unb wirb, ob ©ott wiü, fdjier etwaä md)x


LXII ©nleitiing yit SönttburgpefliKc.<br />

@ut§ f;ernac£)folgen." ®an,5 offcntiav ift 'fjicv üon ettual ?oe6cn evfd^ienciiem bie<br />

9tebe, unb 5tDav feiint eä Äronberg iiod) niä)t; bavuni tonn bie in feinem l^ricfe<br />

ermähnte ^oflitle nur bcv SöcifinacfitÄtcil fein. SBiv fönncn dfo fefifteHen: bcv<br />

2Seil^nad[)t§teil ftiav tjcvnnitlicf) Einfang Wnvj fettig unb nnivbe nuf ber Jfvantfurtev<br />

Cftermeffe öeilauft, ber 9lbtient§tei( ift fidjev fuv^ Uov bent 2."), 5(pvi( erfd^icnen.<br />

SntOcr» CucUcit.<br />

Suf^cv t)Qt ettt?a am 12. lllot 1521 in einem 58riefe nn .g)ierom}mu§ Schürf<br />

fid) Süc^ev cvbeten (gubet? '> 9tv. -loS), unb am 12. Mai felbft bem ^pvior $eU<br />

gegenüber bie Sitte »uieber'^DU; »nie er an Spalatin am 14. 53lai melbete, wollte<br />

er mit ber 3Ubeit an ber ^oftifle warten, biä bie Senbnng auä SDittenberg ba<br />

mar (@nber§ 3, 9ir. 43.")). Unter biefcn gcmünfdjten 23üdjern bcfanb fid) aud) ein<br />

(äremplar ber in Söittenberg bei 2!of;onn ©runenberg (llnfre 5hi§g. Sb. 7, 4.59) ge=<br />

brudtcn [ateinifdjen Enarrationcs. ßein Söunber! SÖoüte er ioä) bie begonnene<br />

Slrbeit an ber ipoftiüe — unb bai waren eben bie Enarraliones — fortfei3en (f. o.<br />

©. XLIl). Sic lateinifdje ^poftillc war am 10. 3iuni nodj uidjt ba; Sutfjer erbat ftatt<br />

bcffen eiufiweiten exeniplar brevioris postillae. ^a^ fann, wie Wir fd)on oben<br />

I)eröorl)obcn, nur etwag bon ben Enarraliones S^erfdiiebcneä fein. ?lber Wai?<br />

Wetaudif^on fdireibt am 6. 3uU an Spalatin ein 33eglcitfd)rciben ju einer Sen=<br />

bung an Sutf)cr, in ber fid) befiubet: postilla brevior, suis iilius manibus con-<br />

scripta. S)ie postilla brevior, bie Sutfier auf ber aSartburg ge'^abt t)at, unb bie<br />

eine Cuellc für feine neue Äird)enpDftiIIe gcwcfen ift, war olfo ein Criginatnianu=<br />

ftript beä ÜJeformotors. 2Ba§ entl)ieU e§ intjatttid) '. eine<br />

iprebigtfammtung über<br />

bie Sperifopen äWeifelloS; bcnn c§ wirb ja aU postilla bejcidönet. 9lur eben in<br />

unausgeführter, abgetüteter ^yorm (lirevior). 91brr Wer War ber Serfaffer? 2f)ielc<br />

(Unfre aiuäg. Sb. 9, ol8j fteEtc bie l'ermutung auf, iuÜ)ex ijabe ebenfowcnig Oou<br />

feinen übrigen *prcbigten 2(ufeeid)nungcn gcniad)t wie Don feinen 'JJiattfjäueprebigten<br />

bann alfo niii^te e§ fid) um eine frcmbc 'i'rebigtfammtung tjanbeln, bie l'ntl^cr fid)<br />

felbft abgefdirieben :^abe. »offert (©. 280) fragt fofort: „Slber wo foHte er baju<br />

3cit gefunben "^abcnl" Sa^ er irgcnbwic unb irgcnbwann einmal bie '^nt baju ge=<br />

funbeu f)aben fönnte, Wäre ja an fid) fd)on mbglid), aber bie gaujc vHnnatjme ift<br />

bod) nic^t re^t wafirfc^eintid), unb jebenfans liegt e§ nä^cr, an ein Criginat=<br />

mannftript aud) in bem Sinne ^u beuten, ba^ Sut()er ber 9Uitor War. .ficv ftellt<br />

nun S3offert bie pofitibe Vermutung auf, „bafj bie brevior postilla ^.)Jlrebigtcu cnt=<br />

l)aUen l^abeu mufe, öon bcnen un§ bcrfd)icbene fnrje Ükjenfionen burd) üerfd)iebcne<br />

5iad^fd)reiber erf)alten finb . . . *;'rcbigten, Wctdje meift 1519 unb 152ii gefjalten<br />

würben unb bon öcrid)icbeucn ^ulji^vern (lllclandjtfjon, *polianber) in tui^^en 'Mi'<br />

,^ügenniebcrgefd)rieben würben." Gefiubbiein Unfrer 9lu§g. i^b. 9, ;.il4ff. abgcbrurftcn<br />

^43rebigteu, bcren urfprünglidje, Don i'utt)cr felbft Ijerrüljrenbe 9lufjeid)nungeu<br />

alfo ben Snljalt ber postilla brevior au§gemad)t l)aben würben. S)ag ift mbgtid),<br />

aber nidjt fo fieser, wie 53offert annimmt, l^offert t;at fidi bie ^J3ln()c gegeben, U3e=<br />

rüfjrnngen 3Wifd)en ber i?ird)cnpoftille unb jenen *4-'vcbigtcu aufjuWeifcn unb betont<br />

felbft, ba§ ei fid) babei nur „um einige Stidiproben" I)anble; aber bie Söerül)rungcn<br />

finb nid)t berort, bafj jene 5prebigten unbcbingt 33orlage unb Duelle für bie Äird)cn=<br />

poftitle gelucfcu fein mü|teu. 3tbev Äenner ber i'uttjcr)cl)en '^rcbigtarl wei^,


ffinleitiing jiit SSnttbiirgpDftittc. LXIII<br />

bQ§ er ki iprebigtcn über benfelben lejt ftcE) in ©ebaiiEcngnngen, äBcubinigeu unb<br />

9Jcbcforiii tjäiifig iriebcrTjoIt. 80 Wimen jene U?crü'^vungeu fid) cvKoven, oI)nc<br />

bofe gevabe jene "4>i'ebigten bie postilla brevior gemcfcn fein müßten. (5ä taun fiel)<br />

um iprebigtanijeidjnungcn Ijanbcin, Don bcnen wir Ijeute nid£)t§ md)x miffen. @n=<br />

berS (3, 9Jv. 4-il ?tnni. 7) U'aif bie O^vage auf: „2önv e§ bieHeicf)! eine .(ToHegien^<br />

^eft, ba Cutter öor feinem Söcggaiig nad) 2Bovm§ über bie '^^eritopen las?" l'el^tcreg<br />

benjieä Gnbev§ aus einem Stiefe bes gelir lU§ceniu§ an ßapito öom 13. Siannav<br />

1521: „Lulherus ille . . . evangelia sectimliini teinpora piaelegerc stalim aggrcssu-<br />

rus est." 6§ liegt !ein ©runb bor, an.^une'^men, ba^ bicfcr 5plan nid)t jur 9Iu§=<br />

fii'^rung !ani, unb jur SBovIcfung wirb fid) Üuttjer oudj iebcnfaHä ^(ufjjeirfinungen<br />

gemacht l^aben, bie er bes SinJjnltei iDcgcn gut als postilla brevior bcäeidjncn !onntc.<br />

Soffert freiließ lel^nt (©. 280) biefc 33erniutung ob. „®enn Sntl^er fe^t öorau§,<br />

ba§ ©patatin bon feiner brevior postilla famt bcm '^-'erifopcnüerici^niä eine 3lb)cJ)rift<br />

befijje, bie er and) anf ber Oieifc nac^ unb bon SBormg bei fid) Ijottc, U)at)rid)einlid)<br />

um baran eine gnnbgrube für feine eigenen *prebigtcn bei iiofe ju I}aben." Süon<br />

bicfer „aBatjrfd)einIi($teit" ftc^t nun im ierte tein gor nid)t§, aber aud) bie 5ßorauä=<br />

fe^ung l'nttier« ift eine anbcrc. Gr fdjreibt (Snberi :3, 171): tu curabis, ut exem-<br />

plar brevioris postillae habeani, si habes una cum indice epistolarum et evangeli-<br />

orum. 2)ai ift 3U überfe|en : forgc, ba6 id) ba§ (mein) (J;;cmplar ber tiirjeren<br />

5pofliIIe befommc, toomögtic^ mit einem 5|.'eritobcntier3eid}ni§. Sllfo Suttjer fe^t nur<br />

tjoraui, ba^ ©palatin ein $eritopenöer,icid)ni^ bcfitjt, bag „si iiabes" getjlht jum<br />

golgenbcn allein unb nic^t aiid) jum *-i>or'^erget)cnbcn. .ffainerau (5JJartin ii'utt^er ''<br />

©. 454) '^ält benn auc^ an ber 9Jlög(id)teit ber Sluffaffung öon ©nberä feft. Sie<br />

bleibt onfpred)enb, fidjer ift fie nid)t. SBir loiffcn nid)t§ 9iäf)erei über bie postilla<br />

brevior anzugeben unb muffen nn§ bamit begnügen, ba| Sut^er eine foldje aU<br />

Duelle benutjte. Unb ärtar, mcnn fie am 6. 3uU auS Söittenberg abgefdjicft würbe,<br />

etwa feit 9Jlitte 3uti (ögt. 6nbcr§ ), Dir. 445)<br />

; o\tUtiä)t 'i)at gerabe iljre 3tn=<br />

fünft feine 9lrbeitiluft gcfteigert (f. 0. ©. XLllf.). Sai '^erifDpenber.ieidjni^ t)at<br />

er fci^on früljer in .gjönben gef)abt. (Subnotalioncm lectioniim evangelicarum et<br />

epistolicarum, ut per orbem toto annuo singulis doniinicis leguntur, iam ante trans-<br />

misi Corp. Ref. 1,417: 5)?ctandjtfjDn an Spalatin, öom 6. 2SuIt.)<br />

£106 Sutf)et bie Enarralioncs nad)trägtid) and) betominen l)at, fjijren wir uidjt<br />

ausbrücEtid), aber e§ tuirb Woljt angenommen werben bürfen. Sie finb audj fidjer<br />

öou £ut£)cr für feine ^Neubearbeitung ber StbbentspoftiUe l^erangejogen (»gl. 3. 35.<br />

Unfre Slu^g. Sb. 10 ' n, 148) worbeu, fo fclbftänbig biefelbe im übrigen ift. 3'"<br />

(»öangelinm in berl^o^en ß^riftmeffe (Unfre 3tuSg. !:J3b. 10", 21-")) weift er un=<br />

mittelbor auf bie Enarraliones jurücf, bie ja nad) Sutl)er§ bnmaligem 5plane in Über=<br />

fc^ung an bie Spijje treten follten. Gbenfo im gtiangclium am Sonntag nad)<br />

bemg^rifttag (23b. 10 n, 398) unb ber epiptjanienepiftel (Sb. 10 n, 520).<br />

6ine gried)ifd)e unb l)cbräifd)e SBibel l^atte £ut{)er üon Slnfang an jur 5iier=<br />

fügung (f. S. XLl unb Gnberä :!, 171 3- 31). ßbcnfo ein ©jemplar ber SCulgata.<br />

fic^tereä folgt aul ber erften 5prebigt über %\t. 2, 11 ff,, in ber ber SButgatatejt neben<br />

bem griec^ifd)cn 2ert evwäl)nt unb baä '^ebräifdie Siquiöalent l^erangejogen wirb '<br />

') Sqb im übrigen bic5e 5l>tcbigt feine Ciitneiibcnu^iing »errät, ift bei it)rcr friil)en @iit^<br />

flebimg fclbftüctftnnblid) (f. 0.


LXIV (Sinlettuiig jur SarlBmgpoftiHe.<br />

(Unfve 9Iu§8. 33b. 10 'i, 24 f., ügt. njcitevfiin ©. 26,10, 31,l.sf., 32,18f. 51, 7,<br />

53,2, 65,3, 88,14, 89,11, 97,4, 98,4, 153, 14 f., 154,7 157,20, 213,10,<br />

269,15, 436,16ff., 442,2. Sind) a"<br />

5Hbni. 12,7. 8 ober Sp^il. 4,5 jitiert l'utfiev<br />

bic a3utgQta (llnfre 9(u§g. fSh. 10 i ", 1. 174), ügt. feviicr 18b. X i ", 17 Slnm. 2-4,<br />

18 9Inm. 12, 78 2lnm. 2, 80 3lnm. 4, 90 9lnm.3, 107 Shini. 1, 113 3lnm. 2, 155<br />

3lnm. 2, 193 3lnm. 3. 9Jlit Sid;crf)cit ift bann ober 3. 23. boS gvicdjifc^c Cviginat<br />

au maü^. 21,11 benu|t (Unfve 9(uig. m. 10»", 49). a)crfd)icbcntlid} tict<br />

3itaten aui bcm Sitten Üeftament f)Qt Suti^ev ben IjeBväifc^en Crigindtei't nQd)=<br />

gcfd)lagcn (ügt. Unfrc StuSg. 33b. lO»', 174, 2, 177,2R. 522,4, 546,20, 650,15;<br />

23b. 10 1", 5,4 f. 15, 32, 22 ff., 35, 4, 61, 8 ff., 89, 28, 90,2; Ijter läfet fid)<br />

feftfteltcn, ba^ fiuttier einen unpunftierten 2cjt öor fid) f)atte, ©. 90, ?lnni. 4,<br />

106 9tnni. 5, 107 3tnm. 2. 3, 200 9lnni. 6). Sie Septnnginta fjingegcn ift offenbar<br />

£utf)er nid)t aur ^ani> gelüefen; man tonnte an jtuei ©tcHcn (llnfre ?(u§g. 23b.<br />

10 1\ 33,11; S8b. 10 1 II, 90) baron benfcn, aber £iitt)er »ivb im elfteren gölte<br />

biefe bctannte ©teile au§ bem ©eböc^tnü aitieren, fie war it)m burc^ bie 33ann=<br />

anbrotiungSbulle nodj bcfonberä bertraut. 3m ainciten gatle nennt 2utf}cr „bie<br />

altten bolmatfd)ev, bie bor^cljttcn bic 33iblicn ijnn tricdjifd) fpvad) üorluanbett<br />

^aben", aber (ögt. a. a. C, Slnm. 5) er bürftc fie anS .^licronymu^ fennen, ben<br />

er an jener ©teile fidjer benu^t t^at. 3iöicbiet im übrigen im einaetncn au§<br />

bem Oiebädjtnig aitiert ift, (ogt. a- S3. lliifre Sfuig. a3b. 10 1 ", 19 Slnm. 10, 20<br />

Slnm. 11, 123 Slnm. 4), iincüicl nad) lateinifdjer, griedjifdjcr ober ^cbröifdjer 2)or=<br />

läge, lä|t fidj nidjt immer mit ©idjcrtjeit angeben ; tuir Ijaben an ben betr.<br />

©teHen bie Criginalte3:te angegeben, fo bafj bcr Sefer felbft bie perfbnlidje 6nt=<br />

fdjeibnng finben fann, bie in aftjtwitijcn i^älhn eben nur eine pcrföiilidje bleiben<br />

>üirb. S;ie 93euu^ung be§ Quincuplcx Psaltcrium beö fyaber ©tapulenfiä — and;<br />

feine fic§arten l)aben icir in ben Slnmcrtungcn berüdfidjtigt — ift nibglid;,<br />

aber nidjt fidjer. 3"^fiTfIfo§ l)ingrgcn fjat Sutf)cr bie Glossa ordinai-ia benujjt,<br />

bie er aud) breimol anSbrüdlid) nennt. Slbgcfetjcn Don ben bieten t^äHen, in benen<br />

if)rc ^leranjictjung nibglid; ift (ügl. bic SInmertungcn) Ijat Sutljcr fie in ber Siegel<br />

im Slugc, toenn er fid) mit onbercn Snterpretcn anäeinanberfc^t: „"ijk meinen<br />

ctlid}e" ober äl^nli^ (ogl. Unfre Slngg. 23b. 10 n, 60 ff. 149, 168,18, 191,19,<br />

195,1. 15, 221,1, 268,1, 275,8, 277,7, 394,3, 422,19, 443,3, 448, 2,<br />

559, 563,13, 575,1, 595,9, 602,17, 716,6, 719,5 u.ö.; 23b. 10'" 59,6.17.<br />

23 Slnm. 3 u. ö.). 2utl)er toirb eine ber betannten 23ibctaulgaben au^- 2!erfü=<br />

gung gel)abt I;aben, in benen an|cr bcm ünlgatatcrte bic Glossa ordinaria, bie<br />

Glossa interlinearis nnb bic Gvlänternng be§ ^litotauö bon i.'i)ra gebrndt luarcn.<br />

5Ler tcjjtere ift iebenfaEä aud; bon fintljer benujjt »uorbcn (ogl. Unfre Slu§g.<br />

S3b. 10 ", 277, 10, 306, 6, 573, 5 ff., 598,9 u. 5.; a3b. ' lO ", 55 Slnm. 5, 188<br />

Slnm. 5, 189 Inm. 2, 195 Slnm. 2 unb 5, 196 Slnm. 1 unb 2, 197 Slnm. 3,<br />

202 Slnm. 5 u. ö.), bcvniutlid^ aud) bie glossa interlinearis (ügl. Unfre Slnig,<br />

S3b. 10 >i, 573, 5ff.; 23b. KM", l(i6 Slnm. 3, 117 Slnm. 3, 197 Slnm. 1 u. ö.).<br />

SBieberum Ijöngen bamit aufammen bie Interpretaliones nominum Hebraicorum<br />

benn fie pflegten ben 23ibeln bcigcbrudt a« »ncrbcn. Sntl;er erläutert bie I;cbrnifd)en<br />

ßigennanicn in bcr ^Püftillc unb l)ai fie, luie and; anbcrmcitig, bcnuljt («gl. Unfre<br />

StuSg. S3b. 101', 420,12, 421,5.19, 441,16, 551,16, 596,8, 597,21, 621,3.<br />

4, 629,21; Sb. 10 > ", 48, 1, 1.52,30). «möglidjeriiieifc, obttjoljl I;icr fein fid) cre«


giiilcitiiita iux ai'atlluu-flpoftittc. LXV<br />

Urteil gefällt lycrben tanii, auä) SKeaubcrö I.üxicün Graeco-latinum (ogl. 3. 33. Unfrc<br />

9Ju§g. 5!3b. lit ' ", ». 12 3(niii. 2, 12G Sluiii. 1, 128 9liuii. -i, 16C. 9tnm. 1 uub l).<br />

Saf)lveicO [inb Jpiniueijc auf bie ^Pütviftif, aber cä ift nicf)t imniev möglich<br />

anzugeben, luoiauf Sutljci' fii^t, ob auf uiimtttclbaver ober tiiittelbaret Kenntnis,<br />

ober eubtid) auf gebädjtiiismäBigcr öriiiiiening. SBnm eä llnfve i'tusg. 513b. 10'',<br />

6. 147 fjei^t, bal 3üiguftin „an citicni Cvt" fagt, |o ift ba§ ein ^itat nuä bem<br />

©ebäcf)tni». Sin anbcvinal (Unfve 9lu§g. 33b. 10 '<br />

', 195) luov bie bon Sutf;er a\i=<br />

gcfür^rte 3inteipvctQtiün in bcr Glossa ordinaria ^u finben ; anberevfcitä ift bie yinä=<br />

einanbevfe^ung Sutfjcr^ mit 9(ngiiftin in bcr fdjiuicrigen Shisbciitung beä jot}anne=<br />

ifdjen ipi'olog^ fo eingef)cnb, baji eine 33enu^iuig bcr tractatus in Johannis evan-<br />

gelium be§ großen 9tfritaneri angenommen roerben barf (Unfre 9lu§g. 33b. 10 'i,<br />

196, 203, 210, 221). Um fo meljr, aU and) 3U SoT). 21, 19^24 '(©tiangelium<br />

am S. 3oI)auneitage) bicfe Iractalus zitiert Werben (Unfre i'tusg. 33b. 10 'i, 318).<br />

Sann luieber begegnet ein Sü^^t aui bem ßndjiribion (Unfre 9ln§g. SSb. 10 i',<br />

278) — gebodjtnismäfiig? — ober itluttjcv tofjt fid) burd) P-mfer berantnffen,<br />

Sluguftin (jeraiiiujictjcn (Unfrc 9(u§g. a3b. 1(» ' ' , 589). .^ur §pi[tel am 2. 9(b--<br />

üentäfonntag über 9fi3m. 15, 4—13 luirb „©anct 9lngnflin Sol. 6" angcfiU;rt<br />

(Unfre 9(uög. 33b. lo ' ", 69), ober "^ier bürfte ihittjcr au§ bem ®ebarf}tni


T,XVT Sinleihmg jitt aBarfburg^ofitffe.<br />

öon mir (a. a. C. S. 273) gcfidiett mürbe, ^in i)n^t e§ iiämlicCj: Commodnm<br />

occurrit Christianus, cui posseni Codices, quos volebat noster Helias, commendare.<br />

Taulerus est et Catharinus a nescio qnibus versus. (Ja fianhclt fid) um bic<br />

aiuguft 1">21 in iBafct bei 3tbant ?oftinc fotlte bod) betnufet ein i'olfi^<br />

bud) mcrben ! 3n einer mnnbcrbaren SBeife flid)t nun Sutljer Seitereigniffe in bie<br />

513ibetauelegung Ijinein, niemals um it)rer felbft tuillen, ftetä jur SHuftrotion reli=<br />

giöi=etl)ifc^er aßol)r()eitcn, olfo unter grofec ®cficl)t?-pnnttc gcrücft. 3lm präd)tigften<br />

glüdt iF)m ba§ mit ben a?egcbenl)eitcn aui feinem eigenen Seben. .£)ier Derbinbet<br />

fid) ber objeltiüe latbcftonb mit ber fubjcttiöen Slnmenbung ,yi allerpcrfbnlid^ftcr<br />

unb bann bod) loicber gemcinPcrftcinblid)cr lHnfd)antid}feit. 9iur ein paar il3eifpiele<br />

feien l^erauSge'^oben. ©id)er jittcrt burd) bic 5J.!oftirie T)inburd) Sntbcrg Streit mit<br />

(Smfcr (ogl, Unfre Vlu^g. 10 ", 197f. 572. 589; ober feine Süerbommung burd;


giiilcifimg jut ffiQtl&urgpoftiffc T.XVII<br />

bie ^parifer tTjopIogifcCjc SoMtät (Unfvc ?(iiS(]. 58b. 10 '" 04. HO), iiid^t minbcr bQ§<br />

6rlebni§ beä aöornifcv ateidjS'tagcS unb feine iüanmiiig (Uiifve SluSg. 93b. 10<br />

657, IBb. 10 1", 5i_ 130.200), bann bie Ccreigniffc in SBittcntierg, ftiic fic burc^<br />

feine Slbtrcfen'^cit l^evöorgevufcn tourben (Unfie 9hi§g. 58b. 10 1 \ 690 ff.; 33b. 10'",<br />

66. 17i) n. ö., tig{. aud) otcii bie 3lu§fi'il)ningcn ütcr bie 6ntftcf)inig§3eit bcv 5pve=<br />

bigtcn). 9Iiic^ ^Iltietb fpielt f)incin (Unfre g'luig. 58b. lO^n, 132) unb bie 58nlfc<br />

Coenae Homini, bie ?«tl}cr nntcv bie ^icr 93erfetiertcn nnfgenommen l^nttc (Unfve<br />

9ru«g. 58b. 10 1", 135), tiicücidjt fogav bcr 9lufcntt)Qlt in Srnnffuit a. 5}h auf ber<br />

.g>inrcifc nad^ aBotm§ (Unfre 2lu§g. 58b. 10 ^<br />

* ',<br />

", 199) ober aud^ gicminifjcn,^ an bie<br />

5Romreife bon üor 11 Sa'^vcn (Unfre 9Iu§g. 93b. 10 i", 131). (Srgreifenb ift bal<br />

ber treuen fyürforge (VriebridjS bei iffcifcn gefeilte 2;entmat (Unfre 3hi?g. 93b. 10<br />

717, 9 ff.). (?in 9Jad)t(ang qu§ Sutl^crä Scftürc auf ber SSortburg ober für,? öDr=<br />

]^cr finbet fic^ Unfre 9hiäg. 93b. 10'", 138 (flhirncr ober Äarftfiang), 192 (Ulrid)<br />

SOelenuä), unfre 9Iu8g. S8b. 10 1^ 443 (SSuc^ üon bcr i?inbf)cit ßtjrifti), unb aud) bie<br />

Zitate ober 9lnfpictungen au§ bem 58rct)icr finb Tjicr ein^^iiftcllcn (Unfre 9tuBg. 58b.<br />

10'", 7, 91; 93b. 10 11,67). Se^r ergiebig ift bie ^softiße für ballljemn: Sut^er<br />

unb bie ffunft. @. 93Dffert l^ot bem 9.!ornnirf: „Sie 3]tater in Sutf)crS aöartburg=<br />

poftiHe" einen rtcinen 9Uiffatj gctüibmct (Sf)rifttid)e§ Äunftbtatt 93b. 39 5h-. 7).<br />

m tjanbcU ftc^ um bie Stellen Ünfrc ^tuäg. 93b. 10 1 ^i, 91. 95 ; 93b. 10 n, 30. 568<br />

u. a. 3. 93. 93b. 10 '<br />

", 39. Unb baniit tuicber Tjängt jufanimcn bie !ünft(crifd}c<br />

©eftaltungltraft übertjaupt bon 93cobad)tungen, bie Sutljer niod^tc. (5nt,5Üdcnb<br />

ift ein 5riil)morgen auf bcr SSartburg in bie Interpretation ber Diömerbriefftelle<br />

„Sie Stacht ift bcrgaugen, bcr Jag ift t)crbeitonimcn" bertooben (Unfre 9lu§g.<br />

58b. 101", 8), ober bie i^re ^üdjtein um fid) fammctnbc 6hide bcrloertet (Unfre<br />

SluSg. 58b. 10i\ 283) ; aud^ ber bcobacl^tete £ternfd)nuppcnfall ift l^crangc,5ogcn<br />

(Unfre 9lu§g. 58b. 10 i", lOOf. 9'gt. aud) 93b. IQH, 233. llff. ober bie 6r3äl)tung<br />

bon ber bciligcn eiifabef^ S8b. 10 n, 257 bgl. 615,17). — e§ ift unm^gtid), altci<br />

crfd^bpfcnb T)ier anjufi'd)ren, eiitfdjcibenb ift bcr ficE) offenbarenbe imponiercnbc<br />

(Seifteäreid)tum Sut()erl, wie er in bcr 5poftitte jutagc tritt. Scbentt er bod) fogar<br />

ber ßntbcdung9Imerifaa! (Unfre 9Iu§g. 58b. lO' ', 21,14fj). Sie einzelnen Duenen<br />

tun c§ nid)t, fie ftnb ja gar nid^t einmal alte fid)er, bcr 9Jcid)tum an ©ebanten,<br />

®eftc^tspuntten, ©eftattungen, gan,5 einerlei, wo'^cr bie 9lnrcgnngen fommen mügen,<br />

überwältigt; im Icfetcn ©runbe fd)afft ba§ bodE) Sutbcr alleä felbft neu. Sielteidjt<br />

bat bie burd) bie 9Sartburgeinfaniteit crjtoungcne .(lonjentration be§ @ciftc§ bie<br />

aBartburgpoftille ju einer befonberS f)errlid)en griid)t t)cranreifen (äffen, .ffcin<br />

SBunbcr, bafe il^re Söirtung gro^ toar!<br />

2'tc SBirfuug bcr SBnrtburopoftiKc.<br />

Sic rut)t auf ifjrem SBerte. 9(u^er bem fc^ou erloö^nten tünfUcrifc^en ^i'S»<br />

bcr lebenbigen «Jrifc^e formaler ©eftattung ift l)ier insbefonbere bc§ religtöl»<br />

tt)eoIogifd)en ®ebatte§ ^n gcbenfen, um ben fid) t'soxm tote 2Snf)aIt fammcln.<br />

Sie JffiartburgpoftiHe ift ba ungemein reid), ober für bie fogenonnte „2bcoIogic<br />

!ButI)er8" noc^ bei »eitem nic^t au§gefd)i3pft, i'^ren SBert t)at rec^t cigcntlicb erft<br />

Ä. ^oü in feinem ßutl^cr (2. 9hiftagc 1923) t)erau§3uflcnen fid) bcmübt. .&oft<br />

tuieS bann locitcr in einem Sonberauffai^ (Sie ®efd)id)te bc§ 5fi}ortc§ 93cruf, £i^ung§=<br />

V*<br />

' ',


T.XVIIt g-iiilcitiing ^ur SlßQrtButgpoflinc.<br />

bcridjte bei- Sevlinev Ifabemie bcv SÖifjcuicöaftcn 1924) borauf l^in, bQ| erftniotifs<br />

in bev fiivdEjcnpoftifte (Uiifrc 9(ugg. SBb. 10 ^ ^ 306, 18 ff.) S?ut^er bie SBcbcutung<br />

„58cvuf" = Stonb gelüiniit. 8utt)cv felbft f)at über fein S5ev£ öevfd)ieben gcurteilt.<br />

3n feintn- gvo|en (Sdjvift: „ba§ biefe 2Sovt tffjvilli 'ba^ ift mein tcib' nodi fcft<br />

ftcT;en", nennt cv „bie 5poftillcn mein aßer beftci bud), bal id) l)'^e gentadjt tjabe,<br />

ftiildje Qud) bie ^papiftcn gerne tjaben" (Unfve Sluc-g. 5Bb. 23, 278, 13 f.), Ivoid man<br />

natüvlii^ in 9}cd)tuing fteüen mu^, ba| fic^ bQ§ Uvtcit auf bie gonjc ':poftiöc<br />

bejieljt, nid}t auf ben fügen. 2Bintevteil allein, luenn aud) fidjerlid) nidjt äule^t auf<br />

biefen. 3lbev in ben Sifdjveben, aug bev evften ^''älfte bei brei^igev Sa'^re, l)ei|t<br />

c§ (Unfre 9Iu§g. 2ifd)veben 1,488): „Occasio facit praedicatorern, nam ex conlioiiibus<br />

meis postiUaribus ne iiniim qiiidem sermonem colligo, ut eodem modo<br />

praedicarem. Sd) fan mid^ ui(|t mit movten binben laffen<br />

. . . Si iunior essem,<br />

nudta resecarem in poslilla, nam iminodice fiii copiosus." Sa? bürftc too'^l<br />

fpcjiell auf bie SBintevpoftillc angetoanbt werben, ba ja gerobe bei {"^r eä fid) öon<br />

üornljerein nid)t um „^rebigtcn" t)anbette, fonbcru um erbaulidjc Sluelegung, bei<br />

ber Sut^er tnirtlid) ftellenweife „über bie l^lnf^e unb ju Diel SBurt gcbraud)l" f)attc.<br />

aSie er ba§ ja felbft am ©d)tu6 bc§ aBeit)nac^t«tei(e§ fagt (^llnfre 3(uäg. Sb. 10 1<br />

', 728),<br />

wenn cv öon feinem „gefdjlüö^" vebet unb Söucer ba§ rid)tig mit verbositas übev=<br />

fc^t. Sin 9ti!olaui ©erbcl fd)rieb Sutljev am 27. !)iDüembev, roatjvfc^einlid^ 1535<br />

,De Poslilla tu lionorificentius senlis, quam cgo. Extinctum enim vellem toi um<br />

eum libnim" (ß-nberS 11, 127,19ff.). ein ©liirt, ba^ biefe 9?ernid]tung nidjt erfolgte!<br />

Ginige 93!omente üuä bem übcvveic^en veligibä^tljcolDgifdjcn Oie^dtc ber 2Bintcr=<br />

poftiüe feien ()erau§get)Dben : in reiner filort)eit tvitt l'uf^evö fölaubensbegviff ober<br />

beffer Slaiibenäerleben fjeraul. Slnfnüpfenb an bie gefd)id)tlid)c Cffenbarnug in<br />

6(;riftu§, bie niemalö au8gefd}altet trirb, nimmt ev fic fo botitommcu in ben 6lau=<br />

benben gan,^ pevföntid) auf, ba^ fie otjnc biefe gan.^ inbiüibuelle i^ejieljung roevtlos<br />

U)irb. „2Ba§ l)ulff» mid), bog er taufent mal gcporu lueve unb m\)x ba*3 teglid)<br />

tüurb gefungcn oufä licblidjft, luenn idj nit t)oren fotlt, ba§ nn)r baffelb gellte<br />

unb meljn eljgen fcl)n follt?!" (Unfre ytuSg. Sb. 10 ",79). „Gä ligt bcl)ne<br />

felidcljt nicf)t baraii, ba§ bu glerobift, ßtjriftuS fcl) ben frummen el)n (L?l)riftu6,<br />

gonbern baä er bl}r ein 6f|viftu§ unb bcl)n fei)" (Unfve 3lu§g. 93b. 10 i ", 25 »gl.<br />

170). Wan ad)te fevner auf bie 3)avtegung über bie SRcd^tfertigung (Unfre ?luSg.<br />

S9b. 101", 35^) 2)ann loicbev liefert bie ^^Uiftitlc uiertbollfteö ^JJlntcrial ,5U iiiutljerS<br />

e#d)atologie (Unfre ?(uSg. 58b. lo>", 95 ff.), ^ur l'el)ve üou ber Su^e (Unfre 3lu§g.<br />

m. lu'", 113), ju feiner iüeurteilung berauben (Unfre Slugg. 33b. 10 ", 115),<br />

,^u feiner 9(nfcbauuiig Dom Scben bev ©cele nod) bem 2obe (Unfve 9luSg. 18b. 10 '<br />

",<br />

118), obev ju bem Ih-obleme: Wcfelj unb Guangclium ( Unfre 9lu§g. 58b. 10*",<br />

156 ff.).<br />

O'-iiv bie etljit finb bcbeutfam bie Slußfi'iljvungeu Unfre Slulg. 58b. 10'",<br />

' ', 108, feine 5ffiovte über ba§ @cbet finbct S3utl;ev Unfve 9lnög.<br />

168f., 187, 58b. 10<br />

58b. 10 '",183 f., über bie Wüttl)eit 6l)rifti Unfre Sluf-g. SBb. 10^ ', 113ff., 181 ff.,<br />

ben ordo salutis Unfre SluSg. ;8b. 10 i<br />

', 329 uftu. .^ur.v cö ift et)er ju befdjeiben, aU<br />

äu ftolj gcurteilt unb bavf otnie uieiteveö auf bie Slbbentjpvcbigten mitbcjogen<br />

trevben, was £utt)cr am Sdjlufj bcö evften (aöcil)nad)tS=)teilcö fagt (Unfve 9hi5g.<br />

58b. 10 1 i_ 728): „wieuiol id) l)off, c§ fei) l)nn bifjcn t^luelffen ßpiftolln unb euan=<br />

gelien el)n 6()viftlid) leben fio vel)d)lid) furgepilbet, baö el)ncm Pl)rifleuuienfd)cn übrig<br />

gnng gefagt fei), Wai l)l)m tjuv fdirfeljt nott ift."


gtnlcitutig jiir fflattbutgpoftiae. IjXIX<br />

9lm 5. Slugiift <strong>1522</strong> frf)ricb ber Stabtav.jt 3of)aniiei Slbctv'fii in S($nfff)aufen an<br />

syabian (^abianifc^e SBrieffammlung 'Jir. 321): „Jpciite fo^ iä) Sutfjerunt in cvaii-<br />

gelia et epistolas, ein QU§gejei($nctcä Sßevt, gcbnictt in iBafel" ; nnb er fjoh befonbevä<br />

ben foeben öon un§ jitiertcn Sd^luB ^cvqu?, baB 2ütf)ix nad) feiner 91nifage in<br />

bcm Su(^c qQcS gefd^rieben fjabe, irai bem Gfjriftenmenfdjcn not fei 3ur Seligfeit.<br />

,Cura ut liabeasi Est lingua Geniiaiiica scriptum, sicut et nuilta alia eiusdeni,<br />

mihiauro et gemniis chariora" (ogt. Qud) ä^ingtiana 1923(5.140). S)aä fanu<br />

fid^ nur auf ben SrudE SIbani *petrtä beiicT;cn, ben unfere S8ibliograpI;ie ©. XIII fub<br />

a [P*] öerjeic^net, bcr aU SIbocntepoftillc eine Überfcljung bcr Enarrationes Don<br />

1521 bot, im übrigen bie 2SeiI)nad}tepDftifIe erftmalig nndjbrucfte. 2Bir tjciim<br />

l)ier bie erfte SBirfung bcr Spoftitle auf bie ©djlceij üor un§, unb mol^I eine<br />

ber fvüTicften SBirfungen iibcr'fiQupt. Sie ift bort lebcnbig geblieben unb Ijat ini=<br />

befonbcre oud; Swingli bcfd^aftigt. S)a-j 3>i^ingli = 33hi!eum in gürid) befi^t ein<br />

(*remptar be§ *petrifc^cn Srudcä mit 3a:^lreid)cn, fad)Iidl nidjt »rcrtüollen 9{anb=<br />

flioffcn. 3Jlan Ijielt e§ für ein gtüd auä ätoinoli^ 93ibIiotT)ef. Sa§ bürfte un=<br />

rid)tig fein (ugt. meine Sd^rift: §ulbvi)d) 3U)ingti§ »ibliott)cf 1921 S.*25 5lr. 201),<br />

aber bafe Smingli bie *|'oftiIte tannte unb benu^tc, fteljt oud) anbcvuieitig fcft. 3"!"<br />

erften ffllate in feinen ©cfic^tstrei? rüdte fie ^otjanneg Cetotampab am 21. 3a=<br />

nuar 1523, tcenu er bem greunbe nad^ S^xid) fd)rieb: Mä n)v äXi^detav, dxa-<br />

drji-üm slal tov diaßö/.ov rzoorna, (ög actog ecpa" (^rit. S^^ingH = ?(uigabe<br />

S8b. 8 9lr. 271) — nämtidf) in bcr «Püfttüe (Dgt. Unfre 9Iu§g. 33b. 10 i<br />

\ 470),<br />

bie awd) Cetütampab nac^ ber 5petrifc^en 3Inggabe faunte. Sann tourbe infolge be§<br />

Slbcnbma'^Iäftreiteä bie ^^oftiöe unmittelbar für 3>oingli bebeutfam. 23ucer madjte<br />

am 30. Slpril 1528 gtcingli für feine 9lntn)ort on £iitt)er aufmevtfam auf beffcu<br />

^^uelegung ber ©piftel am @f)rifttag: „Ut Lutliero respondeas, . . forte conciucet<br />

tibi, quod de disuriinine duarum in Christo naluraruni ille scripsit in postilia sua<br />

in epistolam suspremi sacri diei nalaüs Christiani. Lectio ea sumpta est es epistola<br />

ad Hebraeos in iliud: Per filiiun siunn' (ögl. Unfre 9lugg. Sb. 10 i<br />

', 147f.; ffrit.<br />

3wtnglt=?lul9abe «b. 9 91r. 613, »o aber ber S3rief irrtümlid) in bai Sa'^r 1527<br />

üerfe^t tourbe, roaS §. 6eIIä in ber Revue beige de philologie et d'histoire 1922<br />

forrigievte). SBirftid) l^at bann Strnngli in bcr 9lntUiort auf gutfieri 93efenntni§ Pom<br />

Jlbenbmaljl fid) mit £utl)er5 ipoftille anecinanbcrgefctjt. „fiutljcr rebt in fincr<br />

poftitt über bie epiftel am c^rifttag in ber tiö^en mefe über bie wort 'burdi finen<br />

fun' alfo" etc. r©d^ulcr=(Sd}ultf)efe : opera Zwinglii 112 ©. 157; eine 33ejuguat)me<br />

auf bie „poflitt funntagä septuagcsimae über bie epiftel", bie für unfcre *45oftiflc<br />

ober nidjt in betrad^t fommt, fd^on ebcnba II 2 S. 85).<br />

3n bcr ongcblidjcn ^anbbibcl S^ut^eri, bie .&an§ Solj i:^m enbgüttig abge^<br />

fprod^en Tjat, bercn »pirflidf)en Scft^er tüir nid)t tenuen, finbet \\ä) unter ben<br />

Suf^crjitaten, bie jener Unbefannte ju notieren für roertnoü t)ielt, auc^ ein fol^e§ an§<br />

ber 3Bei^nadf)tspoftillc: „Quibus locis Christus praedicavit: vide <strong>Luther</strong>um diu<br />

Stephaniin Epistola iiijy' (tjgl. Slr^iü für 9ieformation?gcfdE)icf)te Unfre 9lu5g. 58b. 21,<br />

168). ©cmeint i^ bie etelte Unfre Shiig. iBb. Ki '<br />

' , 254, unb bie SogeU'<br />

fignatur bee Driginalbrude» V 4 ift ganj ri^tig angegeben. Sie ©teile über bie<br />

Sefe^rung ber Suben Unfre Slulg. »b. 10 '<br />

,<br />

' 289 :^at in ben iifictipenftreitig»<br />

feiten ifjre SRolle gcfpielt. 3. 33. l^cibcn bie ©ie^ener ^pietiftcn fie gegen bie Crt^o-<br />

bojie auägefpielt (ögl. meine Scf)rift: bie Stnfängc be§ 5picti§mnä in (Siegen 1907).


LXX üiiitcitumj jui- 2Batt()uv(i).iüftinc.<br />

lUiid) im *pietiftcnflvcitc Ijat bann bie Gpiftcl Dom ©tcpIjanStagc il;re 93ebcutuuc3<br />

geljobt. 3u ber [ydigfdjvift: „Slnjeige gciuiffciiljaftcr IBeljcv^igung bc» 6ic^ifiJ)cit<br />

©cubid)vciben§ miber bev (?()viften \xe\)c luib cvbaiilidje 3uf'»"""-'iifüiiften 1690<br />

l^eijjt eä 5B[. 3(. 3 : „g)ierauf Iö|t man aiitinorteit bcn ©. i'utfjevum in bcr<br />

3Iu5{cgung über bie Settioit am ©. ©teptjanätag :<br />

SBeiien S. Stepl^an ba<br />

iüd)t ju prebigen, tuetc^cä 9lmt bie Slpoflcl i'^ncn üorbeT;aIten, |oubern ju ^au§=<br />

Ijnltcu gefe^et War." ©emcint fiub bie äBoitc Unfre 9Iu§g. 5Bb. 10 n, 262.<br />

Cber bie ölugid^vift: Gonfirmatio ba§ift: äBicbeiijoUe i^cfvöftiguiig hex ijziy.nijaecog<br />

ober föegeu=3iubicium l)on ben collegiis pietalis eutgegengi'fe^t beii Slnmevfungen<br />

M. ^o1). ^einr. SRoiJtevä, einc§ 3)letropolitani unb '•jjfarrevg ju ©djotten. Suvc^<br />

D. ©. ei^lpfionium 1690 St. 23. j fagt: „C">i-'ift "^icr auftreten foüiet o(l auf bie<br />

Gaujel ftcigeu unb eine§ batjer |c£)n.iä^en üon Sictricl) üon Sern ober xoai ifjm ge=<br />

träumet fjat, toie 2ut^eru§ rebet in feiner J?ircöen=*|>oftiII." ©emeint ift bie ©teHe<br />

Unfrc 9Iu§g. Sb. 10 ^ \ 264. (Segen Sut^cr^ fc^arfe i^otemif luiber ben „9tarrn"<br />

ober „Subcn", bcr ba§ aBunberbud} „öon ber Äinbijcit ö"f)rifti" erbic^tete (Unfre<br />

iHugg. S3b. lOii, 443f.) f)at nodj 1574 ber iMtjoIif 3Jiartin (J-ifcngrein ßin--<br />

fprud) erhoben. Sgl. S. ^Pfleger, 3Di. gifengrein 1908, ©. 110. S)te Säufer,<br />

wie ^o1). C^ampanuä unb Sernt 9fot^mann Umren mit J^^utf^erä Pfjriftotogie (Unfre<br />

atnäg. 33b. lü i<br />

, 195) uidjt aufrieben. Sgt. ^. «embcrt : Sie aßiebertäufer<br />

in Sülic^ 1899 S. 250. 3(nd^ i?afpar Sdjluencffelb ^iel^t nidjt ol^ne ©runb ge--<br />

rabe „8utf)er üBer ba§ (Jnangclium in Nal[ivilalc] ba§ letcn tnar ein licdjt ber<br />

3Jlenfd^cn" (llufre 3(uäg. 58b. 10 i ^ , 202 ff.) l^eran. Sergt. Corpus Scliwenckfel-<br />

dianorum 33b. 2, ©. 677. SBiebernm ^ie^t Scbnftian fyrancf in feiner<br />

„(?f;ronica, 3ft)i6"i^ unt' ©efdjidjtbibct" biefe '^i.'rcbigt, fpe^iell ifiren ©Iauben§=<br />

begriff, ben er ausbeutet, f)eran. 33gL (S. 2eufe(: iiuttjer unb ßuti)crtum im Ur=<br />

teit Sebaftian ^rnncfä (öeftgabe, Ä. kiifler bargebrad)t 1922, ©. 1;J7). Qi tjnnbelt<br />

fid;, Wai 2cufel nidjt angibt, um bie etcKe Unfre IHuög. 33b. 10' i, 224. "jJian<br />

wirb gerabe^u tion einer „tänferifdjen" Srabition fpredjen bürfen, bie an biefe<br />

5poftiItenprcbigt anfe^te. 3(uf 3(nbreng Cfianber fjnt möglid)evUu'ife bie ''lUtbigt<br />

jur Ppiftel beä erften SlbPentä mit ifjren 3lu§fül)rungen über bie ©eredjtigteit<br />

©otteS (Unfre 3lu§g. Sb. 10 n, 1 ff.) gcmirft. ügl. §. C^irfd;: Sie Sfjeologie'beä<br />

3(. Cfianber 1919, S. 70. O. Giemen tuie§ in ^'-'itfc^^'ift f'"-' Äirdjengefdjicfjte<br />

33b. 37, ©. 442 barauf f)in, ba| „bie Güangrlien fomt ben Gpifteln burd} ba^i gnn^c<br />

2(Q()r" — ba§ ift bie jfird^enpüftille, Por 1586 t)anbfd)rifttid) in lettifdjer £prad)c<br />

in ber ßirdje ju .^leiligcnau eriftierten. 3(nf aSirtungcn ber Sönrtbnrgpoftiüe<br />

auf 9JlcIand)tf)on, Gbertin bon ©ün.iburg unb Sodann Sonnentaller, fotuie Sebaftian<br />

i'oljer unb 3(nbrea§ Heller nindjte 33offert (Zfyol. Stub. unb ^ritifen 1897, ©. 374 ff.)<br />

Qufnicrtfam. — S)a§ nlteä finb ,5ufnl(ig gcfnnbeue unb ^nfammcngcraffte g^-ugniffe<br />

ber SBirtung tion Üut[;er§ ^^oftiüe, fpejicK beä 2Binterlei(e§. ©ie finb fid)erlid; ,^u<br />

üermetjren unb werben bie äBirEung fteigern. (Giniges j. 33. bei Sßatd) 11, 24ff.)<br />

Sie Sut^erfd)e ^*oftiüc Ijnt bie mittctaltcrlidjen *|)(enarien tierbvnngt. 6ä ift fid)cr=<br />

lief) fein Si'faK, ba^ „big jeljt fein 'ipiennr nodjgcwiefen ift, baS jünger olä 1521<br />

wäre" (SreWä in *|>rot. 9{eaten,il)f(opäbie 3. 3lufl. i5, ©. 486) — 1521 ift baä 3a(;r<br />

bei 33eginncä Pon Sutfjcr? il^oftillenarbeit!<br />

Sntfjer filbft f)nt bie SSirtiing feiner 5poftif(e gcUnlnfd)t. ©ic folfte gernbe,)u<br />

normatiP unb autoritatiu wciben gegenüber ©djwarmgcifterlum unb ©ubjcftipiönuis.


@iii(eituug 511t aBattOutgpoftitte. LXXl<br />

"ilai) ben übten ßrfal^vungen beä Sauevnhiegei, alfo aud; ali ein ^eidjeii ber<br />

SReottion in Sut^er* SteEung juv UmtDctt, i(^ieibt ev in ber „Seutfc^en 53leffe<br />

unb Crbnung beS Sottesbieuftce" (Unjre 9lulg. Sb. 19, 95): „Unb mirf) buncft,<br />

IDO man bie bcubfdje poftiücn gav l)ctte buvd)^ jar, e» »ere baä befte, baä man<br />

öerorbente, bie poftitten bei tageä gan^ obbcv eijn ftürfe qu§ bcm buc^ bem bo(cf<br />

fuTjuIefen, nicf)t üllcl)ne iimb ber prebigcr Iriflen, bie cä nid)t beffex funbcn, fon=<br />

bern anä) umb ber fdiirermer unb fecten »üiQen 311 öerljüeten, xvk man fifiet iinb<br />

fpuvet QU bcu ^omilien l)nn ber mctten, hai etwa eben aud) foldje Uieljfe gcircfeu i|t.<br />

Sonft, iDO nic^t geljftUdjer üerftanb unb bev gel)ft jelbft rcbet burc^ bie prebiger<br />

(lüil^em ic^ nic^t ttil l^icmit jil fe^en; ber gci)ft leret tuol 6aö reben benu alle<br />

poftißen unb ^"»ouütien), fo fouipts boc^ enblid) ba'^l)n, ba§ el)u igtic^cr prebigen<br />

wirb, was er toi(, unb au [tat bc§ (äuaugelii uub fct;uer aujteguug toibberumb üon<br />

blattj enbten geprcbigt wirb." ^\t ^ier fdpu beutlic^ gefagt — ügt. bie SBorte:<br />

wildjem ic^ nid)t wi( '^iemit jit fc^en — , ba^ bie *|!oftilte feiueswegä bie fclb=<br />

ftänbig erarbeitete 5prebigt beä ^jfii'i-'erä erfe^eu fotl, fo f;at Sut^er l.")42 in ber<br />

33orrebe 311 Spaugenbcrgi '^^oftiHe (6rt. 9lu§g. 63,371) oulbriidtidö betont: „*Jlbcr<br />

gtcic^wot i'inb wiebcrumb etliche faule ipfarv'^cn; unb '^rcbiger aud) nid)t gut, bie<br />

fic^ auf folc^ ('l'ofliflen) uub auber mel)r gute 23üc^ev üevlaffen, bofe fie eine !prc=<br />

bigt braus tonnen nehmen, beten nidjt, ftubiereii nidjt, lefen nid;t, trachten nic^tl<br />

in ber ©djrift, gerobe aU mü^te man bie iüiblia barumb nid)t lefeu. Srauc^en<br />

foldjer Sucher, wie bie Sormutar unb ßaleuber, i^re jä'^iii^e Dta^rung ju per«<br />

bleuen, unb finb nidjt» bann '^-'l'tt'S "^^i-" 2o(cn, bie uutierftäublid) nadjreben lernen,<br />

fo bod) unfer unb folc^er Sfjeotogen Dteiuuug biefe ift fie bauiit in bie Sdjrift<br />

3U weifen unb ju öerma'^nen, ba^ fie beuten folleu, aud) fetbft unfern ^rifttic^en<br />

©tauben nad) unferm 2obc ju Pertcibigen wiber ben 2eufel, Sßelt unb t^d]^."<br />

9llfo ein fc^arfcS iüorbauen gegen jcbcn ÜÜBbraud)!<br />

6§ war aud^ ein ©tüd Süirfung ber ^4>ofti[Ie, baß ber Sruder 3of)anne5<br />

|)erWügen in Strasburg öou Dlartin äJucer eine Überfe^uug erbat. Sut^er<br />

ftimmte bem ju unb l^atte teinertci 3(rgwor)n. „Rogatu lohannis Hervagii typo-<br />

graphi et liortatu M. Lutlieri Uieologi" b^w. ,iussu et hoitatu Lulheri^ fagte<br />

Sucer (öergl. mein Sud): Si^ingli ""b £utf)er, i^r ©treit um ba§ Stbenbmatjt 1,<br />

1924, 6. 370 3lnni. 1), uub baran ju jweifeln, t)at man teine Urfoc^e. S)er erfte<br />

33anb ber Überfe^ung, ber bie SlbPentspoftiHe beliaubelte, trug am Sdjtu^ ben<br />

S)rudDermert: primo Februarii an. M. Ü. XXV; fo Wirb 23ucer 1524 ben Auftrag<br />

erhalten unb bai 2Bert begonnen l^aben. S)er jWeite unb britte SJanb, bie SBeil^^<br />

nad^tipofliUe bringenb, tam im Wax^ 1525 bjw. 3R&x^ 1926 t)erau». 33gt. bie<br />

SSibtiogrQpf)ie. ^iefe brei crften 33änbe erregten teinertei Stnftofe; erft ber Pierte<br />

JBanb hxad)k ben betannten ifonftitt mit ßutl^er (f. mein 33ud) a.a. C. ©. 370ff.).<br />

2)ie Sßorrebe bei erftcn SBanbel beftimmtc bai 2Bert evangelio initiatis fratribus<br />

dispersis per Gallias ; ei follte bie Seime bei Süangeliumä f)ier jur 9icife bringen<br />

l^etfen: ,audimus eniin passim excitari per Gallias, qui Glinslum et liiculentor et<br />

fortiter annuncienl' ; fpejielt War an l'ambert öon Stüignon gebac^t, unb Sucer<br />

Wollte feine ^poftißenüberfe^uug ben (atcinifc^en reformatorifd)enSibettommentQren,<br />

teiti £rigiuale, teils überfe^ungcn, beigefügt fe^en, bie ber 6üaugetium5Bertünbi=<br />

gung in granfreid) bienten. @r nannte üut^erl SBert „opus frugis incompara-<br />

bilis, quibuscunque divina scriptura nondum familiarior facta est' unb tQratteri=


LXXII ©iitteituiig jiir 2Biu-lburä|iofti!(c.<br />

ftevti' gut : „quid lex, quid evangelion, quid gralia, quid ira dei, quid peccatum, quid<br />

lides, qui peccati et fidei fructus, id est : verara ac solidam Ibeologiam nemo un-<br />

quam, cuius quidem commentarii extent, tradidit felicius et explicuit planius."<br />

Über bie Jlit feiner Ü6crfe^ung fagtc SBucer iücr)t§; c§ trnr iiid)t niJtig, benti er<br />

überfe^te ?c^Icd)t unb redE)t oI)ne C'iiitevgcbaiiEfn. 931an tuirb bei bev Übevfcljiiiig ber 9Ib=<br />

tientS= unb 2Seit)nQdjtäpo)"titte Don einer „Jcnbeny im fd}tinnncn SBortfinne nid)t<br />

fprec^cn !önnen, fo getoil bcvfdjiebentlid) Slullaffungen unb 3»!ö{J' "id)' S^faff,<br />

fonbern 9lbfid)t ftnb. 3m allgemeinen bietet Succr eine gute Überfe^ung, bie an<br />

ben nid)t o'finc ipcitere^ öerftiinbtic^en ©teücn bei fiutf)erfd)fn Söurttautes gerabejn<br />

einen Kommentar bebeutet (um beinnüen 'Reiben W'ix i^n and) fo reii^licf) ju Söorte<br />

fommen laffen). So^ 53ucer bie gan.je SSibmung an ben ©vafcn öon DJknäfelb<br />

fortläßt, ift begreif[i($; fie njar feljr pevfönlid; geljaltcn unb batte für einen ireiteren<br />

2efcrfrei§ feinen Qweä. 6ern üerbcuttidjt ber Überfe^er (]. 23. llnfre SluSg. SS. 10"<br />

21,10, 23,8, 41,9, 172,2, 173,9, 206,14, 294,10,301,14,306, 16, 313,3,<br />

315,19, 832,8; SBb. 10 in 35_5 44^ 24<br />

f., 45,10, 71,16 u. ö.) ober erläutert<br />

(5. 35. Unfre 31u§g. aSb. 10ii,338,10, 356,14, 373,6, 375,22, 377,9f., 381,14,<br />

383,1, 388,6,402,11,433,8, 438,1, 546,7.25,093,4, 701,18; 23b.lOinil2<br />

3lnm. 1, 115 9Inm. 6, 133 3lnm. 6. 7, 136 3Inm. 1 u. 13.). 6r ^ot aud) ben<br />

Srucffe{)Ier Unfre 3tu§g. Sb. 10 ' ", 40, 26 im Original gcmcrit unb Derbeffert.<br />

Sann trieber lägt er ou§ unb überfcljt nidjt 9iae§ (Unfre 9(u«g. ^b. 10 i', 40, 1,<br />

144 9lnm. 1, 293 2tnm. 2, 492, 15ff., 349 9lnm. 3; a^b. 10 1 "", 17 9lnm. 5 u. ö.).<br />

3ft man mitunter (,). S. llnfre 9luäg. m. 10 11, 55, 10, 208, 2) geneigt, an 5liid)=<br />

tigfett ju beulen, fo fe'^tt bie 9lbftd}tlid)!ett nid)t. 3- 23. lücnn gut^er fd)reibt<br />

Sb. 101', 10, 21: ,,3uiii anbercn, hai bu nit aufe 6"()vifto ci)neu ^3Jlofen mac^ift,<br />

ol| tfju er nit meTjr benn leer unb gebe cyempet loie bie anbern fiet^ligen tl^un",<br />

fo läßt — man mödjtc fagen: ber reformierte — 93ucer bie SBorte „wie bie anbern<br />

:^e^ligen ttjun" au§. ©enau baSfelbe nneberbolt fid) Unfre 9lu5g. 23b. 10<br />

1 ", 73, 24.<br />

Somit tüirb 5ufaminent)ängen, ba| Unfre 9Iusg. 23b. 10 ' ", 132, Iff. *pctruä unb<br />

!:}3autu5 auegelaffen fiub, ober 23b. 10 ", 3n, 13 bem Sf'ifcbuS bns „f. [anctuä]"<br />

nic^t niefir zugebilligt toirb. S)tc cSdjatologifdjc 5pointierung Unfre Sluig. SH>. 10 ",<br />

673, 1 ff. ift iiatürlid) aud) nid)t äufältig fortgeblieben ; Ugl. aud) a3b. 10 1 ",107, 20<br />

bie feine Umbiegung ber beftimmlcn cSd)atologifd)eu Prtrartung ii'utljeri. 3)litunter<br />

ergänzt unb ertveitcrt er fein 2'orbilb, uidjt gau^ oljne fd)ulmeifterlid)en 23etgefd}macf.<br />

3. 23. Unfre 2lu*g. 23b. 10 'i, 141 9lnm. 6, luo er feine ©clcbrfomteit befunben \viK<br />

burd) .ficranjietjung öon 9luguftiu, ©. 645, 14f., loo er fid) in eigener Seutung<br />

üerfudjt, 23b. 10 1 ", 100 9lnm. 1, luo er bie 2


ßinleitung jur SOBortbutgpoftiIfc. LXXUl<br />

einge^cnbc Unterlud^uiig erfotbern, bie ^icr nii^t geboten »ocrbeu fanu. Safe üuttjev<br />

ffitx bie Sal^n bxaii) unb atä großer *2Invegev toiifte, teibet feinen ^'u^'M; "" bie<br />

©pi^e feiner Sd)ü(er wirb '^icr ^Jtetandjt^on geftetlt roeibcn miiiien, beifeu ^-'oi^i^ß<br />

Quf of'ißf ifji-fi-' gai'rien 3bee unb l'lnlcgc<br />

(juerft SBorterElärung, bann praftifc^e Slbjtredung, Ginftreuung Bon Gr3äf)tungen<br />

u. bgl.) nai^ bei ben 5picnaricn anfnüpft, fann nidjt bcftritteu incrben. Seine<br />

SpofliUe i^ ein „rcformatorifc^cs Spienar" (Bgf. 3. Slljog: Sie beutfc^en iplenorien<br />

im 15. unb ju 9lnfang be§ 16. 3^.S im greiburger Siö5cfan=9Ird;iP S3b. 8, 1874


LXX1\' (iiiilcitiiiig ,5ur äÖattbiivi^poftiHc.<br />

oüenbung trnrtet; barum<br />

ioirb er „grunbfo^tid)" eingeleitet ol-j i'orbereitung auf äBcitcrcS. 9(ber aud) Ujev<br />

Üutf)er bonialS uod) nidjt ben 5p(an ber Überfeijung beö ganzen Dienen Sleftamcnteä<br />

gefaxt tjaben Iä|t, luirb Pcrftefjen, U'arum er biefen cvfteu üevfnd) einer PDlf'jtüm=<br />

lid;en Grflörnng lüid)tigfter Sßibeltcite mit einer berartigcn grnnbfäjjlidjeu iJ3ctrad^=<br />

tung einleitete. ?Jlon ad)te auf baä (glei^jeitig batierenbe) ©djluBiuort bc§ 2Beif|=<br />

nod)täteilc§ (Unfre 9luäg. S3b. 10 ' \ 728): „D bas gott moHt, me^n unb aller<br />

lerer au^legung untergingen, unnb el)n iglidjcr 6l)vifteun fclbi bie btoffe<br />

fd)rifft unb lauter gottiö luortt für fid) nebme! ... S)nr n mb '^IjucljU, l^tjn-<br />

c^n, lieben Gtjriften unb laft meijn unb aUn lern aufwiegen nur el^n gcrnft<br />

feljn jum tedjten haxv, baä tü))r ba§ bloffe, lauttcr gottii loort felbS<br />

faffen, fdjmcden unub ba bleiiben; benn ba monet gott attc\}n Ijnn 3io"-"<br />

1)0.% Hingt bod; gerabe.ju mie ein iiorfprud) ,5nr Übcrfeljnng be§ 5iencu leftamenteä,<br />

fönnte fretlid; oud) ben Söittcnberger Sreunben ben Slnlafj gegeben Ijabcn, bie Über=<br />

fc^uug bes Dienen üeftamcnteä Pon i.'nt{)er ju „t)eifd)en" (postulant nostri, fagt<br />

!üutt)er), Perrät auf alle J^älle, ba| Vutljer fid) ber gtnnbfciljlidjen iüebeutung bcv<br />

S8cif)na(|t6poftitIe belou^t tiuir unb fie bafier entfpred)cnb einleiten uui|te.<br />

3luö ber ®cfrf)id)tc bcv gorfdjuufl über bie SöintcrVoftiUc.<br />

3(n bie crftcn ®efamtausgabcn üon iJutl)er§ SCßerteu ift bie ßirdienpoftille nid)t<br />

aufgenommen )uorben, offenbar meil fie baut ber ,5al)hcid)eu ^rnde, bie fid) aud)<br />

uad) beJS yieformatorö lobe fortfc^tcn, fo ftart Perbreitet tuar. S)ie ®efd)id)te bie=<br />

fcr Stu'igaben auä fpäterer S^'t, inäbcfonbere aud; bie 2eitgcfd;id)tc, tüärc uod; ,}n


(Siiikituiifl jiu aüattburgpoftidc. LXXV<br />

fc^veibeu; latfacfjc ift, ba& bcr Icrt in bie boiyiuitifdjcn ^,.'e()vftveitig!eitcu Ijinehu<br />

gqogeii »mivbe, uub ficf) maudjevlci '/liibciiiuc} öcfnlleu loffen inu|tc. Sngcgen rc=<br />

agierte bcr '4-Uctiämu«, beffeii 3}üiigriff auf Suttjer, bcii „reinen Ii'ut^cr", )uic mnn<br />

glaubte, fid) oiic^ I)ier betiiubete. 3Jtit bcni ^^citattei^ ^cS *^Ueti§niu§ iegiunt bic<br />

tt)if|enfdjaftlid)e SJrbeit an bev Äirdienpoi'tiße (ogl. au^er bem im fotgenbcn @c«<br />

nonnteu Wald) XI p. 19 5lnni. q.). 1679 üerbffcntlidjte ber faifetlid) gctröntc<br />

Spoet Sotjaiin ©ottfricb ^c'^'"' in diätebeu fein 33üd)(tin : „^iftoria üon ben<br />

«ßoftiaen S)oct. ^Jartinii [!] JCulIjert, 3Uä ba finb bie ßir(|cn *PoftiEa, ^auä<br />

5|3oftiIIa unb 6ine fclt^ani nnbefantc *].!üflifla". ''ilaä) ßrtoä^nung bcr tateinifdjcn<br />

it>o[tiHc t;io| eä ^ier ükr bie äßortOurgpoftiüc: „Sielücit er fonberlid) beni gc»<br />

meinen mann bamit ju biencn gcfonncn, teffct er bie latcinifdjc erflernng faren<br />

unb fcf)et an eine ganjj bcubfdje tocitlcuffigc i^ioftiflen über (5pi[tcln unb 6uangclia<br />

ju fd)rcit)cn, tucldje er feinem Saubeä'^crrcn, ©raff 3l([ired)tcn üun ^Jlanäfelb, 3n=<br />

gefdjriben am tage @Iifabet() 1521, mie bie ^-iJorrebe bezeuget. Unb foId)e *]3oftiücn<br />

!^at er im obgebadjten jar am tage l'amperti biä anffä geft ber i). brci) Äijnigc<br />

hxadjt unb bamatg auffcr ber orbnung ben ©ermon üon ben je'^en auffe^igen aU<br />

jur probe laffcn au§gc()en, toic in ber i^urrcbc ,5U fe{)en. ^llfo ift bicfe ipoftillcn<br />

auSgangcn ftüdroeifc, crftlid) 9(. 1521 ein ftücf üom Slbuent bis auff ben (ff)riftag.<br />

3um onbcrn 9t. <strong>1522</strong> am 13 Sebruarii aber ein ftücf bom 6f)riftagc bi§ auf bett<br />

Sontog ©pipljanie, luie er fc^rcibt in ber 'DJ^iffiue an 4'»m-'t"iut tion (Ironberg, einen<br />

grendifdjen üom 'Jlbel." Jpier ift Micbtigcö mit Salfdjem gcmifd)t. !Rid)tig '^cron=<br />

gejogen finb bie 2Borte ouä ber äiorrcbc pr 9ln§(egung be§ (*üangfliumä üon ben<br />

jel^n Sluäfäijigen (oben S. Lf.). 93l5glid) ift audj ifire 9tn§beutung, ba^ ba=<br />

mal§ Snt^er mit ben 5prebiglen bi§ unb mit (^pipT]anien fertig mar, wenn auc^<br />

nid)t gan,5 fidler (oben ©. LI f.). ^(ber ^eibter nimmt offenbar an, tafe Suttjer<br />

mit ben 3(bbentäprebigtcn begann, alfo bamatä mit bem ganzen Sßintcrteil fertig<br />

mar. S)a§ ift irrig, (ybenfo irrig ift bie 9(nfid)t, ba^ bie Sorrebe an ben ©rafen<br />

3Ilbred)t üon ^Jiangfctb am 9lbfd)tuB be§ gnn.^eu Söintertciteä üerfafet mürbe, mie<br />

3eib(er offenbar boransfctjt. 9fid)tig ift bann mieber beobachtet, bo^ bie 25Jintet=<br />

püftide in jmei Seiten ausging; aber bie 9ici(}enfotge ber Seite tjat ^etbter falfc^ be«<br />

ftimmt. 5l!ermnt(id) (jat er ben Unfre 5(näg. Sb. 7, 461 befd)ricbenen S)rnd b. ^.<br />

bie Überfetiung ber alten 'Hoftille für ben 3lbbent§teil bcr neuen *).'oftittc getjatten.<br />

3n bem Sriefc fintl^erä an ^ronberg (oben ©.jliXl), beffen Datierung aber nid)t<br />

ju l^aücn ift, Ijat 3eibter rid]tig ben 2Beif)nad)t§teit ertonnt, aber er mar öor bem<br />

3(böcntÄteiI erfd^iencn. SDann ga6 Spener 1700 in 33erlin bie ^^^oftitle neu t)erau§,<br />

auöbriidlid) ju bem 3>tiEffe, einen tritifd) bereinigten Sejt ju fi^affen: „bem<br />

fleißigen ficfer anfg PoUfommcnfte atfo öor 'klugen ju legen, ba^ er nidjt allein,<br />

mie biefetbe ^u bicfcr ober jener 3ei' erfdjieuen, fonbern auf einmal jugleic^ i^n<br />

nnterfci^ieblidje ©cftatten ju ©cfid)t bcfomme, mit bem Untcrfdjicb, ba^ er jugteid)<br />

fel)e, maä ,}n anbern 2)laten ju» ober abgetfian morben". Über bie 6ntftcl)ung bcr<br />

*t!oftifle fagte ©pener nic^tä öon Selang. ebenfomenig ©ottfrieb iHrnolb, ber<br />

1710 mit befonbercr 53orrebc ba§ ©penevfd)c SSert neu auflegte. 3lbcr bic ^poftide<br />

fam je^t in bic !t.'ut()crau«gabcn bi'iein, ^. S. in bie ^.'eipjiger 9(uägobc bon S3örncr<br />

(1731)" unb in bie SBaldjfdje 9lu§gabe 1742 - bort im 13. unb 14., ^ier im<br />

11. Sanbe. gBürncr berief fic^ auf (Stiaä ^rid:' S)eutfd)c Scdcnborffifd^e |)iftorie<br />

beg £utf)ertum§, 9(nl)ang ju § 11 p. 2724, Seip^ig 1714. SBiefer behauptete:


LXXVI (viiilcituiiti >,nx i*Jattbuvgl.iofiif(c.<br />

„Sut^ev gat) ßüangelicii uub ©piftetn üou Stböent hü 1 Sonntag imif) Spi=<br />

pl)anicn <strong>1522</strong> in jtoei Seilen in Qnavt in Sßittcnberg fjevnnS, obirol^t bie<br />

Scbitation f($on am Sage ©lifatct^ 1521 geftcHt ift, mie Spencv in feiner<br />

(Jbition ber Jlirdfjcnpoftiüc erinnert." SBald) gab in [einer 4'orrebe „eine '^inläng=<br />

licfie unb ctlcaä au5füt)rtidjc ''Jiadjridjt" über bie (f-ntftet^nng ber 5poftiHe, in tfrgänjnng<br />

einer Ginteitung, bie er fd;on 1737 ^n einer ©onberau«sgabc üon „bei feligcn<br />

'^uttjcri öoflftänbiger J?trd}en!|.iciftin" geboten Ijatte. Sa^ bie ^^oftille arfmär)lii';^<br />

gettJorben lonr, ift Waid} fUir: „Sie JTivdjen-'^^oftiU bei feligeu V'ut()evi ift ein<br />

fold^eä Söert, n.ield)e3 nic^t auf einmal ücrfertiget unb an ba§ Sid)t geftellet roorben,<br />

fonbern nad) iinb nad) 311 berjenigen ©eftalt unb i'onftänbigteit gebicrjcn ift, barin=<br />

ncn fie fid) uunnieI)ro befinbct". Sidjtig n'crbcn aud) an bie Spijjc bie tateinifdieu<br />

Enarrationes .... in IV domiiiicas adveiilus bon 1521 geftcllt, uub Über it)re<br />

beutfdje Überfc^uug unrb cinigcg bcmertt. „9Iid)t lange barnadj uiQd)te fid) ßuttjeruä<br />

über bie beutfdje 5poftiIl." Jpier nun aber feljt aBald) ebeufaltä bie ^(bbentjprebigten<br />

an bie £pi^e bes auf ber Sl^arlbnrg Hcrfofiteu SBinterteilec'. „Senn U'ie er bei) feiner<br />

;RücIreife toon äßormö auf 5öefel)l beö (5()iiifürften§ üon Sadjfen feiner ©idjer^eit<br />

tiatber beu i SJlaji beS befagten 1521 Saf)ve§ in aller Stille auf bie SBartcnburg bei)<br />

ßifenad) gebrad)t luurbe, fo licfj er unter anbernt aud) ba§ feine ?lvbcit fct)u, bajj er<br />

beu Slnfang ber beutfdjen 5(->oftin bevfevtigte, tteldjer Hon l'lblH-nt on biä auf<br />

bcn erften Sonntag uadj tfpipljaniä, jebod) biefen auägefdjloffeu, ging. @r faui<br />

in 3U)cl) Sbcilen ju aöittenbcrg <strong>1522</strong> 4" l^erauS" (bie ^Ibüeutäpoftilte U'irb ,^uerft<br />

genannt). SBatd) faratterifierte für,? bie SBibniung l'utf)crS nu beu ©rafcn ^"'Hbredjt<br />

uon Wanofelb unb beu „ttcincn Untcrrid^t", um bann fur,^ barauf Ijiiijuloeifen, bafj<br />

„Sutbcrus bie 'Jlrbeit uid)t fogleidj, Uiie er toüufdjte, fortfeijen tonnte" ; unter<br />

33ernfung auf bie betannteu 93orle (f. 0. S. 1-); „?(ud) mil id; "hiermit metneu<br />

lieben Seutfdjcn bie ^^oftifteu crebent,(?u mitten au^ bein fafj." „So betlagte er<br />

fid) aud) Port)er, uub .jluar bcn 8. ^uuii, ba^ er in feiner angefangenen Vlrbcit<br />

burd) abermaligen Streit bel)iubert unirbc" (folgt ba§ S^lat an^ ber S^orrcbe ber<br />

coiifiitalio ratioiiis Laloiiiianap, Unfre *;iluäg. ^^b. 8, U S- 1-3, ©. 128, 3. 1—3).<br />

yiä^ereg aber bringt SBatd) uid)t, get)t uiclmefjr fd)nen .jnm Sommerteil unb beu<br />

Derfd)iebenen i'luggabcu ber ßirdjcnpoftilte über.<br />

©an^ auf SBald) fu^te 2iot). töeorg ^^''oiljmanu im 7. i^aube ber erften 9luf=<br />

läge berßrtangcr 9tuigabe (1827), fo bafi alfo l)ier für bie (5rforfd)Uug berKntfte'^ung<br />

aSinterpoftitle fein (^ortfd)ritt er.yelt Unirbe. 5!eu burd)gearbeitetl)ingegeu tuurbe ba§<br />

^Jaterial burd) ©uberg iu ber ,5Uieiten ytuflage ber Chlanger Vluägabe, Jöanb 7<br />

(1866). 6uber§ ge'^t notürlid) aud^ Poii bcn lateiuifcl)eu Enarrationes auS, um<br />

bann mit bem Sajje cininfetjen : „üutT)er lief; ouf ber SBartburg bie lateinifd)e<br />

iBearbeitung gän^lid) fallen unb finc< eine neue bentfd)e 9lu6arbciluug ber<br />

'l'oftiüe, uub j^luar in größerer 2Ju3fül)rlid)feit, an". S)eu (^el)(er feiner UJorgänger,<br />

bie beutfcbc l'lbücntöpoftifle öor ber 3BeiI)nad)t5poftitle eiüftnnben fein ,^u laffen,<br />

roieber^oltc bann fveilid) C^nberS; „^ni^if' dfdjieu luieberum bie Slbüentöpoftille,<br />

Wtldji uuu fd)nell eine i5ortfei)ung biö auf §pipl)aniaö crl)ielt." 9lber önberö<br />

gab fic^ bie UJlül)e, bie (Etappen ber (4utftel)ung ber ipoftille und) *)J!üiglid)teit nad)<br />

!^utl)er§ 93riefiöcd^fel bor.uifü^reu, tuobei er freilid) uid)t immer rid)tig beutete.<br />

„Sie äiollenbung bes Srudee, Reifst e^ bann, ,^'(1 fi^) l'is i"8 3nl)t <strong>1522</strong> l)inein,<br />

uub üudj bie g'^ttfe^jung ber 9lxbeit erlitt eine Uutcrbredjuug, teilö burd) bie


(.»iiilcitiiiii! ,uiv äHftvtlnitfipofti(lc. IjNWII<br />

SBittcnbcn^ci UiuuT)eii, bic i()u öoii bcv JlBnvtburg ,5uvii(!fiit)itcii, teils buvrf) iiciic<br />

©treitigteiti'u mit aiibcveit ©egiicvii, tuie cv fd)on nm 8. 3ii"i 1521 in ber ilioncbc<br />

jut Hatioiiis Latomianae confulatio fingt (folgt bie fd)OU öoii ai>dlri) f.<br />

o. jiticvte<br />

©teile). „Slli ^^^vobe gleidiJam beä iiod) ^it C^vmattenbcii Iie| er hai eüaugclium<br />

am 14. Sonntag iiod) 2iinitQti§ üon ben idjn ^lusjätjigcn Jc^on im ^aljv 1521<br />

evjdjcineu" (folgt bie S. 1-, unb bei äBnldj angegebene Stelle), ©nbevs iivtcilt<br />

weiter: „auf Sampcrti b. i. 17. September 1">21 ipor bic *4>oftiIie bis 6pipl)aiiia<br />

DoHcnbet, aber crft am 13. gebruar <strong>1522</strong> ging ftc qu§" (ogt. ba.pi 3ciblcr, an ben<br />

©nberS fic!^ tjier on(et)nt). @r meinte bic g n n ,5 e SBartburgpoftiüe unb folgte nid)t<br />

baruni, ba§ bie SBibmung bom lH. ytübembev l.">21 batierte; offenbar bad)te er fie<br />

jid^ jmifc^en ?lbfd)tu6 ber 3(uSlegung ber '^Uebigtcn unb beni Sruc! bctfn^t. ®an--<br />

fensluert tnarcu bic bibüograpljifdjen 9loti,ien bou ß'nbers, fo gcmifj fie bnrc^ Unfre<br />

SluSg. ftarl crgän.^t trcrben. 2Bie SBald;, fo berbaute fid) and] bie CManger 'J(nS=<br />

gäbe bic ©infid)t in ben entficljungc-pro^c^ ber i|'oftiÜe and) bnburd), ba^ fie 6^pi=<br />

ftelu unb Gtiangeticn getrennt brnrfte in berfdjiebencu 33änben. C>ici-' l)"' Unfi*^ -'"S--<br />

gabe ben notU'enbigcn SBonbcl gefd)affen, onfeerbem, ber ^üt ber gntflctjung ent=<br />

fprcc^enb, ben SBeifjnadjtsteit bor ben SlbbentSteil geftefit.<br />

9luf ber (^rtanger L'uttjerausgabe rul;te auc^ bie fnrjc "Diotij bon Xf). Äolbe<br />

im2. IBanbe fetner "Sutfjerbiograpljie (1889) ©. 7: „Mcrbingi fd)rilt boä SBcrt<br />

nur fe^r tangfnm bomiärtS. (Sä erfdjien brnd)ftiidäiueife, .^ucift bic ^luiSlcgung<br />

ber Slbbenteptritopcn, bann im griitjjotjr <strong>1522</strong> als crfter Stbfdjnitt bie 3tuS(egnng<br />

ber 6bangelicn unb ©piftctu bis .^nm (Fpipfjanienfefte, bie er bem ©rafcn 9Ubred)t<br />

bon 5JlanSfetb toibmete." Snjraüdjcn begann bic iiorbcrcitnng ber -gierauSgabe<br />

ber ßirdjenpoftiHc in Unfrer VtuSgabc. Sic »nar ßinftab l^offcrt, bomatS 5pfarrer<br />

in 9labern (SBiirttcmbcrg), anbertraut tuorben nnb »üurbe in .ffoüationen uftu. Weit<br />

gcfi^rbert. 6()c 3?offert nun, an ber ^.follenbung ber'()inbert, bem Unter,5eid)»<br />

neten bie Söeitcrarbeit übergab, ber5ffentlic^te er in ben „2;t)eotogifd)en Stubien<br />

unb ilritifen" 1897, S. 271 ff. feine umfangrcid.en „tritifd)=f)iftorifd)en Unter=<br />

fudjnngcn" über „bie gntfte'tinng bon l'nttjcrS SÖartburgpoftille". Sic luareu<br />

bat)nbred)enb unb werben bic (Srnnbtage aKer fünftigen ßrörterung bilbeu muffen.<br />

„3um erftcnmat befd)äftigte id) mid) tjier in biefer einget)enben SBeife mit ber<br />

Sßartburgjcit" — baS mar ridjtig. 9Md)t niinbcr baS Urteil: „jemetir man mit _<br />

ben l^icr einfdjtagcnbcn fragen ^u tun t)at, um fo nicl)r ertennt man bie Schmierig»<br />

feiten unb erfreut fid), Wenn nur ein wenig mef)r 2id)t auf Sutfjerä SBartburgjeit<br />

unb bie Shbeit an ben 24 ^^rebigtcn bon IHbbent bis (5pipt)anien füllt". 9luS=<br />

brüdlid) l)ob ä'offcrt oud) IjeranS, bafj feine l'Irbeit „nodj nid)t bollig reife, ab'<br />

fd;lie&enbe ©rgcbniffe gebe. Wie fie ber Einleitung ber SBortburgpuftiflein ber SBeimorer<br />

Sluggabe einbcrleibt werben fönnen". So fann bie burdjgöngige 5iüd)prüfuug ber<br />

33ofiertfd]en Untcriiidjnng, wie Wir fie üorgenonimen Ijoben, feiner grnnbfdtjlidjen<br />

3uftinimung fid)cr fein. S)ie (5-ntftel)ungsgefd)id)te ber SBartburgpüftitle ift in<br />

neuer Überprüfung gegenüber 25offert etwaö unfid)erer geworben, bie einzelnen d)rono=<br />

iDgifdjcn Slnfätjc würben 3. x. borfid)tiger nnb jnrürfljaltenber beftimmt, fpiiterer<br />

gorfd)nng wirb cS botbel/olten bleiben, ju entfdjciben, Wo baS grofierc 9{cd)t liegt.<br />

S)ie gvflgc S3offcrtS (a. a. €. ©. 271): ,,foü in beräBcimorer*.)luSgabebie2Beil)nad)tSpoftiCle<br />

bor ber l'lbbentSpoftitle gebrucft: Werben?" ift Q,au^ in feinem Sinne „bom<br />

©tnnbpnnft beS 3intercffeS ber Ijiftorifdjen (\orfd)nng unbebingt bejal)t" worben,


LXXYIII (Sinteitmtfl jiir SßattbiirgpDftine.<br />

Sb. lOH tvtngt bieSSci^uadjts--, S8b. lOi " j^j^ giböcntspcftiac. SBciin ffloffcvt bcv<br />

äJorarbcitcn 311V 5po[ti[Ie banfbor C5ebad)te, fo mag on bicfcr Stelle nur boS Unt=<br />

tieifitätSpvogrQiiim bon 5)laj; Scn^: ßvitift^e 6rövtcrungcn jur aBartbmgicit, Tflax-<br />

biivg 1883 genannt werben, tncit ei uod) "^cute SßeQcI)tnng beibicnt.<br />

Sluf 93o[fert§ Untevfu($nngen irnr bie Sovfteünng aufgebaut, bic ®. .^atoerou<br />

in ber 5. 3luf(age be§ Äöftlinfdjcn Sntl^cvtuevfeä gab (1903,


ffiiilcifniiti ,ytr SSnrtburgppftiHc. LXXIX<br />

qiiernis sie suffiilcirc focit, ut adversiis oiiiiiom iiiKianim Impelnm munitiis an<br />

robustissime confirmalus videatiir. — S3gl. fernet 91. SBatburg, .tpcibnifcf)^ ontitc<br />

SBciSfagung in Sßovt iinb Ißitb ^u SutrjerS Reiten, 1920, ©. 30ff. .pier ift öcv--<br />

toiefen auf S.


®a fidfi bcr 3lfabrutf ber 3Jot()ld)cn 5poftitten nii? mc{)vere SSätibe bcvtcitt iinb<br />

bie Sintcitiingen ^n bcn einjclitcii '4-"^^l'*'öc" inaiuijevtci UBii'bcvr)otiiiigen tiviiiticii<br />

müßten, luirb bic Wefnintcinlntiiiiß .^rocctmö^ig mit bcv ÜoIIeiibung bes '.Hbbniclö<br />

tämtlic^cv ^poftiUcii ju üevbinbcn fein.<br />

SBir ftcHen ()ter nur eine Überftcljt übcv bie '4>vebigtcu bev &ommevpoftitIe<br />

in ber 9lrt bcr ,5ur .£)ou§poftifle gegctcnen Überfielt (Unfre l'lu-ig. SBb. 52, XII ff.)<br />

juiammen.<br />

Unfern: 9lbbrucf liegt bev ©rftbrucf (Don Jpeinric^ Steiner in 3(ug5buvg) Dom<br />

2fnt|re <strong>1526</strong> jugrunbe (ogt. oten ©. XXIII).<br />

Suttietä aSette, X, 1 " •<br />

05. 35iid)>iinlb.<br />

VI


gau-<br />

überfielt über bic ''^rcbigtcn


cr 9iotl)jd)cu SommcrVüftiüc,<br />

bei- äJoiioge<br />

($i = SanDWrijt,<br />

2r = Xmi)<br />

*i?<br />

2;t<br />

3)1-<br />

3)r<br />

S)r<br />

3)r<br />

S)r<br />

SiadjreeisS bcr ^Uoilage<br />

5.Hn-mutlid) lai^ bic 'Jiadjicljvift 'Jtbvcvs jugniiibt', Mc fid) in bcv Scnaev<br />

^lan'bidjtift iJ-s. u. 17-^ ^(. 59—60 befaub. Sic '-Bliittcv r,:j— 00<br />

fel)leii je^t. 2aun luäve bie '^^rcbigt am 5. 'HpxH 1523 üoimittagi<br />

gel^atten. ^gl. 11, 5.<br />

12, 476-493 (Ballung II).<br />

Sie aSorlage läfet fid; nid)t feftftelleii.<br />

12, 495-505.<br />

12, 506-517.<br />

12, 517—524.<br />

10', 86—99. )Roti) fügt bie Beiben cim Sonntag Cuafiniubügcniti<br />

(27. Slpril) in Sovim gc()n(tencn ^.^«bigten ju einer ,^ufnmmen. SEic<br />

Sßormittaggprebigt (10 3, 86-93 oberer Scrt) = 9iot]§ ©, 230 bis<br />

©.237; bie Ulac^mittagäprebigt (10'', 94—99 oberer Sej-t) =<br />

iHotf) S. 238—240.<br />

12, 529-540.<br />

10», 120 -124. Sie am Sonntag 5!)lifcricorbia§ Somini (4. 531ai)<br />

in Sorna get)altene ^svebigt.<br />

SBearbeitnng beg 15, 538 — 542 au§ 9{örer§ iJladiidjvift mitgeteilten<br />

SermonS.<br />

12, 542—552.<br />

Scr ?Infang ©. 260, 16-26 il"t bem ?lnfang be§ 15, 542 ff. anä<br />

3fbrer?- 'Jlod)fc^riit mitgeteilten Sermone uom 24. 9tpril 1524 cnt'<br />

nommcn. S)aran fditie^t SJotl) 10 \ 124 — 133 (unterer lert).<br />

171, 248—255.<br />

5)ie JUorlage läfet ftt^ nid^t nac^lueifen.<br />

12, 555—569.<br />

10», 133—147.<br />

103, 147—155.<br />

12, 568—578.<br />

10', 155—160.<br />

Sie Sßortage für ©. 281-284 [öfet fid) nid)t feftftellen.<br />

10», 160-169.<br />

10», 170—175.<br />

12, 585— 591.<br />

Son S. 302, 3 bi§ jum Schluß ^Bearbeitung ber atörcrfdjeu 1Ilad)=<br />

fc^rift 15, 568, 35-570, 30.


LXXXIV Überfidjt über bic ^prcbigtcn<br />

28<br />

24<br />

25<br />

26<br />

30<br />

31<br />

32<br />

:J3<br />

34<br />

35<br />

36<br />

37<br />

38<br />

39<br />

40<br />

41<br />

42<br />

43<br />

44<br />

45<br />

46<br />

47<br />

48<br />

49<br />

50<br />

307<br />

309<br />

311<br />

313<br />

!<br />

27 324<br />

28 327<br />

29 329<br />

330<br />

332<br />

340<br />

342<br />

344<br />

345<br />

346<br />

353<br />

355<br />

367<br />

370<br />

382<br />

:i91<br />

399<br />

UO<br />

412<br />

414<br />

415<br />

416<br />

417<br />

428<br />

3lm 1. Sonntage xtad) SrinttattS<br />

9tm 2. Sonntag nnd) Ivinitütiä<br />

9lni 3. Sonntag nad) iiiuitati'i<br />

9lm 4. Sonntag nnd) Irinitatis<br />

9lin 5. Sonntag nad) SrinitatiS<br />

9lni 6. Sonntag nad) 2rinitati§<br />

©in anbcv Setmon am 6. Sonntag<br />

nad) Jvinttatig<br />

3tm 7. Sonntage nad) iiinitatiä<br />

?Ini 8. Sonntage nod) 2vinitati§<br />

©in anber Sermon auf ben 8. Sonn=<br />

tag nad) Irinitatiö<br />

9lm 9. Sonntag nad) 3;vinitoti5<br />

©in anber Sermon anf ben 9. Sonn=<br />

tag nad) Irinitatig<br />

3lm 10. Sonntag nad) SrinitatiS<br />

9hn 11. Sonntag nad) 2rinitati§<br />

9(ni 12. Sonntag nod) Irinitatis<br />

2Im 13. Sonntag nad) üriiiitatiö<br />

9(m 14. Sonntag nad) Irinitatis<br />

9Im 15. Sonntag nad) Xrtuitatiö<br />

9lm 16. Sonntag nad) Srinitatiä<br />

9(m 17. Sonntag nad) Xrinitatiä<br />

9lni 18. Sonntag nad) irinitatis<br />

91m 19. Sonntag nad) XriuitatiS<br />

9lm 20. Sonntag nad) Irinitatü<br />

9lm 21. Sonntag nad) 2rinitati§<br />

@in anber Sermon<br />

9lm 22. Sonntag nad) Xrinitatiä<br />

2lm 23. Sonidag nnd) Xrinitati§<br />

9tm 24. Sonntag nad) Irinitatis<br />

Sut. 16, 19-31<br />

2nf. 14, 16-24<br />

2nf 15, 1-10<br />

«nf. 6, :!6- -42<br />

ii'ul. 5, 1~11<br />

-maüli 5, 2ü— 26<br />

iUüttl). 5, 20—26<br />

maü. 8, 1 - 9<br />

yjlattl). 7, 15—21<br />

ffliattl). 7, 15-21<br />

'M. 16, 1-9<br />

fint. 16, 1—9<br />

ßu!. 19, 41—48<br />

l'nf. 18, 9-15<br />

^JJlart. 7, 31—37<br />

^'uf. 10, 23-37<br />

ynf. 17, 11—19<br />

gjiattl). 6, 24-34<br />

i.'nt. 7, 11—17<br />

«uf, 14, 1—11<br />

lUattt). 22, 34—46<br />

«tatttj. 9, 1-8<br />

maM). 22, 1— 14<br />

3ot). 4, 47-54<br />

3of). 4, 47—54<br />

maiil}. 18, 23—35<br />

Mattlj. 22, 15-22!<br />

malü). 9, 18—26<br />

<strong>1522</strong><br />

<strong>1522</strong><br />

<strong>1522</strong><br />

<strong>1522</strong><br />

1524<br />

<strong>1522</strong><br />

<strong>1522</strong><br />

1523<br />

<strong>1522</strong><br />

<strong>1522</strong><br />

1525<br />

<strong>1522</strong><br />

<strong>1522</strong><br />

1525<br />

<strong>1522</strong><br />

<strong>1522</strong><br />

1523<br />

<strong>1522</strong><br />

1521<br />

1525<br />

1525<br />

<strong>1522</strong><br />

1524<br />

<strong>1522</strong><br />

<strong>1522</strong><br />

1525<br />

1523<br />

1525<br />

<strong>1522</strong><br />

1525


Slrt<br />

ber Sßoilage<br />

Xt = 3)ruct)<br />

ber 9lotl)idf)cn SümnictpoftilU' LXXXV<br />

9Joc^lDeiä ber UJortage<br />

S)r 10-', 177-200 (unterer Sejt).<br />

S)r 12, 598-601 Togt. 11, 131-134).<br />

S)r 10'', 217-222.<br />

Sr ^ 10 3, 222-227 -


IblißntljjioftillE.


(ai.siiii 9l!ni iTftcn fontaij hco ?lhluMUö €yiftiil<br />

lia. rii). »löm. 13. n m<br />

lieben biuber, ßo In^v beim folci^s liiiffen, nemlid^ bic<br />

^ei)tt, bah bic [titnb ha ift, üoii bcm irf)lnff auffljiiftclien. 3l)nte=<br />

mnl imfeer IjeDl mi nel)er ift, bcnn ba lin)rl! c\IaUibteii. S)ie<br />

narf)t ift tiovRnngeii, ber taa, ift erbei) fommcn. 6,^1 tnft un§<br />

abtnerffen bic wnä bcr finftenii^, iinb anlecken bic Wapm be§<br />

ticd)t§, laft luty crlmrlici} luaiibeln, fllei)cl) loic am toflc. 'Jiit i)iiu oollcvcl) inib<br />

tvuiidEenI)el)t, lüt imii fc^lafffnmevii iiiib uii|iid)t, iiit i)nn |Qiifit iiub Ijabbcr,<br />

ti> Bonbernn ^i{)ct an ^Ijefum 6l)viftiiiu beii tjerrii, iiiib tliiit nit \mv> bn-j flel)fcf)<br />

fiid)t ^ur tuft.<br />

2)iBe ©pifteü Icxet nitt Dom glalobeii, feonbermi Hon bcii lueictcn iinb<br />

findeten bcS glalubcuä, unb ^ei)gt an, mic ci)u 6l)i-iftlid) leben foU eufierlid;<br />

nad) bem lel)be auff erben unter ben mcnfdjen fid) t)aEten ' ; benn lüic l)m<br />

15 gel)ft nnb fnr gott ber menfd) foÜ luanbcUii, levct bcr glalubc, öon luild^em<br />

er für bifeer SpifteÜ vei)d)lid; unb gan^ iHpoftoljd) fdjreljbt nnb Icvet, nniib<br />

lücnn tDl)r bie 6ptfteE eben- anfet)en, %o leret fte nitt, feonbern relj^t, tior=<br />

manet, tret)bt unb lücdct auff bie ba fd)on itiiffen loa« fic tt)un follen. Senn<br />

5. '4>autn§ tel)let bau prebigcrauipt i)nn Ijuiet) fti'irf 'Ho. 12. Soctrinam et ;iuim. i-.', 7. •<<br />

jo ejt)ortationem ', tare unb Dormanen. 2are ift, feo man prebigt, ba§ nnbcfanbt<br />

Überschrift S^ejuä Ao*- '•«/.«»* Ij2 Süe gpiftet be§ (ätften Sontogä (am K. ©. Im*)<br />

bc-j 'ülbBent? SSaul ju Mo. am .jciij. :',ff. = Ü. bis 1527 /,u*, -tu aur/i in den foli/emlcn<br />

Sc/iriftstellen ö nii] i^t so meist Lu** 7 oiiuciffcn] alilegen /.k'* Sju iJiit bis nn-<br />

Öuiäötl JJid^t inn ftejjen u&w. — I'. bis 27 Au**


2 XUhMiilöpultitlc 1.V22.<br />

tft unb bie Icutt luifjcnb obbcr narftciibiq Un'vben ä^ormnnoii ift, ^o mnii<br />

rcij^t Hiib anl)cUt an beut, fju ijbcnnaii fctjon UuiÜ tiH'i)t";. 'J?cl)be ftuii finb<br />

;uiini. 13, 1 ff. not einem prebtger, brunifi fic audf} kl)bc @. 5pnnluö nbctt. Sarumb and)<br />

baö bic iHirmannnci fcl) bcftc ftcrctev unb lieblicT) cl)niiet)c, bvniidjt ev uil l)nbfr()ei'<br />

üorbliiuicter luort ' unb<br />

niad;t el)n fct)ne bnubfcirbe rebe, ni-nnct bcn jd)laff, s<br />

finfternif;, lid)l, anfjluadjcn, luapen, irerrf, taa, nnnb nad)t, bn» finb elitteÜ<br />

Dorblnmete loortt, burd) luild) ettluas nnbevö lun-ftnnbcn luirtt, benu t)l)r avtt<br />

nnnb iiatnr gibt.'-^ 3)cnn er vebet i)l)c nitt üoii naturlidiev nad)t, tng, finfterniS,<br />

lid)t, Uindjen, fd)lnffen, luapen unb lucrdeu, ^onbcrn bilbct nui? für •' burd)<br />

fold) notuvlid) luefjen ci)n glel)d)uif3, bamit er nnS rcli^c unb furc l)nu Imficr i"<br />

fieDftlid) Uief',en, aU foUt er fnflen: Xfyx fe()et, ha: .blieben bri'iber, l)l)r fel)tt<br />

nidjt l)nn ber fiuftcvnifj, l)l)r fel)tt nUe tinber beS liedjtö unb finbev be^ tngeä.<br />

3Bl)r finb uidjt ber nadjt uod) ber finftcrniffe, barnmb Inft iinS nitt fd)Iaffcn,<br />

lüie bie nnbcru, fjonbcru loft unc- limd)en nnb niidjteru felju. 'iDcnn bie bn sf,<br />

fdjlnffen, bie fd)Inffeu bc§ naditö, unb bic bn trnnrfen finb, bic finb<br />

hc-i nad)t-5 trnuden. ilBl)r aber, bic löljr beö tngs finb, follen uiid)tcrn fcim,<br />

nn(ie|ogeu ntit bent trebf] be« glaUibcuä nnb ber liebe, unb mit beni l)cdnt,<br />

ber bn ift bte f)offnung ber fdidcijt. 35cnii gott i)ntl nu'j uit gefetzt jju bem<br />

loru, i^onbern Ijn ber befituiug ber felidelitt, bnrd) 3')t1nm Ciliriftum unficrn ^"<br />

t)exxn, ber für uusS geftorfaeu ift, nuff bnä UUjr, cö fei) londjcub obber fd)loffenb,<br />

mit l)l)m leben. .§ie iftö offenbnr, ba§ er nitt Uorpeutt beu untnrlid;eu fd;lnff,<br />

unb bod) bie glcl)d)ni{j braudjt uom natiirlidjcn fdjlnff nnb Umdjcn lui bem<br />

'/ ftcvdcv fet) /-«** " Wiia&c otlcflcn<br />

'/* .n' «ititl ift /,«« /.//;.'; afctuetffcn |<br />

17 unb be§ Lo* JJ I. fc/i/i /m''" r> fehlt Ln^ j-l finftcrniä (I*<br />

hl''*: 29 jii bcmt ,yim<br />

/-"**<br />

') 7?: utitur aliquot elegantilMis oi fignratis locnlioniliii.«. ') li: qniliiis alia.<br />

quam f'nrat natura oormii et proiiiintus sifrniHcaiitiir. ') Jl: iiiffpiit .... moiiti nostrai'.<br />

*) B: I'fr .'ioinniiin signilicat opcra, iiialii. qiiac vncant li(l(\ JHe Jnterlivriirii/n


.-. redjtfertig<br />

gpiftel nm 1 »il&iient^fomitng. . 3}i-in l.i, 11 14. 8<br />

gel)ftüc^en )"cf)Iaft luib imidjen ', bal> ift: luol iinb ubeÜ leben, llimb fur^lic^,<br />

ift auftl"te()eu uoiu id)laff ßo Uicl flefast, aVi has er fagt- Sit. 1: 6§ ift er= ^''.-m'-is im<br />

icf)i)ncim bic fieitlluevtigc gnnbc unfjevv t)el)laiib'i intb Icrctt iiiic-, ba§ Inliv<br />

fodcii nbingeii bcm gütttoßen loeüeii iiiib luelltlidjen htften, iiiib nudjtci-n,<br />

\ gottlid; leben [ast. 3liij| auff biBcr nieEt, uiib tuavtten auff bic<br />

jelige Ijoünung uiib ^iitiinfit be§ groffeu gottio imnb unficrc- l)ei)laiibo Csliefii<br />

C^fjrifti. S^a§ oblagen beo gottlofion Uicljenv nnnb bcr U'clltlidjen lüften mm. i:i, n<br />

nennet er ()ie auffftetjcn nom fcl;laff. llnb bao nüd;tcrn ,<br />

vcd)tfei-tig,<br />

gotttidj^uöm. d, 12<br />

leben, nennet er Ijie: luoc^en unb loapen bes lied)t5 anlegen, ©a?' cxidjelinen<br />

10 bev gnabe ift ber tag nnb bas licd)t, luie tülir boren Serben.<br />

5ht ftt)e Ijn, mie fid) naturlid) nnb gci)ftlid) id)laff mit cljnanber gleljcfjen.<br />

äÖer ba fc^lefft, ber ftl)et noc^ empfinbt ber binger obber gutter tcljnü, bie<br />

anff ber lücllt nnb umb tjlin l)er fiub. @r (igt mitten nnter ben bingcn, al-J<br />

ci)n tob, unnu^ menfd), ber feDn bxaud) nod) ad)t eiineo bing«? t)att<br />

', nnb ob<br />

li er fc§on l}nn l)'^m felb te^t, \]o ift er bodj aUen bingen, alc- lucre er tobt.<br />

3nm anbern : an ftatt bcr toarbafftigcn binger gebet er nmb l)m traUnn " mit<br />

el)ttell bilben unb unnn^en formen bcr marljafftigen gutter, nnb ift fjo ner^<br />

rid)t', ba§ er mei)nett, e» fel)en red^t luarc gutter. äL>cnn er aber anfflDodjt,<br />

^0 fallen ab bic trartmbilb unb lucrbcn Iju nid)te, ha feljct ber mcnfd; an,<br />

•-•" mit rect}tcn bingcn nmbgcbn on alle bilbcr." 'M^o aui) gcl)ftlid): ber menfd),<br />

*'<br />

ber ba lebt iinn eljnem gottlofjen uicfjcn, bcr fd)lefft nnnb ift glci)d) tobt für<br />

gott, fif)et nod) empfinb ntd^t bie redeten get)ftlic^cn gutter, bie ^l)m burd)§<br />

ßnangelio Inerben angcpotten nnb norlicliffcn, left fic umbfonft " für Dljm unb<br />

umb l)l)n ()er ftel)en ; bcnn fold) gutter laffcu fid) nur mitt bem glambcn bcr<br />

t)ev|en fe^en, finb and) noi^ üorporgen. ^nbe^ aber menget er fid) l)nn bie<br />

tici)ttlic[)en , üorgcncflidjeu gutter'", moÜnft unb et)re, lriild)c gegen ba-i einige<br />

leben, freub nnb felideijt, ^u ad)ten finb glel)d) als bie tranmbilb gegen bie<br />

natürlichen, tct)plid)en cxeaturn." Hub Inenn ber menfcf) aufftoodjt unb ben<br />

3 "fteittocrtig! ^eiffamc /-u** 'f unnb fe/i/i /,u'-' r abjoflcii unb ucrtciiflncn /,('*<br />

^ Unb ba§ 3ii(iöti9 geregt unb gotjclia leben ffKj l.u* 11 jd^taffcn l-n'* 1,', jcltä (sn ifi'-<br />

irölinl'ich) Fm^* ;7;/


4 'Jlbwittsponitlc <strong>1522</strong>.<br />

fllatu'ben uBiv!om^)t, ^o fcUct ab aßcs fotcf)» uovgencflicf) biru'i, iinb tuivt et=<br />

W- '6, c fennet, luie gares iiiifjtv fd), baUoii jagt pci. 7'): üi- ijubcii gefdjlaifeu t)f)ven<br />

fd)laff, bie memier be§ rei)d^tumbö, unb nicf)ty fuiibcn inm t)l)ren tieiibcii.<br />

«f. 73,2uUnb fs. 72: 0)lcl)d) luic c!)nen tx'alDm be5, bev ba auffiuiicfjt. alfjo luivftii l)l)r<br />

3ft. i9, (s bilb 3U uicfjt madjeii i)nii beijncv ftatt. Unb oi^i'Q<br />

---'^ &\c\)d) luie el)n t)iiii= ^<br />

geriger tretrmet, ba§ er ejfee. unb tnenii er aiiffumd)!, bp 'ft fct)n fecl nod)<br />

leer, uniib roic el]n bnvftigcr tialumet, ba§ er trintfc, unb luenn er auff=<br />

loadjt, Bü biirftet l)l]n nod}, unb feiin feelc ift leer, nlBo luirt iel)n bie menge<br />

aUer Dolcfer, bie bn fedjtcn loiber ben berg ;^ion. Silic ba, ift ba*? nit not)<br />

unb id)niet)lid) gercbt ' üon ber Uiclt Ijoliifter geiuült, rt'l)d)tnm, luft unb eljre,<br />

bog C'j alles einem tralum, unb tralinu bilbcu üovgleid)t mirt'? äßer burfft<br />

fagen, ba-5 ber tonige, furften, rel)d)cn, guter, luft unb gelualt tralomlücrdf<br />

fei), ^0 fie bod) barubcr lüueten unb toben auff bißer Inelt? @u mad)t ^, baS<br />

fic fd)laffen unb fteben nitt auff, fef)en and) bili ücdjt nod) nit l)ni glalubcn.<br />

Sljntemol un^er ^el)I nu neljcr ift, bcnn bn luljrü /" einem [iimgrigen ))^nu.«;'.| ift er matt »««/•. (V.) /."• l.i rcl)d6enl tetjd)<br />

'/' _'/ ijnn betjncii] biivdö<br />

bcineii /m** (Ü.) -Jll-J'J geficnebeljet) flcfcgnet Ln** JJ S). bciicbctjungl Siefcr (egen Iai** so<br />

auch unten J3 qnn jcljnem I buxii) feinen /-o** 2ii ijnn ^:^.,)1 an /.«" so auch meist unten<br />

l.u'"* : I fold^l] folc6 / 72| tjjüi ®Icl)d& tuic »sir.) &Ui^ njie ein troum. Wenn einer<br />

nufftood^et, olfo ma^ftii .^i6S(!R jr 6ilb 311 nidöt (nichi V.) 7 leerl fo ift er mntt usv-. (('.)<br />

26 \)m (2.)] an<br />

') ß: despecte et contemptim. ') B: In ciiussa autem e.st. ') Nik.r. Ijyra:<br />

Ciuia cum credidimus, .scilicet: pliLs (|uam ante Christi udventiiin; tuno enim sciebant<br />

se patres de.scenKuros ad inferni limbuni, unde dicit lacoli patriarclia Gen. 37 [V. 35|:<br />

descendam ad lilium ineum lugens in infermim, et sanctiis lob 17 [V. 11)): in profun-<br />

(li.ssimum inferni ilescendent omnia moa. •) B: aliud non est f(uam gratia et salus<br />

in Chi'i.sto per evangolion toti orbi oblata. ') li: interpretatur.<br />

">


gpiftcl nm 1. X'lblieiitÄionnta(i. "Uöin. l.*?, 11— 14. 5<br />

bie prüpf)ctcn faft tBol i^etticbcii ' iiiib tüei)ttei aul5bvcl)ttct, iiiib l)abcn nllc=<br />

fnnipt ooii bcv luifiinfft (5f)vifti ^ jcl)uer gtiob unb (Siiaiu^clij c^cjdjvicbeii, toic<br />

S. ^i^etriiä fngt 2lct. 4 ': 2)erfeI6i9cn gotitdjcn tior()cl)fiiin9 finbcii nllc lieljligeiiapü.a.j.si!]<br />

für 6f)riftu§ gepint geglcltitit, imb alfeo l)iiii unb hmä) bcii iiituiifitigcii<br />

* 6f)iiftunt mit iold^em fllalnbcn bel)Qlten ^ unb jclig inorbcn, baö aud) C^tjriftuö<br />

bicicIBtge Doi't)et)ffung nennet 2lbral)am^ fdjofj iJu. Ki., barlju alle tjcljügcni-ut. m. :


6 «bbfiil-n'oftiflc l.S2-i.<br />

bertt and) bcv gcidjcljucii erfullung, luilificv 9lbi-at)ain uiib bic nltcii noc^ ntt<br />

miiften glalubcu, ob fic lüol benicibigcn (5l)rtftiiin l)atteu, bcn liH)r liaticii.<br />

epi) !.•=. ($1)11 glalub, cljii gel)ft, dm (^firiftuo, ci)n gcmcDnfdjafft aller l)ei)ligcii', imhai<br />

il)enc für unb loljr iiac^ (^t)rifto ge{)en. 311^0 t)abcii lt)l)r (ba» ift: bie bcttcr<br />

mit iiny i)mi glel)d)cm gcmdmem glalnbeii im elmcii (Stiriftum) glclubt, unb<br />

glelubeii and) nod) imii i)l)n, aber aufi dm aiibcr Uieijfee. Unb glci)d) linc imir<br />

umba gemeinen glattiben§ unb (Sb^-'Uti'S luiUeim'^ jagen: M\)x babenn gegiclubt,<br />

§0 tulir bod) nitt gelueüenn finb Im ber toitt, ^onbevnn bie netter babenu bac-<br />

gcglelübt. -Jllfeo t^un fie mibberuinb unb jagen ,<br />

fic moÜen obbcr luerben<br />

6f)riftum i)oxin, fe^en unb gleloben, fju fie bod) |ii unijernn gelitten uid}t<br />

w. s,ifiub, feonbernn uii)r tbnn ba§. ^eun alfjo jpridjt Dalnb f)§. S.: ^sd:) luerbe<br />

fetjeu beljnc L)i)mcl, bie loercf bel)ner beiibe, baö ift: bic '^Ipoftolen ,<br />

•R'j.^eä bod) nit erlebt, ^^item pä.<br />

lutb<br />

l)att<br />

!• ; 3d) luill loben bcn i\ixxn unb prebigen aEc<br />

fcl)ne lounber jc. unb ber glel)d)en oicl mcl)r, ba§ alfeo el)n perfon fid) bcr<br />

anbern aunimpt, umb bcy gemcbncn glalubeno linllen, biird) mild^cn fie (^briftum<br />

im mittel baben unb ein banffe finb.-'<br />

Mom. 13, u ®a§ er nu jagt: Ihißcr bebU fei) i^t ucber, benn ba lübrß glalobten,<br />

mag nit non bcr ncbc be-> baben-: ober befi^ung luuftanbcn Incrbcn.* Scnii<br />

bic netter i^aim benfelbigen glatuben gdjabt, unb eben benfelbigen (^bi'iflmn/<br />

i«ii. i3,«er ift l)l)n eben |o nal)e gelrefecn al» un§, h)ie .S>b. I"i. fagt: ß^riftuä gifteru<br />

beult unb elniglid), ba§ ift: t^briftii'S ift geliief]cn imm anfang bcr loellt bif^<br />

an^ enbc, unb finb alle biirdj i)bn unb piin Dbm bebalten. ' äBcr am mepftcn<br />

glclnbt, beut ift er am nebfteu, unb luer am lucnigftcn glelnbt, bem ift bas<br />

l)ebl am feruiftcn und) bei befi^nng unb i)ab( ,',u vebcu.'' 'Mn ®. *|^auluy<br />

rebct t)ie Oou ber nebe bcr Offenbarung, haii |nr Ijcptt CUjrifti bic üorbepffung<br />

crfuUct uiib ha^ föuaugclium pnn aüc lueUt auffgangen, nub burd) baffclb<br />

(5briftuy |n allen men)d}cn fomen unb offcntlid) gcprcbigt, hau nennet er t)ie:<br />

siöm. 13, iiUnf3cr bebl feb tieber, benn ba es nod) put üorfpredjcn lag, norporgen unb nit<br />

xit. 2,11 i!i auffgangen mar.' "M^o fagt er Sit. 1: (£•§ ift crfdjbneu bie bcpllluertige<br />

.5 ßcmdincn und fUt/t hinzu: -Dm lobt ber<br />

aufftiäitigcn unb liiin ber gcmcljnc, J-> imb ijiui l)ftin fchti Lo' 2fi alle] aller /.u'*<br />

27 geptcbigl i[l '-* -'••>' Bcrjprcc^ciil ucrljcDjfcii (>' (.10 aucli unten) >!! ^cljUlucttige] l)eil=<br />

jotnc<br />

/,!(** (.10 immer)<br />

Lu": 12 bo§ ift bie ?l»)oftoteu] etc. tSjU 3tem bis jc ßh^i<br />

') B: una sanctorum omniuui communio, ') B: propter liano lidei couimu-<br />

nioneiii, tiuam in eundeni Christuni pariter habeiuu.s. 't B: propter fidei ccimnui-<br />

uionem et euiidetn tjliristuiii . ipiem in niedio habent euiiue velut unus credentiinu<br />

cumulus habeutur. ') Die InUrlinearylanne crlriutai: nuigis deliita per opera bona;<br />

die glossct m-dinarin: bone operans vicinus est eteruae vitae. Haptisniu.s enim est ad,<br />

veniara, vita bona ad coronam ; Nik. r. ljyrerta, quae tempore legi.s erat clansa. ') Ji: \ie.v qiu'in oinncs iuxta salvantur.<br />

") B läßt (len i/(in:en Satz: fSän nm mcl)ftcii . . . ,ui vebcii aus. ') B: dicit salutem pro-<br />

piorem lactain quam cuin adliuc in proinis.sione velut lateret. paucis liominibus cognita.


.'. iiad^<br />

Spiftcl (im I. 'JlbiifiitSfoniitag. ;)iöm. 13, 11 — 14. 7<br />

gnabe güttty, ba« ift: )ie ift nuffgaiigen iiiib offeutlid^ Jjrebtgt, luie luol fir<br />

ijuboi; auii; Ijiiii allen [)el)ligeu gelucft ift. 'illfio gibt bic fdiiifft ', bais ^'Ijviftiiy<br />

Eome, uub fei) fomcii, ßo n bocf) ijiuuir amf) l)uii aücii Hotteiii geliic^eu ift,<br />

'Jlber et ift iiit buic^ otfentlic^e prcbtgt Iju iiborman toincii, bcuii nUcrerft<br />

feljnev auffcrftet)itiig öon beu tobten, uon niild)ci ^n!uiifft bte fctjiifft am<br />

nieljften vebei. iimb tüil($cr mitten er and} icl)plict) ift fomen i|n bic menfcf)<br />

lid^e iiatur, benn e§ luerc fetin ineiiicl) iöcvbeu nienuinbt nntj, luo nitt el)n<br />

(i-uangetiuni braii^ luere luoibeii, baburc^ erteiuic l)nn aEe luelt nnb tnnbt<br />

lüurbe, toarnmb er menfd^ fcl) loorben, hau bie l'üifpioc^en benebeliung anfj<br />

10 teliUet tunrb- allen, bic burd)ö (Snangetinm l)nn b"l)iiftum gtalubten, bau Inol<br />

5. 'IhiuIuu SKo. 1. fagt: ba§ teiiaiigdinm fei) toifproiljeii Don gntt, al§ fott Mom. i,a<br />

ci fageu: Sott (jatt metjr auffS (Snangclinm nnb [»l. 33l| bißc offentlidjc<br />

|nlnnfft bnr(f)§ Uiort'', benn anff bie lcl)plid) gepnrt obbev Ijntnnfft pnn bic<br />

mcnfdjeljt adjt getjabt. (S» ift pf)ni ninb ba« (ynangelinm nnb nn^ciii glalubcn<br />

15 |u t^un getoefeen, bavumb t)att er fernen feon ba^n laffcn incnfd) lucrben, hau<br />

baä (Suangelinin morfjt Pon l)I)ni picbigt liicrbcn, nnb alfjo fepn l)el)U bnvd)S<br />

offcntlid) iDüvt ijn alter luellt iiel)cn'' nnb tonten. (SS t)abcii ettlid;e üicrtel)<br />

Ijufnnfft 6t)rifti gefegt, nad) ben uier fontogen ijm abücnt.'' ?lber bifjc, bie<br />

H unb fet) tomcii ßläi (i* 4 et] cS l.n' ' iu ß^cifto Lu'* IJ bicfjcl bic /.u«*<br />

Iai^*: ;i ücncbeijung] Segen IT nnt)rii<br />

') B: Eotleiii uiudo .scriptuia nuiltis loci;, loquitur. -) B: si nun inde exorluni<br />

evangelium fuisset, per quod in Universum orbeni venisset. et innotuis.set passiin, ad<br />

quid esset homo factus, quo benedictio illa Abralnic promissii [iroijalata nunc ust<br />

•^ H: quasi voluerit dicere, licet proniiserit dens ubiquc in scri]ituris prophetaruni<br />

tiliuiu suum in carne, cum tarnen totum id fieri debuerit, ut evangelion in orbe palani<br />

pr.iedicaretur, quo s])iritualiter credentilius animis advenit .... dico niagi.s deum per<br />

[irophetas in Script uris evangelion de lilio suo promi.sisse tilium. *) fid) nal)en, n/l.<br />

Grimm, DWtb. VJI 2i)J. ') Vi/l. Dnrandiis, Rationale dmnm'um officium lih. VI ep. -j<br />

de tempore advcntus: Agitur ergo adventus domini per quatuor septimana.s ad niagnifi-<br />

candum. quod est quadruplex adventus tibi dei, sed ultima nunquam finitur. quia sancturum<br />

gloria, quae dabitur in ultimo advontu, scilicet ad iudicium, nunquam termina-<br />

bitur. l'rimus adventus est in carnem, scilicet in utero virginis as.sumptani; de<br />

quo dictum est: Osanna filio David, benediotus, qui venit in nomine domiui. Secundus<br />

in raentem, qui descensus fit quotidie iu cordibus fideiium per spirituui sanctum, de<br />

quo loan. 14: ad eum veniemus et apud eum mansionem faciemus, et dicit Sap. 9:<br />

Doniiue, emitte sapientiam tuam, ut mecum sit. De bis habetur Abbacuc 2: si moram<br />

fecerit, expecta eum, quia veniens veniet et non tardabit. Tertius adventus est<br />

in morte cuiuslibet, de quo dicit b. lacob: patientes estote usque ad adventum domini,<br />

et Matth. 23: si sciret paterfamilias, qua hora veniret für etc., ideo et vos estote<br />

parati etc., et iterum: si in prima vigilia venerit i. e. in iuventute et in secunda etc.<br />

et ita invenerit scilicet in poenitentia, beati sunt servi illi. Q u a r t u s erit in maiestate,<br />

qui erit in die iudicii. De illo legitur Ks. 3: dominus ad iudicium veniet cum seni-<br />

oribus populi sui. Kt nota, quod primus adventus liberavit aniraas a diaboli Servitute,<br />

secundus liberal a peccato, tertius a poena, quartus curpora li berat. Veruntamen


g >JlbUciit-3poftiUf <strong>1522</strong>.<br />

am aller nottigifleii ift, bn alle nuidjt anltgt, baöoii tiie 3. '^^niilu-i rebct,<br />

[)nbcii fie iütf)t eifct)eii: beim fie unjjeii lüt, tütvj (iuaiigcUum ift, obbev inotiii<br />

utib Juarumfi e§ geben ift. Si^lue|cu üicl öon (S^riftuS ^ufuiifft iiiib ingeii<br />

1)1)11 boc^ üon uH'j lDei)tter beim l)i)mel uub erben uon cl)naiiöer fcljti. itnic-<br />

ift 6l)riftu» nu|, lüenn er nit luirt mit bem glaluben befcifcn^ luie mag er *<br />

aber mit bem glatnben bcfeffen luerben, tno bas (Suangelium nit prebigt luirt'?<br />

«Olli. 13, 12 S5 i e n a c§ t i ft d o r g a n g c n ,<br />

b<br />

c r tag i ft e r b e 1) f u m e n.<br />

2)a§ ift eben ^o üiel gefagt: al§ unfjer l)ei)E ift uat)e'; benn ^Paulu»<br />

mcljnett mit bem tag hah Suangelium, wild^o ift el)n tag, ber bie l)er^eu<br />

übber feelcn erleucf)t, barnmb mel)ll ber tag anbrod)en ift, )o ift unfer l)cl)I i"<br />

iia^e bei) unfs, ba§ ift: 6l)riftuä unb iei)n gnabe, 'Jlbral)e lioriprodjcn, ift i^t<br />

auffgangen, geprebigt l)nn aüer tueüt, erlcii(i)t alle menfc^en, tüidi nn§ alle<br />

anff Dom id){aff, imb |ei)gt unfe bie red)tcn cmigen gutter, ba» lultr initt<br />

benfclbigen foUen gufi^affcn t)abcn unb i)nn bem tage erbarlic^ lirnnbeUn.-<br />

ißibberumb burdi bie nad)t miifj man üorfte^en alle lere, bie nit baä (Suan= i-''<br />

gclium ift; benn eS ift fel)n f)ei)lliicrtige •' lere aufeer bem (äuangelio. (Ss ift<br />

aüe-j nac^t unb finfternifje. Unb f)ah aäjtm anff bie luortt ^4'fiuli, fjo be-<br />

fd)rei)bt er ba^ aller lieblid)ft unb luftigift ftutf bcötageu*, 'Jtcmlid) bie liebe<br />

frolid)e morgenrobt uub auffgang ber ßonuen. Senn morgenrobt ift, tociin<br />

bie nnd)t t)i)nn unb uergaugen, nnb ber tag erbet) lomen ift, ba fel)en mi)r, j«<br />

ha-j uon ber morgenrobt alle Dogeli fingen, alle tl)ier fid) regen, aUe menfd)en<br />

i'iä) ergeben, baä glei)c^ ftt)et, aU merb bie lueUt nelu, uub attc biiig lebcnb,<br />

loenn ber tag aubrid^t nnb bie morgenrobt bal^er fcl)ret.'' 2)aruiiib luirt<br />

4 je^n] \\nh G* n eben) nber '/' N ijiuil au tu** i7 acötcul Qdjtiiiifl y.u'<br />

ad)t ''* -ii tefienbig /.u'<br />

y>u'*: 7 bct tan aber tietliel) fomcii (i' . seil 27)<br />

ecclesia non celebrat ni.si duü.s adventus. scilicet in uarnem et iul iinlicium. Niim<br />

piiiiium et secundum reputat pro eodeni. ideo enim venit in carnem , ut veniat in<br />

nic;nteni . , . , Similiter<br />

ratione unius effectus,<br />

tertiu.s et (|iiartiis lialientur pro eodeui, (iiiia utenine e.st iustitiae<br />

') Man vgl. dazu die (jlossa urdinarin: nox infidelitati^ et ignorantiae. „Prae-<br />

cessit" i. ü. i'uit, s(;d mudo non e.st, cuiii.s memoria monet. ut cavcatis. „Dies": eterna<br />

beatitudo „appropinquavit' dum peccata reini.ssa. dum iusti per gratiani. „Nox":<br />

vetns homo. qui in baptismo praeterüt. „Dies": sol iusticiae, cuius Iure veritatcm<br />

didicorunt, ut sciant, quid ageudiim sit. Ntk. r. Lyni schreibt: „Nox praoces.sit" id<br />

est: ob.scurita.s figuraruni veteris legi.s. ,Dies autem appropinquavit" id est: elaritas<br />

veritatis revelatae in nova lege. ',' Ji : vera atque aeterna bona monstrat, quibus<br />

deinceps occu])eniur, atque in die hoc ambulemus. ') B: salvifica. Vfil. Unsre Atisy.<br />

lid. 10'^, Jt. I-J u. IT. Weitere Ikl&ic hei (riimm, DWlIj. fV 2. K').}. *) 13: niulto amoe-<br />

nissimam omnique iucunditate plenissiinani jdiei purtioneni]. 'i 11: Hier redet Liitlicr<br />

iticlier aus der eigenen Erfahrung: ein Iniihiiwrijen auf der Wartburg! 11: undu uninia


.<br />

iSpiflfl am 1 'Jlbueiit§foiintag. ;fiöiii 13, 11-14 9<br />

tjnit bcr ic^rifft an Dielen ortten bic tvoftlid;, frolidjc lebciibii-(c prebiqt bc«<br />

(Siinngcü bcr murgenrobt uiib nuffgaiig bev j^ininen lun'gldjcfjt |uUiei)U'ii initt<br />

figurii, tuilneDllen mitt offentlidjcn loortten.' 5115 l)ie '4>nutuÄ mit flarcn uiovt=<br />

''''»'• im-'<br />

teil nennet bog Snangelinm bcn anbred)enbcn tag. ^tcm p». lo'J: 'JcDnc Icntt'P'- n».^<br />

loeiben ici)n bie frei)liiilligen ijii bcm tage beiinev tvatft, iinb anf; bcm ntcv bei<br />

moigeniobt toirt gcporn Itierben bei talr betjner finber.'-* §ic nennet er and)<br />

flarlid) bah (Juangelium eiin nter bcv morgcnrobt unb tag ber frafft P{)rifti.<br />

barlinn lui)r tiu finber C^lirifti empfangen unnb geporn luerben ata ber ttialt,<br />

baQ ift: on menfc^en ttierä Dom f)i)mell unb auß giiaben bc3 {)el)ligen gel)ft3.<br />

1" Stfeen tag mac^t bie aller licblidjft feonnc ' ,\l)eiuo (iliviftncv ba()er i)l)n<br />

nennet lltaladjiac- eiinc %onm ber i^eredjtirfeDt nnb fpridjt x.i: (Sui$, bic l)t)r'i'uu.4..;<br />

furd)tet metjnen namcn, foU aiiffgeticn bic feonnc ber gercd)ticfei)t unb bac- t)el)I<br />

unter feimen flugeün*; benn alle, bie t)n t^^rifto gteuiben, cmpfat)en Don i)l)m<br />

bie glen^" fei)ner gnabe unb gered^tidfeDtt unnb iDcrben ielig unter felincu "<br />

1^ flugeün, baDon aud) pS. 117. fagt: 3)itj ift bcr tag. ben ba inadit bcr l)crr,'»ii- ns, ai<br />

loft uns froUd^ unnb gutta mutt» fel)n'', ak- foLlt er fagcii: ben lel)plid)eii<br />

tag mad)t bic let)pli($ feünne, aber biffcn tag madjt bcr Ijerr fclbä: (vr ift<br />

felbs bie ßonnc, Don bcm bie glcn|ic' unb ber tag, bao ift: bac- (iuaugeltum<br />

aufege^et, unb leuchtet t)nn aüe tDellt, bat)er nennet er fic^ aud) et)n liecf)t<br />

w bei toeHt 3o^an. 9.: 3d) bi)n haB tied^t bcr rtcüt. Unb p5. 18. befc^rcl)bt cr||"',g';.j'<br />

/ \txüä)t l'ehli Lu}* 4 Seine Icutte «sw .] Sein oottf umv. f '. i'.i /.u* T utct] muttct;<br />

leit) Im** io auch unteii 7 llctli^ '/* fehlt Lu*' loa liet ttafftj ein tafl bcr niac^t<br />

(nicht ü.) Lo' 12 meinen 9JaniEn fütd^tet Lh" 14 glou^c (/* /.i baoon' Sauib Au*'<br />

VJjiO bolzet bis xotWi. fehlt O* 20 et] 2)a»ib /.


10 -JlbDcntspoftiHe l=>-22<br />

aiiffs allcv lieMic^ft bcl)bc, üonn uub taa., (ifiriftum unb baö ßuaiigclium,<br />

umib ipvid)t: bie [)i)iitcll iiovEimbigeii gotti» ct)vc'', bau ift; gki)cf) mic bie<br />

[el)plict)cn ()i)mell bringen bte feonn unb ben tag, unb bie Bonn ift i)un ben<br />

l)l)meln, alfeo bringen unb (laben Dnn fid) bie 'itpüftclln mit !)l)rcm prebigen<br />

>iM. 19,5-7 bie rechte Bonne 6t)riftuni k. Unb folget: 6r Ijatt ber gönnen gefeilt iiljr 5<br />

luonung Dnn bie ^ijmefl, unnb fie ge^t erfur, liiie el)n breuttgam aufe feljner<br />

brouttfaraer. 5ie freluct fid) aU eijn tieüt tui tauffen i)t)ren lueg, uom nuff=<br />

gang ift i)t)r nußgang unnb l)f)r anfommen biß tjum nijbcrgang, unb ift nie^<br />

inanbt, ber fid^ Dorbcrgen muge für i)t)rcr I}il5e.- Xaü ift aücis üon bifeem<br />

lieblichen anbrerfjenn be» tagj', bas ift: 00m (Snangelio gcfagt, [Si. aiijj inild}-:' i»<br />

bie fd)rifft ()oc^ uunb lieblid)* brei)ffet, benn es mailjt nud; Icbenbig, frolid),<br />

luftig, tcttig", unnb bringt atlea gutt mit fi(^ Sarumb eä aud) [)el)ft (iuan-<br />

gelium, ba-i ift: eijn luftige bottfdjafft.<br />

Mat- aber ber tag unS offenbare, luer mag ba-3 alle§ erljeten? aHc bing<br />

lerct er un-S, inac- got fei), loa-5 mijr finb, löa-i oorgangen ift, Inas ^nfnufftig i^<br />

ift Don ]^l)meU, i)iü., erben, engeün, teuffeün. S)a fcf)cn loi)r, lt!l)e lBt)r uns<br />

i)nn bißen aEen unb gegen allen l)aÜten foüen'', luolier, njül)l)n ttjljr fönten.<br />

5}otf} l)Qtt un§ ber tcuffcU betrogen, bac- imjr ben tag uortaffen unnb bei) ben<br />

pl)itofopt)i» unb ^eijbcn bie Warf)el)tt fudjeu, bie bod) nit el)n el)nigei3 ftucE Don<br />

biffem allen gelrift traben, unb laffen uns mit meujdjcnlercn blenben, nub ^"<br />

loiber Dun bie nadjt füren.' 60 mufe \}[)t Eel)n lied)t feDn, luas bißer tag nit ift.<br />

5. *43au. jluäl unb alle fdjrifft löurben fonft nit aUel)n btfeen tag auffloerffcn ^<br />

unnb bas anber aEis nadjt t)eDffen. (Ss muß el}ne groffe plage gotlid}-? liornB''<br />

fel)n, ba^ loi)r ßo tuibbcr l)elle tlare fprudje ber fdjrifft anber nebenlicdjt '"<br />

fu(^en, §0 fW} ^cr licrr fetb ber wellt liedjt unb ^onm nennet, unb luenn -•"<br />

teDu anber luar^eDdjcn ' lucre, babeD man crtenncn niod)t, bai bie l)ol)en<br />

fdjulen bie aller grclülid)ft beä teuffels IjurcreD unb buberel) locren ,<br />

folt Dt)c<br />

bas allcDn ubcrreDd}lid) guug ieijn, bas fie ßo gantj unb gar nnDorfd)anipl<br />

Mriftotclem eDn ncbeuliedjt aufftiierffen unb rl)unien aud) fid) ntel^r l)nn<br />

bcä aa|)ft«<br />

.j/6 (St f)ott ber iüiiucii<br />

'«.' l.u* = T. iwi',-- H! Sq| 2as H-I.u*<br />

Iac"* : •'j/ß Ct l)at bct Bonnen mv.\ 6r ^nt ber Sonnen eine .^lütten «»«•. = U iti bie]<br />

') Vntfjata und Faber Stapitlcnsis : coeli eiiarrant gloriam dei, enlspixdiend dem<br />

'<br />

Hcbniisclien. -) Der Anfwuj rfc.< ZittUcs ist jedenfnlts nach dem Jfelmiiselien gegdien,<br />

(ijder wich Falier: soli ]i0suit tabeinaculuiu in eisj, denn die Viilfiata iiber.ielzt: in sole<br />

posuit tabernaculum .suum. Für das Uhrige können Viilfiala, Faber und Original benutzt<br />

sein. ': II: de praeamoeno hiiius diei exortu. *i H: ubique inirifice. ') B: alacreni<br />

proinptunique ad iiia;- üpera>. ') li: «iiiomodo in his omuibu:- atqiie crga omnia iios<br />

geramus. ') 11: rur.sumque in noctein letruiU. ') H: iieiiiuiquaiii hunc solum dieni<br />

extollerent. ") ß: tfravissimuD) divinae irae onus. '•) B: aliam lucem quaesieri-<br />

nius. ") li: indicia, ryl. Unare Ann;/ Bd. H)^^, '>i)T.


(Jpiftcl om 1. 'Hbnent^foimtaci SRöm. i:^, 11 — 14. 11<br />

bemfclBiflcii, beim i)un 6l)rifto üben, la, iuii)ts iinii (5l)vtfto mib aüeim imn<br />

«viftoteE fid) u6cn.^<br />

Sjo laft uu§ a legen bie lueicf bei iinfternia, nnb anlegen Mjum. la, r.'<br />

bie tun Pen be^ üec^tv.<br />

5 ®Iel)d^ n)l)e P()riftiiö bie feonn, unb hai^ (Änamielinm ber tag ift, [jo ift<br />

bcr glatub bn-i liccf;t ober fcljen luib luadicn an bitjcm tnfl. Senn e-> f}utffc<br />

nicf)t», ba-j bie BO" idjeinet unb tag ntarfiet, luo bie angen nit empfinben bac'<br />

liecfjt.'- Siuiimb ob h)ol ba» (Snangelium Dn nUev liiellt ift nungniigen nnb<br />

(ifjviftum prcbigct, fjo finb borf) nit baburd) erlernet, benn allein bie cä anff-<br />

10 genommen nnb bniiijö licdjt bec- gtaiubcnc' bom jd)laff auffftanben, bm fd)laffen=<br />

bcn aber ift bie ßonii nnnb ber tag unnu|, beim fic [)aben baoon Eelin lierfjt.<br />

Seilen eben %o luenig, al§ ob fetiit §onii nod) tag ba roeve. Daö ift nn bie<br />

Ijcbtt nnnb ftuiib, babon er fiigt: \iiebcii brnbcr, Bo iinii Denn nu fold^vsffm la, n<br />

loiffen, ba§ bi^ bie |elitt unb ftuiib ift anff^nftetien oom ic^laff jc. (41)11<br />

15 geliftlid^ Ijelitt nnnb ftnnb iftS, bodj i)nn ber leuplidien Ijelitt auffgangen, unub<br />

no(| teglid) auffgetien, baninn luiir nuffftet)en oom idjlaff unb ablegen follen<br />

bie Werd ber finfterniffeii k. Samit tjeiigt an S. ^^^anlnS , ba-3 er nitt rebe<br />

^u ben, bie nod) lim unglalnben finb, benn toie gefngt ift, Sr teret liie nit<br />

ben glalubcn, fjoubern bie lueicf nnb fiudjt beS glalobens.' ter fprii^t, fieaiom u, la<br />

M tuiffen, bag bie ^ei)tt ba feii, haä bk naä)t bergangen unb bcr tag erbcl)<br />

!omeu feli. Ob bu ain fragift, luae beburffen biefelbigen foldie» id)rel)bcn§?<br />

Osft brobcn gefagt\ ba§ |trcberleli prcbigt finb. @iine, bie bo lere, bie anbcr.aiöm.ia,?.«<br />

bie bo trelibc nnb an^aUte. 5hi tan ber ineufd; %o bicl iil)mmer linffen, cc-<br />

ift l)^m nott, ba^ er üormauet unnb iimmer auff frifdjer bctradjtung betialten<br />

ui loerbe, be§, bas er lücliff]', anff ba§ nitt ber teufiell, bie Inellt unnb has fleiifd),<br />

bie uiiableffige feiinbe, ijtin mube unb falul mad)en. nnb |nle|t cntfdilaffc<br />

unb Irnnlef ftg "^ Joerbe; benn S. ^Petrus .1. iJJet. 5. fpridjt, ber teuffeE feli eliui ü'-iv-vs<br />

fold^er iiiibberfadjcr , bcr ba nmbtier getit luic el)n brulcnbcr lalu, nnb fudit,<br />

ob er pemanb mug borfd)lingeu; barumb fpridjt er: fjo tüadjet nnb fepb<br />

30 nüd^ternn; ha5 mitt Ijie S. 5ßaulu» aud^, luepl teim nufflioren ift, am teuffctl.<br />

2 ariftoteü .1 atiflotel U 6 ^ülffe| ^itfft (V* w burc^ä) buidS) A auffgcftaiibeii<br />

Ao'ö a. finb Lu'» 12 te^n] (eine /.»'* 7.i iSiebcn btubetl Siebcv biuber a*—Lu*<br />

16 aufiaefjct fi* 17 finftctnil /.«'* 20 ^cljttl jett unb ftunbe /.o* 22 finb] fein X«'*<br />

2is bulciibct .4 2'.i Derjc^Iinbcn O* er {2.)\ a juuor Lo*<br />

') .ß: quod tarn impudenter .\ri.stotelem lunum sibi iuxta erexerunt at(iue iaitant,<br />

iu quo etiam multo plus quam in Christo, immo nihil in Christo et totos in Aristo-<br />

tele sese exercent. Zur Sache rciL Bossert in Theol. Studien u. Kritiken 1H97 S. 311.<br />

') B: si oculi lucem non perciperent. ') Nik. v. Lyra übersetzt: Abiicianius ergo<br />

opera tenebrarum i. e. pecuata, quae dicuntur tenebrarum opera eo quod in tenebri.s<br />

fiunt. •! Vffl. S. 1. ') B: atque in iugi ac recenti eorum, quae didicit, medi-<br />

tatione retineri. ") B: plane bonorum negligens.


12 -MbBciit-jpDftille <strong>1522</strong>.<br />

flcljfc^ mib bcr lucllt iinfe Iju bcftrciitten. foll aui) !ei)n aiifff)ovcii )ci)ii 311<br />

SPD. H, 16 u. i'. iiormaiicn, vcijljcn, ticubcn, Ijmii luad^en iiiib loirtcn.' 'Tal)«- aud) bei Ijcijlig<br />

flcl)ft f)Clift paracletu?, eviii anreget -, bcr bo rel)|t uiinb nn^cEt |um glitten.<br />

itibiii. 13, IS %u% bcrfelSigen urfac^ ic^t aud} 2. 'ipauhiä feiine Inortt gar eben,<br />

9Ieunct bie ttjcrd ber finfternife nttt liiapcn, aber bic toerd hts liec^t-:- nennet s<br />

er lüopcn nnb nit loerd. äßarumb \)a§'^ on jlreijfTeH, ^u betuel)fecn, ba$ e§<br />

ei)n ftreljt-' fei), mut)c, erbeut nnb fabr^ foftc, tiu loadien unb gutt leben Im<br />

fnrcn, inntcmal )olc^ ftard brcii feDnb, llenffell, fteljfc^, lueüt, on nnterlafe<br />

S'ioD'.'tag unnb nnd}t nn§ mibberftclien. Xat^er ant^ 3ob .7. fagt: Se» nienfc^en<br />

leben auff erben ift cl)n ftrebtt unb anfedjtung." 'Jtn ift§ eljn grofe bing, on i"<br />

unterlaß ba-3 gant; leben i)m ftrel)tt ^u fteben, barnmb c* mol nott ift guttcr<br />

bafauucn unb bcticrpauden'', '*i. ® üj; baS ift: fold^cr prebigt unb luirmanungen,<br />

bie unÄ fterden unb um ftrei)tt nionbafftig belialten. " @utt tnerd ftnb rtapen,<br />

bofj tücrd finb nit inapcn, feo fcrnn Iniir i)f)n nit folgen unb fic nit gc=<br />

3Ji)iu.6,iiti,n)nncn' laifen, fonft finb fic aud) inapen, ftic er fagt ;l{o. '': ^'^br foUct clor i-''<br />

gltbma^ nit bargebeu ^u loapen ber unrc(^ttgfci)tt ,<br />

al-3<br />

foHt er fagen:<br />

laft cnd) bic tnerd ber finfterni-? nit ubirlüinbcn, bac- clur glib Inapcn inerben<br />

ber unrec^tidei)t. -Jhi ift guug gefagt '', bas licc^t [)el)ffe I)ic bcn glalobcn, bcr<br />

pom tog bc5 (Snangelij aufi ber feonncn 6'^rtfto pnn unfeei iini} lcud)tct;<br />

brumb finb bie loapen be-S licd)t§ nid)ta aubcrS bcnn bic tncrcf bco glalnbcn?. ^"<br />

ißibberumb, finftcrni? ift ber nnglalobc. burd) ablncBcn beS Guangeli nnb<br />

ß^rifti'", aufe mcnfd)enlcrcn unnb epgcner uornunfft Pom tcuffeU rcgirtt;<br />

barnmb finb bie loerd bcr finfterniB, werd bei unglatübeng. Senn glepd)<br />

mie (Ibriftns epn [)crr unb regirer ift beo liei^ten glalDben?-", alfea ncnnctt<br />

ew. 6, iiiig iijlaulns (v:pt). i>. bie teuffcU regirer bifjer finfternifie, ba-; ift: nbir bie un= '"<br />

2.aot. i,3.4(ji[(,)pt,ige„, loic er aud) fogt .2. 6or. 4: 3ft unfeer ßuangelinm Porporgen, fjo<br />

ift§ nur pnn ben Porporgen, bic Porbampt toerben, pnn loild)en, bcr gott<br />

bifecr luellt (ba-? ift bcr teuffcU) Porblenbet bic fpnuc bcr unglatobigcn ,<br />

bac-<br />

nitt leu(^ten mag baS lied)t be§ guangeli ©brifti- Sßas aber beiberlel; tücrtl<br />

finb, lüirt folgen.<br />

IJ poiounen O* »ornionuiigeul Bcrnioniiiig 'V* in ni\%mä)t\dt\t /.«'* L>(i 3ft<br />

unfect iis».l I-u* — ('. bis 2N JT bttt] beiun '-'* :iii Icuc^lcit] jiicii l. /ai**<br />

Im**: -JjS S)a^cr bU guttcn fehlt<br />

') li: oportet iiullutu item inoduin aut Hnem fieri exhortandi, invitandi atque<br />

inipelleiidi nos, ut vigilemus et opereimir. =) l)as~ im <strong>Luther</strong> ^n^t oft haivtitr<br />

Lexicon gracco-lutinum Aleanders von Jöl2 sagt: nanay.).t]jo( = advocalus, consolator.<br />

l)aiacletus. 'i B: ut o.stciideret pugnam esse. *1 B: neque sine periculo obtineii<br />

posse. ») VtiU/nt/i: Militia «'.st vita hominis super terram. Hebt: •,'-s iss irisx'- x=r xbn.<br />

") 11: unde adnioduni sonoiis et monentibus tul)is tinipanisque beliicis opu.s est. ') B:<br />

quibus aniniemui- ad fortiter perseveiandum in ccitaniinc. ") B: quae (amen, si<br />

ipsis consentianiiis, etiam ip.su arniii sunt. •) Vfjl. S. llf. '») B: ob evangelii<br />

velut diei et Christi tanquam solis absentiani. ") B: ut eiiJm Christus dominus et<br />

gubernator lucis est, quam tidem esse diximus.<br />

^"


§t)iftel (im 1. -Hbui'ttt-Sfoniitnfl. ;Höni. l.i, 11-14 13<br />

Saft uiiv erbarlid) man bell ii flli-'i)cl} all« am tn^c :i(6m. la, i:i<br />

äliii toge ' tl)utt man fel)n merd bev finfternife, l)berman jtfjenict fid) fiiv<br />

bem aubernn unnb ftefCct fiil) eröavltcl). ^J]{au jprirf)t: bic narijt ift unlun'^<br />

fdjampt ' ; ba-j ift aud; mav, brumb tl)utt man aud) bic mxä ijiin ber nad)t,<br />

i ber man fid^ fc^emet am tage, ber tag akr ift id}nml)afftig* unb |mingt ttinii<br />

erbarlid)cn manbcU. 9llfeo folt aud) elin 6t)riftlid) leben geid)cl)cn nnb fid)<br />

f)allten, ba» aüe feijne Inerrf ber geftatlt fcDen, bai' fie fid) nit fc^emen, ob fic<br />

aüe meUt fel)e. Denn loev alfeo lebt unb mircft, ba^j er fel)n tCjat nit gern<br />

molt fel)cn obber f)oren laffen uffentUd^ für l)berman, ber lebet frel)lid) nit<br />

10 6t)riftlid); bal'on fagt (^firiftu» 3o[). 3: ?llle, bie ba ubcÜ ttinn, Ijaffcn baB:^oi). a.-jo.si<br />

lied)t unb fomen nit an ba§ lted)t, auff bao nit geftrafft luerben i)l)rc lucrct<br />

3Bcr aber t^utt bie marl)ei)t, ber tl)ar'^ an ba§ liedjt mol !omen, auff ba§<br />

fel)ne merrf offenbar merben, benn fie fiub i)n gott gefdjcfjcii. .'p'i-'i"fe fil^ftii,<br />

loie nott folc^e reljljung ünnb üormanuiig fei) Im madjen unb luapen bca<br />

15 lied^t»." Sfflie oiel ftnb i^unb Irol ß^riften, bie ba lei)ben fonben, ba§ alte<br />

l)^re raercf on tag temen? äÖa§ ift aber baö für ct)n (^fjriftlid) leben i)nn unS<br />

gleljfenern? feo lrii)r fnr ben menfd)cn nit inugcu unfeevn mnnbeU blofj lci)bcu,<br />

ber boc^ für gott, fetjnen engeEn unb aUen creaturn fd^ou blof; ift", unb am<br />

iungfteu tag auc^ für i)bcrinan muß bloß loerben. Darumb foll cl)n CU)riften<br />

jü leben, mie er loolt am iuugften tag unnb für t)bermnn funbcn merben. (vpl)e. ").:<br />

Sßanbetlt mie bie finber be« lied)t5. 2)ie frud)t beö licdjts ift clittel gutticfei)t,evii. r.,»<br />

gere(^ticfel)t unb mar^eljtt, unb 9to. 12.: ^i\t fottt ba§ befte furlüenbeii, uit^ifüm. um?<br />

atleijn für gott, feonbern auc§ für alten menfdjen. ^^^tem .J. 6or. 1.: Xaö ift-'. »or. i, ij<br />

unfeer rtjum, baä getjeugni^ unßerc' gemiffens, boy miir im eijnfcltigem ()crljeu<br />

i's unb göttlicher lauttertel)tt ^ unb nit ^nn flei)fd)lid)er mei)fet)el)tt gemanbeUt<br />

tjaben auff bi^er mettt. 3lber fold) leben mirtt mol nngefurt blel)ben'', mo<br />

ber glambe nit ift. ©Ijntemal ber macfer, frifdj, manl)afftige glalub Im<br />

fc^affen gnug f)att, bas er bei) fold)em leben blel)be unb nit entfd)laff '" nod)<br />

mube loerbe. S)arumb al§ nott ben unlüiffenbcn ift, ba§ umn i)^n lere :prc=<br />

I QU\ä) fehlt (= V.) Lo* 7 jc^ettjEnl ic^emcii O* /."- rool fe/di /.»»* i.-lf. f,ii*<br />

= Ü. bis 2N 24 einfetttgen (V*<br />

Lu'*: K>/J2iaeMc ba «w.iaBet orgcs tt)ut ««"-. y. i'/ ücd^ti f-V| («eiftä J-J'J.'l ^f)X<br />

ioDt itsir.] Sßlctffet eud& ber e^rbattcit nid&t oDcin für ®ott, jonbern auä) für aücn mcnjrfjcn<br />

(nicht Ü.!)<br />

') Nikolaits f. Lyra übersetzt: sicut in die scilicet iudicii. '} B: ([uilibet. alferuin<br />

veretur et comparat se, ut vivat honeste. ') ß: Nox vacat pudore. Vyl. (thulichf<br />

Worte: die Nctcht treiigt, die Xacht Irringt nichts Gutes hei Wander, Sprichwiirlerlexilcuii<br />

III 844 f. *) B: pudore pollet. ') barf. ") B: Hinc videä, quam necesse sit.<br />

ita invitari atque exhortari ad vigilandum atque arma lucis induendum. ') B: cum<br />

ferre nequeaiuus tant.um coram liominibus ipsam (vitam) retegi. quae iam corain deo,<br />

cunctis angelis eius retecta est. ') B: cum synceritate dei. ') //• Huiusmodi<br />

auteiii vita omnino nuUa apparebit. '") 73. et noii delassetur


:Röin. 13, i:ig}i t<br />

M iHMientÄpoitille 1.V22<br />

bigc, als nott ift§ bcn Irifjcnben rcnlung lui iivcbigcn', bno fic iiitt atifaüen<br />

lum niu^cfaiiciciiem giittcm leben, biivdi loibberftieiit be-i tobeiiben flelifd)«, bev<br />

lifti(^eii mellt unb bec- icf)al(fl)Qfftigcii teiiffeüg.'-'<br />

t) n ji ii 11 c v e !) II 11 b t v u 11 cf c 11 1) e 1) 1 1. '.'i i t inin f a iv 11 e ii Ijcii<br />

11 11 b II n l! II cf) t. 5J i t 1) n u l] n b b e v u u b li n ii (\ f.<br />

Sa erklct ev bic uiercf bev finfternit? mit naiueii ', foii unldjcii er<br />

i.sfion-ä.sbvobcii'' eliiiB nennet, bcn !ci)laff, mie .<br />

1. il)efj.<br />

-'i. t^efdjrieben ftett: laft uiio<br />

nit icl)laücii Inte bic anberii, Botibevn lnad)en iinb nnd}tcvii jci)ii. 'llit baö ev<br />

Dorpiete ben naturlid)cn id^laff, §onbevii ben i^el)ftlid)en<br />

'', bev ba ift \m \uu<br />

qtalöben, aiiB tnildjcm foli^e tuercf folgen bev finfterniß, toic uml and) bev<br />

natürlich I*hh. 4; jd^laff el)n loerd bev fiiiftevnife ift, wenn ev gcjd)id)t luiv<br />

luft nnb anB ubvigev DoUevei) ^uv l)i)iibevniB be» tiedjtö unb iel)ner luapcn.'^<br />

ffl(ii.,M9 2iS)tetje fcdjfe inerrf bev finftcvnijj begveiiffcn Dnn fid) alle anbcre; benn ®nla. ')tten )tvel)tten bie oievc: Dotieret), tvunrfcn{)ci)tt, faui[lcn|en nnb nn^ndjt<br />

"Jlnff bev linden fciitten: tjabber unnb l}and. Xeiiii iinn bev idjvifft bebeutt bic<br />

linde iei)tte linbbevlücvtidcntt unb tuao auB tüibbcvuicvtidel)t fompt ', al§ ba<br />

ift: l^ovn, babbev ic. ®ie xiä)tt fei)ttc bebeutt bic gludfctideijtt unb tua«<br />

aiiB glndfelidcDtt folgett, alö: tvioüuft, fvcffcn, fanffcn, fd)laffcii. ©jo ift-ö<br />

geloif;, hai- Band 4>'iulu§ iintev ben tjluciicn tncvdcn bev finftcvnific l)abbcv<br />

nnb |and loill aEc berglei)d)en begriffen l)abcn, aU ha finb, bie ev ®Vt)e. 4.<br />

epii. 4,:!i a(^o ev^let: '^lüc bittcvfciit, ^ovn, iinlnitlcn gcjdjveii, Icftcrung, fcl) ferne fon<br />

ffiai.5,2ncud). Unnb ®nl.<br />

-'i.: Sie luercf bes flcl)fc^§ finb fei)nbfd)afft, tioiid, t)abbcr,<br />

Ijovnn, fvieg, ^n)itrcd}t, fecten, f)ai§, tobtfc^legc .'c. unnb fnvtjlid) atleS, tna^<br />

auf; ^ovnn, mit toovtten nnb Itierdcn bo^e§ mag gefd)ct}cn, ba? nitt alle;- Im<br />

lielen ift.' 'älfeo unter ben Hier finden frcficnn unnb fanffcn, falnlcnlicn unb<br />

gcl)Een, bcgrel)fft er alle bic lafter ber nnfcnfdjeiitt nun inorttcn niinb Incrden,<br />

mild}e Qud) nientanbt alle mag erfcclen, bao fnrtjlidj burd) bifee fed)§ erbeletc<br />

J ipl ift Lu** 2 gutteml guten O* 4ii> J.o' = 0. bis i'.s 7 ö] 4 ';* n toa^cnl<br />

iafiet un§ m. Ln' W Dollcte^ «,«/•.] freffen, fouffen, famorit unb uiijudöt (^Ü.) Lu** 17 Jobber<br />

unb Ijanrf) \and obbet ciucr (su auc/i nuten} /."' jang unb I)abbcv l.v** B bie fehlt /,»'*<br />

27 ift] ift, ba§ gehört Iiiolifv ^ii bcn lucrden bev finftctniS l.o*<br />

Iai''*: 4/5 9iit l)nn Bottctetj usn-.] Jüd^t in freffen usw. = Ü- 11112 %üx luftl an?<br />

faulent;en 12 au§ lehll 2H 'ällle Bittevcte^t n*ir. = Ü. 24 Sie mcicf nstr. = Ü.<br />

') B: praedicetur. quo ad pergeuduni in vita l)OBa . . . invitentur. -) B: nequi-<br />

t'rangi se patiantur per insultus insanai- carnis, astuti iinindi ft omniuni dolosissimi<br />

satanae. ') Vt/l. die j/los»» infeilinenris : liai't sunt opera tcneliraiiiiii. *) V(/l.<br />

iS. 2/f. ') B: spiritualeni. •) B: lidei atque arniis eius sit impediniento. ') B:<br />

advcrsa signifieat et i|nac' biiK proveiiiunt. ") />; quae omnia uon possunt dinnmerari.


gpiftcl am 1. iabtifnt-5ionntac(. flöm. 1;\ 11 — 14. 15<br />

tnercf Dorftanbcn Inerbe, tüic bcr menfc^ fid) nit iei)n gegen fitf) felb unb nitt<br />

rec^t gegen iei)nen ncljiftenn löeEt, ber unter ber finftetnife i)m iinglaUibenn<br />

(ebt. Unorbenli($ ift all jeDn »efeen gegen fid) unb fctincn nehiften '<br />

,<br />

Uicl)ttev<br />

glotjcu buiffen bic lüort ^toax nitt. S§ roci)§ t)()e nberman rool, mao ba jet)<br />

i treffen unb fauffen obber ubir ef^en unb ubtr trinctenn-, mel)r nod) luft beim<br />

nod§ nottburff. 3tein, roa-i ha fen fattitenticn i)m bctt unb tamern unb gcliU<br />

un|ud^tig feiju', ba5 ift: bee f[el)fd^5 uioEuft unb fuljel jndjen mit lang<br />

fd^lnffen, mit fatnlen lun^en*, mit allerlei) un^udjt unb fdjanbparfel)t, §o nun<br />

ben betten oon ben fatten, muffigen, fc^tcffrigen, fainlen gefdjcl)en, eS fei) be--<br />

10 tag? obber nod)t§, lim bett obber anberßlno, aüeiin obber felbanber. äüildjc<br />

untiigent allefampt and) bie naturlid)c finfterniffe unb l)ei)mlic^e ftettc fud)en,<br />

unb S. ^Paulus fie aQe burd) bie !amer unnb unt!ud)t mclbet. ^Ilfjo loaS<br />

bani unb Jobber fei), mit fct)ne§ glet)c^en ift auä) i)bcrman inol beinuft.<br />

Sonbetn |t^et an ben ()erren ^^^befum (Sl)vi[tnm. inöm. n,<br />

Öie ^el)gt er fur|lid) ouff eijnen balnffen '' alle Inapen bc§ liedjtv, i)nu<br />

1,-. bem, ba§ er oormanet, unc- l)nn Gl]riftum |u flei)ben. 6l)riftu§ luirt auff<br />

^tno ineiifec ange|ogen : @l)n mol, bog h)i)r un§ ijnn fel)nc ei)gen tugent !lei)bcn,<br />

ba§ gefd)ic^t burd) ben glaroben, ber fid) forleifit barauff, ba? G£)riftuo für<br />

i)bn geftorben ift unb alle bing für i)l)n getf)an l)at. Senn nit onf^ere, fjon=<br />

bixn 6l)riftu§ gered^ti(feiit tjatt un» gott Dorfunett unnb Don funben erlöset."<br />

20 2)i§e lueD^e gef)ortt bo^Dnn, raenn man Oom gloiuben leret, unnb auff bie<br />

tt)el)§e ift 6btiftu§ un? tjur gäbe unb pfanb geben." 2^0? onber mal ift er<br />

unßer erempeE unb furbilb, has mi)r i)l)m foüen folgen unb i)t)m glei)d)<br />

iterben *, eben i)nn ber tugent flei)b gel)en, ha er i)nncn gel)et. Saöou fagt<br />

l)ie 2. 5paulu?, hah \vx\x. 6t)rtftuin foüen an|it)en. otci .1. 6or. 1"): Söie i.»or. i... -li«<br />

•.s n)l)r tragen ^aben ha^ bilb bei erften ijrbifc^en menfc^eu, alßo laft un» nud}<br />

nu tragen bai- bilb be§ t)t)mlifd^en menf(i)en, unb 6pfi. 4: 2egt ahe ben alten Gpti.4,92-i4<br />

inanbell nad) bem alten menfd^en, ber bo uorlDefjet burd) i)rrige begirben, unb<br />

Werbet neto, i)in gel)ft ewrife gemuttis. !S\^d an ben neluen menfdienn, ber<br />

J/3 gegen i« gegen f'eh/t G* > Unglauben] glawben (1* bis I.u' :i jcflnen] jeinem /.o'*<br />

4 t)fjt fehlt G—Lu' (i notbutfft G* 2'i ftie fehlt Lu** toüen 6t)tiftuin /.k'*<br />

/yu'*; äl unnb fehlt bie] biefe 22 geben] gegetcn, booon ift roeitcr ju i'agcn in ber<br />

tepiftel am netten jüTltog ©al. iij 2t[Ie bie jr in ß^rifto getaufft ieib, f)o6t ß^tiftum angejogen.<br />

27 [f. legt aSe m-tc. = 0.<br />

') B: incomposita et jiertnrbata est horuiii vita tota, taui erga se ipsos quam<br />

alios. -) B: supra modum corpori necessarium vel edere vel bibere. ') B: stertere<br />

in cubilibus atque lascivire. *) Liederliches, itchtmttzigex Weib, s. Grimm, DWtb. VI<br />

1309. B: cum stertendo ultra modum. ') B: velut in summa. •) B: nos patri<br />

reconciliavit et peccatis liberavit. ') B: atque sie induere Christum, ad doctrinam<br />

fidei pertinet, quae docet Christum uobis dono datum atque loco pignoris. *) So<br />

deutet Nik. r. lAjrn: imitando sanctitatem conversationis suae.


Iti flboentapoftiße <strong>1522</strong>.<br />

nac^ gott geic^affen ift, tum loarf)afftiger gerec^tirfetjtt unb tietilidEeiitt. 9hi<br />

feigen lül)r l)nn ß^rifto tut anberl benn eljttell luapen be^licdjte': ba ift feint<br />

h-en'en iitib fauffen, nonbcni fafteti, ttteffirfetit tinb caftemmg be§ fleijfd)« tttit<br />

crbei)t, inanbelit, prebtgen, betett, unnb ben leuttcit löoltf)Uit; ba ift !cl)n<br />

faioleii, ic^taffett unb un^ud^t, ßonbetn eiitteÜ |uc^t, rei]nidEet)t unnb feufdjctit, .s<br />

luadjcn, auffftef)en, auff betn feüb fdjlaffen-, ttiibber Eianiß nod^ famer nod)<br />

bett f)aben. Da ift fcim |;oi-n, |an(f, [)abber, ßonbcrn etittcl glitte, fnifidfeiitt,<br />

fcuffttiiuttcteiit, liebe, barin()erljicEei)tt, gebullt k. S)arumb baS t)ie 5paulu» mit<br />

furzen irortten Sdvtftum ^um erempell je^t, hah i'agt et mit anbern tnortten<br />

«Ol. 3, is-Ls 6ol. 3. alBo: ^^it)ct att als bie aiiBerincletcn, f)ei)li=|4*l.(I.i|gcn unb geliebten lu<br />

gottio bie bartnl)ei^ige ort-', bie gnttirtci)tt, betnut, mefficteDtt, gebiilt, bao<br />

cijner bem onbern ^u gutt l)Qlt*, unb öorgebt untcrnonber, §o l)etnanbt Ijatt<br />

ettuia» lüibev ben oitbern ^u tlagen, glcDd) Inie eudj gott üorgebcn batt, altjo<br />

t)t)i-; aud) für allcuu btngen aber Ijabet bie liebe, tuilc^e bo ift ei)u banb ber<br />

i)oifomcut)ei)tt, unb ber fribe 6f)rifti bet)alte ben fieg Ditti eiteren bcj^^en, Ijii i;.<br />

mildjcm i)t)r auc^ feDtt beruffen, nun eiinen leiib, unb fciitt bandpar. Jvtem<br />

^i)ii.2, i.2.5-7'4?()ilipp. 2. I^a er Dbnt befoU)en l)atte, bac- fie bie liebe cntcrnatiber t)etten,<br />

et)n§ bem anbern bieuete unb fnec^t mürbe, gibt er beffelbigen 6£)tiftunt auä)<br />

Ijum epmpel, ber un» ein fuedjt ift luorbeu, unb fpridjt: ^yittbet eud) alfjo<br />

bei) enc^, mie i)t)rB fe^et i)nn ßtirifto, tt)ild)er, ba er mar i)n bem gottidjen --'u<br />

geperbe, ließ er fid) nit bnncfen, er l)ett5 geralubt gottc gleljd} liu fetm, f50it=<br />

bcruit l)att fid) beffelbigen felbv gecu[;ert uitb an fid) genommen ei)u tncd)tifd)<br />

geperbe, ift loorbeu gleijd) anbern lucnfdjen, unnb t)nn allen geperbeu erfunbeu<br />

lüie el)n menfd;.<br />

Sjo ift nu fumma fummarum: ba5 mapen be-S liec^ts finb bie gutten ^<br />

tt)erd gegen ba§ freffen, fauffen, geDlen unb fatulen, Räuden unb bnbberti, al§<br />

ba finb: faften, luadjcu, beten, crbei)tteu, l)ungev, bnrft, froft, ijH} lel)ben,<br />

feufd^, ^ui^tig, mefftg, gültig fein; uitb bos ic^ nit met)nc nmvt füre, laft un§<br />

®ai. 5,2!®. il^anlu-J felbc' boren luic er fie iielett @ala. »: !J)ie frndit be-5 gei)ftsi finb<br />

liebe, freub, frib, gebullt, gutideljtt, InoÜtbettigfeptt, glalob, feufftmntidet)t, s"<br />

J icf)enl Wtfjcn /.o' niti nid^tS '/'* s jenfftimitidEcl)! fehlt (l* u>ij. Lo* = Ü. 27<br />

11 bie borm^ettiicie ort bis gebult] ()ctljtid)§ trtattncu fteunbligfct)!, bcmiit, fanfftmiit, gebiitt<br />

lÜ. 27) l.u** Kl ctjnen] eiiicin /."*• 17 i)^ni] jncn /,"'* iM itiie| gletd^ loie /.»•*<br />

J'i t{andtcn| ,)an(fen obbct e^Bern /-o* 29 fruchte Jai** '(0 moHt^ettiglc^t | frcuntlidcit Im'*<br />

I.u^*: 12 Dotgcbti ucrgclt cu4 '-/'•' Bo tjcmanbt tisu-.] \d jetnonb roibber ben onbern<br />

^u tlogen ijat. &U\ä) wie Ghriftn^ fiot itstr. = Ü. Wl24 Sinbet end^ »«;/. ] (5-in jglic^er jel)<br />

gejinnet ns,r. = Ü. (doch gteid^ ,?u fein, cnijett \iii bcüelbigcn fctb-3, glcicft roie ein ^JJienjd)<br />

erfunbcny<br />

') B: iam in i'hristo nihil videmus nisi arma luci.s. -) Ji: huiiü dormire in<br />

agro. ') li: viscera misRricordiae. *) B: ut qnilibet boiii consiilat. qnae ab altpro<br />

sibi fiiiiit. ') /? hißt ilfin tfifm iiyiübmii'lzf. Es ist t)l)n ~u lean).


(Jpiftcl nm 1. Jlbucntsioiintnci. -Höm. IS 11 U. 17<br />

feiifd}ciit. Slber nod^ öiel rc^c^er erleid er fie 2. 6or. fi: aSliv bitten<br />

*''<br />

eiid^ f'jfpVä/."<br />

ha§ ^tjr bie ßtinbc gottiS lütt öorgcbeno cmpfal^ct; beim er Hirid;t: ^d) ^ab<br />

biä) erf)orett i)nn ber angenefime |ei)tt, iinb ijnii bciii toge ber iclirffDtt i)c\i<br />

iä) bt)i- 9el)otffen. 'Jietjmct toax: il^t ift bie angenctjmc ^ei)tt, iiit ift ber tag<br />

5 ber felidEelit, (aU folt er fagen: unfeer ^ei)I ift nu ne()er, benn bo luiir<br />

gletübten, unb ift f)ie bie |eiit nom fd)lnff aiifttiiiftef)en) loft unS niemniibt<br />

ergernife geben, auff ha^ unßer ampt nitt luerbe tiert)el)jien ' , fonbern laft iinS<br />

i)nn allen bingen er|iel)gen als bie biener gottic', i)nn niel gebult, Iel)bcn nnnb<br />

engften, l)nn notburfftcn, iinii fdilcgen, i)nn terfern, i)n auffturen, im erbeut,<br />

1«! Ijnn inad^cn, ijnn faften, iinn rciiiücfclit, Dnn tnificnfc^afft -, tinn langmuttig-<br />

!eDt, t)im fujfi(Iet)t\ iim genft, ber bo betilig fei), i)iin uuerttc^ter liebe \ Dnn<br />

prebigen bQ§ luortt ber ltar^el)tt, linn ber trafft gotti», bnrd^ bie Icapcn ber<br />

gcrc($tirtelit, Iwr red)ten unb linden felitten, biird) clire nnnb fc^anb, burd^ giitt<br />

gerud)t unb bof} gerud)t, alfe bie oorfurcr unnb bod) Unuljafitig, nlt; bie nn=<br />

ir. bclüuten unb boc^ befant, al% bie ba fterbenn unb bod) leben, al% bie ge=<br />

ftrafften unnb bod) nit getobteten, al% bie betrübten unb boc^ allljeljt frolid),<br />

alf; bie burfftigen, unb bod) oiel rei)d) mad)en, alfj bie ba nid)t-5 lieben, unnb<br />

boc^ alle bing befi^en. Sitie, toild^ etin relidjer giilbener ftrom get)et auf; beut<br />

munb @. i^Jauli; ba filieftu titie ubirfdjlvendlid) gnug, lüild)« bie luapcii be«<br />

•-•0 lied)t§ finb ^ur linden unb red)ten feilten, bo-ä lieiiffet ^'^^efinn (?l)riftuin reb=<br />

lid)^ an^il^en.<br />

3lber bai ift gar fetin** ^nn bifeer Spiftel, ba^ er bai- t)ol)ift erempel«,im. i:i, u<br />

furljeCt, ben t)errnn felb§, unb fpridjt: ^ilict an ben l)ernn; ba§ reiit^et gar<br />

faft, benn e» muß el)n idjellm " jeim, ber feiincn licrrnn filiet faften unnb<br />

25 l)unger Iet)ben, erbei)ten, Inadjen unnb mübe luerben, unb er nioEt fdjlemmcn<br />

unb temmen^ fd)laffen, fatrlenljcn unb V}nn InoEuft leben. 2Bild)er lierr fuiib<br />

baS Oon fernem fned}t leiiben? ober loilc^cr tnec^t burfft fid) bei- unterloinbcn?<br />

; feufd^e^t fehlt G* 3 ongenel^inen />!/'* ijnn] an /.u** ; 9!c6met »nv ieftet<br />

('= f.) Lti" .5 ber ielidcljt] be§ !^eit§ I.u" rotix] wir? Au'* 7 oct^eljfienl octleftcrt /.i.'<br />

Bctfptod^en ö Lu^Lo''* S iit fehlt I.u** tiicl gebult 1 gtofjei: 8. ^''.j /.«'* /o miiien=<br />

fd^offt) etfeutnia '!* II iujfiiieljt] freünbtid^teit /.»** unertiefttcvl imgcferttcv H* i:, ba<br />

fterbenn] ftcrbenben /.»'* tebenb £«'* /.J/i'>' bie (2.) geftraffteu ns,'-.\ bie jejüdjtigten iinb<br />

bodö nid^t ertobtet (i.> /.»'* IT ^aben vcmt (V .) Lu** tii befi^en] i\abtn((\j /."** 9ul=<br />

btner fehlt Lu'*<br />

Lu** : lOjl! tongmut /" ni^t^ jnne ^aben (V.)<br />

') B: ut non vituperetur ministeriuni nostruni. Der ist also jrroltibitiv (/ebraiiclit irie<br />

in Betbieten, oetfogen, »gl Unsre Ausg. Bd. 10^^,391 Anin. 6. -) Griechisch: »V yraioet,<br />

Viügnta: in scieiitia. ') frriechinch : h' xQijoioTrjTi, VuhjaUi: in suavitate. ') (Irieclmch :<br />

« äyäjit/ ärv.-toKgiTO), Vulgata: iu charitate non ficta. '•) l! läßt bo-5 ^t\)\\t\. his nn»<br />

^itien uniibersetzt. ") B: hoc tarnen maxime f(uadrivt. ') B: i>


IP ^tbuentäpoftidc <strong>1522</strong>^<br />

@§ mag i)f)e iiit fcDn, bev mciifd) muije fii^ fcfjemcn, liienii ev ßtiriftum an=<br />

fi^et, unb fid) fjo (^ov utu-ileiid) liegen l)l)m iiin luibbei-fpiel finbet.' SBev nit<br />

üon ß^riftuä e^getn ci;cmpcl evlnarmtit, enitüimct - iiiiiib geiel)|it luirtt, \vn<br />

Inill ben)eI6igen i;et)l;,en unb auffbringcn ? ' 2Bqc> foUten bie dlctter unnb niovt<br />

mit l)l)rcni vaufd)en autjridjtcii, luenn bifec bonnerfdjlcg luni C^fjviftiiC' ercnipel<br />

nit Belüegcn?* Sariimb f)att ^pauliiy feonberUdj ha§ \voüi „ben §crrn" bntnt<br />

tfmn unb gefa.^t: ^if)et an ben Ijerrn 3f]cf»m Pfiriftunt. alf; follt n fugen:<br />

la]U eud) nit oiel unb grof; bunden, bie l)l)v fnedjte iei)b, jeljet eU'rnn l)evrnn<br />

an, ber felbS auct) alßo tt)utt, unb tftis bod) nit id)ulbtg.<br />

1(0111.13,14 Unb tl)utt nit Um -5 bn-;- fldjfc^ ji'djt Ijuv liift.'^<br />

ßjlüo forge obber gcfudj *'<br />

beö flel)jd}§ terurtt l)ie ©. 5^^auhi§ mit furhcn<br />

raortten. S)ie evft ift natürlich, ba-J ber letjb mit jpel)!] unb tleljb ^uv nob=<br />

burfft liorfoigt lucvbe, bno ev (eben unb luirrfeii mnge, nuff bnc- er nit buvdi<br />

^u uiet abbvcd)cn' franrf unb j-iM. Pijl ^nm tncrd unnuli UH-rbe." S^ie anbevc<br />

ift fuubtid), mcnn man fei)n loarttet und) feimeu lufteit unb begivben"; bifje<br />

oorpeut f)ie 5. 5J>aulu§, benii ba lueiben Uiercf bcv finftcrnif; an]], benn baS<br />

flcl)fd) ift ai\>,o ^u caftcijen, bos es biene unnb untertlian fei) bem gei)ft unb<br />

ben t)errn nit auft bem fatcl tncrffe'", toibbevumb aud} alfeo, iia% e§ gcljen<br />

Str. xi, -sunnb ben Ijervnn tragen hinbc. (ycclefiafticuö ;!;i fpridjt: (5:l)n fad, fntter<br />

unnb rutte ift bem 6feU uott, fpelife, ftrnff Dub erbcl)t bem fnedjt." 5prid)t<br />

nit, ba§ hi ben efcll foUt fd)inben obber lernen, nud) nit ben !ued)t Unirgen<br />

obber fangen legen; alf;o bem Iel)b gepurtt fel)ne lmd)t unnb crbet)tt unb fel)ne<br />

1 Rov.9,-.>7nobbnrfft. Unb er fctb '4>fiiilit'3 fprid^t: 3d) cnftei) mei)nen Ici)b unb bring l)lin<br />

unter ^u bieufte^', fprid)t nit: ^rf) bring i)l)n i)un frnudl)el]tt obber tobt, iJon=<br />

bernn, ba§ er untertf)an bem gel)ft bienen muffe.*'<br />

1 tnufle] ntuä<br />

/.«'* J gegen flhm /(?/(/( /u'* u oitdj /rh/i /.o' la Unb tliutt n.m:.\<br />

/.»* iiarlt I"'. bis 32 Unb loavtct bt-3 flcijdjeS bod) nidjt ^iir luft li''. his J.sj Ln^j. II SjWdI<br />

jffieljetlc^ /-u** gejuc^l Warten /-«'* ftie fehlt Lo* lii ßcclcfiofticuä) bev SÖeijc mnn l,ii*<br />

:!li) jji Iai** 22 gefangen Au'*<br />

/.«'*; Id Unb «ortet be§ ftci|cö§. bocß atfo, baS c§ ni$t geit werbe (tj. seil 33)<br />

') Ji: oninino in diversis rebus dctentuin. ") li: exhortatur. ') B: excitabit.<br />

flrimm, J)Wth. J6S0 suh 7. *) B: si quem haec de Christi exiTuplo tonitrua noii movent.<br />

') B: Et quae caro requirit, iie facite, pro concupiscentia. Vulgata : et camis curam<br />

ne feceritis in desideriis. Gi'iccliisch : xal r»;c aagxoi; Jiijoi'oinr /lij jioina-är ek ejrt^v/ii'ac:.<br />

lyidlur dürfte den Idteinischen und griechischen Text miteinander kombiniert hiiben.<br />

*) B: Duas carnis curas et velut duplex studium. ') B: per nimiaiii abstinentiam.<br />

•) B: ad operandum reddatur inutile. Zum (ratizen rgl. Nik. v. Lyra: per hoo non<br />

i'xcluditur uece.ssitas, .sed tantum supertiuitas. •) B: cum corpori prosiiieitur pro<br />

concupiscentia eius et ut delitietur. '") B: sessoremque non excutial more i-qui in-<br />

domiti. ") B: Vnh/ata: Cibaria et virga et onus asino, panis et disciplina et opus<br />

«ervo. ") Wohl Wieilergrdie der Vulgiita: in servitutem redigo. (iriechisch: &ov).a-<br />

yojyw. ") B: sed siibiicio spiritui, ut sorviat.


(ifpiftel nm I. abuentltoiintflq ;Uöin. l'l, 11—14. \f)<br />

Sißen ^ufaVi' i^aü .3. '^^auluS umb ^luciicrlei) meujdjen t[)an. Die crften,<br />

bie unter bein irf}ei}n iiatuiiicf}ei- nobbiirfft bie luft bufjen iinb berteu-, iinb<br />

bau ift Bo Iclic^tlic^ ^uüovfetien ', ba§ niel Ijeljligen bniber flauen uiib bem=<br />

jelbigeii liulnibber offt X}i)um leljbe |it üicl tl)aii tjabeit: bie natiir ift ßo liftig<br />

- iiiib fdjQlcffjafftig* auff i)^re gefud^ unb tu|t, bai l)^r niemont gnugfam iDcvcn<br />

ton, unb ber menfd} [)ie mit iovgen unb uni'trfjet hjanbeüii mii^. Sie anbevim<br />

l'inb blinbe l)eljligen \ bie ba met)nen, gottio reljd) unb jeljuc gei"eci)ticfei)tt fletjc<br />

auff effen unnb ttincfen, fienben, ligen, ba§ fie errtelen"", fe^en nit n3ei)ttcr<br />

beim i)nn ia-i ttiercf", unnb ac^tenn, toenn fie algo fafteii, ba5 ber fopff toU<br />

•" tüirtt obbev ber magen Dovbiibt, obbei ßonft ber Icljb abniimpt \ Bo l)abcn fie<br />

ilfliu n3oltl}an; bauon fagt '43autu5 .1. Sor. 8: (äffen unb trinden mac^t uuei-»"'-».»<br />

für gott nit angenetini, (iffen Wijr, ßo icerben loiir bacon nitt übrig l)aben,<br />

Gffen ttJ^r nit, %o inerbeu h.nir baöon nitt gepredjen Ijabcit.'' ^>tem 6oI. l': ."putt «»i-j. is j<br />

cud) für ben englifc^en geiiftlideijtten, bie ha tjabcn el)ii fc^et)n ber lüel)Bl)el)t,<br />

»i 1)11 bemut unb obglattiben, bart)nnen fie nit fd^onen beä UXjiä unb geben l)I)in<br />

nit fet)n gepiir, bie t)tim itott ift ,;urbalten iei)n flel)fd)."' 6« lobet ©evfon bie<br />

b'artbufer, bae fie nit fleijfd) effen, aud) ijn bcv frnnctL)ei)t, ob fie brob folteu<br />

fterben.*' Sjo ift ber grofe man betrogen iDorben oon ber abgleftibifi^en, eng=<br />

lifdjen gel)ftlirfelit; tnie aber, tt)enn fie gott für niorber luirt rid^tcn ijtjrä el)gen<br />

-" lel)bs ? 6§ mag i)l)e fei)n orben, ftatut ober gelubb gefd)et)en toiber gottic-<br />

gepott, unnb ob» gefc^e^e, B" 9iÜt§ nit, alß luenig atfe wenn bu gelobtift,<br />

bel)ne eije lu brechen. ^^ 5tu [)att i)^e gott t)ie burd^ .©. ^paulum oorpotten foldj<br />

/ umb bis mtr\]d)cn] u. m. reiUcn 7-0* I'J banon ititt ubvig IjabEn) batumb ni(ä^t t'cijct<br />

icin Im** 13 badoit nitt gepred^en iiaben' batumb nii^ts weniger (ein f.u** 1H:14 ^ntt<br />

cutft nsit.] ^utiet eud^ für benen, totlt^e ^aben hiol ein jc^ein nsv. = r. bii 27 Lo* l.'i bat"<br />

tjnnon! bot^nnen bo? f.u** löjW geien X)i(cn usw.] nnb bem fleifd^ nitftt feine ehre t^un jii<br />

jeiner notburfft (= t'. seil 29) l.v** ;.s oicrglctttiid^en! ofiergleubiic^en '/* -Ja Uxb /.»'*<br />

/.!(** ; 17 ßort^cuier H'<br />

') Sämlich: jut Suft B: Porro hoc (pro concupiscentia) adiecit Paulus. -) B:<br />

primi, praetextu necessitatis naturalis voluptati satistaciunt idque studii pravi falso<br />

hoc praetextu tegunt. ') B: hoc adeo proclive est. Seriellen »ho — rorbeisehm,<br />

iibertrelen. *) B: iam est enim caro callida et miris instructa dolis. ') B: caeci<br />

illi saoctuli. •) B: vestibus electitiis. ') B: neque ultra opus suum quicquam<br />

pensi habent. *) B: corpus totuui perdant •) Wohl Wiedergabe der Vulgata:<br />

Esca autem nos non commendat deo. Neque enim si luanducaverimus, abuiuiabiuius<br />

neque si non manducaverimus deficiemus. Griechisch : ßgoöfta di i'näg ov .-ragaaTijafi<br />

T(o &S(ö, ovzf- säv fiif (päyco^ev vajsoovut&a, oi'^ieiäv q;äyco/nsv, :TtotaoEVOfX€v. ***) Uns<br />

Zitat ist frei wiedergegeben, vermutlich nacit dem Gedächtnis. ") Gersonis opera ed.<br />

Du Pin II 715 ff. (de non em carnium Cartliu-iiensiumJ. Gersons Schlußurteil latilet.:<br />

haec est laudabilia [rgl. <strong>Luther</strong>: e» lobt/ et ab indiscretione libera s. patrum abstinentia,<br />

quam etsi peeeator et secularis imitari non valeo . . . veneror tarnen iu aliis. aduiiror<br />

ft colo. Vgl. \y. Köhler. <strong>Luther</strong> und die Kirehengischichte I19o0j S. -i.'t'if. ", B:<br />

aeque ac si vovisses adulterium.<br />

2*


20 Ibtientspoi'tiHp <strong>1522</strong>^<br />

luovb iibir eiiflen leljbc, iinb man frf)i:Ibi(? ift bem flel)fcf) jcluie nobbiivtft, c?<br />

fei), Wtjnn ', flcljfd^, el)ev, unnb lua-S es Umlle, eö fei) and) auft fvcljtaq obbev<br />

joiitag, 1)1111 ber faften ober iiad} ben oftenm ', unaiigefelieii oller ovbcii<br />

fa^iiiis muib geliibbc, nuc^ beS Sapft'J; luibbcr i^otti-J tv'pott (lilfft !el)ii Unr-<br />

pieteii, ob ea jc^oii aüc eiigel tl)ctteu. &<br />

?lber folc^e eleiibe tor'^el)t folget oiife bcr fiiifternife unnb blinbl)ci)lt, bog<br />

fic bie lucicE i)nn fid) felb anfel)cn, olfe tiuiütru fie biivd) groffe nnb menge<br />

apistiens. ") Ihm /Aldi Ist frei icieäerficiieticn, reriiiutlich nach dem Ge-<br />

dächtnis. ''') B adfo elara sunt imiim liaec vprl)a. Inni illiiruin praepostera religio.


(Siiaiigeliiim lim I. Slblieiit^foitiitnii. lUnttl). 21, 1 — 9. V>1<br />

[9?f. Piijl 5liid) ftlieftu l)ie, baä .®. *|^auliiy tut Icrct bic tolle aiibarf)t ctt=<br />

lid^ev lxifl)lnfd)cr t)el)lirEel)tt ' , bie l^^ii - ßonbcrltcf) tag ju faftcn crtnclcii, i'l)iicr<br />

bifecm l)Cl)li9cu, bev aitbcr bcm (jcliligeii; ha-i fitib alleä Wliibe c\mc[t- iinb oiiff<br />

bic U'cict (lepntöcu flutter. (SS foE oii unterfd)el)b ber tac\c uiib fpclifjc bns<br />

:. giiii^ leben mefftg mib m'idjternu fcljii. Demi üo eö limpen be-J licc^tö '-N""'-<br />

}el)ii >-5. '^<br />

foUen, unb bQ§ ganlj tcbeit leufdj iiiib rcl)n feliu foH, miiffen Wtjx bie luapeii<br />

iiljinei ablegen, §onbeinn l)merbav nutf)tci-n, mefftg, Icac^enb, crliel)tcnb.<br />

ktenb .'c. erfttnben iDcrbcn. \'lbev bie toUcn l)el)ltgeti * fnftcn eljncit tng Ijii<br />

iraffer iinb brott, fanffen nnb freffen ftd; barnad; el)n ütevtcl iavä alle tog<br />

lu tiofl, nnnb toll. S^ttlirf) fnften and), baS fie nit effcii am nbenb, fanffen fid)<br />

übcv fott. Unb lucr mag alle bie marl)el)tt nnb merd bifjer finftevnif; ev-<br />

^clen\ Jutl($e aEe bat)er !oiiieti, bai- man nur ba§ lucrd, nit ben brand) beä<br />

tocrdS anftl)et, mndjcn anf; bem f)avnfd) cDn fpiegcl '', luiffen nit, tuotjit fie<br />

fofteu obbci abbiedjeii ', glcl)d) alfe ber cljn fd)toeit nur bavnmb tregt, bas<br />

15 er§ anfet)e unb biaud) feljn nit, lücun cv gcfd)tagcn lüiit. Sa» fclj boit bei<br />

föptftcl giing.<br />

Jjo<br />

vPaö €ii.iiujpnimi am i'rftcn font.io bi-^S TCblirntö<br />

JKattljei .m- waits. 21.1-3<br />

fie gen .^ternfalent genal)et t)abcn, nnb ftnb tomen geit 3^ctt)p()age an<br />

M '^'^ bem idebcrg, bo fanbtc 3f)cf»'3 jUieen auB feljneit oi'inQfvn nnb fngte Iüi<br />

l)f)n, ©eljet l)i)n i)nn ba-j boiiff, ba-j »oibber end) ift, nnb alfjbalb meibet l)l)v<br />

finbcn cl)ne @feEi)nne angcptinbcti unnb el)n fttEen mit ifyx, loßet fie auff unb<br />

bringt ntiir fie, unb fjo end) liemanb mirtt cttttjag fageii, fjo fpred^t, l)t)r f)crrc<br />

bebarff l)t)r, fjo rtiirt er fie balb laffen; baä ift aber aUe§ gefdjel)en, auff baö<br />

V-. erftiEet luurbe baS burd^ ben prop{)eten ift gefprodjenn : Saget<br />

ber todjter<br />

3ion, 'Jhjm toar, beim tonig fompt bi)r fanfftmütig, unb rel)ttet auff cl)ner<br />

@ffctl)itn unnb ei)item fuEen, bem feon ber crbeljttefeEljnn. 2)ic ^.^niigcr giengen<br />

l)l)n unnb t£)etten tnie t)^n 3f)cfuö t)itte befoll)en, uttb bradjten bie cfelljnn<br />

unb bQ§ fuEen, nnb legten auff fie l)l)re tlel)ber, uitb festen l)l)n brauff. Slber<br />

8 Betenb fehlt Lu^* Sjy ju 6rob Au'* // »ar^e^ttl nortlje^t (i* lUi/. l.u**l.u^<br />

= Ü. bis 27<br />

^otUäbicnft<br />

/,"'*: I tcict bic toltcl luil bet toUcu :?/•/ c^nct bis guttcv] als einen jonberlic^cii<br />

') />; insaiiiam illiiiii quorundiiiii ac inulinbiein sanctitateni. -) = sibi.<br />

') JS; caeci giessus. ') B: illi auteni iiisani sanetuli. '1 B: Kcqiiis oninem in-<br />

saniam et ouncta illa tenebraruiii opeia ennineretV "i B: tkciunt ex arnii» specuhmi.<br />

<strong>Luther</strong> nchrniwht das Wort .$)atllijd) noli/ in Kriniii^rnmi darmi, daß er iu den ersitn<br />

Prcdiijten jewedif/ den .'Tinrniit^ im den Schluß gestellt luitte, riß. Unsrc Ausg. IM. 10'^,<br />

'>4. 93. IJT und (i. IJossert in Thevl. Stud. u. Kritike.n 1897 ä 343. ') B: abstinere.


22 ?lbl)ciüf-poftttIc 1022.<br />

btc ritoffc mciu^c bcv liültf-; brciittcn l)l)ic fldibcr Diiu bcii turg, (^'tlid) aticv<br />

t)t)h)cii tjludinc noii ben baltnitcn uitb ftialucteii fic im bcii luccv 3)nc- iiold<br />

dbcv, bas uorgienfl unb nachfolget, fdjvei) iiiib fpvad): fötb bod) t)el)U bif^cm ijoii<br />

Infib. öcbciiebeiictt feii bei bn tompt Diui bcm notucn bco l)eiTcnn. ®ib<br />

buc^ f)Ct}l t)nii bem aÜer liofiifteu. 5<br />

2)robcn t)iin ber iiorrl)ebe ', linb id^ gefagt, bn-5 l)nn ben (Suangelicii ^luel)<br />

bing anzufeilen unnb ^u merrfen finb. 3i"" crftenn, bic UicicE (^l)iifti luiy<br />

^ut gäbe unnb gntt gefc^entft, haxan ber gtatube \ii) Ijengen nnnb üben foU.<br />

3nm anbernn, biefelbigen tuerd al» ^u e^nem ereuipcü unb fuvbilb bai=<br />

gctl)an, ben Itnir folgen unb gleiid) rterbcn follcn.'- '^11^0 bac' alle ßnnngelia "•<br />

^um elften luim ben glatoben unnb baiuacf) btc luevct leren, erlaubt luerbcn:<br />

barumb tooücn rt^r ba§ öuangeliuni i)nn breii ftucf teiilcn: 3i"" erftcn ben<br />

glatubcn, |um anbern bie gutte trete!, |inn britten gei)ftlid) bebeuttung'M)nn<br />

bifeer gefd)id)t (5l)rifti lernen.<br />

3um erften, Dom glnlnben. 15<br />

3)ilj G'uaugelium rcijljet unb fobbert * feonberlid) ben glaliibeu, benn eü<br />

P()riftum furbilbet Dun gnebigcr ^uEunfft ', ben feonft utemant mag cinpfa[)cn<br />

nod) auffiieljmen, er glelobe benn, bao er ber man fei) unb ber meiinung lommc,<br />

lüie l)l)u bil; (änangelium furbellt. G§ ift eDttell gnabe, fenffte unnb gutte<br />

alle», loaS l)ic i)nn (vl)rifto |ei)gt loirtt, unnb locr bas an i)l)m gtelobt unb 20<br />

l)t)n bafiir lieEt, ber ift fclig. Xa fibe ^u'': (St reijttet nit auff einunn t)engft,<br />

ha^ el)n hiegifc^ tl)icr ift ", fompt nit l)n fd)redflic^cr pradit unb geloalt, %o\u<br />

htm fi|t auff etinetn (?feü, tinlc^c- ba ift eini unftreiittig tl)ier, nur ^ur laft<br />

unb erbei)t 6erei)t bem menfd)en ^u ^elffen, bac- er au|ei)ge, toie er fomme,<br />

ben menfdjen nitt ^u fdjreclen noc^ tju ttel)ben obbcr unterbrurfcn, feonbern ^u -jb<br />

^clffen, fciine laft tragen unnb auff |';u. e4| fid) nebmen. Unb luielool beclaubs<br />

fitten ift all|el)tt geluefien auff efeün ^u rci)tten unnb bie pferb ^nm<br />

Jl gum benl ^u bem O* iTIln maß fc/ili l.u* idafur tan rar ex /!./) 24 bereit<br />

fehlt C* .ju fjelffcn gefi^affcn /^o' Aj imtcrbriidlcn] untetbtudtten A<br />

Lti'*: n ^nm {2.) fehlt 12 btn) »otn 23/J4 Bon guten tvetdEen, ^um britten cttDoö<br />

uou bei fitftoricn iiitb (eimlii^en beutung ^anblen.<br />

') Vgl. Unsre Ausg, Bd. io'i, ;; Was Ltdher dort das erste ncntit, ist hier das<br />

zweite, dach eikJärt sich die Umstelhing daraus, daß das a. a. O. an zireiter Stelle Ge-<br />

Hiinnte ihm sachlich das Wichtitiste, Erste ist. *) B:


(Sönngcliiim um 1. 'JlbtociitSfoniitoi). liinttl). 21, 1— !i. 23<br />

Ivieg braiidjcii, toic bie f(f)riftt bau üiel mal mclbetV ^o iftä bod) alleö banimb<br />

|u t()un, ba§ bifeeö loniflC'j cljurclitteu fenfft iiitb guttii-; Imivbc cifniibt. ^lun<br />

anbcrn frf)ct cv an Im vei)ttcii unb fomcn an bcm olbcrg- Iju bclucijfjcu, bac-<br />

er nuv aufe itiuib mit lauttev bainU)cvln(!ci)tt fumpt ; beim ole i)iui bcv fdjiifft<br />

5 bcbcutt gottii gnabe', bic ba linbert unb gefd^icEt mad)t bie fcclc, toic bo5 ole<br />

linbert unnb f)ilfft bcm IcDbc nnturlid). 3""' bvittcn ift ba 'fcl)n (javnfd)*,<br />

tci)n tvicgygcjdjrcl), feonbevnn ei)tteU fingen, loben, fvolid) fclm unnb gott ge=<br />

bencbclien. 3"»" bietben, 6t)rtftu§, lüie 2uca§ jcfirebbt, loeimct nbir bie ftatt<br />

.•öievuialem, baö fic fold) gnabc nit cr!emiet nod) auffnlimpt, fjo gai Icbb ift<br />

10 l)t)ni iil)i- fdjabc", fc^luebg hai er folt mit i)t)n ftvcng unb ji^rcdlic^ faicun.''<br />

3um fuufften, am aEer mcbftcu bie gutte unnb fenfftc bemei)ffet, ha^ er beu<br />

fpiud) bes propt)ctcn ebnfnrct nnb gar frunbtlid) lort't tjnm glatubeun ('»firiftnni<br />

an|unliemcu, bmb \vMß iprud)c- tnillen bi^e§ (Snangeli geft^id)t ge)d)el)cn<br />

nnb bei(^rieben ift , aU ber (iuangelift felb-- befennct; barumb laft uns bcn<br />

1!, iprud^ eben anfe^en al§ ha^ ^elrbtftud be§ ©uangcli/ S)eun barpnnen tuirt<br />

(JljriftuS nu'ä an^geftridjen ', lDa§ iinjr bon i)()m l)alUcu unb glctuben, unb<br />

\va-i bon i)l)m ^n martten '", waa an ijtjm ^u fudjen, unnb >oie jeijn tut nnljeu<br />

unb ^u brauchen fei).<br />

>:ik. r.., ji.<br />

3um erfteu fpridjt er: Saget ber todjter ^io"- i^aö ift bcn P^bigernii ®;5||'„ '', j,<br />

M gcfagt ", unb i)t)u toirtt bamit befolt)eu cpu nelo pvebigt, bic fic prcbigeu<br />

foüen'-, nemlid) uid)ts anbcru, bcuu maä bic fotgcnbc luortt geben, ba5 ift,<br />

ei)u red)t feligc crfentnifj ("^Iirifti, tucr etluau anber» benn bi^ prebigt, ber ift<br />

el)n tt)oIff unb oorfurer. Unb ba-? ift ber fprud) ei)uer, barl)nncu bas (Suau-<br />

3 üii bcmj an bcii l.n'-'' I:! frcunblid) '.'* ll gejc^ticben Ut** JdjIT IjoUtcn<br />

bU ij^m (I.) fehlt G*<br />

//!/'* : -Jj^ 3i"i' oiibcrn ,icigt and) iold)cg bog gclirengc nnb ncbcrbe bot ^i'ingcv mit Pfjiifto<br />

bic jm bic ßiclin unb baä Jnflcn ,in futcn unb \u iUibcx jm untcrteflcn unb in batauff fcljon<br />

baju bc§ fSoliS, iBEld&eö bic ttcibcv ouff ben Weg titEittct unb .jrccigc »on ben Setomen ftrelocl<br />

bu'j ba !ein (uri^t nod) frieden jonbctn eitel frcnnbtic^c 3UDct(id)t ift ücflcn im, aU mit bcm fi(<br />

jid) jcet mol ueimogcn, unb er fol(^S auc^ freunblid) »on jncn annimmt, nnb jm gonfe lool gc<br />

foHen tcfft. 718 geienebe^cn] preijcn // icBeifct — am aricrmei)ftcn<br />

') Z. B. 1. Mose 22, 3. 42, 26; 2. Mose 4, 20; Rieht. 19, 2S; 1. Sam. 25, 42; 2. Sam. 17, 23<br />

für den Esel und 2. Mose ir>, l; 2. Sam. 15, 1: 2. Kön. 6, 15; Ps. 20, S; Fror. 21, 31 für das<br />

Pferd. -) B: deinde venit a monte Olivai-uin. ') Vijl. die i/lossa ordinaria: ad<br />

luonteni clc. : ad subliniitatem misericordiae respiciens. Oleos niisericoidia inter|iretatiii-<br />

*| B: nihil hie annonim ciepat. ') B: adeo dolet ei ipsoruni iaetura. •) B: tarn<br />

ipsi.s ageret. ') Vfjl. Nik. i: Lyra:<br />

longe abost, ut quicquam saeve aut territice i um<br />

hoc auteni factum est. ut adimpleretur quod dictum est per Zachariam. ») B: utque<br />

sit summa evangelii. •) B: tarn graphice nobis depictus proponitur. Vgl. Grimm,<br />

BWtb. Bd. I S. Od. '") B: quid expectandum ab eo. ") Die glo^su interlincuris<br />

hat zu den Worten: dicite filiae Sion den Vermerk: praedicatores. '^) B: quam<br />

perpetuo debent annunciare.<br />

u


24 MbDcnt*poftilIc <strong>1522</strong>.<br />

3iDii'. 1, 1 ) gcltum Uci1)ei)jfcii ift, baüoii '4> lajfcii) Bettajjcu ''* Ki l)c»)Uflcii fc/Ut Au' " IJ t)im|<br />

au II* IG nifxn] 5i)vcn /,k'*//o'-' JI taufftl cvtaufft Ia,' -js auäi fehlt C*<br />

.• .'( /,u'* fleiogt, ba§ jlucictUt) gloubcn ift l('> ^ßatift mit t)t)vcv jdjttcftcvnn felilt Jl ct--<br />

toufft 27 oon it Jett)<br />

') Z. B. Unxre Ans;/. Bd. 10' i, TU f.<br />

•) B: in Kvangclicis literis. ') B: sed<br />

quis sciat, .... an Gt ipso i.sta praesumcre de cü debeaiii ipsi.squc ut sancti Uli nitiV<br />

*) B: liaec lides ligmentum est. '') B: fide.-* liaec de Christo, non autem in Christuni<br />

est. ') B: qualeni tum daemoncs, tum impii habent. ') B: hanc futilem ac<br />

.salutis experteiii Kdeni. ') B: Lutitcr spielt hier ttn im/ die determinntio theoluf/icnc<br />

facnlUttii l'iiriniensiK super ductrina Lut)iffri(tna hactenus per eam visa. Vgl. Unsre Auxy.<br />

Bd. Sy'J.'jSfjf. DieHclhc handelte 3v:ar nicht ii ii iii i ttr Um r rori Liitliers (rlanhcnx/chrr,<br />

setzte nl/er jenen i-nn Liitlier nben ijeriii/ten (flaubeusbeffri/l loratis. Vgl. a. a. ü. 'S'. SOöj.<br />

•) B: liic illa aiia atque solida lide.s iiidu-atur.<br />

^"


SBnngcIium nm 1. "Jlbüeiitäiomitng. *inatt{). 'il, 1— 9. 2'i<br />

ßl)riftuc' fei) iitt aUeljii .S. ^etio iiiiiib hm l)cl)lifleii cl)u foldjcv mau, fjon^<br />

bcinn aud) bl)v fel6§, ta bl)r felb» me^r beun allen aiiberiin. (S§ Itgt bcl)itc<br />

)cUctcl)t uid^t bavan, ba§ bii i^Iclobift ßfjriftiiS \t\) bcu fnimmcn el)n (^liriftitä,<br />

^<br />

Büiibevu hau<br />

bl)i- 6f)ril'tuä<br />

er bl)iliebttd^<br />

et)u (Sln'iftus<br />

gefeÜt unnb<br />

unb<br />

l'iif;<br />

bci)ii jel).'<br />

W "^ev^en<br />

3)iüei- glalob<br />

i'dimedf-, bo<br />

mad)t,<br />

folgen<br />

ba-3<br />

nad)<br />

lieb' unnb gutte luercE nngetnuungen '<br />

?folgi-'ti fic aber nit, fjo ift gcluinliif)<br />

bifeer glamb nit (»1.2 i] bo; benn luo ber glalube ift, ha muß ber Ijeljlig gci)ft<br />

bei) fel)n, liebe unnb gutt ijnn unß rtirden. S)iüen glauben Dorbamnen i^t<br />

bie abtvunigen unb Dorlendete (5btiften ', ber Stapft, pfnffen, mnnid), unb<br />

lu l)ol)en fd}ulen, fpredjen, e§ fei) ci)n öormeffenf)ei)t, bie fid) ben bel)lifleii lüoUen<br />

gtci)c^en, bamit erfüllen fie aber bie propt)ccel) 3. ^^^dxi .2. !^5et. -. ba er fngt j ^cm.M.a<br />

Don ben obgenanten falfd^en lerern: £iurc^ btfee trurt ber Ireg ber inarl)ei)t<br />

Ooricftert trerben; baber fompts, ba5, loenn fie boren ben glapjben prepffen,<br />

mepnen fie, man üorpiete bie lieb unnb gutte luerd, loiffcn für groffer blinb^^<br />

i^ l)el)t nit, >üa§ glartb, liebe, ober gute tperc! finb; rtiltu aber ei)n ß^riftcit<br />

jetju", f50 uniftu bifee lt)ort bpr laffen gefagt fepn, bpr, bpr, unb brnn bmigi'ii,<br />

on allen |luepffel gleuben, eä gefd)ebe bpr topc fic lautten, muft c-; nit epu<br />

Dormeffent)eptt achten, bo§ bu bid) barpnn ben bei'l'flc" glep(|ift', fonbcrn<br />

cpn atter nottigifte bemut unb Uor^agung ', nit an gottiS gnaben, feonbern an<br />

'^ bpr felbä.^ ®ott ttiil fold) oormeffenbept auff fcpnc augeboten gnabc babcu,<br />

bep öorluft elriger felicfept. SÖenn bu ben t)epltgen nit tt)iEt glepd) unb aud)<br />

Ijeplig luerben, tt)0 tnittu benn blepben? S)q§ toere Dormeffeuljept, loenn bu<br />

burc^ bid) felb3 unb bepne merc! lüoUtift bcplig unb feiig Inerben, luic fie itjt<br />

leten bie abtrunigen ^^apifteu, nennen ha^i üormeffenbeptt, baS glalube ift, unnb<br />

'^ bo§ glatobe bah Pormeffenl)ept ift, hah elenb Porferet Polrf; bas bu aber pnu<br />

ß^rifto unnb buri$ fepn tomen'", pm glaloben oorniiffift peplig .^u fepn, hai^<br />

ift bie rechte eper" unb lob '- gotti-s, baniit bu fepnc gnabe unnb luercf pnn bpr<br />

betennift, liebift unb lobift, unb bid) felb mit bepnen locrden furhiirffift, öor=<br />

ad^tift, Porbammift unb an bpr felb oor^agift; ha5 l)epft epu (5t)riftcn. Tenu<br />

'" lüpt fptec^cn: ^ä) glaube cpn peplige 6l)riftlid)c lirdje, bie ha ift epu gemcpnc<br />

7 bifeetl bex Lu'* 'J Sopft] S8(M)ft fiifdöoff O* 10 c^ii fclät Lu'* m\la\\ Wolle<br />

U* -Lu' 12 iDurt] toitb /-«'* /S gleljd^iftl (!tei(^eii Lu* 2ö aBci] otct i'iä) H*<br />

28I2'J ootad^tift teldt G*<br />

Lu**: 3 flejafll, ba§ jtocieTtet) glauben ift // bie /e/äi<br />

') B: ut tibi Christum esse crediis ac tuuiii, quantus est. -) />' ut tilji (Jliristus<br />

mire arrideat totusque amabilis animo tuo illabatur et sapiat dulcissime. ') B:<br />

dil


('0(,uiT-'?M<br />

2ö älblHMitspoftillf <strong>1522</strong>.<br />

bcr ()cl)Iic\fn.' Wühl eDu ftiid von bcv '[)cl)Iic\cn (?f)viftlid)cii tirdjni iiiib flc-<br />

mci)iic bei l)el)Iigeii fciiii, tjo iiuiftii Dljc niidj IjcdUö jeini, luic fie ift, aber uit<br />

bind) btd) nod§ oufe bl)i, Bonbcrn nu| (Sfirifto alleDu, auf; tDild)em aud) alle<br />

aiibere l](\]Ua, finb.-<br />

^^""'<br />

'^'•''t*^"' '•''' ipi-'idjt: yhim luai, ober fit)c ba. 'JJiit )inld)em tuortt ;.<br />

er iin§ glcl)d^-' Dom j(3§laff unb miglalnbcii aiiffluedt, aU bcr ettlua-S groffiö,<br />

fcltjam^, merrflid)§ iiirgcbcn tnoUc, be« mau lange begerb, unb mit frcubeu<br />

auffiiel)mcii foUc. Unb ift fold) auffluedeu aud) Itol uott, auf] ber urfad), ba-j<br />

oHeS, tnnS bcn glalnben betrifft, bcr tiornuufft unb uatur t)orad)t, nunb ganti<br />

iincbeu* ift. "Ms ba? bifeer follt fei)n ber tonig Oon .S^ictufflem, bcr feu nvm m<br />

unb gering baberferct. ba-ö er nur auff ei)nem frembbeu gebingteu (*fcU<br />

rel)ttct, mie mod)t hai- natur unb nornunfft erlenneu? Sßie reijutet ftd) ba«<br />

ci)nrel)iten tut el)nem groffen tonig ^ Slber ber glamb ift ber artt, baS er nit<br />

rid)tct nod) folget barnad) er ftt)et unb fnlet, ^oubern barnad) er boret, 'ihn<br />

loort banget er aüeijn, unb gar nid)t-< am gefidjt obber geperbe." Darumb i;,<br />

baben auc§ alliie 6t)riftum uit auffgenommen für el)nen tonig, uu aüelju bic<br />

beni Inort bc-? protibctcu gefulget, Dnn Öbi'iftum gcgleUibt unb fcDn tonigrelidi<br />

nitt mit bcn äugen, fjonbern mit bcm gel)ft ermeffcn unb empfangen bnbeu,<br />

inildje finb" auc^ bie red)te tod^ter ^ion. Denn es ift uit muglid), ha'i fid)<br />

nit ergern foltt imn Cibrifto, mer bcm gefid)t nub fulcn tnill folgen, unb nit au<br />

am bluffen lauttern mortt feftiglid) l)afftet. Unb bil) bilb laft nuy bic ba§<br />

erftc cmpfaben unb bebaltcn, bartmnen unä bie artt be§ glalubcuS ' loirl fur=<br />

gcbilbe) ; bcun<br />

buglci)d) luie aU)ic ber anblid unnb gegenmurff bcö glolubcuiS,<br />

ift bod) tjumal gar nid)t§ unnb mibbcrfl)nnifd) aller Hornunfft unb natur.<br />

^^llfjo ift i)nn allen artidedn unnb feilen bes glatubeuy glel)d) berfelbige n<br />

nid)tige linbcrfiiuuifd) blicf." -Jlnd) toere es fcl)u glatobe, tüo eö fd)l)nc unnb<br />

gepcrbet luie ber glalnbe ad)t unb bic luort lauttcn'', unnb eben barumb ifte<br />

glalubc, bais es nit id)ei)net nod) gepcrbet, mie bcr glalobe unb bic mortt<br />

lauttcn. .s>ttc (Sbriftnö mie cDii meUtlid)er tonig prcdjtlid) '" epngerittcn, fjo<br />

lucre ber fd)ci)n " unnb bie liuntt ber mnnuufft unb natur eben unb gemcf] au<br />

gcloc|en, unb es l)cttc fidj gefulct i)nn bcn äugen, mie bie loortt lauttcn'-, aber<br />

3 aUt fehlt 7>u-'* ;* bcr] bie<br />

V/U»*: .) fptic&t er<br />

'/'* 2ii pte^tifl /*'*<br />

') y,w hii.lhnn Dcittimcj der coiiiniuiiio sanctoniin ryl. II'. Köhkr, <strong>Luther</strong> und die.<br />

Kirclitmgciichichtc / l'MO) S. S9ff. ^ B: a quo et caeteri onines habeut, ut sancti existani.<br />

^) B: vekit. ') B: iniquum. ") Ji: externa specie. ") 7>: eranl. ') B: firiei<br />

natura. ') I!: quemadmodum finiiii hie,


guniigeliuin am 1 . StbBent^onntnii. IKattt). il, 1 9. 27<br />

bnmitt rtcrc tcl)ii c\l.a\\)b bn 6li)bcu. 'Mi]ü flc()ct C5, hai luer i)itii (5[)viftiim<br />

i^lclubt, ber mitfe rel)(f)tiiiii unter avniutt, et)re uiitev fc^inad), fieube iiiitci bc=<br />

tnibnii^, IcBeii unter bem tobt erfennen unb befiallten biirrf) bcn iilalntieii, ber<br />

i)nn flotti» ttiortten tjonget unb foldjy gelüarttct.<br />

3'"" Dicrben. S)ei)n tonig. .^te Bonöert cv bißcn Eouig üoii iilli'ii(-:„'l*,„;'(!j<br />

auc^ für el)ncm ranfd)cnben blatt. 3Bo aber ei)n (jer^ biften tonig anffnlinipt<br />

mitt cl)ncm ftarden glattjben, ber ift fid)er, furcht fid) luibber für fnnb, tobt<br />

2« nod^ t)elle nod) aüem unglucf; benn er rteiifj loot unnb tilpeDffcUt nid)t, ba»<br />

btßct fel)n fonig clm ticrr ift, ubir leben unnb tobt, ubir fnnb unub guabc,<br />

ubir ^eEe unnb ^l)meÜ, nnnb alte bing ^nn feV)nen benben finb. S)enn barnmb<br />

ift er unfier touig trorbcn uunb |u nnS tommcn, bas er unci bou altcu fotdjcu<br />

fd)h)eren tbrauiien erlof.ete unb er felb aUcl)n ubir un§ regirete; barnmb locr<br />

-* unter bifeem tonigc tft'' unnb bettt auff bbn i)W feftenn glalobenn ", bem mag<br />

tüibber funb, tobt, beüc, tenffelI^ mcnfd)enn nod) alle crcatur fd)abeu, f;ou-<br />

bcrnn glel)d) wie fel)n tonig lebt on funb unnb jelig ift, alf^o mufj er bind)<br />

l)bn auä) on tobt, on funb, lebcnbig unnb feiig " bebauten luerbeu eluigtidj.<br />

Sit)e, fold) groffe bing baben unnn fid) bifje geringe looit: ^J{i)m luai, beim<br />

30 tonig, fold) ubirfd)men(Ilid) groffe guttcr bringt ber arm cfeUrct)tter unb<br />

S regitnen Lu^Lo''* l.'> unablcfjlic^el unableid^lid^e /»'* 17 19] l) l,n^*l,i,''*<br />

21 feftn fehlt Lu'Lo'"<br />

I.n''* : v regimcnt] ugimcul. Joö ift er. bo;- bu »on anfonR ieacrct fjoff mib bavnocf) bciiic<br />

licScn SPetet mit l)cttjtiii)em ucilnnflcii gcJEuffljct unb gcidiricn liatcn. bcv bii^ uon oUo bem, bao<br />

bitft iiiiitx bcfd^lDctet, gebrüdt unb flcfangcn gefialtcn Iiat, crlöicn unb frei) luadien luirb. .".i 'Jit)m<br />

mati @i^c<br />

') B: cuius tu in peculiuui cessisti. -i B: non extcriio iiiiperiu. •) Ji: dum<br />

Christus hominem non f^ubeinat et regit. *) B: ncmpe daemone. •) B: a quibus<br />

misere pres.sa consoieiitia durissimam servit servituteni ac vivit vitam amaraiii omni-<br />

ijue angustia ret'ertissimam. ") />.- qui sub hoc rege nieret. ') B: fidfque certa<br />

ab ipso peudet. ') B: daeuiones. ') B: felicitate potientem.


28 «bBciit-Spoftinc <strong>1522</strong>.<br />

imac[)tf5amcr toiiig.' ©iiltf)§ alle» ftt)ct nit Uuiniitiffl, tcc^vclittt niici) nitt bic<br />

iiiitui, f.oiiberiui allcim bei glolube. I^antmb fjelift er luol beiju foiiig, bdiu,<br />

bei)!!, bcr bii nun iuiibeu , tcuffel-, tobt iiitb l)eÜe, fleljfd) iiiib loellt gcvcgirt<br />

iinb getrieben luirft, baS bii iintl)er i)l)iii luffidlicf) Dnii giiabcnn, Dm gel)ft, Dm<br />

lebeim, Dm tjDmell, Dun gott gercgirtt iiiib gefurett luirbift, tvildp bDi' beim &<br />

oud) liubberTcvett , \]o bii nur glelubift, ba§ e£)r eDii folc^er fonig fcD, jold^<br />

rcgimentt l)ahe, unnb batui tomc unb geprebigt loerbe; benn Ino bu bn-? nit<br />

an Dt)in glelubift, ßu luirftu co fjonft mit tcDncm Incrct Dmmer mel)r erlangen.<br />

'IBie bn Oon D[)m tjelltift fjo t)aftu Dtiu, InaS bu bid} |u Df)m biirftt)c|t, bae<br />

finbiftu an l)^m, unb loie bu glelobift, feo gc)cf|ic[)t bl)r. i^x blcl)bt bod) bcr lo<br />

er ift, unDorrnrElid^ ', eDn tonig be-? leben», ber gnabe, bcr fcli(fel)t, es Inerbc<br />

geglclübt obbcr nit.<br />

(WQui""'ii!''o 3"'" funfften: (ir tomct. On DlueDtfell bn fompft nit Im t)l)m unb<br />

f)oIift i)l)n*, er ift bDr Iju l)od) unb l.ui fern ', mit beDner toft, mnl)e unnb<br />

erbcDtt inagftu ntdjt an Dt)n gelangen, anff ba» bu bid) nit rt)untift, al5 is<br />

l)abftu Dl)n burd) bel)n oorbinft unb tr)irbidel)t lui bDr bracht." 'ilet^n, lieber<br />

mcnid}, alle borbinft unb loirbidcDt ligt die eruDbber, unb ift nid)t§ ha, benn<br />

cDttell unborbinft unb unlnirbideDt auff beljncr feDtten. (Sl)ttcll gnab unb barm=<br />

IjertndcDt auff fcl)ncr fel)ttcn. Der orm unb rcbd) tomen l)ie Ijufamen, »nie<br />

Sfr. ja, 2 i.'i Sabib Diit 'iPfolter fagt. Unb bicmitt tocrben öorbampt aEe bie fdjenblidjcn -^i'<br />

und)riftlid)cn lere oom frcljcn lüiHen ', f5o aufj '-^apft, l)ol)en fdjulcn unb<br />

floftcrn fomen; benn aEe D[)i;c lere ift, bO'S lol)r foEen anfal)en unb ben erften<br />

ftcl)n legen. äßl)r follcn anf^ frafft be§ frei)en toiEen 1mm erften gott fudjen,<br />

lui l)t)m fomen, l)t)m nadjlauffen unb fcDne gnabe erloerbeu.'' §ntt bidj,<br />

Ijutt bid), für bif3er gifft, e§ finb cDtteE teuffelä lere", babnrd) aEe lueEt 2^<br />

tiorfuret ift.'" fö^e benn bu gott anruffift obber jud)ift, mufj gott luibor !omen<br />

»IM. 10, M. i:. fcDu unb bid) fnnben l)aben, loic -Iniulu» fagt JKu. I0: i'Bie mugen fie gott<br />

anruffen, loenn fie nit ijuDov glambcn ^ luie mugen fie aber gletubcn, luenu fie<br />

nit ^ubor t)oren, h)ie mugen fie aber [)oren, loenn nitt Imbor brebigt Itjirt?<br />

luie mugen aber fie prebigcn, loenn nit luibor fie gefanb toerben? .'c. (.^ott su<br />

.5/() mitlas bis glclnbift (cmc Zeile) felUt G* (La'' luiders cr'jiinzi: s. u.j In bcr| tuet (!*<br />

l'Jjäo S)ct bis jogt (eine Xeile) fehlt ho* 21 iindlriftUdöt'l l'ekU G* -JHJ'i'.t (ucilll bis<br />

Ijorcn (2.) fehlt G* :i() ftc otict Iai}* wenn |ic ni^t '.*<br />

Im''*: :ij4 9Ctc(ittl unb (jctricbcn) Betrieben unb BeploRt .i/ß Wil(i§§ bis fllcluliift] %\\o<br />

fobbcrt er mit biejcm roort ben Wlanben, baö bu cö fleluiä bafur l)oltcft. 6 el)r| er bir _'(' l)m<br />

$(oltet] '^sroüeri. -'/ bem '4;opft<br />

') B: i-ex multo abiectissimus ; itnnchtsnm also = unbeachtet. ') 7>'.- iliiemonibiis.<br />

') II: iimnote. *) 11: tibi ip.suni ndducturu-s. ") ß: altiu^ Rt longiuH liabilal.<br />

•) B: ad te pellexisHC. ') B: Anticluistiana do libcro aibi trio doguiata. ") Man<br />

vfil. dazu z. B. Ad. Harnack, Lehrbuch der Dogmengeschichte * Bd. [IT S. Ii!6ff. ') B:<br />

comuieiita sunt satanac. '") B: quibu.s toti orbi est impositum.


ftöangeliiim nm 1 -Mbueiit-Sioniitng. -2J!attt) 21, 1 9. 29<br />

mu§ ben etften ftetjii legen unb anfafjen l)iin bljr, ba-S bii l)l)n imijift iinb<br />

Bittift. 6v tft id)on ha, tuenii bii niifel)tft unb fui^ift. 3ft er aber iiit bo,<br />

Bo fcl)iftii geluiBlic^ nid)!-? an benn el)ttel fnnb, unb [50 üiel flvoffcv, fio inel<br />

bu cjvoijer tjetjliger tnercf iurnijtnpft ', nnb luivft ei)n oorftorftcr glicHnev.<br />

^rogiftu aber, tnie muß man benn aufaßen fvnnn lui lueiben, ober luov<br />

muß man tf}un, ba§ gott t}nn un§ anfafic? '•^Intuuut. (Si) l)oriftn nit, bac-<br />

fel)n tl)uii, fet)n anfa^en t)nn bl)r i[t itum tiu lueiben, al» Irenig aU and)<br />

lmne{)men unb ooüenben (331. 5E;iij| l)nn bl)t tft, 65otti§ Q(Iel)n ift anfal)en,<br />

fobbein- nnb ooUenben. '^llle§ Wai bu auf efjift ift fnnb nnb bleijbt funb, ec<<br />

»0 9(el)ffe tüie ^ubfc^ e-3 lüolle, bu fanft nid)t§ benn funbigen, \i\\\ loie bu UuÜt.<br />

X^arumb ift aller id)ulen unnb tlofter lere Dorfurerel)<br />

', bielnel)! fic leren,<br />

anfaf)eu, beten, gutte toerd tl)iiu, ftifften *, geben, fingen, get)ftlid) Inerben'',<br />

nnb bamit gotti§ gnabe fud)en. £,p fprid)ftii aber: (5l), ]]o nuift id) üon<br />

nott Iregen funbigen ^ ttio \ä) on gott, auf; lautterem irel)eu tüiüen luircft nnb<br />

'5 lebt, unnb moi^t funb nit meljben, id) tl)ct and; lna§ id) tüolt. ^Inttnort:<br />

frel)lid) ift l)t)m alf^o, ba§ bu muft i)nn funbcn blelibcn, tlnift toaä bu li'iUt<br />

unnb muft funbigen, too bu aUcl)n Inirdft auf; frel)cm Inillen, benn üo bu<br />

felb§ mod^tift au% fret)em Itillen nit funbigen , obber f^un hai nit funb loere,<br />

n30§ Itiere bt)r Gbriftus üon nottcn? @l)n narr luere er, bn§ er fci)n btntt<br />

•jo öorgoffe umb bei)ner fuube loiüen, feo bu für bid) felb'5 {50 frei) unnb med)tig<br />

luerift, ba's bu ettlüQg tl)ettift, bQ§ nit funb »nere. SarauB fibcftu, U'ie bic<br />

()Dt)en fd^ulen nnb ftofter, mit alte t)l)rer lere üom frel)en tiiitlen nnb guttcn<br />

»erden nit me^r tl)un, benn üortundelln bic ftiarf)el)tt gottie, hai lin)v nitt<br />

toiffen toaa 6t)riftu§ fei), Iras lul)r fci)en, unnb luie e-3 umb un-? gctljan fei),<br />

25 füren bie gan^c toettt mit ftd) i)nn abgrunb ber t)ellen, ba-j inott l',cl)t Incrc,<br />

bn§ ftil)r olle ftifft unb flofter auf5lourlieleten auB ber erben."<br />

S)arumb lerne f)ie auß bem (Suangelio, Inie C5 tjngel)ct, Wenn gott an=<br />

fef)et un§ frum Iju machen, unb loilc^S ber anfang fei), frum ^u inerben. 6§<br />

ift fel)n anber anfang, benn ba§ bel)n tonig i.',n bl)r tonte unb fn^c Dun bl)r<br />

30 an, 2)aä gel)et alfeo Im, bov ©uangelium muf; ha'ö alter erft fel)n, baö mufi<br />

prebigt unb gc!^oret inerben, t)nn bemfclbigen [)oriftu nnb lernift, tnie bel)u<br />

bing nid^tS fe^, unb aEe§ funb fe^, toaB bu tt)ueft ober anfetjift, ßonbern bel)n<br />

3 gemifetidö fehlt Lu3* 4 grofjet unb 'r* i:i gnabcn /,«•»*<br />

//u'*; / gtöHct unb ^eiliger ;; .RIofterl yJlond^cn /" unb muft junbigcn] unb otlc?<br />

l'unbe ift »0] tuaS !•< ba§ nit junb \atxt] ba§ (äott gefiele JIj-JG Slorauö bis erben fc/ill<br />

32 nid^t§] fuT ©Ott nid^tS<br />

') B: quanto maiora et sanctiora opera molitns fueris evadesque obstinatus ef<br />

perditus hypocrita. "-) förbetn, B: promovere. ') B: mera impo.stura. *) B:<br />

construere templa. '-) B: iustitutum rasorum, quod spirituale vocant. ") li: hoc<br />

pacto oporteret peccare me necessario, ") B: si ipse ex proprio arbitrio posses uon<br />

pectare. ') B: ut prideiu tempestivum lüisset, evellere et eradiciire t'uuditus semel<br />

omnia collegia, caenobia et academias.


foiiir; iinific i)nn bi)r Uuuov ici)ii nnb regivii. äit)C, ba jet)ct beim au bcl)ii<br />

l)el)l, ba lef ji[tu fallen belin luercf ' iinb norliagift an bi)i felby, loei)I bu liorift<br />

mib fit)eft, ba-j alle bei)ii bing juiib unb uid}t5 jeu une biir baö ©iiangeliiuii<br />

lagt, imb liebft an, uub nl)nipft auff beimen fonig, Ijaugift au i)l)m, ruffift<br />

je'oue guabe au unb troitift bid) allei)n jeiiiun' guttc 'Ja-ö bu abev fold)c- .-,<br />

l)ürift uub autful)UH.il"t \ ift aud) bei)uer fvaftt nidit, Boubevn gottic' guaben-',<br />

bie bas (vnangeltum iinn bi)v fnirijtpat mad)t, bac- bu l)l)ui gleU'bift, luie bu<br />

unb bei)n biug nid)t jcl), benu bu fihcft, luie Uieniii iil)r finb, bie e-? anncljuu'u.<br />

Cur. I», 41 bac' t?l)riftny and) barumb lueonct ubtr .s^ienifalem nnb ilst uu^cr 5papiftcu<br />

uit allcl)n uitt auf(nel)iuen, Bonbern und) forbamuten joldje lere \ benu fie \ei)tter ba^ hai (äuaugeliuui pvebigt luerb unb beijn tonig fouie, ift aud)<br />

nit i)nu beuner utodjt obbev üorbienft, gott niuB e» auf; lautter gnabeu fenben.<br />

Taviiuib ift telin groffei liorn gotio '<br />

benn<br />

wo er bad y-unngelium nitt jenbet, i;.<br />

bn mufj eijtteH funb, iirtl)uni unb finfteruif^ jeDu nuin tt)u ivoä man tl)U.<br />

iBibcrumb tel)u groffer gunbe, benn Ido er iei)n öuangelium jenbet, benu ba<br />

unij; frudjt uunb guabe mit folgen, löie luoU c-j uit alle, ia gar Incuig, ouff=<br />

nct)iaen. 'JÜf50 ift iinu be« ^apfts regiuieut bei aller gvetPlid)ft l;oru goti»,<br />

«.-üetiTS, in. baö fie 5. '4>etruv tt)ar nennen bie finber ber mnutalebeiiung, benn fie leren -m<br />

tcl)n teiiQugeli, ßonbernn cuttel meujd)enlere, mie Uüir leijber jel)en uub<br />

l)üren du allen ftiffteu'', floftern uub fd)ulcn.' Sil)e, ba-j beiift: hdm fouig<br />

fouipt; uit fudjftu l)l)n, er jud)t bid), nit fiubiftu i)l)u, er finbel bid), benn bie<br />

prebiger tonieu uou i)l)nt, ui! oon bur, pljr prebigt fonipt Hon ntjui, nit Pon<br />

bpr, beun glalobe tompt Pon iiljui, nit non bl)r. unb aEe'5 tnaS glalrbe pnn bpv a;.<br />

uurrft, fonipt lum ptjui, nit üon bpr, ba» bu mol filjeft, Ino er nit tompt, ha<br />

blepbiftu luül auffen, uub loo nit ßuaugcliuni ift, ba-J ba tepn gott ift, \io\v<br />

beru epttel fnub nnb uorberbeu, ber frei) unlle tt)u, leljbe, mac^e, lebe, luie er<br />

mag uub mitl. Sarumb frage nur nit, loo anfallen fei) frum l.ui löerben ^<br />

eö ift fepii anfallen, beun luo bifjer touig Ijpnu tontet uub pvcbigt mirtt. :i"<br />

(TOnftS*-^'"' ^""' i'^'^^f^^"- ^^ tompt bur. Tmx, bpr, iBoö ift ba§ ? 3ft "it guug, baö<br />

er bel)n fonig ift(' ift er bepn, ina-ä barff er bann jagen, er fompt biir? 5lber<br />

N bing) (önig /.-.' ni(^tä G* Ui tocrb jJUi ef:o)i(lerem Abschnitte Uon bfiii<br />

iteljeii luilleil Ijuthcm Anacluiimny rerdummt. S. Uiisrr Ausg. Bil. .V, -JSTf. Vgl. auch i»<br />

der Bdunavihdhvnfislndle l'iinkl -il inid :iii (Mirht, (^hu'lle.n :. Gexdi.


gDangelium am 1. 'JlbuentÄionntnq. Dtottf). 21 . 1 9. 31<br />

e§ ift aßes Dom proii^eten gefet,!, 6{)riftum aiiff» aUcv ticbUc^ft eben o6=<br />

luimaleii, unb tjum glatobeii l;ii loden. @5 ift nitt giuig, bas iin« (S,tiriftu§<br />

erloffet uoii ber tnraniici) unb tiir)cf}Qfft ber iimb, tobt§ unb t^cHen unb unftei"<br />

fonig loiit, Bonbetn er gibt fid) aud) jelbe unä Uu eiigen, baä e« allec' nnr.cv<br />

. fei), hJQ§ et ift unnb ^att, baöon 5. '4-^aulu§ 9io. S : öl. S4 gr t)att feiinciu!«»'"- ".-'<br />

eflgen ßou nit Doriti)onet Bonbern fui' unc- nttc gegeben, iric ioüt er benn nil<br />

aUc bing uns mit i)l)m geben t)aben ? 'illBo t)att bic tod)ter ^ion mm (\£)i-if;o<br />

t;lriet)fQltige gutter: bas eift, ber glalob unb ben getiit i)m (jerljeu, banon fie<br />

m)n unb toß toirt üon funben: bas anber, ift (^lu'iftnS jelb-j, bae fie fid) maa,<br />

10 ubiv bie gegeben gutter rliumen Don Gt^rifto', ai-:- mcr c§ aud) aüce i)()r ciigen,<br />

bos 6{)riftu§ fclbs ift unb i)a{, ha^ fie fid) auff ßtiviftum alö auff iidv erb=<br />

gutt mag Dotlaffen, baooii Sunt ipaulue fagt ;Ro. S: tvf]riftu§ ift unßer mittler<br />

"*''"•>'. •"<br />

für gott. 3fft er un^er mittler-, üo uDmpt er fid; unfrei an unb mibbcrumb<br />

nemen iniir uns fei)n an als beä unfern ', unb .1, (sor, 1. tYliriftus ift Dn» Don ' s""'-'"<br />

15 got gemadjt ein geret^tirfeiit, lDcii|[ieiit t)el)ligung unb crlofiung. 93on ben<br />

^toeDfaltigen gutern fagt 3fa-<br />

!*•: 5ei)b gctroft, feiib getroft nieün nold, fpridjt^fi- "'•'•<br />

elor gott. iHebet .viierufalem iinn i)l)r f)ert,', unb uorfnmlct fie, i)l)r funb fiub<br />

t)^r Dorgeben, \]fix bopeijt f)att ei)n enbe, fie l)att uon ber l)anb gotti» emp=<br />

fangen liloeiifaEtige guter. Sil)e, ha§ bdift f)ie: 6r fomDt biir, biir ]u gutt,f,l5?t'ti!:-!i.f,)<br />

j(, b^r ju ei)gen; i)n bem, ba^ er bei)n touig ift, empfet)iftu gnabe Don t)t)m iinfe<br />

^ert:, bamit er bi)r grifft Don funb unb tobt unb loirt alßo bet)n Eonig, unb<br />

bu fet)n untert^an. 9lber i)nn bem bas er bl)t tompt, »irtt er bci)n cl)gen,<br />

bas bu aui) fetiner eiigcnn gutter med)tig lotrft alf^ ei)ne brautt, bic i)^rfi<br />

breutgamf? gutter mec^tig toirtt, ubir ben fd)murf, ben er an fie lienget •* bos<br />

2.S ift el)n Ueblid) unb troftlid) rebe, wer mag Dormagen ober fid) furchten für tobt<br />

obber ^etle, ßo er bij^en inortten gleinbt, unb (?l)riftum iui ciigen gelt)l)unet ?<br />

3um fiebenben. Sanff tmuttig ! £a5 luortt ift fionberlic^ l;,u merden, i'»l'(^fla','tit'M, j)<br />

troftet lieblich bie funblic^en geioiffen; benn bic funb maä)t naturtid) ei)ii<br />

furd)tfam flud)tig gc)üiffen\ ba5 fid) für gott entfetiet unb oorpirget, toie ''.Jlbam<br />

30 tjm parabifj t^et, unb fan nit lei}ben bie ijufunfft gottie.'^ 5i)ntemal es locijü<br />

516 Lo* = V. 24 8 ba3 ctft ift O" ben] bct G* 10 e§ /eÄ« Im" HjlS mittler<br />

hU mitilei fehlt G* 16ll7 Lo* = 0. J6 gcWlinnet] Lu'A imdeutiich I.n'* getDinnc.<br />

27 Sal) 5)i§ Lu** 29 Pu^tig fehlt (T<br />

f.u**: 'liii ieincS eigen @on§ = Ü. ;' bal i2.)\ ba Uj wer] fe^ c§ fehlt lö %e-<br />

maä)t ,}ut Bciä^cit, getedötigfeit iö ben] fotij^en J6I19 ©eljb gcttoft iui>r.] = 0. (doch ift<br />

Dergeien > ift ir »etgcfien;<br />

') B: ut gloriari queat de acceptis ab ipso bonis. ') B: si enim pro uolns<br />

apud deani intercedit. ') B: mediator noster factus. ut ipse nostia sua faciat, ita<br />

nos vicissim, quae ipsius sunt, iure nobis asurpamus, quando ipse totu.s noster sit.<br />

*) B: velut sponsa ius accipit in ea. quae spousi sui sunt, ut ornatum, quo ipsaiu lon-<br />

decoravit. ') B: peceatum enim natuni conscieiitiam tiiiiidaiu reddit et trcpidantem.<br />

') B: nempe liaud potis sustinere adventum dei.<br />

' woie 3, s


32 xHbuontäpofline <strong>1522</strong>.<br />

iiiib naturltd) fulet, bas gott bcv funb feiinb ift iiiib fie f^veluHc^ ftvaffc,<br />

barumti fleud)t iinb cridjiitft e«, loo c^ i^ott nur tjorct nennen, deioigt fidj,<br />

er fd)Iag ^o balb mit ber felvlen brei)n. £)ae nu fold)er \vai}n unb jag<br />

un§ nit iage, tiert)eiii"t ev uns [)ie troft(id), b', bi?er fonig toni innfftmutiii, nl-^<br />

I. -i/ioie 3. 8 f olt ev jnflen: fleud) nit unb jage nit, er fompt üjt nit, mic er taut ^u 5lbani, i<br />

r!_^°',V/ 's 3" 6ai)ii. Jiir finbflutf-, tju 58Q6t)lonien, tjn ^ot'Pi«'! ""i^ ©ontorra. ?lud)<br />

». «(off 20 nit mie er lam tnnn nold ^sirnel auff bem berge 5inai. er fompt nit \m<br />

ijorn, Iriiü nit mit btir rechen, nodj id)ulb fobbern.


ffönngctiiim nm 1. ?lbuent?ionnlo(i. SKnttl). 21, ]— 9. ;53<br />

propf)et ipric^t: auff bem füllen, beiii üoii bcr e)eüi)uuen, nennet nicl efell)nne,<br />

plurali numero. lax ©nangelift fprici^t: anff bem fitrien, bem ßon ber er6el)t=<br />

teriinn', ba-ä ift eiin folcfiev cjeliinne, bev man tei^lid) binnd)t, tun laft unb<br />

crbditt. äßic luoEcn lunv fie 6ei)be ci)nir, mad;cn ^ 3"'" cvften ift Iju luiffen,<br />

• ba§ ben ©nangeltften nid)l-3 ift bran gelegen, bQ§ fie nit eben aüe looitt bev<br />

pvopl)eten onlüfien-, \)i)n ift gnng getnefien, boc- fie gIcDrfje meimnng fnien\<br />

unb bie erfullung an= »i e T^eiigen, bamit fie iin-j i)nn bic fd^iifft meljfjen,<br />

\)a§ ro^v felb» follen inetittev lefjen hjai fie loffen anfielen, unb fe^en, Inic<br />

gnv ni(?^t fen gefd^rieben, bae nit alle« vei)rf)lid) crfnllet ']c\].' 6§ ift nud)<br />

10 natuvlid§, ba-3, luer bac- merdf unnb bie cifuUung f)Qtt, nit \]o giojj a(i)t nufj<br />

bie rtort qIb auff bie erfuEung. ''illßo toerben lopr t)ernad^ niel mal ' fe^en,<br />

mie ber guangetift bie pvopl)eten eDnfurtt cttma-? Dovenbcrt, boc^ gefd)irf)t-3 alles<br />

on abbrud^ bc§ üoiftanb-3 unb meiinung'', luie gcfagt ift.<br />

XaB nu ber propt}et Dovmanet bie tod)ter 3io» """b bie tod)ter .s'iieru' sn-ii- », s<br />

15 folem tiur freub unnb ^um iaud)|en, gibt er ubirfluffig tjuüorfteljen, bas<br />

bifie» fonigeS fet) bie aller tvoftlidjft unb lieblirfift luiiunfft nllcn junblidjen<br />

geluiffen, Wildß auä) bebeut, bno er uon bem ölcbergc tompt, alg füllt man<br />

mercfen, ba§ bi§e gnabe für übriger groffe ei)n berd ber gnabc moc^t l)el)ffen,<br />

bie nit etin tropfflc obbcr Ijanb notl fei), mie iioitjelitten, fsonberii ei)n ubir-<br />

*> '^eluffte unb ubirfd)utte gnabc' , alß epn berg. (Sr nennet aud) ba-S iiolcf tituel)<br />

mal, %o ber ©uangelift nur el)n mal fprii^t: Soc^ter 3'on, benn e§ ift etjn<br />

uold, tod^tcr 3ion ui'' tod^ter öterufatem, nemlid) ha§ Polrt iinn ber felbigen<br />

fiat Ln**<br />

3 gjetinnen Ln^' 4 btt)bt fehlt d* r, bran ift /,u«* ." iiic^tä />u'* 10 %ai.<br />

I.u'* : ^13 etbeiterin ober taftioren lljl-J 3Ufo jifttt man offt, wie bic (Suangelifteit —<br />

cinfuten - Dttenbctn H!p. 'ätuif bas er ba§ idjreien unb fiitd^t berjelben luegneme, bac' fie<br />

ni(tt für im fliegen Bnb jagen, all motte /motte IC/ et jr ftvengcr SRic^ter fein, unb mit bem<br />

Bcie^ iie treiben, mic 9)!DJe-:- gct^an f)at, bnftet iie aud^ erfii^redt, tcin frölic^ not^ tröftlid^ ju--<br />

uerfid^t ju Öott fjabcn tonbten, mic benn natürlich ba§ ertentniS unb fi'Uen ber funbc au? bem<br />

ftefeti. mitfcringet, Sonbtrn baa er fie lialb mit bicjcm erften mott auffa ftcrrfeft erloctfe, ba§ iie<br />

nä) atter gnaben unb gutc§ jii jm uerjelien unb uon im gcmarten, aBariiniti folt er fie fonft iiiv<br />

freube oermanen, Bnb nid^t attein ^ciffen frcroen. Jonbern jaiidj^cn /jauc^jen ll'/ unb fccr frölitfi<br />

fein' äöete^es er fagt, au? ©ötttid^em befel^ »nb »on Sottet mcgen, atten bie in betri'ibni?, fnvd^t<br />

unb angft für ©ott finb, 3e'9t "'f"» '"'I el ©ottelmille unb gan^e meinung ift, »nb ^iemit gebeut,<br />

ba? fold^e follen, miber jr natürlidö furd^t unb fd^redtcn, ein frölid^e junerfid^t gegen jm fcf)el)ffen,<br />

95nb big ift bie redete natürlit^e ftimmc bei- (»uangclij metdieS otljie ber 5>vol)()et aufcl)et \n uer=<br />

tiinbigen , mie auc§ C^riftul im Suangetio attjeit atto tebct unb bir SIpoftel adentfialben luv<br />

freube in G^rifto oermanen. al» mir ^ernadb offtmat Ijören luerbcn<br />

') B: tilio subiugalis. ^) B: primum sciendum evangelistis nequaquam curae<br />

ftiisse, ut singula verba prophetarum citarent. ') B: sed duxerunt aatis esse, si<br />

sententiam retulissent. ') B: siinul visuri, nihil omnino ab illis scriptum, quod iion<br />

abuiide sit impletum atque perfectuui. ') B: noii raro et deinceps. ") B: sed<br />

citra iacturaui sententiae. ') B: cumniulatissima atqiie efiusissiina gratia.<br />

ßuttierS äüierfe. X, ln 3


34 «blH'iitÄtioftitlf 1592<br />

ftatt, ba-3 ba tilcUibig ift iinb 6[)riftiiin aiiffm)mpt; beim, Une cjefncit ift, bcv<br />

giiangelift luiÜ luii auffÄ fiirtsift ^el)9cn bic jd^vifft iiiiiib iiiii; befeU)cii, fic<br />

w(otii).2i,'. |elb§ hu lefjeti. ba Uievbeu \vt)x e» tüditter fiiibcn. Süd) iiic^t befte Irenigev<br />

TO.mi?'a'I''!<br />

ba§ bcr ß^uangelift nit rciiljct Ijiir fveiib Unc bcv pvopliet tf)utt, unb iprid)t<br />

id;lcd)t, man follö jagen bev totster .^ion, ttjutt er banimb, bau er aufjbnidft, s<br />

loie bie freub unnb bae ta!id)|!en foü Ijugcljcn, bau nit iicmnnbt toartte cl)nev<br />

Ie\)plid^eii, fjonbernn elincr gel]ittid)cn frcnbe, bic mau nur burd} fagcu unb<br />

l)orcii mit bem glaUibcn bcu t)crlieii fd)cpffc; beim an bem armen eimrciitteu<br />

C^f)rifti >uar nidjtS frolic^ nad) bem leliplidjen anfeljeu ;<br />

'<br />

brumb mufi mau jeim<br />

ge'.jftlid) el)nrei)ttcnn, ba§ ift fctjn fanfftmüti(Jei)tt, prebigen nnnb gleUibenii, i"<br />

bov mad)t frölid) unb luftig.<br />

-'''^ ''^^'' bcr propt)et 6l)riftp brcl) titell gibt, arm, redjtfcrtig, unb<br />

f)ci)lanb, ba bcr Snaugelift nur ciiiicu gibt: ©anfftmutig, gef(^id)t umb bcv<br />

fur^ milleu, baö er mct)r tjcl)gen benn anfjlegcu IniU.- i&i- fi()et mid) an, nlfj<br />

l)ab bcr ()ci)lig gdift bie l'lpoftcl unb (inangeliften bavunib laffen f;o fiivt! '><br />

brcd)eu' bie fpvud) bcr fdjrifft, ba« er uu§ bei) bcr lanttern blofeeu jc^riffl<br />

bet)ielte, unb nit eiin cyempcl gebe beu ;n!nnfftigcn niifUeger, bie aiifjcv bev<br />

id)vifft Diel mort inüd)en"' unb bomit nno l)ei)iiilid) lum bev lauttevii fdjvifft<br />

ouff mcnjc^culere tii^cn, aU follt er fagen: 5övcl)tte id§ bie fc^rifft Irelitt auf»,<br />

unb t;it)c fic gatt^ au\ \]d miü eim ig(id)ev bem eycmpcl iiad) and) al^n tl)un; w<br />

baiuit luuvbe c§ gefd)cl)eu, ba>j man melme fdjvifft im anbevn bud)cvn beim<br />

i)un melinem bud) linivb fud)en, uub tuurbe be§ bud)ev fd)vel)ben§ feiin cnbe,<br />

unb mel)n buc^ iintev bie bantf geliiüvttfu, luic e-5 bod) gefd)el)en ift^ bvuiub<br />

ouff baö ic^ fic nUc nun utcl)uem bud) bct)altc, tüiU id) bic fpviic^ tiovbved)eu,<br />

bamit lodEcn nur Ijuin uvjpvuuglid;eu bud)", ba )ie mcijttcr unb gau^ Dnueii 2.'.<br />

begviffeu finb, unb uit nobt fei) el)nem iglid}cn cl)u fjoiibcr bud) Im madjeu<br />

unb bilj erfte tm borlaffeu. ^(Ifeo fet)cn lui)v aud), ba-J afiev '^Iboftel uub<br />

Cfnangeliften Dm gantjcn iieluen teftameiit mci)nung ift, bas fic unö iageu unb<br />

tvel)ben imn haä atlte teftament, inild^ fie aud) allciinc nennen bic l)el)li9c<br />

5 foü e§ '/* l-J gerechter, f)etffcr uub arm (n-le oben) l,o* l-l mi^ fc/ilt (i*~l,v^<br />

!7 auStegcrn /.u'* 21 c§| bcnn /.'«'* idjtiffti fdötifft mctir l.n'* 24 auff fehlt /.n'*<br />

Ji) wiU^] loitc^eS a*<br />

Lu^': I boc§ liis wcniget /ehli 4 ba§| ba§ aber .i jol c§ 12 vcii^tfevtigl ®cveil)t so<br />

iwch unten 20 unb Ins an fehlt 21122 boS man /"» judjen ba§ uion nicl)v | in onbctu biicl)ern<br />

bcnn in bcr Sc^rifft olä in bem l)cubt t>U(i^ Würbe Icfcu 2:i unb his gcreorffenl uub jnicr uon einem<br />

buc^ in ba§ nnber gefürt biö jic .lulcljt gar du'3 bcr Sdjrifj //ies ©djrifft/ (cmeu 2Sl2.'> brumli<br />

his torfen] barumb mit er uns mit joldjcm Uerbrcrtjcu bcr f^iviidje lorten 2(! unb] bo§<br />

') li: carnis iuililio. ) />; ut qui niagis inclicare quam explioare srriptuniin<br />

voluprit. ") B: sonti^ntias scripturae pleruiuqui^ ilec:urt.atas ailduoere. *) B: nur<br />

(laret exemplum ii.s qui futuri erani inteipietibus de sno imilta afVerendi. ) B: ei<br />

aildiixero locos integros ne verbo quideni oniisso. "i B: id quod tanien pro dolor!<br />

factum est. 'i /•' idoo ut meo addictos lihro homiiics retineam, decurtatos. ex priori<br />

scriptura, locos adducain, quo iiivitabo ad fontos et priniarios co(lice.s.


(ftiangeliiim nin I. ?lblictit>?ionntnfl. IWattt). 21, 1— 9. fir,<br />

fd^rifft; beim bno iiclnc teftainent folt cDgcntltct; luii- (ei)plid) lebciibicie Uioit<br />

teijii ' unb iiitt idjvifft; bcrl)aI6en aud) (5[)x'\\tni nid)i5 cieid}iiel)cii l)ntt, aU<br />

lDi)v ^orcii lücrben am tag (jpip[)antr.-<br />

Dodf) DHU bcr Ijebrcifdjen fprad;, lauttcn bie t.iluci) luintt, 'Jlrm unb jcnfft-<br />

s mutig nit faft ungldid) ', unb l)ei)ft eijn foldjcn armen, nit ber geprcd) an gellt<br />

unb gntt leljbet, feonbcrn ber ba i)m t)erlien iamerig unnb genpbrigt* ift, bei)<br />

luildifn man and) gelnifälid} fciincn |orn und; {)üf)mutt, üonbcrun ei)tteU feufftc<br />

unb mitlel)bcn finbet. Unb toenn lui)r redjt Dollig bifec-- luort^ bcbeuttuug<br />

Uioücn ^abenn, mugen lülirfe am bcften auB bcm Snangelio Suce nehmen, ^''i' ba '^ "<br />

10 er beid)rci)bt, (^Ijriftus {)ahe wn bi^em cijnrciitten nbir .Viiernfalcm gctuelmett<br />

unb iie beflagt. SBie bu nn filieft, boc^ ßliviltuj ftd) Ijellt "', {]o beuttcf' ba«<br />

iDortt 9lrm obber fenfftmutig. äBie l)c[lt er fid) ain'f feijn ()crti ift öoU<br />

iamerS unnb mitlcijbenfe ubir .sliicrnfatem , ba<br />

ift f]o gar tei)n Ijornn obber<br />

rac^gid}ti(fei)tt, baö er aud) für übriger feuffte " meiinctt nbir feiiner felinbc<br />

K. Dorberben. Sjo böge mere niemant gcloeJ3en, beut er baluimal t)ette ci)n (el)b<br />

t()an ober gclnuufd)t, jei)n iamer nmdjt i)t)n ^o linbe unb fenfftc', ha'6 er<br />

fei)n^ tiornfe, feiineS auffgeblafjen gemntt§^ fetmcä bretncnfe obber redjenf] '"<br />

|58i. (*ij] gebencEcn mag, f;onbern ci)ttel mitlei)ben unb gutteu tuillcii barbeutt.<br />

Sit)e, haö l)el)ft ()ie ber propt)et 5lrm, unb ber ivnaugelift fanfftmutig; felig l,';,'!',,,^? ^<br />

•jo ift, ber G^riftum alf;o erfeunet unb glclubt, benn er !an fid) ufje nitt für i)bm<br />

furdjten, ßonbernn mnfj epn frei), troftlid; luioortidit unb ijugang Iju ijljm<br />

()aben, bcr fel)let p^m and) nit"; benn tnie er gletobt fu' finbt er, bifee toort,<br />

liegen unb triegen nit.<br />

2)05 lüortt, rechtfertig'-, foU t)ie nit borftaitben lucrben Don ber gercd)tic!eptt<br />

a.-. bamit gott richtet, tüie man nennett bie geftrenge gcred)tidel)tt gottiä. Senn<br />

ßo 6f)riftu§ mitt ber |n un-i ferne, mer lüoÜt für l)t)r blepben? »ner funbt<br />

4 g6reif(^en 'V* T wilii)im u beuttet] beiittc G' ll voc^gtc^titleljttl ratf)9irig=<br />

feit X»*»* Z)//« cl)n (cib tiefte flettiaii /,»"' 17 obber] nod) Lu^* JO ettcnnct)<br />

tennet Im"<br />

r.u'-*: 2::i at§ iJ« ßpipfiaiiiel jonberii (ein (Juansetiutn betoÜ)cii münblidj in incbificn unb<br />

treiben, mel^S juoor in ber ©djrifft Berborgen lag 10 be?tf)rciibt] bci(f)rci)bt wie J-l xtd)U<br />

fertigj ©credit so auch unten<br />

•) B: novum testamentum vocalis tantum praedicatio vivusque sermo esse deliu-<br />

erat. ^) Vyl f'nsrc Ausg. Bd. w'J, ii26. ') ips und ^yJ: Rcachlin in den Rudi-<br />

iiienta kebraica schreibt s. ?•. njr afflixit, humiliavit. Item Zachariae 9: pauper et<br />

ascendens super asinam omnia quandam depressionein, paupertateni et liiiinilitateni<br />

Spiritus significant, sed et laborem, negocium et occupatioueni quoque. 'i" idiersvlU<br />

Reuchlin: mitis, rnansuetus. B gibt du: beiden hdrr. Worte an. *) B: corde aftlicto<br />

atque hurailiato. ') B: quod itaque gessisse his Christum legis. ") = hedeutet,<br />

s. Grimm, D W'tb. II 1041 sub 7. ') B : pnie iiicomparabili luansuetudine. *) B:<br />

afHictio cordis, qua cruciabatur. ita levem atque mausuetum leddiderat. ') B: nullius<br />

ferotiae. '°) B: ultioni«. ") B: cumqiie indubie talem ipsum inventurus sil,<br />

qualem crediderit. '-) U: iustus.<br />

3*


36 ^Jtbuciitspoftiae <strong>1522</strong>.<br />

1)1)11 aiifftief)mcii? .fjo fic aiid) bic (jeljligfu iiitt Iel]bon iniiflcii ' ; bomitt tnevc<br />

biBcv cijiirelittciiv fveiib, hift-, uiib licBc C[ai nortcvet iiiiu bie allev flroiitcii<br />

flucht uiib fif)iTc!cu; Ijoiibeiii eo foll bie fliiabe l)cl)jicii, bomitt er uiiS ved)t-<br />

fertig iiiad)t.^ ^d) >i-HUlt niid), ba§ ha-i lüorttle 3ii'ft"'^' iiiftitia, l)iin bcv<br />

idjvifft, iiod) nie lucrc DiuiB beutfdj nuff beii braiid) lundjt, baS i-i geved)t, 5<br />

gcred)tirtel)tt [jiefje, beim cij t)ci)ft eiigciitlid) |vuiii itub fruiiifel)tt. Hub bn-J<br />

Uil)r nuff beutfc^ fngeiui: bnä ift eljii friim iiinu, bno jaget bic fdjvifft: bcv<br />

ift iuftu-j, vedjtfertig obbei geredet. %b(x bie ftveiig gcvedjticEeljtt* gottic-<br />

iiciinett bie id}rifft: evnfi gcvidjt obbcr lidjtideDt. Xnuiuib foll ber (.ivopljet<br />

[)ie alfeo liovftaubcn tucxbcii: bel)ii touig foiupt bl)r fi'nui- ba-i ift: er !oiiipt, i"<br />

ba-j er bid) frum inad;e, bind) fid) felbc-- uub fei)iie guabe, luelij^ Inol, bac- bii<br />

lütt frum bift, bdiuc frumtei)tt foU fei)u uitt bcini tljuii, fjoubcriiu fcDue<br />

guabe uub gäbe, inib bu al^o ait^ l)I)in red)tfertig obbcr frum fclieft ; nuff bie<br />

atöm. 3,4.2i; lüciifjc rebet 'Snuct 'ipaulu» 'Md. 3.: (Sr ift nllelm gercd)t iiiiiib redjtfcrtig, bno<br />

(autt nuff bcutfd) alf;o: IHÜeDu (^[)riftu5 ift frum für gott, uub er luadjt niid) i."'<br />

»limi. 1,17 all ci)ii frum. .^"itcm JKomn. 1: S^ie gercdjticfeiitt gottiä loirtt l)m ßunugelio<br />

offeubart, hau ift auff beutfd): bie frumtel)t gottii5\ nemlid), feljuc gnobe iiiiub<br />

barml)cr|(icEei)tt, ba burd; er un§ für i)f)m fruui mad)t, loirtt i)iu tJ'uaugelio<br />

prebigt, luic bu fit)eft nud) l)uii biffcm fprud) bco propl)ctcu, bn§ (^l)riftiiö luirt<br />

geprebigt uuü ^ur frumtcijtt, bnS er un§ frum luiub geredet fompt, iiuub Iniir so<br />

biird) i)t)u frum uuub gered)t l)iu glnUibcu forieii loerbeu.<br />

^JJterd biBes ftudle mit olepfj, bnö, loo bu i|uu bcr fdjrifft fiubift ba§<br />

inortle: gotti§ getci^tideljtt, basi bu baffclb in iiit oou bcr felbloefcubcuu''<br />

iiuuerlid)eu gerec^ticEeijt gottic- Piu'fte()ift, Inie bie papifteu, aiit^ oicl l)el)liger<br />

üctcr gcijrret l)abcii'', bu luirft fjouft bafur erfdjrecEcii. Souberuu luiffe, bac><br />

4 tuorttlcl tnovlliii /-»'* »» auc/i unlf.n li> gplti«! i)if jüv ®ott gilt f.o* (l!.j so auch<br />

'/.. 17 t:> bn aiid) iil)cit<br />

/.«'* -'-' ftiidflin /."'*<br />

/-"''. .'ijG boä i(»' l)iefic| Doii ber ftri'iigc ri(l)tci'licl)oii (lovrrfttiiifoit it) fömpt f/J ,yi bir.<br />

Öcvecijt ober from /-V bic| bici'c // rcd)tfi'rtin| bov bn afxtA)i iimdit lljUi bn§ /"» fviiiii ftliU<br />

') B: ijuando ne sanctisxiiiii (luidi'Ui possimt. corani eo ronsistere. -) 7)'. iiicuii-<br />

ilitas. ') li: quapropter iusluui hie Uiiristum pretlicari scias oli iiistitiaiii, c(iia iiüs<br />

iustilioat, noii qua iudical, ut idem pollere iiitelligas (jiiod «jratia. ') B: ultriceni<br />

. . . iustiliani. B netzt hinzu: sed cum deus dicitur iustus, id est, solide probus, sie<br />

aceipere convenit, non quod in se probus exiKtal. sed itas dei, (jua nos doiiat. ") B: substantiali. ') F,s «'j darauf hingeunesen, iliiß<br />

rtlno Lutiter schon ildiiuih l:r2Jj-J-2 seine Deutumi der iustilia, dei — (luclt S)>ezieU ::i(<br />

Eäm. 1, 17, das er jii unmitteWar »orlier behandelt luil — für sim/idür hielt, wenn auch<br />

nicht so ausschließlich auf Auj/ustin konzentriert mie später I64!>. V/il. dazu Tl. Denifh<br />

lAitlirr uj)ul Lulherlum I. Bd., J. Abt. l'.iOii, dazu F. Loo/s, iuslitiu dei passiivi ('riieol.<br />

Sind. U: Krit. lUI'J) und


©öaiiflcliiiiii nm 1. ?lbtieiitätüiiiitoii. OTnttt). 21, 1 -!1. 37<br />

eä ^cljft tiQcf) brniiif) ber fc^nfft bic niiBgoffciic gtiab uiib BtuiiifjoitjidEctit gottiö<br />

biiid^ (5l)viftiim nun uuft, baimi \v\)x für i)l)m fruni iiiib gcnnfit liu'rbcu c^oadjt ',<br />

imiib f)cl)l"t banimt) c^ottiä gcvcdjticfeDt obbcr fniiiifel)tt, ha-i iiit liuir, fjünbcriui<br />

gott fic lüirdt Dun iini^ mit iiiuibcii gldid) >uic and) goti» lucrrf, gotiy luci)B-<br />

5 I)el)tt, gottiv ftercE, gotti» t'oortt, gottiö miiiib ()ei)ßt, bQ§ a i)im unf; toirct't<br />

iiniib rcbet. S)i|; nllev bclticDft ficvlid) .©. '^niiiluS 5Ko. 1: :^A) fdjcmc mid) bc-j A'om.i.ic.i;<br />

©iiangclij nit, bcnn c§ ift ciin hofft gottiy (Dorninn: bic l)iiii itiif^ loirctt uiuib<br />

ituß ftercfct) Ijur felideljtt allen, bie bran glettbcir, beim e>3 U'irtt gottiä ge=<br />

rei^ticfei)tt biDiiiieii offinbnrt, nlfj geid^ncku ift: Der gcved)tc lebet oou felinem<br />

10 glalubeii. §ie fifjeftu, bas er ouii ber gercrfjticfcljt be» gtalubeiiS fagt, iiiib bie-<br />

fclbige nennet er bie gered)tic!el)t gotti§ \)m ßnongetio üortnnbigt, fl)ntemal<br />

ba§ ßnangelinm leret nit anber^-; benn >uer bo gletobt, ber fintt giinbc, nnb<br />

ift red^tferttig fnr gott', nnb tt)trt feiig. 'Jllfeu foUt bn bo^ uorftefjcn .pä. -Jm:<br />

ßtlöße mic^ i)nn beiiner gered;tirfei)t \ ba§ ift: mit bei)ner gnabe, bie midj vi. ai,<br />

15 ftum unnb rec^t mad)t, nnnb berglelji^en. 'iluä) ba-i aU)ie fnldjer lunftnnb<br />

fei) i)nn bcm morttle: gerecht, litiiingt, ba§ nnber loortle: sictilanb ober fclig=<br />

macf)er: benn feo Gfjriftuä feme mit feliner ftrcngen gercd)tidEel)t, lunrbc er<br />

niemant feiig mad)en, ßonbernn alle borbammen. @l)ntemal fte aße fnnbcr<br />

unb nngercd)t finb. 'Jtber nn fompt er, baS er nit allel)n frnm nnb gercd)t,<br />

20 ßonbernn and) feiig mad)e alle, bie l)l)n anffnetjmen, boy er allelm fei) ber<br />

gered)tc nnb l)el)lanb, aü% el)ttel unborbientcr fenffte nnb gnttidet)t aUen fnn=<br />

bcm gncbiglic^ angebotten.<br />

Xai^ aber ber C^nangelift bie (5fcll)nnc nennet ei)n erbcl}tteri)nn obbcr laft^niaitD.ai,;.<br />

tregerl)nn, ^att er anfjbrncEt, toaö e§ fnr el)n 6felll)nne fei) gelncfjcn, ba ber an*, v, t»<br />

35 proi.i{)et Don fagt, alß follt er fagen: Die prop^ecei) ift erfüllet iinn bifeer<br />

efelt)nne, bie bo laftbar loar. (Sä luar nit el)ne befeonberc cfellimne, bie branff<br />

er^l^in. ff üj liegen tücre, mie nad) geUiont)el)t bes tanb§ bic rel)ttefell crtiogcn<br />

merben, fjo gor nnb ganlj fd)led)t ift bie erfnllnng tjngangeim.'' Unb ba§ ber<br />

propl)et fprid)t: ber 6felli)nnen, alfe fei) bilj fnüen bicler cfcllDiinen gclBcfjen, sac^. o,<br />

3u ift bie mel)nnng: (£5 fei) el)n füllen gelue^cn, Inic bic töfelH)iincn l)ai)cn, baö<br />

es nit ei)n füllen ber pferb tvax.<br />

Sa? fei) gnug Oom erften ftncf Uom glatuben. ^hi fönten M)x onff baS<br />

anber, anff bie guten loerct, baö lüi)r (Sljriftum nit aEcijn ^nr gäbe empfat)eit<br />

ift] fte^et Ali'* uIKi Boii jctjiicm fllalutcu] jcljueg glatuliEU-j ';* 14 ijnn beljitci<br />

gcvcc^tideljtl buvc^ bcinc /.«'* lö tcc^t] gcvciljt :.'/ gultidcl)!] ucvcdötitfe^t (J* SJ Ühcr-<br />

sclirifi Son 6ut«n SBctden /.»


38 -JlbiHMit?pDftilU' 1.V22<br />

bind) bell i]lalubcii, tjoiibciu aud) luim ereiiH)cl biivd) bic lii'bc flcflcii imfeeim<br />

iief)tften, beut \v\-jx foEcn bicncn unb gutt t^un, luic unö (Stjviftiis t^ut. l'ci-<br />

aliilnb bringt unb gibt bliv Pfjviftnin |it el)gcu, mit all jeljnen gutem, ^ic<br />

liebe gibt birf) bcDneui uebften mit alle beiinen guttern, unb i)un bcn l^;luei)cu<br />

!"tel)t eDn (SbriftUd) leben, Inuttev nub Dolfomlid); bnrnac^ folget bcnn teijben 5<br />

iinb Oorfolgung unib jold)§ gtaliiben« uuub liebe loitlcn, bnraufe luedjft beun<br />

Ijoffniing i)nn ber gebullt. 'Diu fvagiftu iiiUei)d)t, tnildjS benn bie gutte tüevcf<br />

l'inb, bie bu bel)ueui uel)ilteu ttiuu folt, fjo nntluortt fid)y, ba-^ fie {el)ueii<br />

iiamen Ijabeu \ ßonbernn tuiglei)d) ali bie gutte \wxä, bie bin (itjviftu» tl)ut,<br />

Eci)iicn unmeu linbeu, nlllo joUen uiiiib mugeu nud) bie gutte luerd tclmcu »"<br />

namen l)aben, bie hu betinem net)ifteu tl)nii jolt. JÖubei) follen fie beim ex<br />

Eetmet ȟcrbeu? ''Jlnttluortt: barumb liabeu fie teDucii namen, bas fid) nitt<br />

ci)u untevfc^ei)b erbebe unb ftucflid) fid) teolen, bas bu ettlid)e tl)iieft uuub<br />

ettUc^e nid)t tbneft, fjouberiiu bu gaiilj unb gar follt bid) i)l)m ergeben, mit<br />

allem, ba§ bu üoruiagift, glei)d) Inie (Sl)riftu§ tjatt nitl nllebu für bid) ge- i-"'<br />

pettet ubber gefaftet. 'Geleit uub faften ift nitt ba? luerrt, ha-j er biir tl)aii<br />

liatt, feouberii fic^ )clb ganlj bi)r geben, mitt beten, ia\im, atlen luerden unb<br />

lci)beit, baC' nichts an unb i)u i)t)m ift, bo« nit bei)n fei) nub bi)r getban. 'Jllfjo<br />

ift nit ba§ bei)n gutt loerÄ, ba>S bu enu nlmof3en gibft obber bettift, fionbern<br />

locnn bu beiinem iiel)iften bid) gaub ergibft, uub i)l)m bienift. Hui er bei)n ^"<br />

bavff uub bn imrmagft, eo fei) mit alntüfjen, beten, erbei)tteu, fafteii, rabten,<br />

troften, leren, üormanen, ftraffcn, eutfd)nlbigen, tlel)ben, fvel)feen, Ijute^t aud)<br />

lei)ben unnb fterbcu für Dbu. Sage miir, h)o fiub iljt fold)e Inerd i)nn ber<br />

m)riftenl)ci)tt ^<br />

SBolt gott, id) bette l)ie ei)ne fti)mine mie ei)u boiinerfdjlag, bay id) !unbt 'js<br />

i)iin alle toellt fd)aneu unb ba-3 Itiortlin: ®ute luerrf, allen meiifd)en anfe beut<br />

l)ert.',eu, mnnb, oren uub bud)eruu reDffcu, obber bod) ei)nen red)ten Dorftanbt<br />

brauff geben.'- ''?rile tneüt fingt, fogt, fd)rel)bt nniib bencEt bon guten luertfcn,<br />

alle prebigt lautteu non guten loerrfen alle flofter, alle ftifft, aUe loeUt gibt<br />

gute lücrd für, unb pberman luill mit guten Uierrfen umbgel)en. llnb ge= :«<br />

fd)el)en bod) nbrgentt gutte Uierrf, io, niemaubt mei)f3 ettlimö brumb. 'ild),<br />

boä atle prebtgeftule i)nn aller toellt i)m felur legen unb pulPer leeren, lote<br />

Dorfurct man ba§ Polcf mitt guten mercten! C^inte loercf nennen fie bie gott<br />

nit gepotteu bntt, alö bn fiub: limUfart, faften ben bebligcu Iju el)ren, tirdjcn<br />

batoen unb fc^mutfen, ^Jefj, Pigilieu ftifften, rofjentrenl beten, biet plappern s.-.<br />

unnb pierreu i)nu beii tird)cn, 'JJioiid), '•JJonne, pfnffen Uierbeu, fjonberlid) fpel)^,<br />

IH c^n fe/di La" lii-H Ettlic^e his cltti^c iMt 0* 20 flanß iclUt Ial^' Jti oUcJ<br />

aUct All" it^cUeu I.u'Im'" :iJ prebi«<br />

(.!' :i(> beul bei n*<br />

Lu" : :; allen 21 ti] et .'.i/i'^i' aSott bis flctcii f'skli 32 alle fotdfje<br />

') ß. ea anoiiynm esse. ') li: aut certc recte iiiimibiis iiiterprotari.


gOniigdium um 1. '•JlbUciil^ioiiiitnfl l'la(tl). 21, 1—9. 39<br />

fleijbci iiititb ftett SiQud^eii', luiiib \va mag fic aEe er^clcii. bie gieU'ltdjc<br />

rtrelüflc unb tunfiining, bau ift, bcv iBapftu rcgimeiit unb l)inilicfci)t,<br />

•Sjaftii IUI o«ii, bic ba [)orcii fonncii, unb cl)ii tjcrl^, bau bo mevrtcu imigc,<br />

%o ijoxt boc^ iiiib lerne umB gotti§ luilieii, lua§ glitte toerc! fiiib unnb l)ci)ficn.<br />

» @l)n gutt luerdE f)et)ft barnnib gutt, ba§ eö nu^e fcl), unb luolttju unb ()clffc,<br />

bcm c§ gcfc^id^t; lunvumti foUt e-5 f,onit gutt ()cl)ffeu'? Sciui cö ift ci)u unter»<br />

fc^eljb unter glitten liiercfcn unb groffen, Inngcn-, nieten, frijonen locrrfen; baö<br />

bu cl)nen groffen ftelin lüei)t luirffift, ift cijit groH Iverct, loem ift§ aticr milj<br />

unb gntt? baS bn luol fpringen, rennen, fteif;en tauft, ift elm fel)n, frf)on<br />

'c tvnä, lucni ift-J aber nu^ unb gntt'^ mein fjilfft'ä, ba-3 bn ei)nen foftlidjcn rodt<br />

trcgift, el)n fd^on Ijatüfe fiatnift ? Hub ha§ i^ auff uufjer bing !omc: hjcm<br />

[)tlfft§, bog bu ft)(bcr unb golt an bie locnb, ftetin unb liollj fd}mierft t)n ben<br />

ürd^en?-' tuer iftä gcpeffcvt, ob alle borff ljct)en gtorfcn l)etteu, bie fjo grof;<br />

luereii al§ bie tm ©rffnrtt'?* toen [)ulff5, bns alle fielüfjcr ci)ttell ftifft unb<br />

•"• Hofter luercn, feo foftlirt) al§ ber tempell (Salomoni»? loen f)itfftt-3, bau bu<br />

S. 6att)arin, @. -JJJartin, bifjeni unb bein t)el)ltgen faftift? ttcut ift§ nnl!, oti<br />

bü gan^ obbcr i)alh befcfjorn', graUi obbcr fdjluarlj futten tregift'?'' Inen<br />

t)ulff§, ob alle meiifc^en aEe ftunb 'OJkfe f)iel=|söi. g4lten'? luoö iftä iintj, ob<br />

ijnn eljner tird)cn, Iric lai ^3.Uel)ffen, tag unb nadjt ou unterlaß gcfungen<br />

="' loirttT 2Ber iftö gepeffert, ob glel)d) incljr fiilberu bilb unb flei)nobt l)un allen<br />

firc^cn locren benn ]u §aUc nnb SBittcinberg '? ^ 6l)ttel narrnluerd iinb bor=<br />

14 ]^ulff§l §ilfft§<br />

/.('.'* ebenso X IH IS ift§j ift G .'! (uj Ijiin /.»'*<br />

Lii''*: II bingl !Popiftcn mcvcf 17 fiittcii] fap^cn 20J2I oli Us iuctcn| ob alle «ivdjcu<br />

Bot filbcr Silb unb flcinob lucicn Jl beim A/s aBittcmbctg fehlt<br />

') B: ileU'ctuni habere ciboriiiii, vestiuni et locorum. ') B: celsa. ") B:<br />

(juod tennilorum paiietes et staUias illas. lapides et ügiia, aiiro et argeiito linis.<br />

*) Ef gab im Krfiirter Dom urci f/raßc fHocken, die Gloriosa von I2M und die (rtoriosn<br />

rem I4U7, 2Tö Zentner achwer; sie waren berühmt. Vijl. E. 3Iichael, Über Glocken, nament-<br />

lich deutfclie, im Mittelalter (Ztschr. f. hithol. Tlieoloyie 35, 1911, S. fS). Die Glwiosa von<br />

I4'.i7 war (/ego.iscn ron Gerhard Wmi von Kampen, ihr Durchmesser betrug 2,f>7 m. Vgl.<br />

r. Tettau, Der Meister und die Kosten des Gusses der (jroßen Domglocke zu Erfurt, Er-<br />

furt IStid. Crusiits in der „schwäbischen Chronik' ff :163 (Mskr. der Unir .-Bibliothek<br />

Tübingen) schreibt: „Die große Glocke, die fürtreffliche Juno diesei- Stadt in der Marien-<br />

kirclte, ist anno 1497 ron Meister I'/rhard de (Gimpen gegossen worden, am Gewicht 270<br />

Centner. .Montags nach Trinitatis wurde sie ron D. .Johann de Laplie getaufft und Su-<br />

sanna genannet. Sie hält i'm Umfang 4 Ellen und I Viertel. Der halbe Ihi/rchschnitt<br />

vom Schnenckel biß an Hand ist 3 Ellen und 1 Viertel, der Schwenket Vj-. Ellen mid<br />

l^li Viertel." ") Die sogen, tonsura Pauli (ganz geschoren) und Petri (halb geschoren),<br />

vgl. Hauck in Prot. Healcnzyklojimlie ' XIX S. fi3S. ') Die Kutte des Franziskaner-<br />

oder Dominikanerordens. ') Es bandelt sich um eine sogen, avige Anbetung, d. h. un-<br />

ausgesetztes Chorgebet zur Verehrung des .iltarsakrameiites im Meißener Dome. •) Vgl.<br />

P. Redlich, Cardinal Albi-ecM r. Brandenburg und das neue Stift zu Halle 1900, P. Kalkoff,<br />

Ablaß und BeUijiiienverehrung an der Schloßkirche zu Wittenberg unter Friedrich dem<br />

Weisen, 1907.


•iK.utn.v, 1-.' Srumb<br />

40 «böcntÄpoftifle <strong>1522</strong>.<br />

Tiintug ift baC' allejampt. 'Dlfeiiidjenlugcu (labeiiä cvtidjtet, luib gute meirf<br />

gciiciiiiet, geben für, man biene gott bnmit imb bitte für bie leutt iiiib i)l)re<br />

liiiibe, gerab ali tucre got mit unterm gutt gel)ülffen, ober fcl)nc l)ei)Ugeii<br />

blufften un^er loerrf. Stod nnb ftei)n finb nt(|t fjo grob niib toll aU UUir<br />

finb. (fl)n baliim tregt fruc^t nit i)tint felb, f3onbern beii nienfdjen nnb ttiieven .-i<br />

,^n gutt, boi finb fei]ue gntte locrct.<br />

fiore, »nie (Jbriftus gntte lucvdE beuttet, ÜJfatt. 7: 'il.sa-3 libr Uiollt,<br />

ba-j euc^ bie lentte tl)un, bagfelbigc tliutt i)l)r and) l)l)n; ba-j ift bai? gefe|<br />

niinb bie propt)eten. .sjortftu fjie, lua? ber i)unf)alt fei) bcc- gant^en gefetjö<br />

nnnb aller proptieten? 5!it foltn gutt tlnm gott nnb fepnen fiel)ligen, fie m<br />

burffeuy nitt \ i'icl Weniger bem liol^ nnb fteljn, Unldjen co nit nu| nod) nott<br />

ift, feoubern ben lentten, ben leutten, ben lenttcn, l}oriftn nit, ben leutten foUtu<br />

tt)un nüe§, Ibgö bu Iroltift bpr getliau t)nben.<br />

3(^ ftiont on ^Uieiiffeü nitt, baS bn inDr etjnen tird)entl)urn baluift obber<br />

glorfcn goffift, id) luoüt nit, bnö bn uiiir cl)u orgeü nütt üier^e()en regifter is<br />

nnnb ljet)en fad) fleuttenlnergf - ined)tift, bauen tan id) luiber effen nod)<br />

trincfcn, lüiber nicpn finb nod) lucljb lunforgen, luibber l)a)üfe noc^ acter<br />

l)aUten; bie äugen nuigiftu mpr baniitt Uu'pbeu nnnb bie oren fu^elen, tva'Q<br />

gebe ic^ aber bietoeljl niepnen finbern'? luo blepbt mel)n notturfft?'' D toE,<br />

?jiatti). 15,14 toll, toH, batju 93iffd)off nnnb fnrften, bie eö Voeren folten, finb bie furnctjmften au<br />

i)n fold)em narrnlucrct, nnb fnrett ei)n blinb ben anbernn. (S-? genuinet<br />

mid) foldier lentt eben, luie ber iungcu nieDblin, bie mit totfen fpielen*, unb<br />

tneblin, bie anff ftecfen reiitten '; fnrtoar e-- finb ved)te üiiber nnnb todfen-<br />

fpiclcr nnb ftecfenreptter!<br />

©,^0 mercE nu :<br />

gegen<br />

gott unb feiiue bepligen barffiftu !el)n gutti§ tt)un, as<br />

feonbcrn nur gottö fjolenn '', fnd)en, bitten unb empfaben biird) bea glalubeu,<br />

üon l)l)m. (51)riftnu t)attv alle« für bid) tl)an nnb anf5gcrid)t", funb betjallt,<br />

gnab, leben nnnb felicteptt ertnorbeiin, laf5 bt)r an i)t)m benugcun, bendt nur,<br />

ba§ bu l)t)n l)t)e meljr unb meljr l)un bid) bringift unb foId)cn glatnbcn<br />

ftertftft. Darumb alleä gutta, baö hu tljun tauft, unb bcpn ganzes leben 3«<br />

/ butfftenl biitffcii (V* /.u^ .") fviic^Uci /.u" .'/ liir| iiidjl /.//'* /-' bcii Icutcii<br />

/(((/ vtumal 11^ II cljuu tirdjeii ober tftuvil<br />

nur zweimal /ai'* 2H gottäj guttiä .1<br />

'•'' /.'/ biu ludjl fc/dl J.ii" l'.ij'ii toll<br />

/,u'*; III jcim'ii »ctftovlicn l)ciliBeii // bcml beim IJ ben leutten H.) nur eiiivml<br />

Jö jc^nc] jcljncn uerftüricn in gutts fe/ili<br />

') H: quibus operu tua opu^ nun ust ; biitfcii nho — bciliir/en. '} B: ueque, ut<br />

tieri curares mihi Organon nuisicuin cum quatuordeciiii ditlerentii.s sonorum et deceni<br />


l^Onngcliiiiii am 1. ,'lblifiit-»"uiiiitnii. 'JJintll). •_'!, 1—9. 1 |<br />

ridjtc bat)i)iui, baS eä gut ici); beim' aber ift c3 gutt, luciiii e-j aiibciii Iciittcti<br />

iiii^ ift, unb lüt bljr felb-S; bciin bii biuffift )ei)u uit, bieluel)l 5t)i-iftuS fuv<br />

biet) ttiaii tiatt iiitnb geben alles, luac' bu für birf} fiicfjeii obber bcgcreii magft,<br />

l)ic unb bort-, es fei) Horgebung bcr junb, norbicnft ber felidelit, obber tuie f-3<br />

' nuig genennet Irerben. f^inbiftu eljn luerrf an bi)r, bae bn gott obber felineu<br />

l)el)ligeu ober bl)r |u gutt tl)ueft unb nit aEei)u bel)ueni uef)iftcu, ^o miffe,<br />

bau bas luerd nit gutt ift. l'Ufeo foÜ eiin man jeiineni liiel)b unb tinb, bas<br />

lüci)b bem man, bie ünber ben eitern, bie fned)t ben ()errn, bie tjerrn ben<br />

fnec^ten, bie u6irfel)t ben nntertf)an, bie uiitertl)an ber ubirtei)t, nnb ei)n<br />

:" iglicf)er bem anbern, ancf) ben fei)nben \ jn (ieb nub bieuft, leben, reben t()uu,<br />

l)orcu, Iei)ben unb fterben, baä i)mmer ciini^ bcö auberu l)anb, mnub, augc,<br />

fuf), ia ^er^ unb mutt* fei); ha^ £)ei)ffcn recfjt Gtjriftlid), luüutlic^ guttc lüerrf,<br />

bie on unterlaß, alle lieljtt, au allen orttcu, gegen allen petfoiieu gefd}el)en<br />

mugeu unb foHen. Tal)er filjeftn, ba» bie Inerd ber '4'apiften i)nu orgeUn,<br />

li ftngenn, !lel)beu, lentten ', rcudjen ", fpreugen, luallen, faften jc. finb lool fd;one,<br />

grofje, inelc, lange, brei)tte unub bicfe locrrf, aber eu ift tei)n gutt unb iiu|lid)<br />

obber l)nlfflid} loerrf bruuber, boä mau luol mag bou i)l)u fageu hcii fprid)-<br />

luortt: 6'3 ift fd)on bo^e."<br />

3lber t)ie {)ntc bid) für i)f)ren fpi^eu fubtilitetcn, ba fie fagen: '^a, üb<br />

-" foldje merd nit tepplid) bem net)iften gutt ober uu|lid) fiub, ßo finb fie bod)<br />

gcijftlid) nul^ iei)uer feeten, bü§ gott bamit gebienct unb borfunef* unb )ei)uc<br />

gnabe erlanget inirtt; ^ie ift§ ^el)tt, baS iä) fage: bu leugift feo toelitt als beijn<br />

maul ift, ©Ott mirt uit mit luerden, f^onbern mit bem glaluben gebienet, ber<br />

glalob mu§ alleü t[)un, loaä ^lüiffdjen un-j unb gott gefd)cl)eu foU, berfclbige<br />

2i tan loci me^r fei)n i)nn bem muHerfnedjt beun i)nu allen il^opifteii, unb fnn<br />

me^r erloerben benn alle pfaffeu unb muudj mit iitiren orgeln unb gaudel-<br />

tnerd, lücnu fie gleljd) mel)r orgcllu l)etten, benn i^t pfcl)ffcu brijunen fiub. älJer<br />

glaluben l)ott, ber tan für ben anbernn bitten, loer ben nit l)att, ber faii uid;t5<br />

bitten; brumb ift§ ei)n red)t teuffelö |*l-5il lugeu, ba« man fold) eußerlid)<br />

iu pompeu gei)ftli(^ nnlj unb gut ac^t " ; e§ tl)utt eDu mutler»ntagb , ]^o fie<br />

glelübt, meljr gutt§, erlangt aud) met]r, luoUt niid) anä) nieljr brnuff laffeii '",<br />

loenn fie nur ben fad bom cfeH ni)mpt, benn alle pfaffeu unb mund), loeuu<br />

fie fid) tag unnb uadjt |u tobt fuugen unnb auffu blutt marterten; l)l)r groffen,<br />

i' untcvtljanen (:i.j G' li veui^crn Ln" I7 btuiiberl batljniicn /.»'* -13 na(^t|<br />

Lu** : 14 bct Siapiftcn luctcf 24 JT bet felOige Ins finb /ehtt<br />

') B: tunc. -) 11: tani pro hac quam t'utura vita. ') B läßt die Worte audj<br />

bell feqnbeii unübersetzt. *) B: mens. '•) li: sonare tintiiiabula. ") 11: aJolrif<br />

inoensum. ') Das Sprichwort fehlt bei Waiider und LHets. Vgl. aber E. 1 hicie, Lut/iem<br />

SiyrüJtiiihiersammhinti (1900) Nr. 7n. *) B: placetur. '1 B: quod pompas illa.s<br />

templorum vulgo liabcant pro spiritualibu.s boiiis. '") B: equidom merito cius longe<br />

plus quoque tiderem.


42 Slböciitäpoftitte <strong>1522</strong>.<br />

(^vobcu nnnii, luoll iil)V bcii Iciittcii t)cltfeii mit clurciit glatublofectt lucfecii,<br />

iinb cjciiftlicf) gutter aiifitcDlen ', Bo hod) auff erben nit ift clm cleiibcr, biivft^<br />

tigcv, flCDftloBcr tiolrf beim i)t)v fcDb. '•Jiit geliftlid), feonbci-ii i^et)ftlofe joUt mau<br />

ciid) biUici) t)ci)ffeii.<br />

©t'^e, foW) gute Wexd lerct l)ic C^ljriftus l)n fcl)iicm cj-empcl. ©agc an, 5<br />

umö triutt er {)te, bamit er l)t)m felbcr nuli fei) unb gut* fdjaffe? T^er pvopl)et<br />

sadi. 9, ',1 giftt'5 an|u mal ber tocf)ter ^iou unub fpric^t: för fompt bin, uuub baö er<br />

re(I)tfertig=, f)el)Ianb, iaufftmutig fompt, giCt oHeS bljr, ba« er bic^ ieä)U<br />

fertige unnb feiig mad)c. ^Jiemant fjatte ijt^n brumb gepeten nod) bcrnffcn,<br />

frei) l'ou l)f)m felber, auf] lantter (iebe fompt er, baö er nur giitt tljue, uu^- i"<br />

(id) unb [)ulfflid) fei), ^hi ift feljn Inerd uit elmericl), fioubern allerlei), nem-<br />

lic^ §0 fiel bar|u get)oret, ba§ er fie' redjtfertigc uiib feiig madje. ^Kec^t-<br />

fertig ober unb fclig madjen bringt mit fid)* feo biet, baä er fie bon funbeu,<br />

tobt unb t)clle erlöse, unb tljntt bas uit alleDn feljncn freunbeu, fjonbern aud)<br />

feijucn felinben, in, ei)ttel febnben, and; feolier^lic^', baö er ubir fie lucbiictt, 1^<br />

bic lif)it fold) gute mcrd nit tnoüen Inffen tfjnn nod) l)l)n anffnel)meu; baruinb<br />

fe|t er alleä brnn, löa§ er tjatt unub ift, auff baS er l)l)r funb tilge, ben tobt<br />

unb ftetle ubtrlrinbe, unb fie rechtfertige unb feiig mod^e, bel)ellt gar uid)ti3<br />

für fid) felbS, left l)l)m bcnngen, boy er tjiibor gott I)att unb feiig'' ift, bieiiel<br />

alf5D nur un§, nad) bem lüillen fel)ueS baterö, ber folc^ä bon il)tn luolt getl)au "><br />

']0iattti.7,ijtricrbeu. Da fit)e nu, ob er nitt baö gefe^ l)allte: Sßas l){)r »uollet, baö eudj<br />

bie leutt t^un foUen, bau t^ut l)l)r aud) l)t)n?! *\ft5 uit loar'?, el)n iglidjer<br />

irolt aufe t)er^eugruitb, bae cl)n anber fnr fel)ne funb trette'', neme fie auff<br />

fid)' unb Dortilgete fie, bay fie bau geluiffen nitt met)r biffeu, bar^u l)ulff l)l)m<br />

lum bem tobt unb lofjet i)l)n Don ber l)ette'? 2BqS begerb liebermau tieffer, a'^<br />

beim bay er be« tobto unb ber tiellcu lo^ nuid)t fel)n? äBer Inolt nit gerne<br />

Uli funb fel)n'' unb ei)n gutt, frolid) geluiffen l)aben tui gott? )el)cn mi)r iiidjl,<br />

luie alle menfd)en mit beten, faftcn, mallen, ftifftcn '", moiid;erel) unb fjfaffcrel)"<br />

barnad) ftreben? mer bringt fie? neinlid) bie funb, ber tobt niib bie l)ene, ba=<br />

für toercn fie gern fid)er. Unb lueun el)ii arljt lucrc am cnb ber Incllt'', ber •'«<br />

ba|u ()elffen tunbt, alle laub tunrben Imift luerben, unb bberman lunrb tju<br />

bem artjt lanffen, gutt, lci)b unb leben an bie ret)f5c mögen.<br />

Unb lueii Üliriftiiä felby mit tobt, funb nnb ()eUc, Inie lt)l)r, umbfongeii<br />

luerc, feo iDurbe er aud) luoUeii, bnä l)t)m i)emanbt eraufi l)ulffe, fel)ue funb<br />

1 wegen fc/di (ll.u\ Ulifür [eben Im'* :i geiftlofectl «ottlofct /-««»•: -J'.i fttcten] flefhcbt ^aben<br />

•) Ji: vos iiK.Tita et spintualia bona alii.s distribuctisV ') li : lu.st.us. '') Nämlich<br />

die Tochter Zion. li hat das kurz vorher eingeschoben. ') Ji: lequiiit. ') B:<br />

tanto c-uni aftecUi. «) B: et eo (.sci7. deo) iani beat-us f.st. ') li: aliuni pro .suis<br />

püccatih intnrcederc. ") B: caquo in se transferre. ") B: poccatis purgatuni.<br />

'") li: ilonationibu.s ") Ji : clericalu. '*) li: in exlienio aliquo orbis angulo.


l.*l)Qiigcliiiin am 1 'Jlbucnt^fomitiiiv l'initi). .'1, 1—9. 43<br />

Don l){)m iiet)mc unb tjiim el}n gut ijcUnffeii imidjct : biuiimb<br />

Uh'I)! cv baffclbiflc<br />

Umllt Don anbevim i)f)m getljaii f)abeii, fjü fevet cv l^u uiuib tl)utt ami) boö^ 'w.utn. ?, i^<br />

tclbige bcii anbei-it, \vk bai gejel; jagt, imb tritt l)nn uiifecv iuiib ', gdit i)iui<br />

bell tobt, uiib ubirJüinbt für un§, bclibe jiiiib uiib tobt uiib licUc, ba-j l)imfiirt<br />

s alle, bic mm i)l)n glcUibcu unb fel)nen namen anruffcn, follcn gererf)t uuub<br />

felig fei)n, oii fuub uunb tobt', dm gutt, frolid;, iidjtx, unerfcfjroctcn ', fdig<br />

gctoijfcu l)abeu diiiglid), tnie er fugt ^Vil)fin. 8: 'Hin uidm rcbc t)dlt, bcr loivt :m!Ii s, m<br />

ui)mmermd)v ben tobt fcfjmetfen. Uunb ,\ol)ciu. 11: !^^d^ bi)un bas leben uub :si'ii.ii,v&..'i;<br />

bic anftevftefjung, Incr an midj glclrbt, bcr toirt uDmniermdir fterben ding=<br />

m lidj, unb ob er ftirbt, tjo 'tiiit er bcuuod) leben. Sil)e, ba-j i|"t bic groffe<br />

freubc, balm ber pvopl^et ooimanet nnnb fpvid)t: i^i-'^hJ bid) feer, bu toc^ter £»* 'j. '<br />

3ion, 2i'aii'^t>e bu tod)ter .•oicrufolem ; baä ift bic rcd)tfcrtigfd)tt * uunb bnä<br />

t)cl)tl, balui bifjer tjcDlanb uunb tonig !ompt, ba-3 finb fciine guttc toerd unS<br />

gctl)au, bamit er ba-5 gcfe^ eituEct. Xorumb ift baä fterben bcr l'^ljrift-<br />

! glclobigen nit el)u fterben, ßonbern d)n fc^laff; benn ftc fe()en unb fd)nicdcn<br />

ben tobt nit, tote l)ic 6t)tiftuy fagt, bauou ps. -4. fagt: ^d) h)iU mid] mittti.i,»<br />

fribcu ui)bcrtegen unb fc^laffen, bcuu bu ()aft mid) im gute ')UOürftd)t gefegt."<br />

2)al)er ouc^ ber tobt el)n fc^laff genennet toirt l)nn ber ft^rifft.<br />

jDie ^^npiftcu aber unb i)f)re fdjuter, bic beut tobt unb fuub uuub f)c[(eu<br />

i'o mttt tucrdcn uunb guugt£)un looHeu euttauffen, muffen duiglid) brljnueu<br />

blcpbeu ; benu fie unterftet)en -<br />

ba§<br />

|!U t^un auß i)f)n felb§, bo» oHelju (S^riftuü<br />

tf)au l)att unb t{)un tunbt, tion milc^eut fie eö aud) gemavtten foÜten, burd)<br />

ben glalüben; barumb ift; aud) bas oortcretc unfl)nnige üolrf, ba» bie lucrd<br />

ß^rifto 5U bieuft tt)ut unb fepnen l^eljligen, bie fie ISJl. Sül ben nef)iftcu t()uu<br />

a.s foEten, tBtbberumb, irn? fie nn (Sfjrifto gdnartten foüteu mit beut glatobcn,<br />

baä lootteu fie bei) i)t)n felb§ finben, unb fiub ßo fcrnn luiletit fomeu\ bao<br />

fie i-i an fteim unb t)ott(, an glorfeu unb raud) lucnbeu, bae fie an l)[)ren<br />

uet)iften folten luenben, gel}en alßo pmmer fjljnn", t^un gott unb fei)neu ()cl)=<br />

ligen Diel gutta, faften \)i)n nnnb ftifften l)f)n fjoraä, laffeu aber biclucl)!!<br />

30 i)()ren nebifteu blei)beu mic er btci)bt, beurteil nur: betten mi)r uno tjunor gc =<br />

()olffen!; feo fompt barnac^ ber 5Öapft, unb üorteufft l)bn fepnen trciubel unb<br />

4 unb tobt] tobt /->/'* ;.) jc»)ne fehlt Iai'* 14 baä (J.) fehlt (!* -JH bo§ dj] ben /.'-*<br />

y,«'*; 7 tcbe] roott IJ rec^tiettigfcijtll gevcc^tigtcit »u auch im folijendeu l(iil>i bouuii<br />

bis i^tifft fehlt<br />

') B: bubmittit .se nostris peccatis ') B: liberi peccato et morte. ') B:<br />

confidj^ntem. ') B: iu.stitia. ') T>ie Vtili/tita lieM: in pace in idipsum dorniiaui et<br />

requiescam, quoniam tu, dominc. singiilariter in .spe constituisti nie. Der hebräische<br />

Text: ';5""iir nciDi nnsb nirr^ '"'P?~'t Tr"'?". "^s-'* "''i"^" oib'i:; der TJchntcus iIck<br />

Faber '•>la}yiiknsü liest: in pace simul requiescam et dormiam, quia tu. doniine, speei-<br />

aliter securutn habitare fecisti nie. <strong>Luther</strong> dürfte den Originalte;ct benutzt haben, iretiri<br />

er nicM nach dem Gedächtnis zitiert. ') B: moliuntur. ') B: ac tandeni eo per-<br />

venerunt. ') B: hacque dementia continuo pergunt.


44 Slbtoentäpoftitle 15-i2.<br />

bricff ', iiiib fiiict fic Düu iiumb aiiff- c\cu ^i)mcl, iiit i)tut gottis l)i)mcl, feoiu<br />

bcrn \)n\] 'önpfto f)l)mel, bcr ift Dnn abc^iunb bcv {jfQf"- Si()e, ba§ ift bic<br />

fni(f)t bc§ uiifllalubenö unb uiiei-fentiüij ' (il)rt|ti, bcii lol)u babeii toijr, bac<<br />

ȟi)r bn-j (suniigeli fiabcii unter bev band ligeu laffcii unb mcnfcfjenlcre auff=<br />

gelöorffen. ^sd) tage uod) in)n mal\ id) Inolt alle piebigftuel Dnu bcv luelt ^<br />

legen i)ni felur mit ftoftcr, ftifften \ tire^en, tlnufcn unb copelleu, unb lucre<br />

alIc-3 ei)ttel nfttjen unb puUier umb ber grcltilirfjcii norfuruug luillcn bev avuicu<br />

fccien.<br />

@il)e, uu tt)ci)ftu, luaS gute lücvcf finb; beurf uu unb i^aiit bic^ bornod),<br />

ftiiiy bciiu funb, tob unb belle betvtfft, ba b»* bid) fnv, ba>:- bu uit^tö l.ut i"<br />

tfjucft; bcnn bn fnuftu nid)tc' fd)nffen, bei)n gute »vtevct finb ba nid^tv, bu<br />

uuift eliiien anbevn ba tuirden laffen, (Sl^nfto gepuren foldie tuertf felbcr unb<br />

cl)gcntlid) ^n tbun, bu muft Düm bißen iprudi laijen '', bao er fei) bcr fnnig<br />

3ion, bev bo fompt, hai^ er oEeiju fei) bcr red}tfertigc t)ei)lanb, an i)f}in unb<br />

i)nn l)t)m muftu bic funb unb ben tobt öortilgen biird) beu glaloben ; bruuib "><br />

Jüer bid) (eret luertf ^u t^un, bci)ue funb ^u tilgen, ba butt bid)." ^urcn fie<br />

3)air.4,a4cttlid) fprnd} bev fd)rifft, al» ha 3)anicl fagt: Tu folt beiiu funb lo^eu mit<br />

i. 3!cui 4, 8 nilnOcen " unb @. '4>etrn5: i)ie liebe bebecft bic menge bcr fnnbe, unb bcr-<br />

glcbc^en, %o fei) loeijBe; benn fol(f)e fprud^ moEen nit, ba§ bie loerd mugen<br />

funb oortilgeu obber gnugtbun, beim haS^ Uicrc 6()rifto bifeen fpvnd) niib 2«<br />

ganl;c5 ei)nvei)tteii genommen unnb aüe febne loercf Dorleudtet, fjoubcru baä<br />

folc&e tnertf diu getci^ ^cbd^en" finb be§ glatoben'S, bev an ßbrifto eviangt<br />

aller funb unb tobä ubivtinnbnng. Denn eS ift nit miigtid), ba-S bcv uitt<br />

lieben foUt unub guttS tl)nn, bev (if)viftum gleltibt für fci)ucn ved)tfevtigen<br />

i'iaiiii 7, 1«— iijt)ei)lanb.i" Stjutt er aber nit gutt obber liebt nit, feo ift§ geltnB, ba5 ber «<br />

glalübe nit ba ift; baruinb cr!ennct bev mcnfd) an§ feDuen frud)tcn, loay er<br />

für ei)n batuiu ift, unb an bcr liebe unb loerdfen luirt ev geloife, ba-j (Ft)riftu>3<br />

l)nn i)l)m ift unnb er an l)t)n glalnbt. Sßie aud) fand ^etru§ fagt .2. ^^set. 1<br />

2,ii!rini.i>£ieben brubcr, tbnt ulebfe, bo§ i)l)r burc^ gntte lücrrf etorcn bernff nnb cr=<br />

toelung gctoifi mad^ct, ba§ ift: lüenn l)l)v cud) fiifd) übet imn guten toerdfen, .w<br />

fjo loevbet i)l)v gcluife unb funbt uit tjtDeiiffetlu, bao cud) gott bcruffcu unb<br />

crloelet [)att Darumb tilget ber glatob oiel anberc< bie funb benn bie liebe,<br />

2 bct (l.j\ ba§ Lu" II f^uft Lu** W muftui luitftu /.n** 31 töiuiet y.n'*<br />

/.u**. öl« id^ hin jeelen fehlt löllT gütct man fiiclriilicv cttlii^ fprü^ IT 3)u joU bis<br />

lo&cnj *Dio(^c bitft loa Boii beinen junben Av unb l/is unb fehlt 27 hjirt /«< baä] bdoctjet<br />

fi(^ä toaS 2f


i<br />

eoangfliiim Olli !. ülbüentlfoimtnfl. OTnttl). 21, 1 -9 45<br />

bei glalnbc tilget fic mit eijgciicv tl)Qtt aHcl)ii, abcv bie lidu' obbev gutt Uici'ct<br />

beluerbt uub betnel)fct, ba§ bev gloiub fol(I)§ tt)Qn f)obc iiiib bn )el). S^aö and)<br />

S. ^^oitliig .1. Pol'. IS. tf)ar lagen; SBcitn id) aUcn glnlubcu t)ett, ba-J irf) oiid)i "«13,2<br />

beige uovfe^te, feo ic^ nit {)ab bie liebe, \io bDiiii id; lüd^t-s. äBavumb? ou<br />

Ijtüeljffel, bog auc!^ ber glatob nit bn ift, too nit bie liebe bn ift, benn fie<br />

bleDben nit Don ci)nnnber. S^iumb fi()c Im, bn-? bn nit bid) i)vr marf)cii nnb<br />

tiom glntrben nuff bie Jucict füren Inifift. ®utte lucrrf mnj^ mnn tl)un, aber<br />

nit nnff fie, ßonbernn nuff ß^riftuc' mercf bie luUHnfidjt bnmen, unnb bie<br />

junb, ben tob unb bie belle nit mit unßevn tneicfen nntnftcn ', fjonbcinn fic<br />

lu Don nn? Ineiifeen, nnff ben rerfjtfevtigen öeiilnnb', nuff beu tonig nou ^ip».<br />

ber nnff bem efell rei)tt, ber lociifj mit ber funb, tob uunb IjcÜ umb^ngcl)en,<br />

ba§ ift ber funbe t6bter\ ber tobttourger unnb ber t)eUefreffer ^ ; ben mnn<br />

Infe mit foldjen fnc^en fdjnffen, unnb lege bcijne uierrl nn bei)uen ncf)iften, bn§<br />

bn bnmit el)n gettiiß |ei)djen l)nbift beo glnlDbeu-j nn beu l)ei)lnnb unb fuub=<br />

i:- tobter. tSjo tilget bie liebe unb gute \mxä bei)ne funb, nu(^ für blir, bn§ bu i- wt. 4,«<br />

e§ empfinbift<br />

'', inie ber glnrtbe tilget für gott, bn bu e§ uit cmpfinbeft.<br />

9]u loft un§ ba§ brüte ftud andj ^nnbeüu, bie mi)fterin ober gel)ftlid)cn<br />

bebenttnng. die ift Im miffen, bn^ nllc bn-j lei)plirf)e UinnbeUn uub lunllen<br />

in n)ie) bie ALo^ 17 Überschrift: ©eifttic^e Seutuno bf? ftuangctii. I u"^* /> nüc? /,«'*<br />

/.«'*: / Bo<br />

Ins nidjtil unb ^ette ber tiebc nic^t. fo weic id) mä^HO'.) I5jlf! @jo /n's<br />

empfinbeft] 'Hin ifk oon anber»mo lueitev /" Oberachrifi : 3>oii bor ^liftovien nnb l)einili(^rn<br />

Sentung l'.ln Ihi (oft bis bebcnttunflj Son bet .^iftoticn, unb Ijeimlii^en bcutung. (i>ii;t(-<br />

dnirkl nls Überschrift). 3n bet gefc^icfit biejeo (Juongelii, ift fi'ivncmlic^ ,li'iel)fn aiiff bie meinnnii<br />

onb Dtfod^, Worumfi ber Snongctift ben ft)vn^ be§ $top[)cten einfütct, in roeldjem fo lang jnuov,<br />

Dnb fo tlot (mit feinen ftetvlid^en unb bodj hjunbetiovlidöcn loorten- btjdivicbcn ift bie leifclidje<br />

üffcntti(i&e jutunfft ober einjug beä $errn Eljrifti, ,in feinem ä'oirf ^ion ober 3ernfalcm (rote bev<br />

tert jagti. Xenn bamit t)ot ber ^rop^ct, biefem iliold onb atlcv weit rooüen bentcn unb jeigen,<br />

U'er bn rourbe ber i)Jleffia-j fein, onb wie ober in luetdjcr geftnlt er fernen »nb \\ii crjcigen luüvbr,<br />

3>nb gibt bc§ ein fünblid^ fid^tiglid) roorjeid)en, bamit baä er fagt, Si^c, bein .ftönig tom|)t bir,<br />

Slrm onb rcitenb auff einem 6fet etc. bamit roir jo ber fod^cn gemil roeren, be« oerl)eiffenen 'iJteffia<br />

ober ßt)rifti nic^t feiten, nod^ auff einen anbern roarlen biirfften. i| Sönb<br />

tompt l)ie mit juuor,<br />

bet 3übcn irrigen »a^n 511 ucrlegen, loet^c mcineten, weil fo groS l)errtid) biug uon (51)rifto onb<br />

feinem .^tonigrcie^ gef(^riebeu »nb gefogt war, 6r würbe ancj mit groffer offentlit^cr, weltlicher<br />

prae^t Unb ^ertligtcit, fic^ cricigen al§ ein ftönig, luibcr jtc ,'YCin£ie, fonberlid) bas !)icimiid)e ftcifer=<br />

tf)um6, »ntet lueldjeä gemalt fic gefangen fein muften. unb be^ felbigcn ^errfc^afft unb gcrooltigen<br />

abfegen, onb an bie felben ftat, fic ju |)ctrn unb Surften fe^en rourbe, iünb alfo nur eines roelt-<br />

tiii^cn Äönigreic^a, onb ertofung uon leiblicher gcfcngnü, an bem oct^ciffenem E^tifto ^offeten onb<br />

roartetcn. Söic fie ouc^ not^ ^eutigS togs auff fold^cm tramm fteljen, onb borumb an unfern<br />

(5l)Tiftum nic^t gtcubcn rooUcn, metl fie foldie leibliclic erlöfung unb roeltlidje .^ettfii^afft nid)t gc=<br />

je^en nod^ erlangt, 3n fol^em roo^n würben fie gefutt onb gefterdft, butc^ jte falfi^c $rcbiger,<br />

•) B: aggredi. ^) B hat mich hier wieder (tgl. S. 44 Anm. 10) iuatuni et salva-<br />

t.orem. ') B: extinctor peccati. *) B: mortis confector voratoique iufemi.<br />

') B: uf tu quoque deleta .sentias.


4() ?lMn'iitÄpDfiiaf ir>22.<br />

6l)rifti faebeut fciiu c3ci)itlid) Ipaüeii, ntfeo ba-J )ei)n lci)pltcf) gel)cn bcbcutt bncguüngcUum<br />

uiib bcn glaliVbcn; beim |;uL}lci)d) al^ er mit jeDucii leDVlidfeu<br />

fufjeti ift gangen üon ci)ner ftatt |uv onbeinn, alfeo ift er bmd)v prebigen<br />

fomen ijnn alle lt>cUt; baiiimb U)cl)feet bi^ (Suangeliinn fcDn ', luo-J ba fei) ba-j<br />

Sdjtifflgelevtcn unb 'iirieftcr, rocldje bie idjvifjt uoii ßfjvifto aljo ticrterften, inib bciitctcn iinc^ [xem<br />

Ileiji^Ucdem jinn, auff leiblidjc lueltlidjc jadjeii, nl^ bic ba gerne gvoijc lucUlid)!' .


SBoiifleliitm iim 1. "Jlbucntafoinitnii. 'JJiattli -'1, 1 9. 47<br />

©unngelium, trie e§ foÜ pvebigt »eibeii, \-^l. i^ üj] loaS e-J t()iit uiiiib uiiitft<br />

i)nn bev lüeHt; ba§ tnoHen \v\)t \ii)en uoit ftiicf lui ftiidf.<br />

3)a ftnb na^e fotnen ju t)ierufalera unnb jiiibt tomeu gen ä^ct()pf)age i'''"itii.-i.i<br />

an ben oleBergf.<br />

S)n§ fagcn oüe 9lpDftcI, baS Gfjriftno fe» menfcf) Ivorbcn nm cnb bev<br />

fticHtV nnnb baS guangelinni foHe bie (cljt prcbigt fcim .1. ^otjon. 2: l'iebcn ' adI) -ms<br />

tinber, e§ ift i^t bie legten ftnnb, unb lüie i)f)r get)üict f)a6t, ber älMbbcrdjvift<br />

»üivtt fomen. 5lu finb i|t üiel loibbevrfjviftcn, ba()er tuiijen \vt)x, bas bie<br />

letiten ftnnb ba ift jc. 6r nennet f)ic ben ltiibbeic()iift, ben man i^t f)cl)ft<br />

ßnbdjrift Dm beutidjen, aber v'lntidiriltug anff fviedjiicfj fjeijft ei)n luibbeidjxift,<br />

bev lüibber ben rechten 6{)riftnm leret nnb tf]utt, barmnb l]ah ic^y üovbeutfdjt<br />

el)nen SBibberc^dft, tüic e§ ben foll Dovbentid)t felin, beim (fnbdjrift ift nit<br />

ved^t.- 3iteni .1. 6or. 10: bifie bing finb gefd)iieben nny lui ftraffen, anff<br />

luildje tomen ift bo§ enb ber luelt; barumb, glel)(| toie bie pro)3t)cten finb<br />

fomen üor bev etften Ijnfnnfft (Si)ü\t\ l|nn bie menfd}ei)t, alßo finb bie<br />

3tpofteEn bie tetiten boten gottis, gcfanb oor ber leljten tuifnnfft unb inngftcn<br />

tage, i>a^ fie benfeibigen tote fie benn auc^ tt)un, uleijffiglid) Uoitnnbigeten;<br />

bo» bebentt ()ie 6t)tiftns, ba er fel)nc junger nit anfjfenbet bie cfell Ijn t)olen,<br />

biß baä er nat) ^n .viievnfalem tarn, bao er fdjier-' foEt eDiigeljen, '.Hlfjü ift<br />

ba§ (Snangetium burd; bie 5lpofteUn i)nn alle loeüt hxaä)t, l)artt fnr beut<br />

3ungften tag, ba ßljriftns lüirt unnb foE i)nn bas etuige ^ierufalent mit ben<br />

feijnen eijngetien.<br />

3j4 2)0 finb u.«'-.) Sa iie gen 3cru)atcni na^etcn nnb gen SBet^fage Q" ben otefierg fnnicu<br />

/.ii'—Lu* 35a fie nu nal)c bei) 3etnfalem fanicn gen 5Petl)fagc an ben ulcbotg /.x'"' 7 (c^te<br />

All" ebenso Z. ii 1') antii^tift '.'<br />

' ©riec^ifc^ Xu^* Ui bifee bing u.-


48 «tbtipntlpoftiüe ir.22.<br />

Sa^u ftlimmet hac^ rtovttle ä^cttjptjQgc, mild^ö nuff bcutfcf), alfe ettlirf)<br />

«um. 1.2 lagen, f)ei)ft ei)n munbliattiB ' ; benn ^^aiilu? 3io. 1. jpiic^t, bnS Cninngelium<br />

ici) liiuov l)un ber t)el)ligeti f(^vtfft uciriptocE)cii, aber oö Umvb nit iiiunblid)<br />

imb oficittUd) prebigt, biß bn§ ßl)riftu§ fant iinb faiibtc bic ^Ipoftelln niifj<br />

Xarumli ift bie thä) el)n nmitbt)alüB, nit ei)ii fcbbeiljatoB'; i^enn fint<br />

(s'ljtiftuo |u!unfft^ ift ba§ ßuangelium luunb(ttf) prcbigt, baö luiüov jtfjrifftlid)<br />

1)1111 bell buc^cni üorporgcu lag. äTiid) feu ift bcc- ueroeii tcftcimciito iiiib<br />

(fiiangcli artt, ba-ä co munblicfi mit lebenbigcr ftpm foÜ geprebigt unb ge-<br />

trieben lucrbcii. 2tnd) (^'tiviftiiS felbö nic£)tC' gefdjriebcn, aiid) nitt bcfoUicn t)att<br />

IUI fdjrepbcn, ßonbein inunbtid) Ijii prebigcn. 5(lfeo finb bic '^IpofteÜn nit<br />

gefünb, biß bac- Sf)riftno foincn ift gen inunb^aliif?, ba-3 ift<br />

: biß ba» c» |el)tt<br />

lua§, mnnblid) |n picbigen, nnb ba-S ©nangeüum anfj ber tobte fd)rifft iinb<br />

fcbbcrn* linn bie (ebenbige ftiim unnb mnnb brnd)t loorbe. U.*onn ber liept<br />

nn l)ci)ft bie firc^e billid) '<br />

(^nangeli fjatt unb £)oret.<br />

S^ctbplingc,<br />

barninb bnS fie bie Icbcnbigc ftpni beo<br />

Ter oleberg bebeiitt bie groffc gnabe unb barinf)cr|icfei)t gotti« '*,<br />

tiiild)er bie 5lpoftelln gefnub unb ba-J (Juangelium bracht ift; benn nnf] brobcn<br />

gefagten fct}eii »mir, mie eiin iinau§fprcd)Iid^ gnabe e§ fei), baö tiii)r ßl^riftiim<br />

erfenncn unb baben ben rcd)tfertigcn beDlanb unb !onig. Tnrunib bebt er nit<br />

an ^u fenbcn auff bem fladjen feUb, aud) nit auff cDnein burreii, unfdjladj^<br />

tigeii berge", Bonbern auff bem olebcrge, alier tuetit |u ^epgen, au| tvüv<br />

W-3ß, 7 barinl)ertii(fei)t er fotdjc groffe gnabe fcnbe, bav aud) ber propbct po .'3'>. fold^c<br />

gnabe nennet gottisbcrge, unb iprid)t " : £ei)ne<br />

oiife<br />

gcrcd)tic!el)t ift irie bic gottis^<br />

berge, ba§ ift: groß ubir^elnffet, öiet, unb iibirfd)uttct, als 'Da?- luol tan üor=<br />

fte^en^ lr)cr bo bebenrft, ltin§ ba§ fei), iiai (?l)riftu§ unfeer fiinb, tobt, l)clle,<br />

:i Boriptodöf"! »er^Eiijcii '•'* /-' roa§] war '•• toben /."- I4j!'i bc? Giiangeti<br />

/Hli /,«' 2J bram^etöidcijt .1<br />

/.ii'-"*: V.l.') Saljit '"' liotet feklt IT benn] benn .<br />

. . Cle<br />

lifbeiit in bev Si^tifft Pinnbc<br />

nnb borm^tvljigtcit Öottc?, bobiitc^ bie Seele inib ba» fleroiücn (letrJftct unb üedcilct mivb, Wlfitfi<br />

luie bnä öle bic luiinbcn unb it^eben nni tcide jenfflet ober linbett unb f)filct, U>nb !•- fleingtem<br />

gnabe gnabe, j<br />

bct nid^t ein liöpflin ober fjnnb uol jeli, luie uor,(eiteii. joniern juv uüvifler siroffe<br />

ein Serfl Ijeifien mci(^tr<br />

') Die interpretatioiien nominum het/rnicuium um Schlüsse der ttiteinischen Bibeln<br />

sagen: ISetbphage — donui.s oris vel domus bucce, sive domus ori.s vallium aut donius<br />

maxille vel laliii. Syruin es( et non liebreum. Die (flossa intei'linearhi bemerkt: domus<br />

Imijce interpretatur; die (ilossii ordimiriu . Bethphage douius l)iicee. ') B: unde<br />

i'cciesia donuus oris non calami rccte dioitur. ') B: ab adveiitu (Jhristi. *) B: t>x<br />

mutno calaiiio atque litera. °) B: non iniinerito. "1 IHe filonsa intertinearis sat/t<br />

mons olivftti sigiiifieat ecjlesiani vel celsitudineTii doniinice dilentioni.s. ') B: Id-<br />

circo non amandat suos discipulos a campestribus aut sterili alifjuo nionte. ') Die<br />

Vnlynln liest: jiistitia tua .sicut montes dei; der Hebnteus des Psalleritiw quincnple.r<br />

Faliers: iustitia tua quasi monte.i domine |!], dn- lifjndisclie Te.rl: bs~


•'' ptebigt,<br />

ffnangeliiim iim 1. 3lbiieiit-HP""tn(l- Hinttl). •-?!, 1— 9. 49<br />

fiir uns tregt imb utnrunnbt unb allc§ fuv un§ tl^ut, bac^ ^uv ielicfel)tt un§<br />

nott ift, left un§ nid^t» bo^ii tt)Uii, beim ba§ tiH)r uu§ geflcn uuf;cin iief)iften<br />

folleii iitcn ' unb üoriiid^en, ob \v\]x ioI(T)cn fllatubcii an i)l)n l)iilicn obbcv nitt.<br />

'Jilfjo L)abcn inDv, ba« bev dlcberg bcbentt, tuic bao C^unngelinni ba nitt ift<br />

nod) gefanb, bonn ba bic ^el)tt ber gnabni fant; Hon bev liei)tt on<br />

gct)t bic gvoff'iC gnabe imn bic lueüt bnrd) bic 3lpofteUn.<br />

lo fanbte ^^efuö ^luecn jeijner iungci unb fpiad) .jn ijljn, 'Diniin .;m -'<br />

öie^ l)n bo; borff, ba» miber eud) ift.<br />

S)iivc^ bie ^luecn iunger finb alle -Jlpoftel unb tncbigcr bcbcuttet, bic im<br />

'" bie lüelt gefanb finb, unb hai barumb, bas bic (^uangclifd) piebigt bcftelict mit<br />

Ijlueen aeugen, loie 'i^anlnc- fagt .Ho. :>: Os|t ift offenbar bie frunifeiit gotti-5«öi" ?.-'i<br />

unb lüii't bezeugt burd) ba-S gefet^ unb proptjcten. -illfeü fefjen inpr, Inie bic<br />

l'lpofteln aui) epnfnren alltjelit ba§ gcfcl! unb bie propbcten, bic Pon Pt)rifto<br />

ge=|a}i. 5 4|it)ei)ffagt l)üben, auff ba-S gebaltcn luurb bao ^ifofeo fagt unb<br />

!! (*>^nftu§ ^Ptatt^. 18: föpn iglid) rebe fod bcftet)cn pnii inueper obbcv bvepcv -".niiii. is.if.<br />

ninnb.<br />

S)aä er aber bic groffc ftatt •Söierufalem iienuct epu borff '^ fdjlrcpgt bobu<br />

pliven namen, gefd)id)t barumb, bas ber namc .^ierufalem cpn bcplige be=<br />

beuttung ^att, ncmlid): ba>5 lipmclrend) unb bic feligfcnt in bov gepftlid)<br />

an .S5'f>-""ft»lfi»' i^n ^"l)riftu.3 cpnrptt. ;Hber bic l'lpoftel finb gefanb pn bie IwU<br />

unter l)l)re fepnbc, bie fepncn namen t)abcn. Unb ber l)evr troftet unb fterrtct<br />

()iemit bie 'Jlpoftcin unb alle prcbigcr, baö er bie groffc ftatt epn borff nennet,<br />

unb fprid^t ba^u: fic ift luibbcr cud}, al« foÜt er fagen, mic er 5Rattli. l(i.<br />

fagt: 8et)et ba, id) fenbc eud) alo bic fc^aff mitten unter bie luotff, id) fenbc «""n i" le<br />

>' cuc§ l)nn bie rteÜ, bic eud) »ibcr ift, unb fc^epnet epn groß bind fcpn, benn<br />

ba finb tonige, furften, gelerten, repdje, Diel, unb arie§ tna? Dnii ber tücllt grof3<br />

r ."- ^0 janbte ustr. (= V.)] Sanbtc S^ejuS ieinet ^«"flct jtuecn unb iprad) ju jii, ©el)et<br />

Ijin 9nn ben fleäcn bet füx eut^ (igt<br />

!"'.) (= /-«'»* ^ bac- botffl ben flccEen


nO ?lbUfnt§pofttae ir,22.<br />

j)i,iitii. lu -iiiinb düvivi ift, hau ift loiber eiid), unb Itiie er lUatt. lo. jagt: olu' miift umb<br />

mei)ne§ nomen IniHeu allen iiienidjen i)efelid) ' feim. 3lber fui-d)t eiid) nitt,<br />

9et)et nur l)i)ii, cö ift tauni ei)ii borff, laft eiid) nit betuegeii alle bae grofie<br />

anfetjeii, pvebigt mir frifd) balnibcr. 35ettu eö ift nit niuglicf}, ba§ bei folt<br />

prebigeu bie (Jnangctifdje n.mrf)el)t, ber fic^ fiird)t für ben groffen .'öau^eii- »<br />

nnb nit geringe ad)tet alle«, liia>3 bie Incüt grofe ad)tet. 6« ift l)ie befc^loffen, •<br />

baji lüibber bie ?tpoftel fei) bi| borff; barnmb follcn fie ftd) nit üorlrambern,<br />

ob bie groffen, ()o(]en, retidjen, meiifeen, l)ei)ligen ftenbe'' i)f)r luort nit an^<br />

net)inen. @§ niiiß feo fenn, bac. borff mufe iüiber fie jcDn, unbberumb muffen<br />

bie 'Otpoftel and) fie l)orad)ten unnb ^n l)l)n el)ntrettcn; benii ber ()err luiü i"<br />

feljneu fd)niet)(^ler ^um prcbiger liaben, bielcepl er nit fagt; ®cl)et umb bas<br />

w.mii. VI, -• borff, ober neben t)l)nn. ^!el)n, nit uinbt)l)n ober neben qijti, t)l)nel)n gel^t,<br />

frifd} an fie unb fagt '!)f)n, Inno fie nit gern Ijoren, bie eud) tt)nn, ba-S fie<br />

gerne fel]en.^ O luie toenig finbt man i|t, bie alßo t)l)nel)n get)n i)n baä borff,<br />

ba§ tuibcr fie ift! ßJerne ge^en im)r imn bie ftette, bie für un§ finb. £)er l)err 15<br />

fjette aud) ^ie tnol fnnb fagen : &tijt i)nn bie ftat, bie für euc^ ligt, Incrc<br />

Qud) inol unb breudjlid) gerebt. ^^Iber er Inolt an^ei)gen bi^ mi)fterium hea<br />

prebigtampty, brnniü rebt er glel)d) unbrend}lid) :<br />

@ebet<br />

t)n bac- borff, bas<br />

luibber cnd^ ift'', baä ift: prebiget bcuen, bie eud; tunfotgen nunb tobten Inerbeii,<br />

fold)en band foUt l)t)r oorbienen, unb nit fudjen, Inic i)I)r i)l)n tuolgefallet; --'o<br />

beun ba5 ttjun t)eud;ler, nit (Snaugelier/'<br />

D!(ittfi.3i,'.'nub balb tiierbct i)t)r finbeu ei)u (^^fellDune angepnnben, unb<br />

elju fnllcu mit l)br, to^et fie anff nnb bringt un)r fie l)cr.<br />

2)a§ ift aud) ^u troft ben prebigcrn gefagt, ba§ fie nit follen Jörgen, tücr<br />

?(fi. 15, iii)t)u gle)öbe unb fie anffnl)em; benu e« ift befd)Ioffeu, ;^\fa. 55. 5Jte^n loort, «<br />

bo§ ha get)t anfj meijnem niunb, foÜ nit lebig Inibbcr l.ui nUir tonicu', nnb<br />

isoi. i,6'45oulu5 fagt Kol. 1: Sa« CynangcUnm bringt friidjl i)nii ber lueUt; barumP<br />

ifts nit mnglid), baö, tüo bas t^uaugclium prebigt luirt, ba finb ettlid) \ bie<br />

a (jcgtid)] Ijejfig /.?'.'*<br />

hin benii fe/tli.<br />

flcftoft werben Jm** :! taiim| luii: faum /.»" nilo (^i ift<br />

A,)j*a* rj *Jicl)ii /'/s ^ijn fehl! C* I4j:il O mit hin (5iinnfltlier fchli /m*>^*<br />

ffhil. C*<br />

JJj^-i Unb haii) ««r.| Unb Bolbe "sie, V. /a,'*/.u' -Jfi nit| nid^t onbcv? (1"- ba-i (l. '<br />

Lu''*: ll'J bnS ift hi.i jeijn /eh/t t batnibet] bntuibfr unb fcftctoft iiiemnnb<br />

>) = verhaßt, hassenKwert, vgl. (irimin, DWth. IV -.'S. :'>4y svh -J. -) Ji: miignos<br />

.secundum saeculuni. Bei I/tither ein sehr geldnßgcr Ausdruck. ') B: hominumque<br />

Status praestantiores. *) B: ac dicite eis, quae tani audiunl ilhibeuter quam lubeiiter<br />

vident, quac vobi.s inferre mala conantur. ') Der yriechische l'ext hat: xazhavji<br />

vftöir, die Vulgata: contra vos. jMtIter zieht die beide Male gemeinte geographinclie Deu-<br />

tung: eud) gcflenübet nicht in llechnung. ") B; evanffelistae. ') Vulgata: sie erit<br />

verlmin nieuin, (|ii()(l Hi^pdii'tiir de (ire meo : non<br />

rfverfetur ad me vacinmi. Hebräischer<br />

Text: n^-f} ibs ütJ" xb 'Ei SSi' -i':;s i-i:-] n-^n-; •,:. ") Ji: iliic mm sint aliqiii.


'<br />

Pnangeliiim am 1. «böeiitsfoniitnn Wnttl). 21, 1 -9. 51<br />

el foffen iiiib fllelvbcn; bac liiiü bi|i imiftcriuiii, bnc- bie ?tpt)ftcl fjo balh<br />

fiitbeii foEeii bie (v)ell)iuic unb bn» fullcii mit i)l)r, lüciin fie uiiv (^el)en, als<br />

foUt ev fagtii : Wet)et um (]l)ii, boy ift: pvcbigt l)l)v uui, forgt iiit, luer fic<br />

finb, bie e-i l)Dreu treiben, laft micf} bafiiv forgeii, bie loeüt tüirtt luibbcr eiid)<br />

fei)!!, ba-ä laft eiid} tiitt anfedjten, beiiiiod^ tucrbet i)f)v finbeii, bie eud; l)ineii<br />

unb folgen, i)t)r lüijjet fie noi^ iiit, id) lueliü fie nkr fd)on IjuDov, pve<br />

bigt i)t)i- unb laft und) loalbeuu ' 5il)e, alfjo tieftet er, ba« fie nit fnUeu<br />

ablaffen tju prebigen Iniber bie luellt, tuie ()ait aud) lutbbeiftanbeu U'irt, e-S<br />

loiit bod§ uit oii frud)t a'6gel)eu. X'lbei i^t finb man aud) Icut -, bie nieimcu,<br />

10 bieloe^I ei- nit muglid) fei), ba» man bie luclt betete, foU man fdjlueiigcu, bao<br />

ftd) nit el)n auffvutjr evi)ebe, e-5 fei) bod) umbjüuft, Sapfl, 3^iff(^off, ^^faffeu<br />

unb ^imd) nefjmenfe uit on, unb UmubeUu i)l)i UieBcn uit, Wivi e? beuu nul;<br />

fei), bas man loibbei fie ptebige unnb ftiiimc ? ba-j ift eben fjo üiet, aly loeuu<br />

bie 3lpoftelInn t^etten |u (S^rifto gefagt : bu<br />

l)el)ft uns getjen ijnn baö borff,<br />

i;. ba-3 lüibbei un§ ift, ßo c§ beuu Inibei nu« ift, lirny iftS uu|, ba» liil)r l)l)ucl)U<br />

gellen? la§ un§ ßo mct)v eraiiffeu bleiben unb i)nnet)alten. %bn bei l)err luibbev^<br />

legt bQ§ fet)u unb fpiic^t: @el)t t)t)i nur ^l)u, pvebigt nui, timy tigt brau,<br />

bo§ e§ Iniber eud^ ift? beunod) Incibet l)l)r fiuben, loaö id) iDiU finben laffeu.<br />

'^Ifio foüen lri)r itjt aud) tl)un, ob Tool bie gioffen §anBen '<br />

Inibbci ba-?<br />

M (Suaugelium ftnimen unb fei)uei befferung tm hoffen ift, bennod) mufj man<br />

jai. ®l| prebigen, fie tcerbeu fid) tnol finben, bie e§ Ijoren unnb fid) befferu<br />

foHen.<br />

Sßarumb left er aber Ijtoeen (SfeÜ t)oIen, obbei nit beljbe oUte, IjtDceii<br />

iuiigen ober ^h)een aEte? f)ett er boc^ inol an eiinem gnug im rel)ttcu gef)abt?^<br />

25 ytiittlnortt: glel)d) mie imn ben IjtBeen 5Ipoftelcii bie piebiger finb bebeiitt,<br />

alfjo finb l)un ben liliicen efelln i)t)re fd)ulcr unb lui^orcr bebeutt. 5)ie<br />

prebiger foflen Gbriftuo iunger unb uou iit)m gefanbt fepn, bae ift: fie foHeii<br />

nid)t6 beuu (S,l)riftui? lere prebigen, aud) nit get)eu ,yi prebigen, fie loerbeun<br />

beun bnlju beiuffenn, mie bas beiibe-j bie 'ilpoftel l)aben gebalteu. '•^Iber bie<br />

:i(j fd^uler finb el)n aüter unb iunger efeü. .'öic ift iju Iniffen, bau ber lucnfd)<br />

^nn ber fd)rifft mirt iinn ^tnep tepl geteplet, i)uu epnen ^nnerlid)en unb eui5cr=<br />

7 etl er fie 6* S atiti)] ij^n audd ''* IH ctaiifjen) l)anjjcii /."'*<br />

fo inct)v ctaujien<br />

/>»' meftv ouijen Lu' 17 pftr /'eldt G* 18 Will finbeii (ajfcn) finben wit (offen /.//*»*<br />

:'() ift] ift on >)^ncn G* J-i .^tueien /.if'*<br />

/,«'*: .s »ibbetftoiibcnl roibetftiroc^rn unb wiberftnnbrn /3/;« bo§ ift his \)mt^aUtn<br />

fehlt 23 oüte l'elilt :il unn ber fdirifft l'el.lt<br />

'} B: reliqua nieae providentiae committentes. ') H'cti lud hier <strong>Luther</strong> im Aui/e^<br />

Vermutlich Mystiker, die alles auf di-e Geliisnenheit ittul ilrix h(iliH(/e Welterule (ihstelllen.<br />

Oikr persüniiche Erfahrungen, etwa vom Wnrttisefr Reichüage. Vgl. das i§t. ') B: iiiagni-<br />

fici nostri Gigantes vgl. S. 50 Anm. 2. *) /Jicscs T'rohleni werfeti auch die glossa ttrili-<br />

naria iiiul Nik: r. Lyra auf, lösen es aher anders (ds <strong>Luther</strong>.<br />

4*


,^'J-,j'3-*^jj<br />

',2 31btoont§poftille l.')22.<br />

lid^cn mciijd^fn.' S)cn ciifjcvlidjcn mcnfdjcii fnn mnn mit t^cfcljen, [tvnff, ).)et)n,<br />

irfjaiib liluiiigcn, ttiibbevuiut , mit fluiift, i^elt, cl)ve uiib Iot)ii, locEcii, ba« ev<br />

(]utti5 t^iie iinnb ba*3 fao^c Uijjc, aber beii liimetlidjcn faii niemaiibt ^lüiugcii<br />

iioif) locfcn, bn-? crfe flxl)U1illic^ niifj Initttcv tuft iimbfoiift tf)ii, lunS er tl)iiii<br />

fol, 011 allel)ii gottiö flunbc mii^ biiv l)Cfij umiibclu uiib iirotuillig mad)cii. o<br />

Da^er fomptu, bnä bic fc^rifft fd^leuft: alle meii)d)cii fiiib liigeiier,<br />

barnmti boö fcl)ii ineiifd) giitv t[)utt iiiiiib bof^eo Icft, aufe freljcm glitten<br />

luiUen-, ^onbcrmi ei|n iglid)ci- juc^t ba-5 iei)nc iiiib t()iit§ nit aufe liebe bev<br />

liigeiit. Demi Uio nit I)'.)mell obber belle lüere, nbev nit fdjanb iiod) el^ie, ^o<br />

tl)ette itiemaiit giitv. ÜBcun c« ßo gvo^ eljre uiib pvcufe lucic bie ebe bved)eu, lo<br />

11(5 ift bic ct)e ()altcii, foltiftu luol )et)eii, luie gav mit nicl gnijfer freubeii bev<br />

ebebnid) luurb gcfdjebeu, benn i|t bie elje luivt gcbalteii, nt^o aud) alle aiibcve<br />

fiiube luuvben mit giojfeim milleii tbnii, bciiii bie tiigent tlinu toirt. Darumb<br />

nlleö guttö leben, on gnabc, i[t ci)ttel gleiifjcu iiiib fd)el)n<br />

', beim e§ gebt iiiiv<br />

iim eiifeerlid;en menfdjeii, on Infi iiniib fiel) uiillcn bc? iinnerlid^en inenfdjen. 1;,<br />

©i^e, baö finb bie |lucen ejell, bie aßt efcUjnne ift bev euf^evlidie menfd)e,<br />

bev ift mitt gelegen iiniib im^%t be-5 tobt§, bev bellen, ber }d)nnbe, obbev mit<br />

toden bei t)i)mel§, beo lcbeii'>, bev el)vc, gepiinbeii, glel)d) luie bie ejellljnn ift<br />

angepnnbcn, ba§ er geljt Dnn ciif;evlirf)em jdjepn guter Inertf unnb ift ^umnl<br />

ei)n frummev fc^nld, abcv ev tl)nttc iingevii nnnb mit nnluftigcin bfi^tjo'- 'ft 20<br />

bcm gefet^ fei)nb uiib t)att bnüou eim fri)iuev geluiffeu. 5)avumb nennet and)<br />

bev Suangelift bifee cfeübnne, fubiugnlem, ebn Inftbave cfcUbniie, bie iintev laft<br />

evbebtet, nnb lüivt bbv fnlor; bciin ey ift el)n elcnb iemevlid) (eben, ba^ auf;<br />

fnvc^t bev bfWcn, i^e« tob§ nnb bev )d)anb er|Uniiigen Inivt. Die beÜe, bev<br />

tobt unb bic fd^anbe finb fel)n iod) nnb laft, nbiv bie maß fd)liieve, batjon ev -ji,<br />

el)n betrübt getüiffen bat, nnb bcbbe bcm gcfe| nnb gott bcDinlid) febnb ift.<br />

Solc^ üold Inav fionbcrlid) bie ,\uben, bic anff (^briftum Inavtetcn. ©inb<br />

and} nod^ alle, bie mit lucvden nnb ei)gen tveffteii fid) nben, gottiö gepott ev^<br />

füllen unb ben bl)inel |uvlvievbcn. 5ie finb angepunben mit bem geUnffen<br />

an ba§ gefel;, muffenS tbun, liefeen-J abev l'iel licbev anfteben. G§ finb fad- 30<br />

tvegev, fatole efeU unb laftbave fc^elmcn.*<br />

S)a§ füllen obev, bev innge efell, ben Viicas nnb ^JJJaveu-J fd)rcl)bcn, ba§<br />

nie fepn mcnfdj bvaiiff gevitten fep, bas ift, bev Dnnerlid) menfd), ba-5 berjj,<br />

; unb umbfonft /-"" 7 guttcn l'ehll (t* s tuit .1 // iiiitc /,"'* -'i' bifte]<br />

bie /./''* unter ber /.u'* -Jnl^'J 3U erfudcn G' )_' beu| »on ben '/'<br />

/,!('*: / mcnic^fu (l.l\ nienjd^en. Cfufferlid) [)eifjt et nad^ feinem oufjcr(icT)pn, [ic^tfinrn,<br />

IfiOlic^en leien unb luanbel, inneilid^ abtx nad) feinem ()et(5en unb ((eluijji'n l'> fvfien H'<br />

•Ji)',->l ift Iß'iH eljn Säfmtx] unb jd^iuetcn :.'/" bie (i.) hh warteten frhli<br />

M Vgl.:. R Kim. 7, -JOfl'. -J. Kor. 7,r>. Franz Delil'sch, UM. I'sijchohxjie. '>. Auß.<br />

isf.i. '') li: liliciis et lilierc. ') /}; nihil nisi liypocrisis i^st et falsa species.<br />

') li: oneraria pccoia.


ÖDQiiflcliiiiii (1111 1. 'JlbBent^iuiiiitnti 'Dintil). 21, 1— 9. ",ri<br />

bei- rtdift, bei- liiillc, löilcfjer iii)mmermcl)v faii mitcrttjoii )cl)u bciii c\t\ci}, ob<br />

n luol nriflepuiibcii ift mit bem gcnnffcii, uiuib fi'ilet bn-j ftcfi'^. (Vi ()nll nbcv<br />

Eclm liift iiod) liebe bn^ii, bi^ bciv (^liiiftiiö tomc uiib reljtte brauff. Snriiiiiü<br />

loic bi| fiilleu unter niemanbt gangen loar', al\]o ift bco nienfdjen liert; axid)<br />

;• niiuimev unteitl)Qn bem gntten, f3onbevn »nie ^JJiofeö fagt Wen. c. et S. geneligt i.'J«i'fcc.,:.;«. ai<br />

^n bem faoßen afle |ei)t Hon ingcnt nnff: bac- nn f^liriftuv fie f)elift loften, ift,<br />

baö ei; t)el)ft piebigen ijnn fernem namen bau (^uangcliiim, bariinnen lior=<br />

funbigt rtittt gnab nnb ablaf; üon allen fnnben'^ nnb lüie er für unö baö<br />

gcfel erfüllet liabe, ba Ivirt ba§ lierti lof; Don bem banb feimeo gelniffeno, nnb<br />

10 ubirtompt gnabe, bie fei)n tjerlj nnb ben ijnnertirfjcn menfcijen frei) nnb friilidj<br />

luiUig iiub luftig niad)t |u tl)un uiib |u loffen alle bing. SBnnb alfu' ift ber<br />

nu'iifd) loß, nit bom gefe^, bo'S er nid)ts tt)nn fnrie\ fjonbern lum bem im-<br />

luftigen fc^lneren gelüiffen, bau er bom gefe| I)att, nnb bamit er bem gefel;<br />

febnb lüor, ba§ Dtjm ben tobt unb bie ^clle braluet. 'i^»nb t)at nu eljn gnft<br />

1& gctDtffen unter Gl^tifto- ift ^fin flcfel; Ijolt, furd)t fid) nimmer für bem tob<br />

unb ber ^eüen, tl)Utt frei) nnb gerne, Unic; er Imöor nngcrne t^nt. ©tf)e, alfjo<br />

l6|et bas ©uangelium baä lierts üon allem nbel, bon funbeii, bon tobt, lion<br />

t)cUen, unb bofeen gertiffen, burd) ben glalüben l)nn ß^rifto.<br />

2>a'3 er and] bcftltit, fte follen t5n l)t)m bringen, bas? ift iuib=|it'(. Wii|ber'«'"i-ai.2<br />

20 beu 33apft, ber bie feelen lum (fl)riftü jn fid) ,;eud;t. ?lber bie ^tpcftel bringen<br />

fie ]ü 6l)rifto, ba§ ift: fie prebigen unb leren uid)t§ anberu benn 6t)riftnm,<br />

nit i)[)r ebgeu lere ober menfdjengepot; benn baö (vnangelinni lerct nur \u<br />

Gbrifto fomen unb Üljriftum redjt ertennen; bamit ift loarlid) ben geijftlofjen<br />

preloteu* el}n tjarter floß geben, l)n Ijljr regiment, bamit fie bie feelen ,5U fidj<br />

ji nnb unter fid) bringen, batoon ©. *4>n"lii-' »Ift. H». fagt: l^sä) loebfe, baö nod) '-'ii),,. ;u, :» :oi<br />

mel)nem abf^bbt inerben unter cnd) fomen fd)loere luolffe, bie ber bci'be nit<br />

fd)onen, unb au^ tni) luerbeu nnd) anffftel)eu oorferete fc^loe^er, ba3 fie bie<br />

iunger ^it)en ^u fid) k. 2lber bas (iiiangelium befert bie menfdjen ^u 6l)rifto<br />

unb fonft ,yi niemant, barumb left er and) baö föuangelium anfjgel^en nnb<br />

3u fenbct prebiger, bau er babnrd) ouu alle ]\i fid) (itje, bau loi)r i)t)n ertennen,<br />

h)ic er fagt ^oii. 12: äüenn id) eri)aben loerbe, Inill id) fie alle ,}n mi)r3oiM2,32<br />

il)^en.<br />

14 brelOEt /,u'* ly fie Jollen (ic O' Jo glcljflloBcu A >.'t unb unter fid^ fMl<br />

Lu'" 101 sjs<br />

Im'-' 1.\ /,««»<br />

/,«"'. .j TOoje JO SBopft unb alle äccten ober Mottcnprcbigcr jo bie jcelcii uon (Sljrifto<br />

au fid^ .iiejen 2ö W] e£<br />

') i>; neminem adhuc f^estaverat. ') B: remissio umniuui peccatorum.<br />

') B: non ut nihil boni faciat. ') /.' praelatis spiritu vacautibus, non spiritu-<br />

alibus.


54 ^Jlbliciit--pDftiIIo <strong>1522</strong>.<br />

waiii).2i,;;Uiib fjü ciid) i)cinaiib cttlun-; lagt, feo fprcd)t, 1)1) r I)crr bcbarff<br />

i)l)v, feo luirt er fic balb l offen.<br />

mal. 1. 1. .' lg. ipauluö &al. 4. glei)(f)et bao gcfet! ben ooimiuibcn unb fdjuliiieiiftciiin,<br />

unter lml($eu ber timge erbe Ijn furcljt unb gc|liiaiig erl.uigeii luirt. leuii<br />

bu'j gefelj mit bretncii |Uniigt\ baä im)r iiiif] eu^erlid) bofjcr luercf cntljalteii, s<br />

umb fiird^t bes tobt» unb ber lietien, toieluol ba§ l)erl5 bod} iiit gutt babnvd)<br />

!iuf. ia,33iv)irt; bo» finb nu t)ie, luic l'uca? fd)rei)bt, bie [)errnn bifeer efcEl)nn unb beS<br />

fuEen, bie ju ben ^Mpofteln fpiadjen: umo nindjt i)t)r, bos l)t)r bn-S fuEen lofjct'^<br />

bcnn tüo baS guaugclinnt ongel)ct nnb bie gelniffen lofe^t oon el)gen luerden,<br />

Bo lautt e§ eben al-i uerpott eö gntte luercf nnb baS gefe| ju l)aUcn : borumb<br />

m<br />

ift ba§ aller gefeljlerer, ober luie fie bao (humgelium nennet, fdjreliber unb<br />

fd)rifftgelereten ei)ntred)tlid)e rebe, baö fie fugen. Sollen oüe unßer loerd nid}tc>,<br />

unb bie loerdE nad) bem gefe^ öolnbradjt bo^e feljn, äBolan, feo luoUen unir<br />

ui)ininer gut§ tl)un, bii oorpeuttift gute merd unb furloirffift goti? gefeü, o<br />

bu teljer, bu lofjift bas füllen, uub luilt frei) bofje leutt machen. X'nruber i&<br />

farcu fie benn ,511, nnb loeren, bac- man ba§ fuUen unb bie gelüiffen nit lofec<br />

nod) ,511 (^t)rifto bringe, geben für, mnn muffe gute luerrf tliun, unb bie Icnt<br />

mit gefetjen bel)alten angepunben.<br />

'Biatiii. 21,3 2Bie nu bie V'lpofteln gegen bif?e fid^ l)alten foüen, tjepgt bifeer tejt, has<br />

fie fotten fagen: i)()r tjerre bebarff ifyx , ba§<br />

ift: fie foüen unterridjt tt)nn_ ao<br />

unter ben gefetjmercfen nnb guabetuerden ', unb alfeo fagen: mi)r oorpieten<br />

uid&t gute Inerd, fjonbern lopr löf3en bie getniffen oon falfd^en guten luerdcn,<br />

iiit ba§ fic frei) foClen leben bofeiu ^u tl)un, f^onbern unter (Sl)riftü !omen ,^u<br />

l)t)rem redeten l)errn unb albn red)tfd)affene gute luerrf tf)un; balui bebarff er<br />

Mdm.H.iii. audj l)l)r, Irin fie aiidj balui l)nben babon bifputirt 3. '|hiuIu-:- fei)n !Ko.


eiiangcliiim nm 1 . ?lbt)cntsfonntna. HJiattt). 21, 1—9. 55<br />

prcbiflc, bic itit luiBcr, lloiibeni @f)viftii» fitib, iinb er mit nimbcii iimi niii-<br />

irircf; ba Ijimni ßo balb niiff aüc lucvcf uiib lere hci öcfclj, uiib luirt baö<br />

fuHcii batb lofe.<br />

2)0» ift aber nllca gcf cfjelicn , niiff<br />

bai- erfüllet rturb, bos (\e 'imhhi 21 4.s<br />

5 fnnt ift biird) ben propljctcn, ber bo fpri($t: Saget bcr loiijlcr<br />

3 1 n H'.<br />

S)cr fpriid) ift gnugfam broben ^ aufigelcgt, aber ber ®uangclift fiiret i)t)ii<br />

briimb eiin, baS m)x fefjcn, ipie Pf)riftii§ iiit ift tomcii iimb unncr Horbicnft<br />

njiflen, fjoabcru uinb gotlic^cr rtarlielit Uiillen-, fimtcmal er üerbeljffen ift fu'<br />

10 lange ^uöor, e^e tüljt finb getnefjen, I3U ben er tompt; bnrnmb Inic gott nnfj<br />

lauttcr gnabeii fintt bae @nongcIiuin ücrljcnffen, f;D tiatt erfe aiid) erfiiUet, tju<br />

betoeDffen fei)nc luarlicDt, baS er l)alte Wai er tuifagt, bamit loijr gcreljljt<br />

»erben, getroft auff fetjnc luifagiing Iju batiien, bcnn er toirtt fte erfüllen.<br />

Unnb biti ift auc^ ber fc^rtfft eDne ' barl)nn ba« ßniangetinm oert)cl)ffen ift,<br />

11 boüon S. '3ßauln§ fagt [9^1. ®iij| 9lo. 1: ÖJott t)att üert)et)ffcn baö (Suangflinni;iiomi,a.<br />

^ubor, burc^ fei)ne probtieten Ijnn ber bei)Iigcn fc^rtfft lum fei)neni feon '^\)(\n<br />

gtjrifto 3C. 5ln ^aben tülir Inol geboret*, tuic l)nn bif^cm fpriid) baS @nange=<br />

lium, 6l)riftu§ unb ber glotobe auffy atter felinift nitb troftIid}ft ift ange|el)gt.<br />

Unb btc iunger gi engen t)i)nn nnb tt)ettcn, »nie i)t)n 3t)efnö'i)iaiti). 21,6.7<br />

:'u (jatte befoUjen, unb brad^ten bie ©fellljnn unnb ba§ füllen<br />

unnb legten auff fie i)t)re fiel) ber unb falzten l)^n brau ff.<br />

S)a§ finb bie prebiger, bie burd)5 önangelium bie getoiffen Don gefel.i unb<br />

fei)nen tnetcEen loß gemad}t, lui ben guobenluerdfen bradjt nnb an]] glei)f!iu'r<br />

grunbgute beliligcu gemad^ett traben , hau<br />

t)l)nfurt (5-l)riftuö auff i)tin rei)ttet.<br />

25 ?lber ^ie fraget fid)§, ob 3f^efu§ Ijabe auff beljbeu efeUn geritten, benn ''JJJatt.<br />

lautt, al» l)aben i)t)n bie iunger auff be^bc 6feÜ gefeljt. ?lbcr Marcus. '''«m 1,7<br />

Suca§, 3o^anneg, fagen alletin nou bem fuCLeu; ettlicf) meiinen, er t)ab tjucrft ^»J '|^!;<br />

^i"'^<br />

auff bem füllen gefeffen"', aber bietDcl)E es nod) gel)l unnb nnge^emct gc=<br />

4 ^aS bis gefd^c^enl 3)al gcjctia^ aber aüei /ai*' IU Unb /'r/di /.n** Jo T)cfult)cii<br />

liattc /.«* 21 jre fteibct brouff Lu** 2S glciincrn /.«'* Jf< unnb fcldl hu'*<br />

Lu": 2 iBctcf unb int] oHeä tieibcn unb jloang<br />

') Vgl. oben f>. 23ff. -) B: sed propter veritateui dei commendandani. •) B;<br />

et hie locus unu.s ex eoriim numero est. ') Vgl. S. 2:ill'. ') Diese Frcufc mrd ron<br />

tler Glossa ordiiiaria interhiiearis und Nik. r. Lyra aufyewurfen. Die beiden (rioasen<br />

saytii : non ad literam super utrumque sedit. sed iu praecordii.s utriu.sque populi. Dir.<br />

(tloxsii ordinann fügt hinzu: potuit dominus .super utiuuique asci ndire, descendeus de<br />

UDO et ascenden.s super alium. Nik. r. hyra schreibt: uou quod sederit super utrumque<br />

.«imul, sed successive. Quia primo sedit super pullum, quia tamen non erat domitus,<br />

quia adhuc non fuerat applicatus humanis usibus, ut habetur Mar. 11 et Lu. 19; imo<br />

postea sedit super asinam. Lutlter hat tilsu mit den ctlidjcn Nik. i\ Lyra im .Auge. Der-


0(3 .'IbucntäpDftiac <strong>1522</strong>.<br />

lüCBeii', fjnli ev baiuad) auff bie cjcUiinn gefeffen: baä fiiib fabeln uub hchJiii.<br />

3Bl)r foUciig tinlltcii, bn» er nur oiiff bcm füllen, uiib nidf)t auff ber efeUi)uuc fei)<br />

geritten, f)att fic bocf) bel)bc laffen t)oIcn umb bev gciiftlidjcn bcbciittung bvoben-<br />

ajiatm.ai, 7 ungebeugt; baj aber '.Oiatttjeu« fagt, er fei) anff i)()n gefeffen, nie- l)ab er auff<br />

bel)ben geritten, ift gefagt noc^ ber fil}rifft ei)geufcf)afft ,<br />

bie<br />

ba l)ei)ft, Si)nec= s<br />

bodöc\ Inenn tnnn el)n bing ^ufifjreDbt ber gemetm unb beni ganljcn liauffen,<br />

i'iniiv--j;,j4 f;o es boc^ nur betrifft ettlid) unter i)lin, alo ba ltiattf)eu- fd}rei)bt; Tic<br />

s!ut. 23, 3» fd^ec^er ^aben (Jfiriftum am creul,; geleftert, ßo e§ bod^, aU Smaä fd^rel)bt,<br />

-'.>iMttii.33,;;7nitr ciiner tlict, alfo fprid^t and) (5{)riftn§ 'JJfatt. -'">: 2)ic ftatt .viiernfateni<br />

ftei)nige bie propbeten, f3ü e» bod) nur ettlid)e anfe ber ftatt tl)etteu, unb man '"<br />

fprid)t: ber ^urtf i}ait bie (Jtirifteu gefd)Iogen feo er bo(| nur ettlid) I)att<br />

gefdjiagen; alßo t)att (^f)riftu-3 auff ben efeUn geritten, ßo er bod) nur auff<br />

bcm füllen reptt, brnmb baö bcpbe efeti glepd) cpner ganzen gemciin Uiarcu,<br />

lDai5 barpnnen ettlid)en tnibbcrferet, baö fprid)t man, e6 fei) ber gemei)n luibber^<br />

faren.<br />

5iu fi[)e ba-S geiiftlid) reptten an*: (^{)viftny reptt auff bem fuHen, bie<br />

cfeUpnu folget l)ernad); bas ift, luenn (^l)riftuy burd) ben glatoben liumet pn<br />

iiiißerm pnnerlid)en menfcf)en. feo gel)en lr>pr unter pt)m pnu fepnem regiment.<br />

X'lber ber enf^crlid) menfd), bie cfellpnne, gel)t lebig, ba rept t^briftuS nit auff,<br />

fülget aber bcnnod) l)pnben nad); bao ift, luie 5. 'I-huiIuv fagt: ber enf]crlid) -'u<br />

menfd) ift nit inillig, tregt (^briftum nod) nit, ia er ftrepttet mibber ben<br />

®ai, b, I, pnnerlid)en, tnie er fagt föal. •"). TaS flepfd) bett begirben toibbcr ben gepft,<br />

unb ber gepft patt begirben loibber boä flepfd). 5;ifie jlnep finb luiberuanber,<br />

baS pt)r nit tpnn tunb, loa? pt)r Iwol gerne ftioßtet. Dod; loepl haä füllen<br />

C^priftum trcgt, unb ber gepft lüillig ift, puii gnabcn, mufe bie efeüpnn, haii<br />

flepfd), b"nad) bep bem lauget gefnrt luerben ;<br />

benn<br />

ber gepft crculuget unb<br />

caftcpet bae flepfd^, bae eo muf; nntertpan fepn Sibe, bas ift bie urfad),<br />

irarumb (Jl)riflu§ auff bem füllen, nit auff ber efeEpnn reptt, unb bod) bcpbe<br />

baben luiü Iju fepiieui epnreptteii; benn lepb unb fecl inufj feiig löerbeu, ob<br />

luül bii' Qiiff ci'ben ber lepb unlniUig, ber gnabcn unb (;5()riftu§ aufffitien nit •'"'<br />

fel)ig ift, feo muf; er bod^ ben gepft lepbcn, ba (^t)riftnä Quff rcpttet, ber pl)n<br />

l;,il)e unnb mit fit^ füre, pnn Erafft ber gnabcn burd) 0'l)riftum empfangen;<br />

S tcbeutung miüen (V ',<br />

nac^<br />

/-«" u 231 i''^ /-"**'' -'•' »ol /


Rü<br />

Suangeltum am 1. Slb»cnt»fonntn;i Wnttt). 21, 1—9 f»?<br />

f)aftii, bo§ ba§ futlcu, ba (5l}viftuy auff reDtt, ba IjUDoi iticmniib ift niiff<br />

flcritteii, )cl) bcv tinÜigc gcljft, ben Ijulun uieiimiib tiinb Uiillii^ uub l.'.nm iiuuljcii<br />

iiod) bercl)tte:i, c5 muft nüeiiii 6()rtftiio mit (yiabcu tl)uu. Tic ciclU)iiiic lUicv,<br />

bcv jarftregei, bic laftbave, ber aHt "Kham, tft ba§ flciifd), ba-j lebig gcf)t an<br />

> CH)rifto ', mu§ nber bafur ba-i croiilj tragen imb ci)n (afttvcgcr blcDbeii<br />

^JiJas ift aber, bac- bie 'Jlpoftel oii befell) l)t)re tlel)bcr auff ba-j f"lli-'ii<br />

legen? .'öic tüevben abermal tiit alle iuiiger and) nit aüe t'lcl)ber auffgclegl<br />

t)abeii, tüte c^ bod) tauttet, Bouberiiii liillel)d)t mir ei)n maiitel eljuB iuiigerii,<br />

iiiib bod) iimb geiiftltdjcr bcuttimg lüißcn ' gcfdjricbeii, al§ fel)en c§ alle tloi)bcv<br />

10 aller iuiiger gelrefjen, obbei i)t]e ber lilucDer: k\vax e?- ift ei)n fd)led)ter fattel<br />

unb gef(^mudf gcltießen, aber boc^ rel)d) l)nn ber bebeiittuug. 3d^ ad)t, eä fiiib<br />

bie guten erempell ber '?tpoftefl, bamit bie ('>'liriftlid)c firdjc bcbedt uub ge<br />

Ijieret ift.'' Denn broben i)n bei epiftel^ fpridjt 'iMiuluy: Saft uuc- aul;,il)eip«»i"i3. ''<br />

bie hjapen be§ lied)t§, Mit toildiem an^il)en er on ^hJcljffeE rtiU Ijeiigeu, baö<br />

1.. gutte |»I. ®4] loerd flet)ber finb, Dun mild)eii tnlir für beu lentteu erluirlid)<br />

unb »oolgetjiert luaubetn. yiu fiiib ber ''ilpoftcl cj;empcl bie t)Dt)ifteu unb<br />

uel)iften'' für aßen tjeiiligen, bie un§ am befteii unterrteljßen uub (5l)riftuui<br />

auffä aller flerlidjft leren; barumb muffen fie uid^t i)m loege, tt)ie bie aubcrn,<br />

Bonbern auff bem efetl ligeu, ba? (^^riftuv brauff filje unb ber cfeÜ brunber<br />

-'u gct)e, benn tmir muffen ber ^ilpoftel ercmiicl folgen i)m neUicn teftamcnt. .s>re,<br />

njic 5. 5J^auln§ fei)n tlel)b auff bas futten legt: feijb mei)ue uad^folger, luiei"" "i<br />

ic^ 6t)rtftu§ uad^folger bt)nn, unb .söeb 13'': WebcncEt an ^'^i"- '^''<br />

clur furlnefeer, uiil-<br />

d)tx enbe fel)et an unb folget i)[)rem glaluben nad;. i^i ift auc^ fci)ner l)el)=<br />

Itgcn ejempeC retjn i)m lautternn glan)ben, beuu bie V'Uioftel, aUe anber ^el)=<br />

-.. ligeu uad) ben ^IpoftoHn, l^nben Hon menfd;enlcreu ober meiden ettUni-j iufaljy;<br />

bruuib filjt aud) (Ifjriftuö auff i)t)ren flet)bern, Iju ijel)gen, ba-j es rcdjt C?l)rift-<br />

lic^e unb gletrbigc ejempel finb für alten anbern.<br />

4 on| on Ah'* IO aUcr| aUe /.«'' I4 luaffcii O* ij jiijalj /-"' :Jii gu<br />

^c^gcn] ju eigen f^n'*— /.o*» 27 otlcn /e/il! I.u^*<br />

l.u'" : I ')<br />

f(o / 1>! fteljber jinb 4;» wanbeln] ber E^rlftcn fteibci finb. babuv^ G^riftnS in nns<br />

r'ur ben beuten gecfirct unb gepreijct «irb. JO benn /"^ teftament| Soldjen cvempeln ber Vlpoftctn<br />

joUcn luit auct) folgen unb Kl)riftum mit unjcrm betentni^ unb leben brcifeii unb bic lere bco<br />

fiuangclii jc^niüilcn unb ;,ieren. mic lit. 2 gefugt mirb Jl legt] legt i. (for. lu 22 ©cbcncft<br />

his furrocfeer) ölebenit an emer ^erer, bic euc^ baä loort Sottes gejagt tjaben<br />

') B: ([uae Christo quidem se.ssore vacat. ') B; piopter mysterium. ') Die<br />

(jl()S!


58 ^ilbliciit->poflillf <strong>1522</strong>.<br />

Ijac- fic 1)1)11 braiiff fe^en, miij'] aud) tüay ie!)ii? ' tiuib cv iiit felbcv aitff=<br />

fiticn? Uiic ftellct er fid) nii ^o gav {jevttlidj '?' ba« l)ab iä) broben' gcingt,<br />

bas bie ^Ipoftel tiit tnolteti fid) fclb pvebigcn iinb felb aiiff bem fullm reDttcii.<br />

2. sov. i,v4 i'ig^^inulu'i fagt 1. t^or. 4: 3Bl)r luoHeu iiit l)evrn fct)n iibir cturen glahjbeii.<br />

.<br />

i.spctvis, 3;^^^tcm 1 -^-^ct. '). ;\'^r folt iiit ubir ftc tjirfdjeii, aU lucve t§ mx crbgut. Sie<br />

l)aben iiiiä Iniittev piebigt ben glatüben, ba|u l)^r ejempel allcl)ii balm oibcnet<br />

imb bieiieit Inffen , bas<br />

(^f)nftiis Dun un§ regiret unb bcr glalobe hiuttev<br />

bliebe, bae imiv nit i)l)i- Uiovt uiib luerd niiffnet)meii nlS Incre e« l)l)r biug,<br />

Üonbern boe im)r 6[)viitiini i)nn bel)be i)l)i'en lüortten imb meiden lernten.<br />

Jlbcr luie gcf)et es M Iju ? bo eHncv S. Jvi'oncifcug, bei anbei Dominicas, bei<br />

biit bif3fn, bei bietb i)f)eneni f)el)ligen folgt, unb i)nn fcijneni l'Jl)riftuy aUei)n<br />

unb lontter glalub gefnc^t luirt; benn \o\ä) eiempel folt ber 'Jlpoftel el)gen fel)n.'<br />

»iniiii -1, 8 3.U e I a b e i u o n bei f d) n i b i c i) 1 1 e n D l) r e f l e li b c i D u n b e n W e g.<br />

(5 1 1 1 i d) n b e i f dj n i) 1 1 e n ^ h) c l) g e P o n ben b e In m c n unb ft i n In e^<br />

t e n f i e \) n n ben In e g.<br />

Sifec flel)bci finb cvempeQ bcr pQtrinrd)eu unb piopl)eteu unb geid)id)te<br />

nufe beut aÜten tcftanieut; benn, luie mpi l)oren Uierben "', ba5 nold, bau nor<br />

bergieng, bebentt bte £)el)ligen für (FljriftU'J gepurt, bnrc^ tnildje bie prcbigt<br />

l)in uettten teftanient nnb ber n^eg beä glaluben§ t)erlid) gefd^mudt unb geprebffet<br />

;; unb jM] iiod) jelbs '»'* 4 mxem a* s bleibe Lu'—I.o' n bifcnt f.'*<br />

131 15 iHicl aber n.str.] «Ibcr i'iel uolct? usv. = r. /,,i'^ ifi ®igel bie /,«'*<br />

/,(•"* : 4 1 Kot. 4J 2 Cor. 2 glombeu] (itaiit'cn unb 2 Cor. 4 SBiv Jircbigcn nidjl ims (clbö<br />

ionbctn 3l)eiuin K^rift. ba§ er ber öcrr fei), »ir ober einer Mnedfjte. .'' bribe in ;o/;i' "Jlbcr<br />

/lis jcljn] ?lbcr bis ift bisfter alleg Bcrterct burd) ben Sapft unb icine Scctcn. /h'/.-'i!». .s ®ijit<br />

///» filalubenS], bas ticiber breiten aufj ben lueg, ift bns Wir joUen (h)ic i^t gefaflt) bem (5:senit)cl bcr<br />

"Olboftel nad), anctj mit nnjcrm licfentni-3 »ab alte tmierm leben (^liriflnm eljren, ,(icrcn »nb ii^nini-fcn,<br />

jltjo iivi mir alleö rliiims bcr iDciStieit, Ijciligfeit, nn


tfonngcliiim (im 1. 'Jlbnent^ioiiiitiifl OTnttl). 21, 1— 'J. 50<br />

aiijiii. 4. ut.<br />

*>^ai .i.'r<br />

'^ ,. .. :Hm.'.i, 1.'111.0.<br />

inirt. iHlfjo ttiiit l^aiihi-?, ba er vlDraf)am, :S]aai. ,sacob, ,\tcm 'IncIiii-j,<br />

öaram, iinb .'öcbr. 11. oiel patnarc^eit eiinfuvet tjum ej;cmpcl, ituo bclucioi^ ;i-;iri->„<br />

bamit bcii c^lalD'6en unnb bie t^lclobicvn flutf '""'rt mei)ftci-lid). 'Mbcr bic<br />

t5loel)flc bcuttcn ' bie jpriici) ber proptieten, als bißer aiid) cDiiev ift, i)ii bifjcm<br />

5 ©iinnc^elio, bic iiit {)iftoticn obei ejcmpel fiiib, fjonbevii fiotlic^e tiuiagimg; bic<br />

budjcr bei Propheten finb bie betome, bie bnrau^ beut nolcf foldje fpiiidjc<br />

pl•cbi(^en , bie {)a»t)en liluciige ah unb ftralucii fie i)nii bcu lueg be§ ^'t)riftlid)eii<br />

glaröbeiiö.'- ^ot)"»- '- ft^ieubt, eo feDeii palmen|mci)gc geloefeeti. (5-tlid)\Hiii i^i.-i<br />

tf)un ba^ii, loci)! eB am oleberge gefc^et)en ift, eS feiieii mä) 6le|liicl)gc gelnefl,<br />

10 uiib ift nit itnglelnblid), ubS tvd bie Pfuaiigelio nidjt melbcn. '•^liife bcm allen<br />

fe()eii liUji-, luie el)ii b*l)viftlidj Cniaugelifdje picbigt, bic beii laiitterii glatubeu<br />

unb ben redeten rteg levet, foll gcriift feim; fie fol (StjviftuÄ imnt am erftcii<br />

f)abeu, ba-ij er ben ?U'pftoIn bcnlt)t unb fprid)t: ®cl)et liim iinnb lofect unbajaim ai.a<br />

bringt lier, barnad) ber 'Jlpoftel 9eid)id)t unb cxempel ba^u tt)un, alc- bic mit<br />

i:, 6f)ri^u§ tuort unb loerd ftinnmen; bas finb ber "'Jlpoftel !lei)ber: barnad)<br />

foEen anß bein alten teftament audi cyempel unb fpruc^ gffi"-'t lucrben, ba-?<br />

finb bes ooldfs flel)ber unb bie IjtoeDge, ba» alfeo nufe bcDbeu teftamentcn<br />

ipriic^ unb crempel beui Dolcf eiingctriebeu inerbcn ;<br />

baoon<br />

fagt 6l)riftu«<br />

'IRatt. ]•'!: @lin gelerter id;rei)ber i)m ^mnelreljd) ift gleiid) ci)ncm tialDBöatter.n.mii. li, .sj<br />

io ber ba furtregt aufj fel)uem fc^atj 6ei)bc, nelueS unb aütcö: baö bcbentteu bic<br />

|too lippen be§ munba, bie |li)o jpi^en am biffd)üffyl)utt, unb llneeu bcnbel<br />

()l)nben brau unb öicl met)r figuren. 3tber i^t ift ber tel)neö me^r für äugen,<br />

ber teuffei toirfft burd) bie ''^^apiften fd)liicfel unb ped) l)iui beu Ineg, rel)tt<br />

felb« auff bcm efeü unb l)ott ßbriftum Dortrieben.<br />

25 Sa» aber §o eben^ palmcn|tDel)gc unb oIe|Uici)ge gcucuuet finb, ift nit<br />

un urfad); palmenbatüui ift ber art, rtenn ein bald brauf; uiirt gemod;t, fju<br />

lucljc^t er feljner laft, §onbernn ert)cbt fid) iiubcr bie taft." Sas finb bic<br />

3 gutten />«'* S/y getocBcn /lU getocft fehll Lu"<br />

f.n^*: I0I-J4 »AHB his Uottricbcn ff-Zdi :'.'}<br />

ift iiiti ift auä) nidjt 2(> urjod)! utfad),<br />

äciiii cö ift bamit bejcigt, it)o§ baä Bcfcntnis ift, unb wo? öon (5ftrifto fol gcUrebigt unb flcglcubt<br />

loctbcn. bolcfcii gemodit loirb JT'ßo, Vi %ai ftiib ins mcltl "Eaviimb Ijat man 'Jialmcu-<br />

iwciflc f)cttn unb .(iönigcii fut getrogen. Wenn fie gcfiegt l)attcn unb 'Jrtiimpt) l)ielteii. "Jltjo and)<br />

Olc,itDcigc tragen, ift gcloeft ein jeic^en ber Diitcrtlienigfcit, jcnbcitid) ben, bie gnabc »nb (riebe<br />

bcgcrctcn unb baten, toic ba# bei) ben ".Utten gemein geiocft ift. %X\o Ijaben jic mit biefem gcprcng<br />

gegen Sdrifto, gejcigt, bo§ fie jn anucmcn all Iren .^errn Dnb .itonig, uon ©ott gebeben i!j (luic<br />

fie bcnn mit item gcfc^e? Dnb glütf münbit^cn bejeugcn Sil? einen ficg^afftcn »nb unubetH)inb=<br />

') = bedeuten, vgl. .S. 3,5 Anm. 6. ') Vic Glossa (»dinaria zu Mark. II (der Ptmdlchtelle zu Matth. 'JJ) nennt Hicrarnjimi.^<br />

(ils Äuxlcfier iit diesem Sinne *) B: peculiarit'T. ') Vyl. iws ,.\nnchcn iim '/linnnr<br />

dw liekamUen Worte: „Recht tcie ein Pulmenbawu über sich steigt, hat ihn auch Welter<br />

und Keyen gebeugt'.


CO aibumte'poftiae 152-2.<br />

fpnidj iiotlidjcv uinrt)ci|t, i)f)e meliv man fic biurft, i)f)c l)ol)cv fic cmpovact)cu,<br />

ßo bit aubcrft fcft biou cjlelubift, unb ift cDti iiiuibirUnnbItd)e ftcvrfc l)iiii bcii<br />

iDortteii, bns c§ luül pttlmcn|tiici)fli.' [)el)ffen iiiiiflcii, iinc 'ipnu=|»i. &i|luä Sio. 1:<br />

jKöra. i.L.'Sn.i (Suniigelium i[t ci)n trafft goti'S jur jelicEcijt bcm alelnbigcn, bie pfortteii<br />

'jjfutti). 16, 18 bcr lieüe üormugeiifj uit ubiiluclbigeu, al§ (v£)ri|"tu§ JQflt lliott. Ki. Sobt, s<br />

fiinb, t)elle unnb aüe-j ufaeü mu^ bafui toeiidjcii, ober nur crfjebeu, feo fidjö<br />

balütbcr leget. Olel)liiei)ge finb fic baniiitb nenemictt, bnc- c« fprüd) fiiib ber<br />

giuiben, bari)iiiicu gott jepne bavml)ei-|idei)tt iino üoi-tjciiffeii l)att ; btiimb<br />

mndjen fie btc feelc gar littbc, jetiffte unnb frolid), tnic bo« lel)plid; 61c bcni<br />

i.iVüics.n [i-ijtic tl)ntt. I'üi' gnebigc tuort ' unnb ^uff,^ (Vuaiigelium ift bebeutt Oxni. H, >"<br />

ba bic taU'bc am abcnt brad)t nun i)t)rem munb cljncu olcl^mcligc mitt grniieu-<br />

ben blettcrnn i)nn bic ard^cii ,<br />

ba5<br />

ift : ber liei)Iigc getift burd) bcr 5lpüftclii<br />

munb bracf)t baS guangelium Dnu bie fird) am cnb ber inelt.<br />

siatii). ai,'.i'S:'ic fdiarcn, bic r)üvt)ergi engen, unb bic nadjfolgctcn , fdjriclien<br />

unnb fprudjen: •'gofiana bem ßon Dafib, ©ebcncbcDctt ift, ber '••<br />

bo fompt ijnn bem na nun gotti».<br />

.iptbi. 1.1, s ö. I^'aulus \ieb. 18.- fpric^t: 6l)rtftus giftern, £)eutte, unb iin cmidfepl.<br />

'Jütc, bic bo feiig Inerben Pom anfang ber IncUt big anfe enb, finb unb muffen<br />

(5l)riften fepn unb buri^ ben (5[)riftlirf)en glaloben feiig luerbcn. Xarumb<br />

i.soi.10,.1 ifpvidjt ®. '.^^aulno .1. (5or. K»: llnfier netter l)aben eben bicfelbigc fpepfee geffen<br />

aüii.8,...-. mib benfelben traue! trundeu. Unb (^"l)riftu-3 >l)an. S: l'lbral)am euir uatter<br />

batt nu'i)nen tag gefebcn unb t)att fid) gefreluet. 'Jllfjo bebcutten t)te bie fd)areu,<br />

bie furl)crgel)eu, alle (^firifteu unnb bcpligeu für C^t^riftuä gcpurtt. 5)ic aber<br />

iiadjfolgcn bcbeuttcii atle bepligeu uad) (^l)riftuv gepurt ', fie glelubeu unnb<br />

Ijaugen aUe an eiincm tstiriflo. JDcne babeu feiin |u!unfftig gelnarttet, bifee s---<br />

MjJö 3;ie iiftaren "' jetjnc ,)iitiinfft /.o'Jai'<br />

lid)cii .lieilaiib, Süiib fid) jm uutcrtlmii bctcniictcu, unb fluabc Ufli im Uidjtcii. l'Uio jol bicjct PliriftiiC'<br />

in oller l«fU gf^rebifl' unb betont lücvben, bog er jel) ber toiegfiofftc oniilierluiiiblicljf .ftönifl, mibcr<br />

Snnb, Sob, ici Senffelv unb ollev Welt flclDolt, bener. hie unter ben jellicn ciebriitft unb fle^ilojit<br />

mcrben, SSnb ein ic)fd)er .^lerr, lie») bem fic eitel gnobe unb linrnilicrliigfeit finbeii unb jndjen follen.<br />

al§ item ttclucn *JJriefter unb ^JJlittler geflen Plott. So ift oud) boö luorl beä (iimngclii »on biefeni<br />

.(Jonig, ein »ort bcr gnobe unb boiniftcrtiigfcit, meli^fe UnB friebcn »nb »erjiinnng Ijringet uon<br />

®ott, ®0}u ein »nuberiuinblid)e trofft unb ftctdc, wie IJouluS 3Jom. i ba§ (änongclion nennet ein<br />

Irofft (iiotte? yir feligfeit ben gteubigen, unb bie pforfen ber ^leDe nid)t »ermngen bie fcl6e }u<br />

ubcrttjcitigcn, wie ßt)riftus fogt '•JJlattt). 16.<br />

') Ji: verbuiii gialiae. ') VVy/. .V. .57 Anni. i:. ') Die (ilossa (yrdinariii zu,<br />

Mark. 11 sagt: piiiocessit iudaiiii.s jKjpiilus, seculuh n.st gPiitiÜB, ot quin. oninL-s, qui<br />

fidele.s .sunt vel fueiuut, in Christum crediderunt et credunt et qui praeeunt et qui<br />

sequuntiir osanna clamaut.<br />

-j"


(Hiniicjeliiim niii 1 'ÄbBoiit^foiiiitoci. fliottl). :?1 1 H. (",]<br />

l)abeii i){)n imn uovgangen gelitten nnpiaiißcii ,<br />

banniib<br />

fingen fie allciampt<br />

ei)n liebtin, (oben iinb benebeDen gott Dnn (^l)nfto; beim \in]x aud) nidjti?<br />

anberj nuigen got geben, benn lob unb banrf, flintemal ba§ nnbcr alle?' nn)v<br />

Don i)l)ni empfangen, e» fei) gnabe, loort, Uievcf, (Suangelium, glolobe nnb alle<br />

i bing. TiaS ift aud) ber eiinigc, red)t, ^'(jriitlidier gotti^bienft, loben unb<br />

bancEen, tote p§. 49. fagt: ^Uuff mid) an, fjo etboie irt) bid), nnb id) t)elffe'-i'". >'<br />

bi)r, §0 e()riftu mid). .'c'<br />

äßa?' ift aber ba«: söofiana bem f5on Saotb? bac- unntt v^ufiana Ijabeii<br />

fie genommen au^ bem .117. pfolm, ba alßo ftett: lUd) gott ^oftano, l'l(^ gott -4*1.1 i.h,'-'^. •-'


(52 -iltnieiitÄpoftillf <strong>1522</strong>.<br />

nennen fie ofanua. ©ujannn ift ei)n loeijbevname, l)ei)ft ßo niel al'3 ci)n ^of;e '<br />

Ijulclit fnven bie tollen iBifjdjoffe |u, bit aufe ber Sauffe ci)ii affenfpiel'- ge^<br />

mndjt l)abeii, tcnffen glocfcu nnb aütcrftelin ' fuv gvcfier unfiinnirfelitt nnnb<br />

ufuneu bie glodfeu ojanua.-' '?lbev laß fnven bie blinben lei)ttcr, un)v foUen<br />

l)ie lernen, bn-j loiii: and) .^ofiannn nnb l)a!.ielmua "'<br />

fingen bem fjoii Tiunb<br />

mit biffen fdjaren, bo^ ift, baä Uii)r gludf nnb l)ci)l Kninbfd)en bem vel)dj (^'Ijvifti,<br />

ber t)ei)ligen Pljriftenlieiitt, ba« gott inoHt menfdjcnlere abetlinn, unb alleim<br />

(iliriftnm Inffen niif;ern tonig fei)n, ber aUet)n bnrdj )et)n (.vnangelinm vegire<br />

nnnb nn-j feijn fnüen felm liiffe, hai Ijelff unü got. ^l'JJiCJSL<br />

:Küm .1.4 13 iw.&iji Vim anöiTiin faiitaij ijni ?töliciit ^pifhM lo<br />

iSoiiia. 15.<br />

Rieben brnber, nllee- UmS gefdjrieben ift, bn§ ift nnS tor Inre gefdirieben,<br />

-•^ cinff bno UUjv bnrd) gebnllt nnb troft ber fdjrifft l)offnnng bnben. Vlber<br />

gott ber gebnllt nnb be« troft§ gebe cnd), boö l)t)r clnierlel) nnternnnber ge^<br />

fininet fetitt, nadj .'vsljefu d^tjrifto, nnff ba-s nbr eimmntig nnb eDnmnnbig prei)f?ct 1.'.<br />

gott nnb ben imter nnfeer^ l)errn 31)^1" ^^jrifti. Tarnmb nempt endj nnter=<br />

imnber nn, duie eud) ('»"briftuä l)att angenommen) gott |n et)ren. 3)enn id)<br />

fnge, baö (Sl^riftnö ift el)n biener gelnefjen ber befd)nel)bnng, umb ber U)art)el)t<br />

miUen gottie, ^n bcfeftigen bie üorbeiiffunge gottio ben üctern gett)an, bie<br />

lieliben aber prelifjen gott nmb ber bnrml}er|irt'ci)tt loillcn, mie benn gefdjrieben i'"<br />

ift. 2)arunib »tili id) biir, berr, befennen nnter ben t)ei)ben nnnb fingenn<br />

uon beimem namcn. Unb abermal fprid)t er: AVt'H'ct end), iibr t)ei)ben, mit<br />

fel)nem luild. Unb abermai: fiubet gott alle l)Cl)ben, nnb erljebt l)l)n nUc<br />

Holder. Unb abermal fpridjt ;;^vfaia»: @§ »üirt feljn ber ftain .^scffe, nnb ber<br />

erfteljen Inirtt Im regirn bie l)el)ben, l)nii l|l)n loerbcn bie be'lben Ijoffen. Vlber<br />

gott ber Ijoffnnng erfnlle end) mit aller freube nnb fribe bnrd)-j gleiuben, an ff<br />

boi l)^r nbirrel)d) feiitt im ber boffnnng bnrd) frafft be-? beDligen gel)ftiy.<br />

/ e>jn CJ.) fehlt /.u'* :i altot //«'' rJ fexl dn- Kplslcl nac/i V. hin i.v /.n'<br />

lnvc| (crc ''/'*<br />

/.u": l-iff. Text = i'. hin -IS<br />

'I Vgl. du- inlerj/retationes nomnmtti l]el)raicorum : iSusaniui lilimn vel gratia.<br />

Khenao llieronyiiijtn. J>te VeriraHdliiny iler Lilie hi eine /io.fc inl irolil ein (rcddchlnis-<br />

/ehler <strong>Luther</strong>a. ^) B: lndi(,Tuni ijuoddaui histrionicum. ^) /?. anis. ') Beispii-lf<br />

fidlclter (ilocktn siehi- bei<br />

/-'. Michael, Über Ghwh'ti, naiiientlich (Ifiitscln-, im Milteliiltrr<br />

(Xtnclir. /. Knlluil. Theologie Hr, (nni), S. iß'. Vql. auch ./. H. Sehnegruf, Kurze (ieachichte<br />

der Kr/indmiy der (Hocken etc. ( Verhandlungen den histor. Vereins für Oberpfalz und<br />

l{ege.n»burti IM. U): Jjeh/ehll, Otter di-n (rlnckenHamen Siisanna {/Axchr. d. IV?-. /. thüriiai.<br />

(Jesch. n. AUcrlnmskunde Bd. 17). j Vgl. 6'. (U Anm. 2.


ffpiflel nm '2. MbBeiitäfonutnti. ^Höm. In, 4 — 1.^. 03<br />

6§ i[t gutt fc^cl)!!', ba^ ber nit Diel Doii '^aiüo üovftaiiben, bcv bitje<br />

Sptftol evQUBgeid^mjtten f)att. ör ()ebt tju l)od) iinb ju lUibbrig an, baö<br />

cvfte teiili, ba§ bo fogt: 3Ba§ geidjrieben ift ic. get)oret ju bcm uovigcii tejt. '«»m. i.m<br />

6r folt bo angefangen l)aben: '.Hbci- gott bev gebullt jc. Darmnb baj Uii)r ^>.v>in. i:, is<br />

• bifee gpiftel orbenltc^ - nnb flar Uürftel)en, foUen lüi)r luifienn, haä bie ;)iünier,<br />

t^u ben S. 5Paulu§ fc^reiibt, rtaren ei)n| tei)l-3 auß ben ouben, ct)nfe telilc auf;<br />

ben f)cl)ben ju 6l)rifto bc!cvet; bcnn ju bev jeljt lüaien iin allen latiben, iün=<br />

berlid; ju 'J{om, uil ^hm, loic ba« 'Jlct. 17. luetiüct. %ii nu bev ^Ipoftel'Jivivir.'-is.<br />

fie l^attc \)n ber ganzen eptftell uäjt geleret ben glalnben unb gute luevc!,<br />

1« tljutt cv nu ^ie am enbe bev epiftel etlic^ üovmannug, ba-S ev fie i)m glaluben<br />

unb guten toerdfen eiintved^tig bel]ülte, tjebt auff bie uvfadjen, bie ha niod)tcn<br />

unet)nidEel)tt anvic^ten unb bie ei)nicEel)tt be§ gel)fte§ |iuvtvennen, unnb bev finb<br />

ljh.10, toilc^e and} nod) ^euttige» tage« nnb aUetjeljt faft'' ftveben luibbev bie<br />

etinideljt beä gciiftic-, Inibev ben glalüben unb gute merd, bavunib mtjv fie felicn<br />

1^ unb löol mcvdEen muffen.<br />

S)te erfte tnar bifee: S)aä ettlidjc aufi ben ;5uben betevet, ob fie Inol<br />

l)oreten, hah lim nelüen teftament atletleii fbelißc, tage, tleiibev, gefefj, pevfon,<br />

ftett unb gepevben"* fvei) finb, unb aüeijn bev glalobe fuv gott fvnni niadje.<br />

unnb ba§ gefe^ öon flet)fc^ unb fifc^ effen, Don feljten unb tleijbevu, Don ftetten<br />

-"' unb gefeffen loeve gantj abetl^au, fjo luave boc^ i)f)v fc^tüad^ gclinffen unb un=<br />

-"•<br />

Doltomenev glalobe auß langev gelDonl)el}t noc^ J30 l)avtt beftvidt, ba» fie<br />

']olä)n fvel)^el)t nit t^uvften bvoud^en, l^atten fovg, fie funbigtcn, ttio fie anber-r-<br />

tl)etten, benn 6ißf)ev gelronet rtave. Deffetbigcn glei)d)eii bel)be, l)el)ben unbwum n.jff.<br />

3uben, auB bevfelbigen tvand^ei)t ', tl)uvften" nit effen Don beni bvot unb<br />

flel)f^, ha^ ben abtgottevn geopffevt tuav Don ben unglembigen, ob-5 lool fvei)<br />

auff bem mavdt fepl idov unb Dovfaufft tuavt. Sie nieljneten, lüo fie eh<br />

effen, t^etten fie ben abgottevn bnmtt eiin eebvc unb fietten (Sliviftum Dov^<br />

leugnet, ßo es hoä) i)nn bev lDavt)el)t nid;ts inav, benn alle fpei)^e finb veiin<br />

unb gutte cveatuv gotti§, el l)a6en fie ^epben obbev ( SIbgottern 6" i« c§ fehlt Lu'*<br />

Im": 10 Betmonungen 2-4 ftanihe^tl id^wad^cit<br />

') B: Cläre ailmodum aparet. -; B: ordine suo. ') = lelir. B: admoduiii.<br />

*) B: ceremonias. • B: ex eadem iniirmitate. ') V: iion audebant vesci. ') B:<br />

daenioniis. ') B: perplexos.


(34 XUblietit^poftiüf 15-J-2.<br />

ba§ t>if;e ßo frei) fiircn, funbten fic tuibbcv folgen noc^ bnfiDnbeii üIcDbeii.<br />

Solten fie folgen, feo ftunb i)l)v Idjlimd} iieliiifjcii i)ni lucflc unb f^irarf): (^-i ift<br />

funbe, ti)ii cä ni(f)t; foUten fie nit folgen, fjo ftnnb e-3 nbev' l)in luege unnb<br />

fprod): Du bift Eet)n (s"l)riftcn, benn bu tt)ueft nid)t luie bie anbcrnn b'tiviftcnn<br />

tf)un, bel)n glalubc mufj nit vedjt fei)n. @i()e, nlfjo funbten fie luibbev t)l)nbev<br />

fic^ nod) für fic^-, une fie ttjetten, ^o lieffen fie luibbev i)l)r geluiffcu. 9hi ift<br />

lüiber ha§ getniffen t^un eben fio '-Pt, .f)iiil oiel, al§ loibbev ben glamben tf)un<br />

unb fdiltieiiid) funbigen.<br />

fflüm. ir., 7tf. giii leret 'ipnnlU'- [)ie, bn? man iold)e fd)linid)e bulbcu unb trogen foü,<br />

nnb nit f]o rond) ^ mit i)t)n foren, fionbern injn liel)ttlang l)QUten Uia§ fie<br />

bnlten, unb mit l)t)u fd}U)ad) merben, iiub nit jotd) unei)nirfei)t tun glambeu<br />

iinridjten umb effenc- unnb triiutcno ober i)vgent eDuf; tiel)tlid)en binge millen,<br />

bif; bn-o fie nud) fterder inerben Dm glaliiben nnb i|£)re frel)l)el)tt ertennen.<br />

Tod) biflt ber ''Jlpoftel nnterfd)el)b ijnn biftem l^nnbel, nnb leret nud) bicfelbigc,<br />

nemlid) alfjo, ha» litDeiietlel) nu'nid)en l)n bif;ev iad)en an^ufcl^en finb: föttlid),<br />

bie bn fd}Unid) finb i);n glnmben, üon benen i^t gefagt ift, Don tnildien ciud)<br />

aUei)n i. '^nuluy bie rcbct. ®a§ finb gute, frum, elmfeltige teutt*, bie eS gern<br />

beffer tbetten, ino fie Uit)ften obber funben ,<br />

finb<br />

nitt boUftavc!'' i)nn l)l)rcm<br />

fl)nn, C5 gepriemt i)t)ii nidjt'j mcl)r, benn baö l)l)r getoiffen unb glottibe tjn<br />

fdjltiad) ift, tonnen nid)t cranfttretten auß bev elingefeffen lere unb geUionbei)t.<br />

2)ie anbern finb Ijnllftarct. bie nit benuget, baei fie felb nun fpld)em Innnbet<br />

faren, f;ünbern fic treiiben bvnuff, leren unb füren bie nnbern nud) b'""'^!".<br />

geben für, eS fcl) feo red)t unb muffe alfjo feljn, lootlen und) nit binen bie<br />

red)tc loarbeiit (•'»briftlidier frel)bel)t , f;onbfvn<br />

ftvetiten baloibber; bno finb fie-<br />

bie ei)n urfadj finb, limrumb ibene fd)mnd)fiub: benn mit foldjcn l)l)ren leren<br />

uorfeeren* fic bie fd)limd)cn geloiffen nnb Dorftrirtcn fic; bnä fie met)ueu, e§<br />

muffe nlfjo fel)n, b'ibcn luft brennen, hai- fie bie eiinfeUtigen gemiffen nlfjo<br />

2it. 1,14 ji. unter fid) bringen nnb geborfam madjen. "ibn benen rcbct bie .S. ''•^auluo<br />

nid)t. ^a, er leret nnberfjtoo, boä man fid) bcnfclben mit nüem Olebf? ent=<br />

gegenfetjen foll unb nütjclit bns loibberfpicl tbun. Sit. 1.<br />

X'Orumb ift pnn bifjcm ^nnbel tepn beffer rcgcl', benn bie liebe, nnb bu<br />

muft tjlDifd)en biffen ^tiicperlcl) meufdjen b'i"belln, tnie bu lüoütift bmibelln<br />

tjliiifd)en Inolff unb fd^aff. trenn ber ttolff haö fdjaff bi| nuff ben tob biffen<br />

bette, unnb bu furift t^u, Uuirbift Ijovnig nuff bnS fd)nff, unnb gebft für, es<br />

fcl) unrecht, haö ea bie Uninben Ijnbc, e-s foUte gefunb iel)n unb luouiigift t'5<br />

I fvel)| ftedö /.;''* u idjiDad^en (l*—l.n' i:i ba§ fe/Uf<br />

/,»


(»piftcl am 2. 9Jblient.Moiintng. SH5in. Ifi, 4 -la ß.^,<br />

mit getuatit, bQ§ e§ beii aiibern gejunben fdjaffen follt folgen ^u imnibe iiiiub<br />

|ii ftoU, bu luolteft \]iim niti^t ci)n befeonbei§ madjen ', \vn tootlt iiit fagcii,<br />

bQ§ bii iiuftinnig lucrift? bno id)aff luiiib fageii: fvei)lirf) ift-j iiiiverfjt, bno id)<br />

tmiiib 6i)im, iiiib folll Uml gefuiib jcl)ii, aber ^oiue mit bem, bcr e» tl)Qu l)att,<br />

iinb £)ilff ml)v ^uv geiunb'^el)t. @i^e, alBo foHten bifee ^K'omcr aiid) t[)nu,<br />

mit allem ernft loiberftreben ben lerem iiiib iroffteii, aber bic idjlinirijeii iiiib<br />

uoriclierten geloiffeii Poii folc^cr lere" joilten fie aiuteljmeu, uitt trei)beii und)<br />

ititr^cn', feonberiui mitt miifirn* [jeiileii iinb fold) lere auBtreljben mit ber<br />

tjCDtt, unnb fie ijnnbec' laffen unb mit Dlju ballten, rual fie bietten, nnb fie<br />

nit tjrre mad^en.<br />

äÖielüol nii bi|er l)anbel lengift t)att ouffgeljoret, bation t)ie ©. i^anln-?<br />

rebct, unb hah gefe^ '"JJiofi lion effen, trinden, !lei)beru, ftetten' ic. niimmer<br />

Dm broud) ift, Bo ift bod) an felm ftntt uiel el)n ergerf; fommeii, ha^i bifjc<br />

lere i|t uiel uottiger ift, benn fie |u ber ^ei)t Inar: benn itit ift i)nn aller<br />

iDeHt burd) ben iöapft unb geljftlidjen ftanbt ei)n fold) lüeßeri angeridjt mit<br />

menfdjenlere ,<br />

Onn<br />

effen unb trinrfeu, tlel)bcn unb ftetten, tagen unb |ei)tteu,<br />

perfou unnb ftenbeu, gcperben unnb locrden, bas fdjicr utemanbl fan ci)n<br />

biffenn effen, el)n tropffen trinden, ia bie augeii aufft^un, e§ ift el)u gefc^<br />

btuber gemad)t unnb bie frei)t)ei)t genommen, Honberlidj i)uu ftiffteu unb<br />

flöftern, geben allefumpt für, man muffe fic^ alfjo flei)ben, alfjo befd)eren,<br />

alf50 geperben^ bie fpeljße nit effen, ben trand nit tvinden ?c. ober fei) fuub<br />

nnnb unget)orfam, t)aben alf3o bifeen ge[)orfam meufd)lid)cr lere ertjabeu, baS<br />

man feim bing l)ot)er ad)tet, benn bifjeu gc£)orfam. Unb bie mund) unb<br />

nonnen benfelbigen gel)orfam |um gruub unb cdftei)u i)l)rer get)ftlidel)t ballten<br />

unb bolüen brauff l)f)rer feelen felidel)t. .S^ie hjill niemanbt bie äugen aiiff-<br />

tbuu unb fel)en, ba? eS eiittel mcnfc^en tid;t ' unb lere ift, bie ba fangen bic<br />

feelen, fc^luadje gemiffeu madjcu, (^"l)riftlid)e frei)t)ci)tt unb glamben Porftoreu<br />

unb nur bic "^etlc füllen. toolffe, o molffe, o tnolffe, lüilc§ ei)n gretülid),<br />

fd^redlid^, mbrbcnn, murgcn, Dorterben, ift bi^ incBcnn imn aller Iticftt! 15§<br />

ift nie bal)l)nn fommcu i)un bißcm t)anbell, bafj man ber fdjtuadjen geUiiffen<br />

loerc geluar luorbeu ; benn niemanbt tjatt batnibbcr prebigt noc^ gctban, baä<br />

iid) bie fdihjad^en bitten tonnen ergeru, fjonbernn luer eraufetretteu ift\ ben<br />

batt man öorbompt abtrunigen, Porlauffenen mund), uorleudeten (?{)riften gc=<br />

/ Wunb) getounb Lu'* 7 »etfe(e)tten O" in Icrpn f.n'* fleibern /,n'* Jl bic]<br />

bitje /.»'* Sl baä| be§ Lu^*<br />

Ah'*: 26 tid^t) flctili^t<br />

') B: non esse consilium, ipsi peculiarem curam impendeie. -) li: sauciatos<br />

ipsorum venenata iloctrina. Don jolc^et (ete fiekörl aho zu öotfc()ettfli. ') ll: tion<br />

urgerenfc aut praecipitarent. ') B: sniisim. ') B: loeis. ") B: iwtis cerpinoniis<br />

iuserviendum. ') B: cominentutn. ") B: sed si quis ab illa pernitiosa obedientia<br />

resiliisset.<br />

ieutJier-3 aöettc. X, 1 u 5


6G «bDEnt^poftillo Vy22.<br />

jcf}ol=,a3l. .g>4| teil', itnb lUj'o mit ^ettJaLit bic jctjaff nic{)t allciin acjcfjltiec^t,<br />

Boitbcrnn i)nn ber wolff vadjen getrieben. be-S ^oviiß, o be-o giDinmenB, o<br />

bc5 uu>tiillen5 gottlidjer maieftet!<br />

5il)e, roenn nu gott iei)nc giiabe gebe, bn-j folcijo aliec- crfaiibt imirbe,<br />

luie es lauttev meufi^enfiettell, gewaUt luiiib unved)t ift, ba gott iiidit« öoii 5<br />

gepotten i)aü, uniib fieiigeii ett(id) an, bic llieffen, bie gcpett, bie fleiibcv, bic<br />

jpei)B aiibeiiö braiic^cit, beiin bißtjer geivoiiet ift, iinnb luolltcii fid) (ü)riitlirf)ev<br />

fteli^eijtt iiad) beni (luaugelio ^aliten, ba umrbeu fid) biße ^luelierlet) menfd)en<br />

aitd) cvgevn. Tie crfteii, bie ^4>il-'iften, bie Unifben toben uunb Unittenn,<br />

fd)vei)eii nnnb plerren, man mnjje fold)-? l)aUten; mev ee uirfjt l)clit, ber fei) u.<br />

elju !e|er, epn t)el)be, eDn ^ubc, nnnb fei) ber fird;enn unge()orfam, ininb ^0<br />

forttan, ben geborfam ber fird)en auffincrffenn-, bae fie nur bie gelinffcnn<br />

i)ui ftrid unnb tobt bet)aUten, bic cö bafnr [)aUten, e§ fei), Inie fic furgeben,<br />

ber firc^en gcborfam, fjo e« nit mef)r ift, benit i)[)r buberel) unnb teuffellS<br />

jpiel, bamit auc^ üiel t)ei)ligen üorfurtt unnb betrogen, alö Sanct 5iu'if'f''i'§ n<br />

unnb fepneö glel)d)en. Sie anberun, bie frfjloac^en, öie fold) geplerr l)oreten<br />

unnb |uüür alßo geluonett locren, iinirbenn prre, lüiffenu nitt, mit loem fic<br />

c^ t)alltenn fottten, ttjeren bod) uon l)er^en unnb ei)ufelltig genepgt, bem rechten<br />

Ineg ^u folgen. 5lbcr Ino fie bpnn tnoUteit, begegnet i)bn i)l)r gclniffen, foüten<br />

fie bijr folgen, feo ftunb i)t)it pm locgc i)l)r geloonbcpt unnb ber i|^opiften ge= .^^<br />

plerr, bamit p^r geloifjen gefangen, nitt tbnrft erauütretten ', forget, eä tl)et<br />

Iniber fepnen gott. 3Bibberumb folget eo bpr nidjt, ßo forgett co abermal, e§<br />

tljite lüibbcr gott, ben hu fur!)cUtift unnb prcbigft. 2Bo füll nn cim foldj fd))üad;,<br />

arm gelöiffen ()pnn, baruber fic^ alßo ^eiiifen C^briftus unnb ber tenffeH?*<br />

S)a lompt nu bifie lere 5anct '^muli red)t tju maffeu •, bes teuffellC' lere 25<br />

nnb fepner '4>apiftcn ift 011 alle barmt)crljirfept nnb mitlepben , bringt<br />

, trepbt<br />

unb tobet, mit gelualt, man foUc aiiff» eplcnbift abftel)en üou bißer lere, bannet,<br />

malebepett unnb Unrffett bid) oier tauffentt mepl bPimbcr bie belle, tuo bu<br />

nitt augcnblictlid) bic^ abtevift unnb alle biidjftaben mit bem eufjerften tiittel<br />

uon bpr tl)ucft", auf] mildjem toben, aly aufj ber frndjt, erfeniiet man, luer 3,,<br />

;ö Betrogen finb ''' /< roijjcnnl imiftcn t;* i's maiebcljctt) oerflud)! /.«*»" reitüftt]<br />

uorrcirfft /'«'"*<br />

/,w": ; recnn] «0 geben (falsch) i: fiengcn //(> an'i ftlirt) ongefangen -" wollten<br />

l'flili .S/9 würben hin ergern] mögen au^ 3»eierleli menjd^en [ii^ ergern :' warben ffi/ill<br />

II! forden] ^oren IT totxtn] finb wurbenn] werben -JO ftunb) fielet 21 tfiurft] tftar<br />

') B: iino criuiinabantur velut Christianismuni abnegasset. '') B: iactantque<br />

ecclesiae oliedientiam. ') B: nee audet consueta tran.sgredi. *) <strong>Luther</strong> lud hier<br />

und im fiilgenilen jedenfalls die VerhäKnixse in Witienherg im Auge, wo die Ahschafftmy<br />

der Mes!


gpiftcl am i xUbBent5ionntnc^. fluni. 15, 4 -13. fi7<br />

fold^er Icvc meDfter ift. %hn Pl^rifhi? lere tfiutt nit alfen, fiirlnivfit bidfi<br />

iitc^t Bo bülb, ob bii nit muc^tft bid) Bo fi"-"^ tenrfeii imb irfjluiiib 6ved)eu ',<br />

unb {)ett bo($ inot inetii- uv)aci§ ba|u, ßonbern fie fif)et an, ba-S bu nornninb<br />

unb fc^mncf) 6ift. nt)nipt bic^ fvenutlid) nnff, (cvct birf) bic verf)tc iParticiit nnb<br />

frel)tieiit Don allen menidjcngefe^cn, bulbct aber nnb tn-gt bid), ob bn nit bp<br />

balb abftefjift unb biefelbigen furnjirffift, gibt bi)v ^ei)t ba^u. bai bu es levncn<br />

folt abettjun, t)nbeg left fic bid) tl)un, Inic bn fanft ober gelvonet liaft, bif;<br />

ba» bu gefunb mivbift unb bie roavf)Cl)t lautter unb gelüiB evtcnnift. Sarnmb<br />

joH t)n bißem t)anbcl et)n 0"^iiften und) bißer jluc'ocilei) mcuidjeu lnürnel)men:<br />

S)ie fc^lxiac^en fruntlid) untcrnd)ten unb fenntlid) bulben. 2)ie tobenbcu aber<br />

unb plcircnben mit crnft [toiien -, ttiun unb leren nur aQe^ 100-5 ijliu leiib<br />

unb rtiibber ift, laflen fdilncDgen aüev ma-j i)^n lieb ift, unnb auff i)l)i;en bann<br />

^u e^rcn eijne grofie @jeHsfei)geu je^eu<br />

', bü§ lernet alle§ fetin bie (!^f)viftlid)e<br />

liebe, el)n iglic^er looUte ltl)e mit tibni jelber ^t) gcbnnbelt baben. Senn uiifeev<br />

ift fei)ner, feo er mit joldjer fd^rtadjeiitt be§ geluifi'ens liorijrret inere, ber nitt<br />

lüoEt, bai man l)^m ^ei)tt gebe, unb uidjt plot^lid) tj^u abri)ffc*, ^onbern<br />

fruntlid^ Unterricht unb ei)n ^eDtlang bnlbet, nnb ben luotffcn loibberftritte;<br />

brumb tt)utt nn-S 6()riftu5 aud) alßo, nnnb mill, bah efln tglid^er bcm anbcru<br />

alBo tbun jotle.<br />

Sie anber urfat^ ber nnei)nirfei)t, bie S. -^Jaulus auffljebt, ift bie, ba?^<br />

a[te|el)t unter bem uold t^fjrifti bleiiben nnb finb and) anbcrleli id)niad)en<br />

unnb francfen i)nn guten »erden, gle;)d) wie bie elften fd)!iiüd) unb gcprcd)lid)<br />

finb tim gtamben. S)a§ otfeo unter ben Rljriften all^el)t bel)berlel) franden<br />

erfnnben tüerben, imnerlid) l)m glalnben unb gelüiffeii, euBerlid) mm lucrden<br />

unb guttem Inanbel. SBilc^er feiincs (£l)riftu5 null Dorloorffen, Bonbern aUeo<br />

auffgenommen f)nben, bas bie 6^riftlic§ liebe reljC^Ud^ i)abc, barl)nnen fie fid^<br />

übe unb gntti§ tl)uc, unb [)ei)lc unb trage i)l)ren ne^iften iinnerlid) unb cufjerlid)<br />

am glainben unb luanbet. Xiße fd)lüad)en aber finb bic |u!oei)llen ftrand)e(n<br />

l)n öffentlich funbe, item bie mau auff beutfd) nennet lounberlid^e fopff unb<br />

fel|am'', bie ba lei)(^ttid^ ^ernenn, [231. 3i| obbcr Bonft gepred^en an i)l)n fiaben,<br />

bert)albcn fc^rteer mit i)f)n ift umb^ugel)cn, «le fid) benn ba-3 Bonbcrlid) be=<br />

gibt ^mifdjen man unb ttici)b, ^loifc^en l)errn unb fned)t, |tt)if(^en nbirteptt<br />

nnb untertl)anen. 2Bo nu t)ie nit ift biße ®f)riftlic^e lere B. 'I^auli, Bo gel)et ainnd. r, s<br />

c§ alßo |u, bo§ epn iglic^er be-5 balrfen pnn fepnen äugen PorgiBt, unnb fibet<br />

8 ba§ fefih Lu" 10 fteuntlid^ fi* ;:; lafjen unb jc^tDc^gcn /.w'* ;.> ber| bit .1<br />

J'i !e^ne§l feine Lu^* olleS] alle Au'* 2S om| im Ah'*<br />

Au»; /.9 tettiet] teret<br />

') B: etiamsi non possis adeo brevi et .subito frangeie te ip.suni ac flectore.<br />

) B: serio ojipugnet. ') B: obiecto excommnnicationi ipsorum digito inlaini. Zu<br />

(rjeUfeige htercus usininiumj rgl. Grimm, DWih. HI ll'it. *) B: iipfiuc siiliito a con-<br />

suptis abniinperetur. ') B: morosa capitii et hotniue.s difficiles.


08 -.UblifiitÄpDftillf l:V-''2.<br />

nur niiff ha'^ fteifitn \nm fcl)ne§ net)iftcn aiiflc, uiinb fcl)nev bcs nnbcni ge=<br />

predjen bulben loil, Binibern ci)n iglidjer fubbert oon beut aiibern, ba-s ev iiol=<br />

fomen fei); ba beniien fie beim nur öou eljuanbev, iiiib ci)iüB toill t)ie f)l)naufe,<br />

ba5 anber ba l)l)naufe, hai ec- frib unb rüge fitv bcm niiberii t]obe, iinb bev<br />

iinluft iibirtjabcu fei)- -ßcr ahn tan, ber urlalübt bno anhcx unb ftoffets<br />

Hon fid)*, fdjmudt fid; bariioc^'-^ unb fi.n'id)t, ev tt)n ci ber geredjticfci)! Iju<br />

liebe, tüollc nitt bei) unb umb \iä) bo^e leutt luiffen, feouberuii nur frume unb<br />

f^nte menfdien, lüie er tft. S)i| nbel reciirt am meijften Dnn beucn, bie etttnaä<br />

^onberlic^ finb für anbernu'', uunb cl)n erbarlid) leben fureu unb inct)r ivuibe<br />

()übeu benn bie anbernu, bie blasen unb brnften fid), Wa'i l)I)n nit qleijd) ift,<br />

ba§ niu^ ftinden, "bas ridjten fic, baä liorad)ten fie, unb finb aUelni bac-<br />

l)nbfd)e fe^lin l)m l)alui}e/ aSibberumb lua-J l)^u 9lel)dj ift unb and; erbarlid)<br />

luüubellt, ac^, ba§ finb ^o frumme Icutt, boä finb gute frunbt, ^u ben l)altcn<br />

fie [lä), luiffen nid)t anber-3 benn fie fel)en lüol bran, al^ bie bo lie'b f)aben<br />

cl)ttel frumfcl)tt nnb frumnieu. 3Bibbernntb, alfj bie bo Ijoffen eijttel bü^l)cl)tl<br />

nnb büfeen-, feigen aber nit bie teufflifd)en l)iiffart, bie i)m gruub ^tjrS l)cr^en<br />

bür).)orgen ligt, baniit fie i)t)ren nef)ften fjo l)od)niiitig nnb iemerlid) borad)ten<br />

umb feljues gepred^enä linden.<br />

5in ift bie liebe ber tugent unb ber l)a| ber lafter ^lüelierlel). (gl)n l)el)b=<br />

uifd) unb el)n (S^riftlic^e; benn (U)riftn§ ift and) fel)nb ber funben unb l)olU<br />

•4Ü. 4."., » ber gered)tidet)t, Inie pö. 4t. üon l)l)ni fagt'': Su licbft bie gered)tidel)t nnnb<br />

bift fei)ub ber nngered)ti(fel)tt, aber bod) auff bie inaffe", ba» aud) beftel)e Inac-<br />

D.iB!oie.v,,i8^JJ{ofe5 öou l)t)m faget Seutr. ;>!. bilejrit populoä. 6r l)att bie Icutt lieb,<br />

Xic l)el)bnifd) liebe aber unb ()affe, ift dm iiniiornnnfftigc falu, Inirfft l)l)u<br />

uub raffet aufj on unterfd)ei)b bcu menfd)en mit lafter nnb mit tugent. ^n-<br />

grunblic^'' ift fie !el)neut menfc^eu ^ottt, benn i)l)r felb§ allel)n; ba§ merdt<br />

mau babei), benn feo fcrnn unub fjo tauge ber menfd) get^iert ift. mit tugent,<br />

ßo ferun liebet fie ben menfdjen, unb tjeudjt i)t)u an fid). iUo aber nitt<br />

tugent ift obber abfeilet'', fjo lüirfft fie ben mcnfc^en aud) Don fid). S,^o ift<br />

nn el)n 6l)riftlidj l)afe ber fnnben alfeo getl)an, er fd)el)bet |linffd)en lafter<br />

unb menfd)en, bendt nur bao lafter Ijuüortilgeu unb bcu meufd)en tjnrl)alten;<br />

brumb fleucht iiod) fdjelodjt, itod^ borlüirfft, nod) oorad)t fic !cl)ncu luenfdjen,<br />

4 bo§ (l.j\ ber Lh'* r> ouc^ fclUl Lu' Jl 44] 45 y.»t'»* 23 bie felUl O—Iai'<br />

jr, mit (-J.J fehle Im'* 2i) %o fehlt 6*<br />

H2 fie] er<br />

Lu


•'• meiiid)<br />

(*lnflcl um •i/ilbuciit-siüimtcifl. -Iioiii. 15, 4—13. (i9<br />

Öoiibevii lUimpt 1)^11 Uicl mct)r aiiff, gef)et gciii mit lifim iimb, iiimb frrct<br />

alfeü mit i)t)m', bnö er i)f)m tiom laftcr l)clffr, ftrnfft Ijljii, U-iet l)l)n, bittet<br />

für t)t)ii, biitbet iiiuib tregt l)^n, t^utt nidjt niiber», beim toic er luollt, bnü<br />

mau mit iif)m tt)ett, luemi er im i-(lel)c^em gepretfjen tnere. S)enu ci)ii'Pf)riften=<br />

lebt nur borumb, ha-j er ben leutteu uutjlid^ fcl), uub uit bie uu'uid;eii,<br />

fjoubcru i)f)re tafter Dortilge, iüilc^-3 er uit mag t^uii, luenii er uiemnnt<br />

lenbeu linll uod) mit niemant ^u fd}affeu Ijabeu luil, ber geprcd)lid) ift.- fe<br />

luere gar ci)u uerrifd) lucrd ber barm()er^itfci)tt, lücuu bu tuolltift bie t)ungc-<br />

rigeu fpcl)Beu uuiib bie burftigen trcudeu, bie uarfetcu flel}beri, bie Erancfcu<br />

»0 befud^en, unb tuoUtift boc^ nit Iel)beu, ba§ tju bl)r femeu ober um6 bid^ meveu<br />

''<br />

bie (jungerigen, burftigen, nndcten uub frauden. \HtBo nndj ha^ bu luoütift<br />

Eei)u bo|e ober geprec^Ud) meufd) umb bidj lelibcu, merc eben fio Diel, tüo<br />

Inoütiftu niemanbt nuljlid^ nod^ l)ülfflid^ fet)n ^ur frumtelitt. S)arumb laft<br />

nn?' lernen tiic Dun bifeer (Spiftell, bas ei)u (^Ijriftlidjer luanbel uuub liebe<br />

ftett nit barijitu, bais fie frnme, gercd}tc, t)ei)lige menfdjeu fiiibe, feonberu baö<br />

fic frume, geredete, ^eljlige meufd)eu ''JJtadje, unnb la^ ba§ t)t)r crbeijtt uiinb<br />

ubung fel)n anff erben, baa fie foldje leutt mnrf)e, e-s fei) mit ftraffen ', bitten,<br />

bnlben, unnb luomit fie lan. G)lel)d) luie elin ('»tjriftennmenfd) utd)t barumb<br />

lebt, ha§ e§ rcljdje, ftarde, gefunbe menfd;en fiube, feonbernu aufe beu armen,<br />

M fd|tt)ad^en, handen foldje leutt madje.<br />

Sjo oormanet nu bifee ©piftcll bifeer Ijmel) ftüd ber ßt)riftlid)eii liebe<br />

nnb ber groffen guttcn inerden, ba-3 lulir nu^erS neljiften gei)ftlid)e gepred;en,<br />

bel)bc ijm glatuben unb tucnbel, nie allepn bnlben, fjonberu and) anffucfjmcn<br />

foHen, fie t)u l)el)len unb iail'ortrcl)beu. Denn bie baö uit tl)uu, bie iuad)cii<br />

-'» auffruljr, fecten unnb teljlnng, mie liürtjei)ttcii bie fe^ser 3)ona=|3


70 >:)lblinitJ^)oftillf 1:V2'2.<br />

h)cl)&cii Dn fenfftmiitinem fleiift, iiub ciiii iglidjev fifialu brniiff, baö ci iiit<br />

aud) Dorjudjt luerbe. (iniu iglidjcr trage bcä aiibcin Imrbeii, feu crfiiUct \]\]x<br />

(i[)i-il"tiii3 gefe|, baä ift, bie liebe, al§ foU ev fagen: SBiabcn uiib ba§ bo fdjlnere<br />

ici) |u tiagcn an elurcm ncl)iften , follt t)I)r aimelimcii iiunb lüt fiiiiücvffcii.<br />

'Jiit follt t)^v ini| nii l)l)n fud)en, tjoiibevnii buvbcii tragen; beim mit;, liabcii,<br />

haä ift, tiitt tragen, ßonbern getragen Inerben, baS get)oret unter btc engcU<br />

i)un l)t)ent'3 leben. T'od) foE man t)ie aud^ bie unterfd)el|b lialten ber ob=<br />

gefagten ^loeiierlei) nienfdjen, ba§ man bie, feo bo l)alftardf i)l)re jnnbe Dor-<br />

•'.ijaiiiMK, 17 teljbigen iinnb iiit luoEen gepeffert l)aben, niel)be als bie l)ci)ben, luie 6f)rifln>:-<br />

5Jlatt. 18. lerct. ''Mlleiin öon ben gepred)lid)en rebet bifee lere, bie ec- ertcnnen, ")<br />

ba§ unrcd)t ift, uub bodj ftrauc^eün, loenn fie ulir Erandfeiit rnt)rett.' '~)hi<br />

laft uns anff bie (*piftel tomen.<br />

3)öm. i;,.i Sieben b ruber, alle» H)a§ gcfd) rieben ift, baö ift uu§ t;ur lere<br />

gefd)rieben, au ff bo'3 \v\)x burd) gebullt nnb troft ber fd)rifft<br />

t)offnung l)oben. i*<br />

5ln bi^em fturf fott ber G'pifteUfelier bifee (^-piftell nit l)abcn angefangen<br />

benn e-i geljort ^n bem, ba§ uorgebt, barninb limlleu imir^ i)nn feiin orbunug<br />

siom.if., 111 feigen. Der 3lpoftel l)ebt an am fuuff^clienben lapitcl, nnb leret hao obgefagte<br />

ftuÄ ber liebe, bie fid) üben foU l)nn bem gepred^lidieu uuinbel unfeerä nel)iften,<br />

glel)d) Uiie er iim oiertielienben gclert l)atte bie liebe i)n gepredilidjem glaluben -'"<br />

3iüm.i.',,i-i au^erä uetjiften, nniib lauttet alfjo SBiir aber, bie luiir tim uormugen finb<br />

fc^ulbig ^u tragen bie franrfl)ei)tt ber nnoormugenben nnnb nid)t unö felbs<br />

luolgcfaÜen. @l)n iglidjer aber unter un« foll looIgcfaUen fei)iieni neljften Dm<br />

gutten, ttu ferner beffernug, bcnn aud) O'briftue i)l)m felb nit tuol gefiel,<br />

fjonberu \m( gefdjrieben ift: 3)ic fd)mad)en ber bie bid) fdjniedjten fiiib auff a-'-<br />

midj gcfaüen. "Mt§, luoS bo gefdjriebeun ift, baö ift uu« ^ur lere gefdjrieben,<br />

anff ha§ 'm\)x burd) gebullt nnb troft ber fd)rifft, fioffunng (labeii.<br />

Da» finb bie Hunt, bnrl)nn ^4-hiuIuc- leret bifj fturt ber liebe oon bem<br />

gepred)lid)en toanbel un^er§ ne'^iften ^u tragen, nnb finb uuulid) ftardc toortt.-'<br />

üfum. 15, 1 ^iini crften fprid)! er: liil)r finb eü fdjnlbig tju tl)un, uuiljer fompt bie fd)ulb'^<br />

Wi.itij.7,i2,r)n ijiueijffel au| ber liebe unnb auf? bem gefet; lllatt. 7; iBac- ij^r UioUct,<br />

ba§ eud) bie leutt tt)un folten, bas tl)utt i)l)r aud) i)()uen, bag ift bas gefc^<br />

nnb bie propbeten. ^Jhi ift uufjer tcljuer, ber nit loolt, bov man fel)uen ge-<br />

prcdjen bulbct nnnb l)ulffc bcffcru; brumb finb loi)r6 luibberumb fdjulbig |iu<br />

IJL' aud) lurtjt /.»* -'/ 1)111 /cliti /.ii'-' JVJ.I 1)111 uurimiiicii '«v loulgcfaUciil ftavd<br />

jiiib, (oüeii bei idjwac^cii flclucdjUdötcl)! tvogcii nnb iüd)t dciaUcii au uusä jcUict l)olcu /.h**Jai*<br />

= Ü. seil 2H, ebenso im folyendcn Jii flcptelidjcn A<br />

Lw'*: /.ü'W «icBcu 'ns fcfecn fe/dl. .'/ lauttet| ((itidjt<br />

') B: et iiihiloiiiinu.s iiapiiigiint. |iraecipitante ijisü.s eoruiii infiiiuilaU'. ') \';ll.<br />

oben S, 63 am AtiiiDi;/ dieser l'JptHlcl. ' li: verija piaepolciitia.<br />

••><br />

•'"


(*piftcl am -J. aibutiitäfoiiittag ;Hbm. 15, 4 — 13. 71<br />

t[)im cDiicm tglit^cn, unb bei üormugeiibc foft bcii iinliormiiricnbeti tvocim<br />

uub beffcni. 31"» aiiberii, jprtdjt er: 'iÜm füllen uii-5 felli uit tuolgcialleit, «om. im<br />

ba§ ift: loi)r foUen un§ nit gutt bimdEen loffeii, ba§ >ü»)r ettluoä Dovmugcn,<br />

bas iiiifeer nel)iften nitt noimugcn : benti ha§ ift nidit anberc-, beim clju WoU<br />

s gefallen t)aben, bas eijn anber ijuu fiutben, i)m oorterbcri ligt, auff bas er in<br />

iin§ nit glei)d) ober beffer fei) benn luDr, uub gönnet i)l)n gleiidf) feDn nbcU,<br />

auff bac- ev ia ettluag fui t){)m fdjeDue, hai ift hoä) ]u mal ftrntfy unb<br />

gvunblid) luibbcv bic liebe. @lel)d) toie bcr bf)arifeu5 l)m (Suangclio gott "''»"<br />

bandt, bas er nit ift toie anbeve menfc^en, biindt fic^ ßo gutt, gefeUet l)m<br />

• IV fjo tool, ha-j l)l)iu frcDlidj lel)b loere gelnefeeu, bas Demanb neben i)l)m on funb<br />

geloefeen loere. 9hi ftt)e, finb ba-j nit l^cfelic^e menfc^en, bic auberu leuttcu<br />

gnab unnb felidei)tt üorgonnen', luft unb liebe l)aben l)nu i)t)ren jnubcn niib<br />

Dorterben, lootlcn bennod^ frum unnb IjeijUg, groffe fel)nb ber funbcn unb<br />

frunb bcr frumfcDt gefjalten feiin, 'JBa§ Icrct aber 5. ^^auln-3? 9Ht nit nlfjo.<br />

li 9liemant ioll i)t)m jelbs loolgcfaUen unb fid) gutt bundcn laffen, luem beuu?<br />

Sljnem auberu^ foCen M)r loolgefaLlen unb un§ alfeo fteEeu, bal eljn iglidjer<br />

feiincni ncl)iften loolgcfalle, has lolir fdinen gcprcdjeii mit gcbuHt uub fenffte<br />

tragen, unb al^o l)anbeUi, baä er eljn loolgefallen, luft unb liebe |iu unc-<br />

gch)i)nne, nit ßo raud) unb grelülid)-' mit ('i^l. Süjl i)^m faren, ba§ er fid; für<br />

M un» furd)tc unnb lüel)ttcr Don unö tauffe, ni)mmer !el)n gut-? ^u uu§ Dor-<br />

fe^c, unb iDcrbe nur erger.<br />

3a, fprid;ftu: foU iä) i)'^m tf)un ha's l)t)m iDolgcfalle, fjo muft id) i)l)m<br />

~"°"'' '•'•<br />

fel)nen loiUen laffen, ha^ er blei)be iDic er ift. 5tit alfjo, fpridjt ^45oulujs, .'Höiu. i..,<br />

barumb fe|e id^ batjn unb fprec^c: i)m guten, bni el)u iglid^er fid) ftellc, baS<br />

« er molgefnlle fel)nen nefjfteu, bod} nur i)uu bein, hai^ gutt ift, ^u fei)tu'r bi'ffe=<br />

ruug. 5)ian !an l)l)n IdoI ^anbetlu*, ba-i er feljnen loillen uidjt l)obc, uub<br />

bod) ei)u gutten loiücn |u un-3 bel)nlte. 3fft er aber i)l)e fjo Unift ', baö es<br />

nitt l)ilfft loaj man an t)l)m tl)utt, feo laß gel)en; benuod) Ijaftu ßo Diel<br />

tl)an, ha§ bu l)t)m jur befferung ijm guten billidi foltift gefallen, bu fouft<br />

30 l)()n mit ben l)areu nit baf)l)n rcl)ffcn, baö erfe i)lim gefaEen laffc, loaö bu<br />

i)t)m ?tU gefallen tl)uft. *|hiuIu5 fobbcrt auc^ nit meljr benn has bu i)l)m gc=<br />

fallen tl)uft i)m guten p feiiner befferung, loil§ bod) ber loelt uic^t gefallen,<br />

ba§ i)l)r gott feonen eijgen ßon Ijn gefallen ijnn ben tobt geben l)att. 2)orumb aom. is, a<br />

ttienn ^^auluä fagt: ßijn iglidjer gefalle feiinem ne^ften i)m guten, loill er<br />

35 nic^t, bas lDi)r fc^affen foUen, ba§ er bem uel)ften gefaüc, benn hah ligt uit<br />

an un§, Bonbcrn ba» toljr feo Diel tt)un foHen nad^ ber liebe, ba^ c§ hWlid)<br />

>() %u\ '\iä) ju /.u'* i\s lag] to§ 5^11 G* 30 erßl er Lu** So ex] es G* 36 to^t]<br />

m^t A<br />

Jm**: 7 et iiiii fd^eljne] toit bis fd^einen<br />

') B: qui aliis bominibus gratiarn «t l'eiicitatem invident. SJorgonncii also = miß-<br />

ilüHnen, rgl. ÄUnlicIies oben S. 17 Anin. 1. ») B: proxiino. ') Ji: aspere et in-<br />

humauiter. ') B: tiactari naruque putest. ') B: piavus.


72 Äbuciitäpoftillc 15-22.<br />

i)f)m gcfaEcn folt, unb an uiiä lüt bcr fci)l ift, baiS iil)m nid)! c^cfcllt-. alfeo<br />

i.soLiM.ii tcbct er auä) .1. ßoriii. .'J: 3^r follt libermati gcfoUcu iinii aUcii bingcii<br />

glcl)c^ toic idj i)benuau i)n allen bingen gefalle. 2Bie gefiel '4>nnliiö Dbevman/<br />

%o i)t)ni bie 3uben unb t)et)beu tob feiinb iimven? Slber er tljett alleC', ba-^<br />

ijlin gutt unb nuttlidt) War unnb biHid) gefallen folt.<br />

1)a§ nu btfie lere befte trefftlidjer cuugelje', Ijellt er fui hasi crcmpel<br />

som. i5,3 6l)rifti unb fprid^t: ß^riftu» gefiel ij^m felB nid^t; rtic ßo? Sl), ob er tnol<br />

lienlig luar unb üollcr gnaben ,<br />

liorfdjniclit<br />

er nn§ bod} nidjt ,<br />

liefj<br />

fid) and)<br />

yin. iMiiiit guttbundcu (inie ber pt)arijeu5), baö er etloac- hette, boo unjr nit l)atten,<br />

loar l)^m auc^ nit lieb, ba§ tDl)r nid)t§ Ratten unb er alle bing, lüie er bod)<br />

tool t)ette funb unb mo($t tf]un, fjonbern toibberunib toar i)f)m Un)b, ba«<br />

njijr nid)tÄ batten, für ^u ,<br />

unnb<br />

bad)t, mie er mit un» umbgieng, baä lolir<br />

l)r)m gleljd) Sorben unb auc^ fetten ba§ er t)atte unb unf5erer funb loß Untrben:<br />

ba ba» nit anber§ feiin tunb, fetiet er brau alle-? ma« er loar unnb battc,<br />

nam unßer funb auff ftd), unb uorttlget fie .<br />

bainit<br />

ftellet er ftc^ gegen unc-,<br />

ba§ er uns lüoEt gefaücn unb tl)un tuas uns lieb ift.' Unb ift alfeo erfüllet<br />

'Pf. sa, 10 ber fprud) p§. 68. :<br />

Sie<br />

fd)mad)e ber, bie bid) fd)nied)ten, finb gefatlenn ubir<br />

mi($.^ linder funbe fd)me^en unb unebren gott. glet)d) iinc unfser gutt leben<br />

ift fel)n lob unb ebre; brumb nennet fie ber propbct gotiS fdjuiad) unb unebrc,<br />

bie finb aÜe auff 6t)iifto gefatlenn, ba§ fie öon un§ fernen.* .sj^ttc er nu<br />

2ur. 18, iimit un§ tnoUeu faren, loic ber Pbarifeu? mitt bem |olner, unb bie boffertigeu<br />

^ci)ligen mit ben gepredjlidien funbern, Hier un-re i)l)c erlofjt unirbeu? (äiim<br />

:UMi. Vi, 5— 8 bi| ejempel btlbet er anc§ für ^.pijilipp. 2. ba er f priest: Sieben bruber, fel)b<br />

geflinnet unternanber. loie i)l)r febt pnn Pbrifto, Inildjer, ba er pnn gotiy<br />

gepctben ttior, ließ er fid) uid^t bundten, er betto mit ralob erlangt, gott<br />

glet)d) |u fei)n, feonbetn er euffert fid) fepn fclbä, unb nam an fid) bie gepcrbe<br />

cl)nfe tnedjtä, unnb »nartt glePd) toie auberc menfi^eu, mart and) erfunbcn pun<br />

fel)ncm loanbel loie epn menfd), benuitiget fid) felbs unnb luart gcborfam bife<br />

l)nn ben tobt, pnn ben tobt aber bec- creup k. ^Ilfjo foüeu topr mit unserer<br />

uet)iften funb aut^ banbeUn, nit ridjtcn, nit affterreben', nit ooradjtcn, feon-<br />

bernn bo3 epnfeltigc geftc^te nur babPnn rid)teii, ba§ njpr Pbm craufebelffen,<br />

cö fofte unne lepb, leben, gutt unb ebrc unb Wai mn haben. U\3er fie anber»<br />

banbelt, bcr foü luiffen, ba§ er fd^on ftt)tiftum Ocrlorcn batt unnb cpn ifetji^<br />

nifd^et bel}lig' ift-<br />

i tiiim] t)^m boä) i.n" H frcfftiget


I^piftcl nm 2. Slbtieiitsiomitofl ;Hbm 15,4^13. 73<br />

'^a folget iiu bifj ^piftell: OTcs lon-? aefcf)ric'6eiui ift :c. Tno rcbct «om. i:., i tt-<br />

S. 5Pauliiü bavumb, er ()atte ben fpiiid; Ooti (il)ri|tü ciiiu^efiiitt au^ bcm<br />

'^faltcv, ba§ nu nitt ijemanbt gebed^t: toie reljmet firf) ber \pxnd) l)iclicr? ober tn w, lu<br />

tun!? gcf)et cv un§ au, inetil er bon b'tjrifto gejagt iinb biird; Dtiii erfutlet ift?<br />

•i !üinpt er ^uöor unb gibt et)ne gemeime reget Don ber fci)rifft |u lefecii, uiib<br />

fprid^t, \)a§ nitt allel)n bifeer fpriid) ßonbernn and) bie gnn|e fcfjrifft iiiici ,^iir<br />

levc gefc^rieben fei). SBoI ift§ toar, ha-i tioii (S^rifto unb öon tjielen l)el)ligcu<br />

brl)nnen gefdjrieben ift, aU üon ?lbam '2lbel, ?Joc, l'lbraljam, ^fanc, ^Huob,<br />

aber e§ ift nichts uiub i)l^ren ttiilleu geftt)riebcn beuu fic ift longc bernarl)<br />

w aller erft gefdjrieben, unb fie I)aben fie uorf) nie gefetjcu. 'itlfeo ob lool Diel<br />

üon ßl^rtfto gefc^riebcu ift, §o ift» bocf) nicfit umb iciineu !2?t. 34| iuiUcii ge=<br />

fdjriebeu, benn er bcburfft feiju nid)t, jjonbcrnn un-j ^ur lere. Son (>l)rifto<br />

ift bai loercE unb bie tbatt gefrf}rieben ', aber nm tjur lere, ba» lül)r audj<br />

at^o tbun follenn; auff bie rt)e'.ifee rebett er aud) .1. O'oriutf). i'. ha erfpridjt:<br />

15 hau gefc| faget, 5ju fotlt bem oc^Ben ba» maul nid)t Dorpiuben, locnu er i..«oi.:i.'j.icj<br />

bteffd^et. 'JJieiinet t)br, ba§ gott auff bie oc^ßeu aä)t l)abc ' ^JJJcDiiet l)l)r<br />

ni(f)t, hai' umb unBet loiüen gefc^riebcn fei)? frei)Iid) ift» umb uufeer luillcu<br />

gefd§riebeii jc. al§ follt er fagenn: ©ott ac^t ber odjfien nic§t, feonbcrnn uu».<br />

5lit ba§ er nit aße binge regire unb oorforge, ßonbern bo5 er Dm fd)rel)beu<br />

jo unnb reben ni(f)t i)l)r ad§te, tüa§ foHt er ben oc^ßcn fd)rcl)benii uunb fagen?<br />

-'5<br />

ben meufdjen allci)n fc^rel)bt uiib fagt er. ?nfeo bie and), obS Inol Pou (M)rifto<br />

gefagt ift, ßo ifte bod; nitt Cvl)rifto, i3onbcrii uuo |ur lere gcfagt, ba» iiU)r<br />

aud^ tbun foüen tnie fti^r boten, ba§ bie fd^rifft fagt, ba§ C^t)riftu§ tbaii ijobt<br />

unnb alle anbere billigen.<br />

^JJterrf aber bie, tua* ber '.)lpofteU für ei)u bud) ben C^btiften Iju lefeen<br />

unnb ^u ftubirn furlegt, nemlid) aEei)n bie l)el)ligen fd^riftt, unb fpridjt, ba»<br />

unfeer lere brennen fei). Sjo benn unfjer lere i]nn ber fd)rifft, follenn liil)r<br />

fic bitlid^ nit anberfetrio fudjen, feonbernn alle Cibviften foUteii bili biid) teglidj<br />

l)m braud) ijabm. %bcx fibe ^u, löas bntt ber teuffell burd) bie ^.^.Hipiften<br />

3» angerid)t, l)t)n ift nit gnug gertefeenn, bae fie bilj biic^ unter bie band i]abm<br />

ftoffen unb fjo fel|am gemad)t. ba» gar inenig S^octore» ber bcbtigeu fd)rifft<br />

baffelb l)abenn, fd)ltiei)g benn leßen, ßonbern auff baö e» i)l)e nicmanb crfur^<br />

^oge, fangen fie i)!^m el)nen fcfianblappen an', leftern gott unb fpredjen, ts<br />

7 Qt\ä)m'bt A it niri^tä] nid^t /-»'* tj^rcnt '." // jeinent ('* 17 ungcr (l.)\<br />

unjext /.«•* 9cf(]5"e6cni ba§ gejc^ricben /,u'* J7 td|iifft ift (!* 2H joUtc A :iO fic<br />

feiät A 33 Mengen Lu"<br />

Im^': I SlIIcS iDoä usw.] SBaS o6er un§ für geft^ricien usu-. = Ü. /> incnn ct| bcv ba<br />

l>i!17 llle^net (2.) bis \t\)] Obci ift cä nic^t attci binge um6 unfert mitten gefc^iieticn < 171 in fu^^<br />

lic^ bis JC. fehlt<br />

') B: de Christo .scriptum legimus. quae facinora patravit. -) B läßt Minb aüc<br />

anbete {je^ligen unühersetst. ') B: scii ne quis etiani alius forte proferret. velut sor-<br />

didu et foedu panno obtectuui r-'ddideruut abhominabileiu.


^'""- '•'•<br />

' unnb<br />

74 'Jlbliciit^poftiric <strong>1522</strong>.<br />

fei) finftcv, man niiiffc hex mcnjdjcii gloBeii foli-(cn uiinb nidjt bcr bloffcn<br />

fdjrifft. Man ift ba-s anbers gcfagt, beim !:^>Qiilum l)te liigeii ftiaffcii, bei bo<br />

fagt, e§ fei) itnfjev Icrcbucf) ^ iinnb fic fagenn, c§ fei) iin|5cr lunfiubiid) itiinb<br />

fei) finfter. 3Ba§ foüt gott fold)en leftereiu iiimb frfjvtfftmorbei ^u lo{)ii<br />

gcbeiin ? lueiin er mid) f)ctt lui rabt nol)inen, luollt id) iil)ii gepctcii l)obcnu, 5<br />

bictüel)! fie fei)ne [)ellc fc^rifft finfter nnnb ferlid) ic^ellten, bainit fie nuter<br />

bell band au^ üEer menf(^eri [)ertien nnb nugen inn-ftoffen, ba-J er i)l)ii bafuv<br />

'Jlriftotelem nnb ?luerroS gebe, bariuid) be-i S^npfto iuienblid)c gefelj iinb glofeeii,<br />

nnb bivi fie bariuid) rafenb Uturbeii, ftubirten i)[)r leben lang imn '.'Iriftot<br />

nnb lernten bennod) ni(^t§, lieffen bod) bielocl)l ben efeÜ fronen', fidj meiifter i»<br />

ber freuen fünft nnb boctoreö ber l)eiiligen fd)rifft madjcn, ob luol bif;l)er l)l)r<br />

leimer nod) nie cl)n |ei)le l)m ?lriftotele Dorftauben l)att, nnb ob erfe borftunbe,<br />

beiinod) nickte me^r brlinuen lernete, beim cim ünb Don fnnff iareu unb bie<br />

groffifteii ftodnarren - lool loiffen. Senn 'Jlriftot. ift t)iinbert mal finftercr<br />

beim bie l)ei)ligen fd;rifft, unb tuilltn loiffen toa-j er leret, ha':: Inil id) bl)r is<br />

fnr|lid) fagen: @l)n topffer lan aufe tl)on eim topff mad)cn: bas !aii ber<br />

fd^mib lüt, er lerne e§ benu. ÜBenn etttnaö boberfj i)nii 'Jlriftot ift, feo foltu<br />

ml)r !cl)n trort glelnben, nnb erbiete mid) baä ^u belüepffen, too id) foU. 3)ac'<br />

fag id) barumb, hai liii)r fel)en, luic rel)d;lid) (M)rtftn« bie ^-'Opiften bemalet<br />

l)att ', has fie fepne fd^rifft finfter nnb ferlid; fd)dten uimb üom plan trieben üu<br />

l)abeu, baö fie muffen el)nen tobten beDben lefsen, ba fei)u fünft, f;onbcrii<br />

epttel jinfteriiife imueii ift; unb has id) gefagt l)ab, baö ift baö aUer beft pii<br />

'.'Iriftüt, ic^ fdjluel)g Ino er bnri^gifftig ^ unb tobtlic^ ift. Sic l)ol)en fdjulen<br />

loereu luerb, ba« man fic alle ,yi pnlbcr mcd)t, iiid)ts bellifdjcr unb tcufflidjcr<br />

ift auff erben foiiien Don anbegimn ber locllt, luirt and; iiid)t foinen. -js<br />

5hl laft Ulis Im '43quIo mibber fomcn, ber luepfeet un§ t)ie tooö löpr lefecii<br />

iiub lüo iBpr niiBcr lere fnd)cu foUen : loere clju auber bnd) 11110 tui lefscii, er<br />

l)ett es uns and) aii|el)get. Talm |el)gt er, ivas für frud)t foldj lefjeii bringe,<br />

fprid)t: bnrd) gcbult unb troft bcr fd}rifft t)abeii Uil)r boffnnng, ba Inf;<br />

aufftretten alle lerer, lafe Ijcrtragen alle budjer, unb fel)en, ob fie fjo uicl -w<br />

normngen, baS fie cpue feel trofteu mugen imii bcr aller gcringftcii aiifcilj-<br />

tungen^ Gs ift i)t)e uit niuglid) epn feelc ,}u trofteu, fie l)ore beim \.)l)us<br />

I jdjvifftmcivbcvn I.h^'/m* .'> gcnomcii (1* "< VUicrioic- /.u' ;i atiftotelc l.n"<br />

l-l aiviftotetcg 'V' JJ i)n| l)m Ax'* m Uvci| Icvc /.»'*<br />

/jr': lllü.'i ob mol Ms fomcn | Sl6cv<br />

loa« jol id) jaflcu? bcr ianicr ift jii gvoä, bais et<br />

luibci mit Worten nod) gebunden tan erlanget luerben. tn lofc @eift ()ot feinen Willen ubcr-<br />

tomcn unb bii Sud) nnterl)rad)t unb an feine ftot fo uicl huäjtx nicnfi^tid)cr lere anfft)tod)t,<br />

bas eä wol ein finbfhit In'ic^er ^ciffen möc^t, Unb ift hoäi citct ittlinm, lügen, finfterniö, gifft,<br />

tob, oerbericn. .^elle unb Jcnffcl, bos t)at nnfcr grewlic^er nnbiind ücvbicnet. JH Slter nu<br />

•) Ji: niliiloniiiniK magno jiüslea cinercnt au moro.s aainos. -) B: quivis stupi-<br />

(lissimus bardus. Zur Saclie cgt. F. Nilzsch, Jjiitlier und Aristoteles IHSS. ^) IS: quam<br />

abundf Jeus retaliaril i^laspliemiam istam papistaium. ') durch and durch gi/tu).


t^piftcl nm 2 'Jlboentlfonntag. %öm. 15, i -1;>. 75<br />

gottiS Itioitt. Hßo ift nkr gottis loortt nun QÜen biid^criui aufeci ber t)rl)ligcii<br />

fd^nfft<br />

'. imio macfjeiin m]x beim, ba-^ un)i- anbere Lnutcr Ictjeii iiiib Uiffcii bil;<br />

ligeii? llkrteni unb tobten mugen fie un§ tüol, aber troften mag Ecim bud),<br />

benii bie heDligeii fd^vifft, ben titel luitt fie aUcim, ben t)ic 5. ^niiiUic- i)liv<br />

^ gibt, bas fie ei)n troftbud) ift, miäy:- bie icelcn evl)alten tan i)ii allem tiub<br />

füll, ba§ fie nid^t üor^age, fjonbern Hoffnung beljaUte; benn fie f äffet gottio<br />

lüortt', babei) lernet fie '*i. «li feijnen gnebigen luiUcn, baran hanget fie<br />

benn feft, unb blci)bt beftelicn imn leben unb fterben. SBer aber gottiS millen<br />

nid)t luetjB, ber mnfe liliicDff eUen , benn er tiiet)B uirfjt, loie er mit gott brau<br />

lu ift. 3lber roa» foQ ic^ fagen^ ber iamer ift ^u groß, ba-:- er »ibber mit<br />

loortten noc^ gebantfeu fau erlangt raerben. ®er boß geiift fiatt fcDnen miUcn<br />

ubirfomeu unnb ba5 Inic^ unterbradjt-, unb ein fcimc ftabt %o Piel bud)er<br />

menfd§Iid)er lere auffbradit, bn? eS tnol eijn finbflutt bud)er betjffen modjt,<br />

unb ift bod) atle-j cDttel Drtliuui, lugen, finfteruin, gifft, tob, oorterben, lieüe<br />

IS unb teuffei; bas b^tt unßer gretülidjer imbandE oorbienet.*<br />

Sibe aber, loie fel)n ei ©. ^ßaulu? mad^t, er fe^t es beijbs ^ufameu;«». r;.,<br />

öiebuEt unb troft ber fc^rifft. 2?ie fc^rifft uDmpt ntt abe bie tnibberluertirfeiitt,<br />

lei)ben unnb tobt, ia, fie üorfunbigt nic^ty benn baf- heulige creu^, bac- fie<br />

Sanct !p(iul"'i' fi}n ^^ort be» creup nennet: brnmb mufj gebult bo feDn. ahn<br />

M bas tt)ut fie, mitten um lei)ben troftet unnb fterdEt fie, ia§ bie gebuEt nid^t<br />

bred^e, ßonbern b^inburdjbringe* unb nbirlninbe. Sa mad}t bie feel gar getruft<br />

fcdt unnb frolid) |u letiben, Inenn fie t)üret el)n troftlid} lüort uou i)l)rcni gott,<br />

iah bei mit i)^r unnb ubir i)br i)aü.tt. JiehjeDÜ beii uu bi^ leben" nidjtc-<br />

anbete ift, benn etm tobtung be-S allteu '^IbamB. ber bo fterben mufe, fjo unll<br />

» gebult ba^u gel)oren. ^öibberumb, bielnel)! tljeuis leben'' uid)t mag empfunbeii<br />

hjerbcn, ift-3 nott, ba§ bie fecl ettta§ t)ob, baran fie fid^ i)nu ber gebullt ballte,<br />

unb baffelbige leben ettlim mit bcgrenffe" unb brau hange, bas ift gottio uuirt,<br />

an bem tjonget fie, unnb bleiibt brijnnen, feret auc^ brlinnen ubir üon bifjem<br />

leben im i^enife, glci)d) als i)nn el)nem fidlerem fc^iff, unb blel)bt alßo i)l)re<br />

M tjoffuung beftelien. 8it)e, ita-i ift ber redjte braudh ber fchrifft, ba§ fie troftc<br />

bie lei)benben, betrübten, fterbenbe mcnfd)en. Jarnuß folget, baä locr nict)t<br />

lei)ben ober fterben oorfudjt hat, ber tan and) uid;t« oom troft ber tdjrifft<br />

lüiffen. ©er troft iDiü nit mit mortten, Bonbcru mit erfarung gefdjmarft<br />

unb emt)funben felm; benn ©. *^,>anluä fe^t ^uDor bie gebullt, barnndj ben<br />

/ ^e^liflen fehlt G* 4 t)K fehlt Lu" fi benn fehlt l.u^' ll atteä fehlt Lu^*<br />

31 fterSenbcn ö*<br />

/.u": lOllö aber bio Dotbienet fehlt<br />

') B: verbum dei enim praediciit. ') B: diabolus assecutus est quae ferebat<br />

libido eins, librum vitae. divinam scripturani suppressit. ') B: haec nostrae debcnm.s<br />

ingratitudini. •) B : perrumpat. ) B: vita praesens. ') B: vita futura.<br />

'; B: et velut gustuui aliquem futurae vitae piixipiat.<br />

*!


SRoin. i;., f.<br />

76 tböcntÄpDftiric <strong>1522</strong>.<br />

tvoft bcr idjrtfft, baij Uiiir Iniffcn foUcn, turr nit Iciibcit Joitl, feonbcrii anba-felno<br />

troft jiid)cii, bcr luirtt bifeeii troft iiit )d)iiu'ctcii. T^ic fdivift' 'i'iU nllci)iic<br />

tvoftcii, barumb mufe fic flebitUt tniöor iiiibcii, fie ciiftcvt unb ift edel, lelibct<br />

litt neben ftd) meiifc^lid) tvo[t iiub bulff. bmii bnbitrcf) Uiirtt bie flcbiiUt unb<br />

bni' leijbcn t)oi;t)l)nbert.<br />

5hl aber bQ§ nit eim Hciin ftnrf bcv acbiiüt unb beö cveu|ij ift, lueiin<br />

man foU be« nctiiften f|cpved)en unb funb tragen, bcnu ev cttlidicn jo jd)lüere<br />

ift, hai fic brubcr bco tob-i begeren ober l)t)C bcin anbcrn lminbfd)cn, barumb<br />

bnö bie gebiilt tinii btBem teiiben befiele, muffen fic fid^ truftcn mit bifeer<br />

fd)rifft', bie ba (5(irtftuö crempel furljcUt, ba; fic ftard unb millig blei)bcn m<br />

l)iin beul toben, »enn fie anfef)en, h(\-j ßfjriftuo uiiib libr lüiüen Diel meljr<br />

tl)an i)att uiib öiel fd)lT)erer burbe Don ii'^ren fnnben aiiff fid) gelabcn, niiff<br />

hai er fie crau^ evloßete. Si'^e, bcr troft m bifeer gebullt modjt beim elni<br />

gute Ipffnung |n Plirifto, bo-S fie iibin glelid) luerbeu-, bamit fie gcluif; finb,<br />

bas er l)t)n and) no tlian t)att unb tl)uu Inirt. 'il^cr aber bib, erempcU iinb i^<br />

bie f(^rifft au§ bcm flm" leffit, bem toirt gar eijii fdjlcdjter tnift uuub gebiiUl<br />

btobeii, toenn man i)()u mit lun-nnnfftigcn nrfadjcn fd)on anff5 beft troften<br />

null. (ä:§ batt bod) nitt frafft, bringt aud) nitt ^u grunb bcS bergen, cö ift<br />

e\)n gleiiffenbe gebullt unb troft.'<br />

'Jl l) c r gott ber gebullt uuub bcy troft-J gebe eiid}, ba» 1)1) r unter- -^<br />

uanber eljucrlci) gcfpnnct fel)b, naä) ^bei" Ktjrifto.<br />

.pie folt bie (Spiftcl angefangen fel)ii, beim bi| gebet auff aUc bel)be ge^<br />

prcdjcn bc§ glalnbenc- uuub bcS liianbcllä, bod) am mcliftcn auff bcn erften<br />

gepredjcn bes glaiiibcn':-, Inie luiir fcbeii luerbeu. Hub ift eiin gcpeet, bamit<br />

S. 3ßaulu§ fel)ue ©piftel befd)leuft, baS er an^jgeprebigt unb gcleret t)att. r..<br />

Taä aber nicmant auf; ciigcncu frcfften fid) Uormcffc gebullt iiiinb tvoft bcr<br />

)d)rifft |u bflben, ^epgt er an mit bifeem gepett, bo5 e§ gottis gaben finb, bie<br />

man mit bitten erlangen foll. iUel Ineniger aber ift bas pmi nnftcr Irafft,<br />

boö el)ner be§ onberim geprcdjcn trage unb eiiuniutig mit bcm anbcrn iibir<br />

bcm glalüben fei).' £rumb fprid)t er: Wott bcr gebullt unb bcö troftS, ba5 *»<br />

ift: er ift ei)n mepfter unb gibt bifjc gebullt unb troft. PUeljd) loie er ift epu<br />

gott ^l)mel§ unb ber erben, fso ift er ciuä) epu gott bcr gebiilt unb beö troftö,<br />

CS finb aüe§ fepiie gaben imnb crcatiirn. t^r gcb eö end), fprid)t er, beim Dbr<br />

l)abt§ nidjt anfe end) fclbe, gibt crfe, feo iftö<br />

:»i. fiii] nit natur, fjonbern giuibc<br />

/ mcn?c6Iii^en Li,'* 7 ettli(|cn) cttlidjc .1 /-' biubcn (l* ir, fjo| alfo Lh"<br />

J0I21 Slbet gott "«w.] ®ott obct bct gcbutt ustn. = (7. /,«'' j:, iai] ba l.n''<br />

Jm**: 22 f)te<br />

liit benn fc/i/t<br />

') ß: consnliindi tales .sunt pracsenti scripturae Un-.v. ') U: ul non ilubitent,<br />

qui eadom cum ip-^o patiunlur. '1 />' ficta cum pati(;iiti;i tum consolatio. «) B:<br />

et per omuia unanimi.s tani in tiilc cpiiiiu coDversatione cum proximo peiseveret.


ffpiftel am 2. abuent^ioniitnci. iKöni. 15, 4 13. 77<br />

uiib gäbe; bcnn tro er iittt gibt eijiien fpiud) ijiifj t)cv|, bev Ijiii: jadjcii bicttct,<br />

Bo finbet e§ ba» t)ei:| iii)iumeiiucl)r. !^a, luo crfe nit gibt, ha left mnn bic<br />

idjnfft (igen uiib Icufft 3lviftot. iiac^, Wie beim gt'irfjel)eii ift beii iun-bauH.)tcii<br />

jdjuleii. äßo ev obev guabe gibt, \>aö bic jdjiifft eifiulurfjt lüirt, ba gibt ev<br />

5 aui) gebullt uiib troft; btuumb ift fel)n giofjer gotiü ^oni, beuu fjo i'v feDii<br />

iDort iinb bie ld;rtfft left uutevgel)eii, ba» nit itmbfonft t)ie ber ''Jlpoftcl bofiiv<br />

bittet, tuibberumb feDit gvoffer gitab, beuu luo ev jcl)u luovtt erfui:l)ebt ' uub<br />

Ictjen leffet, ba-j wm luol alle fotltcu bife gcpett mit beui '^Ipuftel betten.<br />

2)ag l)^r uuternanber eljnerleij geflinnett )ei)tt, tva'ö ift bas'^ Inie lünucinniim i-.,.-<br />

10 bie fd^liiod)en glel)c^ gefl)nuet fei)n bcn ftarifen? ba-j gefl)unet feljn ift tinbov<br />

fteljeu, bnö et)n iglid)er foll bem anbcin feiinen bundel laffcn ', unnb fid) laffen<br />

ba§ gutt bunrten, ba§ ben anbern gutt buudt. S)enn ber bund'eF ift hai-<br />

(jelrbt aller partei)cn, fectten, uuei)nidei)t uub fel^crei), loie man iprid}t: (^:l)iiem<br />

iglid^en gefeüt fel)ue loeiiftc toot, barumb ift ba» laub narren üüP; bcufelbigen<br />

1^ eljgeu buncfel unb eiigen gefallen tnill ^4>auluö f)ie aufft)ebeu, beuu aud) fei)u<br />

bing unlei)blid)er unnb fdjebli^er ift bem (^Ijriftlidjen glnlobcu uub ber Eirdjen<br />

benn bifjer buudel, er tauf; nit laffen, er mufj eiigenc Uicl)fie fnrnet)men ', unb<br />

an^ ber gemei)ne Ujelifjc tretten, baä er el)u eligenS aurid)te, bariinu er i)t)m<br />

felbg tüülgcfatlc, bai)er finb !omen %o oiel partcl)en uub |ipffeU uub fransen<br />

20 ber ftifft uub flofter Duii ber Inellt ,<br />

ber<br />

fel)ne§ mit bem anbern eiinerleij ge<br />

fijnuet ift, fjonbern cijnem iglid)eu gefeilt )el)ne loeijfj am befteu uub üiuadjt<br />

ber anbern toelj^e. @jo tountfdjet nu Ijte ber 2lpoftel, ba§ fie el)ne§ fpuneS,<br />

el)iier meiiunug fel)en, unb el)u iglid) bem aubernn gefalle, ncinlid) alfio: bie<br />

fd)loac§en gelüiffen folleu bas fnr baä befte Ijalteu, bau bie ftarctgleiobigen<br />

a.". unnb gefunbeu gelüiffen IjaEten, auff baö tjljr glatübe, geiuiffen uub mei)uung<br />

einerlei) fei), uub uidjt loibbernanber Räuden mit gebanden, ba eljuer bi| fuv<br />

red)t unnb gutt liallte, ber anber el)n anberc^, auff bae beftet)e ber fprud)<br />

pg. 07. üon i)^nen gefagt: (äott mad)t baö eijnmutige looiten l)m tjaluffe'' unb*i.c.«. ?<br />

pfalinua .132. ©e^et lüie luftig unb gutt ift bas, loo bie bruber mitt el)uauber w. im,'<br />

:i" ei)nmutig luonen pm ^alcffee." 2ll§, toeuu epnn fd)lDadjglelu6iger fe^e, ba^i ber<br />

.; Sliiftoteli /.«*"* 19 unb (l.J fehlt (I* .(ippcl (l JH cl)ii iolic^l iglicftcr /.»'"<br />

2H ba] ba§ An** 28 ^^nen] 9^m Lai^*<br />

Lu'*: 3 ariftot.] mcn(d^cn int :i\4 ben bis jaulen bem Betbompten | Siapftum :'•'< p-l CT<br />

Iris unb fehlt JUlSO Seljet wie luftig umt.\ ©i^e Wie fein unb liebü(^ nsir. — Ü.<br />

') B: extollit. ') B: idem sapere sie accipiendum e.st, ut unusquisque alteri<br />

suum iudicium suamque sententiam cedat. ') -B: sententia diversa animi. *) Vyl.<br />

E. Thiele, <strong>Luther</strong>s Sprichwdrtersammlmiy (1900) Nr. 252, Unsre Ausy. Bd. 20, 132, (>.<br />

Obige Stelle üt von Thiele nicht notiert. '') B: propria seutentia nititur. ") Vid-<br />

gatu: deus qui inhabitare f'acit unius moris iu domo. Der Hebrof.ux Faliers. dous inliabitare<br />

facit solitario.s in domo. Kr dürfte für Jjutker nicht m Betracht kommim.<br />

Oriifinitltext: 7\Tpz niiTn-; a^ajio dtisk. 'i Vulguta: Ecce fiuam bonum et quam<br />

iucundum liabitare tratres in unuiii. JJer Hebraeus Fabers: Kcoe quam bonum et quam<br />

decorum liabitare tratres una. Orit/iiuätext : riTi^'D; DTX nDir u^Sl mit ailS""iB rtin.


iNüllI. 14. ;<br />

möm u, I tuevbcii ,<br />

7R -«biifiUÄpoftine 1422.<br />

[tni-rft^leUibige flet)fdi effc obber triiiidtc, ober dm anbcrö t(iettc, ba>S ntiii biincft<br />

es iei) uit rcrijt obber fiiiibe, t;o joU er feiiii biiiirfeii favcn la)ien imiib i)l)iii<br />

aefalieii laffen, luie bei ftntrffltetnbicje ifjct, tviiuft obber tf)utt, ob er id)on nil<br />

lüolie ober oornuige baüelbige nud) tni tl)iiu, ioU i^ebeiicfen, nüe S. ^Hiiiliio<br />

biiuoii inflt ;iio. 1(: (vi)ii iglidjer ieii im jeiiner ineimiiug rei)d). bac; alfio freiiel<br />

iirtei)!' iiub Oornditiiug nadiblelib, umib eimicteDt ber berljeii iiiib gemiiet er-<br />

linUteu liierbe.<br />

ißiberumb, loo bie jd)mad)gtembigcu nit iiuigeu fflfl'-'"' folleu bie ftarcf^<br />

glctnbigcii fic nit trei)bcii iiod) Oornd^teu, fjoiibern lilin lafjen gefnlleii iinb<br />

glitt biiniien, luie fic cffeii, triiideu obber fid) ballten, Bife fie audj ftard<br />

luie<br />

er jagt -lio. 14; ®en id;luad)glclnbigen folt i)t)r aiiffnebmen uit<br />

!)nu tjaud'ung ber gebancfen '-', ba-S ift: folt nit trci)beu anjt fie nnb jagen:<br />

invi ift rei^t, bi^ ift iuired)t, feonbern fic fcnffte fnrcn nnb untcrrid)ten, bife<br />

fie and) ftarrt luerben. 'IJinf; man bod; aiid) iinn tianblnerrten nit clmcrleii<br />

feim. (Si)ncr ift emi fdiniib. ber anber cl)u fdjneljbcr, bennod) blel)bt bie el)iiicfel)t<br />

bcö gtalübcnä unb ber bt-'i^ljC"- ci)n iglid;er left ben anbcrnn jelm luerd tl)ini<br />

eiifjerlid). äBcnn nu eiiu narr ba anffftnnb nnb leret, ba-J ein jdjmib tictte<br />

nid)t ei)n gottlid) Ijanblucrc!, ber ined)t bai< geloiffcn t)rre nnb fd}loed)t i)l)m<br />

feiinen gtatüben. ll^o iftS t)ie and), allerlei) cu^evUd) bing imu cffen, tlelibcrn<br />

ftetteii, ift frei), |in branrfjcn nnb nit tut braitd)cn, mie unb incnn bn millt.<br />

ä&r nu ferne unb leret bid) anber^, hau bn (ö jolltift nid)t brandien, luie<br />

ber SSapft unb gel)ftlid)en t[)un, ber mad)t bic^ l)rrc. U^ibberiimb menn eun<br />

auber feine nnb faget, bn niufift jel)u broud)en, ber iuad)t bidj aitcl) i)rrc.<br />

ilBcr aber ^luijdien bDiiu Dm mittel fcrct iiunb leret bid) ej fei) frei) Im laffen<br />

uuub Iju brand)en, leffit bid) bod) bielueljU bleliben i)uu bel)uer lucl)f?e nnb<br />

oorbnmpt bid) iiid)t, bifj bu erau^ fomift, lineluol er bie luolffe bartt an=<br />

greiifft, bie bid) i)ini bie luelifje trieben baben, alfj bie bo nid)t frei) fei|, nnb<br />

muffe gebauten luerben, ber leret bid) red)t. ilJeun bu im ebnem IH^oftel-'<br />

faftift ober bel)d)tift ijun ber fafteii \ ba tl)uftn nit libel an; luibberiiutb tt)uttv<br />

eim auber iüd)t, ber tbnt and) iiid)t iibcl brau \)Jiag faften nnb bel)rf)teii<br />

liier bo loill, uuub joU l)ie febner ben aiibernn urteilen, rid)teii, iiorad)teii<br />

iiod) einigen geljaucf imii |i»i. .(füij ben gebnnrfen aiifal)en, fjonberuu el)n iglid)<br />

fuß geflmnet fel)u, wie ber auber, Wa-i ov tbutt joU er Dbm gcjallen laffen<br />

uuub gut buucten, bieiuebl Cv bod) frei) ift. %ba ber ift tju ftraffeu, ber i\\\-<br />

Jj:; unnb //(» lajjcn fc/ilt (i* .', tjn jcijiict mti)iiitii9| in jcinem |tiiii /.«'* a nemi'itc<br />

fM^* lljl-J uit /liif gcbantfeiil uiib MtWivvct bie gciuifjcit iiirfjt — /'. /,).'* ITjUS nicfjt<br />

tjette A)r'* !S cljn ß/ilt /,u'* '» :i-J iflUdjcr '." .;/ bodj fehlt /,»' fvcljl fliitt ö*<br />

/.«''.• 1-J jt folt 1? bataiiff fti'mbe :>sl:i-l Söctm hl« ift /rh/i<br />

') B: iiidiciam temerariuui. ^) VulgtiUi: iion in di.sceptiitiüniliii.s i,'0>i'itatioiniiii.<br />

J)/(rniich dürfte Lutlier üheriie.l.:f haben, der (/riecliischc Text lieat: /li/ fic Siaxoiaiic l^ia-<br />

>.oyiOfi(j)r. ') li : in imifasto iipostoli alioiiius. ') Ji: vp\ in (Juiiilriipcsinia rim-<br />

t'essus l'uorihi.


(fpiftel nm 2. '-'tbUfut-Monntag. '•Mm. l.'i, 4 -IH. 79<br />

feret unnb linü mit feljiiev leve l)ie xidjtev tueiben, iiniib folcf} ei)iimntit!init<br />

Ijutrenncii, iiimb foflen: bit tfjiift redjt itnnb foIIteS tliiiii, il)cnev t[)nt iituedjt<br />

itnb ioKtevj iiidjt tf)iin: ba§ ift be-S teunotv npoftel iiiib Satniuic- Icvc, bnc-<br />

tl)ut 93Qp|t unb papil'tcii, ba-5 gepimt fei)nem Ijtrtcii, Boiibciiut bcn luolffeii |ii<br />

' prebigen, ba muß bcnn folgen bi^ei" 6f)riftlid)cii epnidfelit Ijurtvenmiiig, bn<br />

Ijcbcn ftd) beim bic urtel)l: bii bift el)U fetier, bn tnft bcv fixtfjcn ungel)ininni,<br />

bu t()nft nit red}t k. bo-S InoUt bev teuffei ^nben. Tnrnnd) fcict Ijn bcv<br />

3?opft, iDcnn er fold) epnicfctit |nrtrennet, bcpn getoiffenn gefangen unnb bie<br />

fvel)t)el)tt noiftoret [)att, nt)mpt gellt unb gibt bi)i- ei)n brieff, boä bu mugift<br />

"^ buttev, etjer, flepfd) efjen, bao ift bic frel)t)ei)t, bie bi)r ßl)riftn§ tjm Pnangelio<br />

geben l)att unb ber 33abft fie bi)i geralobet, bie üorfüufft ev bi)r Uiibber, ber<br />

fium ttehJ ^ivtt, bn ergern fid^ benn loibbernmb an bie anberii, unnb ift<br />

tnrljlid) be§ SSapftS regiment eün fold) fangen unnb mibberfangen, ergeru<br />

unb loibber ergernn, tanfdjen nnb nianfdjen', hau man luol filjet, loie eo nit<br />

'^ me^r benn lautter regiment bei muttmitligeu tenffell-j ift, ber ci)n foldj ge=<br />

Uterre- nnb gemcnge ber geluiffen i)nn ber lücUt anrieht, baö fel)n menfd;<br />

gungfam üegrcDffcn mag.<br />

S;a§ rebe \ä) aber nur Don bcn bingen, bie frei) finb, baö man banmnen<br />

fid) alBo flaute unb ftoffe ben Sapft für ben fopff als el)neii Inolff mit fepnen<br />

-'" frePelln, tollen gcfetjen, unb laffe boc^ bie fdjmarfjgtembigeu ei)n ljel)ttlang<br />

brpnnen manbelln unnb bringe fie mit öcr liel)t aud) erau^, baö fic nit ]n<br />

fc^luinb unb |u furl^ abgeftoffen unb ^urfd)ellet loerben ijnn p^rem geioiffen.<br />

'^Iber pnu ben bingen , bie ni^t frei) , fionbernn tion Pt)rifto öorpotteii ober<br />

gepotten fiub, ba ift uic^t oiel bifputircnfj, eo treffe ftarrf ober fdiload) geluiffen<br />

" an, ba ift l)berman fc^ulbig bem 23apft loibbcröuftreben, ber groffift mit bem<br />

flepniften. 'IIU ba er mit allen fepnen bie IHeffe für epn opffer unnb gutt<br />

merd teret Iju tjallten; bas ift ber aller grelolidjft gretocl, ber i)^e auff erben<br />

tomen ift, barauff fepu regiment mit aEen ftifften unnb tloftern gcgrnnb ift,<br />

ba ift niemant entfd)ulbigt, ob er fd^toad) ober ftard fei); benii Ktjriftuc- Ijatt<br />

"> bie 'OJteffe ^um facramcnt unb teftamcnt gefeilt, bie niemant tan oorfanfft,<br />

mitgetepUt, obber geben loerben, ßonbern lüic bie tauff epu iglid)er für fid)<br />

felb empfat)en mufe; ber greluel finb oiel met)r pnn fepuem t)epligen red)t ^<br />

unb ^luar, loo foli^er grunb ligt, ift gutt tju merden, IDO& boö gepelu fep,<br />

e§ ift teuffelä mutmill oUc§, toaö pm iÖopftum ift üon ber fc^epttleii bif3 auff<br />

3.". bie öerfeen. UUerfe nit gletübt, ber tnirttä erfaren.<br />

6 biel »iel /.«** 7bu|imbLu«* 12 Um /ehli f.u'* /•/ nit) nidjt? '^."<br />

IJBC Ä Si jetb fic A<br />

Lu**: 7jl7 3)ornai^ In» mofl fehlt i5 SSßetB<br />

l>ii ctfaren fehlt<br />

-^


80 «Ibiifntapoftinc <strong>1522</strong>.<br />

«iim. i.s.f, Ter 'JU'oltel jf^t iiemlid) l)i)n|iu, bas nii)v toUfii ctinfininig jei)n nnd)<br />

3t)eiu (5f)rifto, ba§ \v\n foücit (Sliviftlicf) ci)nfi)nnifl fcDit. Teiiii bie unglcii-<br />

6ic(en ftub aud; eiiue-3 ilnincy, lüt nad) (5t)vtfto, iV'i'beni und) bnn fleDfd) iiiib<br />

bcr lueUt imb bcm teuffeÜ. S)ie ^"siibcn ivavcii nud) iDiic-i fDuncÄ lüibcr c\ott<br />

«. 2, niiib jcimen C5l)rift. luie p». 2. faflt. (M)riftlid) i'i)iiii)nuidci)tt [tvciittct luibbcv •'•<br />

bic jiutb iiub Qlle§ Iras un($vi)tlid) ift, luib tl)iit nod) oor{}cnd't !el)nc iiiiibe.'<br />

Dniiiml' ift i)t)V avt, bno |ie alle Cllirifteii elmig iiuidie, liiim evfteii Dm cilnliibeii,<br />

baniad) i)iiii beii fittcii obbcr uuiiibel, '^s\i ^ibcv Demant idjUniri) Dm glalubfii<br />

ober flepred)Iid) Dm iimiibd, ba uovluiUigt fic iiic^i eDii, bnS feo Meljbfu foUc,<br />

uovleffet aud) bicfcUngeu nidjt, Diel loeuigcv liandt fie l'id) mit Dtin ober für--<br />

luirfjt uub uorbompt fie. 8onbeniti nimpt |ie an, unb tljntt mie fic UmUt<br />

Dtir gett)an l)aben nnnb lüie Dtir (^£)riftn-J t^aii fiatt, Dnn gteDdjem unnb<br />

iirofferm foÜ; bamit blcDbf-, bog eDn iglidier tbntt Wa-i beut anberii gefeilt,<br />

nnb trifft lDa§ ber anber Di" fDnn t)att, nnnb bleDben alfjo eDnfDnnig; ba<br />

miber finb nu bie eDivfDnuigen \ ba eDn iglid)er ben anbern leffet, öorad)t, ''<br />

nrteDlt, fid) feDn nit annDmpt, nnb fevet eDn el)gen ftrafe Dnn feDnem gntt<br />

bnnrfel, mie tl;t bie orben ber genftlidien nnb alle anbere feeten tljnn.<br />

Miim if.,r.\'l II ff baÄ Dl) r eDn mutig uub eDumunbig preDf f et gntt nnb ben<br />

Datier nuBerS berru 3l)efu (5t)rifti.<br />

\Hlle bü'j gutt, ba--' loDr gott tl)un mugen, ba§ ift: lob unnb band, uiild)ö si»<br />

w.'.o.s:: aud) ber red)t cDuige gotisbieuft ift, Uiie er felb lagt p-?. 4H: Tfac^ opffer bec-<br />

lobo preDffet mid), nnb baö ift ber lueg, burd) mildjen iri) Dbm UieDfee bie<br />

felideDt gotiü/ X'lUe au= |y oci^cnat 7-"'* 12 flleic^eu i' gröfferii /ai'* in eljacnfinniflcii O* IT bcr /cldl Ln'- l.'tllit 3luff A«<br />

(Sfttiftil ^ fK A«'- -'1 49| 40 /,«'• .'..' mit(5citl meldic /.«'*<br />

/-"'*.- 17 mit bin t%ün] luic i^t be§ S3a})ft8 unb alle oiibere ©ectcn tliliii l'J loeljfiel ,iei(ii'<br />

2r, itjt] bisher 26 ift) geweft ift bie (:'.> fehli<br />

') li: tarn abest, iit peecatum committat mit penuittal. ') B: et per lioc<br />

Studium persevi'rat illud. ') B: qui proprio .seuHU leruntur. 'i Viilijata: Sacri-<br />

fii'iuni liiuilis honorifi(';il)it me, et illio iter, fi ijui ordinat viaiir. ostendani<br />

ei .salutare dei. OrifiwiiUrxt: a'^rihii IX'^n ^rx^N Ty}~ eil" "'Sl'ia?" niir n27. <strong>Luther</strong><br />

itiirjtr der Viilifala ycfdlijt sein, jedenfalls nicht Fnlycr. '•) li: quoruni inipensis.<br />

'"<br />

-•


gpiflfl am '2. 91bBfiit«ionntfl(i. 9jaiii. 15, 4— 13. g]<br />

hJiH angepimben feDn an ftctt, obber perfcrn. lliib ift erlogen baö pfaffen unb<br />

muncf) furgeben, \)l]x loeßen jei) gottiebienft, e-5 ift uorfurercij unb gancfcÜDCid.<br />

©ottiabienft ift gotttS lob, ber föil frei) fel)n, ,}u ttfd;, ^u fontcrn, i)m Mlev,<br />

Quff bcm boben, iint {)olriB, auff bem felb, nn allen o'rtten, bei) allen pcrfoncn,<br />

5 Dnn allen teilten; loer biir anber-i fagt, ber leugt ia feo fet)r als ber Stapft<br />

unb teuffcl felbift. SBie foE aber gottiS lob unb prepB ber recf}t gotti-5bieiift<br />

bei) un§ fel)n, Inenn n3l)r D^n nit liebl)Qben unb fepne guttcv nit cnipfat)en?<br />

toic follen lDl)r ober i)l)n lieb Ijaben, trenn lopr l)t)n nit erfennen nod) fcinic<br />

guter? tt)ie follen Icpr aber i)l)n unb fei)ne guter erlennen, loenn man nidjty<br />

10 baoon prebigt unb left baS Suangelium unter ber bandligen? benn loo nid^t<br />

©uangeliuni ift, ba ifts unmiiglid;, hvi gott erfennett luerb, f^o muf; e§ aud)<br />

unmuglid^ fepn, bac- ba foul goti-:- lieb unb lob fel)n. S30 ift» aud) unmuglid),<br />

ha^ ba foEt gottiäbienft fepn, unb iBenn gtepd^ el)n ßl^orfd^uler aEe c§or=<br />

ft^uler', aEe pfaffen epu pfaff, aEe niuni^e epn mund), oEc firc^eu cpn !ird)c,<br />

15 aEe glocfeu epn glodf, unb fur|lid), loenn aEe ber nerrifd) gottiöbienft pnn<br />

ftifften, fird)en, lloftern .<br />

nod)<br />

l)unbert tl)aufent mal groffer unb mel)r loere.<br />

2Ba3 fragt gott nad) foldjem faftuad)tfpicl unb gaucEelluerrt T'*<br />

S'arumb flogt gott ba§ am mcpften üonn beu ;;'\uben Wid)e. -., boi fiei'ii*a 2, 3«.<br />

fepn lob biibenn geftiEet ', ßo fte bod) faft* pfiffen, plerretcn unnb beuleten,<br />

2u tote iDpr tbun. 'Jlber bißer gottisbienft left fid) uitt ftifftenn nütt Inußenu,<br />

left fid) aud) uic^t Dorfaffenn mitt gefe^enn unnb ftatutenn, lüepf? aud) nid)t<br />

umb ^ol)e obber npbbrige feft, Bonbernn au| bem ßuangclio !ompt er, uub<br />

ial) feo fc^ier pnn beö armen l)irtten fued^t, al§ pnn epnen groffen 5yifid)off.<br />

SIuc^ ftbift» l)irauf5, luer fic fepen, bie ben gottiäbienft lunftoret pabcn uub<br />

•i'- nod) teglid) borbruden. 6ä tl)utt niemanbt benn bie öorlorne rotte, ber 58apft<br />

mit fepnen b'amelttiiern ', biffd^offen, pfaffen, mummen unb nounen, bie fid)<br />

am mepftcu gotti^bienfte§ rl)umen unb geiftlic^ fd)eEten laffen", unb repffcn<br />

^u fid) mit ber geudelel) aEer IneEt gutt unb et)re, unb leben pm fauffe",<br />

geben bennoc^ für, mit bem narrcnlocrd anbernn leuttcn pnn ben l)pmeE Iju<br />

'» ^elffen, fd)Uiepgen bas (ioangelium ftiEe, ia Dorfolgen unb üorbammen e-j ba|u,<br />

ba§ fie lüol S. Sßeter nennet finber ber öormalebepungc j. ^iem a, u<br />

/ ftett] ftat /.!/'* 1' wandten (ebetiso unten) f.u'* -I öttcrn /-u'* 19 faft fehlt<br />

Im'* 2j BOTbruden] unterbrüden //»'* St bormatebe^unae] matebe^ungc Lu'*<br />

/-«'*. • ISj-JO unb tnenn bin t^un fehlt 30 ba§ guangctium] beä euangettj<br />

•) B: omnes cantores umis cantor, -) Zur SaeJie vgl. Joh. Gottfdiick, <strong>Luther</strong>s<br />

Ansdiauungeii vom chrv'tlichen Gottesdienst 1SS7. ') ß: quod silore fecissent laudem<br />

suam. •) B: fortitT. faft also — sehr. ') Die Kardinäle. ') h: vocarique se<br />

volunt spirituales. fd)eUeii also = benennen. Vgl. Grimm, VWtb. VIII 25J,''> sub c.<br />

') B: licentiosissime et intemperantissime.<br />

eutfittä aaertc. X, 1" 6


82 ?lblitiiljpoftiüe <strong>1522</strong>.<br />

9iii iprid^t '^^aulua, baS bifecr gottiSbienft iollc ciiiimiitigtid) itnb ct)n=<br />

ntunbig^ gefc^cljcn; ba? gcfc^id)t, Uienn Unjv clnic-i fiiiiiuv- fiiib luib ev!etiucii,<br />

ba§ Inliv alle gletid) fiub unb gleijdfjc guttev empinngcn l)aben l)nn (5^rtfto,<br />

i>a^ fi(^ !el)nei" iibir ben aiiberii ()cben, fciiner ei)n beBonbmp aufflpcrffcii- !an.<br />

,"vragiftu, luie ba§ tjiigefiet? 6-> gef)ct alfio: ?tUc-j, iDa-i aiiücr (Jl^iifto ift, ha'5 ^<br />

ift öovbampt, ei)ncr Une bcr anbei:, barff '<br />

etjiiei (S£)ri[tu-!' eben feo luol als bev<br />

Quber. aöcnn tul)r ober be!evt tocrben, empfetjet cDn iglicfjev biejelbige touffe,<br />

baSfelbigc jacramcnt, bcnfclbigen glalubcn, benfelbigcn Ptiriftum, bcnfclbtgeii<br />

getift, baC'felbige (Juaiigcliiim , furWicf) beiifelbigeii gott, beu bev anbcv, unb<br />

lüiil ^te \)a§ ^limclbvott glcl)d^ auBtcl)Iet X)n bi^er luuftcn. äßie iftS benn i"<br />

muglid), ba§ d vedjt fei), feo fid) cijner geqftlid) fuv beut anbern, el)uev prieftev<br />

für bem anbevn aufflnirfft? Sßaä fan er bcfferC' benn Gt)ril"tum tjabeu? 3iu<br />

ijütt bod) benfclbigeit ei)n iglidjcr (>l)riften, unnb (Sljriftuy ntjmpt fid) aud)<br />

eiiniB iglic^en an gan| unb gar. 6§ nuig luol eiincr ^'liriftuni feftcr foffenn,<br />

benn ber anber, aU ber l)t)n me^r liebt unb ftcrrfer glelubt, aber er l)att u<br />

brunib nid)t5 met)r benn ber anber. ßl)viftu§ ift aKcnn eDnerlel) t^^riftU'S<br />

unb glelje^, iinn ben fachen, bie Inir fclideljtl getjoren; barumb er üui) (^t)riftuB<br />

ift eligeutlid)."* SßcliÜ benn eim gcmcl)u gutt ift, ber fdjloadjcn unb gefunbeu<br />

lim glaluben, ber ftarden unnb gepredjUdjcn um maubet, foU feijner ben anbern<br />

geringer IjaUten benn fid) nod^ borac^ten, f^onbcrnn el)nft)nniglid) '<br />

auffnel)men,<br />

w<br />

unb gottiS lob cpnmutig Oolnbriugen , |iBI. vi| baS eS glel)d) laut, al-5 gieug<br />

e« auB ci)nem ()crlu'n unb niuiib. öiintemal ei)n iglidjcr babun gott lobet<br />

unb eben ba§ t)m ^er|eu unnb munb l)att, bau ber anber; benn alte erlennen<br />

unnb banden fie bon M)rifto unb loa» fie auf; Pl)rifto hahm. U'ie ^nnor lior=<br />

*(.72,ij!unbigt ift p§. 71: ©ic luerben Don i)l)m betten alle tage.'' :l;übt aber pemanbt r.<br />

gott bon fcl)uen eligen gutternn ^ ber teplct unitt unb inunb<br />

'', unb gel)oret<br />

ni($t i)u bie gemepufdjafft ber l)ci)ligen, Irie ba tl)un ber papifteu fecten, ba<br />

man nlimmer tepn [ob bon C^brifto, fsoubern nur Hon Pbren Incrrfeu l)orct.<br />

Daä er aber ben bater SM" (^^"f}vifti prepffcn bepft unnb nic^t auff M)rifto<br />

btepben leffit '', ift un§ aud) Inol fjonbciiid) Ijn merden tjn unBeru ^eptten, ba m<br />

lopr ber ^epligen el)re l)aben fio l)odj trieben, ba-? lupr gemepniglid) an ben<br />

/':.' etjnmunbigl mit eljiifm miiub '." /'; aüenn] allein /,»'* /*' e^n] ex ein /,«'*<br />

'21 gletjc^l ju unb glcict) /."''<br />

f.u'*: Ci e^rifli i'l Bollirinflen i5 7I]72 ©io lürrben »..».] ^m&n luivb = Ü.<br />

.lOlS.l, II ßonbotlid)<br />

/


(fpiftel nm 2. ^Ibueiitsfonnfag. mm. 15, 4 13. 8:{<br />

^eljltgen gongen unb iiit fortt ^Ijnburd^ tiu gott bringen; ba finbt man, bcr<br />

i)f)m benugen left, Bo er S. ä^orbora ' gnebig t)att unnb nngcriiffcn, bic nic-<br />

mant gettiiß m\]^ ob fie el)n fieljlig ift ober md)t. 6l)n anber t)ntt bcn<br />

6^rt|toffel - unb left l)f)ni gnugen, »r)i{cf)S on ^IneltffcII ber gviiften gctici)t uiib<br />

s lugen eljne ift, faft niemanbt aber ift, ber l)l)m nit beungen left, bo» er bic<br />

muttcr gotti» el^te unb gnebig i\abe. ^ä) l)ah forge, ba^ gretolid) abgotteiei)<br />

{)ie mit el)nrel)ffe, ba-3 man bie juiiorfic^t unb tratuen auff bie f)et)ligen ftellel,<br />

bie allel)n got gepurt, unb üon hin l)et)ligcu geuinrttet, ba5 aEeljn üon gott<br />

^u gcltartten ift. Unb iDcnn nichts feonft bo^cö bran Irere, %o ift bodj boc-<br />

1" borbe(^tig, ba§ folrfjc bei)ligenbienft unb efjre tcDnen fprud^ nod; erempel ber<br />

li<br />

fd^rifft für [\ä) i)att unb |nmal luibbcr bi^en fprud) 5pauli unnb berg(cl)rf)cn<br />

ftrepttet, bie nn§ leren Ijiinbnrdjbringen |iu gott, unb aüe» tralueu allelju auff<br />

l)t)n ftellen, unb aüerlet) Oon l)t)m allein gelnartten. Senn and) ßljriftua<br />

felb» l)m ganzen ®uangeIio unö tiuui Irnter tDel)fect, unb aud) barumb tomcn<br />

ift, ha^ lol)r burd) i)l)u Ijum Haler fomen foüen. 9iu ift ^nni unter fouien<br />

nic^t, mit fuffen gen ütom lauffen, auc^ nitt mttt ftugettu gen t)l)mel fteljgen,<br />

feonbern mit f)er|It^er Iwoorfid^l auff ii^n fid) norlaffcn, ali auff eljuen<br />

gnebxgen oatter, rtte bni üatter nußer onfe^ct; i)l)e mc()r fold) |uDorfid)t i)m<br />

Ijer^cn 3unl)mpt, ij^e ne^er trpr |nm üatter fomen. -Jht mu^ baS befcnuen<br />

so bie Oornunfft unb bie erfarung<br />

', luo bic ^^nPorftdjt ju gott i)m tiertsen ift, ba<br />

feit übe aüc ^uliorfid)t ]ü allen creaturu, c§ fei)en l)cl)Iigen i)ui l)i)me( ober<br />

auff erben: loibbcrumb, Ino bie |uooriid)t ^u gott abnljmpt, ha f)ebt fic^ bi^<br />

fud^en unb IjuPorfetjen bet) ben be^jligen.<br />

S)orumb fprid)t aud) S. 5^'eter .1.5j.'et. 2: ^br folt loiffcn, bas libr nit i.«fitii,ie.2i(!i<br />

35 mit Porgenglic^em gollt unb fi)lbcr erlöset fet)t, fjoubern mit beut tbeuien<br />

blutt 3^eju ßbnfti, be« unfdjulbigcn unb uuDormafeltcm lamb», auff ba§<br />

eltr glalube unb Ijoffnung fcl) i\\i gott, unb "i^^nituÄ ^Ko. 9: Turd) 3^cfum3töm.s,2[!)<br />

(S^riftum Ijabeu Inljr ei)n Ijugang pn bcm glalubcn ^u gottiä gnabeu 3C. ^sä)<br />

• lofe gef(^c{)en •, bo§ etlid^ ber ^epligen unnb ber muttcr gotti§ bienft rec^t<br />

30 braud^en, lütchiol ha§ felljam" ift, feo ift bod) ba§ erempel fcrlid^ unb nid^t<br />

.5 fofl o6et niemanb Lu'* 22 bife] bo§ (/* 2:i juDetfid^t ß* 26 unBormafeltem]<br />

unbefledtcn Lu^*<br />

/-u»*: 19]23 9Ju bh, ^e^tigen fehlt 28'S4, 13 ^ä) hh fetten fehlt<br />

') Die h. Barbara vmrde nach der Fügende von ihrem heidnischen Vater als Christin<br />

denunziert und ron dem Präses der Provin: Maiiiniamis enthauptet. Tliren Vater er-<br />

schlug der Blitz an der Stätte der Hinrichtung. Sie wird daritm angerufen um Abtcendung<br />

rem Gewitter und l'^euersgefahr. Ihr Name fehlt noch im Martyrolngium Iliernnymianum<br />

und bei ßeda; so erklärt »ich TjUtliers Zweifel. Vgl. Prot. Reidenzykhpädie ^ 1 1,<br />

S. .395. -) Christophorus. Vgl. über seine bekannte Legende Prot. Realenzykl. ' / V, S. liOf.<br />

XXIII, S. 307. ') B: iam hoc vel ratio per expeiientiam potest deprehendere.<br />

') B: non iuficior. ') H: rarum.<br />

6*


84 -Jltil>eiit.5poftine l-"i'2-i.<br />

1)11 bie gemelin für ctincii 6raud) Ijii bringen', feonbcrn nadj 0f)riftiiS imb<br />

aller 3(poftel lere frifc^ ju gott bem Oater aUei)n, unb Qllei)n biird) (Sliriftum<br />

]ü na^en; benn e§ gar balb geidje^en tft umb beii grclolirf^cn faü^, ba§ man<br />

auff bie l^eijligen mcl)r benn auff got fic^ troftet unb liljreii namcn unb l)ulff<br />

ct)e onrufft benn gott; ba» tft benn gar el)n uortcret unttriftlid) bing, tnie i|t ^<br />

icf) beforgc, bie IneÜt lioU DoH lioll abgotterei) ift. Unb gott liorI)enget, ba§<br />

ettlüa folc[;en I)el)Iigenbienern I)ulff unb Uninber|el)C^cn loibberfaren, |o e§<br />

boi$ bnrd^ ben teuffeü gefd)i($t, benn gott auc^ ben teuffcllybicncrn Icl)b unnb<br />

leben, ia aud) gutt unb et)re burd^ bie teuffcl gibt, loie mi/r fct)cn offentlid),<br />

glet)d^ mie el)n rel)c^er furft burd) cl)nen buben eijncm anbern buben el)n flel)b i"<br />

obbcr flclmob mag geben.' Sarumb ift luiber auff bie lininbertjel)d)en nod)<br />

auff bas ejempcH ber menge |n baluen, fjonbcrn aUel)n auff bie lere 6l)rifti<br />

obber fel)ner 3lpoftel, l)nn bi§cm unb l)nn allen anbern fetten.<br />

®lel)d) loie nu 6t)riftu§ unfjer aller gemel)n gutt ift, al§ lDl)r gel)ortt<br />

t)abenn, al^o foHen \v\)x alle basfelbige gutt aud) niemaubt tjueligenn, benn i;.<br />

bem üater allelmn, ber bamit un? auffS aller rel)d)lid)ft gnabc crtjeligt l)att,<br />

bas. er unfjerc l)er|en tju fid) ^oge; barumb fotten lol)r aud^ mit aüer jubor^<br />

fid^t l)l)n lieben unnb loben ubir fold)er ubirfd)liiendlid)er giitte, auff ba§<br />

un^er t)er| gelnone auff l)t)n fid) tut troften unb alleS guten ^uoorfelien l)un<br />

leben unb fterben, bocl) burd) (ll)riftum, unb uit burc^ unS felb»; benn er ift 2"<br />

ba^u geben, ha^i ttlir ["PI. l'ijj burd) l)f)n tjum natter mit fold)cr ^uüorfid)t<br />

3o». 14. 6|!|fommen fotten unb niugen, Inic fagt 3iOl)an. (J: ^Jiemanbt fompt Ijum bater<br />

benn atlel)n burd) mid^.* Hub luielnol Gl)riftu'3 felb§ gott ift tnatlid), unb<br />

gnug ift, loer fci)u ,5Ui.iorfid)t auff ijljn felit, bod) füret er un? inner tjuni oater,<br />

auff ha'i nit l)emanb an ber incnfd)el)t l)angen blcl)be, lüie bie innger tt)ettcn 2:,<br />

für fel)nem lcl)ben, unb nid^t |ur gotl)el)t ubir bie menfd)el)t gebed)ten; benn<br />

H)i)r muffen C^l)riftum nar^ ber menfd)ei)t eimen Incg, cl)n tjel)d)en, elni Wnd<br />

gottiä fel)n laffen, burd) loild)S lr)l)r lui gott foinen, unb atte tjuöorfid)t imn<br />

l)l)n fetjeu auff ba§ aller el)nigft<br />

'', unnb ia tjufel)en , hai- Inlir nid)t baneben<br />

auff bie muter gotti? ober ijrgenb ci)ncn lieDlige bie t^uUürfid)t tcljlenn, unb y<<br />

el)n abgott ijn nnfeern l)er^en auffric^tcn.<br />

J(i II fU'l)b obbcr frhll a* -Jl' 3ol). 1; jagt /."'* HO ^el)liaen O*<br />

/,!('*: JH aebcdötcn) Bebende<br />

') B: nuque coiivenit ecclesiae praedicari. '| B: citius eniiii tua opiiiione<br />

possis alioqui horrendo hoc casu in praeceps ruere. ') .B set?t hinzu: ideo nihil<br />

miri, .si per daemones aliquot impio.s .sanet aut alia in rc insolentius quam ut naturale<br />

videatur iuvot, ut postea id pro miraculo sanctorum pniedicatores iai-titent. ') /.'<br />

setzt hinzu: vide modo, quam praepostere religio.si inio i|uani iinpii sint, i|ui liaerent<br />

in divis. ') B: .siniplicissime.


(vpiftel nm 2. 9lbBent#fonntag. i^him l.'i, I— 13. 85<br />

3)Qi;umb iiL-iiipt cuc^ uutcrtinnber nn, luic ciid) 6f)i-i|tiio [)att wöm. i\7<br />

angenommen gott i^u eljrcn.<br />

Sßarumb? obber loaS tft bn§ für e!)n bariimB? ^-i ftnb ^ino nrfac^<br />

(fpric^t et), ba§ \]'i\x euä) itnteruanbcv Qnnef)men fottt. Die crfte, iai \)\)x<br />

» ()orett, bic fc(;rifft (jellt nn-? t5l)riftum fur tjn ioIc()em ejempcE, nuff »inld)cn<br />

gefallen finb bie fc§ma(f)c, bie gott ft^meljen, ba§ finb unsere funbc, unb cisHom. i5,,i<br />

(]att unÄ ntt öoradfit, nod) fiirtooiffcn, nocf; gefrfjcnbet, fonbevn un§ angenommen<br />

boöon lurlofecn; barumb iftä biEic^, ha5 loi)r oicl me()r alßo tl)un.' Die<br />

anber m\aä), ba'ö \o\ä)§ ejempel gott loblicf) unb etirlid) ift^ benn gott rtirt<br />

lü baburd^ gelobt unb gce{)rct , unb<br />

baS alfeo<br />

: 3)iettiel)l (5^viftu§ nüentfialbcn<br />

bezeugt, bag atte§ moy er tl)u, baö fei) fel)ne§ batter» miHen, unb et fei) nur<br />

barumb !omen, ba§ et fei)neö öatcr-3 lüillen ttjue, %o ift-ä geluiB, ha^ er aui)<br />

bie iijmaä) un§et funb allelm batumb l^att ttagen, ba§ e§ be§ öatetS Uiiüc<br />

gemefeen ift; barauf] li'ijt feigen, toild) cl)n ubitfct)luendtid}er barml^et^iger loille<br />

i:. bi'§ oaterä ubir uuy ^ctfc^t, feo er fcljuem licbften ei)nigen feon aufflegt unfjere<br />

funb unb fel)ne f^mad^ gu tragen, auff ba§ er nit un§ brumb borbamnen<br />

muffe. 2ßo nu folc^er lüiüc gotti§ rcc^t crfanb luitt, ba mu| lieb unb lob<br />

Im gott aufj ()ert^eniirunb folgen, unb fei)ne barml)er^ic!el)t prelltet Serben;<br />

benn ber menfd) gelnimnet baoon el)u frolid^, fieser gelotffen gegen gott, unb<br />

20 !an fic^ nit cntl)aÜten, er muf; fold) rel)(f)e güttc gotti§ eieren unb pretjffen.<br />

SiflC bau [)el)ft f)ie ©. ^fiaulus ©ottis etjre angeritzt burd) dljriftum, ijnnSRöm.is,?<br />

bem ba§ et un§ angenommen ^att unb un^etc funb ttagen unb Uortilget.<br />

'211^0 foEen ItDr unfeer net)iften funb, burben unb gepred)lirfel)tt and) auff<br />

un§ laben, fie bulbcn, beffern unnb tjelffen; Uienn ba§ benn bie funbet obber<br />

2j gepred)li($en boi'cn ober cmpfinben, ^o loirtt ijljr ^er^ gegen gott luolgcmutt<br />

unnb mufe fpred^en; gl), ha^ ift t)^e e^n fel)ner gncbiger gott unnb redjter<br />

oattcr, ber folc^ üold t)att unnb luill Don l)t)n Ijaben, ba§ fie un§ armen<br />

funber unb gepred^lidjen nit urtei)len, nit öorbamnen, nit üoraditen, ^onbern<br />

anncl)men, ^elffen, unnb mit uu§ faren foHen, al§ Ireren unfeer funb unb<br />

30 gepted^en l)l}r el)gcn; lüer toolt folc^en gott nit lieben, loben, prel)§en unb<br />

e^ren, unb au^ gtunb bes Ijet^en l)t)m alle bing üortralDen? h)a§ toitl er<br />

feiber fel)n, toenn er fel)n oolcf al^o {)aben Initt? ©i'^e, fold)en prel)^' »tili<br />

gott burc^ unu erlangen, l)nn bem ba-S lul)r un§ untcrnanbet annel^men, unb<br />

el)n iglidjet laffe be§ nebiften fadje fel)n el)gen fepn, bamit loetben bie leutt<br />

3.S ^um glamben gerel)^ct, unb bie ba fc^on gleloben, locrben brl)nnen gefterdt.<br />

ijä S)armn6 bis c^tcn] SaiuiiiD ncnict cud^ ".««. = ('. /ai** ii ftiüe '/* 20 flutte]<br />

gület l.u'* 21 ijit fehlt Im" '3 unger] unfctä Iai** 34 jetne G*<br />

Lu'*: 3 urfad^en 6 fd^mol^c bete bie<br />

') B: ut idcm et nos faciamus proximis. -) B: altera causa est, quod hoc<br />

cxeniplum deo honori est, qui inde glorificatur, ct)tlic^ also = zur Ehre gereicliend;<br />

»v/Z. Ch-imm, DM^th. MI r,9f. ') B: laudein.


8fi ^Jlötrntc-ppftiflf iri'2-2.<br />

?lbci- h.10 t[t ilit bay erciiipel i)iiii ber Jncüt? cl)ttfl tDrniiuen \a teiiffcü legivcit<br />

Dnn beni tjeliftltdjcii ftniib, bie lüt mcl)v, beii bannen, üorniatebtijen , trel)ben<br />

iinb lagen fonnen.'<br />

sBni. j5, » 9 S) c n n id) fagc, ba« (^vi [tn-> i |t getiu'Heii i'l)n biener bcv bcf d^net)=<br />

bnng, nnib bcr liiavt)cl)t t gotti-j lotllcii, l.ui beicftigeu bic bor= s<br />

f p r e (i) n n g f n g o 1 1 1 § b e n H e 1 1 e v u g c 1 1) a n. '•Jl b c r b i e f) c l) b e n p v c l) ^ e n<br />

gott nuib bcr bo vnt Ijertiigf elit t tu i den.<br />

S)a er nn bcfrf)lDJfen fjatt feiinc melinnng, bat? el)n iglidjcr ftd) bei anbcrn<br />

joll annet)mcn, gott tjn e^ren nod) beni ercnipcl (n)rifti, nnb fei)n unterfdjelib<br />

leffit i)m tiolc! (Jtjrifti, luibcr nnter ^eDtigrn nod) fnnbern, luiber nnter ftarcten lo<br />

noc^ fd)luad)en, »nibbcr nnter rcijc^en nod) armen, bcnn fie alle ei)n btng tjaben,<br />

cimerlel) gntter l)n t^fjrifto, ber mad)t t\m i)ni\, cDn mntt, eim fiinn, el)n mnnb<br />

nnb alle gntter gemci)n, fie feilen genftlid) obbcr tjelittlid), Uiie nuinid)felttg fie<br />

limer fet)n mngen, fcret er |SSl. yiijl ^u nnb grnnbet foId)§ mitt ftarden fprndjen<br />

ber fd}rifft, unb l)ebt alfjo and) bnrd) bic fdirifft auff alle nrfad) ber nnel)nig- is<br />

!et)tt, fteUet fidj l;;miffd)cn ;3iibcn nnb t)ei)ben, atö eim fd)ei)bonian nnb mitteler,<br />

als folt er fprcc^en: ^ijX 3ui>en lunb bic l)Cl)ben nit Oortuerffen, ob fie nitt<br />

mit mä) etur geltioiiI)et)tt naä) effen nnb trinden; benn fie bobcnnn eben ben<br />

P^riftum, ben i)t)r t)abt, tüic hai bie fd)ritft tjniiur norlnnbigt tjutt. :iOibber=<br />

umb l)^r l)ei)ben funb bie 3uben nitt t)orad)ten, ob fie gleiid) l)l)rer iueiiß nod) -m<br />

effen nnb trinden, benn fie I)aben and) benfelben Pt)rift, ber i)t)n ift Ijngcfagt<br />

i)n ber fd)rifft. Sietueiil benn bie fd)rifft t^l)riftnm gemei)n niad)t, nnb bel)be,<br />

^uben nnb l)el)ben, nnter l)I)m Horfamlet, and) an^er Pl)rifto niemanb nid^t§<br />

fjatt, unb l)nn (^I)rifto l)berman aEc bing f)att, Hunnmb looUt i)I)r benn liandcn,<br />

nrtel)Een nnb eud) fpalten nnb nit nielmeljr frnnttid) nnternaiiber annebmcn, 25<br />

toic eud) (St)riftnÄ l)att angenommen'^ sjait bod) nienmnt nie1)tö fnr bem<br />

nnberu, feo l)att and) niemant Ineniger benn ber unber. äBarumb toolt l)l)t<br />

end) benn nmb effen. trinden, fleijber, tage, ftebt", geperben' unb beSglet)d)cn,<br />

|ondcn unnb fpalltten, ba nid)tc' an gelegen ift, bielucl)ll e5 tjcijttlid) bing<br />

Qufeer Kl)rtftü finb, bie nitt Ijnr fad)en biencn? 3)arunib laft t)i)rl)nnen frei) 30<br />

fel)n toer bo Inill, ift aber iiemanb fd)load) \)m glaluben nnb nod) nitt frei),<br />

benn bnlbet nnb traget, bif^ er ftard loerbe, nngefcl)cn, ba


Ppiftel nm 2. «böciik-loiuttniv ;Hbm. 1.'., i 1.1. R7<br />

3)qö hH)v im bic toort @. 5|ßauluö öovftelien, muffen inliv luiffcii, baä<br />

@. 5paiilii3 biaiirf) ift, baä ^iibifdjc luilcf tut iicniieii bic befcf)iiei)biin(^, baruinb<br />

ba» fte bcfrf)iii)ttcn Uiarcn, iinb babci) aU bei) cl)iiem ticl)c(;en l»on aiibcvii<br />

üoldeiii gcfoiibcvt iinb crfcnnet luiiibeii. l'U^o nennet man ond) \w{ nnbcr<br />

Ä btnc! bei) feljnem tjei)d)cn, nlu von h.iel)ben fpridjt man: ber fd)lel)cr obbet bic<br />

^opffe rid)tcn öiel un(\lntf-3 an Dnn ber toetl. Unb Hon ben mnndjen, filje<br />

Iju, lua§ t\)cix bic futte nic^t tt)un, nnb Don ben pfaffennu, loie ift bic platte<br />

%o gei)|ig \ unb bic vcuttcr nennet man bei) ben fpovnn ober ftegreljff. (Sben<br />

auff biefclbigc Uicl)f?e nennet ©. ''I^auluä bic ^ni^cn bei) l)t)rcm Ijcpc^cn bie be=<br />

10 fdjncpbung, unb bic l)ei)bcn prepntium, bic Oor^autt, t^al. 2: @ie fatjcn ba§®ai.-,7<br />

niDr befolgen tnav ba§ ©nangclinm ^u ber bortioutt (ba» ift Iju ben f)el)ben,<br />

bic nod^ f)oben l)I)r Porbautt unbcfdjnpttcn) toic '^l^ctro befol()en Icar ba§<br />

(Snangelium tju ber bcf(f)nel)bung (baS ift ^u ben ^i'i^cn) 'i'''^ @P'K. 2: (ye=cs»D. a, u<br />

bendt l)^r fjeljben, bic l)t)r üorljeptten genant luart cpn Por{)autt Pon ber bc=<br />

15 fc^nepbung jc. ?llfeo ^ic auä), irf; fage, ba§ 6()riftu§ fei) gcluefecn epn bicnermom. u,«<br />

ber bcfc^nepbung, ba§ ift: ber 3nbeu, obbcr beö 3nbifrf)cn PoIrtS. ®)n bicuer<br />

nennet er (^t)riftum anc^ uaci^ fepnem brauc^, ba er alle prebigcr nnb ^poftel<br />

biener nennet. I. (ior. 3: äßa§ ift 5|.'anlu§? \va§ ift ?lpolto? fie finb biener, i.stor. .-i,<br />

burd) Inild) i)l)r fcpb glelfbig tuorbcn. ©30 ift nu §0 Picl gcfagt : 3^efu§<br />

M (5[)viftusi ift geloefsen epn biener ber bcfdjncpbung, ba§ ift: epn prebigcr, lerer<br />

^ilpoftel, botte, bon gott nur |u beni Jinbifd^en bolcf gefc^idt, benn (^t)riftuö<br />

nod) nie ben ()epbeii prebtget, ift auc^ nic^t ^u l)l)n gcfanbt, fjonbern altcpii<br />

ben 3uben.<br />

S)a§ ift aber gefd^efjen, iiitt umb l)^r§ öorbienfts lüiücnn, fjonbern luic söm. i.\<br />

z.-. er l)ic fagt: Umb ber lüor^ept gottiy lüillen; Inildjc luarljept ift boö ^ föott<br />

fjotte ^2lbra{)am, :,\faac unb ^acob Ocrt)cl)ffenn, baS Pbtiftuö folt Pon pljvcm Jg';"^".';^^-,'^:<br />

famcn geporu loerben; ba nu gott lüurb erfunben loar()afftig pn fepnem l'or=<br />

[)ei)ffen, ift (5^riftu§ fomen lanttä berfelben Por^epffnng, nnb alfeo ift bie P3ar=<br />

^ept gotti§ erfunben, ba§ er (jaLlte \va§ er iuifage ; umb folc^er Inar^cpt lüilteu,<br />

30 ha'S got beftunbc al§ epn Uiarf)afftigcr, uiinb nidjt iiinb pemantä üorbienftö<br />

lüillen, ift (5l)riftu§ epn Slpoftel unb biener ber befc^ncpbnng toorben. S)a§<br />

luollen bie folgenbe Inort, ha er fagt: ^u befeftigcu bic Hortjcpffung gotti§ ben «0111. r.,<br />

üetern getrau. Si^e, lüa§ er für epn n)arl)ei)t mepnc, ncmlic^, bamit betreffe<br />

/ bte].bie?c /.«*»* SPauli /m*' I mutbeiil würbe .1 -'i toeibetn fyur" A' ftci(ic=<br />

tctfc Im" lojlt Sic fallen naw.] Sic fo^cn u.w\ = C. Im" U %u bcnl an bic //*<br />

14 Bctjc^ttcn '.'* »otb gcncnnct /.u"- l'j ifti ift§ G* -21 nur fehll f.u" JJ nod^l<br />

f)nt noc§ (V- Jl Bcrbicnft /jm* •<br />

iDi'irbe Im'"<br />

bcftetigcn<br />

' ebenso Z. 30 27 Wurb !jis iDar^offtig] War^afftifl erfunben<br />

Im'*: 61? ntund^en bis itn fe/Ut (ben bis bcn.'y >0 prepntium fc/äl 32 Bcfeftigenl<br />

') IJ: ut c.'-t avara rasiira.


88 HbBfiitäpofiiDe <strong>1522</strong>.<br />

tiget iiiib erfiillot ift gottlid; ^uingung uon l^t)rifto tjii bcii pntriaid)cti gc<br />

fdjefieii. Ob uu lool bae roat ift, ba§ (5f)riftuä 6el)be, ^ubcn itiib Iicljbeii,<br />

gemcl)!! ift, ßo ift er bocf) nici)t bcn ()ei)bcn, ßonberit alieiin bcn ^utben lioi=<br />

möm.3,.j[)ei)ffen, luie er aucf) fagt 'Ko. 3: Öotti-3 luort, bn§ ift bett :^\ühm Hortraluet,<br />

Möm.9,4unb 9{o. 9: ben ^ni^f" 'ft ^Q» 9cict! geben. 311^0 ift er niicf) allelm tut l)f)n<br />

üJiatti).!.-,, 24 tonten, toie er aud) fclb fugt llfcitt. 15: '^'^d) 6i)nn nic^t gcfnnb, benn allel)n<br />

tiu ben fdiaffen üom tianf; !>^fracl. 3nf?o i\ab(n bie ^uben ba§ üortelil', bnö<br />

litin (itirtftuy ücrljeiiffen ift, unnb fie felm geluarten modjtcn. '?lber bcn t)cl)bcn<br />

ift nid^t§ t)orf)el)ffenn, barinnfi fie auc^ ni(^t» getrartten fun= [^iU. «4]ben, luie<br />

lüol aud) bie f)et)bcn ben l^uben bari)nn glei)d) fei)n, baS (^f)riftu» ia fjo aufj i»<br />

IiuUter gnaben ift üorfjeiiffen, aVj cv ben [)ci)ben ift geben. T'od) nat^bcm er<br />

tiorI)et)ffen ift, ^aben fie reblid^ urfac^ gefjabt fet)n auc^ tJ" luartten all ber i)f)n<br />

geben locrben folt.<br />

Tnrumb fjnben bie ^yuben ß^riftnm nic^t allei)n nufi ber gnabc ber öor-<br />

^eljffnng, feonbcrit auä) aufe ber toarfiei)t gotia, ber fcl)n üorf)el)ffung exfuUcu is<br />

foüt. 'ilbn bie f}ci)ben [)aben Iribber bie gnnbc ber tiorl)ci)ffnng nnc^ bie limr<br />

f)el)t ber erfnllung, fjonbernn bie lantter, bloffe, iinbebadjtc^, nntiorfel)cne<br />

barm^er^cfeljtt, bie i)t)n (^t)riftu§ gibt, on oHeS tiorI)et)fjen, on alte pfli^t ber<br />

10Qrt)el)tt gottty Ijn erfüllen.^ Sod) bielnel)! bie fc^rifft öorfnnbigt tjatt, bns<br />

bie ^ei)ben foütcn (5t)riftnni, linciuol on allc§ üorf)el)ffen, on nUeS luartten -'o<br />

unb üorfef^en, ufairtouien, mufte biefelbigc fd)rifft i)^e nudj erfüllet luerben.<br />

Unb olfeo "^att feijn tel)E ettlooS fnr bcni anbern, ^onbern t^firiftul ift bcn<br />

Bulben geben anft göttlicher tuifagung unnb Uiart)el)tt, bcn I)ci)ben auü Inutter<br />

untjorfe^ener barm^erljidelit , luei)I bcnn bdibc-j bie fdirifft l)nueu ()att, ben<br />

^"^lUben lior{)ei)ft fie, öon ben t)el)ben Dor!unbtgt fei), ©jo beftetjt tin bie el)nicEel)t, as<br />

baö el)n igli($er Cibriftum tiott l)nn gcniclin, unb I)l)nfurtt cDncr fi^ be§ nn=<br />

bern foü nnnefjmen, ai-j )el)ne-3 mitgenoffcu nni genieljnen giitt. Sie '^uhen<br />

foüeu bie l)ci)ben nit Ooradjten, barumb ba§ bie fc^rifft Pon i)l)n fagt, fie<br />

trerben gott prel)ffen nnib fei)ncr barmfjcrtjirfelit, h)ie luoltcn fie bie Ooradjten,<br />

*f.;2, nbie gotti§ barmt)eriucfei)t f)aben unb preliffen^ fie funbten fie ia nic^t prei)ffen, so<br />

Inenn fie fie nid)t f)etten. SBibberuntb follen bie ^ei)ben nid^t oorad^ten bie<br />

;?iuben. Sjenn (^fjriftns ift i)^n üor^ei)ffen, unb ber Oorbeijffung nad^ i)l)r<br />

biener unnb prebiger »uorben, ba-s gott luat)rl)afitig beftunb nnb fei)ue öor=<br />

t)el)ffung betrefftigt.<br />

iRbm. 15,8 @t^e, bal tüoüen bifsc lüort 5^^auli: 3i^ fage, bas 0"t)riftuij fei) eVn biener ^^<br />

getoe^en ber bcf(i^nel)bung umb gottis lüiUenn, tju befrcfftigen bie oorl)el)ffung<br />

I bo§ fe/ili /,»'* T ucrlotcii jdjaffcit /."** W bie ^itbcit bcn Reiben Im" jetjnl (inb (t*<br />

n tx bcn ^cijbcnl bct in J.n*"-' !'> aufil anjj .t ber (2.)] bie Jm'* 3t fie f:^.JJ bie (r*<br />

Im'*: 36 iettcffÜBcn] Beftetigen<br />

') B: hoc itaquo praerogalivae. -) B: iuopinata. ') B: ox nullo liobito<br />

veritatis, qua inoniissioneni opürtui.ssct impleri.


ffptftel nm 2. ?lbDeiit?yontitaq. 'Mvm. \r,, 4 13. 89<br />

gottti bell netcrim getfian. 'iBariimb fnt^iftii ba-?? on ^toeDtfcU, baa nicmanbt<br />

bte ,\ubeii öoradite', ßoiibcrn iiet)inc fte an, luci)! fic IHjriftu-j angenommen<br />

unnb nic^t öoratfjt f)att, ia aud) i)f)r eljgenn prcbigcr, biener, 'ilpoitelt üor=<br />

t)ei)fienn, er|ict)gt nnnb ge6cnn ift. 2öa§ fagifüi bcnn üon ben l)ei)bcn ? \^s(i)<br />

i )agc nic^t, ba-j i)l)n ettuuiv Uüiipi'orfjen fei), abev ba-5 jage id): fie pvetifsen<br />

imb f)Qben gottiö barmt^erljicfeDt, bie pljn on üoi'ipredjen geben ift, U'ie bic<br />

fc^rifft mclbet; bavnmb ioll fie and) niemnnbt iioiad)tcn, jjonbeiii anneljmen,«»!». i,-,,?<br />

bietocl}! fie gott ()att angenommen nnb nidjt Oorad)tet. ÜBie nu (^[)viftni5<br />

aEcn gemeljn tworben ift, ben ^uben unb t)el)ben, ttietnol ou^ anbcrlel) unb<br />

1« anberlel) urfac^, 3tlf;o foflen lutir and) unternanbcr gemei)n li'erben, el)n iglic^cr<br />

fid) be» nnbein anne()mcn ,<br />

fei)n<br />

6nrbe tragen unb gepred)lirfci)tt bulben, on<br />

aüe unterfc^ei)bt enfeerlidjer perfon, namenfj, ftaiibt-:-, unb ma§ baä feljn mag.<br />

?tl5 gcfd^riebcn ift: 3)arnmbhiin id^ bid) loben n ntev ben T)el)beu«om is.s<br />

unb fingen o o n b e i) n c m n a m e n<br />

ib öie ^ebt er an ^urfeelen ettlid^ fpn'td) ber fdjrifft, bariinn oon ben ^el)ben<br />

uorfunbtgt ift, ba§ fie iturben gott prepßeu umb fetjne barmlier^ideljt, unb<br />

bifeer erft ftett i)m .17. unb .ln7. pä. unb ift gerebt oon bem propf)eten Dn *',oi,%*"'<br />

ber perfon (5brifti, luie baä aullnelifjeu bel)be pfalmen. 3ott nu bifje fc^rifft<br />

toar iDcrben, §o mufte 6t)riftuö unter ben l)epben fel)n, unb nit Icijplic^, feon=<br />

20 bern gel)ftli(^ unter i)t)n fel)n ; benn luo Pfjriftns nit ift gepftlid), bn ift nod)<br />

fel)n tob. !fflo er aber lobet unb finget, ba ift er geliftlidj. 3H^o ertitiiingt<br />

bi^er fprud), ba§ bie ^el)ben foüten i)nn K^riftnm gletoben unb l)l)n t)aben,<br />

tnild^g ift bie barm^er|igtetitt gotttS t)aben ; bennodj loirt lU)ri)nn nid)t cttlnaö<br />

Porfprod^en ben t)el)ben, ßonbern f(^Ied)t oortunbigf- Oon ben Ijetiben tr)a§ fie<br />

ii t()un toerben. 63 ift aud) broben ' gefagt oou bem reiften gotti-Sbienft, ben<br />

^ie ber Prophet nennet ßoben unnb oon gotti§ namen fingen, hjie l)f)n benn<br />

auc^ bie gantje fcftrifft nennet. ^]Ju ift lob nid)t§ anberS benn bc!entni^ ber<br />

empfangen guter, barumb bac- bebreifc^ unb 'itpoftels loortMautt: (^onfitebor,<br />

irfi toitt bl)r betennen, bas ift: banden nnb toben unb fagen, ba» id) fold)ä<br />

30 alle§ öon bl)r ^abc.<br />

•') oorjproc^en] Ber^eiflcn


Ppiflel (im 2. ^IbOHitsfoiintaq. 5Höm. l.'i, 4-13. Ol<br />

öorjtanben luetbcii ber ftnm ^e'\'\c. linc bic iiinler malen' ciinen haWm aufe<br />

3cife, bem üatci S)amb, mit otelcn |lnci)9eii, imtib ttie man aut^ finget oon<br />

nnfecr fraloen: ©crminatiit vobir ^^efjc, bcr ftnni ^cfk ift autfgangcn-: ha-i ift<br />

aUe-j mit gelualt bal)ei- bcuttct. Pl)riftn-:' )elbv nnb ionft niemant ift bifeer<br />

^ ftani ober bic njur^el, icic fleilic^ bifcr jprnd) 3faie ^rtingt, ber ba fagt, bic<br />

^ei)ben joEen hoffen<br />

i)n ben ftam obber ttmt^el ^effe, bei' hk OoIcEer legiit k-<br />

boi- fon nitt bem naturli(f)en ?feffc, nocf) nnBcv fialnen ^ueligent nicrbcn.<br />

G^riftuu über ^et)ft barunib ei)n innr^cl Zs^Üc, i^a-i er Don bem gefdjlec^t ^effc<br />

burc^ S)abib !omcn ift, aber i)nn i)()m ^att auffljorct bie letijjlid^e gepurt.<br />

10 (?r ift bnrc^ fet)n lolibcn pnn bic erben begraben nnnb al» eljn nngcftaütc<br />

Wurzel i;nn ber lüeUt Dorporgen. llnb ift an§ i)l}nt gcttiac^Hen ber fdjonc<br />

baftim, bie Sl^riftlic^e fird^e, aufegebrcDtt l)n alle loeEt. 2!a§ toere rec^t ge=<br />

malet bie luur^el 3effe, loenn man ßf)riftu§ Icpben nnb fei)ne frud^t bran<br />

maletc. Xa§ aber 5paulu§ fagt: Unb ber ba erftetjen mirt ^u regirn bic mom. u, i.'<br />

i'' boltfer, ift eben ßo öiel, als auff Iiebrcifc^: ber bo ftel^et ju epnem jeljdjen bet<br />

Ooldfer ', benn (S^riftu? regiment ift bamit anljepgt, baä e» gel}fttic^ fep. ör<br />

ift burd^-j ©uangelium anffgerid^t pnn nllcr tucHt tin clinem ^etid^cn, baran<br />

man fe^en unb fid) t)alltcn muß mit bem glalnben. Ilfan fü)et t)f)n nic^t<br />

leljpltd^, feonbcrn nur Dm ttei)c^cn, ijm ©unngelio, nnnb alßo regirt er and)<br />

2« bie tiolder bnrc^s (Suangelium, i)m ^cpd^cn, nnb nirf^t i)nn Iet)plid)er gegen-<br />

h)crtic£ei)tt.<br />

S)a» er aber fagt : 2)ie l)el)ben tuerbenn pnn l)^n ^offenn, ift auc^ nichts «»m. is, la<br />

anbcii, benn ba§ ber f)ebrcifd^ tert fagt: Unnb bie f)ei)ben inerbcn nad) li^m<br />

fragen, bas ift: ftc loerben auff i)^n feigen unb aüeiin an t)t)m fjangen, allen<br />

ab troft, boffnung nnnb tretn pnn \)i\n fekn, tüerben noc^ nidjta fragen, nichts<br />

begeren benn nur i)t)n. 2Iber ba unfier tert bott': Unnb fel)n grab toirtt<br />

eberlii^ fei)n. ba§ ber Slpoftel auHeft, ifcitt 2ant .söicronlmtuS^ nit tooU tior=<br />

bolmatfcfit, ba er meinet, ^faias ^abc Don bem l)erlic^en grabe (^f)rifti ge=<br />

(^rieben. f ^\aia^ fjatt getrollt, ba§ fel)ne rugc fep prel)§, ha§ ift, feljn tobt<br />

30 obber fterben fei) nitt toic anber nicnfc^en fterben, luilc^e ^aben libren prel)^,<br />

bien)ci)ll fie leben, loenn fic tobt finb, ßo babcn fie nid;t». 3lber bißer lünr|el<br />

3leffe ift aller etft i)!^r prei)^! angangen i)m tobt, benn nad^ feijnem tobt ift er<br />

6 9n] auff ';* 7 ju aetignet ';* 22 ^nn] auff G* 27lJ>> ucrbolmetfc^t 0»<br />

Im": 15116 btt (2.) OoMetJ bcn aöldterii<br />

•) Vgl. G. Bossert, Die Maler in lyiUhers iVartlmrgiJostiUe (Christi. Kunstblatt 39<br />

Nr. 7). Ein solcher Stammbaum aus der Wuriel Jesse befindet sich z. B. im Dome zu<br />

Limburg u.a. B sagt: vulgo pingitur. ') Geniiinavit radix Jesse, orta est stella ex<br />

Jacob, virgo peperit salvatorem: te laiidamus, deus noster! (Aus dem Breriarium liomanorum,<br />

in Circumcisione Domini, zur ersten Vesper.) ') Vgl. S. UO Anm. 4. ') Unfet<br />

iejt ist die VulgiUa: et erit sepuUiuni eius gloriosum. Zu tifxliä) vgl. S. Hö .Inm. 2.<br />

») Vgl. Hieronymw: in lesaiam (Mignc, patrol. latina 24, 152). Hieronymus übersetzt:<br />

et erit sepulcrnin eins gloriosum.


92 ?lbBfnt?poitil(c 1.V22.<br />

QÜer evft bum vcd)tcn Icöenn, gchiatlt, tirci)§ imub ef)cv crf)aben, ttu clmem<br />

Ijeljcfjeii iiiib rezenten bcv Ijcijben, in cl)n l)crr ubii alle bing geie|t ^ur rechten<br />

tianb gotti».<br />

ih'om. 15, is'sjl. 'Düj! \'lbcr gott bei tioffnung erfülle ciid) mit aller freubc<br />

11 n b f r i b e , b u r di c^ g l c lo 6 e n , a u f f bai i) t) r u b i r f l ii | f t g f e ^ 1 1 1) n n •*<br />

bcr fipffiiuiig biird) frafft bc» ^el}Iigen getjfte^.<br />

(Jr bejil}leiiit bie (Fpiftell mit cimcm feiiiieii gepett, lüiiiibfd;t Dbn boüc<br />

3iöm. 15, 13 freiib unb frib, iiub fpric^t: Oiott ber t)offniing, bas ift: ber fie atlei)ti gibt<br />

buri^ (Fbtiftum unb tjnn Gt)rifto: lüie aber baö 3uget)e, ift broben gefagt',<br />

itienii lüiir gotti-- unlleii er!eiinen, toie er Ijatt (5t)riftiim bargebeii iin§er fimb '»<br />

^u tragen, loie unir auii tl}un foücii; i)l)e ticffer fold[)er loiUe erfaiit Inirtt,<br />

l)^e ftercEer ber glatnb, bie Hoffnung unb bie liebe ioirt. Sarumb mufe man<br />

Ijmer baöon prcbigen, f)oren unnb bencfen; benn ec- gebt bnrc^ tciin anber<br />

mittel hu, benn atlelm biirc^S ßuaugelium, barumb ift bc§ 'ülpoftcll§ mcimuug<br />

bifec: ©Ott, bcr ba tioffnung mirctt biircf)5 ©uangelion, ber gebe mii) giiabe, '*<br />

baä \]i)x ba§ ßuangelimn luol trcDbet unb glelrbt, baraufe l)l)r (5E)riftum nuffc-<br />

nfler tieffeft erfennet, baoon lil)r benn alle fvenb unb (lutt gcluiffen alo ooii<br />

eljnem geinci)neii gutt, balju auij frib untcriiaiiber t)aben luerbct, beim ba-S ift<br />

bie freub unb frib, nic^t mie bie Inelt gibt, burd) fuleu unb empfinben-,<br />

Bonbern burd) gleUibcn, bcnu i)l)r iiit fel)ct iiod) fulet ben, ber elnr gutt ift,<br />

oon bcm i)t)r freub unb frib l}abet, tjnn ber loellt aber loerbet i)t)r iinfrib<br />

unb betrubnife fulen. Sjo l)l)r aber {?l)rtftum erlernet, ba§ er gemcpn pber<br />

man ift, unb allen gleiidj, feo l)abt i)l)r guttcn frib, benn ba ift nic^t-;, bai?<br />

ei)ner bem anberii tiorgonnen tan, bieioeiil i)t]r alle gleiid) rcpi^ feptt. 5it)e,<br />

ha


(*bnn(ie(iuin um 2. '.nblHMitJiomitag. l'iif. Jl, 2^—30. 93<br />

ift, ha ift lüibber Ijoffnung, troft, frib, freiib, glalub, lieb, 6()riftiiä, ®ott,<br />

nocf) £cl)n guttiä, \mc )x>\)t bn§ für äugen feljen Ijn bcm clenben gcDfttidjcu,<br />

geDftlofjcn flei)ici)Iic^en ftanb, btc boc^ Dict beten iiiib ''JJiejj galten, für Unlri)cn<br />

im-? gott ber Hoffnung unnb ber gebullt unnb bec- troftu gnebiglid) bcljute.<br />

^ufliigdiiini am anbcrii loiitag i)in ^Cöbciit. sut.si, 25-30<br />

ILiice. 21.<br />

/*Z§ treiben jetjd^en fel)n i)un ber foniicn unb l]nn bcni luonb nnb ijnu ben<br />

^*^ fterncn, Unb auff erben gebrenge ber üolrfer fnr be!nmnierniff5e. Hub<br />

10 luirt raufdjen ba^j meljr unb bie fluffc, unb nienf(^en »ucrben iiürfc()mart}tcn,<br />

fut furd^t unb toartte ber bing, bie louieu hjerben ufair bie ganzen toelt; beuu<br />

aud) bie trcffte ber lUimcl tncrben fid) lielnegen. Unb beuu Uierbcn fie fet)eu<br />

beö meufd)en ^ou loraen, l)un eiiner lüolcten, mit frafft, unb groffer l)erlicfel)t.<br />

Söenn aber biße bing anfaljen tui gefd)el)en, fjo feljet auff unnb l)ebt auff etor<br />

15 gelobter, benn e§ nat)et fid) etore erlofjuug. Unb er faget i)t)n el)n glcl)d)niffe:<br />

Sel)et an ben feiigeubalnm uub alle bclume, Inenu fie iljt auffd)lal)en, fjo fel)et<br />

t)^x an bcnfelben unnb luiffet, bau ber fommer uat)e ift. Vüfjo aud) i)l)r, locnu<br />

t)fir feilet, ba§ bi§ aüeS gefc^id^t, fto toiffet, ba§ uafje ift ba§ rel)d) gotti§.<br />

Süarlic^, ic^ foge euc^, bil; gefdited^t luirt nidjt Porgelien, bifj baö allc§ gefd)id)t.<br />

20 .^Dmel unb erben luerben üorget)en, ober uteijue Inort luerbeii nid)t Dorgetjen.<br />

3nin erften ift ^u Itjiffeu, ba§ bi^e tjcijdjen beö iungfteu tagcö, ob fie<br />

tuol mand^feltig nnb groß ftnb, loerbcn fie borf) t)olIubrad)t liierbenu, bai nie<br />

uiaut obber gar Inenig fie ad;ten [*-öi. aKüj] unb für fold)e ljei)d)en t)aUten luirt.<br />

Senn bifee ^tuet) tnerben unb muffen bel)be gefd^eljen mit eiinanber, ftnb aud)<br />

»5 betibe mit etinanber Don (^firifto unb ben '^Ipoftclu öortunbigt, baö erft, ba»<br />

Diel unb groffe tjel)c^en fomen foEen. S)a§ anber, ba^i benn od) ber iungft tag<br />

alfeo unöorfe^enS lome, ba§ ftc^ fel)n bie lueEt öou anbegi)nn nie lueniger<br />

öorfc^eu ^att, benu eben l',u ber ^el)t toenn er für ber t()ur ift ' ; benn ob fie<br />

tDoI fold) tjci)d|en fe^en Serben, ia aud) l)oreu, ba§ e§ tjet)d)en bc-s iuugften<br />

30 tags finb, ßo tuerben fie C5 bod) nit gletoben, ^onberu üorlad)eu unb für<br />

SI20 CES tnerben 3et)c^en feljn hw.] C§ »etben jc^d^en flcfcfjeftfn "«"'• = tf, 2Ä /,u'*<br />

23 toirt] wetbeii I.u" Ji) unb »on ben /.n'* 2.v ^u ber ^el)t| bie jeit //«»* 29 fotc^<br />

fehlt Jai*'^*<br />

Im^*: r, be? SlbBentS 21 Überschrift SDon ben jci^en<br />

') B: et iit extremus dies nihiloniinus ita inexpectatus orbi superveniat, ut a<br />

sui conditione nunquain eius securior fiierit quam illa eadem hora, qua in fulguria<br />

mort'ui irradiabit.


94 «übuenlIpoftiHe <strong>1522</strong>.<br />

groffcr ficf)erf)el)t fageu: ia bii lieber narr, ()aftii forfle, ber ()l)mel falle iinb<br />

ba§ tmir ben tag erleben'?'<br />

Tai inufien bod) i)I)e ettlid) fet)ii bie i)l)n erleben, iinb ^onberlicf), bie fic[)-j<br />

am Uu'nigften tjorfelicn; ba-S aber folcf) ft($er()eiitt nnb üorndjtnng im ben<br />

nienfdjen Inerbe iel)n, nmllen )mn anfe 0'l)riftnc- nnb ber \Hpoftel tuort beloel)Jien. :•.<br />

sui. 21. 34. 35 (?|^riftn§ iprid[)t 6alb bernad; \)\\n btBem (juangelio: .'pabt adjten brouff, hivi<br />

elnr berUen nidjt bcidilnert luerben, mit frcffcn nnb mit fanffen, nnb mit<br />

forgen bifee^ lebeno, bamit ubir enc^ turne fdjneli unlioriel)enj berfclbige tag.<br />

Xenn er Inirt fomen löte ei)n ftridE über oEe, bie ba fifien auff bem angefidjt<br />

ber gankn erben. 'Jluß bißen inortten iftv Cfar, ba-3 bie menjc^en inerbcn fid) lo<br />

geben auff frcffen nnb fauffcn, nnb anff ttei)ttlid) narnng- nbir alle malfc,<br />

bas l'ie Dnn forgen bei gut-3 nnb tjnn fref)en nnb fanffen erfenfft, fid)er filieii<br />

nnb lüonen Inerbcn Dnn aller hjelit, al'S liiere nod) gar jern bat)l)nn. 2)enn<br />

luo nit groffc fidjertjeDt nnb poraditung fel)n Umrb, fnnb ber tag ni(^t §o un-<br />

vut. 31,3;, uor)ef)en» jc^neli l)crei)nbred)en. \!lber nu er ftirid)t: er foll fomen loie eljn is<br />

ftricf, bamit bie oogel ober tl)ier gefangen tüerben, eben benn am meliften,<br />

loenn fie nad) ber nornng faren unnb fid^ be-5 ftridS am U'enigftcn imriebcn,<br />

gibt er gnngjam tjnliorftei)en, bao bie tuelt luirtt ijni fanü leben ^ freijcn nnb<br />

faiiffen, bairen unb pflanzen nnb nad) ^eiittlidjem gutt auff§ aller üleljjfigft<br />

nnb gefdjicflidift tradjten, unb bafnr Ijalten, ber iungft tag fonic nbiv tf)anfent 20<br />

iar nid}t, fjo locrben fie Dnn eDnem angenblid ftet)en für bem fd)redlid)en<br />

gerid^t gottis.<br />

iiuf 17, :'4 Xa*3 tooUen aud; bie luortt (^£)rifti l'uce. 17: (Eilend) une ber blif, leudjtet,<br />

nnb Dom tjDmel erab nbir olle--- loaä nntcr bem t)Dmel ift, fc^eDnet, alfeo iwirtt<br />

feDn be§ menfc^eu an fcDnem tage.'' Silje ba abermal, baS ber tag tuirt jdjnel 2.s<br />

auM7, 2c-.'!üaugenb(irflid) eDnlierfatlcn nbir alte loelt. y^-olget tüel)tter bafelbö: Unb gleDdj<br />

mie e-5 gefdjadj tju ben DeDtten 5toc, [50 luivt§ and) gel}en \w ber tieDt bes<br />

JJfenfdjen fjon. Sie äffen nnb truudeii, fie nanien loeDber nnb namen menner,<br />

bife auff ben tag, ba 9ioe Dnn bie ardien gieng, ba !am bie finbflutt nnnb<br />

brad)t fie alte nmb. Teffelben gleDdjen, Uiie c-j gefdjad) Im ben t'.eDtten i'ot: au<br />

Sie äffen nnb truucten, fie taufften unb Dorfanfften, fie pflantjten nnb baloetcu.<br />

4 ben] bem O* 1; ad)tcu| oditung /.


(^Dangelium am •_'. *J16uent«foiiiitiig. Siiil. 21, 25 —.U). 9.'')<br />

an bem tage aber, ba Sot aü% ^oboma gieug, ba§ rcgent es fclor unb id)lt)efeÜ<br />

uom l)i)mel unb 6rüd)t fie aßc umb. @ben naä) hex ireij^e iniit a ge£)cn an<br />

bem tage, toenn be§ menfc^en Bon iritt offenbov Incrben. Siße ftiort ijeugen<br />

l)f)e gnugfam, itie fielet bie leutt fciin luerben, unnb luie fie tinn ber fovge<br />

' ^etjttlidjä leben-j ßo tieft ciftitfett ', nit gleioben loeiben, baä ber tag ba fei).<br />

9lu ift baS on lirtetiff eü , ß^riftuo fiab fold; IjeDcfieu nitt bariinib i)or=<br />

funbigt, bau fie nieinant achten ober feniien follt, luenn fie ba fiiib, luieiuül<br />

X)i)X toenig feiin loetben, gleljc^ toie ^u 9toe unb 2ot Ijeljtten aud^ ettlid), liiie=<br />

luol tnenig, erfanten bie Ijutunfftigen ftraffe; feonft [lett cv üovgebens iior=<br />

>» manet unb gefagt: äBenn i)()v bifjeS alleä feljen liierbet, %o lüiffet, ba» e§ furam. '.'lii<br />

ber t^ur ift. ^tern: benn t)ebt auff eftr £)etiibter, e« na^ett fic§ etor eitofjunge;i'ut. ji.ati<br />

brumb muffen atabenn '<br />

getnifj cttlid^ feiiu, bie alfjo tljun unnb erfennen bie<br />

tjeDc^en unb t)eben t)I)i-e lieiubt auff unb uiavttcu auff i)t)re crlofjuug, uncluol<br />

fie uid)t eiigentlidj imffeu nuigen, loild)er tag tc- fci)n loirtt. Xorumb ift uu-?<br />

n uott, luol ouff^umerdcu, ob niHetic^t bie |el)d)en ilit getjen obbev gangen finb<br />

obbev bolb gcf)en luerben.'<br />

^ä) lüiü niemant ^luingen noc^ bringen mljr ^u gletoben. !^\ä) lüitl nil)rö<br />

aber aud^ loibberumb niemant uet)meu laffen, baö id) f)aUt, ber iuugft tag fei)<br />

nitt ferne; ba^u beloegen mid) eben bifee ^(\)(i)in unnb mort P^rifti. S)enn<br />

20 ßo iiemanbt lißet aEe (^roniden, ßo finb er oon (^^liftu» gepurtt an bifeer<br />

njettt i)nn bißen £)unbert iarn glei)c§en ni(^t, Dnn allen ftucfen.* hi^l. iiu] Sold^<br />

balDen unnb pflanljen ift nie gelueBen f3o gcniei)n i)u aller tucEt ', folt^ foftlid)<br />

unnb mand^erlei) effen unnb trinden aud) nie gclcefeen Ro gemcim, luie e§ itjt<br />

ift, Bo ift i>as tleiiben " ßo foftlid) luorben, ba-j nit l)üf)er mag tominen. äücr<br />

25 t}att auä) i)^e fold) fauffmanfdjafft gelegen, bie i^t umb bie luelt feret, unnb<br />

ade meüt Uorfc^linget? Sjo fteiigen auff unb finb auffgeftigen allerlei) fünft,<br />

malen, ftidfen, graben', ba^ e§ finb 6^riftu§ gepurtt nit gleijc^en f)att; balju<br />

finb i|t fold^ f^arfi oorftcnbig leutt ^ bie nid)t§ üorporgen laffen ^ alfeo audj,<br />

I gobomo 'r* i^ttcfel unb fclor O Lu' fd^ineBel /.u' Lo' W e§] ev U* /.'i auff-<br />

merdtn Z/ti*»* lO bolb feh/l /."»* 2s> nie) nic^t Lu'* ebenso Z. 23<br />

Lu'*: 11 benn e«<br />

') B: saeculi rebus profundissiine immersos. •) B: horum tempore sigiioruin.<br />

') B: si forte illa signa nunc edentur, aedita sint aut porro sint aedenda. ',i B: nani<br />

si quis cnnctas historias evolvat, haud quaquam a Christo nato siinile saeculum ei,<br />

quod proximis centenid annis fiiit, inveniet, expensis simul rebus omnibus. ') Seidemann<br />

in ZUchr. f. d. histor. Theologie 1860 S. ÖOS rerireist für diese Stelle auf Myconiiis'<br />

Befomiationsgeschichte hei üyprian IV S. 27: danach habe <strong>Luther</strong> sjxziell die seit 1517<br />

stark einsetzende Baiilust in Wittenberg im Auge. ') B: luius vestinm. ') B: pictoria,<br />

sculptoria et ars Phrygia. "; B: ea nunc emergunt ingenia. 'i B: quae nibLl non<br />

eruuiii.


PO ^ilbUi'nl-jpoftiUe ^r,22.<br />

bat' i|t cl)n fno6 Don {ilt)en|iif; iavcn mcTjv tan, bcnn liiiüor (Unen^ifl DoctovcS<br />

!unbt tjaben. S)o !omnicn cvfur bic ipratfjcn iiiib allerlei) h.iel)6l)cl)tt ', baö<br />

man mufe Meimcii, boc- bic luellt l)nn ben ftiideiin bic ljel)ttli(§ nnriinfl, ober<br />

al'j P£)riftu-3 neunett: Jorge bi§C5 leben-i, mitt cffeii, tvincfenn, bnluen, pflnntuMi,<br />

fauffen, Oorfniiffen, loeljb unnb ftnb Ijaüten'-', betreffen, fei) ubirau^ auffö s<br />

tjol^eft fommen, ba§ tjberman tüol fi^et, libcrman nuc^ fagt, e§ mulfe 6re(f)en,<br />

obbcr el)n anbcrS tuerben. 9Ju iftö nit Inol Im bendfcn, luie ei niod)t gcpeffert<br />

unnb brocken loerbcn.^ 60 bri(^t cl)n licc^t erfur, nnb cief)ct el)n tag ai:ff,<br />

et \tt) tner er luoüe, ba-3 mag nitt anber» felin, e§ ift oor[)l)nn fold) n)i|c,<br />

tiornuntft unb norftanb Dnn ber (^t}riftenf)ci)tt nicfjt getoe^en ouff nnb i)nn m<br />

5ei)ttlid)en unnb lei)plirf)en fndjenu, \i} fd)rt)ei)g ber neuu'ii fnnb als bndibruden,<br />

bud^^en * unb anber !ricgS^cnbeU.<br />

jDaliu ba§ nitt allelin ber Inelltlid) baubell ' anff-3 f)obe[t fomnie, fjo iftö<br />

and} anfJ!? l)oI)ift fonnnen l)nn geiiftlidjen fadjen ; grofjer i)rtt)nm, jnnb nnb<br />

lugeu ^abcn nit regtrt anff erben Don anfong, bcnn i)nn bi^en tjunbert iaren, ,,,<br />

bo ift ba§ ©nangelinm tni (niftniti offentlid) uorbampt ", bcö iöapftä lugen \m<br />

aller toelt im gefeli angenommen nnb er alle luelt bife anffö mard fdjDnbet ",<br />

ba opffert man bic meff] " teglig met)r bcnn niel £)unbert tt)aufent mal ijnn<br />

aller mellt, Unldjer )nnbe fel)n mag glei)dj fcDn, ba luerbeu burd) bei)d)t, facra-<br />

utent, ablas, gepott" bie feclen nntjel)lid) Inir liel'le ingt '", baa [idjy nniil)et, .jo<br />

al§ £)ab gott bie gonlic mellt beni tenffcll ulnrgeben." Änrtilid), e« ift nitt<br />

muglid), baö groffere Ingcnu, greU'lidjer prtlium, fdjrerflidjer blinbtjeptt, üor=<br />

ftodter teftcrung '-'<br />

pmer mel)r !omen mngen, alo itU )d)on regirn Dnn ber<br />

(5l)ri[tenl)el)t, bnrdj Ü3ijid)0ff, floftcr nnb l)ot)en fdinlcn, bif^ ba^ and) ber tobte,<br />

blinbc t)el)b 2ltiftotclcB ' ' bie t^fjriften leret nnb regirt mct)r benn (5l)riftu!j 25<br />

lucrbe Ln'^*<br />

12 l)nnbcl /,((" Vi auff Ln'-' ;.v tealirf)<br />

Lh'*: 'Jii flcinflft j:! gflcrri iiiib rcflicvot lint<br />

''' l'(i fli'ioai L»* :':> mugcn]<br />

') ]i: oiiiniuiii icniiii Cdgiiitio oninitariaque .s;i;iii>nt,in et iiiiliititria. ') }i: ali'iv.<br />

') B: (jiiomoikj conimode imiiuitentm- aut con^i.iant. *) />': usus bomliardaniiii.<br />

') ]i: non solum in profaiii.s .... unmia ad siuunnitn pervenerunt. •) Ji evangelion<br />

iiamque Constantiat; non tarn irnj^ie quam impudenter daiunatum est /ai Jjuthers<br />

Hielluny zum Konslamer Konzil vgl. W. Köhler, <strong>Luther</strong> und die Kirchengeschiehte (1900) 1<br />

S. lCt2ff. ') li: quibu8 deghibati.s omnibus etiani orbis exliausta medulla est. •) B:<br />

niissa . . . otfertur. ») B : praecepta ecclesiastica. Es dürften wohl „ (Sehotc" = hirch-<br />

liclie Vcr/iigwu/eti ganz allgemein gemeint sein, nicht die sogen, fünf Kirchengebote (rgl.<br />

über diese 0. Scheel in-, die lieligion in (lesehichte u. Gegenwart Bd. II] S. Jl'.'iI ff.; .1. Villien,<br />

histoire des conimondements de l'iglise JiloO. '°) Dieser Ausdruck ^znr Hölle jagen"<br />

stammt aus der Sjiracli« deji geistlichen Rechtes. Vgl. Unsre Ausg. Bd.


Pminafliiiiii am 2. «IbBcnt-Moimtiia *Jiit. 21, 25 -no. 97<br />

ydtift: ba|u bcr Sapft l^ott tn)tiftinii nuc^ oortilget iinb ift jemi ftnttjaüter,<br />

ha^ ift toax, unb letjbei alt^u loor, er fi^t fi-el)Itcf} au 6[)ri)tu-:' ftatt, InoUt<br />

gott, er jeffc an be§ teuffeE§ ftatt.* ^ä) fc^lneijg aud) [)te ber groben funbe,<br />

at§ iinIciifc()c'ot, inorb, untreto, geDti unb berglclic^cn, bcnn bn tft tcDn frfjam<br />

:. nod) furcht mel)r, unb gcl)ct alle» ijm [pljifleu. Un!eufd)ei)t ift auf] ber natut=<br />

Ii(!§en tnei)^ !omen -, unb l^att teljuen ftanb alfio fe^er erfeufft, aE§ bcn 9el)ft=<br />

lidfieu, foH \ä) i)f)n anbcr» gel)ftlid)en nennenn, }]o er mef)r bcnn f(cl)fd} felb§<br />

unb gau^ gciiftlo^ ift.<br />

6§ fei) nu umb anbere ^eiid^cn luie e» mag, |o bljnu iä) l)t)c be§ ^ei)d)en'3 2"'-'7-7-2s<br />

if gelt)i|, ba (5f)riftuy fprid^t: £a§ cfüen nunb trindeu, balncn unb f)flQn|eu,<br />

fauffen unb Dortanffen, roel)6 unb man netjmen unb anbere forge bif3C'3 lebeiiS,<br />

foücn regiren für fei)ner Ijufnnfft. ßben fjo geloifj ift mi)r ha^s aud), ha-2 er<br />

5Jlatt^. 24. öonn bem »uuftenn grelDcU fagt, bem antidjrift, baS unter feiinem'J«»"".-^'^<br />

rcgiment bie groffiften l)rt{)ura, '6linbr)cl)tt unnb funbe foHteu regiren, mie ba§<br />

ij benu i^t unter bem Sapft auff-i aller uniiorfd)ümptift, auffc' aller ti)raunifd;ift,<br />

auffö aller üor|tüel)ffeltift ' ge^et l)n t)ül)em fdjlüancf''; benn ba§ ftud für<br />

allen titrinflt mic^ feft |u gleluBen, ba§ (5t)riftuä muffe balb tomen, bcnn fold)<br />

funbe finb Iju groji, ber l)i)melt fan fic nit Icngcr anfe[)cn, fie reljt^cn unnb<br />

trotten "' bem iungften tage |u feiger, er muß ubir fie fallen, e^e e§ lang tnirtt;<br />

2u lüenn e§ allet]n unfeufc^cl)t Irere Inic für bcr fpnbflnt, obber ei)ttel toeltlidje<br />

funbe trie 3U 3oboma, §0 moUt id; nic^t t)aEten ", ba?- ber iungft tag barumb<br />

folt fomen. 3lbcr gottiS bicnft, gotiö Inort, gotti§ facrament, gotti? finber<br />

unb alle» toaS gotti-j ift üorftoren, oortilgcn, öorbamncn, üorleftcrn, unb bcn<br />

teuffei on felmc ftatt fc|cn, anbeten unnb eliren, fei)ue lugen für gottiS hiortt<br />

2s fällten, haB ioirt ber fad^cn el)n eube mad;en, ba ift nil}r feljn ^tuepffcl an,<br />

elje man fid} umbfi^et. 3lmen.<br />

©olc§ fic^er^el)t ber menfc^eu für bem iungften tag liaBcn ant^ bie 3Ipoftel<br />

öorlunbigt. 6. $auluä fprid^t .1. Jtjeff. 5. Xi-2 [n.'ni] [jerren tag mirt'-sMi-s.s.<br />

fommen, Inie el)n bieb t)nn ber nac^t, trenn fie merben fagen: S§ ift ftiH, e§<br />

30 l^att no(^ nit nobt, feo Ioirt fie be^enb ubirfalten ti^r borterbcn. S'Jn Inel)^<br />

mon Icol, bau ein bieb fompt nit c^e, benn |u ber ljel)tt, ba man fel)n am<br />

ftd)erften ift, unb .2. $et. 3: (S§ tncrben ^u ber leijten |el)tt fomen betriegcr2-i'f't.3.3<<br />

mit falfc^eljt, bie ba inanbeln nad) t)l)iem e^gen gefallen, unb fagen: 2Bo ift<br />

2 tctibet fehlt G* 15 t^tonnii^ift — unBetjd^amptift (umyeslellt) G* jr, auffS od«<br />

»crjmc^ficttift /«'»" '^* 2,9 ftia] friebe Lu«»* 32 fietricgcrl fpottet Lu*'^* 3:1 fajdjeljt .1<br />

5()tem etigen gefallen] ircn c^gen tuften i«*»"<br />

L«"*: 1 Stot^olter toorbcn 30 te^Enb] fc^neO<br />

') B: quem conveniebat non Christi, sed Satanae .sedem occupare. -) I}: libido<br />

naturae usum transgressa est. ') B: deploratissime. ') B: vigent. ^) B: pro-<br />

vncant et insiiltant. '1 7?: non ita inducorem aniiiium meum ad credenduni.<br />

SutticT? aScTfc .K.in 7


98 ?lblient?poflinf <strong>1522</strong>.<br />

bie Imingitng ober fctine jufuiifft'? nad)bcm bic ücter gcftovt'cn finb, HetiBt<br />

aUe biiig lüie üoii anfang. 9lbcr bcr tag bcö t)evrn lüivt touieii loic ei)ii bieb,<br />

!)nn toild^em bte I)t)mel mit et)item gvojfeu fturin üorgel)en luerben oc. 3Bei'<br />

iiiib fte, bie iiac^ l)t)vciii eiigen gefaüeu Umnbeln, beitit bic geliftliifjen papi[ten,<br />

bie loibcr gott noct) nunifdjcn iintevtl)aii jeijii InoÜeii, üonbem aller lüclt ob= s<br />

ligeii S ba§ fie frei) leben miigen imb tl)uii liia§ fie UuiÜeii, biejelbigeii finb<br />

Ca on^, bie bo fprc(^en: Mo ift fel)n ^ufunfft? melmfln, bog ber tnngft tag<br />

Üo bolb fomc'? ia e§ bleiibt nod) loci, U'ic cv bi|l)cr blieben ift. ^Ufjo Icfjcn<br />

im)r and) i)nn ber üorftorung .V)iernfalem -, ba uicl ^dicf^en gefd;at)en, nod;<br />

glelubten fie nidjt, ba§ cy i)lirem Dorberbcn giilte, bif] fie c§ erfuren, unb lo<br />

cnblidj bon anfang ber Hielt ift« aUljcljt fjo ergangen, baS bic nnglclnbigcn<br />

nie l)abcn glelubt, bac' i)l)r nnglndf f]o nalje fei), fie babcnv alle erfaren, el)c<br />

üii. r..i, 24 fie e§ glctübeu Inolten, auff ba» beftei)e ber fprud; p§. 54: Sie menner be§<br />

blnttä nnb ber lifte tücrbcn ijtire tage nit fielffcn, beim fie nornteffen pmerbar,<br />

nnb fnrd;ten fid; nljnimcr, brnnib nui^ i)l)r ftnnb unborfcljcn» tomen.-' 'ill^o n<br />

lüirt§ auc^ [)te tjugcljcn, ba§ fie bcn inngften tag nbir taufent iar luerffen *,<br />

locnii er bie nel)fte nadjt t)ernad) fonicn foü. Tai luollcn imir bie anbern<br />

t^el)d)en aud) fel)en.<br />

eiif.21,2.', (So H)erbenjel)d)en fel)n l)nn ber fonnen.<br />

S)aö tjeljc^en i)nn ber fonnen ift, baä fie l)l)ren fd;ci)n luirt üurlicrcn, luie 20<br />

niaiiii '4, M off t gcfc^e^en ift, al» 5Jlatt. 24. fagt. S)ie fonne tnirt l)l)ren fdieljn boiiieren.<br />

3idj lüiE l;ie abermal nidjt frebclen, fonbern rnelin melinnng fagen. t^ttlid)<br />

mel)nen, bie fonne luerbe alfjo finfter luerben, ba« fie l)l)nfnrt nidjt nicljr<br />

fd)ei)ne''; baSi ift nid;t, bcnn tag unb nadjt niufj bleijbcn bifj an ha-i enbe.<br />

1 ^itjoguug ober jeljiic .^iifitufft] uctf)cl)fjuiifl jcl)iicv iiilimfjt '/* mici)bomi bciin iiodjtiem L»'-<br />

gcftortcnl cnt|tt)taffeit Lit'* l/J Mcljbt /»i.« anfang | Mnbl t'§ alles \vk eS non nnfang bor cxoatiivn<br />

grtofjcn ift Ln'' -J bicb| bie6 in bcr nad)t Lk*'' .'i mit cljneni groffen ftuvm] mit gvoffi'm<br />

fragen Iai** i Ij^rem — gefallen] jrcn — lüften /.»' * IH 14 3:ie mennev usv.] Sie l>lut=<br />

givigcu unb fotfc^cn Itetben jre tage nidjt ,iuv l)elfftc bringen l.u*^'' U Ijelffcn] tjalbljeren a<br />

r.i Unb e§<br />

/.«*' 20 ijnn] an G* -JOrJl fö§ luerben jcidjen gcftfjctjen an ber ©onnc l.u'<br />

f.n''*: 17 foU.] foll. 2)a5 finb bie erften ,icict)i-n. *Jin luollen usw.<br />

') B : umnibus ijraevalent, '-) Jjiithcr denJct an Joscphus: libri 7 de hello Tudaico.<br />

Vf/l. darüber J'J. Schäfer: <strong>Luther</strong> ah Kirclienhisioriker IH07 S. 142, 222 ff.<br />

') Die Vul-<br />

gata und Faher Stapulensis liest: viri sanguinum et dolosi uon diiiiidiabunt. dies suos.<br />

Der hehr. Text hklel: onia"; !isn;;;-X'S iia"ia!| oian 'ir:x. *) B: cum ultra mille anno.s<br />

diem Inino ]iulaliuut abe.s6c. '') Die Glossa interlincaris schreibt zur Stelle: id e.st<br />

lumiue carebiint. Nncti i/enmier die glossa ordinaria: \'el sol et luna et stellae ad tem])us<br />

suo lumiue privaliuutur, ut viciuum iudiceut advcntuui domiui. Sed perarto die<br />

iudi(rii mundo innovato malus lumeu reciiiicut. Nikolaus v. Jjyra hingegen schrtiht<br />

ähnlich wie jAttlter, der ihn wohl eingesehen hat: sol ob.scurabitur, non per privationem<br />

sui lumini.s, cum .sit ei naturalis, corpora auteni cele.stia tunc luanebnnt in sua natura<br />

integra, sed isla obscuritas erit respeetu nostri pi-r interpositionem aliiuius corporis<br />

üpaci, quemadniodum til in eclipsi.


Puniigelium am 2 3lbi)cnt?tonntnfi. Viif. 21, i^-IJG. 99<br />

mie flott ncvficDilen l)att ®eii. 8. %[^o lange Mc erben ftctt, ioffen bie tnicf)ti.i""f'8,2?<br />

unb ernbt, froft nnb f)il5e, jommer nnb luintcv nac^t nnb tag nit auffliüven',<br />

brnmö mufe bi^ ^ei)dfK" gcftfjehcn on IninberniB be§ tagS unb bcr nad)t, nnb<br />

nuiü botf; fnv beut inngften tag gefcfjefien, loel)t ed dm Doi-gelienb i^ciidjen i)t,<br />

• brnmb lau es nitt anberfe jeDn, benn hat^ bie ^onne i)l)ren jdiciin üovlicve,<br />

lüie Ca pflegt.<br />

5lu ift att^eiit cl)n l'olc^ Ijeiidjen bcr Bonnen gcluc^cn cl)n bebeuttnng cl)uJ5<br />

grofjcn unfall-3, bcr l)ernacfj gefolgctt l)ott, luie ha-i bie (üonicfen aufjlncDl'jcn.<br />

330 ()Q6en tt)l)r Dnn hirlien iaren ßo Diel Bomicn üorlnft geljabt, ba-S id) nit<br />

in ad^t, ba§ ^uDor %o Oiel unb %o iiQ^e auff cl)nanber ijlje gelDcüen fclicn-', gut<br />

fiatt geit^tnligen, ift nid)t§ fjonberlicljS übel» fjernad) folget, bantit finb fie<br />

Dorac^t nnub Dnn ben loinb gefrfjtagen. Sa^n Ijaben bie ftetnnicDftcr luiB<br />

gefagt, al§ benn and) mar ift, e§ gefc^efjc folc^ bing aufe naturlidjem taufft<br />

be» t)i)mela-', unb bamit ift bie uoradjtnng geftcrdt, nnb bie fid)erf)ei)t geniel}rct.<br />

i-' 'Jlber nid;to befte loeniger ridjtet gott ntBo fcijn wcxd aufj, fd^tneDgt ftiUe, left<br />

UU'3 fidjer fel)n, unb feret nmer fortt, e§ fet) ber natürlich laufft aui Ijiiniet<br />

lüie er IniEe, Bo fi"i5 füld)c tjei)d)en allemal |ci)c^en beS ^oruß, nnb ift dm<br />

gelüif; Unfall barnad) ^utnnfftig.* Sollt brnmb gott anbere gönnen, monb<br />

unb fterucn mad;en, "ubber anbere ^eiidjen brimnen geben, ob ^noor bcrfclbigen<br />

-'« ettlic^ mef)r gefd)et)en meren?^ !Eie laufft bei Ijljmelö finb üou eUndel)t branff<br />

gerieft, ba-3 fie für bifiem tag folten foldjc ^didjcn madjen.'' Sie l)el)bcn<br />

fdjrdjben, ber C^'omet erftel)e aud; naturlid; ", aber gott fd;afft £d)uen, ber nit<br />

1 foHc /.u'* J tog unb nad^t G* 7 eine tebinitung ciemoicu />i('' /•'; (aiifj '7*<br />

so auch unten 17 Witte] looftc (1*<br />

Lu^*: 9 »ortuftl finfterni?<br />

'<br />

') Vulyata: cunctis dinbus terrae, sementis et inessis, frigus et aestus, aestas et<br />

hiems, nox et dies non requiescent. Hehniischer Orii/inaltext: nriai""' xi nb'^b: b"i"<br />

r,"i'ni ir-gl nni ip". 1"'Si;i :y< "f^?" '?'!"''= IJ'- ') -ß-' iain proximis superioribus<br />

annis plures accidere eclypses solis ac crebriores, quam ut equidem crediderim unquam<br />

antea. Sontienfiiisternisse fanden statt löl4, JÖI8, J5J1 vgl. Tit. r. Oppoher, Kanon der<br />

Finsternisse, besonder.^ Blatt .\r. 130. Vgl. auch Unnrc Ausg. Bd. 10^ ', '>71. Man bmclile<br />

auch das Prognosticon magütii lohannis Virdungi Ildsfurdensis super solis eclipsim anno<br />

J013, deutsch u. d. T.: JEeutjd; practica inagiftti ^otjaiiiiia Öirbitiig uon ipalfiut übet ba-3<br />

Ofiiiflernil bet Sonnen be» ir)l;j. 3arä (Drucke von Jac. Stadeibergcr iu Heidelberg; vgl.<br />

O. Clemen in: Neues Archiv f. d. Gesch. der Stadt Heidelberg 7, Ulf.). ') B: huic<br />

vecordiae ft-igidam sufFuderunt astrologi, qui eas naturae cursui tribufrunt, quod quidem<br />

haud falso dixerunt. /Ctir Saclie vgl. i'nsrc Ausg. Bd. 10 ', 570 f. *) B: neque<br />

non aliqua cahxmitas eas insequetur. ^) B: an ideo, quod huiusmodi det'ectioues<br />

et antea acciderunt oportebit deum alium solem aliamque lunaiu et Stellas condere<br />

aut alia certe in eis signa dare? ') B: ut crebris sub finem mundi eclypsibns diem<br />

domici portendat. ') B: quem vocant Cometem naturalem esse impressioneni. Zur<br />

Suche vgl. W. Gundel, Naive Ansichten Hier Wesen, Herkunft uml Wirktmg der Kometen<br />

(Hessische Butter für Volkskunde Bd. 7 S. 78 ff., besonders S. üüf}'.}: „Diese aristotelische<br />

Erklärung spielt unter den mttiirlicheii Auslegungen des MUtelidters und der anbrechenden<br />

7*


100 9tbteiit-3|.ioftine <strong>1522</strong>.<br />

Bcbeutt el)n geltife iingludt. 511^0 anä) ber blinbetetittev 'Ärtftot. l)att cl)it<br />

ciigcu biic^ gcfc^riebcii l'on bcii liiimflifcfjcn tici)c[]en ', gidt fic nüc bcv itatiir,<br />

iiiib niadjt, ha-- fic nit ^ciidjcn leim; bem folgen iiiif;cr gclcrtcn, iiub madjt<br />

cl)ii iinvv bic tücüt Imll nnrren. 9I6er bu folt loifjcii, InaS ficf) UninbeUt am<br />

l)l)mcl ii6ev bic gcmel)iic toeti^c, hai- ha gc)üif;lic§ gottis Ijorn feliii liel)d^cu &<br />

fcl)eii Icft.<br />

s>ii(. 2i,2i Uub i)nn bcm monb.<br />

9J!otiij.2j,29 S)ife |cl)(I)cii ift, luic Watt. 24. fagt, ba-J bcr monb nit luivt felm<br />

|S3l. 5iijj liedjt geben, ba§ ift, er U'irtt fetjn fcCielin nodiercn; Hon bifeent ^elirfjen<br />

ift eben Ini fagcn Unc Hon bcv gönnen lici)d)en, d fei) Uiie natnvlid) c§ luolle, "'<br />

nnnb bili |icl)djcn ift and; l)nn fnv^cn iarn üiel mal gefdjcljcn.- ^'ift bod; clm<br />

liel)ttlang baf)cr fc^ier fel)n iar gelüef;en, c» Ijatt entlueber fjonn ober monb<br />

bcn fd)ci)n norloren, ^ntpelillen kijbe mitt clinanbcr linn elmeni iar, Imluelilen<br />

cDnf} t3luci) mal; finb ha^ nit t!ei)d)cn, lua-S finb benn ^cl)djen? (afj fcl)n, ha^<br />

Horl!el)tten meljr gefd)et)en fei), nbcr nidjt %o ükl nnb nalje anffelinanber nnb '<br />

miteiinanber. 3)a .CMerufalem foÜt üorftoret Iverbcn, loaren cttlid) bcr |!Cl)d)en<br />

ttnoor liicl mel)r gefd^ct)cn, bcnnod; Inarcn c-j ncloe |cl)d)cn.'<br />

i,i,t. 2i,2s llnb l)nn bcn ftcrnen.<br />

ui(attii.24,29 Sa§ ift, luie ^J3iat. 24. fagt, bie fterne luerben faücn oom l^l)mel; ha§<br />

tjcijd^en left fid^ teglid) fel)cn, nnnb id; loclife nit, obö Uor |el)tten and; fjo<br />

1 fiebcute Lti'* .'; fplm] finb 6" 7 l)iin| an '/* "JJioii


(Jüniigi'liiim um '2. .'lbl)eiit'3|uiiiitaii. *,.'iif. 21, Jf) — .'56.<br />

offt 9cfd;el)cu fd).' l'lriftotcley, ber 'i)ol)m fdjiilcit iiancntreliber-, ittadjt nudj<br />

naturlirf; unnulfc bing braii^.' 5lBer fuvljum6, baS guangelium ift gottis<br />

tDort uitb >uci)J5f)ei)t, bie nennet ber ftevncu fall ei)n tjcinfjen, bn liifj nnS<br />

blel)bcn; biumb tneun bie ftemn fallen, obbcr fonn nnb monb ben fdjciin liov=<br />

^ Heren, fjo toiffe, ba§ e§ ^etji^en ftnb, ba^ ßuangelinnt leugt bi)r nicfjt; tueiil<br />

aber bifje tare, öiel unb nat) auff elmanber geirfjetjen, unb borfj nid^ts !'onbev=<br />

lidjy folget, Ijaftn |in benden, baS e§ lueiben bif^c Ijelid^en fei)n beS inngftcn<br />

tage-j, üon benen t)ie 6[)rtftu§ fagt; benn eä muf] Diel unb offt gefd)cl)cn, ben<br />

groffen tag reljdjlid^ ju beulten unb tjuöortunbigen. 5lu biße jeljdjen gel)en<br />

10 unb finb langift gangen, aber nienumt adjt fic; fjo foE c-i aud) fel)n, ba§ fie<br />

auff anber Ijeijdjen »nartten, toie bie '^uben auff el)nem anbern (_^l)rift.<br />

llnb auff erben gebrenge ber üolÄcr für be!ummernif fc.<br />

)li(t)t ift Ijuöorftcljen , ba» alle Dolder ober ha^i groffc teijl unter i)l)n<br />

fold>j Iei)benu toerbe. Senn bu mnft barauff ad;ten ^aben, ha^i c» ljci)d;en<br />

1!, fei)n f ollen; e§ fallen nid;t alle ftcrnn Dom t)i)mell, ßonbernn gar luenig, bie<br />

fjonn Dorleuret l)()ren fdjeljn aud) nidjt el)n gantjS iar obber ntonat, fjonbcrn<br />

ei)n ftunb obber tjlüo, luenigcr ober mel)r. 3)er tnoub Dorlcuret aud) nidjt<br />

fet)nen fc^el)n bie gan^ tood^c ober ei)u gaulie nad^t, fionbern luic bie ftonne,<br />

cl)n ftnnb ober .^Itio, auff baS e§ .^elic^en blcl)bcn unb nit gar allcy Dorfcret<br />

20 loerbc. ^Ilfeo luerben nid^t Diel menfdjen bitj gebrcng unb angft leljben, fjon-<br />

betn gar toenig unb auä) nidjt on unterlafj, auff ba§ fie |el)d)en ben anbern<br />

blel)ben, bie e§ ioerben Dorad)ten, unnb bnrd) unterrid)t ber erld* fugen, e§<br />

fei) ber comptejion -^ unnb melancolel) fd)nlb, obber ber Planeten i)m l)l)niel,<br />

obber fonft l)rgenb e^n naturlid^ urfac^ erfinben; i)nube§ ge^en gtcl)d)lüot fold)<br />

w offenberlidje Ijelidjcn für ben blinben ()ei)mlid) l)l)nn, unnb ge)d)idjt, baS )ol)r<br />

mit fc^cnben äugen bie |ei)d)en fe^cu unnb bcnnod) nitt crfennenn, tDie ben<br />

l(ll<br />

unt.n,^i<br />

3iuben an (f^rifto gefd)ad^, alä 'JJlatt. 1:^. fc^rel)bt. watuMa,!<br />

jDil^ gebreng aber ift nit leljplid;; benn loic get)ort ift", eä Unrt frib unb<br />

gutta gnug btel)ben, ba§ fic effen unb trinrten, baiüen unb pftanücn, tauffen<br />

3.1 unb Dorfauffen, frcl)en unb frelicu laffcu, tanljcn unb fpringcn, nnb fid) linn<br />

bi^ |el)tlid) leben loideln, als hjolten fie einig ^ie blet)ben. '^sä) adt)t, ei fei)<br />

S c§] er A—Lu' U ^u (J.) fehlt Lu** IJ Uiib auff eibeii us-/-.] Uub auff cvbcu<br />

loitb bcu Icutcn 6angc fein unb mctbcn jagen iu'* = ?'. 16 »oilcntct .1 ganlj G' -JS ijm]<br />

am Lu'* -JS S;i^ gebrcng aiet] 3)en leutten bange feljn G*<br />

Ljt'*; ; ber bis treijber fehlt lö fjonbernn gar Wenig fehlt<br />

') Nach gef. Müteibmg von Herrn Prof. Wolfer in Zürich ist eine besonders lieiror-<br />

ragende Erscheinunc) voti Sternschnuppenfällen in der Zeit unmittelhar ror I:yjl;-J2 nidit<br />

zu hynstatieren. Wahrscheinlich lud <strong>Luther</strong> den alljährlich sich wiederholenden August-<br />

schicarm auf der Warthimi besonders gut beobachten können. ^) B: academiaruni<br />

fjKOQayoiyoi. ') Vgl. S. 100 Anm. 1. ) B: qui mcdicis plus quam deo oredunt.<br />

") Vgl. Unsre Ausg. Bd. 10 '<br />

', Ji,v Anm. 4. ') Vgl. S.


102 ilbUciit-Hioftillc <strong>1522</strong>.<br />

bte flroifc maiiter ber gclinücii; beim iimtcmal bnc- ©iinugelium uorbampt ift,<br />

barliniicii allei)u bic getüiffcii gctroftct inciben, uiib iiiciiidjciileic auffgcridjt<br />

|tnb, bie un§ leren mit unfern InercJen bie funb ablegen^ imb ben l^l)iiiell<br />

üorbicnen, ba folget eiigentlicf) nncf) eijn id)Uicrc, enge nnb betrübt gelinl'ien,<br />

hai ni)mmer £ei)ii rüge tjatt, bn-j gern Inollt frum feiin, luoltCjun unb fclig<br />

löcrben, cngftet fid^ faft unb \m\)% bot^ nid^t, tote e§ i)5m t^un foU. Sci)n<br />

funb unb getDiffen brucfcn e§, bnbon tjatt ec- gcbreng, mic uiel ec- tl)ut, jo<br />

fiubo boc^ feljn rüge, bnmit toirt i){)m bcnu bang, bac- c-3 nit h3ei)B, luoc- unb<br />

n.ite c§ i)fim ttjun foE, ba^er !omen §o öiel gelubb unb tuatlfart, ba t)cbcu<br />

l'id; ber bet)ligen btenft unb efjren. Skalier Inadjfecn »30 öiel ftifft tion mcficu 10<br />

unb Digilien, ettlid; })ci)t;f(^en unb martern ftc^ jelb», ettlid^ luerben mund),<br />

unb ha^j fie ia ntel tt)un, rtierbcn fie (iartt)UBer^, bai- finb alle§ Inerd ber<br />

gebrcngtcn unb beengften gclüilfen, unnb cDgentlid) bie plage, bic t)ie


göaiigclium am 2.


104 iHbVciilÄpoilille <strong>1522</strong>.<br />

ift, 5llBo rauidjeu aud) nit alle tüajjei-, iinb ift aiiä) nidjt an aUeii ovttcii<br />

^ugletjd^ triinbi(5t.<br />

Öie iBirt fvaiu I]iilbe' bie (jciibiiiid^c fünft iinii bcii (jorjcii fdjulen füjcit<br />

iitinb ba§ maul auffiDcrffcii, iiub jagen: öaftu nid)t mct)r luinb gelcljcn ubbcv<br />

luaffer rauffd^en geljort? leret boc^ mei]n Slviftot., lote c§ natiixltd) tmgcl)c :c. 5<br />

2)ic laffen lüir farcn, tuiffen luol, baä gottis U'ortt unb teiidjcn mufien üov=<br />

ac^t tDcrben öon bcn fingen goljen, bu a6ev Ijaltt bii$ an bac- ßnangeli, haB<br />

levet bid^ gletoBcn, ha^ oEe groffe tüinb unnb tuafferbrauBen tjcljd^en finb,<br />

unb tuielnol ^uDor niel mal l'olt^ ^elid^cn gejdjeljen finb, f ollen fie bod; f]ou=<br />

bcrlic^ Diel unb grofB fciin für bem ^ungften tage. 3^ mei)nc aBer, bas Inii; 10<br />

iintDcnbig ^e^en obber tjmclff iaren fold) loinb, fold) vauffdjen unb brantjcu<br />

ge^aBt unb gefjort l)a6en, on tüoc- nod) toerben tuiH, haB \ä) faumet gletoB,<br />

ba§ tiiiöor t)l)e el)n ^ei)t fjo groffc unnb Bo fiel toinb unb Braufjen {)aBc ev=<br />

Ijoret. Unnb bal ift aud) tju bebenden, oB mx ^el)tten bifiei l!el)(^en ettlidje,<br />

unb felben, aud^ ei)n^elen gehjefeen finb. ©,^0 ge^en fie boc^ i^t mit bem '^<br />

tjauffen femptlid) baljev'-, unb nidjt felben, BPnbernn Diel unb offt, benu unBev<br />

önr. n, a:. ijei)tt bie fi^et Ijugleijd) ©onn unnb JJtonfd^eijn öorlieren, fterne f aüen, men=<br />

fd}en Bange toerben, groffe loinb unnb lüaffer BrauBen, unb toag mel)r gefagt<br />

ift. @§ tompt alle auff ei)ncn (janffen. ©30 IjaBen Itjlir aud) bancBen 6ü=<br />

meten gefe^en^ unnb nelulic^ finb niel crcutj uom l)i)mcl gefallen', nub ift<br />

mit [»l. -JU] unter aud) aufffomen bie nein uner^^orete !randet)t ber franljofcu.-'<br />

5 ariftptcIeS iw'* 9 Biet] tne^r Lu'* ilJO Bonbetlidö fehlt Lu" IH «o (ä.)<br />

fehlt Lu^* l'j ist fehlt Ln'* 17 »ionb /-«'* li> alle] aücä<br />

21 ber ftau^ojen] bie fton^ojen i»*»*<br />

'.' cljncm Lk'»*<br />

//u": 19 banebcnl )o Diel 20 ncWli^ fehlt 20121 unb ift bis franfeofen fehlt<br />

') Vgl. Unsre Ausg. Bd. 10 ' i, 326Anm.3. B: hie domina Agape, Philosophia. ') B:<br />

uo.stro saeculo iaru accidunt cumulatim et crebenima. ') /f. B. 1472. Vgl. G. Finster,<br />

Die Clirmiik des Bernh. Wyss (1905) p. X V. *) Vgl. r. Bezold, GeschiclUe der deutschen<br />

Reformation 1890 S. 102: .,Vollständig epidemisch tritt die erregte Wundersucht in den<br />

Jahren 1501— 1503 auf, wo sich zuerst in den Niederhmden, dann vber ganz Detitscldand<br />

Ins an die Noi-d- und Ostgrenze hin Kreuze von rerschiedener Farbe auf Gewand und<br />

Leib der Menschen zeigten." Fjbenda ist die Abbildung einer Flugschrift des Joseph<br />

Grimbeek von 1507, die das Kreuzwunder zeigt. Fr. Roth, Attgsburgs Reformationsge-<br />

schichte 2. Aufl. 1901 S. 32: ,Als im Jahre 1502 v>ie schon vorher schivarze und rote Kreuze<br />

'und andere Zeichen des Leidens Christi' auf Frauenschleier, Hemden und sonstige leinene<br />

Gegenstände fielen, iimrde auf Begehren de^ Rates zur .[Incendung der dadurch angedrohten<br />

göttlichen Ungnade eine Prozession vom Dome nach S. Ulridi, abgehalten, an da' HO 000 Per-<br />

sonen, darunter die eben in der Stadt iceilende Kimigin Maria Blanko, Ma.vimilians Ge-<br />

malilin, tmd ihre Dienerinnen im Bußgewande Anteil iiuhmen." Vgl. auch 0. Giemen in<br />

Ztschr. f. Kirchengeschichte 20 S. 44S, E. Gotliein, Politisclie und religiöse Volksbewegungen<br />

rar der Reformation (1878) S. 82 ff. Eine ganze Reihe von Beispielen Inetet P. S. Allen,<br />

The age of Erasmus (1914) t>. 214. ') B: Scabies Gallica. Die Syphilis tatidU Ende<br />

des 15. Jahrhs. auf, woher, ist noch nickt sicher zu bestimmen. Besonders schu-er war das<br />

1494195 von Karl VIII. von Frankreich gegen Neapel geführte Heer ron der Krankheit<br />

befallen. Vgl. Geigel, Geschiclite, Pathologie und Tlierapie der Syphilis 1867.<br />

-""


göaiigflium am -J. ?lbBcnt3tomttnfl. l'iif. l'I, 25— :i6. 105<br />

"äxiä) )oic oicl licljd^cn unb iDimber fiiib aEcijn htfje Dter tar' am l)i)incl er=<br />

fc{)cn, al% fonneii, inonb, fterncn, regcnbocjcn, unb bicl anbcr felllminc !6ilbc?<br />

i'icbcr, lafi e-5 t.ielid)cn fcl)n, unb (\roffe Ijciicfjeu, bie cttluaS c\rone& licbciittcii,<br />

\mld)c auä) bie ftcrniimcnfter unnb fvalti Ijiilbc''' nit mag fagen ba-? fic aujj<br />

'> iiatitrlid^cm laufft fiub fomcn, beim fie dabeii IniOor nid)t§ baöoii cvfaribt<br />

imd) iocl)fjfagt. Sp tDtrt auä) lelin ftcnilunbigcr t{)Uien fageii, ba-j be§<br />

(]i)mc(§ laufft fiabc tiorhinbtgct ha^ fd)recfnd) tfiier, baS bie %\)hn ,yi 9{om<br />

tob aufjttiarff für hirlicn iareu. SBilcf)» l^atte ci)n efcUs topff, cim fvalucu<br />

Bruft unb iauä), etin @lept)ant fufe an ber redeten l^anb, unnb fifdjfdjupen an<br />

1" beu tietiuen, unnb eljn tvadjeufopff am fiPuberftcu .'c , barl)un<br />

bebeuttet ift, ber groffe gottis tjorn unb ftraffe.<br />

etlwa§ groffer» bringen, benn aUe öornunfft bendft.*<br />

ha-i 33apftuni<br />

' Sold)cr l)auffe tjci)d;en \mü<br />

2)ic nicuf(^en in erben öorfd^madjtcn für furdjt unb toarttc beri.'"r 21.2«<br />

binge, bie !omen merben ubir bie ganljen iDcIIt.<br />

15 'I)a§ tnerben aud^ nit fetin ber raudjiofj groffe ^auffe, ber bie gottis Ijelidjen<br />

öoradjt unb ber natur tiufdjreljbt, fjonbernn bie tieften unb frumiftcn, hcn bie<br />

fad) ,]u lier^en ge^t unb na(^bed)tig finb. Unb ba§ t)orfd)mad)ten ober Uor-<br />

burren ift IjUDorftetjen , ba§ fie fic^ tobt furd)ten ober i)f)c nai) an bcu tobt,<br />

alßo, ha'^ fie bie furd)t oortetiret unb frafftlofj maä)t. iBa» furd)ten unb<br />

2n njartteu fie benn? @r fprid)t, bie bing, bie fomcu tuerben ubir bie gautic<br />

lucHt, baä ift ber iungft tag, ba§ fd^redlid) geridit, l)ellifc^e fetvr unb ber<br />

einige tobt", unb itaS bamit folget. SBorumb furd)ten unb loarttcn fie benn,<br />

unb nit bie gan|e iiieUt, ubir bie e§ fönten Itirtt, unb t)iEcid)t nit ubir fie?<br />

2)arumb, ba^ fie gotti» lyA}ä)m feljn foßen, bie ba Uoradjtet muffen felju üon<br />

2s ber ganzen türtt.<br />

2öer aber bifjc leutt finb, lan id) nod) nit fagen, e§ Inere benn, ba§ e§<br />

bie fel)n foUten, bie mit ber t)ol)en aufedjtung beö tobtu unb ber ()cHcn tju<br />

f(i§affen ftaben, ba ber iaulerug'' bou fd^reijbt, benn bicfelbigc anfcdjtnng öor=<br />

^e^ret ftet)fd) unb blutt, ia mard unb bel)n, unb ift ber tobt felbä, ba§ fie<br />

1 aüct)n bifee uictl cttlid^e \ax baf)Er //«•»* om] im Lu*^* 6 mi]S gcfagt /,»' gclocif^<br />

jaget Lu3* 9 Glcp^ontcn Lu'" 12 a schiebt eine lanye Stelle aus Lactantius ein Uiil-l 3)ic<br />

mcnjc^En usv-.] Unb bie mcnic^en Itjctben mw. = Ü. seit 28 Lu** 14 fomen bis H)cllt| tomen<br />

joUcii u6et bcn ganzen otbciitreiä = Ü. bis 27 Im* 22 WoS] ba§ /rtt*"* 29 felbft Lu'*<br />

Lu''*: lö tuiiöloic 16 ftumtften] futnemcftcn<br />

') Hat <strong>Luther</strong> mit den 4 Jahren den Anschlag der 95 Tliesen als Anfangstermin<br />

im Auge? Zur Sache vgl. S. 99 Anm. 2 tind S. 100 Anm. 2. -) B: domina Agape<br />

I'hysiologia. ') Vgl. Unsre Ausg. Bd. 11, S57ff., die Abbildung des I49r, zu Rom von<br />

der Tiber ausgeworfenen Tieres S. 371. Femer U. Grisar, hutherstudien, L^itliers Kampf-<br />

bildfr, Heft H (1923). *) B: tantus profecto signorum cumulus inaius aliquid portendit,<br />

quam ulla queat ratio cogitando assequi. ') B: aeternus interitus. ') Vgl. W. Kohler,<br />

Lntlier inul die KircltemjeschicMe I (1900) S. 271 ff.


106 SlböcnWpoftiac 1322.<br />

nicmnnt cttragen law, a lucvbc beim umiibeilHnlid; cvl)aüeii: iolrt)-;' linbcn<br />

aiic^ gcfdjmecEt ettlidj patriardjni al« Slbratjam, 3acob, "Saüib, litofe«, aber<br />

am cnb ber Hielt joU es geniei)ucr luerbcn. l'lbcv bils ^eijdfjeii loiit inllciirfit<br />

iiod} baß U)ad)|en ^ luicluol i)I)r niel gelneßen uiib uod) tcglid) fiiib, baboii lueiiig<br />

Iciitt lutjfen. (Sä fiiib menfdjeii, bie i)nn tobtö iiotten finb imb mit bcm tobt ^<br />

tcinpffcn, ba fulen fic, tua§ iibii bie gauljen luellt t'omeii luivt, iiimb furdjtcii<br />

fid^, C'j loeibe ubir i)()n aud) nl^o blei)bcii.- fe ift aber liu lioffen, bnS foldje<br />

leutt l)m gncbigcu ftaiib [inb, beim (5[)ri[tuö Iniittet, als tuollt er fdjeijbeu bie<br />

^lüel) ftu(J: 3)ie fui-djt, uiib bie biiig, bie üon i)[)ti gefuvdjtet lüerben, iiiib<br />

tcl)let eS al^o, bo§ er i)t)n bie juvi^t ber luellt aber bie iiird)tlid)eii biiig gibt, i"<br />

bamit e§ tjuiuiriiniteii ift, ba§ fie biird) biefelbigc fui'iijt iiiuib aiigft l)ie i)l)r<br />

belle imb tobt tjabeii, iiiib bie luellt, bie fid) uid)t iurd)t, beii tobt iiiib bie<br />

beüe bnrnad) muffe Iel)beu.<br />

2ut.2i,26 Sciiti aui^ bie trefft ber ()\)iuell In erben fid} beluegeii.<br />

S)ie trefft ber ^bmel üorftclien ctUd) ' bie ciigel ijm l)i)mel. '^Iber bicluct)! i»<br />

(J()riftU'3 öoii liei)d)eii fagt uiib fpridjt: 'ißiir loerbeu fic feiten nnb brau er-<br />

teiinen bie tiuinufft be-3 inngfteii tagec', fji' muffen fie gclninlid) offenbar fidjtlid)<br />

fci)n, nnb üon leliplic^cn flmncn empfunbeu tuerbcn.* S)enn oiid) bie menfdjeu,<br />

feo ob<br />

hivi gcbreng i)m gemiffen l)aüeii nnb fnr furd)t l)orfd)nind)tcn ,<br />

fie eo<br />

lool Dil ber fcel t)abcn, bennod) am teiibe enfjerlid) bnrdj inort nnb geperbeii ••'o<br />

erteiuiet luerbcit. 'Hlfjo mnffen bifje trefft ber tjDmel and) Iciiplid) nniib eufjerlid)<br />

belucgt unnb erfeimet tnerben.<br />

S)ic fdjrifft aber rebet IjlueDerlei) Uunifje lum ber f)l)nui trefft. i&\)n mal,<br />

ha^ Bo biel fei) gefagt: 2)ic trefft ber tHimel, ba§ ift: bie t'rcfftigen ()l)mel,<br />

i.OToin.sobber bie Ifflmcl, bie ha finb unter aEcnu ereatnrii bas trefftigift, toie ®eii. 1. ä*<br />

ftctt gefdjriebeii : ®ott<br />

nennet bie blimell firmaracnt, bao ift, fcftnng obber<br />

frefftung.'^ Senn alte ereaturn unter bein l)iimel inerben regirt unb betreff-<br />

tigf* buxä) ba§ lid)t, t)i|c, beiuegung ber l)l)mel; luaä Joerc bie tueüt on Ijljmel,<br />

benn eijn iouft, iuiUt finftevnife'^ glel)d) luie bie furfteii nnb ubirftcii Dun ber<br />

J %Ua^am\ «bvaljam Sfaac L«^* 12 unb (J.) ii» tobt /e/i/* Ln' 14 bct f^mct<br />

twfjtc ii('* jid) tichjcgcii «uctbcn Lu in »on] mit (.'' io \)\\\ on L«'* burdjä (1—Lu^<br />

') B: magis sese excret. ^) B: ue in ipsi« haciiüuit,. '') X. B. die (ßofsa<br />

interlinearis zu Matth. -Jl, -Jil deutet: timebiint angeli, quaiilu magis liomiiics. Auch<br />

Nile. r. Lyra schreibt: virtutos liic accipiuntiir angoii. qiiia Mint de nieiiio ordinc secundae<br />

iiierarchiae, ad quoruni officium spcctat coojjeraii aliquo modo ad niiracula, secunduni<br />

(|uod dicit beatus Diouysius: et ii)si tunc frequentiu.s solito movebuntur ex divina<br />

vohmtate ad faoiondum miraculosas transmutationes in idementis ad incutieuduni ho-<br />

minibus terrorem iudic^is venientis. •) B: corporeis sensibus obvias esse. ') B läßt:<br />

luie dien. 1 (refflnng miit. Die Vak/ata iiherxelzt: vocavitque deus firmamentiim<br />

coelum; der Mir. Text Hest: D-^^iir i"~?^ Cifisx N^p^r -/>" jMther die Himmel swß.<br />

dür/te ci- den liebr. Text benutU haben. ') B: virtuteiu accipiunl,.


{?üangc[iuiii out 2. Slbüciit-Moiiiitag. i'iif. 21, 25— .%. ]07<br />

tücUt, iiciuict Mc fd^rifft aud) mit beu uamcn, inrtutiy tvafft', bniiimb has<br />

fie icäivn unb loitdcn über btc uutcrtt)aitcri.<br />

[281. ci| 3"in aiibcrnn mal, heiifet fvcifft bev l)i)meU fjo oiel, aU bie<br />

fd^orcn bcv t)iimcl, toie v§- -i^^. fpridjt: Tic ^iimcll fiiib biird)§ linutt f\Dtti§-i'i.33,6<br />

:, gemad)t, unb alle l)t)re treffte (ba§ ift alte \fyx fctiaicn) biird) bcii ciciift feDnfj<br />

mitiibig.'- Unb @en. 1. Sic l^imtcl unb erben ift bereiUt toorben unub alle i-^oifa. iff<br />

i)t)re trefft', bas ift, oKc l)f)rc fd)aren. Unb biße tnclifte Im reben Hon liDmelS<br />

trcfften ift bie vcd)te gcmeline indifsc l)un ber fdjrifft. Unb ift flar aufi bifjcn<br />

fpruc^cn, i>a§ bie f(^ar ober trefft I)i)nicl-S unb erben finb aüe», lua-3 brijn ift,<br />

lü al"? ba finb fjonn, mon, ftern unb nllcc', luas broticn ift\ auff crbcnn öfter<br />

finb bie menfc^cn, tljier, Doget, fifd;, bcUnn, freutler unb loav mcl)r brauff<br />

lüonet. Sjo mag nu ber oorftanb fel)n Don Beljberlel) trefften bcr I)l)iuel, für-<br />

ncmlid) aber Don ben fdjaren"; feo luiU nu (5f)riftu-j fagcn, hivi fid) alle creatur<br />

loerben beloegen unb bifjem tage mit |el)c^cn bienen. Sonn unb mon mit<br />

15 finfternifi, bie ftern mit fatten, bie Doldcr mit friegen, bie menfdjcn mit augft<br />

unb furd)t, bie erbe mit beben, bie tuaffer mit toinb nnb branfjen, bie lufft mit<br />

pcftiten^ unb gifft, alfjo aud) bie t)t)mel mit i)l)ren fd;aren unb bcUiegungen.<br />

aBa» aber bie bcloegung bcr f)l)melifd)cn fd^ar fci), lociif] idj nod) nidjt,<br />

e» locre benn bie groffe confteüation ber planetcn, bie iljt cljntrettcn loirt<br />

20 ubir lUocl) iar \ benu bie plancten finb gOoifjlid) Don ber l)i)mcl trcfften unb<br />

fd^aren IdoI baä jurneljmift, unb i)t)re tüuubertidjc Dorfamlung" ift ci)n grof}<br />

gclüiB ^el)d)en ubir bie toeEt. 9tu fpric^t öt)riftu§ nidjt, ba§ aUe fdjarcn obber<br />

trefft bcr fipmcl fid) bctDcgcn toerben, fjonberu etlid)c fdjarcn, benu nic^t alte<br />

ftcrnn loerben fid) beluegen, glel)dö toie brobcn gcfagt, iiid)t alle mcnfdjcnu<br />

25 gebrcng unub furd^t tepbcu, nid)t alle lüaffer aE^ept brausen unb raufdjen,<br />

fjonnc unb mon nit alle tag finftcr loerben; benu eö foüen nur ,^epd)cn fcpii,<br />

bie muffen nur pnn cttlidjen unb pni iDcniger tept gefcljcljcn, ha5 fie cttlüaö<br />

Bonberlid}» anfefjen gctopunen gegen bas auber tepl, baä nit ljepd)cn fcpn loirtt.<br />

/ jd^atcii bcr l^^mcl) be§ tjimcB tjccv Lu'*, ao auch unten ipticf)t fehlt Lu^* ö l)t)t<br />

jdjarcnl ^^i: ijttx Lu'*, ebenso X. 7 C, @cn. 1 usv:.\ @enc 2 SUjo luatb bereit t)l)mct unb erben<br />

£«'* (nicht ü. !) 9 bic fd^ar] ba-j ^ecr L«'~* baä bie ^cer Lti*^ 11 balom (rLu' i:i Dun<br />

ben jd^aren) üon jrem ^cct Lu'* nu fehlt Lu^Lo* ji grog fehlt Lu'* 23 floaten fehlt<br />

iu'* 24 gefogt ift Lit" 27 wenigem Lu'* 2S anfe^enä Ln'^*<br />

1m^*: I ben (bc)) bem // finb] finbä I'J groffcn i!>l2o bie (2.) bis iot) olsS im<br />

jar 1524 getoefen ift<br />

') Vgl.z. B. die VuUjata zu. Eph. J, 2i. ^) Vulgata: verbo domini coeli tinnati<br />

sunt, et spiritü oris eius omnis virtus eorum. Hebr. Text: tsx2s b= T'S niinun iX"i<br />

D:iac: n-n-; -.5-12. Ber llcbraeus Fabers liest ivic die Vulgata, nur statt virtus ornatus.<br />

<strong>Luther</strong>, der von „Scharen" sinicht, hat jedenfalls den hebr. Text im Auge. ') Vulgnta:<br />

igitur ]ierfecti sunt coeli et terra et omnis ornatus eorum. Hetyr. Original: aazu hz'<br />

j'-ixr;- a-^t- ^s:". -'«f'i hier hat <strong>Luther</strong> den hei»-. Text im Auge. ') B: rjuicquid<br />

supernc habetur. ») B: quae anno 24 inoipiet. ») B: insolens concursus. ') Vi/l.<br />

S. loöf.


los «blientspDitiUe löiS.<br />

S)arumb icf) barnuff fte[)c, ba§ bcr I)l)mlifcf)cn fcf)arcii 'bctücgiiug fei) gcluifelid)<br />

bie luifunfftigc conftcUation bcv plniictcn, bani&cr bic ftcrinitei)ftcv fagcu, Cy<br />

foHe el)ne fl}nbflut Bebcuttcn ', got gebe, baS bcr iuugft tag fei), luild)eu ftc<br />

geluiülicf} bebcuttet.<br />

llnb ^ie foltu aber bid^ ntt i)rrcn lafien, baj bifee confteUatioii ftd; auf]<br />

be§ f|^mel§ loufft notiirlid^ begi&t, es ift bennod} el)n |ei)d)en tion (5l)rifto<br />

genennet. Hub ift faft lool fei)n luartuiuefimen, loei)l c§ iiitt aUci)n, fionbernn<br />

glet)d^ mit bem Ijauffen bcr aiibern t;ci)d)cn fid) famlet unb tut glei)(^er l;el)tt<br />

mit cljntrifft. Saß bie unglclubigen lOoeijfieUn unb uoradjtcn gotti« Ijelid^en<br />

nnnb fagen, eS fei) naturlid) gefd^efft, ()aEt bu bid) bes (vuaiigcüon.<br />

6» finb nod) tncf)r l3el)c^en, bie an anbern orttcrn befd;ricbcn finb, al»<br />

^" finb, erbbeben, peftilenlj, tlieur ^el)tt unb Iriege, £uce. 17. unb '3Jiatt. 24.<br />

fflM(,'-/4llt'<br />

h)ilc[)e tDl)r auc^ Diel gefe^en, inielnol ftc Ijuüor aud) gelncfjcn finb, aber brumb<br />

finb fie nic^tu beftc trcniger getniffc lici)(^cit, fjonberlid), bieluct)! fic mit ben<br />

anbern tju glel)C^cr Ijeijtt lauffcn-; i-i benennet aud) ijbcrnian, bas itügcr friegen<br />

ort alfeo getf)an ift, ba§, f30 Dorljciitten gelnefien finb, tinber gead)tet lucrben,<br />

fjo gar ift§ nnff§ aEer gvelnlidjft unb bobift mit gefdjub, barnifd) unb tnftnng<br />

Eomen. %bix bicloei)! ha§ l)euttige (Suaugeli nid}tü bauon fagt, lafjcu lin)i fic<br />

audj blcl)bcn. lieber, la^ e§ ^el)d)en fei)ti, unb groffe t5ci)d)cii, bic ettlnaö<br />

groffe§ bebeutten. 5Iber fie finb fdjon norgeffen unb Doradjt.<br />

5 biße] bic Lu*^" l'.i oucj fehlt Lu'*<br />

Lu'"*: 12 jel) his Ijufunfjtigc] feien iol^c 2 4 batufacr &


güflngeliiim am 2. abBenBfoiintog. 8iit. 21, 25- .'iG. 109<br />

Unb Qlabann tncrben fic fel)en bc§ menidjcn fjon !omcn m i t y«' --'i. 27<br />

frafft unb groffcr t)erltdel)t.<br />

•Öie magiftu abermnP bie frofft bciittm aiiff bic fdjaren bfr enget, bcv<br />

^el)ligen unb aüev creatuvn, bie mit 6l)vifto an bn-S gericfit !ontcn Inerben'^<br />

5 tvMß lä) ben rect)ten öorftanbt ndjt, ober auff bie gcUmftt unnb ftcvcfc, ha^i<br />

bifee lm!unfit (^l)rifti fei) fjo üiet gcluerttiger, fjo Diel bic erfte ift tvauc! unb<br />

geringe gelneßen. @r fpridjt aud), nit nEcl)n: er toirt tomen, feonbcrn: fie<br />

loerben l)t)n fel)cn !omen. ®enn md) ber Ici)plid)en gcpurtt ift er auci) fonien,<br />

niart aber tion nicmant-3 gefct}en. ' Gr<br />

tompt auä) nod) teglid) burrf)--' t^uan<br />

1» gelinm geiifttic^ i)n bie glcUitiigen f)crtien, haö fit)et aiid) nicmant. %bn bifje<br />

Ijufunfft ttirt offentlirf) gefd)el)en, ba§ l)^n i)berman fcl)cn ntn|, toie 3tpoc. I.<br />

and) fagt: Unb alle äugen loerben iitju feljen, unb alfjo fctjen, baS fel)n anberercn. 1.7<br />

fei), bcnn ber lei)ptid) meufd) (^"^riftuS, i)nn lei)ptidjer geftnllt, Inie er ift bon<br />

2fJaria geporn unb auff erben gelnanbelt; |S3I. Cij| bcnn er {)ett feonft hjol<br />

; mugeu fagen: fte Iverbenu mic^ fer)cn, inildjS tnere nid)t t(arlid) gefagt öou<br />

ber lei)plid;en geftallt. 'über nn er fagt, beS mcnfdjcn feon tDcrbcn fic fe()en,<br />

ifts !lar auBgebrudt, ba§ e§ cljn lel)plid§ tjulunfft, el)n lel)plid) fetten, l)nn<br />

lcl)plid)er geftatit fei), bod) l)nn groffer gcluallt, mit groffen fd)aren ber engel<br />

unb mit aEer f)erIicEel)tt, unb Uiirt fi|en auff elmer Iied)ten »ootdcn, unb alle<br />

20 ]^ei)ligeu mit l)^m; Oon bem tage fagt bic fdjrifft biet, unb ift Qudj aüeS<br />

brouff gerieft.<br />

3Benn nu bi^c bing anfot)cn ju gefd)et)en, f^o fet]et auff unb vnr.t-i.is<br />

t)e6t auff ettjrc ^elüljter, benn e§ na^et fidj etine crlofjnng.<br />

•Soie mod)ftu fagcn: loer fan l)ie ba§ l)ctiM aufftjebcn, für fold)em grelvw<br />

lid^em tjorn unnb gerid}t? (grfdjridt bod; alle loelU für bem tage unb fd;lcd)t<br />

ben fopff met)r ni)ber unb fil)et unter fii^, für fd)rcden unb furdjt, Inic follen<br />

topr benn aufffe^en unb ben topff anffrid)ten? tüild)§ on tilücljffel freub unb<br />

öorlangen bebeutt. 1'lntluort: S)a§ attcS ift gefagt allel)n ben (Sljriftcn, bie<br />

ba lua^r^afftig ß^riften finb, unb nic^t ben {)cl)ben ober ^ui^en. äßart)afftig<br />

30 ß^riften aber ftiden l^nn groffen anfc(|tungen unb öerfolgungen Don funben<br />

unb aEerlel) übel, ba'ß i)()n bilj leben falcr unb ftef^Itd) loirt. Srumb tuartten<br />

lj2 tomcn bis '^erticEe^t] (omen ijnii bor WoWcii mit frafft unb ixo\\n ^ertidteljt Lu'*<br />

txani] trenäet G* 7 geringer (r* y niemanb Lu" 10 glch)6igc Lu*^* 1J unb<br />

at6o fe^cn fehlt Lu^ 22123 SÜcnn nu ««'.) SBcnn ain bicfe? anfe^et = f. Lu'* 21 m'oüy<br />

teftu Lu'* jold^em JDw'* 24126 greulichen Lii** 2.j Jc^tcgt<br />

/>»'* 30 Don] brv Lu^'''<br />

Lu"*: J;2 mit grofjer trofft unb ficrtigteit 21 gerieft.] gerieft. S)i? fc») Bon ben icid^ci;<br />

gejagt, folget nu Dom troft ber ß^riften mibcr jolc^c jeidjen. 2a§ anbcr teil.<br />

') Vgl. S. 106. ') B: quibus Christus coraitatus ad iudiciura veniet. ") B tr-<br />

läulert: seivi formani. ijtwni assumpserat. tantum honiines conspiciebant.


110 9lbocntspoftinp <strong>1522</strong>.<br />

fie iiiib uovlaiuicn, nub bitten ciiojjct ^u mevbcn Don jiiiibcn ininb ntlcin iiticll,<br />

-jjinisi). >•,, lu in luic beim aiidj lautt bas Datei uiiBev: T'ei)ii rel)cl) finiie, iiiib erlotV nn-S Don<br />

beut iibell. Siiib unir redjte Öfjriften, feo beten lni}r aiid) bnjjclbifle mit crnft<br />

mtfj f)eil3eiiflvi!nb. '^u'tteii univf; aber nid)t auf; berljeiuininb iiiib ernft, bo<br />

fiiib iDijr nodj lüt vedjte t^'ljriften. äo lüiirfe beim beten, feo mujj ti gelDiBlid;<br />

mit iiufe al^o ftel)eii, ba§ iDljr bifje Ijeljc^en, tote fdjrctHid) fie finb, mit frciiben<br />

juf. ii. 2s nub Doviangen aniet)en, inte l)ic ('«bi-iftus üormnnet iimib jpvidjt: Söcnn bi^e<br />

bing anfa'^en, fjo fel)et niifT, ipiid)t nid}t: fiird)t end) obber irfjlngt bcn fopff<br />

nnter; benn cs fompt, ba-j unjr ^o ernftlid) unnb fetjulid) gcpetten l)nbcn.<br />

2i5olIcn lDl)V benn nn ernftlirf) Don funben, tobt nnnb t)elle loü Uicvbeu, ^o<br />

muffen \v\)X bif;c liufunfft nuffa t)ot)ift begeven unb liebljabeii. ?(If;o fpridjt<br />

i. Tim.4,saud) S. 5pnnIuÄ .2. Simo. Dlt: ©r tüljrt mi)r geben bie fron ber gevedjtirfelitt,<br />

nit (iUei)u mir, Bonbevuu allen, bie fei)ne jutunfft lieb b^ben. (Mibt er bie<br />

fron allen, bie fc\)ue |n!unfft lieb l)abcu, lDa§ iDirt er geben beueu, bie fie<br />

Ijaffeu unb jdjcUicn ^ ou IjlDepffell bie lietle, als fernen fepnben. llnub lit. 1 :<br />

xii. -j, 13 i!i3Bl)r follcu luarttcn aiiff bie Ijnfnnfft ber l)erlicfet)t beS gottiS, ber grofj ift,<br />

*jiit. 12, :ii-. unb i'uce. 12. 3f)r foUt fel)n luie bie lent, bie ba iDiirtten auff t)^rcn bfvrnn,<br />

loenn er fonipt öon ber luirtfrijafft.^<br />

äiiattii. G. 10. l.^ 2)ie aber furd^ten unb luollten nid)t, bny er tentc, \vci5 modjen fie, Uienn<br />

fie beten: S)et}u rel)d) fomc, benn lüiltc gefd)el)e, Cvrlofje nn« Dom |!| bem übel?<br />

Bretten fie nid)t für gott nub liegen i)l)u an luibber fid) felbyT- Streben<br />

fie nidjt and) luibber gottiy tuilleu, ber btfeen tag l)abcu UiiÜ nnib erlofjnng<br />

triEen feljner t)el)ligcn'? 2)arumb ift (jic grofe Dlel)^ fju bakn, ba§ l)t)e nidjt<br />

l)nn nn§ fnnben ioerbe baffj obber fd)elDe bifjc-J tage«, benn foldjö fdjelDcn ift<br />

elin bo^e |ei)djcu nub geljoret Im ben Dorbampten ,<br />

bcrfelbigcn<br />

Ijartter fopff<br />

nub Dorftodt t^erlj niu^ mit foldjem ftofj nub erfd)rccEen beloegt nnb brod)en<br />

pierbcn, ob fie fid) peffern iDolteu. ?lber ben gleUibigen foll er troftlidi nub<br />

lieblid) fepn, e« loirt ber tag fepn Ijuglelid) bie l)ol)ift freub nnb firtjerljcptt<br />

beu gletübigen, unb ha§ l)of)ift fdjreden unb ftiid}t ' ben unglelobigeu, glel)d)<br />

lüic an^ anff bif^em leben bie (fuaugelifdie UnnbeDt ift aller fnffift beu guten,<br />

aller Ijefjlidjft ben bofjcu. äl3arumb foUten fid; bie gletübigen fnrd;ten, nnb<br />

md}t anffö l)ot)ift fid) frcUien? fpntemat fie anff C?t)riftum Dortralneii, nnnb<br />

ber ric^ter nmb i)f)rer erlofjnng IntEeu fomtit nnb i)t)rf5 teljlls ift?<br />

:i untci'l nibbcv Ln" imiib jcftnlicf) fehlt (i* lojll l)iiticn his dnlieii fcUt Ln*'^*<br />

19 iDolUon] wollen 'La'* iiicfit luolliu Lu^^ Ja Bom) nou d' -La' bem frli/l Ln'*<br />

Jj üoirS Lu'* J8 bct] cl)u i:'--Ln' Sl ollni allc!; .1 Ln'<br />

') />'; ii miptüs. IMe ///o.s'.


(5»ange(iiim am 2. Jltmentsjonntati. l'iif. •.?!, -Jö SU. 111<br />

©,10 fpvi(f)ftii nticr ia, iä) lüott tool and) tüiirtten iiiib lioben biftc ^u<br />

tunfft, luenn id) fvinn oii fuiib ' U'cvc. VhittUiortt: äUoInn, WiVi Inlfft bid)<br />

benn ba§ furdjten unb flicken? bomit iDu-ftii iiitt mlofjct üou beii iitiibcii,<br />

trenn bu eilend) tnufent iar bid) al\]o iiivditift. l^-ic inirbaiupten furdjten fid)<br />

• cluiiilid) bafur, bennod) Ineibcn fic ba mit i)()vcv fiinb nid)t (o|, ia, bijie iiiidjt<br />

mc£)rct nur bie fnnbe, unnb :^l)nbert, bad bu on funb nid)t felin fauft, unb<br />

bod) bem tage nidit entflietjcn maciift. (v^^ mufi bie iurd)t autjfieljen- unb ei)H<br />

tuft eiinge^en tiur geredjtideDtt unnb Iju bißent tage' Qp cö aber Inar ift,<br />

ba§ bu gern ftuni unb on funb loerift, ^o band gott unb fjallt an*, begcve<br />

i'i uod) uiel)r on funb l^u fei)n, unb irolt gott, folc^ begivb loeve fjo red)tjd)affen<br />

unb gi'otj i)nn bliv, bnS bid)? tobtet. (?§ ift nientant liafj gcvnft lü^l. Cüjl auff<br />

ben iungftcn tag, benn bev bo begevt on funb tut feiin. "i^iftu iin foldjev bf=<br />

girb, tDa§ furc^ftu bi(|? biftu bod) baburd) mit bifiem tag eljuer meljnung.<br />

@r fompt, ba& er üon funben erlogen mifl aEe, bie eö 6cgcren, unb bu Bift<br />

1^ aud) ber mel)nung, ba'5 bn otfjo Unit lof] fci)n; band bn gott, blcl)bc nnb<br />

fare fortt l)nn ber melinnng. (^"tirtftu» fpric^t, ti- fei) el)n erlofiung fel)ne tju^<br />

fnnfft. 3lber fil)e hi nnnb trcng bid) fclbÄ iiid)t, ba§ bn fprid)ft, S?n looltift<br />

gern on funb felin unb ben tag uid)t fnri^ten. üUneid)t ift bei)u l)erl.; falfd) '<br />

unb furd)ft i)l)n, nit ba§ bu gernn on funb loerift, fjonberu ba3 bn fnr i)l)ni<br />

-•' nit tauft frei) unb ftd)er" funbigen. S)a fi^e tju, ba'ö nit ba§ lied)t l)nn bl)r<br />

finfternif; fet): benn ei)n l)erl3, ba§ lt)arl)afftig ber funb gern lof; Inere, baS<br />

frcluet ftd) geloifelic^ bifjcS tage-i, ber i)f)m fcijn bcgirb erfüllen loirt.


112 UlbMentÄpoftille 15-22.<br />

3um britten, ha^ i\ctobt auff^cben. ^iim üicrben nennet cife bcDnc erlofjung.<br />

äßa-3 foll bid; troftcn unb ftciden, tBcnn bid; folc^e luoit nit fterctcn? 'JJa-linftu,<br />

ba» ei bi)r liege, obbev luoUe btd) bctriegen tiu faljd^ev luüoriii^t ? Sicbcr,<br />

IqB folcf) inortt nit Dorgebenfj gefagt fei)n, band bu gott nnb öorlafe bidj<br />

btauff, eC' ift ijonft fcDn rab uod) troft met)v, loo bn bifec luortt Dnn ben ^<br />

lüinb fc^legift, t-i ift nitt beiin uoibainniß, ßonbern beijn crloBung, jpridjt<br />

(il)riftuö troftlid}, unb bu Unit biir felb-j biBc iDovt uml)!cren, nnb lagen, eS<br />

fei) nit beijn erloBnng, Boni^em bei)n tiorbamniffe, unb flcu^eft beijn ci)gen<br />

felicfeit, !anft got nit giuffen, bcv bi)r begegnet, nod^ banden, bev bid) gnifjet.^<br />

6v i)att on ^lücl)ffe[ folii^e troftlidjc loort tm gutt gcfagt aud) ben flel)n= i"<br />

mutigen, Itjildje, ob fie lüol frum unnb Im bcm iuugften tag berei)t finb, bod)<br />

für aütju groffer furdjt fid) cngften unb ^l)ubefn an ber begirben bißev tju-<br />

üiit. 2i,2slunfft-, tüildje fjonbcdid; am enbe bev luellt evfunben luerben.-' Srumb nennet<br />

erB l)^r erlofiung; benn am enbe ber tuelt, ha bie funb auff-3 aller grelcli(|ft<br />

ubir l)anh l)aben follen, nnb neben ber funb ba§ anber übel, bie ftraffe ber n<br />

fuiibe, mit peftilcnlj, Erieg, tljeuruug aud) ubir^anb l^oben follen, ift» nott<br />

ben glelubigen ei)n ftarcfer troli unb troft lotbber alle bei)be unglucE ber funb<br />

unb ber ftraffe; barumb füret er bac- lieblid;ft loort: (irloBung, luild;ü alle<br />

^er|en gern ^oren; loa» ift erloßung^ locr molt nit gern erlöset fei)n? mev<br />

fott luft baben tui bleijben, unter foldjem touftcn luefien, bei)be ber funbe unb 20<br />

ber ftraffe? äßer folt nit biltic^ ei)n enbe foldjer iamer, foldjer ferlirfeiit ber<br />

fccten, foldjer oorterben ber meufc^en U)unbfd)en? feonberlid) ßo 6l)viftu§ f50<br />

lieblich un§ baroou rei)^t, locfet unb troftet. Sie ^eijllofjen tralumprebiger-*<br />

ftnb tu: ftraffen, lüild)e mit ijbrem prebigen ben l)erl3en bifje loort (5l)rifti<br />

oorpergen unb ben glaluben baüon inenben, iroEen bie leutt mit bloffem -is<br />

fd)rcc£en frum madjen '', unb barnad; burd) eiigene gutte luerrt unb gnugt()nn<br />

für bie funb Im bifjem tage berelitten. ®a muB benn eijttel üortuigen, furdjten<br />

unb fdjreden blei)beu unb liiad;f3en, unb bamit baffj, tinberloillen nnb fdjeluc<br />

bifeer ^u!unfft Übi^ifti, baö ift: gottiü fci)nbf^afft l)n ben t^erljen auffgerid)t<br />

tüerben. Sielueiil fic leinen (5t)riftum nid)t anber» i)nn fidj bilben, benn nur 3«<br />

als ct)ncn ftrengcn rid}ter, ben fie mit i)l)ren loercfen ftillen unb B»ncn foHen",<br />

unb l)alten i)l)n nl)mmer für ei)neu erloBer, toic er fid^ felb t)ie nennet unb<br />

erbeutf, be» ijm feften glaloben tju lonrttcii fei), ba» er un§ burd; lauttcr<br />

gnaben erloße öon funben unb allem ubcl. 5it)e, alßo gel)et e» aUe Ijcijtt,<br />

lö u6et] teil Lu'* 16 iftäj ift X«'* 20 fott] folt i«'* JJ \o\ä)n\ iolc^cä Lu'*<br />

23 unä fehlt Lu'* jr, Mofjcu Lu^* 26 gcnugttjiiunB (!* SO Uxntn] Icrcii Ak^*<br />

'> ]i luit diesen ganzen Abschnitt tceiter ausyeltihrt. '-) B: sese a desyderando<br />

lulventu Christi impediunt. ') B: quales uimirum. ut supra diximus, sub tinem muudi<br />

plures quam autea inveiiiuutur. ') B: deplorati illi fictores et praedicatores somni-<br />

onim. ') B: ad iustitiam compeilere. *) B: quem oporteat, ut quisquo propriis<br />

operiljus sibi placeat ac deuiöreatiir. ') B: ultro exliibnt.


(Suangcliiim am 2. Slbtent-Monntag. Siif. 21, lT. 30. llf,<br />

»Denn man bo§ Suangclium nit rcc^t inebigt, unnb nur mit cjcppttcii iinnb<br />

brennen bie i.)tx^m iagt, feo<br />

tiet)6t man fic nur ireiitter mn gott imb madjt<br />

fie nur unlDtllig auff gott. Sc^tedEen fott man, ober nur bic IfolftardEen unb<br />

borftodEten, barnacf) afier audf) miber fterdcn unb troften, tuenn fie furc^tfam<br />

• unb ^agljafjt iDorben ftnb.'<br />

[ai. 04j SluB bißem alten fe^en lDi)r, inie mcnig mcnfdjen finb, hie baS'K'Hiii cstf<br />

öater unßer beten, t30 e§ boc^ du aßer Uielt on unterlnf; unlicfilirf) gcpctt<br />

hjurt; benn gar tucnig ift i)[)r, bie nit lieber iDoUen, bifjer tag fente ntjmmer^<br />

mel)r, ba» ift nit anber§, benn ba§ goti§ rciicf) nit fomen folt, alfjo bett l)l)r<br />

10 f)er^ triber i)t)ren munbt, unb got rid^tct uacf) bem bertien, fie aber uacf) bcm<br />

mnnb, barumb ftiffteu unb halten fie Diel gcpett, plerren aüe firdjen üoU i)n<br />

aller tuclt, unb l)el)ffct aEeg gepettet, ßo e» boc^ i)m grunb nit aubcrS lantt,<br />

benn alßo: S)el)n rel)d^ fome ia nidjt, ober fome ia nod) uic^t. Sage nun",<br />

ift fold^» gepett, nit elin rechte gotii- Icfterung, unb ei)n folc^ gepet, baöon<br />

15 p§. 108. fagt: Sei)n gepett fott tiur fuube loerbeu?!^ 51dc^' gel)ct ilit aller*i w».<br />

tüelt gutt unb geUt ^ie^er, i>a§ fold^er lefternng nur atte lüintfel öoü lücrbeun<br />

unnb loffe ftc^ gottis bienft nennen.<br />

S'Od^ fotl ber nit Dortjagcn, ber fold^ furcht an \)i)m fulet, ßonbern ber-<br />

feibigen hJetißlid) praudjen, ber aber brandet fciju mel)ßlicf), ber fold) furd)t<br />

20 i)[)m leffet ei)ntrci)ben unb oormancn )ei)n lui bitten umb guabc, bie Hon i)l)m<br />

nemmc bic furdjt, unb gebe i)t)m luft unb oortongcn Iju biffem tage. Senn<br />

t>t)riftu5 f)att Dcrt)ei)ffen : 2ßa§ ttjljr bitten, follen Jntir empfaljen ''JJIatt. 7. wami. ?,7n.<br />

Sarumb finb fotdje furdjtfnm leutt ia net)er bei) i)[)reni ^ci)l, benn bie raud}=<br />

lofien ^artft)nnigeu *, bie fic^ miber furdjten nod) troften bc§ tage§; benn ob<br />

25 fie noe^ nit luft unnb oorlangen balm f)Qben, ßo haben fie bod^ el)n treiiben'',<br />

ba§ fie oormanet ]u bitten umB luft unb oorlangen. S)er braucht aber ber<br />

fnrd^t untoetifjUc^, ber fie nur mehret unb bninnen bleuBt, als njolt er ba=<br />

burdj fid; oon funbcn rehnigen, aber cc- toirt nid;t-: braui3; benn nic^t bie<br />

futd^t, roild&e auftrieben fel)n muß, al§ @. Sfo^an. fagt, fonbern bie liebe, i.3oi'.4.is<br />

'" ttjildje ba bleiben muß, aM S. 5Pauln§ fagt, biefelbige üortitget alle fuub, isor n.is<br />

toie S. Speter fagt. 2)ie furdjt fol aber trchben fotc^ liebe tju fuc^en unb i.*fiiij,s<br />

bitten Oon gott; benn tt)o fie nit außge^et, ba rtiiberftel)et fie gottis mitten 'mattij. is, 31<br />

1 gepotten] tiet1)otten '/* -Lu' 3 ^atftattigen G* 4 oud& fehlt L«'* .'; 109=<br />

^offtig iu'* r> oBem (alle Lu*) Lu*»* 7 6etcn] red^t belen Lu** 8 murt wirb O*<br />

lö jagt felill I^«' ^-5 »ov^Bngen A J9 S. fehlt G*<br />

fehlt<br />

Lu''*: 30 biejcthige l>is funbl bieictbigc rtitb an bicfem tage befielen 31 roie bis jagt<br />

') Man betichit diese für <strong>Luther</strong>s Ijthre von der Buße xcichtige Stelle. Vgl. E. P. Fischer,<br />

<strong>Luther</strong>s Sermo de poenite>itia 1906. ') Vulgata: et oratio eius fiat in peccatuni.<br />

Hehr. Original: -ps< np" ''"JpS. Faber Siajmlensis: et episcopatum eius accipiat<br />

alter. lAither folgt also der Vxügata. ') B: niliilominus. •) B: resupinis illis<br />

et securis. ') B: habeiit tanieu. unde impellantur.<br />

?ut4!t? ffifiTe. X, 1 n<br />

8


114 -JlbBfiitspciftilU' 1.V22<br />

iinb bctincr cligcn eiioBung, hai^ tft beim ein l'nnb du ben {ietiligcn (^et)ft.<br />

3Bic>üol lüt nott ift, bao er ganlj iiiib gar oit furcht fei), beim eS 6lei)bt inner<br />

notur ijnn un§, bie ift idjlnad^ uub !qii nit on fn-d^t be* tob*3 imb be§ ge=<br />

vicf)ts tefte^en, aber ber gcnft ioU i)tic bod) oben ligcit, Inie M)riftu§ jagt<br />

>u!ntti,.2i;, 4i2Jlatt. M: Ser gei))"t ift geneiigt, aber ha-i flei)fcf} ift frandt. 6<br />

siit 21,29-31 Unb er fagete ju n()ncn eljn glei)c^ntfe. Set) et an ben fei)gen=<br />

batom unb alle belnme, »nenn fic i^t aiivf c^latjeii, fjo fetiet iibrf}<br />

an ij^nen nnb er!ennet, baö na^e ift ber f omni er. ^llfjo aitd)<br />

1) 1) r , In e n n i) f) r b a § n 1 1 e § f e {) e t g e df)<br />

f<br />

e l) e n , B<br />

o In i f f e t , b a ?• nahe<br />

ift ba'3 rencf) gottiö. lo<br />

(inttel troftlnort finb ha-i, er gibt nic^t enn gleljdinifj oon beni lierbft<br />

ober totiitcr, ba alle belnm M tnerben imnb betrnbt ttelit anget)et, f?onbern<br />

bon bem lenl^en unb foinmer, ba-3 eini frulirf)e luftige Ijeiitt ift, ba fid) alte<br />

crcaturn anffttnm ', unb frolid) finb, bamit er nfje flerlid) gnug leret, ba§<br />

tnljr unci beS inngftcu tagS foHen mit foldjer Inft nnb begirben üorfctien uub n<br />

troften, aU fid) alle creatur auff ben len^eu obber fommer frcUiet; \va-j folt<br />

fonft bife glei)d;niffc, luo er haS- nit loolt un§ barlmneu leren? 6r l)ett Uml<br />

eim auber fnuben, ba fold; Inft uub freuDe nidjt niincu ift. ji)alju fprid)t er<br />

üuf. 21, 31 nid^t : e§ tft nat) einer ^eüe ober üorbamnifs, fjouberu: ba-j rend) gottiS. Sßa-3<br />

ift ba? rel)d) gottiS na'^e felm, auberS beun ba-; iiiißer erlofjuug iiat) ift? 20<br />

«ut. 17,21 Ta§ rel)rf) gotti-3 finb ia lonr felb-3, Inie er fagt 2uce. 17: Sct)et, ba>3 rel)c§<br />

gottiS ift l)nnlnenbig imn eiid) felb§, barumb neliet fic§-3 bcnn, Inenii h)l)r<br />

fixier follen erlöset Inerbeu lum fuubeu uub nou ubcü ; beim mm bifjem leben<br />

fe^et cä au ijm gei)ft, aber bielneDU lul)r iiod) luitt ben fuubeu ftrel)tteu muffen,<br />

biet ubeE§ tcl)ben, balui ber tobt noc^ für un§, ift ba§ x(\]d) gottia nod^ uidf)t 25<br />

noltommen ;<br />

Ineur<br />

aber nii fiinb unb tobt mit allem nbetl bon niiä genommen<br />

loirt, ba iftS benu bollomeii, bao foll tl)iiu ber iungft tag, unb nidjt geffl)cl)eu<br />

i)n bifjem leben. Tarumb lieber incufd}, filie benn leben an, \ox)d)( beim I)erl.ic,<br />

Inie baS felj gefl)niiet gegen bifeem tage, 'i^uriaf) bid) nit auff bcl)u gutt leben,<br />

e§ lüirt bl)r bolb lui fd)aiibeii, fjouberu beucf nunb fterd bebnn glalnbeii, ba§ .10<br />

bu bifjcä tag§ nit erfd)rerfift, mit ben Dorbampteii nnb uorterteu -, fjonbern<br />

fel)n begerift aU bel)ner erlofeung unb beö rcljctjS gottis l)nn bl)r, ba§, loenn<br />

bu l)^n tjorift nennen ober brau gebendift, bel)n f)er^ tauige für freuben^ unb<br />

.0 gcnc^ßtl luiflig Lv'-'* fi ju fe/ill Ln."' s etfcmictl merdct iu'* = Ü., so auch im<br />

folgenden 7/ Mn bcm] Dorn />»'* /o' fidoct] frcWcii /."'* M ba^ (2.) fehlt O* i^t (-'.)]<br />

fein Lu^* fein na^c iw'"* i'i' boruml) i/'? bcnn fehlt


(*tinngclimii (im _'. 'Mblicntc-ionntnci. l'uf. ^l, 2") .'iO. 115<br />

fe'ftnlic^ nncf; Dfyn lioilaiiflc. 2Bir[tii iiit birf) baljev rirf)tcii ', fjo bnirf nur<br />

nid)i, bas bii joiift kftctjcn Ireibift, lüeim bu äleijd; aUev ()ei)ligeii loevdE"<br />

^ettift.<br />

|33l. 5|.U| SBarlidf) id) fagc euc^, bifj gefc^Icdjt luirt iiid)t i'cvgefien, ^'"'••ii.ää.as<br />

5 6i^ i)a5 alleä qefdjefje. ^V)i)mell uinib eiben Incibni üergetieu,<br />

ahet nicljnc rtort luerben nidjt Oergeljen.<br />

äßarumb modjt ber lierve feime tnort [50 feft unnb t^cur ? uub beftettigict<br />

fie ßo iitir bic malfen t)art mit glciid)niiicn, mit el)be, mit lDQr^el)d)eii ' bee<br />

gcfc^lcd^ts, milc^y boneOen blclifien foü, unb ba§ anctj, ct)e ^l)meä unb erben<br />

10 Dcrgefien follcn. Tq§ aüt^ gcid}id)t bariimb, bn§, tnic brobctf* gcfogt ift, alle<br />

tüelt B" ficfjEr luixt fei)n, unnb bic ^ei)d;cn mit fctjenbeu äugen {50 gav tiov--<br />

QC^ten, bal ficiilic^ fet)n gottio loortt B" S^v tiüiQd}t gemeßen ftnb, nig bifee<br />

felin tncvben, ba er ben iungften tag lunhinbigt unb tior^cl)d)net. (9v tnirt für<br />

aUcr iBcEt fdjeimen, c^ feijen bie Ijeljd^cn nit, unb ob fie fdjon feljen, lücrbcn<br />

15 fie boc^ nttt glelBben, haä an^ bic aufKrlucleten motzten IjUiciiffeHtt nn iold)cn<br />

gotti» iDorttcn unb |ci)d)en, auff ba-S alfeo ber tag eben fome, Inenn bic luclt<br />

nod) nie feo fid;er ift gctucfjcn, unb Inerb auff eimcn augenblid ubercDlet ijnn ber<br />

l)ot)ifteu fid)erf)ci)t, tote S. 5|5auUi5 broben'' ei)ngefurt ift. 2)arumb linll t?^ri=i.iW.5,'.'3<br />

ftuä uu» l)l)e gelüif3 machen'', unb aufftoecfen, ba§ lüDr be» tage» ia geluiBUd)<br />

20 iDortten, roenn bic |ei)d;cn fomen. Unb tjmar obglciid) bie ^ei)d)cn uiigeloiB<br />

iDcren, ift» hoi) benen on nCc fat)r, bie fie gemi^lid) bafur Rauten, aber fcriid)<br />

benen, bic fie öorad)ten. 3)arumb laft un§ be§ getttffcn fpielen unb bie ob-<br />

gefügten ^et)d)en für bie rc($tfc^ulbigcn f)ü(ten", auff baS \v\]x nidjt antauffen<br />

mitt ben gcljftlofeen; fel)Ien toljr, feo l)aben Itiijr bod} troffen, feijlen fie aber,<br />

25 §0 toirt e§ 9efel)Iet mit i)()n blel)bcn.*<br />

SiB gefd)led)t nennet er bie ^"suben, unb |h.nnget '^ie bißer fprud) flerlid), s.'i''-2i,39<br />

ba» nit toar fefl bie gcraeinic rebc"', ha-i bie :^)ühm foUen alle Gl)riften luerben,<br />

unb füren ben fpruc^ ba^u :^ol)an. It»: (Si toirt el)n l)irtte unb el)n fc^affftoE 3oimo is<br />

toerben, toildjer ift erfüllet, nit ba bic ^ubcn ]u ben f)el)ben, ßonbern ba bie<br />

30 l^e^ben ju ben 3uben tratten unb 6t)riften inorben |ur ?lpofteI |ci)t, \v\e e§<br />

.5 ba§ e§ atteS G* 11 fo fie fidöer G~Jm^ iS Dor|c5c§net] bejeid^nct /.»'*<br />

iu**; 6 tocTben bis oergc^enl netge^en nid^t = Ü. seit -Jü<br />

') B: hoc nisi studueris. -) B: etiani si omnia omnium sanctorum opera et<br />

merita unus haberes. ') ß. signo geneiationis, donec impleantur, non trausitnrae.<br />

' Vgl. S. 97. ') Vf/). S. 97. •; B: huic pernitiosissimae itaque securitati suos<br />

Christus volens oximere. ') B: certa sequamur et quae dudum signa edi videmus,<br />

vera illa novissiraa diei signa ne dubitemus. gett>iijeii ist Adverlmtm = ffewißlich, (pielen<br />

im Sinnt' lon nnnet)nien. ") B hat mich in diesem Abschnitt manclie Krwetterung.<br />

•) Diese gemeine xtbt knüpfte an bei Ps. 14, 7: cum converterit dominus captivitatei«<br />

plebis suae, exultaliit lacob et laetabitur Israel. Vgl. Unsre Ajisy. Bd. .i, 4'J7ff. xi>wie<br />

B. Leirin. Lullter^ Stelhinq -« den .Tuden (1911) S. r,ff.<br />

8*


116 miiciit-?noltirif <strong>1522</strong>.<br />

auä) @. ?lug.' oicl mal auflegt, oiid) bie tnortt Pfirifti fctbö geben, bn evfagt<br />

3oi). 10,1c 2;of)an. 10: ^\ä) Ijab nod) anbcre fcfjaff, bic finb nid)t nii^ bificm id)atiftnll,<br />

bie muß iä) auä) t)olcii, unb fte locrbcu inclme ftiimme i]bxcn. imiib mirt ei)n<br />

rjirttc unb el)u fd}QffftalI Incibcii. >bk filjeftu florUd), bai- n icbet üon bcn<br />

üuf.2i,:i2t)ci)ben, bie |u bem ^^subii'djen )d)nüftaü üomen fiub, briimb ift ber fpnid^ *<br />

leugift erfüllet. '.Jlbei; l)ie jpvtdjt ev, bife getd)lcd)t foU iiid)t uorgetjen, bife nnf^<br />

cnbe, ba§ ift: 3"^""' bie Pf)riftum creulügt tiabeti, muffen blet)beu ^um iüar=<br />

^ei)(J)en, unb ob Dbr fdjon niel bctevet luerben, ftu mnfe bod) ba§ gef(^led)t unb<br />

bic art^ uberbleiiben.<br />

@§ ijaim auäj ettlid)^ ftc^ bemiibet, luie bmncl unb erben tiorgct)en foÜen, 10<br />

nenicn ben blinben l)ei)ben '^Jlriftot. ^u ()ulff, bcr ntuf; iibn (Miriftn-is timrt anfj-<br />

legen, nnb fagcn, ba-i l)i)mel uuub erben nid)t nod) bem lucfcen, f;onbern nad)<br />

ber geftolt tiergel)en luerbeu*, Iniffen Diel InaS fte fagen äl^enn fic c§ alfeo<br />

Dorftunben, ba^' bDmel unb erben Incrben cttlDaS fel]n\ fio Uiere eS lüol rcd)t,<br />

ober laff; bic blinben farcu, bu folt toiffcu, ba« glei)d) inic unsere lel)d)nam is<br />

nnd) und) beut mefien üorUmnbelt lucrben", unb bod) eben bicfelbigcn loibbemmb<br />

awä) und) bem meBcn gemnd)t Uierben, alfeo Uiirt l)i)mel nnb erben nm inngftcn<br />

tag mit allen dementen nnb Inn-s allentbalben ift, bnrdjv feUu' ,5nfd)mcl^t<br />

unb jnpulDcrt Uicrben, fampt aller nu'ufd)cn corper, bao nichts benn cDttel<br />

fetüt altentl)albcnu fclin Inirt, unnb aUsbalb brnnff aEe§ tDibberumb uelD auff§ •-'«<br />

oEer fd^oneft gefdjaffcn, hai' uuBer corper bell lcud)ten uicrbcii Uiie bic fumnc.<br />

J bie nid^t finb /-»'* -/ (letUtf) /."" /.'* ,iu puloeit] lu luUDcr


iS-Dangetiiim Qin 2. Slböciit^iomitag. ^iif. 21, 25— 06. 117<br />

unb bie feonuc ficbcn mal ^eüer, beim fie i^t ift; baüon jagt 2.5Pet. 3: S)e§2'»i"i'3 »«-is<br />

l^cirnn tag luirbt toiucii, im tuildjem bic f)i)iitel loerbcu mit groffciu fturm<br />

juvge()en, unb bic dement tucvbeii für liiljc 3urid)mel|en, unnb üUe-3 gepelu auff<br />

erben lunjulöert. 'Hin netoe l)i)mel unb nelii erben, unb )xiai er uus iicr[)ei)iien<br />

5 ^ott, geioartten lol)r, borDnnen Joirt bie gered)ticfei)t loonen. ©jo bezeugt and)<br />

S. ^nulu» 1. (5orin. ;>, bn-j bcr iungft tag i)m felnr Irirt offenbar iiicrbcn. i.«or. 3, i3<br />

Unb ,;^vfai- -i"': Unb ba§ Iied§t bc» monbcn toirt feim tnie ha^ liec^t ber fjonncn, 3(i. 31'. ^e<br />

unb ha-j Iied)t ber jonnen lüirt )ei)n fiebcnfelltig, glei)dj al» eim liec^t üon<br />

fteben tagen, ]u ber ^ei)tt, tucnn gott felines üoldf» Inunben i'orloinben unb<br />

lü biefelbige fetiner Oorletiung t)ei)Ien Unrt. :^Ntcm. iWi-: Sefiet. id} fc^affe ne>ü3ci.6r.,i7.i8|;i<br />

l)i)meli unb nein erben, unb ber Hörigen luirtt nitt meljv gebockt toerbcn, ßonbernn<br />

riijt iDctbet cüi^ fretoen [SBl. ^ij] unb frringen einiglic^, iinn bcnen, bic id)<br />

fd^aftc. Tarumb ift biß liergcbcn nid)t allciiu uad) ber geftalt ^ ßonbern and)<br />

nad) bem lueBen, e; fei) benn, haö bu nit looütift has oorlocBet l)ei)fBcu, ba»<br />

14 ju puloer toirt, bi^ man e§ nit finben no($ fe^en fan, toie bie Dorbrnuttcu<br />

corper |u offenen unb iju nid^t merbcn.<br />

5ö3o blei)ben aber bic loeiil unfjer feclen, lueiui an allen ortten ber crcatur<br />

ei)ttell fetor feijn ttirtt unnb fclin poben nod^ ratom? 3lnttDort: ßiebcr, fagc<br />

mljr, tt30 finb fie i|t ? obber loo fiiib fic, Inenn lui)r fc^laffeu ^ ba fic nidjtä<br />

ao tüiffen, maä aufßen am Iciibc imb alten Iet)plid)cn creaturn gefc^ic^t *, mci)nftu,<br />

bo§ gott nitt üormugc bie feclen i)nn fcijucr f)anb belnarett, ba-S fie lUimmei<br />

gelüor hjcrben, lüie E)i)mel unb erben ju pulöer luirt^ ober mei)nftu, er muf^c<br />

elinen leiiplic^en ftaß ba^u b^ben, toie ciin tjirtt lui fciincn fdjaffen^ 6-? ift<br />

gnug, bo» bu miffeft, fie finb i)iin gotti» l)anben, unnb i)nn Eei)ncr crcatur<br />

35 fd^ofB obber rartim, ob bu nic^t toiffeft, toie ba§ ^ugcf)c, laß bid§ niijt X)xxen,<br />

2 fhitm] hai^tn Au»»* i bic fehU /.«*»» 7/y Unb bcS monbcn ic^ein mirb jcin<br />

wie bcr ionnen f^ein unb bcr jonnen ic^cin wirb fiebcn fettig jcii; aleic^ loie ein ictjcin jnn ficbcn<br />

tagen /.«'* .'/ ieijne^ ooldl lounbcn^ bcn brut^ jcine? eoldä /.«'* lounbcn] tuunbcr Jai^<br />

'JjlO unb big »ittj unb feine »unben ficilcn loirb A»'* 10 66] 65 /.it'* igelet] Si^e /.«'*<br />

12 tjftr bU fjjttngenl fie »erben fic^ freuen unb frotic^ fein Lu*^' 17 orttcrn Z,«*»*<br />

Au"; T:lo Unb ba^ liec^t utir.] Unb beä 'JJlonben fd^ein mirb fein »ic ber Sonnen fd^cin<br />

unb bcr äonnen fc^ein »irb fiebenmal geller fein benn j^t .ju bcr äeit, wenn bcr §err bcn jc^obeu<br />

feinet 93oWä oetbinbcn unb feine rounben l^eitn mirb = Ü.<br />

' Vulgi.iia: et erit lux liinae sicut lux solis. et lux solis erit septempliciter sieut<br />

lux Septem dierum, in die. qua alligaverit dominus vulnus populi sui et percu.ssunini<br />

plagae eius sanaverit. Hebräischer Text: XE~" TS- "-"<br />

Y~'S'' "ir'TX<br />

="i"'r n-'-i^ri rrrr »x; o-P5;'i n-^r- nsn- -.^x: n^nn -iis: n:r?r~.-s "r.-.<br />

n-n''<br />

'<br />

)<br />

i'sn<br />

Vulgnta:<br />

Ecce enim ego creo coelos novos et terrani novaju et non erunt in memoria<br />

priora et non ascendent super cor. Sed gaudebitis et exsnitabitis usque in sempitemum<br />

in his, quae ego creo. Hebräischer Text: S"}: ^ä* ''r?* 15-^^5 'ib'Ji iir''t-ES~': , nb-b:npV?-<br />

X5- rijirx-i- n:^::r xV. nr-r j':^'. d^'^7~ ^\"% *


118 •:!itiuciitopL'ftinc lö-.'L'.<br />

flintcmal bii iiod) iüd;t cilenictt l)aft, luic bi)V 9eii^e()i', lueim bii ciitfc^Iettift<br />

übber aufflundjift, utib fniift nlimmcr luiüeu, luic naljc bljr ber idjlnff obbcr<br />

baä luarfjeii fei), bamit bu bod) teglid) umgn[)i|"t, loie Inoltiftu beim biß crfarcn?<br />

@§ l)ci)ft: SJatcr, i)n bciitie t)cnbc beftlfie id) mei)uen genft, ba blelibt es kl),<br />

ijniibe» lüirt f)i)mell uiiitb erben nein, nnnb iinBer leijbe and), unb »erben *<br />

lütber lebenbtg |ur etoigcn icltc£ei)t, Linien. SBenn imir Uufftcn, löie bie feelcn<br />

tief)atlten Inurben, B"<br />

HH're ber glalnbc anfe, aber nn nnir farcn, iinb nitt<br />

ttiffcn h)ot)i)nn ^ inagen-j auff gott nnb ijn fcl)ne l)enbe, bcl"tet)et ber gtalubc i)u<br />

ferner toiibe.^<br />

"Tim legten. lo<br />

t'uf. 3i,vft ^ühiffen lDl)r anc^ elm rceuig gcliftlidjer beuttiing* fcben ubir bife ©nnngcli.<br />

2^ic feonne ift (5l)riitn5, ber inonb bie ürdjen, bic ftcrn bie (^firiften. Die<br />

frefft ber tilimel finb bie prelnten ober Planeten Dn ber firdjcn. ^'}ln bie Iei)p=<br />

lic^c jelidjen bcbentten geloifetii^, Inie e-j fd;on lengtft ergangen ift nnb ergeljct<br />

l)n ber Gf)riften^ei)t-. bcnn fie folgen nad) bem Porbicnft ber fnnben, breincn '^<br />

niaiiD.a^.ssnnb 3ei)(^en bie ftraff nber bicfelbigen. 2^a-J bie feonne bcn fd^eim norlenret,<br />

ift felin jlneDffel, e§ bebeiittc, ba-S PtjriftuS nit leud)tet iin ber (5t)rtftent)ei)t. ba»<br />

ift: (fuangeüum trirt nit prebigt. unb ber glalube Porliffdiet, ba-J tclin goti>:=<br />

bienft mel)r ba ift ; ba^ gefdjidjt unb ift gefc^eljen biird} inenfc^en lere iiiinb tnerd,<br />

unnb fi^t ber SSapft an Gl)riftu§ ftatt i)nn ber firdjen, unb leuditet loie ei)n brecE -"<br />

l)nn ber latern, er mit fepnen Siffdjoffen, pfaffen, mnndjcu; bie finb eä, bie<br />

uns bie Bonn Oorfinftert t)aben, unnb an ftatt bes redeten gottiäbicnfto auff=<br />

gerid^t cl)n gö^eu= unb po^enbienft^ mit platten, futten, flelibern, pfepffen,<br />

Icutten. fingen, tlingen ,'c. finfternif;, o finfternifj! Darauf inufte folgen:<br />

ha^ ber monb and) fepn fdjeijn gebe, has ift, bo ber glaiube Porlafd}, muft bie "<br />

liebe auc§ Porleffdjen, ba» man felin (5i)riftli^e lüerd mel)r fel)c, felju erempcl<br />

funben löurbe, ba cpuer bem anbern bieuet, {jonbernnn bau PolcE nur auff<br />

g6|en= unnb poknltierd gefurt lr)urbe\ ^u ftifften meffj, oigilien, allter\<br />

capeüen, üld), glorfen, unb bcö gaugtellncrdu. Ö finfternifj aberiuall<br />

; cntj^lcffift! fc^loffcfl l.u" 3 umljäc'^eft /.«'* 7/« nitt miftcn] Wiffcu nidjt A,it'*<br />

J6 je5(|cul jeigen /-«'' J


(Soangeliuiii iiiii 2. 'ätbiiciitsfoiiMtnij. l'iif. "21, 2ö— 3b. 11J«>uti). 24,29<br />

iDOibcn ift, unb bninad^ el)n pfaff obbcr tnmid) icirt. ©Ictübe mljr luer bo loitl,<br />

teer ntt loill ber Infj e», id) \vt\)% )xmi id; iaqe. ot^ fasc nit, ba§ fie alle<br />

Ootloreii »erben, @ott ton tuol "om fett)r crljalltcii, luilc^en er Inil. '^Ibor ba§<br />

s foge iä). ton pfaff obbcr miind) Inirt, ijnn beut iiamen', ha^ er ei)nen fclic^en<br />

ftanb linH annef)men, ber tritt Dom (^t)riftlid)eii glatuben Ijn bcii iiiicilalubcn.<br />

S)cmi ber fteriieit faÜ "bcbciitt nid)t bie groben feile, alc^ ba ift, morb, unfcnfd),<br />

biebftül, ßonbernnn bcn fall uom glalnben. ipfaffen unb nmnd) (Iüü gott nit<br />

tmmbert fionberlid)) - finb l)^r» ftanbö t)aI6en gelnifjlii^ abtrunigc unb üor^<br />

10 leudEete 6l)riften, ba-5 Eeiin erger üold auff erben ift. "Sie lurden finb and)<br />

und)rifteu, ober i)nn Ijlueiicn ftnden finb fie beffcr, benn bifße. ^uni erften,<br />

bai fie nie finb ßljrnften ober ftern geluefeen, aud) nit Dom glambcn tretten.<br />

3nm anbernnn, feo tl)nn fie feiine funbe an ben fairamcnten.^ iHbcr bifj imld<br />

mad)t auB ber meffj ci)n opffer nnb gutt inerrf, tbntt bo-j teglid; unnb un=<br />

IS ^e^lid), tDiId)§ bo(^ ift bie aller greh3lid)ft Porternng, bie öon ber fonnen be=<br />

fd)iencn ift. ^nrliumb, lt)er burd) loerd nnb geDftlid) ftnnb iuilt frum nnb<br />

feiig tterben, ber tritt Dom glalüben, unb feilt uom I)i)mell; benn üllcl)n<br />

6t)riftua blutt mu§ nn§ frum unb feiig machen, brnmb rtienu bn elmeu<br />

fternen faüenn ftt)eft, fjo luiffe, ba§ 65 l)ei)ft pfaffen, mund), nonneu lüerbcn.<br />

20 \-m. *l.*iij] 2)au aber bie Icntt Dorfc^mad)ten für gebrenge, bebeutt bie martcr \<br />

feo be§ Sapfts f)ei)ligen unb üorfallenc ftcrnu Ijobeu; benn fie tl)un grofj<br />

bind, unb i)t)r gcluiffen l)att bod) nl)ramer fribe, luie bie gan| fd;rifft l)l)r<br />

meßen nennet mnl)e nnb crbci)t.<br />

3^aä brauffen ber luinb nnb raufdjeu ber toaffer finb ber lnclltlid)c ftanb, ^"f.ai. 25<br />

25 ubirft nnb unterft\ ba ift fel)u fnrft, fct)n lanb mit bem anbern eiinifs, Iel)n<br />

trete, !ei)n ^uDorfit^t nnternanbcr, ei)n iglid)cr auff ba-3 fcl)ne gerieft; bamit<br />

ift aud) £el)n ftraff, tei)n ljnd)t, !el)n furd)t auff erben, unb gel)t alle teeüt<br />

l)n freffen, fauffen, unteufd)ci)tt unnb i)nn allen laftern frei), baö eö faufjet<br />

unb brauset.<br />

30 Sie heffte ber ()l)mel finb unsere plaueteu, uuf5ere gepftlidje innrfern s.'ur. 21, 26<br />

unb tl)rannen, Sapft, 5öiffd)offe unb i)t)re gefellen, bie l)ol)en fd)uten, bie feo<br />

tieff i)nn ba§ teeltlid) regiment, gutt, et)re, unnb luft" gefeffen finb, mit nüer<br />

ftc^er^e))t, ba« fie gcmclinct, fie teeren nic^t Planeten, baä ift, (L^rroneö; benn<br />

planeta auff triedjifd) l)el)ft ci)n l)rriger', ber £ei)ucn red)ten teeg gel)et, ßonbevu<br />

35 nur ijtjnbn ftd) unb ^u Beljben jel)tten, teie hie Planeten ijm ^l)mell auc^ tl)un<br />

7 bie stoitn] grobe /.u'* unfeufdöl Ijurcic^ /,«'* IJ obev ftern fehlt ','* J3 an<br />

bcm facrament /.«'* W geiftlii^en /-u'* 2U gebrenfle) fur^t (J* -Jü tofternl lüften Lu**<br />

') B: eo animo. ) B: nisi miraculo deus succurrat; Hjunberii = Wunder tun.<br />

') B: quod non peccant in verburu dei et sacramenta. ) B: conscieutiaiijiu oami-<br />

1<br />

ficina. ^) B: profanos si^ificat, tarn gubeiuatores quam subditos. "; B ; voluptatibus.<br />

' Von .T^.ai'öfo riclitiy abgeleitet.


120 ^Jlbucnt-Jpoftirie <strong>1522</strong>.<br />

bas legen bie bciitfdjeii auß mit ci)neiu jpvid)luortt, unb fagcu: Sic geleiten,<br />

bic üoiEereten \ hai' ift: ba^ o^i^\Üiä) regiment ift ci)ttel planeten. 3lu aber<br />

bn-j Gunngetium anffbridjt- unnb ^ciigt i)l)n an i)f)rc tugcnt, nnb fcrbet fic<br />

mit t)t)rcr el)gen färbe, hat- cc- ungelerte gö^cn unb ieclüorfurei' finb, iDoUeii<br />

fic Ijornig toerben, bclnegcn fid), unb machen eime confteUation, tretteii Infamen, s<br />

iDoüenu mit bullen unb papiir fc^n|cn, breluen cl)ne groffc finbflutt, aber cö<br />

miü unb mirt fie nid)t» ticlffen, ber tag brid)t an, bcn Inirt man nidjt unter<br />

beu fd^effeC ftor|en, aU merc e§ ei)n liiac^§lie(^t.<br />

sut. 21,29 S)q§ glet)d^nife öom feiigenbatüm' fif)et inid) au, al§ fet) e§ bie t)cl)ligen<br />

fc^rifft, bie bißbcr unter ber band gelegen \ bie fdilefiet aufe, {)at bletter ge^ i»<br />

lüonnen, ha^j ift: i)[)r mort ba« bridjt auß; bcnn ijnn |lüclff I)unbertt iaren<br />

ift fie nirf)t feo fcrnn erauß, bie fprad)en auc^ nid^t alBo be!anb getuefäeu;<br />

bas ift aber mi)r feijn ^tt)et)ffel, bac- bie fc^rifft eiin fetigenbalom fci), aU hihj<br />

lel)d)tlid) |u belueren ift; benn bas fiub bie fepgenbletter, ba 'Jlbam unb vtcua<br />

fid) mit bedten, benn ber fc^rifft braucht t)mer ber aUt ''^Ibam, ftc^ bamit |u i^<br />

fd)muden. ^llßo mufe bas bud) erfur, bic bletter muffen grünen, unb liilfft<br />

nidit, bao bie planetcn Diel brumb fic^ beiuegcu. 'Ülbcr ber fommer ift nid)t<br />

ferne, tuolt got, bie frudjt folgeteu bcn blettern aut^, \i) beforge*, es InoÜe<br />

nur bei) ben blettern bleijben. Senn tr)l)r rcben öiel Dom rechten glombeu,<br />

tl}un aber ni(^ts. S)a§ fei) gnug Don ber bcuttnngc, lucr loeljtter loill, t)att<br />

t)iemit urfad) unb anfang t^u trad)ten."' '.Hbcr bie planetcn foUen bi^er Ecijnefj<br />

glehJbcn, mit ptjrcn rotten ^ ba§ l)l)e bie fc^rifft toar blel)6e, bic l)l)n gibt<br />

groffc ftc^crl)et)t unnb Dorad)tung pnu allen gottiS luortten, )Derc!en unb<br />

|el)d)eu.<br />

?Cm brittcii i'antagc ijm Jtüliciit ^ipiftcll .5». Pauli. u<br />

i.ffor. i.1-5 I. Corintfj. +.<br />

Jja für t)alte uns ber mcnfd), als biener 6l)rifti unb tjoufeljallter<br />

^^ ubir bic get)el)mniß gotis. 4)ie fragt man nu unter beu l)au§^alltcrn,<br />

bas i)cmanb locrbc trcm crfunben. ^Jh)r aber ift ba§ el)n geringes, hai \i)<br />

Don eud) gcrid)tet locrbc ober üon cl)nem menfd)lid)en tage; and) rid)te iä) mid) au<br />

fclb§ ntd)t. 3' auffbrid^tl antiric^t /.»'* '> 1ai\ Xk O* licijliflc (/• /" aclcijcu ift '.'* /; bo-i<br />

ift mit aber Lii'* 17 \\ä) fehlt l.u*^* 27 f. So tut ftottc '^^".| %a jui ^altc unä ^cbct^<br />

man «•«


ffptftel am :>. ?Ibiieiit^foiiiitnfl. 1. ßor. I, 1—ö. 121<br />

ber |cl)tt, bife bcr l)eii- fompt, bei and) ciieudjtcn luirt bivj ücipomcnc bcr<br />

ftiiftcrrüeJB, luib luirtt ofteubaren beii lüb bcv [)cr^eii, uiib nlsbciui luirtt cljiiem<br />

ialic^en lob öoii gott wibbeiforen.<br />

2)iic SpifteU gibt ei)n cjempcE bc§ (SiiangeUi am crftcti foiitag l)m v'IbDeiit,<br />

i ba 1111)1- 9c()oit gilben ^ boS bie iiinger nidit )elb§ aiiff bem fuKcti litten, «uttu.ai,?<br />

feonbevu furcteiit} jii (5f)iifto, iinb fa|tcu i)f)n biauff; bn§ tf)ut t)ic bcv l'lpoftcl<br />

auäj. 2)ciiu bie @orint()ei fiengeii an )"id; ]u fpalten unb jn £)angen an bemsov. i, la<br />

ilpüftoln-, ci)n tel)E§ rumcteu fid^ S. ^^JeteiS, el)n tei)ll-j ©. i^aulu», eijn tei)ll§<br />

5. 3lpoIIo, dm iglicfjcv luarff anff icl)ncn ?Ipo[teII\ Pon bem ei getanfft obbcv<br />

1" gcleret tuai, obber bei i){)n buntftc bei fnvne^mift fepn. Xa fompt 'i^HinUiS<br />

unb njevct, left fepnen fit^ rumen Pon epnigem 3lpo)tel, feonbern allel)ne Pon<br />

6'^rifto, fpiid)t, [33t.5p4| cy ligc nicf|t§ bian, lüci bie fcpcn, buicf) Irild^c fic tanffet<br />

unnb grlcict finb. 'Jlber ba lige e-j gar an, baS [ie (Sljitftnm ci)nticd)tlicf)<br />

t)oHtcn unb pbm allepn nnteilnortfen fepcn. 'ill^o leiet fie 5anct '|>anlnö<br />

15 fepn, luaiS )ie Pon ben ilpofteÜn [)aükn ioücn, unnb ift bie ganti ©piftell cpn<br />

greh)lid}ei ftoJB* loibber hai :^apftum unb gcpftlirf) regiment, luic lupv ief)en<br />

loerben.<br />

S)afur (jallt uns epu mcnft^, al§ für bie biener (lf)rtfti unb'<br />

^außl^alltcr ubir ba§ ge^epmni^ gotti».<br />

ao 2)ü§ ift gejagt oon allen 3tpoftettn, unb aücr ''ilpoftelln ftuü erben, e-j jci)<br />

S. 5Peter obber (&. 3ßaulu§; borumb ift un§ {)ie gar eben loailjunetjmen", h)ie<br />

man ?lpoftcII unb i|t bie Siffd^offe tjoüten foE, bas lopr fie nidjt Iju I)orf)<br />

nod) |u npbrig f)aEten. Senn >5. 4>aulu». io ber t)ci)lig gepft, i)at bi§e maffs<br />

nii^t umbfonft gefegt'', on tjlüepffel, ha^ rtpi fdjulbig finb, unö barnad) t^u<br />

25 richten. Seffelbigen glepdjen ift ben iöilfdjoffen ^temit gefegt, 'm\ pi)r ampt<br />

fepn fol, unb raie locpt i)f)i gemalt fid) ftrccft. 'Jlnff hai, feo lupr epn iMffc^off<br />

fc^en, ber fid) mel)r unterlninbct, benn bifeei teit gibt ', ba§ topr benfelben ge=<br />

tuifelid^ für epnen njolff unb be§ teuffeE§ 3tpofteE [)aEten unb mepben foEen;<br />

benn baö Inirt gelrifelid^ bcr (inbdjrift fepn, ber hieptter regirt pm gepftlidjen<br />

30 regiment, benn f)ie beftpmpt ift.-<br />

7 fangen) Mengen G* ^ ein§ teils /-«'* >j et fehlt A IJ \px\ä)t] unb ipricftt<br />

Lu^* gctaufjt /,«'* IS eintted^tiglic^ /-«'* U fie] '^ie Xu'* JJ bie apoftcl (r*<br />

i^t fehle Cr* 29 'Jtntii^iift (so regelmäßig) O*<br />

Lu''*: Ift itit^üiä)] beffeKcn<br />

') V(jl. (jben S. öTff. ') B: sectari apostolos. ') B: iactantes quilibet eius<br />

apostoli tituluni. *) B: praepotens aries. ») B: hauet vuljjari hinc diligentia<br />

discendum. •) B: praesentem nobis regulam praescripsit. ') B: quiscjuis epi-<br />

scopus plus sibi quam hie iubetur anogat. *) B: plus quam hie traditum est prae-<br />

sumit.<br />

sor. 4. i


i.sm. 4, 1 3iim<br />

122 tSbuentspuftilU' IW'J.<br />

eviteii fpric^t cv: 2Bi)i ioUetiii fic tui nidjtü aiibcrä auffucljmcn<br />

uod) l)aütc:i, bcnn fiii biener Gtiviftt. Unb fic foEcn aiicf) fur niif)t-5 nnbcrö<br />

tüoücn 9ct)altcn iDerbeii. 9lbcr bicuer 6f)riftt fott l)ie nit öel)ffcn Oon bem<br />

gottiöbicnft, ben man ilit (Stjriftiiöbimft nennet, nl-5 mit beten, faftcn, tird^cn<br />

gef)en, nnb afiee, tuae ba§ getiftlid) recf)t, ftiftt, floftei unb ganlj geljftlicfjev &<br />

ftanb' gotttöbtcnft nennet: benn bnö finb el)ttcll cvttc^te itiortt iinb luerdE, ha=<br />

burd) bifecv fprnd) ^muli nnb nnbev nicliv nllev bing Dovfinftcrt finb, bn§ itü<br />

nicniant metu' Itielifj, Ina-i t)ii' '^niulns Gt)vi|"tu6bienft tielifje. l5-v meUnct ben<br />

bienft, bcr el)n ampt ift.'-* ?tUc C^firtften bienen gott, aber fic finb nit attc<br />

«Rom, ii.iaimt ampt.- '.'11^0 nennet er and) 'Ko. 11. fet)n ampt cDn bieuft: ^\ä) iciH in<br />

melinen bien[t ptelifeen, luel)! id) bei £)ei)ben ',Jlpofte( bt)nn, nnb broben l)n ber<br />

:Hom. 1% 8 nc^iften epiftel*: '^ä) fage, bnC' ß^riftiiä el)n btenev ift geluefeen bei bci(^nel)=<br />

j.Küi.3,


(Jpiftel am ;i. 'älbliciilgfoimta« 1- ftox. 1, 1—5. 123<br />

ßi iicimctt§ aber barumb 6I)riftuC' bicnft iiub fid) 6f)nftit§ bicner, ha^i<br />

er foW) niiipt Dun l)()ni cmpfnitgcu [)att iinb l)l^m befolt)cii ift |u prcbigcn.<br />

^nf3ü i'iiib nlle 3lpoftcIIn imnb SBiffcfioffe (^f)riftiici bicner, hai ift: t'![)ri[tiiö<br />

prebiger, ^»(jriftuv boten, (££)riftu-; amptleutt, lui bcn nicnfdjen mit l'eljncr bott=<br />

5 )ii)afft abgefertiget, ba§ bie meiinung bi§e§ iprudjs fei) bifec: 6l)n iglidjcr unter<br />

eud) fe()e ^ii, ba§ er nidjt eim nnber tjclubt fel^e, ei)n anbern t)errn aiiff--<br />

lucrffc, eljn anbern (S't)riftuö niad)e, fsonbernnn al(efnmpt'b(el)bt an bcnt el)nigen<br />

(iljrtfto; beim lüljr finb ni(^t etur t)errn, nod) clor ubirfteu, nodj eliir Ijclnbt,<br />

lül)r prebigcn auc^ nit Hon uns, lüljr leren euc^ tiid)t nnfeer el)gen loort, füren<br />

'" end) iiid^t unter un^ernn gefiorfam', bag l)l)r un-s muffet untertf)an fet)n unb<br />

uiifjer lere l)aQten 5!ic^t alfjo, nidjt alßo, Honbern loiir finb boten uiib<br />

biener beS, ber etüt ubitfter, (Sl. Q 1<br />

1 :^etr)bt<br />

unnb ^erre ift, tttjr prebigen fel)n<br />

luortt, loerben fetin befell)-, füren eui^ aUelin unter feljuen gcl)orfain. l^afur<br />

foUt i)l)r iinci auc^ IjaUten, fei)nfe anbern foüt l)t)r Pott unß gelnarttcn, aiiff<br />

1» ha'i, ob \v\)x IroH anber menfdjen finb benii (St)riftu§, boc^ nid^t anbcre lere,<br />

anber luortt, anber regiment, anber ubirfept bcnn (Jljrtfti burd) nnß ubir=<br />

tontet; luer unß algü auffnpmpt unb Ijellt, ber :l)ellt red)t, ber nl)nU)t nid}t<br />

unfe, feonbern 6f)riftuin felbö auff, tuildjen lupr aKcpnc prebigcn. Söildjcr aber<br />

unfe nid^t bafur f)ellt, ber tt)utt un^ unrcdjt, left (5l)riftmn, ba» geniepite<br />

'" l)enbt, füren, unnb ttiU cpii cpgen bettibt auffiuerffen, unnb unfe ^u go^cn<br />

madjcn.^<br />

^illfeo legen topr ^ubic. 8, ba§ bie fiuber oon ^^frael ^u ®ebeon fprad^en: :iiirtit.(i,2:i a3<br />

fcp bu unf3er ^err unnb bepn finbs finb. l'lbcr er anttlnortet: ^sA] loiK nid)t<br />

clor £)err fepn, unnb mepne fiuber follen and} nid)t elur tjcrrcn fcpn, ßonbernn<br />

as gott foE clor fierre fepn.* llnb .1.9{eg. 8. ba bie tinber Pon ^frael eignen i.snm.s,<br />

lonig begerten Pon Samuel, fprad) gott: ©ie ^abcn nit bid;, fonbcrn mid)<br />

furlourffen, bao iä) nit fep epn ttinig über fie.-' söic fel)en Inpr, baö gott<br />

fe^n ubir!ept lepben fan, benn feptte oHepn pnn fepnem Pold. ^JJfoc^tift aber<br />

^ie fragen, trie fie baran funbigetcn, feo bod^ ÖJcbeon ooii gott pl)n geben loar<br />

"' ^um l)eP3btiuan pm ftreptt, unnb bornac^ Diel ()el)liger fonige nbir fie Pon gott<br />

gefegt Inaren? 3lntttt)ort: (is inar nic^t funb obber luibber gott, ba» fie fimigc<br />

8 etor O.) bis emx (3.) feldi d-Lu' lu müfjct unä Xu" llflö auff baä tiift La'<br />

27 ein flöntg fe^ Lu" 2ii möd^teftu /.«'*<br />

Lu": >H SBotdt unb Regiment<br />

') B: absit. ut nostro vo.* iniperio subiiciainus. ') B: ipsiu.s apud vos causam<br />

agimus. ') B: nosque pro idoli.s plane in pcrnitiem suaui bis stultus et miser sibi con-<br />

stituit. Vi Vulgata: dominare nostri tu et blius tuus et filius filii tui . . . Quibus ille ait:<br />

non dominabor vestri nee dominabitur injvos tiliu.* maus, sed dominabitur vobis doininu.s.<br />

Heln-imcher Text: Dsn"; br'is nin'' Ds: ';3 ;u;-3"X3 qzz i:s< Üt-^x-xb -(ii'n; oni.H<br />

las'"."<br />

M^r"""-? °? ^=r"°^ nnx-c; !i::-V-r^. <strong>Luther</strong> wird (/edächtnismüfSii/ .:itiert<br />

hüben. ») Viilgata: nou enini te abieccruiit. sed me, ne regnem super los. llebrüüch:<br />

nrnbr ifbar tosb ^rk-^: TOsr r,r!< sb ^s.


124 «blH'iU-H'ufltlk' 1.V22.<br />

ober furftcn I)atteii, beim ubirtditt miifj feiiii auff crbcii. 'Mtx baä Unir bie<br />

uiitugcut, bnij ftc fidj uiitev mcnjdjlid) rcgimcnt begaben luiiib iiil beuügcn<br />

liefen au gottiS icgimcitt; beim ©ebeoii imb bie l)el)ligcii limigc legirteu lüt<br />

elin bnv brel)tt Inetitter benii ftd) gottiv gepott unb bcfelt) ftretfet, unb bicltcit<br />

fid) iiid^t nnber» beim biciicr gnttio, bn» ift: fie legirteu baö Hold und] gottis<br />

luortten, nidjt naä) i)^rem luoitt. Unb alfeo blel)b ba§ vegimcnt got allcl)ii,<br />

imb fie inaren biencv bavliniieii, gleDd) luie bie 'Hpoftel im Ptiriftuf' limrt.<br />

Siniimb finget nud) ©atiib Hon felinem etjgcii vegiment iiid)t aiibevi», benn aU<br />

-U). 7,7-'jfcl) C'J gotti'3 iinb fpric^t p§. 7: Stnnb nuff I311 uiiir, mnb baS regirnbc onipt<br />

UiiHen, toild)>? bii gepotten finft. unb la^ bie liorfamlnng beö nolrfs bid) nmb^<br />

geben, Unb nmb beffelbigen loillen fjeb bid} luibber einpor, benn bn, (levv, bift<br />

bcr bolder ridjtcr je.'<br />

äBo ober mci)x benn gottiis gepott ift-, nnb bie ubivfciit fid) imtevluiubct,<br />

übbcr bie nntertl)aneii fuc^eii, bn-j fie ciud) mit menfdjenleveii vegiren, ba l)ebt<br />

fi($ el)u abtgotterep uimb nein Ijembt, bie libirfcljt ift beim nidjt ntet)r etju<br />

bienerljnn, fjonbern l)irfc§et für fid) felbs, 011 befell) unb gepott gottiö. Sa<br />

.eom.8,nfpfid)t beim gott, mie ei tju ©amnel fagt: fie tiobeii nit bid), feonbern mid)<br />

fuitoovffen, bae id) nid)t iiber fie regire. Unb baö fag id) 00m vegiment bei<br />

feelen, >oild)S für got beftet)en füll.' J'enn lueltlid) rcgimcnt 9cl)t bie fcelc<br />

iiid)t-j an, gel)orct auc^ nid)t ijnn biff^e fad). äBo im mebr benn bay epitige<br />

l)el»bt gott obber (^t)riftuC' loirt anffgeliuu'ffen , ba<br />

muffen aud) auber lere<br />

uuub lüortt fcpn, beim 6t)riftuö lere unb luovt. Da muffe beim aud^ fe" ^0^^<br />

bcr bieiift (^'l)vifti an^ fel)en, (5l)riftny fnriuovffen, iinb epu ndu l)irrfd)afft<br />

auffgelüorffcn feiju; bau tan el)n iglid)cr luol begrepffen, ba-j btc IjUnni fid)<br />

nid)t mittcpnauber lepbeu tonnen, (5f)rtftuy biener fepn, iiimb felb cpgen luortt<br />

leren; toie lan er öl)riftu§ biener fepn, feo er nit (^Ijriftuij liuntt leret ^ obber<br />

mic fan er fepn epgen Inortt leren, lucnu er (^briftnö luortt leren foU? l'eret<br />

er fepn epgen luortt, fjo ift er cpn epgeu f5onbcrlid) [)err, uub bieuet (iprifto<br />

iiid)t. ^eret er 6l)riftu§ Icortt, feo ift er nit epii fjonberlic^er Ijerre.*<br />

'.) Stonb) ftc^e (f* 12 K. fehlt /m*'^* il Icvciil Icvc /.a'* 1:, abs&ttctcl) Lu,^*<br />

y.ii'*.- 9 ff.<br />

Stefjc aufi §SiH9i in beinern ,)orn usw. = 0.<br />

') Vulgata: exsurge ... in praecepto. (luud niancla.sti et synaRo^fa populorum<br />

circumdabit te. Kt propter hanc in altuni regredcrn, doniinns iiidicat populos-<br />

Jlr.bräiscli: u^-zv<br />

•ji-i;' n'n'^ na^r ainab n-ibs- :i=::!ior oiasi ri?: nifls acra ibx n^ir.<br />

Der Jfelireus iks Faher Stajndcnsis : con.surge ad nie iudicio. quod mandasti, et oon-<br />

grogatio tribuum circunidet tc. Kt pro ea in alt um revertere; dominus iudicabit<br />

populoH. Gcnmi stimmt <strong>Luther</strong> mit keiner iliiiscr Versioneti. -i 7>.' ubi praeter dei<br />

praecepta aliquid adiicitur. '') II: quod nisi ad vohintatom domini et ox ipsius<br />

praescripto geratur. tyrannis est perniciosissima. *) B: non iam putcst ipso ilominu.s<br />

esse aut sibi quenquani lacere adbaerentem, verum quoscunque poterit Christo domino<br />

suo adducit et reddit morigeros.


ffpifter nm :^. Mbliciit^ioniitng. I. (Tor 4, 1-5. l'JT.<br />

•SDivauB urteiile bii im felbä, >üol)er foiiimc baä 58apftiun imb |cl)u flclifttid)<br />

red^t, mit aller pfaffcn, miind^en iinb f)o{)cn jdjulen leven; fonnen fie bc>iHn)t;cn,<br />

ba« fie iiid^ty benn (SfiriftU'i lüortt leren, follenn >til)r fic für (Jliriftiiä biciicr<br />

t)alltcn, tuiiben h3i)v aber betreuten, ba§ fte nic^t (Sfjriftuy lüortt leren, f;o<br />

5 follen lui)r l'ie nidjt für (sbriftuo biener IjaÜten. ^Jhi ifts l)t)e !Iar, baS l)l)r<br />

bing nid^t ift 6f)rtftu§ hjortt, ßonbern l)l)r felb cligen. B^o ift§ offenbar, ba§<br />

fte be? Snbd^rift rel)(^, nnb be§ tcnffel? biener finb; benn fiie ftel)t 'JHinlnS<br />

fefft unb fc^leufft: 3)üfur fol nno ei)n menfd) l)alten, baä luiir ^Ijriftn-j biener i.«oi-«'* Jl 10] 10 fagt /-k" 2H tne^ne] meinen Ln*»*<br />

34 ^QuB unb gcfinb] fiouägcfinb G* 3,'> (loftern Lu'*<br />

Lu": IG ber ge^ft fogt imw.] 3)et ©eift ober fagt beutlid^ uaic. = ü.<br />

'i 7?- certam ppnlitionpm.


126 xHbüciit^poftiüi' 1.^22<br />

DOflucBcr iinb Dorftcf]«", beim cconoiiiu5 ift friec^ifd), pevitus rci fnmilinri-?',<br />

unb lautt au ff briitid): cl)n t)auBl)aUtev, bcv bo liicl)J3 ci)ii l)au^ Ijii ttorforgcn<br />

m,ittii.24. 45. iinb fall bao oefinb regtevn, tnilc^en aud) 6t)riftu§ 'OJlctt. 24. fd^le(i)t cl)nen<br />

!nccf)t nennet, ba evfpvidjt: 2Bild)er ift etin treluer Iluger !ned)t, ben fet)n fierr<br />

fe^t ubei iel)n gefinb, ba-3 er l)l)n bac- liieijfBen ntafj gebe |!n redtjter ^clitt. '<br />

6l)ii fol(^er fnei^t lüor (Slie.jer, ?lbtüt)amB fncd^t. 5lu hatt gott aud^ el)n<br />

f)aufe, büy finb luDr iclb'?,' bie (5t)ri[tUd)c üvd^e, baiDnnen finb bie Pfarrer unb<br />

Siffc^oftc t)aufehtnbige unnb f)au^{)ariter, bie bcS l)auBc5 tnarttcn follcnu, mit<br />

fpel)B tiorforgeun, unb baS geftnb regiren. ''^Iber jel)nc gutter finb nid)t lcl}p=<br />

i.«or 4, ilid^; barumb fi^cijbet ©. -Pautuy bi^e l^ou^fiaUter gottig Don allen anberu lo<br />

Iel)pH(f)m t)[iufef)Qlltern, »ibenc, bie geben ftd)tUd) brobt '<br />

iinö rcgirn bie corpcr.<br />

3(ber bi^c geben uufid)tltd)e fpet)f]e, unb regirn bie feelen, barnnib nennet crf;<br />

nU)fteria. Ta-5 ift auä) aÜev au^ bcr ivepfec foinen, ba-:- unjr uid^t inc()r<br />

tuiffen, Ina« ber bauf^baHter fei) obber fjcpffe, unb luer bie mpfterio fiub; fie<br />

meljnen, toenn fie tcuffcn, mefe l)attten, unb anbere faa-ament reljctjcn, f^o is<br />

fjaben fie bie im)fteria Ijanbetlt, unb ift i^t fel)n nüifteriuni ti:d)tig *, benn bie<br />

nieffc, tnielüol fie ai\ä) nit Iniffen, Umrumb cc- mlifteriuni niiffc f)ei)ffe.<br />

3d) fan ^euttig-:; tage-3 fel)n beutfd) finben auff bai loort mi)fterion, unb<br />

trere glel)(^ gutt, ba§ lutjr blieben bct) bemfelbigen fried)if(f)cn liiortt, tuie tnlir<br />

bei) Uielen mc^r finb blieben. 6§ t)el)ft io feo üiel alv fecretuui ', el)u fold) so<br />

bing, ha^ aufe ben aiigeu get^an unb üorporgeu ift. baö nieuiaut fil)et, unb<br />

gel)et geinet)uiglid) bie hjortt an, al§ »oenu etttna-j gcfagt luirt, baö mau uid)t<br />

üorftc()t, fprid;t man: ba§ ift bovbactt, ba ift cttnaa l)l)nben'', ba^ ^att el)u<br />

mpfteriou, ba ift etttnaS öorporgen-j. (5ben baöfelbige luirporgcnc l)el)ft eligeutlidj<br />

nn)fterium, id) l)cl)ffe c«: epn get)ei)iumi§. äBao finb benn nu bie miiftcvia s.s<br />

gotti§? 9lid)tö anberS, benn 6t)riftu§ felbä, bo§ ift: bcr glalubc unb Öuan=<br />

geliuui non (?l)rifto; benn oEeS, Inac- pni ©uangelio prebigt luirt, ba^ ift Imn<br />

fl)nnen, lunnuufft ferne gefetzt ' unb aller loclU üorporgeu. lUag aud) nid)t<br />

erlangt Inerbcii, benn aUelin burc^ ben glalnbeu, Inie er audj felb§ fagt "iJiatt. II :<br />

OTüttii. 11,25 Ch'Ij bcfeiuie bl)r t)crre. Datier l)l)melo unb ber erben, baö bu bif;c bing Dor= so<br />

porgen l)aft ben löel)^cn unnb üorftenbigcn, unnb t)aft fie offcubort ben tlepucn.<br />

-> lautet olfo //u'* ,"> »eq^en (r* boä hjciijtjcii moül jr gctu'ir /.t;** 'p' (Sliejer<br />

/,?/'»* 10 bifee] bie A»'* IJ erSl er fie 'V* j,s imb Dcviniufft /.i/'*<br />

Im'-*: ä lautt fehlt 4 ff. 5CiW)ev ift usw.] SBelc&ev ift aber »»•?«. = i'i. 6 tneatjt.<br />

©enc. \:> 20 Secrctum ovcaiium :ui bcfcnnc bände<br />

M .ileatifhr im l.exicnn Graeco-Iritiiniiii rrkldii: ilisppnsalor roi faiiiiliaris. -) B:<br />

ut dpi illis in tempore tritici diinensuni. ') B: vi.sibili'ni cil)uni. 'i ]'>: net|iip<br />

iam est, quod vulfjo mysterii et .sacramenti nomine intelligatur. ') Aleamler im<br />

hexicon (fraecolutinnm run ftl-J erklärt: arcanum, ehenso das die früheren WörUrlriiclier<br />

hetiiiizeiide Lejnr.on Graecohitinum roii Wi^O Parisiis iipiid coUefiium Sorhonae. Lidher<br />

dürfte die Übersetzuru/ serrotum selhut vorgenommen haben. ") B: subest his verbis<br />

tectum aliquid et abstrusum. ') B: a seiisibus et ratione sunt remota.<br />


©piftel oin X abueiit^foniitag 1. (Tor 4, 1—5. 127<br />

Uiib ^paulu-J .1. 6or. _: ai'i)r pvcbigcn bic Uiei)B()el)t gottis Dun bcr f)el)inlicfct)tisov. a. 7. s<br />

öorporgen, milche !el)ner bifecv todi furfteu ertaubt Ijntt.<br />

llnb bas id) iiuff« flnrlid))"! jage, im)ftcvium ift, Inenn bu tjovift bic biug,<br />

bic bu 1)1111 bci)ncm gtalDbeii betteft', ba^ (^t)iiftu§ gotiä feoii üon ciiiicr iuiip<br />

5 frahien geporn, gcftoibcn, aiitferitanben fcli, unb bn§ olleä umb luirgebiuig<br />

unBer fiinb. S)cnn bißcr biug ftljet ias augc fel^ues, begi'cl)fft bic ooriuiufft<br />

fcljnfe, in, mie *^*aulu§ .l.Gor. 1. fagt: &3 ift cl)ttct tort)cl)t für bcn ttiigcin. «om. irk.<br />

|S(. Ciijl uub el)ttel cigeviüf^ für bcu l)ci)ligen ; beim<br />

Inie ift-? uiugliri), ha^<br />

natux erfenne obber Doruuufft Befeuue, ba§ bi^cr lueiifcf) ('^firiftus fcl) uuf5cr<br />

I" leben, t)ciil, frib, gcrec[)tirfei)tt, erlofjung, frafft, tnetifjbeiitt, [)crr aller creatiirii<br />

uunb gott, unnb alky InaC' bie fd^rifft üoii l)t)m fngt. '".'('icmanbt tau baiioii<br />

cttloas itiiffen, bcuu ber ii auß beut Suaugelto l^oret uub glctübt, c§ ift |u<br />

ferne üon ftmn unb tiornunfft.- S.^o finb uu gottis nn)fteria nic^lö anbcrci,<br />

benu bie biug obber gutter, bie Ooun ^Ijrifto burrf^u (Suaugelium prebiget<br />

15 loerbenn, uunb bie aÜeijnu bcr glalubc faffet uub betjelit. Daxton fagt .l.limo.;^):<br />

6ö ift ei)n offeutlid} grofj iui)fterion beä gottlidieii loaubellö, baä ba i ift offcu= Trini.i.i.;<br />

bart tun fleljfc^, redjtfcrtiget l)m gciift, ift crfc^imeu bcn engelln, ift prcbiget<br />

ben l)ci)bcn, ift glctnbt Don ber ixietlt, auffgenomincn luir l)crlicEci)tt. Daö ift<br />

oUeS öon 6l)rifto gefügt, rtiildjcr ift offenbart l)m flcl)fd): benu er l)att loanbelt<br />

•>(; unter beii meufdjen, bie flelifd) unb blutt Ijatten unb er aud) felbs, aber bcu=<br />

nod) blci)b er mijfterium; benu has er, (5[)riftuo, gottio fjon, boS leben, bcr<br />

tueg, bic inarljeljt unb alteä gutt§ rtere, ttiar oorporgeu. S)od) ift er red)t=<br />

fertiget t)m gelift, ba§ ift, bic gleU'bigeu bnrd) ben p,ci)ft ijabm i)f)n bafur an=<br />

genommen, ertennet uunb getjaUtcu. S)enn biß 'red;tfertigen' ift ljUOürftct)en<br />

•j;. nad) ber hieljfee Suce. 7: aüeS üoldE unb audj bie ^olner redjtfertigetcn gott, ünt. ?, 3:.<br />

item p». '.0:<br />

'^luff bas rcdjtfertigct locrbift l)uu bclmen toortten'', bots ift ollcä'tij.M.c<br />

%o oiel gejagt: 2i>cr Dun (^"^riftum glclnbt, bcr gibt i)l)iu redjt \ betcnnct, ba»<br />

tuar fei), haä er aUel)u unßcr leben, redjtidEeiit, lüci)fel)ct)t fei), unb loiir fuubcr,<br />

tobt uub Dorbaiupt fel)u: benu bas ift er uub loitl^ aud) fcl)n. Unb tncr l)l)n<br />

30 bafur ^elt, ber red^fcrtiget Pbn i)nn fel)neni gel)ft. äBer aber ba§ uit tl)utt,<br />

4 Jetteft] ie^elteft Au'* 4/5 iungrtoroen /-u" 1-J ütloaU fehlt fM"' 17 m ßeidemo/}<br />

fehlt G* IS ift (I.) fehlt O* 24 tcc&fettigen A 'J6 Stuff bo§ bu G* 2.v re#ti(iet)tl<br />

geted^tigteit /,u'* Ju ic»)n Cl.)\ finb G* SO SSBer aber ba§| aSer aber G SBer e§ ober f.n'*<br />

Im''': 1 qnn ber btiimlicfeit] im geftcininil .; mt)fteriiitn ober gebeinmi? Kifi'. 61 ift<br />

e^n offentlid^ umi:.] , bo er aud) »on biefcn jod^cn rcbet unb Icret, wie er roanbeln fol im .^aufc<br />

©otteS. ßä ift timbtti(5 groS, ipric^t er, iiav. = Ü. (nur inn bie ^errli(fel)tt > jut ^errlidcfltty<br />

J4l2.', ift ii'.< ne\)%e] ^eifft nichts anbers, benn gerecht (preisen ober red^t ^aben loffcn, ftie 2'i xeä)t<br />

fettigeten gott] gaben Öottc reii^t JO werbeft (ba§ ift ia? bu rcd)t beftalteft) 3.


128 *3Ibnent?pDftiDp 1?)?2<br />

l'tet)ct aiiff fcl^nen iBevrfcii, uiill iiidjt Dorbampt laffen jei)n, n.iQ§ cv ift, ber<br />

I)Qbbei"t mit l)t)m unb tiovbamnet t)t)n. 'i^o^ bcr rcdjtfevtigiiiig ift niid} ))av<br />

iRBm. i,4 9}om. 1. gciagt: (fv ift cvfdjicben' gotti» ^on imn bcr trafft, und) bem gcDft<br />

bcr fiet)lidei)t, aU folt cv fagcn: l)nn ben ungletubigen ift er mä)\i unb nid)t<br />

a[[ci}n i(^lT)Qd), Bonbern aud; gor Dorbampt, Ino aber fiel)ligen finb, bie t)m ^<br />

gelift leben, ber fic t)Ci)ligct, bei] bcn ifts frefftiglid) unb gctoiß gebnllten, ba§<br />

er gotti§ %om fei), benn c§ ift i)f)n cntfd)iebcn unub bcfdiloffcn feftiglid; jc.^<br />

Diu t)ett 5. 5paulu-3 t)ic iDoI funb fagcn alfeo: Ü}iir finb l)aufet}aütcr bev<br />

Hiel)B[)cl)t gottie obber bcr gered)ti(!el)t gottig obber berglet)d^en, ft)ntemal<br />

I. sov. I, :i.. 6t)riftuS bae aüeö ift, Inic er fagt l.Por. 1: Sr ift unS gemad)t Pon gott i"<br />

|nr niel)f5l)ei)t unb rcdjtfertic!et)t unb l^e^ligung unb erlofeung. ?lber ba§ Inere<br />

ftucEli($ gelnefeen, brumb moHt er auff el)nen t)üuffcn mit e^nem toortt 6e=<br />

greliffen alle bi^e guter', bie üon (J£)rifto |u prebigen finb, unb nennet es<br />

gel)etimuiBe, al§ fott er fag: lüijr finb geijftlid^e t)auf'^anter, bie \v\)x füllen<br />

aufiteiillen gotti? gnabe, goti§ Inarl^eljt, unb tüer fan fie alte erbeten Dnn '^<br />

f5onbert)clit, id} lüiHs fur|IicE) begrel)ffen unb fagen: c§ finb gotti-3 gctielimnifee,<br />

nenne fie barnmb gct)cl)mnifee, Uorporgene bing, bj fie aHei)n mit glaUibcn<br />

iRöm. 1, 4 erlanget inerben; al^o tl)utt er 9Jo. 1. anc^, ba er mit el)uem loortt moltt alle-?<br />

begretiffen, trie C5^riftu§ ift offenbart t)m flel)fd), redjtfertigct i)m gei)ft, prebiget<br />

1. Tim. 3, le ben l)el)ben 3C. Uiie gefagt au| .1.2imo. 3, ipri^t er fur^lid) auff fricd)ifd):<br />

()oriftt)cis, bcftnitu-5.-' Summa fummarnm, Qx ift erftfjieben"', befd)loffeen,<br />

angenommen unb gel)allten für gotti-3 Bon, Hon engeün, l)el)ben, lücHt, l)pmcl<br />

unb i)berman, bietnel)! er bafur ift offenbart, rcdjtfertigct, erfd)l)neii, prebigt,<br />

I.Tim. 3, 16.1. 2tmo.<br />

glelnbt, auffgenommen k. S^arunib nennet crB auä) t)ie gel)ei)mniBc, unb<br />

:^. gel)el)mni^. @§ ift bod) epu bing, ß^riftu» ifts gaut; unb gar, ^s<br />

ci)n gebepmniB unb niel gctielimuiffse, benn niel l)et)mlid)cr guter Iriir non<br />

i)l)m l)aben.<br />

'^Inr^ ift haB |u mertfen, ba§ S. ^PouluS ia^ii tt)utt unb fpridjt: biege<br />

l)el)mnifBe gotti§, bj ift: folc^e Porporgene bing, bie gott gibt unb l)nn gott<br />

.'; crjdöifbcn' crtucifet O* rhmso nuten •/ [)el)li(fc^t| (jcrIicEcljt<br />

6'" /.»' bcv bn ficiliget<br />

Lh*' i> beul bciirn Z,«'"'' getoifi) flroft /.;


gpiftcl niii ;?. ?lbl)fntäioiiiitn((. 1. .ftov 4, 1—5. ]21)<br />

finb; benn bcr teuffcl ^att aud^ fcl)iic gcfjeljmnifijc, luic ?lpoc. 17. fpvid^t: Sie Off. 17,5.<br />

f)att an t)t)r ftl)riiii gefdfjrieben 9cf)el)mniitje iöabljUni. 3tem: ^ä) toill bl)v<br />

^ei)gen bog gclielimniftc ber t)iiiii Don 9?nbl)lonicn jc. Sn-5 finb foldjc ge<br />

l)el)mnifBe, bavuber bei i^apft unb bie gcl)ftlid)en i|t {jon^tjalter finb; benn<br />

4 fte geben für, Ijljrc lere unnb tücrcf furcn ^um t)l)mell, unb ift bal)l)nbcn '<br />

e^ttel tobt unb l)cllc aüen, bie bran glelüben. 3lbci- bife finb gott§ gc()el)ui-<br />

niffee, ha leben unb icliclcl)t l)nncn ift. S]o l)aben \v\]x nu be§ 'Jlpoftclv<br />

mel)nung unn bifjen lüoitten, baS el)n biener Gt)rifti feii ei)n t]au|l)Qltcr i)n<br />

ben geheDmniffeen gottis, bo» ift: er foü bafur ficf) Ijallten unnb l^aütcn laffcn,<br />

1" boy er nid^tc- nnbcr§ benn bie bing prcbige unnb bem gefinb |*1 C4] gotti-?<br />

gebe, bie C?l)riftu5 ift unnb l)nn (^fjvifto finb, bos ift: er foß bao loutter<br />

©uangelium, ben rel)nen glaiuben prebigen, »nie allcim ß^riftus feli unfjer<br />

leben, lueg, niel}fet)et)t, !rafft, preDB unb fclicfeDtt n-. Unb baS iinfjcr bing<br />

cDttel tobt, ijrt^utn, torl)el)tt, unhafft-, fd)QnO unb Porbnmnif] fei); luer aubcry<br />

15 prebtgt, ben foEt fel)n menfdj für ßljriftus biener noci^ l)au^t)QÜter l)nn golt-<br />

lid)cn guttern dallten, ^onbern tnie be§ teuffeüs böte bormeljben. I^arumb<br />

folget nu<br />

^ie fragt man a'6er, unter ben r)auf3l)nntcrnn, hci§ clincr "•»»''". s<br />

treiu erfunbcn lüerbe.<br />

20 S)Q Ugt bie gon^ niadjt an, ba fraget gott nadj, hciS fnd;t unb fobbert<br />

eugeÜ, menfd) unb aEe creatur, nii^t 06 Ijenianbt eljn f)Qufe()a[tter l)el)ffee obber<br />

bafur getrauten fei), obbcr nitt. .^ie fraget uiemant, ob l)eniant flcl)n ober<br />

gro^ bifettjum l)abe, ia aud) nidjt ^0 foft ', ob er frum ober nicf)t frunt fei)<br />

on feljner perfon *, feonbcrn ba ift nad^ ,^u fragen, ob er trelulid) feljn ampt<br />

ar. aufiric^t unb ttiu aE-3 el)u (}au^[)aUter l)nn gottis guttern. S)a gibt unc-<br />

^Paulus grofBeun gcluaüt Iju ridjteu aller uufeer 33iffdjoffeu, 23apften, C^arbi^<br />

nolen, lere unnb lebenn. Solche trert fobbert Cl^riftuS aud) 93Jatt. 2 1 : SBer<br />

melinftu, ber ba fcli epn treloer unb !lugcr tnec^t, ben fcl)n tjerr über fciin<br />

gefinb gefegt t)att, ba5 er i)l)ncn gebe ^u redjter tjeljtt bag mofB locij^en^<br />

30 3öa§ mag bißc treluc feljn? H)ie lotrt fte gel^aüten? Sage an, tüer.ift» ge=<br />

pcffcrt? obber loeu l)ilfft§, ob ei)n Siffdjoff §0 grofe loere, ba§ er alle iöiftuut<br />

Dnnen t)ettc, lüie fic^ ber 5öapft auffluirff t f ' SBen ^ulff-i, ob er §0 l)el)lig<br />

loere, ha^ er mit feljiiem fdjatten bie tobten auffioedt?" toen ^ulff§, ob er<br />

3 f8dbX)Xon /.u** 9 ^iä) bafur polten (.* 11 gcfie] gebe benn O" ISjiy §ie fragt usw.]<br />

9Jii fitdöct mon nsv. = 0. Ln'* 20 fraget] jucket /.«'* 29 er] ^^r 4—/.u' gefic bis<br />

wclj^cu] 311 rechter jcit fpcife gebe /.«•»* .90 ge^aDten] fie fic^ galten /.«'* .9.3 bie bie ,1<br />

Au**; 2 ©c^eimniä ebenso Z. 3 4 bie] feine 16 Bote) äoten 24 on ferner] für<br />

feine 2.'' ^^üen bis M)ct)|en] jnen ju re(^ter jeit ftieife gebe.<br />

') B: tecta seiTantur. ^) B: infirmitatem. •) = sehr. *) B: quantuiii ad<br />

suaiii (juidem personam proprip pertinet. ') Sofern Kr der oberste I^eiter tler Kirche<br />

iüt. Im üliriyen ist der Papst nicJU „Inhalier aller Bisliimer". ") Vyl. Api/. .'1, l'i.<br />

Sut^erS aSerfe. X, 1 n i)<br />

motin.-.M.«


130 \'lbtifiit-5pi.ifiif(f 152-:^.<br />

^0 ttiet)§c Uicre nl§ aUc pvo).it)eten iinb ^IpoftoT getiu'fecii finb? 'DJad) bcv binger<br />

fcljuem U'irt tjic gefvngt; nbcr bivS er trelu )cl), gc6c beut gefinbe hai Uiort<br />

goti§, prebigc bn§ ©uangelioii unb tcDle au§ bie gc^ci)iniiife gotti'3, bn ba ba<br />

fragt man nod). baS (jilfft libevimin, beö ift Dbcriiinii gepeijert, bnriiiut) lüirt<br />

fiir nlieiin biiigen trelu ge)ud)t iiiib gefobbert iinii bi^cn l)aiiBt)aUterii. s<br />

5!u f)allt bilieu tejt gegen ä^opft imnb allen gei)|"ttid)en: jage, Uumad^ ^<br />

fragt ber iBapft'? ift uid}t aüc felin fcljarren unb Inneteu, ha


(fpiftol (im .'i. ?lbliciif3(oiiiitafi 1. ,ftor. 4, 1 -5. 13]<br />

unnb uScired^eii biclucl)! l)l)v vefliftcr', iinb Univtteii 3. i'oren^cn ^iii^-, uub<br />

Oorforgcii bev tixäjm guter aiiffS aller trciulidjft; für Inildje treiü fie getüife<br />

finb, bn-5 l)t)n PfiriftiiS iiit el)ii ul)bri(^eii ftiiel l)in f)l)iitel bereiittef I)att.<br />

be» clenbeii, iiorloriicn, blinbeii [)auffeii, wie ficfjer feret er ,^u ber ()ellen tjii!<br />

5 3d^ Iqii ^ic nit laffen, id) mufe |ur hjarnung gleijcfjcr [St. Äi] fetten melbeii<br />

be§ tciiffell'3 bubcrei), bie ic^ t)orc fageii, er Horljelittcn ^u ''J3icrf;'6iirg i)uii<br />

unßerm lanb erzeugt {)att mit bcm gulben filtf) fcljfjer .Spei)iiric[)y. Ja liegen<br />

bie lieben leutt, mit grofjei gcUiallt, unb ^nbcn ^^IblnS bnbou, ba§ fte fngcii:<br />

3)er gebraten ßoren^ 'ijab ben tcnffel nbirlininben, baS er be§ fel)^erö fecl<br />

10 laffen mnft, ba er ben gulben fiW) l)nu bie luogcn umrff, barumb bcr tenffel<br />

ertjiirnet, unb brad^ bem fild) ei)n or ab.^ Sold) grobe, tolpifdje, faule lugen<br />

joClen un§ G^riften blcnben, bQ§ tmir be« ^euffel» fdjaldeljt nit erfenuen.<br />

Sßorumb l)att foId)§ ber teuffei ertid)tet? ober iftv nidjt ertic^tet, ^o ift bnS<br />

gan^ flefd)id)t barumb Don i)l)m getrieben, has man ci)u munberiuerd Ijette,<br />

15 ^u beftettigen bie rei)d)tum, Wolluft, unb alle bie |artte tretn ber |)relnten,<br />

babon iljt gefagt ift, has bie narrn brauff faücn uub glctoben folten, man<br />

i:i ettic&tet bis ettid&tet fehlt


IRO 9lbiiciit«poftiap 1529.<br />

i.qsciii 2, i; mittle bcn teuffei mit gaben jur tivc^en iibiilniubeii, \]ü bodf) '!^Wtvu§ fagt*, e§<br />

TOattD.24,24tf)ii nur bie ftcic! be^ glnUiOctis. 'I^as fiiib bic Uninbertieinljeii, banoii (5l)rtftii§<br />

2. Jim ..!, i3]inb 5Pauht'i- Dorhmbigt i)abt\\, bü§ fie nud) bie aiif;erlueleteti tiom glaUificn<br />

fiiteii mocf)ten. ''Jhi lafj gelieii, eS ftiib i^t fnimc iinb treluc prelnten gc'^QÜten.-'<br />

9lber iioc^ eim [)ul)fif|er tveln tft ilit and) ijm braiicfj unter beiifclbigcn<br />

gei)fttofeeii t)ervn uitb tvetneit Ijüiif^Ijottein, bie ift fdjefftig t)im geljftlidjen<br />

giittcin bev fcelcn. Taä finb nUev eift bie rerfjt trelueii l)aii^l)alter. Saiict<br />

'l.kter l)m t^ijincl mag fid) fuvfcl)eii, luie er für<br />

i)l)ii fciincii ftiicl beljalt, fie<br />

finb ttiol ^0 f)Ct)Iig. 'S)ai- finb unsere gel)ftlid)e öetcr, ffaffen, mund) unb<br />

iionneii, bie fid) üben Dm gefjorfom be§ iBapft'J, ber f)ei)ligcn fird)cn, unb<br />

allerlei) menfd)eu gefeli, orbeu unb ftatutcn. Unb unter bifjeu, ift ber fur=<br />

bunbt, ber ou^bunb, ber !ern, ber niardt, ber grunb\ unb luie fan id) l)l)r<br />

el)eriid)e tittel alle erhelen ' bie fid) nennen unb l)alteu Hon ber obferDanü, ia<br />

liiel)t gnug tiou ber obferbaul! ', ha-i fdjüne felilin, baö l)att el)ncn glatcn t)ubfd)en<br />

bald. Sjie fit)et mau aller erft bie red)teu l)auf5t)allter unnb bie nnerl)orte<br />

tretu, tiiie fcft, geftreng unb cruftlid) fie ob bem gef)orfam fjalten unb t)l)r auff=<br />

fel^e t)anbl)aben. ©l) ba-S finb i)l)e bie red)teu l)el)ligcu. äBcnig 53iffd)off, bie<br />

baS t)cl)lige gel)ftlid^e red)t aud) ftrenge t)aUteu, mngen mit bifien geredinet<br />

Uierben"^, aber Inenu man alle l)^re flofter burd)fud)t, unb alle l)t)r lere unb<br />

manbel aufil)et, ^o ift fel)u luild auff erben, bo-? Ineuiger \v(\)\] Hon gottiv<br />

r, bic| her '/* 7 redeten<br />

'.'* ;' unb fr/i/i /.k'* h: liaUeii] flclmltcn In*'^'<br />

l.v^*: -Jl-I ®QÖ hix (IcllQlltcll jrhit Uli': Uub hh tiaW /(!/(//<br />

') B hißt den llwweis «»/,/ Petrus fort. '-) Ji läßt (ie)i liinuviii auf Pdiilus fort.<br />

') Ji: seil siuamus hos quadruplatores; soll liodie sunt, qui laudem tidorum dispensa-<br />

toruui merentnr. *) li: inter hos electissimi sunt, iniuio adeps omniuni, medulhi,<br />

cor, anima. °) Dit'ue Stelle iirird heiu'Met irerden müssen für die Thtxe IL (frisars,<br />

<strong>Luther</strong> I S. iin/f. III ä utilff. ron einem Get/ensatz <strong>Luther</strong>a gegen die ()l>scrrnnten. Hin-<br />

ist der (rcgetisiitz (jitn: deiitlicli: die Oliserratiten .sind für Luflwr Selieinheilifie, ireit sie<br />

nicht ihren Statnleti f/emäß telien. Zur Suche ryl. jetzt (). Scheel in: Festgabe für<br />

K. .Müller, l'.fj-j. Bossert (Theol. Studien und Kritike» 1807 S. :).'>lj friujt, Liithir<br />

liier spe::iell Alceld im Auge hatte, der sich mit Stolz ,:u den Obsernmten rechnete'^<br />

^Oder hatte er die Franziskaner in Weimar im Auge, welche Herzog Johann eifrig zu<br />

bearbeiten suchten ? Daß <strong>Luther</strong> schon den ersten Druck ron Sasgers Scrutinium /Scru-<br />

tinium dirinae scriplurae pro conciliatione dissidentium dogmatum circa sujn'ascriptns<br />

materias: De gratia et lil>ero arhitrio, fid.e et operibus, peccato in hono opere . . . rotis<br />

et statu monaslicis l.'i-JJ s. l. c. a.j gekannt liabeii sollte, ist doch wenig wahrscheinlich,<br />

obgleich die Lkzeichnung bn« fdjüiic .ftäljliu mit bem (ilnttfii, Ijübjdjoii iPnld elier auf Sasger<br />

passen unirde als auf Alveld und die \^^eimarer.' W. Kohler iZtschr. für ii:i':sensch. 'l'heo-<br />

logie 41, 602 hielt dem gegenüber doch die Beziehung auf Alveld für am nächstliegenden,<br />

unter Verweis darauf, daß J/iither in der Zueignung der l'ostilk (s. Unsre .\usg. Bd. Ki^ ',<br />

S. 7 Anm. 1) .ilreld als „Katze" bezeichnete, ferner in de captivitate tialiylonica ecclesiae<br />

um adulator =^ in ihr deutschen Ausgatie Wiilirilfttid)fr (Unsre .\usg. Bd. (!, ,V)7) nennt.<br />

") B: quihus nulli episcoiii ani alii ((uantunilibcl decieti et dciTetalinin ohscrvantos<br />

iilln modo possunt ronforri — praeBRrtiin ipsoruni iudicio setzt B hinzu.


epiflel am 3. Slbüciitäjoniitaa. 1. .Kot. 4, 1- 5. 13;5<br />

fle{)el)mniJBeii uiib luei)tter üoii (it)iii"to ift, ia, fic fiiibs, bie lüt mcl)V tl)Uii,<br />

alä luevcii fie iiniijnnig, uiib ftiumeii frcuclicf) mit i)f)vt'iu \w^m luibbev<br />

6f)nl"tiim; fic fiiib bei &oc[ unb '•JJlogog, bie mit bem Iniii gottio |'tvci)ttcn oftn«.»<br />

l^nn 3lpocaIiipli, benn t){)x- iocrcf merffeii fic nitff, bnmit öertilgcti fic beii<br />

i glalübcn. Unb l)Cl)ffenn bo($ bie tvelticii l)oufel)nlItcr gottiS, glcijdj linc bei<br />

hjolff e^n ^ittte ^el)ffet mitten unter ben fd^affcn.<br />

äBei nu oren (jatt, bev f)örc, tva-i [)ic 8. ''^?auhi3 fagt. ^Jtan fragt unter i- «014,2<br />

ben l)QuBl)altern, locr bo treln fcl). Ter ift ober trcto, bcr gottie gcl)cl)ninifj<br />

IjanbeEt; barumb fei) kfd^loffcnn', baä Sopft, biffd)offe, pfaffen, mund^, noniiea,<br />

10 {)ot)en fc()u[cn unb aKc, bie mitt i)f)n auff ettma-5 nubeiv bntnen, ettnmä anber-j<br />

lianbelin, beun (£i)riftum, baö (Juangelium unb liiuttcru glnlubcu. Xic l)abcn<br />

Joot ben nomen, ba§ fie 6f)riftul biener unnb tiQufjIjnllter fiub, aber l)m<br />

grunb '^<br />

fiub fie be§ teuffeH-j biener unnb lianfsfjaütcr, unb l)anbcUu be-S tcuffcü»,<br />

l)^tB ()erru, ml)ftcria obber ge[)ei)mniB. Darumb fet;t 6()riftu5 barUu unb<br />

15 fpri(i)t: bcr t)aufefued)t foU nid)t üücdu trelu, ^onberunn anc^ fing fel)ii, buv<br />

er unterfd)et)b liabe'' unter gotti-i getjeiimnife unb teuffell» gef)ei)niniB, bantit<br />

er fid) unb bie i)f)ni bcfolticn finb bewarcu nub crt)aUtcu foune; bcuu ec- gct)t<br />

tüie Sanct *4>aiitiii' fagt, hai fid) bie fal)d)eu biener Pfjrifti bargcbcu ato rcdjtca. «01. 11,13. h<br />

2lpoftel ß^rifti, glci)d) loie bei tcuffell aud) felb« fid) DorfteHet l)nn el)n engell<br />

w be-i lied)U. 65 ift bie trelu i)l)e groffer i)()e fcrlidjer'', h)o nidjt ba ift tlug^<br />

l)el)tt, bie ba bie gcl)ei)muiB gottia treffe, mie im)r fet)eu l)nu bcu obgefagten "'<br />

^Wo falfc^eu uorfurifd}en trelüen ber ge^ftlofjen gei)ftlic^en." Souct ''^aul l)attä<br />

tnol getüuft, ba-j bes tcuffetl» ge()ei)muiffieu luurbeun alfjo ubirbanb uemcu;<br />

barumb ft^n)ei)gt er aUcö aubern unb ^cudjt bie trclu au. iL*ercu unfjcri R01.4,<br />

" S?iffd^offe tretrt l)anfi[)aUter gotti» blieben, ba§ ^gapftum unb bcr feoubcrlidje<br />

geiiftlid^ ftaub tuere lool auffeen blieben, unb bcr gemctjuc gt'i)ftlid) ftaub bc»<br />

glatobenä' lücre Inol cvl)atten. Unb tneun fie nod) trcln lucreu ober tuurbcu,<br />

e» fotltcn alle ßouberlidje geijftlic^c fteub balb üorfaUeu, uub ber gemcljuc<br />

»ribber aufftomen.<br />

1' als] icnn al§ Lu'* Id l)of)c /-»' U> unb tcuffeaä flefjctjmuifi /c/i^^ Off.Lu^Lo*<br />

') B: certo hie definitum scias. *) ß: re vera. ') B: ut possit .... probe<br />

discernere. •) B: et profecto, quanto impensiore quique fide sunt, ut probe suo<br />

munere fungantur, tanto maius damnum dant. ') Vgl. S. 130 ff.<br />

') li fügt ei-<br />

läuternd hinzu: quanto eniui ])riores maiore tide et studio officium suuni egenint, tanto<br />

cumulatiores reddent ociosi et pernitiosi gregis divitias, quas sciliret mysteria illa<br />

esge ducunt, quae debeant cuiu fide dispensare, ita posteriores, si in .sua functione<br />

volent esse fideles et traditiones hnmanas, quae sua mysteria putant, omnibus obtrudere<br />

et severissime exigere, quid aliud efficient quam quod se ac alios tanto longiu.s a Christo<br />

abducentV ') B, der hier sehr frei übersetzt, gibt das loieder: vigente usque unica<br />

sanvtorum communione.


134 -.Ubüciit.Hii.'1'tille 1.V22.<br />

1 Hot. 4. 3 gjl ij V abcv ift'3 cl)n geviiigs, |»i. :Kij| ba-5 ic^ ooii ciid) gcridjtct<br />

tuerbc, obbev non ciiiicm mcnidjlidjcn tage.<br />

.s^ic muficn \in]x abcv ' luiBcr fprad) tuil'ov (ereit, uiib bic toortt öorücrcn,<br />

bie Uil)r bo(^ al§ iiufjev mutcvfpracl) liaim folten.- ©. *45aulii':' iiljmpt l)ic ba^<br />

i-id)tcii obbcr intci)li'u auff dm iiutt-s rid)tetr' haä e« fictiffec: l'id Don i)t)iii<br />

f)nUtcii uiib jagen, UncUioI aber bev gcmeiinc braud) baö geridjt geinei)nirflief}<br />

ni)mbt 311 bei- öoibainnific. ©30 geic^e{)cn boc^ ijnn el)nem iglic^en geridjt bie<br />

,5lüet) \tuä, ha§ ct)nev oiivbampt, ber anber erlöset, eijner geftrafft, bcr anbev<br />

beIo[)nct, ei)ncr lu: jdianben, ber anber Iju ef]ren Inirt. äBil(^y aiid) gefdjidjt<br />

i'uM.Mil)n aUem ^cimilidjen lidjten*; benn |u!]lcl)d], ba ber pfiartfeer l)m fönangclio '"<br />

\iä) lobet, fdjallt er ben ^olner unb anbere nienfc^cn, ijngleljdj el)ret er jid)<br />

nnb id)enbct bcn anbern. '^ll^o tl)ntt ei)n iglidjer gegen jelmem nel)tften mit<br />

loben obber idjciten, es mufe el)ii gerid)t i)un l.imei)en ftudcn beftet)cn : barumb<br />

i.soi. -1, afprtd^t f)ie @. ^Panluy: (Sr merbe öon lil^n geridjtet obber geurtei)let, bog ift<br />

el)n [tnd be§ gerid^tö gel)t nber i)l)n, nemlid) baS tobIid)c unb ef)rtid)e -^<br />

ftnrte,<br />

ba» fic l)t)n preljijeten unb L)od) Ijuben für bic anbere, bamit rid}teu |ic<br />

^tüiffd^en tjiim unnb anbern Stpoftolen, gaben l)f)m ha§ fortetjl, bcn anbern ba§<br />

nad)tel)I. dttlid) aber ridjlcn, bac- ift: fie lobten 5. ^i>eter. cttlid) l'lpoUo.<br />

l)a^j aber rid)tcn f)ic fco i'isl als loben l)ci)fje, loeijjiet baö cnbe bcr tvpiftel,<br />

ba er fpri(^t: ^Jidjtet iüd)t bcr tjCDt, bt| ba^ ber fjerr fompt, aläbcnn >uirt n"<br />

1. jtor. 4, r, ei)nem iglid;cn lob uou gott luibberfarcn. Ma^i ift baS aubers benn: lobet<br />

nii|t, laft gott loben? gott ftctjct cö Iju, bais er um ridjtc, lobe unb frone;<br />

lüir foüen epnanber nidjt loben, rid}ten noc^ honen.<br />

i.Süi. 4, 3 !£)er menjd)lid)e tag l)ei)ft t)ic aud): ba« men)d)lid) urtcDl, gerid)t unb<br />

lob, bamit bie mcntd;eu erbeben, erlcndjtcn, unb betäub mad;cn bie, Oon bencu 25<br />

fie Piel t)alteu. (^lei)d) luie ber uatnrlid) tag mit feljnem liedjt crlend;t, fid;tlidj<br />

unb befenb(i(^ mad)t bie bing, bie burd) nad)t nnb finfternife uic^t erfel)en<br />

nod) erfaub merbcu mugcn. Datier pn latiuifd^er fprad) bic berumptcn Icutt<br />

unb Pou bell pbcrman fagt, t)el)ffeu preclori, nobile«, illuftrc», auff bcutfd;:<br />

burd)leud)tige, baö ift: bie t)od)bernmpt unb für anbern epneu groffeu fdjepn au<br />

nnb uamen t)abcu. ULUbberumb bie auberuu, bie nidjt bcrumpt fiub, bepffeu<br />

obfcuri, iguobilcy, Ijumile», geringe nnb uubetanbte k. IHud) bie l)eplige fd;rifft<br />

nennet bie !unige unb furften 2)oja§, gloriaS, claritates, ha^ ift<br />

S uttfjcrl bie '.'*<br />

: flar^cpt, t)cr=<br />

it)vaci)eii /.h'^' Ictciij leinen /,»'* /" allen '.'* i-id)ten| gc^<br />

vicfilcn />«'* /.s ticf)tcten /,»'* /!/ it)el)6ctl bolueiiel V.u»' Jii bai fe/äi l.u'* :.'aiteiii accipitiii ') B: in |)rivatis indieiis.<br />

») = ehrende, t-yl. Schweiz. Idnitikoii I S. SWi sub J. (iriinm, JJWtb. III, 70. 1'. Kalko/))<br />

Die Kiitstchiniii ilts Woriiisir Kdiktx lulü S. Jl? .'inm. I.<br />

'><br />

'•"'


gpiftd lim 3. ilbucilt-jfonntiu]. 1. fluv. 4, I 5. 13r<br />

Itcfeljt, gcfcfjrelj jc. wie S. S^eti' 2. 5^*et. uinii iBapft uiib jciiucu faijt: fic li'cibeir-' * ;cUi3, 10<br />

leftern iinb tuniiialcbeiieii bic i^Ioriaä ' bnä ift: fic lun-tiamicu uiiiib Hiuiiialc-<br />

bcl)eu, bie maiefteteii, toiiiQc, fuvitcii uiinb allco Ion» 1)ü(Jj iiiib ()erlirf) ift aiiff<br />

erben, feo bod) (5l)iiftuä flcpottcu l)Qtt, man foUc und; bie fcijnbc lieb linden,<br />

i beuebelien and) bie nn^ iioinuilebciieii luoltljnn, bie nn§ öorfol^cn, toic \vm<br />

benn fe^en, ha-j ber i^apft tlintt ani ginnen bornftag pnn ber 'i^nUa b'ene<br />

bomini- nnb lucnfe i)t)n Inftct.<br />

630 ift nu bei menjd)li(^e tag ba^ menfd)en gcfdirei) unb I)oc^ xumtn fnv<br />

ben menfc^en; %o fpiid)t 'öievemia? .17. ^d) Ijnb nie begerb epnef^ nienfdjen o.n. w, 16<br />

'» tag, baä incpftu-*, al§ )olt er fagen: fie geben ntljr fdjnlb, id) prebige nelu<br />

bing, aüei)n barnniP, ba^ id^ e()re, nnmen, nnb gejd}rei) für ben leutten nbir=<br />

!ome, nnb angefet)en luerbe fnr ben nienfd)cn. %hcx bn luelifty, ba-S nidjt al^o<br />

ift, berfelbtge menfdjlid; tag ift nidjt non mpr gcfnd)t. Unb (L5t)riftnij 3ü()an.5:<br />

3d) neme nit flarfieljt ober t)erlitfei)t üon ben menfd)en, baä ift: id) beger soi). r., 31<br />

'5 md)t, ia-i mid) bie menfd^en rnmen unb f)ebeii, nnb '^o\). S: ^d) fndje nicpneion.s.su<br />

Ilar^ept obber l)erlirf'el)t nid}t. ,^stem ^of). ">. üon bem tenffer ^Aotjanneö fagt<br />

er nlfto: ^^x rtoUtet ei)ne ftnnb eni^ freloen pn fepnem ticd}t, ba-< ift: iil)r aon. s, 35<br />

l)ettet gern gefel)en, ba§ endj ^\ol)anne§ mit fepnem ^eugniö piepset nnnb be=<br />

rnmpt pett, ba§ pl)r babnrd) bi^e tnrtie ^eptt epn e()re fnr ben lentten (jettet,<br />

20 baö lüar elor fudjen k. ?Il^o mepnet nn '4-*nnln§, e» fep ppni bao geringft 1. sn». j, 3<br />

bing, ba§ er epn folc^ä gefc^rep, Iied)t, prepfe nnnb namen tjobe beii ben lentten.<br />

llnb nennet pf)n rcdjt epneu nienfd)Iid)en tag; benn er tonipt nun menfdjen:<br />

unb nidjt Don gott, gepet and) mit ben ntenfd)en bappnn\ aly füllt er fagen,<br />

:3dö ad^t§ nidit, ba» id) Pon eud) nnb öon aKer loeüt prep^et »unrbc. 'JJienfrijen<br />

n laft ba§ fnd)en, 6t)riftn§ biener nnb gottis l)auBl)aIlter foltcn gctoartten lum<br />

föt)rifto unb Pon gottlid)em tage bais gerid)t.<br />

6§ ift aber ia epn nnbandEbar '^Ipaftel, haö er nid)t epn fad Poll SBnUen<br />

l)pnfd)icft, nnb benebepet fie unb tcplet ablaä |ai. i)tiiji auß, alö beuen, bieben<br />

5Hpoftülifd)en ftnel pnn biUid)cr epre unb Pjirben t)aben gepalten, ber i>npft<br />

; gfi'^'^O) /'''''' /-«*'* ben jeincii Jai,'* > uotmatcbcljcii) ucrfüidjfii /.'. cum liüiuiiiibu.s trauseat.


13fi Vlblieitt.n'uftilU' <strong>1522</strong>.<br />

iüiiibc fid) Diel ''^lpoftüliid)cr (jabcii c^e^alten, ia er luiubc fic öoimolcbclict<br />

Ijnkn, lüo fic iiit folrfjon meiii(^lid}eii tag Ijetteii an|aiitbct unb gefagt: l^sd)<br />

bijn 3?cpftiic^, ber Söapft i[t bei ()ot)i)t, bcv l)el)liflft, ber merfjtigft. äBcim<br />

S. ^^niit f)te l)ett loolt, f50 lucve ev Sapft unb ber iibttft tvovbeii mit ciineni<br />

lüott, luo ev bell Zufallen luere, bie fid) an i)t)ii lnolteii Mengen, bie nubcvu f.<br />

t)Ctten fid^ muft Bucfen, aber nii ev mel)v fuc^t trete beim (jo^e i)nn fct)ncin<br />

t)aiifer)alten , miife er ei)n jr()led)tev tep).nd)mad)cv blel)beii, unb |u fuff?<br />

9cf)en.<br />

Unb ift Qufe bi^en lüortten flnr, ba§ bie (iorint^er nac^ ber perjon t\abm<br />

geridjtct, unb barumb bie t)f)r tanff ober @uant\elinm ben anbern furtjogen, lo<br />

ba-j -.t.^nnlu5 obber -petru-:- obbcr ^IpoUo groffer ober beffer fel)n folt; baö fon<br />

*4^Qulu§ nid)t lel)ben, feonberu luil§ aücS glel)d) tjaben, bie perfon fcl) lote [ic<br />

fei), ba§ ber eben ßo >ool C^tiriften fei), ber üon '4-^oitlo iaufft iinb gelert ift,<br />

ols ber Pon ^-^etro obber üon ^JlpoÜo, ober loer er fei), baluiber bod) ber 33apft<br />

l)art unb grelnlid) tnuttet, iBiÜ nieinant laffeu (S[)riften fcpn, er fei) benn Pon 15<br />

i)^tn gelert, unb lerct boi$ nii^ts, benn nur unglaUiben unnb mcnfd}en narrn=<br />

i.soi. 4,aiucrrf. 2Bel)l aber ^l'auluS ba§ anfe[)en ber petfon furrtiirfft unb nur n(\ä)<br />

ber trelt) fragt pnn ben gotiS t)auf5l)altern, bebt er bamit gar fepn aUc nrfad)<br />

rel)n auff, ba§ fie ftd) nit fpallten tonnen, ^oni^ei^n muffen epnig btepben unb<br />

allerlei) bing glepd) unb gemcpn laffen, benn luic foUten fie fid) fpallten/ feo au<br />

epn biencr (Jt)i'ifti ift toie ber anber, unb epner fjo Uiol gottiä l)au^[)alltcr<br />

al§ ber anber, ba§ fepn nnterfd)epb ba blcpbt, benn, ob epner treluer fei),<br />

benn ber anber, bn§ ninc^t aber fcpue fecten, feonbern trepbt ba§ gemein (^uan=<br />

gelium befte iia%.<br />

3Bet)l benn nu bifee tnort ^4^aiili nid)t aUepn epnen, feonbern aEe 5lpoftcU as<br />

i.sor.^,1 betreffen, benu er fpric^t nic^t alfio: Jafur Ijoüte mid) ber ineufd), feonbern:<br />

bafur t)aUte uu§ ber menfd), un§, nnci, jpridjt er, lüild^e nnfee'? nemlid) mid),<br />

•^Jetrnm, ^IpoÜo, Pou ben bifeer ()aiibell fid^ t)ebt, ©50 iftS befd}Ioffen, ha^ fand<br />

^.ißetruö glepd) ift fauct -J^aulo |ii ()alten, unb epner luie ber anber, ba-i enttlüeber<br />

fauct -|*aulu« I)ic mufj uured)t leren, pnubem er alle ''^Ipoftel glepd)e m<br />

biener C5:()rifti unnb gottiö l)aufe{)aUter modjt, obber beö ^öapftä aufj^ug- uub<br />

rcgimcnt mufe ertitljtet unb erlogen fepn, unb ift bifeev tcj;t gar epu medjtiger<br />

fe^nb be§ SSapftumß.<br />

j ben) bcntn /,u*»* juflcioUeii '>'* il müjicu La" (n\ü\\t Jm') in obn\ uitb /-»"*<br />

IH tcufft (t gf'o'iff' /'"" ^''' iictteftcii] bclucijeii Aw" bct mciijdjl t)cbcvmaii nur /,u*<br />

30 muä ^ie


Ifpifld Hill 3. StbUcilUiüiuitiig. 1. .(Juv. 1, 1—5. 1:;7<br />

31 uc^ rid^te id^ mid§ felber nit. i.sor. 4,3<br />

^JJodjtiftu fragen, U)ic er feljn ielb§ getickt groffer acfjt, beim aller<br />

mciiirf)en'^ fiiibcii lui)r boc^ bas met)rer teDlI, bic fid) \db loben ober i)l)e uicl<br />

Don i)t)n felby liaHten, benn' natürlich gefeüet et)n igüc()er i)t)in felb luol.<br />

5 5lber luenig finb, bie ben mcnjd^lic^en tag ubirfomen nnb üon anbern geridjt<br />

toerbcn, hai erß billidj f)ctt nnibferet nnb alfjo gefagt: fe ift nU)r ei)n geringe,<br />

i>a5 id) mid) rid^te, iä) aijk and) nitt ben menf(^lic^en tag eför nnb aller<br />

toelt tob. Slbcr er rebet aU el)n 6t)riften, nad) bcm gelüiffen für gott; benn<br />

nnc^ bie Gorint^et ^^Jianlnm t)od^ rnmpten ijnn bem, ba« fnr gott gillt, fie<br />

10 löoUen, er ttierc fnr got f)ot)er, groffer, beffer benn bie anbern. aBibcrnmb bie<br />

anbern t)nbcn @. '4-^eter' 9ht ift für got fe^n groffer tienge, benn b,5 geiniffen;<br />

benn got rid)tet ni(^t nac^ bem gefid^t »nie bie menfc^en, fionbern nad) bem<br />

l)crlien, mie .I.Steg, l'). fprit^t: Ser menfd) fifjet toa« anfßen ift offenbar, i.äam.ic, 7 [i<br />

gott aber fitjet bai ^et^'^; barumb gtüt nnßerS geluiffenn licngnife me^r für<br />

ij gott, benn aller toeHt tiengnife. @3 Inirt aud) allcljne gellten, loie Stoma .2. moi". 'a 15. ig<br />

fagt : Dbre<br />

geluiffen rtierben ubir fie ^eugen, nnb bic gebunden fid) nnternanber<br />

oorflagen ober entfd)ulbigen auff ben tag, rtenn gott richten toirt bie oor--<br />

porgene bing ber ^er|en.<br />

ütn hjill f)ie £. 5}-'ouln3, wie tooUt i)t)r partel)fd) mcrben nbir unä, ob<br />

ao ci)ner groffer ober beffer bcrnmpt rturbe oon ben menfi^en, f5o ba^ alfjo gar<br />

nid)ts ift, ba§ aud) unßer e^gen getniffen nid)t tt)ar richten, loer ber beft unb<br />

l)ol)cft fei) für gott, benn Salomon fprid)t : (i^i)n narr ifto, ber auff fcl)n l)er^ z\>t. a?, ae<br />

tratoet ', barnmb l)att bie partei) tel)nen grunb, loeiif; niemanbt toer am l)ol)iften<br />

für gott ift. @§ ift and) nicf)t l)nn St)tiftu§ maä)t, |u geben ba§ fi|en ^nr<br />

-'5 red)ten ober linden bnnbt Dtatt. 20. ©30 benn fnr got fie alle gleljd) finb, '"'»"•»••^öa.i<br />

el)uer als tuol (i^riftus biener al« ber anber, unb Oorporgen blet)bt, »nili^cr<br />

für l)^m ber :^o^ift fet), Sjo fol ba§ et)n menfc^ nit fnrnemen ju rid)ten nnb<br />

orttern*, öil weniger umb |ei)tlid)er mad)t, guter, frcnnb fid) erl)ol)en ubir<br />

l^iU. 9«4| bie anbern. Tartibber ift nu aud) bes ^apfto erbeben, bierteiil fie<br />

30 fagen, fel)ne f)obe für anbern fei) auß got, bas ißauluä t)ieöor mel)net, e« mugc<br />

nieniant lüiffen nod^ rid^ten bi§ an iungften tag.<br />

4 tooi fehlt Lu^* 13lö]\6Lu'* offenbot ift Lit'* 14 oiel mti)x Iai'* i5/i6 Wie<br />

et jun SRömetn om anbetn foflt 0* ITjlS bic öotpotgenc biiig] bo^ »ctborgen iu«»* 34 Ijnn<br />

(Stjriftuä ma(i^t| E^tiftuS bing Au" j:, Sjo] »oeil /.n''' 20 aU reot] jo Wot Fm"^ 2« otttctn]<br />

utteilen Lu' jcitlit^c /.k'* :iO bol| »elt^ä £«" Dotmc^net] neineinet Lu''*<br />

£u'*; 1 jelbs 33 we^fe] e§ roeig<br />

') = Aann. ') Vulgata: hoiiio enim videt ea


138 ^JlbUfiit-Hioftini- <strong>1522</strong>.<br />

S^n§ nbcv t)ic bic fpitiigen jungen bei papiftcii tuoltcii tl)ii lod) binen<br />

iinb fngcti: '4-Hiiiluü fiivlucvifo uidjt bic ()6t)c ®. ^^ctcrc- ober beo ixHifty, ijuiibeni<br />

Hovpicte, bo§ man iiit fol iirteDlcii bic pciioii an \)l)x \db5, tuie gut ober bo^c<br />

bicfcUu' für got fei). Tn niittoort id) niiff. imb bctetmc, bn§ ©. ''^iouIuS Oorpcut<br />

bie perion |u iirtepUcn, tnic fie für gott fei). ':?lber bnc- tljetteii beiiiiorf) bie<br />

6orintf)er barinnb, bn§ fie aiicf) baS anipt. bic tniiff imb bic prcbiget um6<br />

-ber perfon linllen l]6f)er l)uben. 8onft hetten fie iiit gefagt: ^sd) h\n\ gut<br />

^*aiilif(^, id) bi)u gut '4>etcrfd) h Xenu fie lunfteii uml, bo§ cpuerlei) prebigt,<br />

tnuff unb ampt tuare, ober fie luoltcn ba§ nmpt unb fepu Inerct er()oI)en aufe<br />

ber ()o^e ber pcrfoneu, feo t[)ut 'Iniuluä ba-S loibcrfpiel, niadjt ba§ nmpt ebeu<br />

bnmit glcpd), buy bie perfon für uii» glei)c^ finb, bielncpü fcpiier loiffeu fnu,<br />

Uiildjer ber ^otjift obber beft für gott fei), fie allei)n bie perfon looüen l)cben<br />

unb uid^t ba§ nmpt, feo tjetten fie nidjt fccteu gcmad}t, ßo l)ettcn fie nnd) nit<br />

gefagt: id) bpn ^^anlifd), glel)d) Inie eo nid)t fecten mnd)t, bivJ loiir ©. ^^.'eter<br />

f)6t)er f)eben benn ©. 3luguft und) ber perfon 'über biis nuid)t fecten, Inenu<br />

ic^ fpred): \ä) bpn '^^eterfd), unb bn fpri(^ft: id) bl)n ?(uguftiuifd), unb Umlt<br />

boy bnruuib t()iui, bno niei)n prebiget folt beffer unb l)ii()cr fel)n beim bcl)ne.<br />

Jlnd) bie Ingener bie papiften felbs, bieloci)l fie lool niercfcn, bn« i)l)rc lugen<br />

nit Inn beftctjcii, bn fie ben SBopft beu ubirfteu inndjcu, luo bie perfon nit<br />

fnini unb bie befte luere, borumb fnf)ren fie tni, l)elffen i)I)rcr lugen mit cpuer<br />

groffer lugen, unb madjen nuc^ bie perfon nlßo gut, bnä fie fngen, ber i^npft<br />

muge nit prren ', ber tieplig gepft norlaff; i)l)n uid)t, unb (Sl)riftu5 fep nliicpt<br />

bep uinib pnn pl)m, Pifj bnö cttlid; i)l)r laif|tcrmniil f]o loeptt nufftl)uu, unb<br />

bietucpl fie nid)t leutfcn tunben, ba» ber .i^npft offentlid) funbc, fpred)en fie,<br />

cv fep nid)t muglid), bas er cpn Piertepll ftiinbt pnn ber tobt fuub blepbe-,<br />

fjo gor gelüife f)abcnn fie nud) mit fnubfcpgernu nunb coinpnften' beu l)ep=<br />

ligenn gepft gemeffenn pm Sj'npft. äBarnmb liegen fie nii fold) Infterlugcn?<br />

ou IjlucpffeU, bn» fie fet)en, loic bie böl)c nid)t beftepn tunb. luo fie bie perfon<br />

ni(^t errebten, unub muftenn ^ulnffeun, bn-s teuffellä bing luere bie l)ot}e an<br />

frumtept. X'dfeo tan iiuin Ijie nud) nit fageii, bas bie ^orintpcr paben bic<br />

perfon unb nidjt bnö ampt ertjubeu, fpntemal perjon umbu nmptu loiUcu cr=<br />

l)Qben ttirt.<br />

fi (jtebigt /.?(" /" tl)ut| tl)ut aiid) Ä '|iauUi.> /.«'•'*<br />

/-'<br />

fic| ftcttcii fio<br />

';' !7i>ai(r)\<br />

cS Iai'* ioff) jol /-"'* mbnlbiiä/.«" J 1 awä^ fchli i ;* J.? Intermaul .1 i'/ leugnen<br />

Lu** tunbcnl fimneu /."" '-'* junbci jünbiflc '27 Icftcv liiflcn /.»'* 2'.> an| oii /.k"<br />

') LMtlicr denkt hier wohl vor allen Ditujeii, an Silrester l^'ieruis, der nclion in seiner<br />

ersten Schrift (legen <strong>Luther</strong> sehr deuUich die Unfehlbarkeit des PapHes in lehruinllichen<br />

l'Mtsche,iflungen betont luitle. Vgl. V\ Lanchrrt . Die italienificheii literiirischen (legner<br />

<strong>Luther</strong>s (l'.)12J .S'. II ß'. '') In der Fltigschrilt „Kmsthans' bei Köcking. Hulteni opera<br />

1 V i>:>7 wird zu den lieimliche)!' Siitck 'Irs (rlaid/ois, so Doktor Murner über den Lidher<br />

triiimphicrl, auch gerechnet, bo* fein nienjc^ bei) einer tübjiiiib cjlnnücn (ol, iiai bet iöapfl<br />

ein uietUil Stiinb in eiiirv tubjiinb jel) ') B cleiisydris ac scioterici».


epiftel um 3. ?lblii'iit->(uiiiiliiiv 1 .ffut. 1, 1 5. I3C»<br />

gtoiiiftii aber iucl)ttcr: loic rii1;tct fiifj '^-ht'I'i-S felB-^ nid}t, \]o er luiU, isov. j.ut.<br />

man foll 1)1)11 f UV (Sf)iiftug bieucr uiiiib l)aiiBf)atltci- gottis f)ülltcir? 511111111011,<br />

»nie bioku '<br />

ift gefagt, ber bieiift iinb bog ampt ift ntc^t feiju, jsotibcvium<br />

giittiy, bei- c« l)t)m befolgen l)att; beim Inie tci)ii iiienid) fnii gottiv luortt<br />

madjeii, {jo tauf} auä) feiin mcrifd) aitfjfciibcn obbcv "ilpoftel madjeu, gott l)att<br />

boö id;on felb§ geridjt unb )ic Iju Slpoftcl geinad)!, barumb foU man fidj bes<br />

aud) rumeii, befeunen unb bnfur ausgeben, als öon eijnem gutt, bac- gott<br />

geben Ijatt, glciid) als tc^ iüd)t mic^ felb ci)n menjdjen mai^en fan, bcnnod)<br />

nüd^ riimen foE unb bctennen muß, boä mtc^ gott eijnen men)(f)en geinad)t<br />

10 l)at. 5(bcv »nie ic^ nid)t vid)ten tan, »nie id) fnv gott fei) unb blei)ben luerbc,<br />

alfjo tan aud} tci)n '^poftel ober gottis t)außl)aUter richten, loildjer ber befte<br />

unb grojfift fei) für gott.<br />

S30 fprid^ftu abermal: Seriftu bod), bas el)n t^ljriftenmenfi^ joU uidjt<br />

^loel)iielii baran, ba§ er für gott augencl)me fei), unb Uier |lriei)tielt, ber fei)<br />

15 feiju (5t)ril"ten, ber glotob madje un5 getoiffj, ba» gott unjier Oatcr fei), unb<br />

lüic toljr gleluben, Bo gef


IJO ^XbluMit^pcftillc <strong>1522</strong>.<br />

i^nmbet. 33on bifjem ^pxuä) lueic üiel |ii fagcii. '2)imiii l)ic fet)cn ni\)v, ba?<br />

nUc lueict fiuluovffcii mevben, !el)ii tuercf maäji iiiiiit iiitb feiig; beim ^o<br />

i.sor. i,4$paulu§ tl^ar fagen, @r fci) l)tiiu nid)ts beluuft, muß ev fvclilid) öoUcr guter<br />

Uu'vtt geUicfjeit fci)n, nod)' fpri(f}t er. borlinti fei) er uid)t reditfertig. 51Barl)im<br />

beiine? nur l)m glnliiben. Teiiii ßo liemaiib bavDuneii redjtfcrtig luere, bn5 5<br />

er l)öm nichts betouft ift unb gutt geloiffen f)abe, feo ftiinb jeijn l.uiüorfic^t<br />

niiff fid) felbg, f;o luodjt er fid) fclbs rtd}ten iiiib loben, luie beim t()im bie<br />

Ijüfferttigen f)ei)Iigeii; feo luerc aiid) bes gtalübeii« iiit nott, biirfften ani) gottii?<br />

giiabeii nid)t, Inlir ()Qttenfe l)ii uiic^ felbs, tna-j unä luii; unb uobt Ircre,<br />

mod)teii gotti§ luol btinfurt empcreu. '^Ibcr im ftctt cä baroiitf, baä nnir niiff 1«<br />

gotiy gnnbcH unö l'orlofjen imb babiird) rechtfertig luerben; luie nber bariuid)<br />

uiiBcr luerd, perfoii, ftanb unb loirbe fei) tiii rid)teii, baö fei) got bcfoUjen-,<br />

lul)r ftnb geluife, ba» berfelbigeit mu tei)iif; rcd)tfertige, aber ungelüiffe, Inic<br />

fie gott loben unb ridjten lüerbe.<br />

6» ift aud), ac^t id), l)beriuaii lei)d)t Ijuiiorfteljcu, ba-j '|.hiu1u-j l)ie rcbct is<br />

fon bent leben nac^ fel)ner beferung, barlinu er i)l)m iiidjt beluuft ift, aber<br />

i.iim i.ifPou beul Imrigen leben fd)rel)bt er felbo .1. linio. I., er fei) ei)n nnglelubiger,<br />

cljn Icfterer, nnub üorfolger ber (5t)riftent)cl)t geluefjen.<br />

§ie lebt fidj aber ei)ne frage, lüie er nit fei) barl)n rcdjtfertig, ba» er<br />

A fiot. i,rj!el)n geluiffen f)abe', \]o er bod^ .i. (5or 1. fagt: llnfeer mm ift bn-J t;eugnifj -m<br />

unfeer-j gelniffeuö, baS im)r i)nn bi^er luelt geluaubellt l)abeu i)nn ei)iifeUtirfei)t<br />

be» I)cr^en imnb gottUdjer lautterfei)t, unb nid)t nun fleiifd^lidjev lueljfj,<br />

^onbern l)n gottie gnabeu, furncmlict) aber bei) cud). .s^ie antuuntt fidjö felby,<br />

tiiel)l er felb I)l)nt)ii feljit: i)nn gottiö gnabenn; beun luDr foUen iiiiy frcltlii^<br />

runien, podjen unb troljen aiiff gottie gnabcn, ba ftel)t auff ber rl)um niifjevy i-s<br />

geUiiffen.' Unb ob er fdpii bas nit l)ett babei) gefebt, fei' li^cve cy bod) IjiUuu-<br />

ftel)en Don bem r()nm l)nn ber gnaben, obbet Hon bcm r[)um iur ber luellt,<br />

bcnu für ben nienfdjen tan unb foU Dberiuan fel)ne uufdjuüt betennen unb<br />

rl)umen, aU: baö er uiemant l)abe unred)t tt)an, foll aud) nit fageu, ba§ bofje<br />

fei), baS er lDel)fe, bae gut fei). ?lber für gott ift bev rl)uiu uid)t§, benn gott m<br />

fobbcrt uub rid}tet uad) beut tjerticn, beni nicufdjen gefd)id)t gnug uiitt bcu<br />

locrcieu, barunib mufe für gott etth)a§ l)ol)er, beun uufect gutt gelinffcu fei)u,<br />

a. 3j(oic 34, 7 luie -JJJofeS (Sjob. '64. fagt: S)u ul)Ui|ift ahe bie ungered)ticEel)t, bie funb unb<br />

4 tedjtjcvtid) flcvciljt «' rci/eimäßi(/ (luc/i unlcii /,»*»* i:i vcdjtjcvtiflc] ijcvct^t madjc<br />

/.«''* -JJ lDcl)6| iBciä^cit /.!('* :>!> bai rij lunö er l.n'* vljiu .1 .)/ bem C.'.J] bcu<br />

/,(('* 32 ^6l)cr§ /,«'*<br />

/.H»*; 2 alle bis Werben fchli madjt Ois jelinl iur Öott from uub fclifl mad)t .a;/. 2)u<br />

»erflibft um\ = Ü.<br />

') Ji: adhuc. ) li : dco cominittere oportet. ') Ji: quod siOi iiiliil cunsciu»<br />

Bit. *) B: qua et illa coii.sciuiitiae gloiiatiu nititui.


tspiftcl nm n. ?Ibliciit«|oiiiitn(i. 1. ,ffor. i 1 -5. ],\]<br />

bo6[)el)t, iiiib ift fiiv bt)v iiteiiiant iinfctjulbici.' ^Jo- :'•: 5"i' feljncm nngcfidjt «öm. s, 21. -7<br />

tan fid) tel)n menid) ifjuincn, feonbeiiiii Uiie .1. C^or. l^^ Sßcv fid) v[)umcii 2 »01. m. i7[!|<br />

loiE, bei vfjitme \\äj ouff gott, bo§ ift, auff fei)nc citinbc.<br />

S)cr mid) aber r teiltet, bag ift ber [)err. i.fiov. 1,<br />

s jDa§ ift eben %o bil: id) toil lunitten, bi| ba§ iiüd) got tidjtct iiiib tobet,<br />

hüe cv aud) .1.6or. 1a« fagt cv nber bnnimb, bov er fic nid)t abeid}rcc£e, fioiibeni<br />

rel)|c ,511 guttem leben; beim Inietuol fcl)iin iiicnfd) ba§ anbcr ridjteii obbcv<br />

loben fon -, ^0 tüirttS bennod) nid)t nngevcdjt nnnb ungelobt blcl)bcn.' ®enn<br />

" gott lüill felber ridjten unb loben. Um» luol tl)an luirt, bavnmb foUen un)r<br />

Bo Ineü befte oleDifigev )iioltt)nn, njeDll gott felber rid)ten luiH, nnb nid)t Dor-<br />

broffen Inerben ober nbftel)en, ob inDr l)ie ungetinff! fiiib, »nie e« foU ge-^<br />

richtet Uierben.<br />

©arumb richtet nid^t für ber jcljt, bifj baS ber l)err !otttpt, tnildjcr i. um 4, s<br />

11 aui) erlend)ten tnirt bn§ öorporgcn ber finfterniff; nnb ben rab<br />

ber t)cr^en. ?lUbenn lüirtt cljnem iglidjen Don gott baS lob<br />

tütbberfaren.<br />

§ie fragt fid^s billid), ob \vl)x nidjt foHen cl)ncr ben nnbern loben?<br />

Spridjt bod) 5|.5onhi§ iKoma. 12: 6l)n iglid}er foU bem nnbern ,inliür!omcniHüm. 12,10<br />

i" mit ct)rbictung, nnb cljner ben anbern für fcl)nen ubirften tjallten, unb (


142 xHbt)fiit.5pofti(lf <strong>1522</strong>.<br />

inii't cvf)o6cn iiter ofle tuevtf bc-5 pl)iivijcev. '^Ufeo fovtnn ift fc^lerf)t bei) un^<br />

menftfjcn baö iirtel)l uiib imtcvidjcljb bcr perjoiicn uiib luerct nic^t iiiuglicf) |iii<br />

Iniffcn mä) |it treffen, ßonbeni hjl)v foUcii fie alle loben unb c^lcl)d) e^ren,<br />

feliniB bcni nnbern fnr|t[icn, uns nnternnnbev bennitigcn niib l)niev bcn nctiifteu<br />

nbir nnf? lieben, barnad) gott allcl)n nrtei)len (offen, lüitcfjer ber l)ot]ift fei),<br />

OT.iitii.23,i2iuieU)ol er frf)i)n baä udeliÜ gefeilet f)att, boS tnev fic^ benuitigct, ber foÜ<br />

ci1)ü()et n^evben. 6,5p ift-i bod^ nodi nit offenbar, tnilt^e bie finb, bie fiii) felb<br />

ni)brtgen unb l)6£)en. llrfad) ift, ba§ bie t)erl;en nod) nitt offenbar finb, nad)<br />

luildjen gott rid}tet. &§ tan fid) lool eljner nljbrigen, ber i)ni tierlten auffs<br />

aEev t)ei)mlid}ft f)od) ift.' äöibbernmb ergaben fel)n, ber anff§ aücv nl)bri9ft 1»<br />

l)m ^er^en ift.<br />

i.fiot.4.5 2)arumb fpvid;t er, ber ^err hjerbe fomen unb foIc^S öorporgen ber<br />

finfterniß unb rab ber ()er^en offenbar mad)en, ba tnirt man red)t unterfd}el)b<br />

fe{)en, tocr ba tuirbiger, f)of)ev, unb beffer ift, iinnb luilc^'? iDerd am beften<br />

finb. Jarumb ift« bao aller nnd}riftlii^ft bing, luenn man rid)tctt nnnb '^<br />

loirbet- nad) bem euf^crlic^en loefjenn unnb Icerden, al§ ba§ man fagen trtiü:<br />

(Sl)nf3 GartljufierC' leben fei) on i)l)m fclbs beffer, benn ei)n§ palriren obber<br />

e{)Iid)en manf], unnb berglel)ct)en, f?o ber (5artt)euf3er, Ino er hjotlt rcd)t tl)nn,<br />

ntiim. 2. 16. 1 foüt er fel)n (eben geringer unnb unter bes e^emanfe leben f)aClten @i)ntcmal<br />

i.sov. 4,:, gott nid)t nad) bem Inef^en, f;onbcrnn naä) bem öorporgen be§ finftern unnb -'o<br />

rab bc5 l)erl5en richtet, luic tan ber (iartt)ufeer U'ifBen, ob fel)n obber beS<br />

balürn Ijcr^en bemutiger unb beffer felj? Sicher get)oren bie liloel) crempclT,<br />

mildjc mei)nB ac^tenfj bie beften finb, bie i)m ganzen 'i'itaS patriim ftct)en,<br />

ba-5 erft Oon S. ?lntonio, bem funb tnarb, el)n lebbermac^er lui ?Ilernnbria,<br />

el)n fdjlec^ter ef)elid) banbmcrdsnian unb nid)t§ feonberlid) t[)ett, bennod) 25<br />

liiel)t über S. 3Intonio§ mar, nmb fold)§ feljneS ^er|en nl)bridel)t luillen.^<br />

Ta§ anber l'on ''.i.'opt)nutio, ber el)neni pfeDffer unb lilno el)efralnen glel)d) mare<br />

mit alle feimcm ftrengen leben \ mildje Woci) eiempell gott aufj fjonber gnaben<br />

t)u ber l;ci)tt lief; rudötig'' luerben, ba bie 'DJlunc^erel) am l)ül)iften loar unb<br />

bie lDerc£ lüunberfdjou giengen, auff ba« er unßer äugen Pon bem riiijten unb »<br />

I bei] ber O* 4 untcteinonbct /-»'"' "- Ijoltcn? /.»'* 14 witd^e-l melijje /.t-'*<br />

m wirbctt /.»*a* JO finficvii] ftnftcriit§ /,"'* bei- fiiifternic- Im'* J-J Sökiin] Ijic Ai/'*<br />

:.'•/ iDnvbl IDotb ba§ ^'* -Jn jonbcrn /,«'*<br />

') B: non raro enini fit. ut q\io.s humillinio.s existiinamu.s, ii eordo superbissimi<br />

'') sint. = würdi,<br />

Migne, pntrnloijia httina Ikl. 7.3,<br />

78.'> Nr. I.3(i. W. Boiinsel: Apoplilhe;/mntfi, lifJ4. <strong>Luther</strong><br />

zitiert (he Krzühhinii irirderliolt. *) B: qui quanilibet .»^overani vitaiii vivetis uequatu.s<br />

Fuit tjbicini cuidam et duabu.-- mulieribus niiptis. Xiir Sache vf/l. E. Schäfer a. a. (). 427:<br />

Miyne 21, 436; 7.5. lOt.3 Kr. 17. hie Geschichte rm> den zwei Ehefrauen ist >utch den Vitiie<br />

priintm nicht (lern Paphfiutiu.i^


ffViftfl nm X «buont8(omitng. 1. ,ffov. 4, 1 r,.<br />

urteljün ber Irevcf beliielt, uiuib levet un§, allerlei) tnercf t^lclid) t)nllteii, unb<br />

el)ner bem anbeiii fid) unterlüerffcn.<br />

230 fpvidjftu beim, finb allrvlel) loevcf unb loefjeu feo gleljcf) imb !cl)iiC'3<br />

bem anbcrn ift fui'ju^ifjen, äBaö innrfjeu Inljv benn, baS im)i- miuid), uoiiiieii,<br />

5 iiiiiib pfaffcii inerbcii, ber mel)mni(^, c^ott ^i bietieii, bic lucllt laffi'u, imb bcii<br />

beften ftanb annehmen (^<br />

^Intluortt: mnxumb l)ntt (q)ri)tiiÄ unb ^:paiilii.3 l)ov- '"1hu:V3Jm.'V.<br />

fimbigt. e-S tüiirbeii falfci)e (^l)riftcii unb falfdjc propf)ctcn t'omcii luiiib Diel<br />

Doi-fiii-en ? ißcre bi^e lere aiifj bem plan blieben, baci gottiu btenft i)iin ollen<br />

ftenben unb inercfen c^lel)c^ tft, feo treten frelilic^ nie fet)ne [tifft nod) flofter<br />

Kl anfffummcn obber lietten pfie nit fjo luinenommeu unb pnii ben Hml)n fomeu,<br />

ba'i i)t]v bing oüepn gottiv bicnft iep. äikr luolt epn pfaff Uierbeu? luer<br />

tDolIt munc§ luerbcn? ia, mer tnollt --öapft unb Sifidjoff Inerbcn? toenn er<br />

topfte, ba« fepn ftanb unb liiere! uidjt-J beffer ift, benn ber arniiften fiiiber<br />

magb, bie ba tinbliu unget uunb luinbell Ineffd)!. fe luere bem iBapft epn<br />

15 groffe tleglic^e porftorung, ia, epn id;aubc, ha§ er fic^ folt unter ein finbel<br />

mngb bemutigen unb fepne loerd' unter pt)rc loercf felien, feo iljt faum bie<br />

fonige unb alle t)el)ligen gotti-? luirbig finb, baS fie jepue fnffi tuffen, nmb<br />

groffer loirbicEcpt loillen fepuf; ftanb-3 unblnerd?'; barumb joUen bie l)epligen<br />

leutte etttoaS beffer-S inad)en, benn f)te S. SJ.


144 «böent?poftine <strong>1522</strong>.<br />

liefen fd^ier fel)ncv ift.' 2öa§ mca^ lui lugeiiliQtftigcr fetm, beim üo b" bcn<br />

ftonb seljitlid) uvteljlift uniib ftfjclibift üoii beut nuberun, bavljnn bev ved)t<br />

tuaie gciiftlic^ ftanb ift? 9IIlei)n gott gcpurt tjn ridjteii, \vn (^cl)ftlid) unb<br />

bev licftc fei), unb ftc faien Im uiinb f)el)ffenB 9el)ftlid}. £'anim'6 nüciin, ba^<br />

fte bcfdjoine !o)jff unb lange roc! trogen. ^\^t ba§ uid)t unflinnidel)t unb &<br />

linitevel) ?<br />

Sjo fpiid)ftn Qbev: Uicnu ba§ tiiai ift, feo lüevc e-S beffer, unir lieffen<br />

Hiibbcr Qufe bcm floftcr iinb ftifft ? ^Ünttluovtt: ber bel)be tt)U ciiniB, eiitt=<br />

tüebber J)QÜte bi^c (Jpiftel uub rid)te bid^ feI6§ nid^t, unb Inf; bcl)n ftonb<br />

nic^t-j befjer feljn, bcnn ob bu ind)t geliftlid) luerift, unb beime fenfd)et)t and) '"<br />

unterlucrffift eDnem el)clid)eu lueDb, hai- finbcv tvcgt unnb bei) i)l)rcni mann<br />

fd)lefft alle nad^t. äßo bu bao nid)t tt)uft, Bo laffj !ntten, platten, Hofter<br />

unb aUe-S favcn, ober loiijc, bao bu geDftlid) fcl)eft, nid^t liou CDuem guten<br />

gel)ft, Boiii^ernn Don eDueni fioBcn gei)ft, bu linrft -^.^aulum l)ic nid)t umbftoffen.<br />

3ft beffer, bu trageft timbcr Dm gemel)nen glalubeu (Jl)rifti, benn ha^ bu bcm v.<br />

i.sor. 4, .stenffen emie inngfiaUi blcl)bift. @S fte'^t ^ie ^^quIuv feft: \)i)X folt uid)t cuc^<br />

felb riditeu.<br />

Sjo lüibbeipelttftu aber: 6t), l^at bod^ ©. |)ieronl)." unb Piel anbere bic<br />

iuugfralnfd^afft t)od^ gelobt, ba^u fand 5|.laulu8 fprid^t, e§ fei) beffer iungfraln,<br />

i.sor. 7,3sbenn et)lid^ .l.Gor. 7?! ''.Jlnttüortt : .5ievoni)mu§ Ijljnn , .s>ievonl)mus<br />

l)ev, so<br />

i.sot. 4,5'i)lmbrofiu-j bort, >'luguftinu§ l)ie, bu l)üvift, luao got l)ie fagt burd^ B. S^^auluo,<br />

bo§ !el)ner foHe fid) obber cijuanbcr urteDlen ^um beftcu, ber gttlt mel)r benii<br />

,^ieroui)niu§, lueun ferner aud) Bo i'idl lueren, ol-S fanb am meer unb blcttcv<br />

i..«or. 7, 3si)un luclbeu. Sanct '4>n"Ii'^' i'Ml^ '""l, cc- fei) beffev fenfd) benn e()lid) fci)n,<br />

aber nid^t für gott, er luurbe rebeu lüibbcr fid^ felbö an bißem ort; benn luar a.<br />

iftS, tuer feufd) lebt, bev ift fveiiev, !au baf; bc« (?uangeliou luavttenn, benn<br />

bev et)lid) menfd). Unb üIbo umbö ßnangcli milleu, l)att 't'auluc' bie t'enfd)ei)l<br />

ifior 7, 3ä gelobet, lüie er felb befennet .l.ßov. 7: S))n iuugfvatt uub mitttue bencft bev<br />

sD(,itiD.f.*,i-! bing. bie gott augeben, 'illfui Pbviftu-; aud) ^JJIatt. 10. lobet bie liorfd)uDtteu,<br />

nid)t nmby i)üvfd)uiitteu, fjonbern umb


epiftel am 'S. abtent^fonntag. 1. fiot. 4, 1—5. 145<br />

tüißen, nid;t iim6 ij^r^ nul^§ hjillen. ®erob qI§ »oenn idjfprec^: e-S ift bcffcr,<br />

ba§ bu el)n ^aribtoercE tcinift, bcnn boS bu el)n bienft!iie(f;t lücrbift. SBorumb?<br />

iiit baS bcv ftaiib fuv flott bcffcr fcl), ßonbcni, ha^ n luenigcr I)l)nbeniit5<br />

tjatt. ?llßo pici)ijct nurf; S. ^4-'iul ^'c iiuigfvalDfcfjafit iiiib feujdjct)t, unb'-^-'f- '-•''-• 3»<br />

5 bennod^ lüd^t, benn allel)n ^nn bcneii, bie luft bo^u IjaBen Don gottiS gnaben.<br />

9I6er il^t fitjct uiemant an, ob e-3 T)l)nbei-Iidj oöei tm-bcrlid) fcD, ^onbeni<br />

l)berman pluntbt el)ii^l)nn, nur aiigcfefjen, toic Ijod), iuirbig unnb gioB bic<br />

feuidöet)t fei). "Da^u mit iold}er nuifjc, fat'-, unliift, nntuiüe, unnb un=<br />

rel)nidel)tt, ba-S bem iamcr !ci)u !lagc gnug fcl)n mag, uod) InoUcn fie bcffer<br />

lü fei)n benn onber Icnt. .öabcn bamit beii cf)lic^en [tanb borcdjtlid) gemad;t,<br />

bo§ er glcl)d) angcfcfien hjirt, ati cl)n unrelm, fc^emlic!^-' leben. S)afur gibt<br />

l)t)n benn gott ^u Iof)n, baS l)l)re tcufdjeljt i)cmbb, bett unb rod ücrunfatobert,<br />

mit unab(cBlid;em füefjen obbcr brennen, baö freljlid} !cl)n groffer noc^ nn=<br />

rel)ner un!eufd)cl)t ift, benn bei; bijjer nnorbiger, gefangner, unluiEiger unb<br />

15 unmuglic^er !eufd^et)t.<br />

Uriac^ bi§e§ aUeä gibt 5paulu§ bart)nn, ba^ er fagt: ba§ borporgen bor i.hi"-i, r.<br />

finfterni^ unb ber f)er|cn rabt ift noc^ nic^t erleuc^t. S)arumb bietoeijU gott<br />

nac^ benfclbigen urteljüet, unb tüi)r fie nid^t erlenneu mngen, foKcn lul)r bie<br />

ftenb unnb toerd* unüorurtel)fIt unb ungefd)el)ben laffen, ^onbern et)n iung=<br />

20 fralD foü l)^r iungfratüfdjofft nid)t furfeljen^ ber e^efralu, ber S3apft fel)nen<br />

ftanb Qud^ unterlucrffcn beni aderbuben, unb nicmant Pormeffen, ba§ fel)n<br />

ober eljn» anbern ftanbt beffcr fei) für be§ [in. S4j nnbcrnn ftanb unnb toefjcn.<br />

Unnb el)n iglic^er foU frei) t)aEten unnb erlefjen, loild^er ftanb Ij'^m gefellet'<br />

auff ba^ e§ atte» glci)d) fei), bifj' baS ber f)err lompt. "ilber luo ba§ folt an=<br />

2s ge^en, luo tnotlten bic ^el)ligen tetter unnb gcl)ftlid) t)errnn effeu netjuien? bie<br />

ber erbel)tt iiid)t gctüonet unnb i)^re narung bat)er ^aben, ba§ ber gemel)n<br />

man l)rret unnb i)f)ren ftanb aufifjonbert unb urtel)tlt für ben beftcn, l)nn<br />

Ijuöorftd^t, er lüollc fel)n gcnieffenn, lucl)l jel)n felbä ftanb nid}t§ fet). S)a()cr<br />

benn fliegen fold) ftifftcit unb geben ^u tloftcrnn, capeEen, fild)en, unnb<br />

30 ^onberüc^ ^u ben muffigen, lieben beud)en unb frefjUngen; ba§ Inurb alleS<br />

abgelten, unb öorfaUcn, loo biße lere Sanct '^^aulu auff!emc.<br />

33orporgene ber finftcrnifß unnb rnbt ber ()er{jcnn nennet 5paulu§ biei.Ror. 4,b<br />

|tDe^ ftud, bic man gemct)niglid), loiclriol unbcuttUc^, nennet: loiüc unb üor=<br />

lidjcm i«'* IS bcmielbigen in'* 79 imseurtcilt Lu^* 20 c^eftolncn iu'* 22 icffet]<br />

für ©Ott teffct /.u»* -Jö ßctjfttid^en G* 29 titc^cn] fliegen /.«'* :i> SöettorgenS /.!


1J6 SlbbentStJoftiöe <strong>1522</strong>.<br />

nunfft; benii ber menfif) ^att bte |tüet) ftiit! l)tni fctjnem l)nnlticnbigiftcn, ba§<br />

er liebt, tuiE, begevb iimib Iiift ettlta ^u ^att. S)q§ nnber, ba-5 er öovfte^et,<br />

eifcnnet, vid)tct, urteijÜct. '^\ä) luiü fie iijt nemtcit inelimn^ iinnb gebonrfcn.'<br />

9hl ift beS mcnjtfieit iiicljiumg uiinb sefitd) ^o ticff iiiiub truglicf), baa niemant<br />

erfel)ett tau, iinnb !el)ii ^el)lige gmigfam eifcnnet f)ntt, ba§ .öteremtQ§. 17.<br />

3fr. 17, 9. iii^pvicfit: bc§ nicnicfjen [)cv| ift Bofe nnnb nncrfov}r[)(i(f), U'cv fanf; crfor jtfjcn '?<br />

i-i. t2, f 2i(^ bei' fjerv, bei ba nicven nnnb Ijcilj evfoifcf)et-, nnnb S)aliib p§. :>1: ©clig<br />

ift bei- rncnftf), ßo nitt trug ift l)nn feljncm gel)ft.^ 'T'nticr fomptS, ba§ Diel<br />

friim finb unnb groffje lr>erc! tfjun, ober c§ ift el)n gcfncf} obber mcljnnug<br />

brljnnen, bamit fic l)f)ren eljgcn nntj fudjen, beS fie nl)mmcr gcUmr tnerben,<br />

bienen gott, nic^t louttcr nnib gottiS trilTcn, fjonbernn umb et)r, gntt, beS<br />

^tjincHB obber fjeüen pei)n luittenn. llnnb biße falfc^ mcljnung lan niemant<br />

erforcn, e-3 fei) benn, bnä gott bcn nicnfd)en nii mit Incten unnb fi^iuereu<br />

1. äov. 4,5 anfec^tnngcn. Sarumb nennet I)ie ©nnct 5pou(u3 folrf) meljnnng: &\]\\ t)oi=<br />

porgenfj l)m finfterniffe, gibt t){)m %o el)n eben, redeten nomen, bn§ nit baf?<br />

mo(^t gcncnnct loerben. @§ ift nidjt a(Iel)n lunporgen, fjonbcrn nuc^ l)m<br />

finfterniffj, baSift: l)m Ijnnlocnbigften, ba bcr mcnfd) fclb§ nidfjt fifjet, fjonbcrn<br />

allcl)n got. (gif)e, bifje fDrglic[)c fiufter mcljnung unb grunb unf^erS '^crt^eu<br />

madjt, ba^ \v\)x muffen unS cl)ner bcnt anbcrn nnterlucrffen unb mngen !el)n<br />

loerrf nod) ftaub gegen bcm anbcrn lieben obber lucgen; bcnn bifec meljnung<br />

ift ba^ ganij geiuidjt unb ridjt aUcr toercf, ftenb, loe^cuu unb lebcuS, iüie<br />

svv.io, äSalomon fagt ^uicr. 16. ®ot ift eljn loagemcl)fter ubir bic gcl)fte.* ®ic=<br />

tücljl beim nu clm cf)eliict)6 tan el)n gutS liovpovgcnf^ Ijabcn l)nn l){)iem finfter=<br />

ui^, unb et)n inugfralu cl)n boBc?, 6o iftS gar borterlid) unb undjriftlidj, bou<br />

\ä) el)u iungfralu über cl)n e()efralu tnolt nrtet)(Ien umb ber fcufdjel)t iüitteu,<br />

lüitdje el)n euffcrlic^ bing ift. ®(ct)d) aE§ tncnn id) U:iof(t ct)er tnicgen l)uu<br />

eljncr liuige, unb longc fie nad) ber fcf)alcn aUdm, (icfj bcn totfer nnnb ba§<br />

locljfj oufBcn.<br />

2Ö0 nn fold) mcl)nung falfr^ ober gutt ift, ba finb and) bic gcbancfcn<br />

baruad;; benn )ua3 unb luic ber meufd) mct)nct ober fndjt, f]ü trad;tct, rab=<br />

i.flor 4,5fd)lagt, bcnrfet er aud) baruad); ba§ I)el)fft I)ie ^anluS ben rab ber Ijerljen,<br />

bay ift: bie gebnndcu, bamit er umgcf)ct, ba3 er fcl)uer mcl)nung unb gcfiid)<br />

eut.i,5inadj£ome. 1)if3c ^tncl) trifft 5JJaria i)u l)t)vcm lobefaug atjio: fö-r l)att ljni=<br />

lO eben l'ihll /,u' ;~ finftettu|6| fiiiftevn /-"'* -'' ridjt] rieglet /.u' (levii^tc f.u'*<br />

2H lucgcn a* 27 hin \ä)alen /.«'* 33 Sijjc] bic /-2("<br />

Ak'*.- -JJ/Jl' Wie Ini gelifte fehlt 3:ijllT, 1 liatt liinfttemet| jitrftvcluet<br />

') B: affectiuii et cogitationcs. ^) Vidi/uta: Pravnm est cor oninium et in-<br />

sciutabile, quis cognoscot illud? Kgo dominus scrutan.s cor et probans renes. He-<br />

bräischer Text: ni-'iis ina 3^ n;?n niiri ^jx !iS5''n"; "ip Nnn a;«! Vsp nbn ips. ') Vul-<br />

gata: beatus vir (cni non imputavit dominus peccatum) nee est in spiritu eins dolus.<br />

Wie die Kürzung zeigt, zitiert <strong>Luther</strong> swcifello.i nach (hm Gedächtnis. ') Vulgntn:<br />

spiritmim pondenitor est dominus. Ihlräisclur Text: nTii n-n"n irrl.


eDangelium om :


148 atbbentlpofJine <strong>1522</strong>.<br />

je^en? SBoütet l)'^v el)nen propfieten fe^en? ia xä) fogc mi), ber mef)r ift<br />

benn et)n pro))I)et, Gr tft§, öon bem c^cjdf)Tie6cn ift: 6if)C ba, icf) fenbe mcDncu<br />

engel für belinem angefic^t, ber foü bcrelitten belinen hicg für bin'-<br />

Sq§ mclifte, boy td) finbc über bißcm guoiigclio gctjaiibcüt, ift hai\ 06<br />

©ant 3o^anne§ nit tjaBe geluift, ba§ 3'^efuS ber redete 6t)riftii§ tnere \ lüie--<br />

iüol e§ e^n unnottige frage ift, ba ni(^t Diel angelegen, ©anct 9lm6rofiu§ '^<br />

inehnet, er t)aB nic^t au^ unlriffen obber llreliffell, ^onbern aufe 6i)riftlid^cr<br />

nieljnung fragt. §ieroni}.' unb ©rego.* fd^reijben, er fiafee fragt, ob er auä)<br />

Lu^*: 4 Überschrift Soll bcv ^iftorio Suongelion<br />

') T7//. die Glossa m-Jinari(t: lohanues interticieudus ab Herode interrogat; noii<br />

quia dubitet, qui aliis dixerat: ecce agnus dei, qui et vocera' patris audiverat: hie<br />

est filiiis nieus dilectus, sed ut missi sigua videntes crederent et dictis eiua opeia<br />

Christi fidem facerent, ne alius Christus expectaretur. Ntk. v. I^yra schreibt: mirabile<br />

est, quod lohannes, qui baptizaverat Christum et viderat spiritiim sanctum desoeudere<br />

super euni, ut de eo dixerat: ecce agnus dei etc., ut habetur loh. 1., de hoc quasi<br />

dubitans quaerebat. Er löst die Frage so: dicendum, quod lohannes non dubitavit de<br />

praedictis, sed certitudinaliter cognovit, sed discipuli eins, qui non erant sie illuminati,<br />

dubitaverunt et inimo lohannes per discipulos suos quaestioneui proposuit non propter<br />

sui dubitationciu, sed discipulorum hesitantium. Vyl. auch Unsrc Ausg. Bd. 7, MO.<br />

^) Cummentiiriiis in er. Luc. Hb. V. cp. T ( Miync, putrol. ser. hit. 14, 16G1): Quouiodo enira<br />

lohannes, quem in superioribus deo patre demonstrante cognovit, hie nescit?<br />

Mittit ergo discipulos suos ad Christum lohannes, ut supplenientum seientiae conse-<br />

quantur, quia plenitudo legis Christus est, ut quoniam nutant plerumque dicta sine<br />

faetis et ödes plenior gestorum testificationibus quam verborum sponsionibus exhibetur.<br />

quae tunc in pectoribus ludaeoruni velut obserata lege nutabant, ipso spectaculo do-<br />

minicae crucis et pleno re^urrectioiiis testinionio panderetur . . . Nonnulli etiam de<br />

ipso lobanne sie iutelligunt, niagnum quideni prophetam, ut Christum agnosceret,<br />

annuntiavet reniissionem peccatorum futuram, sed tamen non tanquam dubium, sed<br />

tanquam pium vatem, quem venturuni crediderat. non credidisse moriturum. Non<br />

igitur fide, sed pietate dubitavit. ') Commentarius in er. Malthaei lib. II (Migne,<br />

patrol. ser. hit. 28. 70): Et est sensus: manda mihi, quia ad inferna descensurus «um,<br />

utrura te et inferis debeam nuntiare, qui nuntiavi superisV An non conveniat filio<br />

dei, ut gustet mortem et alium ad haec sacranienta missurus esV *) Uomiliurum in<br />

evangelia hb. I hom, C (Migne, patro!. ser. lat. 76, W'.'.'ij: Quaereudum nobis est, fratrcs<br />

charissimi. lohannes propheta et plus quam propheta, qui venientem ad lordanis<br />

baptisma dominum ostendit dicens; ecce agnus dei, ecce qui tollit peccatum mundi,<br />

qui et humilitatem .«uam et divinitatis eins potcntiam considerans dicit: qui de terra<br />

est, de terra loquitur, qui autem de coelo venit, .super onines est, cur in carcere positus,<br />

mittens discipulos suos requirit: tu es, qui venturus es, an alium exspoctamus? Tanquam<br />

si ignoret, quem ostcnderat, et an ipse sit, nesciat, quem ipsum esse prophe-<br />

tando, baptizando et ostendendo claniaverat. fSed haec citius quaestio solvitur, si<br />

gestae rei tenipus et ordo pensetur. Ad lordanis enim fluenta positus, quia ipse<br />

redemptor mundi esset, asseruit, missus vero in carcercm, an ipse veniat, requirit, non<br />

quia ipsum esse mundi redemplorcm dubitet. sed qiiaerit, ut i-ciat, si i.i, qui per se in<br />

mundum venerat, per se etiam ad iuferiii claustra doscendat. Quem enim praecurrens<br />

mundo nuntiaverat, hunc moriendo et ad inferos praecurrebat. Ait ergo: t\i es, qui<br />

venturus es, an alium exspectamue?, ae si aperte dicat: sicut jiro hominibus nasci


eUQitgelium am 3. 3lbBeiitS(onntag. ajJaltt). 11, 2—10. 149<br />

t)nn bie l^eHe foHe fcljn uorlaiiffcr fetin, to'iiäje tneljnung am loenigj'ten gvunb<br />

l^att, benn ber tejt fpvid^t üerltd^: Siftu, ber ha fomcn foH, obber luartteu<br />

tvtit eljnfe anbermi, tuil(^§ loarttcn lautä ber Irort boii jclmci' ^uifinifft auff<br />

erben auff ha§ o"^ifiij Dolcf fic^ ^cudit; fonft folt cvfagen: ober luarttcit bie<br />

5 l)un ber f)elle ouff bid^. ?Iuc^ tuet)! 6t)riftu§ mit feljneu lucrcfen anttliiorttct,<br />

ba» er !omen )el)\ iftä gelüife, haä 3ol)ainie3 üon ber Icl)plid}cn ^ufiinfft 9e=<br />

fraget ^abe, bielueljH fie ßfjriftuä fcI6§ alfjo Ucrftetjet itiib aiic^ brauff aiitt=<br />

»üorttet, Itiielrol ic^ uid)t leugne, ba§ 6^rtftu§ auc^ l)nu bie t)eric fommen fclj,<br />

lote loljr l)m glatoBen^ beten.<br />

!o @3o tft§ gelüi^, baS 3o[)anne§ tool lüifte, ba§ 3'^efu§ toere, ber bo fonien^^d, _,g(,<br />

foüt, benn er {)ntte i)t)u tauffet unb bezeuget, ba§ er ba^ lamb goti« toc«, IJJDJ'/'i'J'ji'i-<br />

ber bie funb ber rtelt trüge, I)atte auc^ gefe^en ben '^el)ligen gel)ft ijnn el)net ^'"'^' '^' **<br />

tatoben geftaüt auff l)t)n fomen, unb bie ftljm l'om l^ljmcll geboret: S)i§ ift<br />

me^n lieber §on, Ijnn bem ic^ iroIgefaEen l)abe, loie ba§ aVieB bie SuangcUften<br />

n aEe üier relid^lid^ befc^rei)ben. äBarumb "^ot er benn bi^e frage tf)an'? 5yntt=<br />

toort: ®ä ift freljlid; nitt on nottige urfac^ gefd)c'^en. S^m erften, ift§ ge=<br />

loiB, ba§ 3iot)anne§ umb f eigner inngcr luillcii fragen leffet.'' S^enn biefeibigen<br />

l)ielten g^riftum nod^ nic^t, bafur er tju t)alten luar. Hub ^io^nnueä tvax<br />

nic^t barumb fomcn, ba§ er Ijfjm felb» bie iunger unb ba3 DoW ^u^oge, §on=<br />

20 bem ß^rifto ben tneg berel)ttet, unb ijberman ^u ß^rifto füret unb l)l)m unter=<br />

t^an nied^t. 51u Ijatten 3iof)aniie'3 iunger Diel ^erlidjcr ^eugni^ ubir (5f)riftum3''''-.|'29"5;<br />

öon ij'^m geboret, hjie er bo§ lamb gottis unb gottiä ^on luere, unnb h)ie<br />

6^riftu§ mufte grofe trerben, er aber mufte flet)ner locrben. ®em allen gletrbten<br />

fel)ne iunger unb ba§ ooldE nod; nid^t, obber funbcnfe ij^e nidjt üerftcl)cn, ^on=<br />

25 bem fie felb unb ijberman hielten btel öon ^>|anne§ felb§, unb nidjt§ üon<br />

ß^rifto ; barumb<br />

Giengen fie ^artt an 3ol)anne§, al§o auc^, bo§ fie umb feljncn<br />

lüiKen et)fferten* unb unloiQig toorben auff (S^riftum, ba fie faljen, ha§ er<br />

auä) tauffet unb iunger auffna^m, unnb baä t)old' an fid; ^od), unb ttagtenao^ 3, sjr.<br />

boffelb 3lo^anni, qI§ bie ba forgten, ^:^r mel)fter hjurbe geringe loerben, tuie<br />

30 boi Sol^an. 3. bcf(i^rel)bet.<br />

5 aud^ bie lucil Jm" '.)<br />

fielen] ipred^en Lti'* 14 Ijnn] on Lti** 16 ]ä)xe\itn r.u^*<br />

16 iftS] ift iu'-« 21 maä)tl Lu'* 23 Heljner] Hein Jm'* 24 \)i)t nic^tj no^ nid^t<br />

iu«»* 25 nid&lä] ntd^t Lu*^* 27 ttutben Lu'*<br />

Lh^*: 2 obber USU-. wie S. 147, 18<br />

dignatus es, an etiam pro hominibus inori digneiis in.sinua, ut qui nativitatis tuae<br />

praecursor esstiti, mortis etiam piaecursor tiam et venturum inferno te nuntieni, quem<br />

iam venisse mundo uuutiavi. Ein ku/rzes Beferat über diese AnsicM Gregors bietet Nik.<br />

V. Lyra.<br />

') B: deinde cum Christus sua opera obiiciat, quibus nimirum probet, se ad-<br />

venisse. ^) B: ut in fidei symbolo expressum est. Vgl. W. Köhler, Liüher und die<br />

KirehengeschicIUe I (WOOj S. 79 Anm. 3. ') Vgl. die Glossa ordinaria und Nik. v. Lyra.<br />

*) B: pro Joanne magistro suo zelantes.


150 9lbüeuHpoftiHe <strong>1522</strong>.<br />

3u jolc^ctn lüQfjii ^ bctücgcten fie bicße Inuo ur)ai^: Sie evfte, hü^<br />

6^viftu§ nod} ntt kniffen-' Inar 6el) ben leutten benn aUeljn Doit ^o^annca.<br />

St ^otte auä) noc^ fel)n iieijcfjen tl)an, unnb \vax nicmnnbt t)m anfcl)cnn, beim<br />

QÜeijne ^o^^itineS; biiimb luor c§ \]t)n gar felljam, baä er fie uiib tjbeimaii<br />

Oon ftc^ |um Qiiberii lueii^et, B" ^oä) iiiif^ts anbtx-i furtjonben iDor, beim •.<br />

ei; felby, ha§ cijn nameii uub onfetjen l)ette. Sie aiibcv, ba» 6f)viftu§ §o gar<br />

fc^Iec^t, clmfeUtig boljergieng, @i)ncy ar=|'St. iijlineii ütjmiiicrmnnB unnb ciincv<br />

atmen tinttlne-' fjon, bntm nitt l'out pricftcrftanb obbcv anfj ben geleiten,<br />

Bonbern el)n leiic unb gemeijncr [janbiuerdEcigefeU. (i''r t)Qttc nie nicf)t§ gelernct,<br />

bos fitfjä hoä) w<br />

Wav l)ni |t)mmerf)nnbUiertf, luie eljn nnber (ei)e, anffertiogen ,<br />

gar nic^t ret)nien luolt, fold) i)o[)e l)erlid)e ^eugni^ ^oljannis unb ber jclj(ed;te<br />

Iel)e unb ^anblüercfugefcHe SfiefuS. Sarumb ob fie inol gletnbten, 3of)ou»e§<br />

fagetc bic iiiar£)el)t, bodjten fie bocl} : üiUcljdjt lxnrt-3 eljn anbcr felju, benn bi^er<br />

^£)efu5, unb iuartten anff cl)ncn, bL-r l)od) cijner brnbetc, als cl)n l)üd) gelerter<br />

ubivftcr priefter, ober niec^tiger !onig. Unb ^^o[)a^ne§ fuub fie au^ fold;em i»<br />

hja^u* mit fctjnen toortten nid)t r)ebeu, fie blieben an l)^m fjangen ", unb<br />

hielten 3t)cfum oicl geringer, tüartteten boi^ ijnbeo üuff ben l)erlid;cn elju^og"<br />

be§ groffen mannes, balion ^oljanneS fagete. Unb luo c» 3f)sfuy l)I)e fclju<br />

folt, muft er fid; onberS tjnr fiidje ftcllen, I)engft fntteln unb bic gelen fporn<br />

anlegen, unb [)erei)nplakn, oly cl)n f)err unnb fonig l'on 3fi-''''cl, loic t)or= i-u<br />

ljet)tten bie fonige t[)an t)otten; ^o lang er baä nid;t tt)ett, Inolten fie an<br />

3ot)aunc blci)ben.<br />

Sjq aber 3l)clu§ ant)ub ju Untnbern'' unb t)uf) gefdjrep !am, ba badjt<br />

^olianncs, er luoU fei)nc iunger nu luol lum fid) Uiei}Ben unb ju (5l)rifto<br />

bringen, auff ba-ä fie nidjt nad) feljncm tob, el)n crbfecten'* auffrid^ten, unb --i<br />

^oljanniter Unirbcn, fjonbern alle an (5l)riftuni I)icngen nnb CUjriften »ourbcii,<br />

unb fenb fie £)tin, ba« fie t)l)nfuvt nidjt cm fei)nem jcngniB aUci)n, fjonbcrn<br />

an ß^riftn» lüorttcn unb locrcEen felbä erlernten, ba§ er ber rcd;t man luere,<br />

baOon ;0>ot)annei5 (jatte gefagt. ©enn fepne merrt unb elmlog'' folt nid)t ge=<br />

iuarttet »uerben mit brummen unb pafaunen unb beSglelidjeu loclltlidjen :;o<br />

prangen^, Bonbernn ijnn gel)ftlid;cr frafft unb gnabe, bamit nid)t bie pflaftcr<br />

j anberä /'e/tU />u'* (i ^atte (J* ;.J backten<br />

JU6 Lu** J!> fa^cn G* 2'J eiiijUfl Lu**<br />

''* 1-1 lt>avtctcii /^k'* 17 cin=<br />

') B: duae vero caussae eraiit, cur maligne ita de Christo seutirent, B faßt also<br />

fSia\)n — falsche Meinung. £s kann aber axcli einfach im Sinne ron opinio = Meinung<br />

verstanden werden, doch spricht das Foh/ende (s. Zeile US) für „falsche Meinung". ') B:<br />

nondum famatus. Vr/l. Grimm, J) Wtb. 1 ].'>.H2. ') <strong>Luther</strong> nimmt also mit der katholi-<br />

sclten Tradition Ctu/l. The catholic Encyelopedia VIII 60.'>) an, daß Joseph vor Jesu Auf-<br />

treten ijestorben ist. *j Vgl. Anm. 1. ') B: liaud susUnebant ab ijjso se divelli.<br />

') B: adventum. ') B: signa aedere. ') B: pcculiarem .seclaui. •) Vgl.<br />

Anm. tj.


(Joangelium am 3. aiböcntäfonnlag. D(attl). 11, '2— 10. 15]<br />

unb ttpp'iä) Beritten unb bctietten luiivbeii, fonbcin baboii bie tobten Icknb,<br />

bic t'tinbcn fcf)cnb, bie talotcn r)orenb, unb nllcvlel) uDcES, lel)plid) unb<br />

9el)ftlidj, liortviekn lüurbe. £)a§ foUt bcv piadjt unb cljniiog» bifjcS tonigä<br />

feljn, linlcOct tf)Qtten nidjt bic öciingft tf)un tunbtcn alle fonigc -, nllc geleiten<br />

5 unb alle n\)ä)m ber ganlicn »uelt: bau lüitl nn bev tcjt.<br />

®a 3ol)anne§ l;m gefencfnife fjorctt bie luerdE ß^vifti, f aubtc W"iiii. 11,2.<br />

er ^toeen feljner iungev, unb tieß i)l)m fagen: SBiftn, bev ba<br />

lomen joll, ober Umrtten 1dI)v aiiff el)nen anbevn?<br />

5lt§ jolt ev jagen l^u feijnen iungetn: ba t)oret \)i)x jeijne luertf, bei ictj<br />

10 nie fel)n§ t^an l^oDe, nod} feljnei für l)^m, geljet nu felber l)l)n, unb frogct<br />

l)l)n, ob eife fei) ober nid;t, ttjutt nu ai bcn groben t)ibiffdjen lüal)n\ ha§<br />

1)1)1 mel)nct, er irerb auff l)engften unb mitlonifcn* ei)nrcl)ttcn. 6r l)e6t onaon.s.au<br />

grof3 tju loerben, id^ nuifj nu flel)ner tücrben, inci)n loejjen muJ5 auffl)oien,<br />

unb fel)ne§ angeben, l)l)r muffet oon mljr laffen, unb nu an ij'i^m bringen,<br />

15 äßie nobt aber ba§ fei) geluefecn, ba§ er fcl)nc iunger Don fid) Iju (fl)rifto<br />

loel)f5et, ift lel)djtlic^ Immerden; benn loa§ toeic l)l)n bamit gel)olffen, baä fic<br />

tl)aufcntmal Sofjanneä l)el)licEel)t gefolget unb gfjiiftum nid)t erlanget l)etten?<br />

ilufijer 61)rifto ift !el)n l)ulff nod; rab, toie l)el)lig bie mcnfd;en l)mer fel)n<br />

inugen, glel)d;lüie auc^ ilit, luaS l)ulff§ bie mundj unb nonncn, baö fie 6. Se--<br />

2u nebict, SScrn'^arb, groncifcug, Sominicu», 31uguftinu§ rcgel l)aEten unb folgen,<br />

100 fie ni(!^t ben einigen 6f)riftum allei)n crgrel)ffen, unb and; l)l)ren ^i^finiiiu'in<br />

öorlaffen? 2l[[e SSenebicter, caitl)uf3ci, borfuffci, picbiger'', 3luguftiiier, car=<br />

melitcn, aüe mund) unb nonnen finb gclüijilid) üoiioren, unb allel)ne bie<br />

(iljriften feiig, ItiaS nic^t 6I)rifteu ift, ben l)ilfft audj 3oI)aiine§ ber tcuffer '.wntm. n. 12<br />

v.s nid^t, ber bod; ift ber gioffift l)ci)lige für allen, luie ber l)err fagt'^ 2)od;<br />

9cl}et 3ot)0"ne3 fanfft mit l)l)n umb, biilbet l)f)ren fd;luad^en glaluben, bi^ ba§<br />

fie ftard lucrben, furluirfft fie nid)t biumb, ob fie l)l)m nit |o feftiglid)<br />

glalüben. ^ll^o mufi man aud) tt)un ben gciniffen, bie ijnn t)el)Iigcr men=<br />

fd}en cjem|)el unnb legellu auffci l£l)iifto gefangen finb, bi| man fic eiau^-<br />

30 bringe.<br />

1 te'benbifl Zu>* Gf. Text wie oben 13 nu fehll J.u"^* U Mengen G* 19120 28e--<br />

nebictuS, Setn^arbuä Lu'* 22 ßatt^cuiet Im'*<br />

') Vgl. S. 150 Anm. 6. -) B: quem iiiinimo horum signorum et operu III<br />

aequare haud possent .sumini reges. ') B: falslssimam illam vestram opinioncni<br />

s. oben. *) Kürassen. ») Der ordo )iraedicatorum = Dominikaner.


152 aiböenlSpofliDe <strong>1522</strong>.<br />

wattd.n.i-cUnb 3;^ ejus antttoort itiinb jpracf) lui l)f)n: ®cT)ct f)l)nn unb<br />

üorfunbtgt 3ot)anncn, loa-? i)l)r fei) et unb Ijovet: 3)ic bltubeu<br />

f e "ö e n , b i c l a l) m e n tu a u b e 1 11 , b i e a u fe f e Ij i g e n lo c v b e n r c t) 11 , b i c<br />

1 u 6 e n ^ V e n , b i c tobten ft c l) c n a u ,<br />

f f b c n n r m e n lu i v t b q y<br />

6 u a n g e l i n p v c b i g t , u n n b feiig i ft , b c v , i c^<br />

f n i d; t e r g e r t 5<br />

nn mlji'.<br />

6^riftu» anttloort 3ot)anni aud) umti bcr inngev luiHcn, [SBI. 2iij] er<br />

anttlüovt ahtn tstüiffalltig, Inierft mit locidcn, ^um nubern mit Irorttcn;<br />

ooij.io, .moIbo tf)utt ex aud) ^oi). in, ba i)t)n bie oubcu inn tempcl umtjiingeten unb<br />

fragten: Siftu 6t)riftu», ^0 fagi§ un§ offenbar. @r ober toeii^et tju ben i"<br />

3oö. 10, 25 loertfcn unb fprad^: ^cf) pvebigc eud), unb l)f)r glelnbt nicf}t, bie Inerrf, bie id)<br />

Sou.H. iittjue t)n meiineä üaterö nomc, ^eugen lion ml)r. '^km: looüt l)l)r mijr md)i<br />

gletüben, ^o glelobt boclj ben loercten. 'ätlfjo aud) I)ie ^el)gt er \)^n tjuerft bie<br />

•jji'attii ii.(;h)ercE, barnad) aud) bie »üort, ba er fpridjt: Selig ift, ber fid; nid)t ergert<br />

an nU)r, mitt loildjcn luortten er nidjt otleljn befcnnet, ha§ er^ fei), BPnbern 15<br />

aud) Irtaruet für crgernife. ^cnu er§ nic^t loere, fjo loeve ber nid)t feiig, bcr<br />

fid) an l)t)m nii^t ergert, bcnn man fan oücr l)el)ligen gerattcn ', (Sl)riftu§<br />

allel)n fan man nic^t gerattcn, lEel)n l)el)lig t)ilfft, allel)n l^l)riftu§ ^ilfft.<br />

S)a'3 antttnort aber burd) bie luerd ift gclnifger; tjuerft barumb, ba§<br />

\old)c locrrf Uiibber ;Cit>f)tinnc§ nod) ijemnnbt t[)an l)atte iutHor. Qum anbern, 20<br />

ha§ fie iuibor l)nn ben propl)ctcn eorfunbigct »oarcn; barumb ba fie fa^en,<br />

ia§ e§ gienge, luie bie propl)eten gcfagt l)atten, tnnbten unb folten fie gOniff<br />

srf.fi, i.2fel)n. 2)enn olfeo :^att !^]a\a .61. babon gefagt'-*: ®er geijft beS t)errn rüget<br />

auff mt)r, bnl)cr t)att er mid) gefaltet, tut prebigenn ha9 ßnangclium ben<br />

armen t)att er mid) gefanbt, lui l)ei)len bie luirbrod)en l)ert.ien, 3U prebigen ben v»<br />

gefangenen bie erlebigung, unb ben blinben ha§ geftd)t, im prebigen bo§ an=<br />

genel)me iar be§ Ijerrcn. ,^snnbcm er fprid)t: (Vr Ijott mid) gefaltet, l'orfteljet<br />

er, ha§ er (^"^riftus fei), unb (^Ijriftuu foUe ]oldß tt)un, unb Iner foldjö tl)ett,<br />

ber foE C?l)riftu§ fel)n. 2)enn ßl)riftu§ auff fried)ifd), l)ei)fft TOeffia auff<br />

^ebrcifd), unctuS onff latinifc^ \ unb gefalbcter auff beutfd), unb bie fonige 3u<br />

unb priefter pflegt man ju falben tjum tonigrel)d) unb prieftertl)um. 5lber<br />

J Unb fehlt J.u'* feu \fyn fehlt a*-Lu' :> foot 3oliaiiiu '.* = ('. wie üben<br />

4 unb ben atmen U* .5/« an mljr etgcrt Cr'* 8 jloifcUifl />«*»• 10 (ju] fie ju U*<br />

12 namen J.u** 13 jum ctftcn Lu'* ebenso unten 2(1 cttcbiflunB) etlöfuna (-'* iN foU (I*<br />

SO unb (:;.; fehlt Im'* 31 unb (I.)\ abn unb /,u'*<br />

') = entraten, entbeliren. B: carere rgl. Grimm, DW'lh. IV 1.:'., oöTii sub II.<br />

') Vulgala: spiritiLS domini super me, eo quüd unxerit dominus me ad annuntiandum<br />

mansuetis misit me, ut mederer contritis corde et praedicarem captivis indulgentiam<br />

et clausin apeitionein ut praedicarem aiinum placabilom domino. Hebräischer Text:<br />

rrT.'h "(irn-nyiT xi|rs np-njrE n-^-iTOX'ii i'-nn o-jinttsfe x^p^ nb ^"?3ii":'' 153"^ '^'-X!\^ o^l,!?-; i"'!??''<br />

TK n;TV^ nirn \v •^'J n^^1 i:nx rvn. -n Die. Mternretationes nominum Jkbr. bielcn:<br />

Cliristus = unctus.


göangeliiim nm ^. «tböcntlfoniitog. Diatt^. 11, 2—10. 153<br />

bi§en gcfalbetcn lonig unnb pi-ieftcr, fpiid^t t)ic Sjaio», foüt gott fcl6ev falben, M.ci,i. .2<br />

nic^t mit |!el)ttltd)em ole' feonbern mit bem l)Ci)li9en gcl)ft, ber auff tj'^m<br />

rüget, al» ev f)ie fpric^t: ber getift be-S f)crru rüget auff mijr, bofjer unb ba»<br />

ift mel)nc falbe, bamit er midj gcfalbet l)at. ©jo prebiget er ia ba-S C5uan=<br />

gelium, mac^t Blinben fel)cnb, l)el)let aEerlei) frandEl)el)t, unb prebiget bn§ ge=<br />

ne'^me iar, bie Ijelitt ber gnaben k. Jjtcm 3faia. 39^: Se^et, itn^er gott 3ri. ar., 4. s.<br />

loitt felber fomen unb uuy fclig mod^en ; al§ bann loerben öffnet loerben bie<br />

äugen ber blinben, unb offen feijn bie oren ber talüben. ?ll§ bann irirt<br />

fpringen ber lame toie ei)n l)ir§, unb lo& tuerben bie tjunge ber ftnmmen 2c.<br />

Sßenn fie nu bie fct)rifft gegen bifse Inerct unb bie loerc! gegen bie fd^rifft<br />

l)ielten, funbten fie 3o^O"'icä t)eugnif5 an Gtjrifto erlenuen, ba» er ber red^t<br />

man feijn mufte. Unb Suca§ .7. jdjrci)bt, ba^i 6l)riftu§ ju ber ftunbe, basui.T.ai<br />

3ol)anne§ iungcr i)l)n fragcten, Oiel gcfunb mad^ct öon l)l)ren !randt[)el)ttcn<br />

uunb plagen unub geljftern\ unnb öiclen blinben ba'3 gcfid)t fc^cndt.<br />

S5}l)r muffen aber l)ie ba^ trelü ejempel lool l^u ^er|en nemen, ba§ 6l^riftu§w.uti).7,io<br />

fid} auff feljne locrd berufft unb luill bcn balom an ben frud^ten jurfenncn<br />

geben, bamit er furtomen ift alten falfdjen lerern, S3apft, Siffc^off, pfaffen<br />

unb mundjen, bie tju!unfftig feljn foEten, unb unter feiinem namen fomen<br />

unb fagen: m^r finb 6^riften, glei)d} mie ber SSapft fid; rljumet, er fei) Gt)riftu§<br />

ftatt^^altev.* Senn ^ie ^aben ttil)r, ba§, luo nidjt bie luerd finb, ba ift aud^<br />

6£)riftug nicf)t; 6l)riftu§ ift ei)n lebeub, tt)ettig, frucl)tbar loe^en, ba« rüget<br />

nid^t, e§ loirdEt on unterlaß, luo e§ ift; barumb bie 58iff(^off unnb lerer, bie<br />

nic^t 6^riftu§ icerdl füren, foUen Inijr t)a[tten unnb mei)bcn, lüie bie loolffe.<br />

(Sprechen fie ober: ia, e§ ift nit nobt, ba» ei)n iglidjcr bifje Icerd (il)rifti<br />

t^ue, tuie tonnen auc^ oEe l^eljligcn blinben fe^enb, bie lahmen gel)eub unb<br />

anber ß^riftu» gleljdje lounber tl)un? 5lntlüort: 6[)riftu» fjatt aud; anber<br />

InerdE tt)an, al§ gebuEt, liebe, frib, fenffte,_unb bergleljdjen, bie l)berman ttjun<br />

fotte. Sl^ue biefelben, ßo lüoEen \X)t)x ß[)riftum ant^ nod^ an fernen loercEen<br />

ienncn.<br />

.§ie fagen fie aber, (vfjriftuä fprii^t ^JJlatt. 2.'{: S^ie fdjrifftgelertcn unbin.,itii.23,2.3<br />

pl^arifeer fitzen auff bem ftuel -Jitofi, ital fie eu(^ fagen Iju IjaEten, ba^ ()altet,<br />

unb tl)utt», aber nod) l)£)ren luerdten tt)utt nid)t, benn fie fagcnfj, unb tf)un|5<br />

aber nid^t jc. |)ie l)att (5^riftuä gepotten, man foE bie lere, nid)t baS leben<br />

5 Hinke Lo^'* l'J (ii,xi\ltx A 33 joüc (!*<br />

Im''*: 7 unb /'is machen] unb euc^ Reifen 7!>i aU bann bis Hin bcn] 9lt§benn werben<br />

ber Sälinben äugen ouffgct^on aictbcn = Ü. Lu'^* 25 bie Slinben<br />

') B: oleo corruptibili. ') Vnlgata: deus ipse veniet et salvabit vos; tunc<br />

aperientur oculi oaecorum et aures surdoium patebunt. Tuuc saliet sicut cervus claudus,<br />

et aperta erit lingua mntorum. Hebräischer Text: dss ywb "ppil nSD b'KS sbi-; iwS<br />

njnnDn o^'jiri •':is" ni"i"» ^pr njnfrsn ix ossa^i s-b^ »m. ') li: daemonibu.s.<br />

*) B setzt hinzu: satisque, si non laeva mens fuisset, viam dolis istorum praecluserat.


154 Slbt)cnt?poftiae <strong>1522</strong>.<br />

anfetjen. Stnttioort: toas ^ovc ic§? ®ei)tt i)f)r nu pf)arifeci- unb glcljBiier<br />

tooiben? unb befennet boB felbev? trenn loljr^ öon cud; fagten, folt t)!^r hjol<br />

jurnen.' SGSoIan, feo ijfjr bcnn bißc glet)^nci- ieljt, unb nempt m


eDQiigelium niii 3. SlbBcitt^fonntog. TlaHf). 11, 2—10. 155<br />

3Ußo ii{)eftu, lüic feim ^ bie un9ef)otfeIten papiftcu bifjcn fprud) lium<br />

gninb l)l)Xix lere, lügen unb gelualt gelegt fjabcn, i]o fei)u fpvud) ftcvder lüibev<br />

fie ift unb i)f)re teve f)Df)cr tiorbnmpt; bcnn C?f)vi)"tuÄ luovt i'tc()en tlnv unb icftri'iattn.a^ 3<br />

3laä) i)l)i;en luciden tf)utt nic^t , i)l)i; Icve aber ift i)I)V lucvcf unub nidjt nu^<br />

5 gott: Sie finb el)n DolcE nuv Iju liegen unb frfjvifft I3U felidjcn ertjabcn. ^ilutf;<br />

IDO biis leben nic^t gut ift, iftä beunod^ felUaut, ha-i ei)ncr rcc[)t prcbigc, er<br />

mufj i)I)e Dmer toibbcv fid) fcl6?' pi-cbigcn, Juilc^v et fcfjluevlid} tfjntt, on Ijufalj<br />

unb iiebcnleien. Unb fumma finnmavum: locr nid)t ha-j Gunngclion prebiget,<br />

ben joltu ftiiffen, ba^ er loibbev auff 'DJbfc» uod) 6f)riftu5 ftul ftp; bavumb<br />

10 foUu hjibbci- nod; fciinen luoi'tten noc^ feljnen mcrcEcn tf)un, f]onbcrn flicf)eu<br />

nod) bev aitt bcr fc^aff (^"[jvifti ^yot). 10: -33icl)nc fc^aff [)ovcn mci)nc ftljmm, ^oi). 10, 3-5<br />

aber ber frembben ftt)mnt ^oven fie nid;t, ^onbcvnn fliet)en Pon t)t)n. Sßilltu<br />

loiffcn aber, lüie i)l)r ftul IjeDffct, ßo l^orc im, Xauib p-S. 1.- Selig ift bev man, i;!. 1.<br />

bei' nic^t luanbeUt pm rab bev gottlosen uunb uid;t ftetjct pm lucge ber fuubcv,<br />

i5 unb nic^t fipt ouff bem ftuel ber gifft, unnb P§. 93.^ SBtvftu aud^ niitgcnoffe i'i 9*. ^o<br />

fcpn be§ ftuel» ber boßfjeptt? loild^er ha cvfiubet befdjlueruug uiit faluingen.<br />

aBa§ ift aber has^. ha er fprid;t: ben armen »oirt ha-j (Snangelion prebigt?i'i.ittii. u.s<br />

loirtt-3 nid^t aud^ ben rcpd;en unb aüer iüelt prebigt? obber tuie ift baS @uan=<br />

gelion ßo epu gro^ biug, baS crß für epn feo groffje iDoltljatt erzielet? fpnte=<br />

•o mal p^m bod^ fjo Picl leutt fepnb finb. §ic muffen pjpr lüiffcn, ina-j bas<br />

6nangelion fep, Inpr lunbcu fonft bitten ortt nid)t öorfteljeu; barumb ift luol<br />

unb mit olep§ ^u merdlen, ha§ gott tüoeperlep Inovtt ober prebigt pnu bie<br />

lüellt {)att üou aubcgpnn allljept gefanbt: ©efct? unb Guaugclion, bifje liluo<br />

prebiget muftn lool uutcrfd;epben unb erfennen. 3)enn idj fage bpr, baä auffscr<br />

w ber fc^rifft bife^er fepn iuä) pl)e gef^riebcn ift, aud^ Pon fepucm l)epligen, ba»<br />

furl)anben fep, barpnu bißc tiluo prebigt rcdjt unterfd;ieblid} ivereu gef)aubcüt^<br />

bo bodf) groffe müd;t an ligt gu luiffen/ Sas gcfe^ ift ba» loortt, barpnu<br />

un3 gott leret unnb fobbert, tvaS töpr tt)un unb laffen füüen, al§ ha finb bie<br />

liel^en gepott; I00 nu bie natur aüepu ift, ou gotti« gnobe, ba ift baä gefe^<br />

30 unmuglid^ ju l)alten, auß ber urfadj, ha^ ber menfc^ nad) ^(bamfj |33[. aüj faÜ.<br />

10 noc§ (1.)] nadö G* el/enso Z. 11 Vi abev toiijcu Zu'* 15 gifft] (pottct iu'*<br />

IS ni^ A 22I-23 ^n bct wem Z«*»* 29 gnabcn /.«'*<br />

£u»*: lö 93] 94 Sfflitftu umo.] Sil roitft jo usw. — V. 27 Überschrift: Untet=<br />

(d^cib be§ ©ejc^eS unb ßuangelij.<br />

') B: quam absurde. -) Vidgata: boatus vir, qui non abiit in consilio impioruni,<br />

et in via peccatorum non stetit, et in cathedra pestilentiae non sedit. Hebräischer Text:<br />

3\r; X3 c^sb ar'iia:- -i^:- xb n-^XBri TCtiiai o-'i-r-i nss? ry>n sib -i-rs r^xn 'i'i'S. <strong>Luther</strong>s<br />

Vherselzung ©tu^l ber ©ift iceist auf die Vulgata als Vorlage. Der Hebräern des Faber<br />

Stapulensis liest hier: in catliedra derisorum. ') Vidgata: numquid adhaeret tibi sedes<br />

iniquitati.s, qui fingi.s laborera in praeceptoV Hebr. le.rt : pn-^bi; h^V ^S" HIW SS3 rinsr-'n.<br />

Fnber Stapidetisis : nunquid particep.9 erit tui thronus insidiaruui, qui tingis laborem<br />

in praecepto? •) ß: quanquam clavis haec sit scripturae.


156 abuentlfofHIIe <strong>1522</strong>.<br />

5m patabiß Dortertet ift, unb etjttcl Boße luft fjatt t?u funbi9en\ unb tan<br />

nii3^t auB ^erlengrunb bem gefel ^olb fetjn, tote totjr ha§ aüel t)nn un§ felb§<br />

crfaten; benn niemanbt ift, ber nic^t lieber toolt, bal !eiin gefe^ toere. Unb<br />

:)bennan finbet unb fulet Bcti fic^ felbS, bai e§ fc^tocer ift, ftum |u fet)n<br />

unnb toollt^un, Söibennnb, Iei)i^t, Soß tiu fetjn unb uBel t^un, unnb folc^e s<br />

f^tticcr ober uminüe ^um gntcn mocf^t, ba? tonr gotil gefe| ntc^t fjollten,<br />

benn nah mit unluft, f(^wecr unb unwiEen toirt gehalten, bo» ift für gott<br />

glet)d§, als ntc^t gehalten. Unb alBo utirtoinb un» ba^ gefe| gottil burc^<br />

unBer engen crfarung, bal totir natürlich - boße, ungeljorfam unb liebhabet<br />

ber funben unb feijnb gottis gefe^en finb. >o<br />

3IuB folc^em aUen mufB nu folgen ber |toet)er el)nB, oormeffen^etit obber<br />

öor^toetjfflung; bie Oormcffenf)cnt folget alsbenn, toenn ber menfi^ ba5 gefc^<br />

für fid) niimpt tiu boUnbringen mit »erden, übet ftc^ faft brijnnen, ha§ er<br />

».9!oic2o,aff.t^u, »nie bie toort lautten. Gr bienet gott, fc^roeeret nidjt, ef)ret oatter unb<br />

mutter, tobtet nic^t, et)ebric^t nicf)t unb bergleljc^en. 3Iber linbeS nDm^jt er -j,<br />

fet)ne§ ^er|en nid^t toar, fi^et nic^t an, auß roaBer mennung er alBo fel^n<br />

tool lebet, bedt ben aUten fdjald ijm tjer^en mitt folc^em fcf)onen leben; benn<br />

too er fi(^ rec^t iim ^er|en anfe^e, tourbe er befinben, toie er folc^? alles mit<br />

unluft unb ^toand ttjutt, baS er fic^ für ber ^ette furcht, obber ben Ijiimett<br />

fuc§t, too er nic^t audj oiel geringer fut^t, nemlic^ bie el)re, gutt, gefunb^etjt, so<br />

unb furcht ber fc^anbe obber fc^aben ober plagen. Äur^lid^, er mufte be!ennen,<br />

bal er lieber anberS toolt leben, too ni(^t bie folge rj^eniß leben? Dt)n erhielte;<br />

benn bloß lauttcr umbö gefep toillen ttjett erß nit^t. SBeijl er aber fold^§<br />

boßen grunbs nic^t getoar toirt, ge^et er fidier ba^^n, fi^et auff bie toerd<br />

aßel)n, nic^t tjnB ^erb, öormiffet fid), er ^aUtc gottil gefe^ tool, unb bleiibt 25<br />

alßo 2)tofe5 angefic^t für ij^m ^ugcbedt, bal ift: er erlennet bei gefe|l met)=<br />

nung nic^t, nemlic^, bal el toiÜ mit frolic^em, freijem, luftigen, toillen er=<br />

füllet iet)n. &Uxjä), all toenn bu epnen unfeufi^en fragift, toarumb er bal<br />

ber luft toillen, bie<br />

toerd t^u, ^o tan er ni(^t anberl anttoortten, benn : umb<br />

er lim toerd l)att, benn er t^utl toiber umb lo^nß noc^ ftraff toillen, bendt 30<br />

nit^tl bamit ^urtoerben, aud) teijnem übel bamit |u empflit)en. Solche luft<br />

toill bal gefei aud^ iinn unl [)aben, bal, toenn bu ciinen teufi^cn fragift,<br />

raarumb er teujc^ fei], foU er fagcn : nid;t umbi t)t)mell nod) ber l)eEe toillen,<br />

nii^t umb e^re noc^ fd^anbe toiüen, Boni^ern umb bei toillen aUeijne, bal<br />

mi^ä |umal feijn bundt, unb gefellet mi)r fierttlic^ tool, obl gleljc^ nic^t ge= 35<br />

polten toere. Si^e, epn folc^ Ijer^ Ijatt gottil gefeg lieb unb t^uttl mit luft,<br />

4 e§] er A-Lu^ 6,ö %a\lttn bU gc^aUen fehlt Ü* 17 ttol fehlt Lu" 19 ^ttaitd]<br />

jand 0—Lu' 20 geringerS Lu** Jl obtr] ober b« iu'* 27 ftüjtn U* 33 no^]<br />

unb iu' 34 nod^ f(^anbe fehlt G*<br />

Lu" : 21 i^anben<br />

') B: sitque tiintum ad peccandum inclinata. ») = von Natur. B: natura.


güaiigelium am 3. Slbwiitäfonnlag. OTatt^. 11, 2— 10. 157<br />

fold)e mcnfc[)en lieben gott unb bte gered^ticfeljt , fiirdjtcn imb fjaffen nichts<br />

benn bie iingetcd^tig'Eeljt, aber fel)n menfd^ ift Don natiiv alfjo geaittct. 3l)ene<br />

aber lieben ben Io[)n unb genieß \ fnrcf)tcn unb l)alfcn bie ftvaff nnnb peDn<br />

barumb tjafjen fic audfj gott unb bie gcvcdjtidcljt, (jaben lieb ficf) fclb unb bie<br />

5 uugevec^tirfeljt. S)a§ finb [)cnc^Iev, glclj^nev, falfc^cr, lugencr, unb eiittelev.<br />

S}er art finb nlle ntcnfdjen autjev bev guabcu, tuiüor aber bie iDerrffjeliligeu;<br />

barumb fpiici^t unb idjleufjt anä) bie fc^rifft: Sllle menjcf;en finb lugener p§.<br />

1 1;").- nuc, n<br />

unb aber mal p§. 38.-': ?mc menfc[;cn finb ganli clittel, unb p. 1:3*: ®§ iftt?4;'"<br />

!ei)ner ber gutti» tfjne unter ber menf($cn finbern.<br />

"5 Sie t)or|lDei)ffInng aber folget al§benn, lucnn ber ntcnfc^ folrfis fel)ne§<br />

grunb§ getoar luirt, unnb erfcnnet, bo» i)f)m umnuglid) ift gotti-3 gefelj lieben;<br />

benn er finbct nid^t§ gutti-3 tjnn l)t)m, fjonbern el)ttel l^affe ^um guten unb<br />

Infi |um bofeen, \>a er!ennet er, ha?- mit lucrcfcn bem gefe^ nidjt mag gnug<br />

gefd^etjen, brumb Uor^agt er an ben loerrfen, unb ad)t i)f)r nirfjt. Siebe folt<br />

15 er l^aben, ber finb er nid)t, unb fan fte bon unb aufj i)I)m fetb nid^t Ijaben,<br />

ba inu§ benn fetin etin armer, etcubcr, gebemutigetcr gel)ft, ben feljn gctuiffen<br />

burd^s gefe|e bringt unnb engftet, gcpeut unb fobbcrt, be§ er nidjt el)n [)eller<br />

^ube^alen ^att. S^ifeen nteufd)en ift baS gefc^ allel)ne nublic^, benn e§ ift<br />

brumb geben, ba§ fold) cr!entnifB unb bcmutideljt toirden foH, ba§ ift feljn<br />

20 el)genttid) trerd, bifje borfteI}en fel)n ber r)cnd)ler unb falfdjen f)ct)ligen Inerd,<br />

ba§ e§ eljttel liegen unb triegen fei). ?tn bifecm ort mar S^aöib, ba er fprac^<br />

p§. 115^: ^ä) fagct Ijnn meljucm entfetten: 3ltle mcnfdjen finb lugener. S)a!öer'J=i. hö, n<br />

nennet S. 5pQnlu-3 ba§ gefelj Stjn gefelje beS tobt*3 9Jom. 8. unb el)n trafft bcrsfö. «..!<br />

funb. 1. ß'or. 15. unb 2. Sorin. 4. fpric^t er: S)er buc^ftab tobtet, aber ber.yi,;j:3','öf;i<br />

25 gel)ft ntad;t lebenbig. S)a§ ift aüe» ^o biel gefagt, toenn ba§ gefe^ unb natur<br />

rec^t auff eljnanber treffen unnb eljnanbcr 'ten=|St. a!ij]nen, fjo finb fid) alter<br />

erft ba§ getuiffcn unb bie funbe; ba fif)ct ber mcufd), loie tieff er bofje fei)<br />

l)m '^er^en, h)ie groß fel)n funb fel)n, auc^ barl)nnen, ha§ er luiüor gutt lucrd<br />

unb ni(^t funbe l)atte gcljalten. 6,50 mufj er felbs urtet)len, ba§ er auf; l)l)m<br />

30 felbä nidjt anber-3, benn el)n finb be§ tobtS, ijornfe, unb ber l)ctlen fet); ba ift<br />

benn gittern unb erft^redcn, ba feilet abe alle öormeffcn'^eljtt, ge^et el)n el)ttcl<br />

furcht unb Oorliagung, ba Inirt ber menfc^ |urf erlagen, tjunidjt unb alter<br />

bingc red^t bemutig. 2öel)l nu ba§ oUe» alleiin ba§ gefe| loirdt, fpric^t<br />

2 gearttet] getoten ü—Xu' 5 folfd^et] W\ä)t G* eitele G" 9 bct (2.)\ ben d"<br />

19 bfll (1.)] bo§ c§ Au'* 1^2 cntfe^en] jogen Zu"<br />

Lu": 22 faget] fpraii^ 28 für gute reetcE 29 für funbe<br />

') B: mercedeni et praemium. ') Vulgata: omnis homo mendax. Hebr. Text:<br />

313 Dixrrbs. Feiler Stapuknsis : omnis homo mendacium. ') Das Z-ital ist ein ganz<br />

freies. *) Vulgata iind Fabei' Stapuletisis : non est qui faciat bonum. Bein: Text:<br />

zi:i rrt:s "px. °) Vgl. Anm. 2. Der Anfang lautet in (kr Vulgata: ego dixi in ex-<br />

cessu meo, im hebr. Text: ^tena^Fin^x "'JX, bei Faber Stapuknsis : ego dixi in stupore nieo.


158 Slböcntipoftillc <strong>1522</strong>.<br />

f|r gjSPauIu» luol, E'S fei) el)n gefe^ be« tobt§, unb cDit 6ucfii"tabc, bev bo tobe, unb<br />

SSin'jinel)« S^fe^, ba§ bic junb frefftig madje unb ben Ijoiii linrde, 9tom. 4; beim eä<br />

gibt unb [)iltft nic^t, fobbcrt nur iinb tvciiöt unb ^eljgt un-3 atßo unfievn<br />

ianier unb norteröen.<br />

£)al (äuangelton. s<br />

S^os anbei' h'cvtt gotti-5 ift nic^t gefet! uo(^ gepott, fobbcrt awd) nichts<br />

bon un§, ^oiibern Ifcnn foI(^>3 bur^g eifte Irortt bc-i gcfcci§ gefrfielien, unb<br />

bev elenb iamer unb cnnut Ijm £)ev^en ]ugcvttf)t t|"t, feo fouipt er benn, unb<br />

Beutt an jepn lie6li(^, teOenbig liiort, unb liorjpridjt, ^ufagt unb Horpfürfit<br />

fitfj, gnobe unb ^ulff ju geben, bamit lupr nufe folc^em iamer fomen foEen, m<br />

unb alle funb nti^t aUepn Oorgeöen, Bonbcrn and) öortitget, baiju ltc6 unb<br />

hift 3urfnIIung bc§ gefe|§ geben lepn foden. 5tf)e, fol(^ gottUc^ tuifagung<br />

fepner gnabe unnb üorgebung bcr fnnb f)el)lft eligentüd) (Suangclt. Unb iä)<br />

fage norfi cpu mal unb abcrmat, baS bu ßuangcU ia ni(f)t§ anber» tiorftef)ift,<br />

benn: göttliche ^ufagung l'etjner gnabe unb üorgebung ber funbc. Xenn ba^er i5<br />

tft-3 gef(^er)en, ba§ bißficr ©. ^^au(u§ 6piftel nii^t tiorftanben, aud) unmuglic^<br />

juborfteljen finb, loepl fie uit tüiffen, toa-5 eljgentlicf) gefccj unb (Suangelion<br />

f)el)jfet. Senn fie ()alten (Xf)riftum für epncn gefcc3nia(^er, unnb bas 6uan=<br />

gelion für eljttel lere netoer gcfecj, ba-3 ift nic^t anberS, benn ba§ ©uangelton<br />

juidjUcffenn ', unnb aller bingc Porbcrgcn. Xenn ßuangclion ift !riccf)ifdj unb so<br />

I}cl)fft auff bcutfd): etjn frolic^ botfc^afft-, barumb ba§ barpnncn tior!unbigt<br />

loirt bic ^cqlfamc lere bc3 (cbcnS üon gotUc^cr jufagungcn, unb angcpottcn<br />

loirt gnabe unb üorgebung ber funbe; bruntb f)oret jum ©uangetio uit toerrf,<br />

benn C'3 ift nid^t gefeite, Boitbcrn allcpn glaiobe, benn c§ ift cpttcl bloff^cy i3U=<br />

fagen unnb anbieten gottlicfjcr guabcu. SBcr nu brau glclnbt, bcr empfef)et 25<br />

bie gnabe unb ben fjepligen getjft, baUon Inivt benn ba§ t)er| frolic^ unb luftig<br />

pnn gott, unb tfjutt a(-3bcnn ba5 gcfet;, frcliluillig unibfonft, on fnrdjt bcr<br />

ftraff unnb 011 gcfuc^ bc-3 totinfj; benn C'J t)att an ber gnabe gotti-J fatt unb<br />

gnug, baburcfi beut gcfetj ift gnug gcfc^cf)en.<br />

Solche iuifagung^ aber finb nde auff (^"fjriftnnt gcftcffct, Hon anfang ber m<br />

lüelt, ba-3 gott nicmant fold} gnabe anbcr-3 luifagt, benn pn (ifjriftuni unb burd)<br />

(S^riftum. Ü"f)riftu3 ift ber bott gottlitfjer |ufagung an bic ganlicn tüclt.<br />

Sarumb ift er and) tomcn unb [)att fie laffcn anfigcbcu burd)3 (fuangcli pnn<br />

aüe lueHt, f)att fie aber juüor atlicpt burd) bie propfjeten norfunbigt, barumb<br />

iftä nic^ty, ba§ pcmanbt, loic bic 3uben, »uoUtcn aufücr (Sfjrifto göttlicher '.:<<br />

.5 S;a§ Guangetioii /


euaiigelium nm 3. *!lb»eiit«foniilag. Tlalii). 11,2-10. 150<br />

lufagimg tti.nttcii. 6-3 ift alte-3 l)n (^fjril'tum flct!Of|cii ' unb bcirf)lofieii; lucv<br />

ben nic^t [)orct, bcr tiotet feDn ^ufagung gottiS, bcnit glcl)c() tuie ev tci)n gefc^<br />

QiiJBcv ^Bioies geicli unb bcv pvopfjctcn fc^vifft cr!ciinet, fjo gibt cv niirfj fcl)n<br />

Inijagung beim biivd} 6f)iiftum QÜeijnc.<br />

5 *)Jtod)teftii ahn iageit: fiiib bodf) l)nn ben ©iiaugclteit unb ßpifteHn ^anli<br />

üict gcfelr, Sßibbcrumb l]nn 9J{oic>j nnb pvD).if)cten tnirfjcr üiel Imiogung gotiv?<br />

5Intliiort: G-3 ift tcijn 6utf) i)nn bei 33i6Iien, bavljnnen fie uicfjt 6cl)bcvlcl) finb,<br />

gott f)att fic allrcgc 6c\)cl)nanbev gcicl'.t, Dc^be, gcfclf unb luifagung. Tenn er<br />

leret burd^§ ge|'e^, IraS tsu tfinn ift, unb burc^ bie luifiigung, \m manfj nemcn<br />

>o foH.- S^Q§ nkr hü^ nctne tcftament furnenitid) (vnnugclion gcnent Inirtt für<br />

anbern bud^cni, gefd)icl)t barumb, bn» c3 nacf) (ftjviftuy Ijuhinfft^ gefd^vicben<br />

ift, lüilc^er bie gottlid^e ^ufagung erfüllet, bracht unb öffentlich burd) munblic^<br />

prebigt QUpveI)ttet I)att, IniMjc Iniüor Oorporgeu Ivax l)nii bcr fffjrifft. 5)aruml3<br />

Uc\)h bu Quff bicfjer untcrfd)ei)b, unb tintdjerlcl) 6ud} bt)r furfompt, e§ fcl)<br />

1 aüt obber nelu teftament, ba-3 lief; mit foldiem uutcrfc5cl)bt, bog bu auff=<br />

tncrdift, Ino tjufagunge finb, ba ift baSfelti 6ud) el)n @unngcIion'6ud), >uo<br />

gepott ftelicn, ba ift§ eljn gcfe^bud^. 9Bel)I aber l)m neluen teftament bie<br />

^ufagung mit fjauffcn ftet)en, unb !)m aEtcu bie gefclj mit t)auffen, nennet<br />

man et)n^ Guangelion, ba§ anbcr gefepuc^.<br />

2" [*r. iUtj] 5hi !omen tintr toibber auff ben tcrt: '^m armen loirt ba'3'W,itirMi.5<br />

6uangeIion prebigt; oufj obgefagtcm iftS nu Iel)d)tlid} ,5nliorftcf)cn, bay unter<br />

aUcn toerden (5t)rifti fel)n grofferS ift, benu ba§ ben armen ba5 Suangelion<br />

prcbigt lüiit, bietoel)! e§ nit anbers benu f50 Inel iftgcfagt: Ten armen Unrt<br />

tiorfunbigt gott(id}e tjufaguug aller gnabcn unb troft Dun C^f^riflo unb burdj<br />

-5 (S^rifto angeboten unb furgelegt, ba§, tvn ha gletubt, bem foHen alte funb<br />

öorgeben, ba?^ gefei^ erfuffet, baS getoiffen ertoft, unb enblii"^ cluig» leben gc=<br />

fdjendt feljn; tnaä mod;t etjn arm, elenb f)ert;, unb betummert gctniffeu, fro=<br />

Hemers lioren"? Söie funb eljn ^ertj trotziger unb mutiger tuerben, benu Don<br />

foldjen troftlit^en reljd^en tnortten unb liufagungen? Sunb, tobt, Tjetl, loelt<br />

M unb teuffei, unb aUiB ubcl ift üoradit, toenn cl)n arm lierli foldjcn troft gott=<br />

lidjer ijufagung empfel)et unb gletobt. 33(tnben fcljcnb mai^cn, unb tobten W'itiii.i 1,5<br />

aufftoeden, ift gat eljn fd)led)t§ btng* gegen bem ©uaugclio ben armen t)or=<br />

lunbiget; brumb fe^t crß ^uletjt, al§ ba§ aller groffift unb befteS unter bifjen<br />

«<br />

tüerden.<br />

?lber ba§ ift liujnerden, ba§ er fpri($t, baS ©uongelion tüirt nidjt prebiget i''"ui) 11.5<br />

benn at(el)n ben armen, bamit er on t.iiüel)ffel luill, eS fei) elin prcbigt nur<br />

für bie armen, benn eS ift l)^e ber ganzen loettt prebigt, unb ^JJarci. ült. fpridjt<br />

14 iuäjex futfomcn /.«'* 2/ ift Zu'* •J4iL>5 butd) ßljtiftum /.«" 'Hj-'i-'i «or=<br />

lunbiflct] 3U Bcvfünbigcn Au'* (ju »cttunbigEl £»') S7 ult] Hl /.u'*<br />

') B: omnia conclusa sunt in Christo. ') B: ubi id aceipere oporteat. ') B:<br />

post Christi adventuni. *) B: leve est.


160 aböentäpoftitte <strong>1522</strong>.<br />

Wart 16, 15 er: ©e'^et ii\)\\ tinn alle Uieüt, unb prebigt ha§ ©uangelton aüev cveaturn.<br />

i'iatih.s, sSjo ftub biße Qtmen gctniBlic^ iücf)t bic bettlet unb (ei)plidf}en armen, Bonbern<br />

bie gel)ft armen, ba§ finb: bie nidjt bcgeren, nod^ Iiebf)aben bie guttcr, \a öiel<br />

mel)r, bic lurfdjtagcne, arme f)er§en, bie burd) quäl l)t)rer gertiijen i\aä) t)ulff<br />

unb troft ^o faft tiorlangen unb fic^ fef^nen, ba§ fie toibber ^eljtlid^ gut no(^ &<br />

efjrc Begeren; i)'^n ift mit nicf)ten ge'()oIffen, benn ioo fie nur el)nen gnebigcn<br />

got fiafien mod)ten.' S^a ift rc(^t geiiftlic^ armut, haB finb fie, ben joldje<br />

prcbigt eben ift unb tjnß ]^er|; fd^mcdt, ben ift§, al§ ob fie au^ bcr ^eHe unb<br />

Oom tobt erloBct lüere'n.- Sarumb, ob bao Suangclion tool Hon attcr toeHt<br />

gel)oret h)irt, ßo loirt» boc^ nicfit angenommen, bcnn alleljne üou foldjen armen, lo<br />

Ubir haS\ %o Icft fic^» auc^ pvebigen unb üovtunbigen für aüer loellt, toie e§<br />

fei) et)n prebigt nur für bie armen, unnb Cy muge !el)n rel)djcr faffen, feonbern<br />

toer e§ faffen looUe, ber muffe ^Woox arm Incrben.^ @(et)d) luie Gbriftu»<br />

waiit).ii„i?,5Ratt. 9. fpric^t: @r fei) nic^t fomen ju beruffcn benn nur bie Bunker, feo ^^<br />

boc^ aüer toelt rieff. 2lber fet)n ruff toax ber artt, bo§ er nur tion funbern is<br />

mod^t angenommen Inerben, unnb foütcn oHc funber toerben bie er berieff;<br />

ba§ tuolten fie nic^t tbun.* '^iBo aud^ folten fie a'ilt arm locrben, bie ba§<br />

©uangelion I)oreten, auff ba§ fie be§ fe^ig iDurben, aber fie iDoüten nic^t,<br />

brumb ift-S aüetin bei) ben armen blieben.^ ?llBo audf) loirtt für aller Inelt<br />

gotiö gnaben prebigt ben bemutigen, auff ba§ fie oÜe bemutig louvben, aber ^u<br />

fie tooUten nid^t.<br />

Sjo fibeftu nu, loer bie grofftcn feljnb be§ (Suangelion finb, ncmlic^ bie<br />

loerd^etiligen ^ bic fid; üormeffen, toie broben '^ gefagt ift, bcnn mit benfclbigcn<br />

tan ha^ Guangclion gar nid)t etjni^ fet)n *, fie looHen rel)c^ üon locrden fcl)n,<br />

feo toil ba§ (äuangclion, fie foQen arm fel)n, feo<br />

)üel)i$en fie nic^t, fjo fan hav ss<br />

©uangclion nic^t loelic^cn, eS ift gotti? unOorgendtic^ tuort. Sjo lauffen fie<br />

»inttii.iii,4M!i°"fff^"'^"^'^'^ ""^ ftoffen fid)^ loie 6{)riftU'5 fagt 5JJatt. 22: 2ßcr auff biegen<br />

ftei)n fettet, ber tüirt Ijubred^en, ouff lüild)en er aber fettet, ben tnitt er |u=<br />

ftoffen ^u pultjcr. Sßibberumb fie lun'bamiien ha^i Gniangclion für lirtl)um<br />

unb felierel), unb get)et, tnie mi)r fetjcn teglid;, unb oon anfang ber Inettt er= so<br />

6 nid^ten] ni^t Lu'^ 12 gonbetn fehlt 0* ir, riifi] ruffcn Lu'* ni wivtt] warb<br />

Lu** 20 auff fehlt Lu'* 26 nid^t] aud^ nidtjt G*<br />

Lu*'-. 6 niä)it 21 lootltcn] loofleu 2S ^üixeäjen] iin\äieüen 28120 |uftoffcn tju<br />

))u(Bcr] jumalmen<br />

') B: nihil aliud cupientes vel quaerentes quam si possent propitium habere<br />

deuiii. ') B: quam [praedicationera] ubi audiunt, transferri sibi videntur ex inferno<br />

in caelum. ') Schon die glossa interlin-earis erläutert: pauperes spiritu vel operibus<br />

intus illuminantur, ut in praedicatione nulla distantia sit inter pauperes et divites.<br />

*) B: id nolebant pharisei et hodie nolunt. ') B: solis pauculis, qui vere se deiiciunt,<br />

exaltationera domini percepturis. •) B: hypocritae, operum illi simulatores. ') Ff/'-<br />

S. 155 ff. •) B: cum iis enim evangelio nullo pacto potest couvenire. ") B: quo<br />

fit, ut collidant se et confringantur illi.<br />


eoangelium am 3. 9lbtient3|oniitng. ÜKattl). 11, 2— 10. IGl<br />

gangen, baä ^tuiffd^en bem 6uangcIio unub ben ftiercff)et)ligen tcljn fribe, !el)n<br />

gnabe, fcljne fiine ' ift, aber barunter - muf§ firf) G^riftuS lafjen crenljigcn,<br />

benn er unb bie fcl}nen muffen ficf) fteden l)nn biße tlenime, üUnffdjcn ba§<br />

6uangeIion unnb bie toerdf '\ unb loirt alfjo Imbrudt unnb Immalct, luic bcr<br />

s h)cl)^e toiffd^en fceljben nuilftelincn, ber unter fteljn * ift ba§ [tiüe, friblid), unb<br />

unficlucglic^ Guangelion, bcr ubir ftelin"' bie toercE unb l)^re mel}fter*, bie<br />

toben unb Iputen.<br />

Wit bifeem allem begegnet er mcdjtigltd) ijl^rem f(ci)fr(;lid}cn unb i)rbifd)eu<br />

jl)nn, ben fic öon 6t]riftuä Ijufunfft l^atten; fie bodjten, iiab ber groffe fonig,<br />

10 baöon ^olianneg fjo f)0($ prebigt, ci fcl) nit toirbig fel)ne fd)U(^ auffljulofscn, ii(IItr."vV<br />

tuurbe mit folc^er pradjt cl)nr)crfarcn, bo-5 atlcy eljttet goüt unb foftIid)c lüer "''''<br />

fel)n lüurbe, unb glei)d; bie gaffen mit perlen unnb fcljben pftaftert fetjn muften;<br />

ba fie nu ij^re äugen |o t)od) trugen unb auff foldjc l)rad)t toarttcn, rcl)ffet<br />

fie 6l)riftu3 crni)bber, unb tjctt ij^n für blinben, lamen, talubcn, tobten,<br />

15 ftummen, armen, unb nur allc§, lüa§ folc^er prad)t auffS aller eufferft luibber<br />

ift, unb [351. a>4] left fic^ finben l)nn fold^er geftalt, bariinnen niemanbt fud^te<br />

el)n fpitalfned^t ', fd^tocligc clincn fold^en fonig, be-S bcr grof^c mau ^^o'^anneSiuiilvt.'i.'J<br />

nic^t rtirbig ift, and) fcljnc fd}ud) auffljulofecn. ?n§ folt er nu tui l)f)n fagcn:<br />

laft faren clor ^od) gefielt, fcf)et nid}t on mcl)u pcrfon unb gcftatlt, feoubcrn<br />

so bie Inercf, bie id) t[)u. SöcUIid^ f)crrn, bielnelit fic mit gchjalt f)irfdjen, muffen<br />

fie xtt}ä)c, ijoijc, gefunbc, ftardc, !lugc, gcfci^idtc (cutt umb fid^ I)aben, mit ben<br />

muffen fic umbge^öen, bcburffen l)^r auc§ luoü, benn ou foldje Icutt fan l)'^r<br />

rct)c^ nic^t beftcf)cn, barumb funben fic ber Hinben, lamen, tatubcn, ftummen,<br />

tobten, auBfe|igcn unb armen gar uid^tö gcloartten. ^ilbei mcl)n rel)d), loel)tt<br />

25 ba§ nid^t nu| Don anbetn fud)t, f]onbern nur nulj gibt, unb i)n t}l)m felber<br />

gnug Ijatt unb uiemant§ barff, barumb lan \ä) nit umb mid) lel)ben, bie fc^on<br />

gnug Ijaficn, gcfunb, rciid), ftard, rei)n, lebenb, frum unb alierbinge gefdjidt<br />

finb, benn fold^en bt)n i^ !ei)n nuli, fie funben nidjtä Don ml)r Ijaben, ia fie<br />

iDcrcn ml)r elni fd;aube. Siclrieljl e§ bafur angefef)en luurbc, id) burfft ti\)t*<br />

30 unb I)ette genieß t)on l)l)n", tnie bie toclltfjerrn '" öon l)f)rcn untcrt{)an l^aben;<br />

barumb muß id) mic^ anberS fteUcu, unb t^u ben mid) fällten, bie mel)n ge=<br />

nicffen fonben^', mufe mit blinben, laljmcn, ftummen unb aücrlet) gebred)lic§en<br />

umbge^en; ba§ fobbert bie art unb natur mciincS rcljc^-:, barumb aud) mid)<br />

alfeo mu^ Ijalten, ha§ fotc^ Icutt umb mid; fci)n funben.<br />

6 o6cr ftein Ltc^* 9 bockten Lu'* 13 Wortetcn /.k'* IT be§] ba§ G* -28 tuiibcn)<br />

tonnen /.u'* so auch Z. 3J 31 unb midfi ^u bcncn IjoUten Lu^* 33 id^ ouii^ a*<br />

•) B: nulla reconciliatio. -) B: interea. ') B: eo quod ipsum cum sui.s<br />

necesse sit se inter evangelion et opera inedios ponere. *) B: inferior hie, quae<br />

immota stat. ') B: superior, quae continuo circumagitur. •) B: praedi-jiitores.<br />

') B: ministruin nosodochii. ') ß; quod existimari possit, nie ipsis indigere. ') B:<br />

aut commodi aliquid ab eis accipere. '") B: principes saeculi huius. ") B: qui<br />

iuvari a me possunt.<br />

Sut^ctä aCcrte. .\, 1 n H


TOiutii. u fi<br />

162 mtientlpoftiae 1523.<br />

Sorauff folget nu ret^t ba3 luortt: cclig tft, ber fid^ nic^t crgcit an<br />

m\)x; toaxumh ba§? barumb, ba§ bie |lDet) |o gar \m\)t öon ct)nanbef fd^el)=<br />

nctcn, 6{)riftu§ Oorocfitücf) gepcrbc, imb boä ficrlidjc tifugniß oo^ianntS. bie<br />

pvtX] üormodjt bie natur nicfjt jufammcn rei)incn. 5Ju ftunb bie gan| fdjrifft<br />

aiiff 6{)rtftiim ', unb tuar fcrlicf), iet)n ^u feiilcn -, ßo tpvac^ bie natur': foüt<br />

bißer ber ßtjrift felin, baüon alle ftf)rifft l'agct ? Sollt ber feljn, be§ oofjanney<br />

fic^ nit ttirbig bundt bie fi^iicf) auffljuIoBen, ^o id] i)l)n !aum tuirbig ad)te,<br />

ba§ er mctjne jdjuc^ tinfic^en iolt? bariimö ift-3 tuarlid^ alfeo, baS grojfe gnabc<br />

ift, fiel on 6l)rifto nit ergern, unb ift I)ie !el)n rabt noi^ f)ulffc mel^r, benn<br />

ba§ man auff bie locrd lcf)c, unb tjalte bie gegen bie fi^rifft, fonft ift» nit<br />

muglic^ lui tneren bcm crgernif^e, bie form, bie geftalt, bie geperbcu, fiub Iju<br />

nl)bbrig unnb aü^u üorci^tlid^.<br />

,^i(. tnerct aber, ba§ lilüeDcrlel) ergeruiü ift: Gtjn ergernifj ber lere unb<br />

eljn ergernif; be§ leben», bie pvo crgcrniB finb lool tju mcrcten. Tic crgerniB<br />

ber lere ift, loenn man anbei» glclrSt, leret, ober f)eßt üon 61)rifto, benn Im<br />

gletiV&en, l',u leren, unb lui l)alUen ift; ol» ^ie bie ^iubcn, fjiclten unnb lereten<br />

tion ßfirifto anbei», benn er tuar, tiorfal)en fid) feijn cljnc» loeltUrfien !onig».<br />

9]on bi^er eigerni§ Ijanbellt bie fd)rifft am mel)ften, luildje au($ 6'()riftu» unb<br />

''f^aulu» an^et)tt f)anbcEn unb fonft !el)ner fd)ier gebenden. Unb ba» merdc<br />

luol, hüv Csfjriftu» unb $quIu» liou foldjer ergernifj lebcn. SJirfit umbfonft<br />

üormane ic^ bic^ be» Int mercten. Tenn unter be» 'i'apft» leginicnt ift bife<br />

ergcrnife ganti unb gar gcfc^lol)gen, unnb luiffcn il^t lüibber pfaffen nod) mund)<br />

Oon ergerniü tiu fagen, bciin tua» offcntlid) funbe unb böge» leben ift, lüildj»<br />

bie fd;rifft nid)t ergernig Ijcijft, ^onbern fie beulten unb tjlinngen haS luort<br />

bal)l)n. SBibberumb ba§ gantj toefeen, bo» fie füren, al§ für ba§ befte, unb<br />

alle i)l)re lere, ba mit fie Oormelnien ber irettt tjclffen, adjtcu fie nidjt ergernife.<br />

Üonbern eijttel bcffcrung, fjo e» bod; eijttcl gifftige crgernifBe finb, bcrgleijdjen<br />

unter ber gönnen nie geluc^eu finb; benn fie leren ba» üold, bie mefjj für<br />

eijn opffcr unb gutt Inercf fjallten, item burrf) locrc! frum Uiciben, funb buffen<br />

unb feiig »oerbcn, toild)» alleS ift nidjt onbcr», benn (^Ijriftum furliiciffen<br />

unnb ben glatoben Hortilgen. 'Jüfjo ift iljt bie lueHt hoH ergernifj bi^ an ben<br />

l)l)mel, ha^ e» fd;redlid} ift Im benden: benn itit \uä)t nienuint (Jl)iiftum l)m<br />

armut, blinbl)cl)t, tob jc, ^onbern er iDiK alle» burc^ eDn anbcrnn lucg gen<br />

l^ijmetl*, unnb muffcnn bodj feljlen.<br />

21 iä) big ju inercEen Tai'* he^d.) fehlt O—Lu^ 2


güaitgeliiim am 3. 3Iböent«}onntag. OTattf). 11, 2— 10. 163<br />

S)tc ergerniß be§ Ie6cn§ ift, tueiin eiincr Don bem onberu cl)ii offentlid)<br />

bofe tücrcf [i^ct unb lernet. 9lber bQ>3 ergeviüB ift iinmugnt^ liii mel)bcn,<br />

flintemol \v\)x imifien unter ben 6o§cn Icficn, unb ift aiidf; nicfjt fjo fcriid),<br />

benu ein iglicfjer crtennet, bnä e-3 bo^c ift, unb luirt nicfjt Dorfurt, fjonberit<br />

folget muttloilliglic^ bem crfanbtcu bofjen, ba ift Iei)n gleljffen uod} )c^el)n.'<br />

?l6er ificne§ ergcruif; ift ber aller fcfionift gottiSbienft, bic feljnften lücrdf, ba§<br />

erbarft leben, ba-3 ber öoruunfjt uunuiglicf) ift Iju tobbcln obber l3urfennen,<br />

Qllel)n ber glalnbe erfennct burd) ben get)ft, ba§ e§ falfcf) ift; für bem ergernifj<br />

Innrnet ß()riftn§ ha er \m.Xi\ fpric^t 'JJtatt. 18: Sßer eljnen auf; bißen gcringften "Mtiii.is.e<br />

ergert, ber an micfi glelobt, bem Incre eä beffer, eljn mulftel)u an feljuen i]a\%<br />

gebengt, unb l)un^ mcer gefeudt, ba e3 am tieffiften ift. Sarnmb fdjalu brauff:<br />

luer btir Cbriftum nic^t prebigt, obber prebigt i)l)n aubera, benn ber mit blinben,<br />

lamcn, tobten, armen umbget)ct, Inic bifj Suangelion tuel)fict, ben flend) aly<br />

ben teuffeil felb-S, benn ber Icret bid) unfelig Inerben unb an t^brifto bid)<br />

ergernn, loie iijt ^ap\t, mund) unb ()ol)en fc^ulen tt)un, tuitdjer Ineßen aül3u=<br />

mal Bo gar crgcrnife ift, Hon ber fdjeljttel bifj auff bie berf]eu, üon ber bnntt<br />

bif; l)n ba§ marrf, ba-i ber fdjnee taum f]o gar eljttel Imiffer ift, unb tan aud)<br />

nid^t bcfteben on el)ttel ergernifj, fl)ntemal ergerntB l)f)r natur unb felb loefeen<br />

ift. Sarumb SBapft, Hofter, Tjoben fdjulen reformiern luollen, unb bod; l)nn<br />

l)l)i'em h.iefjen erbauten-, ba3 ift eben fjo biel, alu baö loaffcr aufj bem fdjnce<br />

bruden unb ben fd;nee bod) crbalten.'' 2Ba§ ober fei) 6l)riftnm prcbigen, unter<br />

ben blinben unb armen. Inollen lt)t)r am enb be'3 tejts fetjcn. folget.<br />

Sa bic t)l)ngiengen, ficng ^befuä an Iju rebcn oou 3ol)aime§ lurmottii. u,?-!»<br />

ber fd)are: SLBaS feljtt X)i}X. bljnniifjgnngcn Iju febcn? el)n rl)or, ba-3<br />

ber luinb i)t)n unb ber inebb^ 9lber lua^ fet)tt i)l)r bi)nai'^!lf"9cn<br />

^u fe^en? el)nen menfd^en mit lüeljd^eu flel)bcrn beftel)bt'? 5lber<br />

loa§ fet)tt ^'^r Ij^nnaufegangen tut fel)en^ ct)nen Propheten, ia, id)<br />

fage eud), ber ba mebr ift hcnn eljn propbct.<br />

S)ieh3el)l 6[)riftua ^ot)annem alßo lobt, ha-j er nidjt fei) ein rl)ür, nod) "'fUDii,'-»<br />

h)ei)c^ be!lei)bt, unb mcbr benn el)n propt^ct, gibt er gungfam unter bifjen bor=<br />

blumeten toortteit* ljuOorftet)cn, ba§ bic fdjarcn finb ber mel)nung getoefeeu,<br />

2 boi] bie ö* 3 ben] bem /,«'* tctien fein Im"' U untetig] unfinnig 6'* lü t)o()e<br />

/.!«'* Jr Dn] an iu'* ttiüA fehlt Ü* /» tjolje /-«'* -'^ \a\


164 9lböent§poftinc <strong>1522</strong>.<br />

3[of)anncn für el)n xijox, toet)(^ beHel)bet unb el)nen Vi'opfjeten 311 t)Qlteii.<br />

SarumB muffen »l^r fe^eit, toaS er bamit inei)ne, unb tooruiitb er folct) l)t)re<br />

meljnung ftrafft unnb borlntrfft. ßä ift gnugiam gefagt \ bai 3of)QnnC'3 C?f)riftum<br />

foüt |eugen-, auff ha§ fie uic^t fid) au (5^riftu§ bemutiger jufunfft ergcrtcn.<br />

S)tehiel)I nu bie madfit baran lag, ba§ fie ^o^nunes ^eugnt^ auffnc^men unb<br />

C^rtftum er!ennctcn, lobet er 3oI}annem |um erftcn Don ber kftcnbid'el)t, trifft<br />

bamit l)t)r unbcftcnbige mel)nung, baburcf) fie 3ot)anney |eugniß uiÄt gletublcn,<br />

aU folt er fagcu: t)^r ^abt ^o^anncu |eugnif3 öon ml)r gclioret. 51u<br />

i^afftet ti^ix ni(^t brau, ergert eud) an ml)r, unb elür l)erl.; fcret nocf) t)l)nn<br />

anaiii). ii,;unnb t)cr^ Inarttct auff etincn anbcrn, beun auff mic^, tuiffct bod) nid)t Uiildjer,<br />

5ücnn obber tno, unub ift alBo elur f)cr^ »nie cl)n rl)or, ba§ ber luiub l)l)n unb<br />

[)er tnebb, ^abt md)t§ getuifp, inoU ia ettlnaS anber§ benn t)on mt)r '^oren.<br />

5)'cel)net l){)r nu, ba§ 3o^)fnne§ fel)n |cugniB aud) at^o foHc tiou ml)r luenbcn,<br />

glet)(^ elurcn gebancEcn l)nn bcu Unnb fd)lal)en, fagcu bou eljnem oubern, ben<br />

tl^x gerne ^oret?* ^liäjt al^o; 3ol)anne§ toandt nidjt, fel)n ^eugnife aud)<br />

nic^t, er folget nidit ch:)rcm luanrfenbeu loatju, ßonbern t)l)x muft elur tuancEen<br />

an fel)u ^eugni^ t)afftcu, unb alfeo auff mt)r bleiben, nad) feljuem anbern<br />

beucfen.<br />

3um auber mal lobt er t)f)n Hon ber f)ertitfel)tt ber flel)ber; al^o folt er<br />

fageu: öiÜeljdjt mod;t l)I)r l)I)m glelnben, boo id}§ bljn nad) ber perfon, aber<br />

l)t)r marttet, er foßc anbcrS üon ml)r fageu, ba^ ha Inelid) fei) unb l)l)r gerne<br />

^oret. 6'3 ift eud) I)art unb fc^atff, baS id) fio arm unb üoradjt !ome, Ij'^r<br />

luoflt, lä) foü mit prangen unnb tornieren crel)ubred)cu. 3Benn ha^ ^i|Of)anne§<br />

üon ml)r faget, f;o Kierc er aud) nidjt fjo raudj unnb t)artt. 3lber bendt bc»<br />

nur ni(^t '; mer oon ml)r prebigen foU, ber mu§ nid;t anbcr» prebigeu, benn<br />

mie ^\oI)anue§ t()ut, e§ luirt nidjt brau^, fcl)n auber form unb geperbe furo<br />

«uiiutii. ii.sid). 2)ie aber auberS leren, bie fd)mel)d)lcn unb fiub l)nn ber !onige bcufeer,<br />

nitt l)nn ber ionften, fie fiub rel)C^ unb für ben leuttcn angefeljen; ba§ finb<br />

menfdjenleren, bie lion fid) felbö, uidjt lion mpr leren.''<br />

!ui(itti).n,9 ^nm brittcu lobt er t)t)n üon ber tuirbidcljt fcl)n& ampty, ba§ er nid)t<br />

aEetju itjn propl)et fei), fjoi'bern mef)r benn el)u Prophet, aU folt er fagen:<br />

rt 6cffcnbiäel)t] dcftcnbigc mcljiiuiig (.'- Im' ajT trifft Ins nicljmmg /(/(/( U—l.u^ (Sprun/j<br />

ro?i üeficnb- ou/ iinticftcnb— ) 70 twitc^er) reil^cn 'V Lu'^ /J djitciii] riiien .1 ;.'' an=<br />

bctii d" otfio] oI§ '.' 21 nnberft Zu'* 2J ciid^] oiicf) /:»."* i'.S foll) fott C<br />

•J6 nichts Lu'* 2K anflcie^cn] gefeiten Jm'* 29 Uxc (1.) /.n"<br />

') Vg}. S. 161 ff.<br />

^) ß; loanuis officium fuisse, Christo lerre testinioniiini. ') B:<br />

interiui huc et ilhic cor vostriim nutat. •) li: existimatis autem ideo et loaiuiem<br />

^suum de tue calculum reducturum et de alio quopiani, qui vestrae stnUae opinioni<br />

magis respondeat, vobis aiinunciatunim ') B: sed mittite haue cogitationeni.<br />

») B setzt hinzu: humanis commentis, qiiae carni blanda, cui niliil aeque durum et<br />

asperum atque verbuni dei ajiparet, velut moUibus atque pretiosis vestibus sese vendi-<br />

tantes, imo instabiles aniiiias caupouantes.


(Suaiigelium om 3. aböentäfonntag. aJiatt^. 11, 2— 10. 165<br />

elor fitegenbe, lüeOenbc gebandEcn l^oHten l)I)n für cl)nen prop^jeten, unb für<br />

bcn, bet öon ß^rifto |iulnnfftig fagc, lüic bie aubern prop'^etcn t^an ^oBen,<br />

bamit t)^r abcrtiial clor ^er^ für ml)r u6irftrc(ft l)n cl)n anber Ijeljt ', bart)n<br />

t)^r (£^rtftii§ iDorttet, lauttä be§ liCugniB 3o^anni§, ha§ t)iix mid) ia nic^t<br />

5 onnel^inct. 2tber id^ fage ciirf): etnr gcboncfenn ftnb falfd^, beim gleljrf) Icic er »(utii). n.?<br />

Inerct, ba» Ij^r iiitt fet)tt cl)n loeknb xi)Ot unb auff eljn anber perfon loarttet<br />

benn mic^, auä) nit ^uteffet, ba§ l)()r an inljr el)ner anbern geperbc luorttet^<br />

benn [231. Xijj meiner, alfeo aiiä) locret er, baä t)f)r auff fel)nn anbcrc |et}tt<br />

ttjarttet, |onbern fcljn IjeugniB trifft bi^e perfon, biße geperben unnb bißc |iet)tt,<br />

10 begegnet elorcn fdilupffcrigen gebancEen auff allen ortten, unb btnbet cudj feftc<br />

an mii^. 2BoIIt Ifyx nu l)I)ni recE)t tl)un, ßo muft Ijijx \i)ki)t - feljnem ljeugni§<br />

folgenn unb gleloben, bag biß bie perfon, bie geperben, bie |c^tt fe^, bie tjijx<br />

foKt ann^emen, unnb farcn laffenn elrren toa^n unb ba§ luartten auff eljn<br />

anber perfon, geperben unb |ei)tt. Senn e§ ift befd^loffen, ba§ er fel)n lueöeub<br />

15 rl^or, fet)nn h)ei)d^er tlc^ber man, unnb ^uöoran !el)n propfjet ift öon tunff=<br />

tigen ^etjtten, feonbcrn etjn bott oon fcgenlnerttigcn bingen. 5Jic^t toirtt er<br />

fd)rctiben h)ie bie anbern propljeten, fjonbern er ^eljgett unnb funbiget munb=<br />

lid^, ben atte prop^eten befc^rieben ^aben, loie folget.<br />

©ifier ift», bon bem gcfc^rieben ift: Si'^e ha, iä) fenbe ntetjneniKoitg.n.jo<br />

20 6ngel für beijnem angefic^t, ber beret)tten foll be^nen lueg für bt)r.<br />

Sßaä ift i)a^ gefagt? benn fe" biet: l)|r burfft nit löartten auff el)n anbernn,<br />

aud) nit^t auff me^n anber geperbe, auc^ ni(i)t ouff eljn anber ^el)tt. §ie bl)n<br />

ic^ fegenlüertig, öon bem ^o^joi^ne» rebet, benn er ift nid)t el)n propI)et, Bon=<br />

bernn el}n böte, unb nic^t aUet)n et)n böte, ber gefanb icerbe Oon bem I)errn,<br />

2.-, ber ba^el)m bleijbe, ßonbernn ber für bem angefleht fel)nc» l)ernnn fompt unb<br />

bringt ben ^errn nüt fic^, has e» eljnc ijeljtt ift, hts boten unnb beü ^errn.''<br />

3Bo i)[)r nu t)ijn nic^t für foli^en boten auffnemet, ^onbern el)n propl)eten<br />

auB l)^m inoc^t, ber aEe^n oortunbigt bes tjerrn ^utunfft, loie bie onbern<br />

propt)eten t^an ^aben, ßo fei)It t)t)r mcijn *, unb bißer fdjrifft unnb aüer binge.<br />

30 ^ie fef)en lt)l)r, ha5 (£()riftuä am meijften barob (janbelt, bas fie ^ofpnnem<br />

für el)nen boten unb nidjt für el)nen proptjeten Ijalten, benn barauff furct er<br />

fd^rifft unb ben fprui^ ^JJtalac^ie. :5-, loilc^S er auff bie anbern ^toet) ftuct, bie .k,,!. 3,1<br />

perfon unb geperb, nidit tt)ntt; benn ha§ ift nodj [)eutig§ tog» ber ^u^^en<br />

^rttjum, ha^ fie e^ner anbern ^el)tt loartteu, unb Ino fie ba^umal fetten<br />

3 fm m^i: fehlt 0* 9 bifee (2.)] biejtt Au'* 10 jd^üpffetigcn /-«**<br />

f id^lüpfferigen<br />

Lu') löjie funfftiBenJ jutunfftigen Lu'* 17 Bettünbiflet //u'* lU %trm. bicjct (r"<br />

ifi] fte^et Xu'* = Ü. ba fehlt G* = Ü. 24 ber] bet bo ö*<br />

') B: quo pacto iterum a me incertura ac instabilem vestrum animum in futurum<br />

tempus porrigitis. '-) = schlicht, einfach. ') B: ut idem sit tempus nuncii et<br />

domini, quem anuunciat. *) B: excidetis a nie.


166 ülbbentlpoftiHe <strong>1522</strong>.<br />

glclübt, ba§ bic |el)tt ha lucre, unnb 3of)nnncm lüjtcit cl)iicit boten iiiib iüd)t<br />

ci)n pvopf)ctcti fet]n, feo iucvc leiidjUid) bn fnif) juraten gclncljcn, bcr pcvfon<br />

uub bei" gepcvbc I)Ql6cn, fl)ntemal fie miiftcn Ijulc^t bie perfou unb gcpcrbeu<br />

nnncf)mcn, auffS aller lüenigft nacf) ber tiorlaiifieii l!cl)tt, lljntcmni fcljn oiibev<br />

^elitt icl)n joüt, beult bic tage ,3ot)annc§, be-5 boten nniib iDcgfertigcn fel)nc-o<br />

l]cvrn. 5iu fie aber bie |cl)t iaxcn laljen unb auff ci)ue anber üeljtt fe()en,<br />

ifty Diel luentger niuglid), ba§ man fie mit ber pcrfon nnb gepcrben IjoÜte,<br />

•iimiu- u,;f]onbcrn blcijbcn rf^or unb liicl)d)iucf|tig, ]]o tauge fie ,3o1)'TI"C'" fi'i-' cl)n<br />

prop[)eten unb nidjt für ct)uen bottcn fjottten.<br />

Sßl)r muffen bcr fdjrifft gcUioncu, ba-S l'lngclu«, luilrf)S ttii)r eljn (Sngel<br />

^eljffcn, ift et)gentltd} feo Diel gefagt, al§ el]n böte \ nid)t cljn tiotelcufjer, bcr<br />

brieffe tregt, fjonbern ber gefaub lüirt muublid) ^u iDcrben bic bottfd)afft.<br />

"ill^o ift bißer nnmc Dun ber fdjrifft gemel)u atleu gottiC'botcu, ijnn l)l)nui<br />

unb erben, d fctjcn bie l)eliligen eugel ijm t)t)mel obber propl)etcu ober ^ilpoftet<br />

üKai. 2, 7 auff erbenn. S)enu alßo fprid)t 5Jlalac^. 2. Don bem prieftcrampt : Sie tippen<br />

beö priefters betoaren bie crfentniB, unb auB fcl)ncm muub foll man fudjen<br />

ba§ gcfeti gotti§, benner ift elju eugel be§ t)errcn ber fd;preu'^ unb .s^aggei. 1:<br />

i-oflii i.iaßu fprad) Apaggeus bcr engcl bca tjerrn unter ben engcln be-? Ijcrrn.'' ^tem<br />

üur ;, 52 ßu. y : 3iWu'3 fanbte engcl für fcl)nem angefid)t ijnn ba§ borff ber ©amariter.<br />

5ll|o fiub e§ alle gottiäengel, unb Uierbboten, bie fel)n »Dort Dorlunbigcn.<br />

S)at)cr aud) ßuangelion tompt, bog el)u gutte botfd)afft Ijetjfft.-* S)ie I)l)m=<br />

lifdjen gcl)flcr aber t)cl)ffeu fjonbcrlid) eugel, bay fie bie l)ol)iften nnb ebliftcn<br />

boten gottiä finb.<br />

^^llßo ift ^üfjQuncy and) el)u enget obbcr munbliotc, ober nidjt aUel)u ci)u<br />

foldjer böte, fonbern bcr and; ben iDeg bereistet für bem angefid;t be» l)crrn,<br />

alfeo, baä l)l)ut ber l)err felbä auff beut fuf; uadjlompt, iDilc^ä tepn pvopl]et<br />

i)^e ttjan Ijatt; barumb ift er mct)r benu eljn propl)et, nemlid) cpn enget ober<br />

böte unb furgcnger, haä lui fci)uer |el)tt mit l)l)m Ijngletjd; bcr t)crr alter<br />

propljetcn felbs tompt. Unb ba§ berel)tcn l)ei)fft l)ie ben tncg ^urid;ten, ba§<br />

aufj bem iDcge tf)an tucrbe, lüaö ben gang be« t)crrnnn [jljubcrnn mag, gleprl;<br />

3 bcr /chlt 0* imb gtpctbEit fehlt W '><br />

ci)iif) cDiicii .1 // botciilcufjcv /.ii'"*<br />

// prop^tcii A 17 idjotcn] tjccrjdöatcn Lu^* in ciincij ciinct (wcl^-) tt)iv boten «crbolmctjf^t<br />

Ijabcni /-«' bog] ein />«'*<br />

Im''*: ig cvfcntnißl lere 17 .tiaoflai chemo unten IN unter bis (jervnj ber bie l)ot=<br />

jc^offt bc§ .^errn f)ottc = Ü. lii engcl (ba§ ift boten) für jm t]iu in einen Wardt = Ü.<br />

') Vgl. Almiuler, Lexicon (rnnco-latinum : äyyc?.o; = nunciiis. =) Vulguta: labia<br />

enim sacerdotis custodient scientiani, et Icgom reqiiirent ex orn oius; quia augehis<br />

doniini exercitinim est. Jkbräischer Text: s^n r'NSS'n'ni ".si" ">' ^rr^D-a ^cp:'' niin"<br />

r^n'^iisc"; 'i": 'rEC'^s. ') Vuhjata: et dixit Aggaeus nuntius domini de nuntüs<br />

dotiiini. HüirüUdier Text: nin'' r^sxb^s rrrr^ "Sb": 'sn TpN". *) V


.'. t;ur!ennen<br />

guangclium am 3. 5!Ibt>entB|omitag. 3Kattt|. 11, 2— 10. 1(17<br />

Jtte anä) nocf; eijnß ^errn !nec^t fiiv beut niu-5e[id)t fe^nc§ f)errtt ^oUj, ftciju,<br />

Icutt, iinnb dkS WaS m lucgc ftunb, 6c)cl)tt ttjctt. Ma?- ift aber 6()i-ifto<br />

[Sl. Xiij] i)m locge gelegen, baä 3"of)anncy folt [)efel)tt tfjun^ on ijtuciiffct, üicl<br />

funb, öicl meljr aber bie guten locrdE ber fjoffertigen l)cl)ligen\ ha^ i[t: er foUt<br />

geben Dbcrman, ba» aller mcnjc^cn Icerdf iinb lüe§en funb unb Oor=<br />

terbcn, unnb 6f)riftuv gnabe bebiirfftig fei), äßcr bai iDctjfj unb erfennet<br />

grunblid^, ber ift Ijn l)t)m fclb gcbemutiget, unb Ijatt (^fjrifto beu locg fcljnw.utu. u.io<br />

^ubereljtt, baüon loljr l]m ne^ift luniftigen Suangclio looUcn loetjtter f)anbcEn.^<br />

3^t ift-j ljel)t, btf] ©uangelion auä) unä nn^ madjen.'<br />

10 2ßte n)i)r nu ijnn allen (Suangeliou scfagt l)abcn*, bo§ tü\)x bie |lüo lere<br />

l'oEen brouB nemen, ©lalüben unb lieben, obber gutte luerd empfat)cn unb<br />

erljel)gen, Sjo foEen m)x f)ie aurf) tl)un, ben glalübcn preijfjen unb bie liebe<br />

üben; ber glahjb empfeljet bie gutte toetd Gljrifti, bie liebe t[)utt guttc toercf<br />

bem ne^iften. ^um elften lüirt unfjer glalcbe bamit gcfterdEt unb gepefjcrt,<br />

n ha^ unß 6f)riftu-3 lotrtt furgepilbct i)nn jeijnen el)gen naturli^en loevdfen, bas<br />

er nur mit blinben, taluben, lat)nicn, au^fe^igcn, tobten unb armen umbget)et,<br />

baii ift, el)ttel liebe unb gutte, gegen alle hie burfftig unb elenb feljn, ba§<br />

enblid) (Jtjriftu» nic^t anberS, benn cljn troft unb t^uflud^t fei) aEer betrübten<br />

unb gcprcrf)lid)er gcloiffen. öie ift nu nobt ber glalube, ber auff biß ßuangclion<br />

2" balBC unb fidj brauff öorlaffc, tjlücljffell ia nictjt brau, ba§ (^'tiriftuä fei), loie<br />

l)^n biß 6uangelion furbilbet, unb t)alte aud^ nid^t auber§ tjon i)^m, Ia§ ijl^m<br />

auc^ nic^t» anberS bon ijl^m eljureben ', ßo ^^at er ijljn gctoiBlidj, loie er gletobt<br />

unb lüie bif3 6uangeliou öon l)[)m faget, benn loie bu glelDbift feo ^aftu.<br />

Unb feiig, ber fic^ ^ie niif)t an l)lim ergert!<br />

25 |)ie l^ut biet) nu für ergeruife mit aCem t)lel)fe; loer finb fie, bie bic^ l)ie<br />

ergern? oEe bieit)ene, bie bic^ leren luircEcn unb nit gletoben, bie bl)r 6l)riftum<br />

^u cljnem gefe^mai^er unb riditer machen, unb laffen bl)r l)^n nic^t bleljben<br />

eignen lauttern f)elffer unb trofter, bie bic^ engften mit lücriten für gott unb<br />

unb gegen got tju ^anbeEn, baburc^ beljnc funb buffen unb gnabe erlucrben/'<br />

30 S)Q§ finb bie leren be§ 23apft§, Pfaffen, muntren, t)o()en fii)ulen, bie mit ij^ren<br />

meffen unb gottiäbienft b^r ba^ maul oufffperren ', unb auff eignen anbern<br />

g^riftum bic^ füren, unb ne()men bi)r bifeen redjtfdjaffen ß^riftum. Senn<br />

3li öiel funb] bie junbc G* 8 julunfftigcn I.u'* y ju machen Lu'* 10 QUcn]<br />

onberti Im'* (äuangeltcn Xu" l> pte^gcn] fpc^gcit A 15 ba§] ba Lu^* 17 oüen<br />

£«•* fe^n] finb G* IS nic^t] nicf)t§ Lu"<br />

Lu^*: 10 Obenchriß: 2etc »om ©laubcn unb guten Werden.<br />

') B: bona opera hypocritarum falsa sanctimonia sua tumentiuni. ^) Vgl. unten<br />

die Predifit zum Evawjelium am 4. Adventssonntag. ') B: ut ex praesenti lectione pro<br />

nostra aedificatione quaedam admoneamus. *) Vgl. S. 22 und Unsre .Ausg. Bd. 10 'i, lt.<br />

') B: neque aliud sinat sibi de ip.so persuaderi. •) B: ut tu ipse deura demerearis,<br />

pro peccatis satisfacias et gratiam obtineas. ') B: hiantem te reddunt.<br />

u'f.iiti). ii,e


Iß8 SJbuentlpoflitle <strong>1522</strong>.<br />

toiltu rec^t glehjben unb ß^riftum loarljafftig evlnnflcn, Bo nmftu bie Wexd<br />

aße fallen laffen, batntt bu gegen gott unnb für gott tjanbelln toittt, e§ finb<br />

ct)ttcl ergcrntB, bie bid) öon Ü"f)iifto unb oon got fuicn, für gott gillt fetjn<br />

lücrd, benn (S^rtftue felb eljgcu Mmä, bie muftu taljcu für bic^ gegen gott<br />

t)anbeün, unb bu Iei)n onber luercf für l)l)m t^un, benn foI(^§ glntofienn, bas 5<br />

(Jf)riftu3 fel)ne Inert! für bic^ tl)u unnb fetie gegen gott, auff bas al^o bci)n<br />

glüU)bc lautter falei)b, nichts tl)uc, benn tjaEte ftiHe', laB i)t)in luoltljun unb<br />

empfa^e ß^riftu» InercE, unb laffe 6f)rtftu5 feljnc liebe an l)^m u6en. ®u<br />

muft Blinb, Iat)m, talnb, tobt, aufefel?ig unb arm fet)n, obber loirft bic^ an<br />

(Stjrifto crgerun. £aä ßuangcliou Icugt bi)r nii^t, ba» G^riftum nur unter 10<br />

jolc^cn burfftigen tefft fe^en unb »rolt^un. ®it)e, ba§ ^el)ft ß^riftum nd)t<br />

erfennen unb auffncmen, haä ^et)ft rec^t (Sfjriftltc^ gleltbcn; Inilrfie nu bur^<br />

i)t)rc tnercf ttiolten gnugt^un unnb frum inerbcn-, bie feiileu bifeea gegenlDer=<br />

tigen 6£)riftuä, unb luarten auff el)nen anbern, ober glelüben boi^, er foH<br />

fic 15<br />

anberi t^un, folle aller erft lommen unb i)l)re Wnd auff ncl)utcn '' unnb<br />

frum ric^tenn *, bie finb öorloren, Inie bie 3uben elriglid), ba tjilfft nidjtc- für.<br />

3um anbcrnnn teret er uu§, bie inerd xcä)i anlegen'^ unb t;et)gt un§,<br />

toilc^ä gutte inerd finb. 3ltle anbere »nercE außer bem glaloben follen inljr<br />

auff ben ne^iften richten, benn gott fobbert Oon uns fetin toercf an l)l)n |u<br />

t£)un, benn atleljn benn glaluben burd) (5i)riftum; baran l)att er gnug, bamit lo<br />

geben iD^r ijl^m feijne e^re al» bem, ber gnebig, barm'^erl^ig, lüctjß, gutt, n)ar=<br />

tjafftig ift unb be§glel)(^en. 3^arnarf) bend nidjt mcljr, benn: tfju bem nef)iften,<br />

loie bijr Ü^rtftu» tijan Ijatt, unb laß alle bet)ne lücrct mitt ganzem leben auff<br />

bel)nen nc^iften gerictjt fel)n. Sud;e, luo arme, franden unb oEerlet) geprec^=<br />

lic^e finb, ben l)ilff, ha laß beljue» leben ubung ftet)cn^ bas fie beljner ge= 2:.<br />

nicffen', loer bei)n barff, ßo niel bu üormagift, mit lei)b, gutt, unb et)re. Unb<br />

luer bl)r anbere gute loerd; furljellt, ben mcl)be »nie ben »olff unb ben teuffei,<br />

tM. 142,461; toill bl)r el)n ergernifBc ftellen ijnn ben loeg, inie Saöib pa. 141. fpri(^t:<br />

5ln ben Jüeg ftelletcn fie mijr ergcrnifBe." Saö tl^utt aber ba^ öorteret öolcE<br />

ber !:t5apiften, bie mit l}l)rem gottiebienft fold; ßljriftlid) Inerd auff= [at. .\" 4| 30<br />

l)cben, unb leren bie leutt nur gott bienen, unb nic^t ben menfc^en, ftifftcn<br />

tlufter, mefB, oigilien, »oerben gei)ftlii^, t£)un bifj unnb bag, bie elenbcn, blinbcn<br />

leutt, nennen bai gottisbienft, ba5 fie erluelet Ijaben. Xu aber Iniffe, baö<br />

14 fottc G* ir, ^^re) ijl^t i«'* 19 ^^n] ij^tn 6'* •>4 ttanäc G*<br />

r.u'*: 75 Quffne^mcn] annemcit 28129 141. . . . Sii ben mcg usiv] 142. ... Sie legen<br />

mit fttidEe usic. = V.<br />

') B: quiescis tantuni. ') B: iustitiam assequi tentant. ') B: ut ipsorum<br />

opera approbet. ) B: et iustos iudicet (sie als fromm bcnrttile). ') B: erga<br />

quos bona opera exerceuda sunt. ') B: his impenile vitaiu tuaiu. ') B: ut ex<br />

te utilitatem capiant. ') Vulyato: in via hac, qua ambulabara, absconderunt laqueum<br />

mihi, llebr.: 'S HE «-iu T^inx ^i-rri.s: ^rz'r:.


eoangelium am 3. äbuent^foniitag. 3Jlatt^. 11, 2— 10. 169<br />

gott bieneu ift nidjtS anberi, beim beljncm ne^iften bicnen, unb mit lieb lDol=<br />

t^un, c§ fei) ünb, loeijb, !ned§t, feljnb, freunb, on aEe unterfdfjeljbt, Irer bel)n<br />

borfi, an Iel)b unb feel, unb lüo bu i)d^cn fanft lelipüc^ unb 9ci)|"ttid), ha^<br />

i[t gottiSbienft unb gute luercf. 5Icf| [)evi- gott, loie gctjeu \vVjx naiien l)nu<br />

ber tnellt, unnb lajfen folc^e toerd nad^S unnb finb boc^ oEen enben uber=<br />

flujfig, an bencu ttHir fic üben fnnben, nicmaubt fud^t noc^ bringt fid) biumb.<br />

SIber iil)e bu auff bcl)n leben, finbiftu bid) nic^t auc^, toic (iljriftum ba»<br />

(Suangelion lüe^ljct, unter ben burfftigen unb armen, ßo Iniffe, ba» bet)u<br />

glalobe nod^ nic^t red^tfiijaücn ift, unb gctoiBlid) bu 6t)riftuü lDolt£)at unb<br />

toercE an btir nod^ ni^t gefd;mcctt f)afft.<br />

Sarumb fi^c, hjild; eijn groß tuortt ha^ ift: ©elig ift, ber fid) an mtjr-wiittti.u.fi<br />

nic^t ergert. 3"" bei)ben ftuden ergernn im)r un§, l)m glalnbeu, ba-S h)t)r<br />

anbcr loepße fuructjmen frum §u feijn, benn burc^ P^riftum, unb gei)en btinb<br />

l)i)u, ertennen (^"l)riftum nid)t. o""<br />

ber liebe ergern loljr un» aud), baä imjr<br />

bie atmen unb burfftigen nit atzten, fe^en fie nic^t an, meljnen bod^, lt)i)r<br />

rooUen mit anbern Incrden bem glalüben gnugtljun. Unb fallen ülßo i)nn<br />

ha^ urtet)l (it)rifti ^latt. 25: "^d) bt)nu t)ungerig gelDCßen, unb l)t)r l)abt mid^i'üniu is, 3.'..4u<br />

nid^t gefpei)fBet, 3»tem : toai tjijx nidjt tljan {)übet ben geringften ber meinen, ha^<br />

^abt i)^r mtjr nic^t tf)an. 2Barumb ift haä urtel)E rec^t? benn bai WX)x nic^t<br />

t^an I)aben bem net)iften, loie 6f)rtftu» un» t^an t)att, er ^att un^ burfftigen<br />

feljne groffee, reljd^c, clrige guttt)at geben, unb tuljr looEen ui'ßern geringen<br />

bienft nit t[)un unterm net)iftcn, bamit un)r beloet)ffen, baä »Ijr nic^t rcc^t<br />

gleloben, nod; feijne looUijatt empfangen obber gcfd;medt Ijaben. S3icl loerben<br />

benn fagen: lüljr \)ahcn ijnn bei)uem namcn Inunberttjan, prebigt unnb teuffcE<br />

außtoorffen, aber et toirtt ^^n anttloortten: Ineijc^t Don ml)r ij^r ubeEt^etter<br />

''Dtatt. 7. äBarumb? rechten glalüben unb lieb £)aben fie nic^t ge()aU.ten. muii-i.-ii.i3<br />

^llßo fet)en imjr aud) ()ie t)m (äuangelio, loie fc^loerlid; es jugetjct, basM.uii). n.a-io<br />

6^riftu§ ertennet tnirt; ha ^ijnbert fid)§, unb ergert fid^ el)ner t)l)ran, ber<br />

anber baran, es luiE nljrgcnb Ijljnan, auc^ mit ben iungern S. 3of)anne§, ob<br />

fie gleljd) offenttlid) fe^en (5t)riftu3 InercE unb i)orcn fel)ne luortt. l'Ujjo tl)un<br />

iDljr aud), ob tvqx luol feljen, i)oren, grel)ffcu unb befcnneu muffen, boa 6l)riftlidj<br />

leben fe^ ber glalobe ^u gott unb bie lüoltt)att obber liebe |u bcmburfftigcnn<br />

ne^iften, noc^ mill» nijrgenb furtt. 2)iBcr Ijanget an feijuem gottiöbienft unb<br />

eljgen toerden, ber anbcr fdjarret aEet)n |u fic^ unb I)ilfft nicmant. %üd]<br />

bie, ßo biße lete be» lauttern glatübeng gerne ^oten unb »elfteren, grei)ffen»<br />

boä) nic^t an, bem net)iften |iu bienen, gerabe al§ looEten fie burd) ben glalubcn<br />

feiig toerben on luerd, fc^en ntc^t, ba» ij^r glambc nic^t gtalobe, ßonbern ei)u<br />

fd^eijn Dom glaloben ift, glet)c^ toie e^n bilb t)m fpiegeE ift nid^t haä angefid^t,<br />

5 noii^] na^ A '.><br />

Lu.^*: 4 Sd^] %i, 37 one<br />

') B: nihil honun caramus.<br />

bu geaiglid^ G* 20 unä 6§riftu§ Lu'* 29 3o^anniä iu"


170 abUentapoftiUe <strong>1522</strong>.<br />

3üt.i,2:'-24^onbcvn cl)u )ä)Cl)i\ baOon, line @. ^acoBusi fcfireljbt gar fcljn Hon bctiiclben<br />

unnb ipridjt: äcljtt tf)cttev bc§ luortty unnb nid^t f)over aücl^n, bomit l)l)r<br />

mä) felö fcctvicgct, bcnn feo tiemonb el)n I)orer ift bc§ looit?, unb nid^t eljn<br />

t^cttev, bcr luirt bovglcljdjt cljncm mann, ber jeljn nngefi(f)t fdjaloet Ijm fpiegcl,<br />

loenn er ba>3 gcii^aluet Ijntt, geljct er i)\)m\ unnb Oorgiffct, »oic er geftallt ift.<br />

911^0 fc^cn bifec iinn fid} fclb tool eljn bilb be§ redeten glotubenS, inenn fic<br />

e» f)oren obber rcben, aber §obalb ha^ fjorcn unb rcben aii^ ift, gcfjen fie mit<br />

anbern fadjen umb, unb tljnn nid}t barnad;, baniit norgcffeu fie ijmcr t)i)nu'<br />

bcr frud^t be§ glaiubenS, bie Gtjriftlic^e liebe, öon luitd^en fagt aui^ S).^aulu§<br />

uToi.4,2oi:].l. (5or. 3: S)a§ reljc^ gotti» fteT)et nid;t ijn luortcn, fjonbernn i)nn tf)ottcn.<br />

folget bie ßpiftelt am .iiif. fontag.<br />

[581. ?)i] ^(c €pi|ldl am Uicibcii Montag ijm Hibbcnt,<br />

Ä^icben bruber, frelnet euc^ i)nn bem t)errn all|el)tt. '^ä) fagc<br />

^ abermal, frctuct cud^. Saft einer linbideljtt altcnn mcnfc^en !unbt fel)n,<br />

ber t)erre ift naf)e. Sel)tt nid)t forgfcUtig, fjonbern ijn allen bingeu laft elure<br />

bitte burd) gcpett unb fle()en mit bandffagung !unb Jocrben bei) gott, unb ber<br />

fribe gottiS, tuild^er uberfdilnebt aüer üornunfft, betnarc cIdit tjcrtjcn unb elnren<br />

fljnn ijun 6t)rifto 3I)efu.<br />

6l)n !ur^ ßpifteü ift baö, aber ei)n luid^tige unb tcljdje lere be§ 6^rift=<br />

liefen lebenS. ^i'i" crften leret er, >oie uian fic^ gegen gott l^alten foH, bar=<br />

nad; gegen bcn ne[)iften, unb fprid)t:<br />

spf,i,.4,4 i^rclDct eud) ijnn bem t)errcn. alleljel)tt.<br />

®i>i.5,22 2)iBc freub ift eljn frud;t unb folge be§ glaJübcnö, »nie er C^kl. < fngt:<br />

Sic frud^t be§ gel)ft'i ift Siebe, freub, fribe, gebullt, glitte, frcuntlidEcljt, tralr,<br />

fenfftc, meffidetjt; benn e^i ift nid;t muglid), bn§ fidj clju l)erl^ fotlt ijn gott<br />

frelücn, baö nic^t Ijuüor an l)t)n glclnbt.- äBo nit glalube ift, ha ift el)ttcl<br />

furcht, fludjt ', fdjetoe, unb traluridteljt, lueun nur* gottiä gcbad}! ober ge=<br />

nennet luirt. ^a» l^)affe »'i^ fel)ubfd;afft loibbcr gott ift Iju foldjem Ijerljcn;<br />

has maäjt bie urfad), benn^ ba^ l)er| finbet fid) fdjnlbig l)un fclmcm gcluiffcn,<br />

y bcr etjrifUidjcn liebe U* JI folget bis iontag feldi G* 12 l)m VlbDcnt] bcS 216=<br />

Dtntä Xu'* Ulf. Ütbm trüber M.S«-.] yieien bniber usjc. = Ü. iu** 2J [eicnä] gloiilienä<br />

Jm'* 22 btn] icm Lu." 2.V aaefeeljt] aacloeßc Lu«* 25 ßcbuHt /


. gott<br />

I<br />

epiftcl am 4. 3lbt)Eiit§fomitag. *p()il. 4, 4— 7. 171<br />

uiib ()Qtt iiid^t bie ^uöorftd^t, baB t)t)m gott gnebig untib gunftig fci), bieloei)E<br />

e§ tDel)§, baB gott ber funb fcljub ift iinnb fic gictulid^ ftraffcl. £)ielüel)l im<br />

bie Ijnjcl) 1)111 ()erl!cn fiiib, gcUnficu ber funb, unb cifentiü!; gottis ftraffc',<br />

mu^ eS Ijmer fictnibt, öor^agt unb cvfc^vodEcn fcl)n, fjatt alle augcnblid ioigc,<br />

fte^e r)l)nber Ijfjm mit ber teulc, Inte Snlomon fagt proücrb. 25 - : S)crspi. :^8. i iij<br />

gottloBc fleucht unb niemanbt lagt l)f)n, unb 3^cut. 28^: (Sott Joirt bljr cljnft.ivuic.'s.r.j.G«<br />

Oorljaget [)er| geben, unb bcljn leben lüirtt für bljr pampctn* 3C. SaS man<br />

biegen t)ert^en bieH ftoüt fngen oon freuben ijnn gott, bog ift eben, als h)enn<br />

irf) bn§ loaffer berebcn toolt, e-3 folt brennen, cä gcljct l)lin gar nid}t el)n, benn<br />

fie fulcn, »nie fie bie Ijanb gottiö brndt l)nn l)t)rcm gcUnffcn. ©arumb \pxid)t<br />

auä) ber propijet p§. 31: ^ grctnct cud) l)nn bem t)errn, i)l)r geredeten, unbi!|.::-Mi<br />

feljt frolid^ \]i)x t)er|ricf;tigen ", e§ muffen geredeten nnb richtigen fcljn, bie fid^<br />

i)nu bem ()crren frclren follen. Sarumb ift bifie (Spiftcll nidjt ben funbern<br />

gcfdjrieben, fjonbern ben IjeljUgcn", ben funbern mu^ man ^uöor fagcn, luie<br />

fie ber funb lo§ toerben unb ei)nen gtiebigen gott ubirfommcn, ^o folget bie<br />

freube tion l)T)r felbs, liicnn fie bcS bo^cn geloiffcn§ lofi finb.<br />

äl)ie rtirt man aber bc5 bofeeu gcluiffcn lof], unb ubirtompt eimcn gnc=<br />

bigen got? ?tnth)ort: ba§ ift gnugfam broben gefagt ijnn öorigen poftiUen'*<br />

unb mirt tjernad; öicl mal gefagt loerben, ba§ tuer ct)u gutt gcluiffcn T]abcn<br />

unb etjuen gnebigen gott fiuben ioiE, ber muß bag nic^t mit luercEcn anfat)cn'',<br />

tnie bie öorfnrer-" t^un nnb martern bie t)cr^en noc^ inc^r, unb mad)cn ben<br />

Ijaffj gottil groffer", Bonbern er mujj an i)I)m bov^agen ijn allen tuerdten unb<br />

gott l)nn 6l)rifto ergrel)ffcn, ba§ (snaugelion f äffen ''^ unb bemfelbigcn gleloben,<br />

tüaä e§ |ufagt.'-' SBa§ jufagt aber ba§ ßuangclion? benn ha^i lUjriftuä nnö<br />

geben fei), bai er unßer funb auff ^l)m trage, er unfeer biffc^off", mitler,<br />

öorfprcc^ ^ä für gott fet), unb atfeo aM]n bwxd) (5t)riftuin unb (?f)riftu§ lucrct<br />

bie funb Dorgebcu, gott üorfunet, unb bas getniffcu crlebigt unb auffgeric^t<br />

7 Bot^agct] BeficnbeS Lo* 11 bem] ben AG 12 gcrtdjte iu' Iß beä geroifjcn '.'*<br />

26 2ß'.,<br />

lüHff. ») B: nequaquam ab operibus propriis auspicetur. '") B: impostores<br />

Papenses. ") B: odiumque dei augentes. ") B: fidem Habens firmam in<br />

evaugelio. "; B: pollicetur. ") B: summus sacerdos. ">) B: advocatus.


172 «bbentitJoftillc <strong>1522</strong>.<br />

tuerbe. SBenn btfeer glaltib be-3 ditangelion rcc^t ijm t)er|en ift, B"<br />

ift t^ott<br />

fu)B unb licblic^ ' ; beim ba§ ^er^ fulet cl)ttel giinft iinb gnabe 6el) i)^m iiun<br />

oller ^iit)ovii(f)t, unb furd^t fii^ nit für fcl)ner firaff, ift ftc^er unb guttiä<br />

mutti§, ba^i t)i)m gott alfeo ubirfcf)tt)cn(f(icf) gnabe unb guttiS iin 6I)n[to tf)an<br />

i)ati. SavurnS muß aufe folc^em g(alükn folgen liebe, frcub, frib, fingen, .<br />

bonto, loben, unb ber inenfcl) t)nn gott et)n gon| Ijer^lic^ tüotgcfaUen t)aben,<br />

Qt§ t)nn fetinem alter licbften unb gnebigften öater, ber ßo öctcrlii^ mit l}^m<br />

^anbellt, unb on uEe-j Dorbienft ßo rci)C^li(^ auBgeufft feijnc guter ubir l)l)n.<br />

Sifje, oon folc^er frcube rebet ^ie S-ri bsrir-irr; bsnn'; cxm-ax is inu;:~ -iiiij' binir^-is r'^^asa iiaari<br />

Vsr;r";"-bxi ir^rna n=n V^nr"'—sx. ') B: notat. •) B: dimidio tantum tempore.<br />

•) Vulgata: confitebitur tibi, cum henefeccris ei. lklträiKcher Text: ~^ a^:;'ir"^3 rpi"'":.<br />

Dtr llebretis des Faber Slapuknsis: laudabunt te, cum benefeceris tibi. Faber scheidet<br />

hier für <strong>Luther</strong> aus.


epiftel am 4. «böentMwintag. ^l)il. 4, 4-7. 173<br />

@r tuirt hi(S) loben, tocim bit l}^m »nolltuft. 'ilbcx nidjt al^o £)ot)tb p§. 33':^i«.i"<br />

^ä) hJtH bcn Ferren 6encbel)en allel^ei)t, uniib foll jei)n loB aüloege l)nn inet)ncm<br />

munb fet)n. 2)c§ fiatt er aii(^ gut uijac^; beim tocr el)ncii gnebic\cu got fiott,<br />

toev inill bem hjc()e obber leljbe tfjim? Sie funb tl)utt l)f)m nicf)tii, bcv tobt<br />

^f- s^. '^<br />

nud^ nic^t, bte ^eHe auc^ nic^t, tüte 2)Qt)ib finget p§. 22: llnb ob id) )oaubeIln*t-23<<br />

miifle mitten ijm finfteru tal be§ tobty, fjo tüiU ic^ micfj niff)t fiirdjtcn beun<br />

bu bift bei) int)r)i--, llnb '^^quIus 9{o. 8: SÖcr loiü unS ji^cljben Don bcr liebe :'!»" 8- ss.as<br />

(Sbrifti? SoHä ltiibbefliicrtirfel)t t()un? obbcr angft? obbcr l)ungcr? obber bloffe?<br />

obber fertidfel)t? obber tiorfolgung^ ober fc^luerb? '^ä) bljnß gclüiß, ba§ ioibber<br />

tobt noc^ leben, luibber furftentbum norlj frcffte, tnibbcr gcgcnlucrtigS nod)<br />

^ufunfftigS, toibber ftcrdc nod^ f)o^e, nodj tieffe, nod) tel)n anber crcntur mag<br />

un§ fd^eljben öon ber liebe gotti», bie i)n ßl^rifto 3befu ift.<br />

Unb aber mal fage ic^: freloet cud). S)a5 luibbcrbolcn beS apoftolS ftcrdt '*''''• '•'<br />

fe^ne öormannng; ba§ ift aud) U'ol not. Senn ii)ntcmal )iil)r mitten unter<br />

ben funben unb übel leben, bie un§ aCe bcl)be ^ur trauridet)t treljben, loid<br />

ber 5lpoftcl, ba§ loljr un-5 bogegcnn auffridjtcn, nnnb ob inlir glcl)d) IjuineljIIcn<br />

l)nn funb fielen, bag tol)r boc^ bie freubc l)n gott laffen ftcrdcr fcljn, beun bie<br />

ttatoridEe^t l)nn ber funben. @§ ift tat) loar, ba§ funb natürlich* mit fic^<br />

bringt tratoridclit unb ^ageu bc§ getoiffcn, unb lu))r nid)t mugen alle ^el)t on<br />

funb fel)n, ^o foKcn lul)r bod^ bie freub laffen rcgirn, unnb G{)riftu» groffcr<br />

laffen fel)n benn unfeer funb, »nie ^oljaunc? Qud^ fagct .1. ^iol)«"- 2: ©301.50(1.2,1.2<br />

i)emant funbiget, §0 l)abcn lt)l)r el)nen furfprec^cn bei) got, 3f)i!li' G^riftum<br />

ben gerechten, loilc^cr ift bie borfunung unfeer funb, ut .1. 3ot)an. 3: ©30 1.50« 3, 20<br />

un-3 unüer Ijerl^ ftrafft, ^0 ift gott groffer, benn un^er ^erlj, unb loeljfe<br />

aüe bing.<br />

®h)re linbigfeljt laft allenn menfd)en !unb fel)n. i>i)n. 4,.s<br />

©30 er nu fte untertoe^ßet, loie fie fid) gegen gott foüen bnÜten, ba§ fie<br />

l)ljm mit frülid)cm bebten biencn, folget er unb begrel)fft fur^lid), Inie fie fid)<br />

gegen bie menfc^en boütcn fotten, unnb fpric^t: Glnre tinbigfcljt lofft<br />

1 tooltfiuft 0* > iencbcljcii] toben /,»* -21 auc§ fehlt G" 22 furiprcc^et Xu'*<br />

23 ut] aU G* 20 oltenn his jeljn] titnb fcljn oUcn mcnic^cn f.u**<br />

Lu'*: 213 Senebe^en bis fe^n] toben. Sein I06 fot imcrbar in meinem munb fein '>I7 Unb<br />

oS uatc.] Unb 06 iä) \i]on Wanbett tistr. = Ü. Sf'J Son§ /«'« Jd^Werb] Srubfat obev Stngft tim\<br />

= Ü. 19 ©eloiüenl 21 2] 4<br />

') Vulgata iind Faber Staimlensis: benedicam dominum in omni tempore ; seiaper<br />

laus eius in ore meo. Hebräischer Text: ib3 insrin "i""?!! rs-isa nrn'i-rs ns'i^s.<br />

') Viilgata: nam etsi ambulavero in medio umbrae mortis, non timebo mala; quoniam<br />

tu mecum es. Hebräischer Text,: i-i2~ nnN"^3 "^ x~"'X"xb m"^:» »"»sn r(ix"'^3 c;.<br />

Z)«' Hcbreus des Faher Stapuknsis; sed etsi ambukvero in valle mortis, non timebo<br />

malum, quoniam tu mecum es. l)ie Vulgata dürfte hier für <strong>Luther</strong> aussclieiden.<br />

') B: confirmat. *) B: natura.<br />

lunb*iiii> '.'


174 abBHit^poftitle <strong>1522</strong>.<br />

fel)n alten menii^cn. SaS ift alfeo oiel gciagt: für gott 'jetjtt fvolid^ aüc^eljt,<br />

aber für ben Icutten fciitt gelinbc, unb ridjtet elor leben alfeo, ba§ t)t)r aIIe-3<br />

t^utt, Iet)bet unb iceiic^et, roaS fttfi i)inmer (eljben loiH, on üorpruc^ gotte?<br />

gepoten ^ ba§ X)i\x üUeu menf($en befjeglicf} felitt -, nic^t oüelin niemant be=<br />

Iet)biget, §onbern aucfi ,^u gutte fjalbet unnb lunn beften luenbet, aüeS toa»<br />

anbere ti}un ^ ba-5 bie leutt offentlid^ ie£)en, haii i)^r bie fct)tt, ben olle bing<br />

gtet)c^ finb, bo-S i)^r-3 euc^ gefallen loffet, tna» eiid^ ^u= unb abgef)ct, unnb an<br />

fel)nem bing !(ebct, baruber rit)r mit tjenmnb tju Irercf unb l;u unei)nidei)t<br />

f so't'?; 22 tomen mochtet; felitt mit ben retii^en xctjä), mit ben armen arm, mit ben<br />

frofili($cn frolic^, mit ben lt)ct)ncnben metinenb. Unnb enb(icf), feljtt aüerlei)<br />

mitt I)berman, ha§ l)berman muffe befennen, l]f)r fct}tt nicmanb Dorbrie&tic^ *,<br />

^onbern t)bcrman gemefß", glel)(§, eben unb gcmetin.''<br />

Gtjn folc^e meljnung {jatt bal tuortlin, ltiiIc^-3 ber ?lpoftel bie brauc[}t:<br />

^!iiti. 4, sepijüa, cc|uita5, dementia, comobita§", ba§ ii) anff beutftf) nid}t anberä iDeljß<br />

Iju geben, benn burc^ baS tuortt gelinbiifeljt, ba§ ift efin tngent, baS fic^ eimer<br />

Icntft unb ic^itft, gemefj unb eben macf)t cijncm anbern, unnb ift eljnem toie<br />

bem anbern, unb t)berman glet)d), ber nic^t fid) felb Intm IcDftcn unb jSl. -güi]<br />

|nr reget ma(^t* unb miß, ba§ fid) ijbcrman naä) l)()m Icnrfen, fdjiden unb<br />

mcffigen foK. S)a()er man auc^ ba>3 rec^t tel)Iet t)nn ftreng unb gelinb red^t,<br />

unb tna? |u ftreng ift linbert man, ba-3 ift equitaB, moberatio, dementia<br />

iuri».^ S)er latinifi^e bolmetfd)er fjattä mobcftiam, mefficfci)t üorbolmctfc^t "\<br />

unb toere tuot fel)n, luenn mefficfet)t nit tourbe gcmcijnidtic^ öon cffen, trinrfen<br />

unb !Iel)ben toorftanben, biß aber fott el)n meffidfeljtt fet)n beä lebcn§, bie fit^<br />

S tJott)ruc§] öeripruc^ /.«'* s feljncm] eljncm '/ l'> ba§ ift etjn tugcnt fehlt G<br />

>3 flf^bcn] !Iet)bcr '/*<br />

') B: et cedere quibuslibet. quantum citra divini mandati violationem ulla rationo<br />

poterit fieri. ') B; placeatis ad bonum universis. Zu l!cf)cgUd^ vgl. Grimm, DWtb.<br />

1 1319. ') B: omnia omiiium commode interpretantes ac in meliorem partem rapientes.<br />

*) B: vos uemini esse molestos. ^) B: ciinctis vero aecomraodos. ') B: attem-<br />

peratos et obsequentes in omnibus. ') Aleander im Lexicon graeeo-latintiin gibt<br />

l:iiEty.la uieder mit mansuetudo, acquitas. *) B: nequaquam se ipsum pro gnomone<br />

haberi postulans. ') B: haec altera portio iuris est, quod dividi solet in iustum<br />

et aequum. Iustum est, quod leges dictant, aetpuim. cum illud ipsum iustum habita<br />

humanitatis ratione non nihil temperatur secundum pcrsonarum et aliarum circum-<br />

stantiarum conditioncm. Xiütcres über diese Unterscheidimf/ des iustum und aequum s.<br />

bei F. Regehbtrger, Pandekten (IS'JS) S.GHff., auch G. Beyerhaus, Studien zur Staats-<br />

anschauung Calvins 1910 S. 5 ff. Es handelt sich letzilich um den Gegensatz zwischen<br />

positirem Ciustum) und natürlichem llechl Cace/uum). <strong>Luther</strong> ist auf diesen Gedankenkreis<br />

gekommen durch den Begriff der iitiFixia, der seit dem 6. Jnhrh. hier eingeführt war<br />

und das Siy.atov limitierte. So z. B. bd Seneca. Vgl. B. Hirzel, äyQarpoi v6/iog ]


epiiltl Qin 4. 9IbBcnt3fonntag. *l]t)i(. 4, 4— 7. 175<br />

linbcit, Qnmaffet unb lencfet noc^ el)n^ onbcrii üoimugcii unb jd)it!liclet)t \<br />

i)a§ fic nacf)lafe, ju gut ^olte, folge, tticl)d^e, t{)ii, (aifc, Icl)be, lüie fic fi{)et, baä<br />

ber nef)ift f ormiig iinb luifomcn tan, ob fic glelid) brot) fdjabcn obbev tiorhtft<br />

ber guter, el)i-e unb leiibeä trugen niufie.<br />

5 2)a§ muffen hjljr mit ejcmpeln belücli^en, auff ba§ c§ tlcrlirfjer üorftanben<br />

tuerbe: 5[?aulu§ .1. 6or. 12: ^ä) 6!)n mit ben 3nben el)n 3ube, mit bcn (iciibcui >iov9,2o-!2|!i<br />

el)n I)ei)be toorben, unnb mit bcn unter ba-j gefelj gettjan; bie unter beut gcfc^<br />

tnaren, toiclnol id) nic^t unter bem gefe| \mx, unb mit ben, bie nidjt unter<br />

bem gcfelj innren, 6t)n \d) nic^t unter beut gcfeli getueBci', tnicluol ic^ nid)t on<br />

'" bnS< gcfcl (Si)ü\t\ luor. 3it^ bljn allerlei) liiorben, auff boä irf) fic alle gc=<br />

Umnne, bas ift §o biet: er afß, tranä unb gcperbct mit ben ^ubcn nad) beut<br />

gefe^, tuietrot e§ i)t)m nid}t nott toar. Unb mit ben t)el)ben äff;, tranci unb<br />

gepcrbct, on gefets, tüie bie r)et)ben, fDntcmol oüelm ber glaioBe unb liebe nottig<br />

finb. S)a§ anber alle§ frei) ift Iju laffen unb lui [jallten, barumb tan man<br />

15 ba^ alle» el)nem |u Inillen ^^allten, bem anbernn ^u tnirten laffen, unb al^o<br />

fidö el)nem iglid^en eben mod)cn. -iBo nu tiie el)u btinbcr unb cligenfijnniger<br />

aufftrett, Irolt ber cljuiß gelaffcn ober getialten t)aiim, luic ctlic^ vi"^f" tfictten,<br />

qI§ muft e§ f3o feljn, unb ijberman foHt fid^ nad) l)5m lenden unb er nad)<br />

niemant, Sn Inere an% bie glcl)(^et)t, ia, auc^ bie Pfjriftlic^e frei)[)ct)tt, unb<br />

••!o ber glalobe Oorftoret. S^enfelben foH man nit meljc^en, tnie Sanct *pautu§<br />

ttjett, auff ia^ bie frel)t)el)tt unnb loarf)el)tt blel)be.<br />

3tem 6[)riftu§ 5Jtatt. 12. unb ÜJJar. 2. ließ fcl)ne innger ben fabbatViliarr.ÜVjf"-<br />

brechen, unb brad) l}f)n fclb» offt, luo c§ nott Ivar, Iro c§ nit nott luar, {)iclt<br />

er l){)n, unb gab bc» urfad; unb fpra($: be» menfc^en feon ift el)n I)err and) sjaut. 2,2a<br />

25 be§ fobbatl)», ba§ ift: ber fabbatf) ift frei), man mag l)l)n |u liebe unb bienft<br />

ct)nefe anbernn brechen, Iniberumb bem nnbern ^w liebe l)allten. 5U^o bcfd)nel)t<br />

ö. 513aulu§ Simotfjeon iimb ber 3"^"' tnillcn, fprid;t Suca?-. ''Jlber 21itum ^ÜJ; f/<br />

Irolt er nit befd^iiel)tten laffen, barumb, ba§ fie brauff brungen unb Itiolten<br />

bie bcfc^nel)ttung nit frei) laffen. ©r Inolt-S beljberlel) mad^t ^aben ju t[)un<br />

3u ]ü bienft ben anbern, aber feijuifj nid)t genottiget {)aben umbu loerd-j »nillen<br />

an l)l)m felb», al§ muft e§ fel)n.=<br />

2llBo, bO'S lol)r auff uiiBery fomcn, luenn ber 2?apft gcpeut ju bet)d)ten,<br />

facrament empfal)en ^ faften, fiffd) effen unb alte anber fcl)n gepott, unb tuill<br />

4 txoge .4 6 12] 9 Lu** 7 bcn] bencit 6* 10 aüettclj] lEbcrmatt oKcrlel) /.«'*<br />

7.3 gcpetbet] gcBetbct n 6'* bie lictc 'l* U) e^flcflinniger -4/.o' ^o Scn] bem /-«'*<br />

33 fe^ne G*<br />

Lu''*: 6ff.<br />

3(i^ 6t)n iisir.] Seit 3üben 6in ic^ loorben usir. = Ü. his 40.<br />

') B: quibuslibet se admoderari et accommodare studet pro cuiuslibet captu et<br />

facultate. -) B: Paulus itaque voluit tircuncisionem liboram si-rvare, ut ea nunc<br />

uti, nunc non uti posset, ut cuique coinmodum et utile fore prospexis.set. ') B:<br />

caena dominica commnnicare.


176<br />

Mböentipopiac <strong>1522</strong>.<br />

brauff bringen, man mufe e§ t{)un ou^ geljorfam ber tircfjcn, ^o foü man nnv<br />

frifc^ mit fujfen brel)n tvetten, unb e6en barnmB ba§ toiberfpiel t^un, ba§ etfe<br />

gepotten l)ait. auff ba§ bic fnn)f)el)t 6Iel)6e; Inenn erfe aber nit gcpottc, §o folt<br />

man Ijljm ju iBillcn ba§ liaütcii mit bcn, bie cy t)iclltcn, unb luiberumb lajjeu<br />

w.nr. s,28mit ben, bie e§ Iieffen\ unb jngen, luic 6l)viftu§ jagt: De§ menf(^en feon ift 5<br />

ein f)err auä) beS fatbdtf)?, fd)U)el)g bcun foWjcr mcnfc^eu gefeti. 5renn au^<br />

folc^cr fvel)f)cl)t I)alltcn fcfiabct nichts, miber am glalxibcn no(^ am (fuangelio.<br />

2l6er au^ nott unb gcfjorfam Ijaltcn, öcrtilgit glalub unb (Suangclion. 'Üll^o<br />

ber tlofter gelubb, rcgel unb ftotut, foH man polten au^ liebe unb frel)'^el)t<br />

3u lüiüen ben anbern, bei) ben man ift, bas man fit^ mit lifjn rclimc unb i^<br />

fuge. aBenn fie aber bringen, man muffe unb foI§ bei) gefjorfam l)alteu<br />

alB nottig jur felicfet)t, ba foll man tlüfter, platten, !utten, gelubb, reget unb<br />

ftatut allcs laffen unb ba-3 Unbberftiiel tf)un, ju betoet)^cn, ba§ ni(i)t'3 nott ift<br />

cl}ncm ^^riften, benn nur lieb unb glalobe, ha§ anber üüeS frei) ber liebe ge=<br />

laffen, 3U l)alten unb gu laffen, nad) bem e§ fobbert bie gefclfc^afft ^ ; benn 15<br />

au^ lieb unb frel)bei)t fold)S boHcn fc^abet nichts. ?lBcr auf; nott unb ge=<br />

l)orfam Ijalten, ift Dorbamfilid). TiaS foll aui^ l)nn ben geftifften mcffen, ge=<br />

fang, gepetten unb allen anbern orbnungeu ber ftifftfird^en üorftanbcn Incrben;<br />

§0 lange man foli^ä au§ liebe unb frcl)f)cl)t tbutt nur gu bienft unb IniUen<br />

ber gcfclfc^afft, bie ba ift, foll manfe i)a\kn, \vo e§ fonft cl)n loerc! an l)l)m »><br />

felb nit bo^e ift; tnenn man aber branff bringt, e§ muffe al^o fet)n, al^o balb<br />

foll man abtaffen unb balnibber tl)un, umb bic frel)'^el)t be§ glalpbenS ^ur=<br />

f)allten.'<br />

[»(. '!)i\ Unb '^ierl)n filjeftu, mild) tcuffelfdj bing e§ fei) umb ftifft, Hofter<br />

unb iia§ gan| Sopftum, baö eS nid)t me^r tfjut, benn nott unb gef)orfam 25<br />

nmd^t nu§ ber frel)l)cl)t unb liebe, bamit ticrftorct Inirt ba-? ©uaugclion fampt<br />

bem glatoben. ^d) fd^lnepg be§ iamerfe, ba?- ber gcmel)n t)auff foldjy t()ut<br />

umb beg band)ji loiüen ; benn luie biel get)en i|t ,^u c^or unb beten l)'^r '^ora§<br />

umb goti'3 toiücn? (Spn gcmeljn Oorftorung aller ftifft unb tlofter lucrc<br />

^t)rnt)n bic bcftc reformatio, benn fie finb ber Pt)riftent)el)t ia fel)n untj, unb 3»<br />

4 bcnen G* (so auch nnlcii/ l'J fiittcii| tnppfii /."' Jl fllnlotic unb liolöe '.'*<br />

24 IcufjUld^ Lu^* 30 reformotiou I.u'"<br />

Im''*: 819 Sllgo bis l^atten] Sllfo jol man in attertel; anbct cnjfevtii^cn faljungcn ber Singe,<br />

\o an inen fcitiä frei) unb nicfjt luibcr bcn ölontcn nod) bic t'icljc finb bic untcTfdjcib fjolicn, baä<br />

man fie [)aUc /.'//.V Iloftet l>is ftalnt] foW)^ 17 ben — nteffenl CScrcmonicn W otb--<br />

nungen] flitc^enorbnungen ber ftifflfittf)cn fchll 24lJ7T, r, Unb bis »ortilgct fchh<br />

') li: at si non ut necessaria praeciperet, si tarnen observaüone eorum quispiam<br />

posset in re aliqua iuvari aut aedificari, certe forent observanda, sed libere, et ex sola<br />

dilectione, ut etiam omitteuda sunt, si cui eorum poterit esse omissio commodo.<br />

^) B: pro aedifieationc ac gratia eorum, quibuscum vivit. •) <strong>Luther</strong> spielt hier an<br />

auf die von Kiirhtadl und Zwilling in WMenherg eingeleitete JBeivegmu/. Vgl. die /An-<br />

leitung.


(?ptflel om t. ?lböeiil«foimtaiv "|il)i(. 4. 4-7. 177<br />

man l)^r >uol cmpcveu faii. Hub e()f man Jolc^c frcUljei)! i)n cl)ii ftifft ober<br />

floftcr brinfien fan, fiitb bic>ücl)l i)ii bcii anbeni aU^u uicl fjuiibcrt ttjaiifcnt<br />

feel ücrioven; bantml), Wa-i nit niilj nod^ nott ift unb bod) fjo uiilaglidjeii<br />

fdjabcn t()utt, unb mä)t iitng gepeffert U'cibcii, locvc nid 6effct gnii^ unb gor<br />

5 öortilget.<br />

3itcm Uiel)ttev, lücitn bic Uieltlid; u6irfel)t lil^rc gefe| gctieut unb l)t)ren<br />

iä)oi^ fobbcrt, foU man Ij^u frtn)luillig bienft leljftcu, ob fic d glelid) jUnngcn;<br />

benn l)ic ift !elinc fcr(iclel)t bcr frel)iöei)t no(^ be§ glalobcn».' ©Ijntcmal fic<br />

nidjt fagen, c» fcl) nott tiuv fclid'cl)t ju (jaltcn l)t)ve gcfefe, feonbcin ot[el)n jur<br />

1" |el)tli(^cn (jirfd^nfft, fd;ulj unb rcgimcnt; bavnmb fo blelibt l)ic ha-s geli'iffen<br />

frei), unb fd^obet beut glotobcn uici^t, ha^ man folc^i t^ue; luaS aber un§ nit<br />

frfjnbet am gtatnben, unb bcn nnbctn nuli ift, ba foHfu )v\)x nn-S din fd^icfcn,<br />

gtet)(^ unb eben finbcn laffcn.- :iLieun fic aber binngen, cu loevc nott ,;uv<br />

felitfel)tt, i)tiv" gefclj lui t^aUtcn, fottt man eben tl)un, loic iljt Don be» bafiftS<br />

15 unb Iloftcr gefc^cn gcfagt ift.-'<br />

S)tBen ejcmpclln nu nadj foU cl)n iglidicv and) i)nn alten anbern jadicn,<br />

unb hjie ©. 5|>aulu§ Ijic fagt, allen mcnfdjcn eben unb glelid) ober lüiUfciig*:)i[. 4,5<br />

fci)u, ba§ niemant anfctje obbcr folge fel)nem redeten, fionbein be» anbern »uitlcn<br />

ober nulj. Xienn ©. '•^.^aulug batt btc mit el)ucm »nott aUe rcd)t auffgcf)aben/<br />

so .öaftn rcd)t, unb beiju uet)ftcv burfft luot, haä bu i)l)m baö nadjleffift, fjo t^uftu<br />

Jüibcr bie liebe unb bifee glcl)(^^el)t \ ^0 bu c§ fuc^ift unb fobbcrft, fimteitjat<br />

bl)r fet)n fdjabe an beiinem glatuben bamit gefd;id)t, unb bet)nem nel^'ften el)n<br />

bienft haxan tl)uft, f;o biftuö ia fc^ulbtg; benn hu looltift bl)r fold^§ tljan<br />

^abcn, toie ba§ naturlid) gefe^ faget.^ ^sa, l)l)vi)nn »nirt begriffen, fjo bi)r<br />

25 ijemaub unredit ttjut, ober bid; befdjebiget, bal bu >)l)m ba-S ,iu gut Ijoltift,<br />

auff-3 bcftc tticnbift unb bendift loic ifjcner IjeljUge marterer, ba l)t)m alle feljn<br />

gut genommen luore, fprad) er, fie tpcrbcn mir t)^e (?l)riftum nid)t nemen.'<br />

7 ft^rtiaig A II 5()vi tiX)xe<br />

'.'* lö gcfcfe<br />

(;* ]7 willfcttig /,«'* 20 naä)'<br />

Icffift] nod^ticfieft ^-«'* ^^ f^abcii L»" 2.'i 6iftu§l fiiftii f.'* -JT luarcl luatb /,«'*<br />

') B: milla eniiii per liaec fit iaetiira Christiaiiiio üljertatis aiit fidei. Auch die<br />

BcKprechnng dieser Frage nach dem Bestimmiitifisrecht der Ohriykeil hinyt mit den<br />

WitUnberper Vorgängen zusammen. Vgl. Bossert, Theo!. Studien u. Kritiken 1K9T, .35.'tf.<br />

-) B,: quare cum fidei nihil officiat, imperata facere profaui inngistratus, sed reipublicac<br />

etiam conducat, plane fuerit, Christian.ic raodestiae his faciendis lubenti animo studere,<br />

nt qui aequi et accommodi omnibus et ad omnia simus, bene mereri de quibuslibet<br />

ac universis gratificari parati. ') B seist hinzu: aut oeite testandum, quod solum<br />

reipul)licae gratia, quia ita aliis utile sit, facias et nequaquam, ut per eam salutem<br />

assequaris, quam partam habemus per uiium Christutn, quotquot illi credimus. *) B:<br />

quicquid iuris quisquam possit habere in re qualibct. •) B: contra iura charitatis et<br />

aequitatis. *) iJfc bekannte Maxime des Katurrechtes : was du iviUst, daß dir geschieht, d


178 9(bl)cnl-?pDftiac <strong>1522</strong>.<br />

9({*öo fdf^c bit anäy. c5 tf)utt luiiv l)()e !cl)ii fd)nbc!i an !iic\)ncm c\laUi'Licn,<br />

Uianimt folt icf)S Dtjnt beim nid)t I311 giitt fjnlteu 1111b iitim Uh'1)cI}cii uiib mid)<br />

U'iidtMi nad) ijfjm?<br />

^^d} foiib iiid;t Bcfjev bifjcS ftiid fiivtiilbcii, beim bitrd; ^»nccu ctxik iveunb,<br />

luic bii fifjeft, bnS fid) bie ftcc;cn oubcv fjnltcii, \]o \o\k\\ Uiliv uiiö ficficit nflc :<br />

mcnjdjcn I)nlicii. ÜC^üy tfjim fic ober? (f>J üjiit el)ii ii-\Ud;ev lun-? beut niibevii<br />

gcfcflet, ei)ii ifilidjci- Icfft nncl) ', iucljdjt, lcl)bet, Ujult, Icfft, UniS er fif)ct bcm<br />

oiiberim imiVlid) ober öefeUifl fe\)ii, imb bod) rdley fvei) iiiiftcljltiiiiuieu. ^dfso<br />

(endet imb jdjidet fid; eljii iglidjev imd; beut niibcvii -, imb fel)iiev IjUntigt<br />

bell aiiberii ouft feljn fiinicljineii, iiuiib fto eiincv beiii aiibevu Ijim jelm flutt<br />

ßviffe, t)icUt§ bei nnbcr l)l)iii fcljn tni Qutt.-' llnb furljlid;, ba ift<br />

t'el)ii a,t]ä],<br />

tel)n redjt, fclm liUmiiCi, !el)ii iiobt, f50iibcvn clittel frel)()Cl)t iiiib flimft, 1111b<br />

c^efffjidjl bod; alk bing fjo rel)d)ltd), bn§ iiioii foiift mit fcl)iicm geje^ iiod;<br />

tjUmiig ba§ ()iiiibevfte tcljll iiiodjt fobberii.<br />

Sic ftnvvigen n der imb uiicieliiibeii'*, bie iiicuiniit lüdjto Im fliitt rjnnieir', i-.<br />

fionbevii nlleS iiadj l)()rem fopff Iciideii iiub nu[;|iueii luoEeti, bie inodjen oüe<br />

Uicüt \}xx(, iinb jiiib iivfadj atteS l'iicQCö imb iaiiiev§ auff erben, fprcd;en bnr=<br />

imd), fic l)Cikii5 t()aii umd bcS vcdjteii linfkim'', bns luol gefnt^t ()ntl nud) ber<br />

Ijctjbe'': ©umnuim iiiy, iimuiia iuftiiin, boi.' l)Dl)ift redjt ift bn-? f)ol)ift iiured;t.<br />

*>rt. 7,ir^vtcm ©alomon ß-cclefi. 7": ul die KirclmigeschichU<br />

Jf.i7 S. 2.H.'if.<br />

') Jl. utercjm- alteri cedit. ') -ß: udt'o utorqiie iid ultoiius se voluiitatpin sicco-<br />

iiiodat. ') It: ac si uiui.s alterius facultafes iisiirpaiot, alitcr nefiuaquiini oll'eiideretur.<br />

boni id coiLsiiloret. *) B: diCIicile.s el praefracti. ''j B: qui a iieniinp quicuuaiii<br />

hoiii oonsuliiiit. ") B: ea fecisse se amoie iustitiae et quod iuri defeiidniido stndu-<br />

erint. ') Vgl. über die Jinistehurir/ dieses M'ortes imf f/riechisehem Boden Iliriel, äygaqjo.:<br />

rii/io; Ä 57. Ks (/cht zuriiclc auf Terenz, lleauton linwrumenos 1 V, ö, findet sich dann hei<br />

Cicero, de of/iciis I 10. ') Vidr/rda: iioli e.ssc iustu.s multuni, noqiie plus sapias quam<br />

n«ce.sse est. Hehritischer Te.T(; nni' "Cirnr-^Nl na^ri pi^S ii"iP~':S. ") Vcfl. K. niele,<br />

Lnihers Sprichwiirtcfsrinwilmu/ (1900) Nr. HO, in der Form: teiii lrci(cr ninii tl)iii (ein<br />

ftciiie iorljpit. Wunder, Spriclunrlerlerikon V S. Vil Nr. idfl'., 130 Nr. l-iii/f.<br />

"'


(fpiftel Hin 4. ?lt)liciit-;iciniitflii- i'I)il. 4, 4-7. "179<br />

fl}nnc'3, ve(f)teii-3, loctifjljeljt, fhigfjcljt, cl)ii iiiaifjc finlUcn, imb iitiö litibevn noc^<br />

bei" anbevii ciclcgeiifjeljtt l)im allen ftucfcn.<br />

@ir)e aber bic luoitt an, loie feljii ftc gcie|it finb: ©luev linbicteljt laft aUen<br />

menfcfjeii !uiib ictin; mod;tiflu fagcn: »nie tan t\]n incnfd) oUcit inenldjen fiinb<br />

s luevben? ^tent, ioücii nii)v beim [*(. oi] unsere liubirfcl)t rl)uiiicii iinb niijiV<br />

rtdf;ten fui: beit mcnfc^eti? Sa fei) flott für; er fpvic^t nid^t: tfjumet unnb<br />

fc^veljet fie aiijj, ^onbent: lafjt ftc funb fclin obbev evfavcit iel)ii^ aUeit mciifd^cn.<br />

®a§ ift: uf'ot fie mit bcv tljatt crauf; fiiv bcii meiifrf}ctt, bn3 Ijfjr nicf;t babon<br />

gebeiidt obbci- vebct, ijünbcvit mit bcm tckit iiiib Uicvrf 6ett'el)f3et, ba-3 fie l)bctman<br />

10 fef)cii, Qrcljffcn unb evfaien muffe, boy nid)t§ aiibcvS i)cmnnb fiinbe Don eiidf)<br />

fagen, beim, ba-3 lifjv geliiibc fcl)tt, iibevtuimbcu mit bev offcntlidicii evfatimg-/<br />

oB cv gleljcf; gevii aiibevv looU Htm eiuf) fagcit, ba-3 l)f)m ba'3 maul gcftopfft<br />

fet) mit ijbeimanf; fuubtfrfjafft lipii etucv linbicfclit, loie aud) 6f)viftU'3 fogt<br />

5)latt. 5: 9(lfjo (aft (curfjtcu (\vx licdjt fiiv \)m leutteit, bo-S fie fef)cn cUive sjiaito. s, is<br />

15 Qutte »uevcE, iiimb pvc\)Beit clueiu liater l)iii l)t)mel, unb .1. '4>et. 2: fuvet el)neu i'i'fi'i-M-^<br />

guten toaubcl untei beu r)el)bcn, auff baS, baüjnneu fie cuc'^ afftenebcii, al'3<br />

bcn ii6eltf)ettevn, Ijutcljt gott pieljfjeii Ijuii beut tag bei f)el)m)udjung. tcim<br />

e-3 ift iiirf)t l)n uu^er gcloolt, baö uufjci Iiubic!el)t allen menfdjcn gefatle. ?Uicv<br />

baian tf)uu luijv giuig, ba-3 tülji fie i)bevmau eineiigen unb evfavcn (äffen on<br />

.0 unf;eim (e6en.<br />

?(f(e menfdjen, finb tjie uic^t lniliciftcf)cn nüe teutt auff cvbcii, fjonbevii i'Oi'. •.i<br />

altcvlet) menfd;cn, 6el)bc fveunben unb fclmben, gvoifeit unb flcijiicii, fjeivcn unb<br />

fnec^ten, vcl)d; unb aiin, f)cl)inifd;en unb unf)el)mifdjcn, eljgeneu unb fvcin'&bcn.^<br />

3^enn man finb Uio(, bic ficf; gegen fvcmbbe aiiff-S all'ci fveiinb(id)ft unnb 9C=<br />

r. linbift ()allten, a6ci gegen bie l)()veii obbei f)cl)mifdjeii, bei fie genumet finb, ift<br />

el)ttel ftaiiig nnb fnoiiig mefjcn an l)f)n. äBie l'iet finb l)()i quc^, bie ben<br />

gioff3Cii unb vcljdjcn adcä Iju gutt fjaltten, auff'3 6cfte beulten, »fcnbcn unb<br />

feren, lua-S fie tf)un unb fagcn, a6ci ben !iied)ten, obbci ben atmen unb gelingen,<br />

fiiib fie fticng unb (jaiU, obbei menbeit alle l)l)i bing Ijiim eigiflcn.-* ,otem<br />

30 bcn ünbeiit, cUtciii, frcunben unnb 6(uttfieimben ift ijbeiman geneljgt, alle<br />

bing auff» 6cftc Iju beutten unb üeitiagcn. äöie offt lobt el)n fieunb beut<br />

anbein, ba-i eljn offcntürf) (aftci ift, Ueifrfjonet unb lenrft fie auff-3 oEei<br />

fet)nift nad) l)f)iit. VlOei feljncm fet)nb unb Uiibevpavt tf)ut er ba-3 mibeifpiet,<br />

22 freiinbe f.n'* 31 bcm] bcit


180 9lbliciit§poflillc <strong>1522</strong>.<br />

bn fnn ev icXjn guttt>5 fiubcii, ba ift tel)ii licvtracieii, micfi' \vp\[ bfiitten-,<br />

Bonbcrn lute e-5 ligt i^m anfcfjcii ', Bo tabbclt crtj.<br />

T-iiii.4,f, SGßibber jotc^e unglelidjc unb ftiidticfje * liubidelit rcbet l)ic £. ^45aiiIu-3, uiib<br />

toill, ba5 ct)n Gfjriftndic tiiibicEetjt jei) ninbt unb gaiit;, eiincm glcln"!} luie bcm<br />

nnbcrn, er )ci) freuiib obber feijnb, ijbevmau uertrcgt, unb l)cllt fie bu giitt\ .•<br />

on oCev aiiffief)cn ber perfon ober ber nevbicnft. S)ciiu fic ift auf; bcm gninb<br />

gutt, iinnb iingcinacht, natitrlicfi linbe. ®lci)cf} lüie baö goßt bleiibt goUt, c§<br />

cr!rtege el)n frunimcr ober cl)n 6oBcr. S)enn ba-j filbcr luart nitfjt nffctieii,<br />

bo e? ^'siiboS ber ücncttjcr u6irtain; alBo alle creotur unb tnaä tion gott ift,<br />

baB ift hjarfjafftig unb bicijbt gleljif) gegcnn tjbermau. 'JUfto anif; bie Iinbi= lo<br />

dei)tt l)m gei)ft erlanget, ti(ci)6t linbe, c-3 !uni für frcnnb ober fet)nb, ret)d) ober<br />

arm. SlGer bie tilaBtudifdic " notur, tlnit gleiid;, at? tnenn ba-S goUt l)n<br />


epiftel Qiii 4. «IbiiciiUioiintng. '45I)i(. 1, 4-7. 181<br />

©er l)crr ift ua(}c. *di(. 1,5<br />

ilüeim !el)ti 90t hieve, B" mod^tiftu bid^ bittirf) fiir bcn boßen alßo fiivrfjleii,<br />

aber iiu ift iiic^t nUeDn e\)n gott, Bonbcrn er ift na'^c, er »oirt beim nic^t cor<br />

treffen iiod) bic^ (üffeti, fei) nur bu gelinbe oKeti menfdjcn, iinb laß iif}ii für «on. 4,:.<br />

bicf) forgcii, toie er bic^ cnieerc iinb fc^iüje: f)att er biir (iljriftum geben, boS<br />

einige gutt, luie folt er ntt^t aud) bl)r geben be-B bimdß nobturfft? Sr fjatt<br />

nod^ Diel mel^v, benn man bl)r neljmen !an, bn f)aft ant^ fdjon mefir, bcnn<br />

alter loellt gutt, mei)lt bu (il)viftum ^cift. büuon fagt pc-. 54.' SBivff betnusj. .-.s. •..;<br />

anligen auff ben ^ern, B" toirtt er bid^ befdjirfen, unb .1. '4-^ct. u(t. Sßcrfft 1. sucut :.. 7<br />

10 rtlfe forgc auff \)^n, benn cv lorgct für euc^. llnb 6f)riftu§ ^JJhitt. Li: Sc^et .umiiii. o, ^s. se<br />

an bie lilien auff bem felb, uunb bie üogel be» ^tjmetS k. ®aö ift alfcv [50<br />

incl gefagt: Ser ^erre ift iia()e, unb folget:<br />

Wt^t eijuc füvge [)abt für eutf;, lafft<br />

i>iiii. ".s<br />

8el}tt nt(^t forgfelltig.- -mn.i<br />

i)()n forgen, er tau forgen, beu ii()r<br />

11 uu ciEcnbt l)abt. .Socl)beu forgen, bie nitt luificn, ba§ fie el)ncn gott l)abcii,<br />

n.ne (S^rtftuä audj fogt 'iJiattt). ö: Sorget nic^t für eloer feele, Ipa» i)l)r effeu •',J{|'3-3'',vi-'-<br />

unb trinden foltt, nod; für cloern tel)b, lun» i)^r antt)ua foHt, benn folc^u<br />

alles fud^en bie l)ei)ben. 'ilbn eloer imter ijm l)i)melt loel)§, baS iif)r foldjö<br />

beburfft. S)arumb Iob nefjmeu unb unredjt t^un bie gan^c loclt ', bu luivft<br />

•ju gnng Ijaben, unb nidjt ef]e fjungcrc- fterbcn obber erfrieren, man I)ab bl)v beim<br />

betonen gott genommen, bei fui bid) fovget, luev luill bi)r aber bencn nefjuien,<br />

h)o bu i)^n felb§ nid^t farcn leffift? Sarumb ^aben mijr !el)ne urfarf) ^u<br />

forgen, toeliü luijr ben Ijum luitter unb fd)affner fjabenu, bcr alle biiig l)nu<br />

feljner ^anbt ()att, aud) bie, Bo "'iS ucl)menn uunb befdjebigen initt alle i)l)rem<br />

is gutt*, Boni'ernnn ijnimer frolid) auff l)l)u uunb aUennn nienfd;en gcliube fel)n,4;i)ii. 4,5<br />

al-3 bie getoiif] finb, bü3 >m}r gnug an Iel)b uniib fcelcn l)abennn loerbennu,<br />

unnb aUermeiift, hai^ Ivlir eimcn gnebigeu gott tjaben, loildjeu bie uic^t liaben,<br />

bie muffen luol forgen. Linker forge foU fei}u, ha^ lul)r nidjt, ial) uidjt,<br />

forgen, unb nur gott frolidj, unb ben menfdjcii gelinbe fei)en ; baöon<br />

faget audj<br />

13 Sel)tt nic^t jovgfeUtiflj Sovgcl iiicöt i.u** in 5]ü f.a*-' 17 unb] obcv An'*<br />

17 IS bcnn jot^S IIS«'.] "iXaäi fott^em uUcii ttai^tcit = i'. /.u** 21 bellen] ben O* Jl 6c--<br />

idicibigcn /.«' JT bie] io<br />

'.* iV nit^t (I.) fMt Im'*<br />

Lit'"*: S 54] 55 :' feo luivtt usw.] bcv Wirb bic^ uevjotflen — Ü. 13 Sorget iiidjts<br />

i'ö jctjn] }U Jc^n<br />

') Vitlgahi: lacta sui^er clomiuum cunini tuaiii, et ipse te euutiit't. Hebr. Text:<br />

TjsBi;'! s


182 3lbln'lil5poflitlc <strong>1522</strong>.<br />

i'-. 37, l:. ber .3(3. fta ' : ^sä) bijnii iuiig gclucücit iiub nllt Uun'bcn, imb Ijabc nie öi'lcl)cii<br />

«40, 18 bell gcrcdjtcii licilaifen, nodj fdinc linbc naäj tu'olt gcf)cii, iiiib pv. 39'-^: S)ei<br />

^cwc fovgct fuv mid).<br />

i'ijii 4,69onbcvn i)n allen biiiöen, In|t eUire tittc lim gcpct iinb flcljeu,<br />

mit baiidfagung, tunb loevben bei) gott.<br />

Öie lerct er, luic iiiij^eie forge aiiff gott foU gcUiovtfeii iuerbeii, iiiib i[t<br />

bic iiieljiuiug: Sorget mir lücljf-o, t'ouipt nber cttUin>3, ba-J eud] Jorge iiuidjeii<br />

töiH, loie e§ beim feljit inu§, ba§ l)l)r l)icl nnftöjf} l)Qticii muffet aiiff erben,<br />

f3o ftellet eiicf) nl^o, iiiiterUiinbet eiid) fet)ii gr.r iiicfjl mit eloer forge, eS fei)<br />

loilc^erlelj d luolle, fiouberu laft bie Jorge, unb feret end) mit gcpett uiib<br />

flcljen Iju gott, iinb bittet liljii lunb atteS, bus l)l)r UioUtet mit forgeii fjaben<br />

an§rid)tct, baä erjj aufu'idjte. lliib tfjiitt bnä mit bände, ba§ l)l)r eiin fofdjenn<br />

gott Ijabt, ber jiir end) iorgct, niib beut ijljr nUe einer aiiligcn inngt funlid)<br />

I)ei)in|"telleii. äßcr aber fidj fui nid)t ftellet, luciiii ijljm ettluaS fompt, fsonbernn<br />

luil-3 jiitior mit luiriiniifft meffen, iiiib mit eijgeiiem rabt regiren, nnb nljmpt<br />

fid) ber Jörgen oii, ber menget fidj felb l)iin l'iel ianierfj, norlenret frenb nnnb<br />

fribe l)iin gott, nnnb jdjnjfet bod) nid)tS, fioiibcriinn grebt nnv bcii fanb unb<br />

jciidet fid} U'eljtter l)l)ncl)n nnb fompt iiic^t ernnf!, loie Uil)r beim teglid) l)ii<br />

nnfier el)gen nnb niiberer erfarimg leren.<br />

Hub biv? Inirt gefngt, bnJ iiidjt Ijemanbl nl)m furiiel)me, er looUe alle<br />

biiig alf)o laffeii fareii nnb auff gott ftellen, bac- er nirfjtä bat;,n tljue, ganlj<br />

muffig feijii, nnb andj iiidjt bafnr beten; beim ber loirt balb nmbgeftoffen<br />

luerben, nnb Ijii forge fallen, fjoiibern a- miiffs geftritlen fel)n'\ nnb eben<br />

barnmb feitet liicl aiiff nii§, bog iin§ forgen madjet, bac; lol)r baburd) Imm<br />

gepett l^on ber forge getrieben luerben . llnb ber 9lpoftel iiidjt nmbfonft gcgen=<br />

!iu,ni.4,Ganber fclit: forget iiidjtv nnb: l)nn allen bingeii flieljet iju gott. 9lidjt§ nnb<br />

alle« ift luibbernaiibcr, bamit er gnngfam ijeljget, baS l)iel bingg fei), ba§ nn§<br />

liiir forge tveljbe, aber l)iui |a3l. >'5iij| bem allen follen loljr nidjtö forgen,<br />

fjonbern on hai gepett nn« f)allten nnb bai< gölte befell)en nnb bitten Uuis<br />

nnS feplet.<br />

gcjctjl /.!("<br />

/ nie] iiidjl (J' .'j jnv Wutt Umb iDfv'ofii — Ü. U'-' 11 \\d) nlicv /.n'* 211 jclit)<br />

J.n'-* : I ;ii;| :j7 lüi'l iiotl) nie - noil) fcljuc liiii)i'! obcv feinen janu'ii :> .'p(i9f9t afiov<br />

') Viili/dlK : iiinioi- l'ui, eteiiiui si'iiui , et ihui vidi iiistiini dci-elictiim nee<br />

.semcu cius (juneicns piinom. llebriiiKchtr Text: nnj-t';??- ll"!)! 2;-: p^'ns ^nix^-xb".<br />

Ti:pT-c; '^r'^'n -!;;. JJcr Hdiraeu» des Fnber Slapulr»Mii: puer i'iii, sicuiidcm senui, ot.<br />

11011 vidi iustuin di'relictuin iieque .senitüi eins qune'rciis paiieiii. '') Vuhiuta: dominus<br />

süllicitus fst iiiei. Hehräischur Tc.i't : "ö acn^ \!i**i '''ci- Ucbracus 'fe< Faber iSlapn-<br />

kiisi«: dominus solicitus eril pro nie, der Humimiix: ddininus i'iirani lialiclmei. ^) 7>:<br />

certandniii est-, uon stnrtfndnm.


(>-piflcl lim -t. Wbuciitvioiuitiuj. >4.U)i{. 4, -1— 7. 183<br />

.s5tL- lunileii lül)v im fcrjcii, luie ha-i ge^iett \oii flcftnlU fcljii, itiib luilrf)'j'(;iii' am] im /.»'" !'.'"< bancf] bniitfcii l)m (r* .-;/ 96=<br />

fii^tieBcn f)ot /,«'*<br />

Au»*: / al§ ba // .f)crve iiv«'.] ©cbctidc .pffiSiSt an SaWib iiiib an all jcin Itibeii = (7.<br />

') J>; oratio verba illa .sunt vel sernio, quo ut intcnluiu aliquid pelitur, ila ctiaui<br />

alia narrantur. -) JB: deprecatio. '') Vulyata: rueiiieuto, doiaine, David et omuis<br />

raansuetudinis eiu.s. Hebräisehef Text: iriiiS-^S rK ^^•b n'n'—i'«-. Der Ucbracas<br />

\ r • • r i T t 1<br />

Fabers: meniento, douiine David et omni'; afflictionis eius. Er scheidet hier für <strong>Luther</strong><br />

aus. •) B: pctitio. ») 1>; grutiaiuiu actio. "1 B: urget per deprecatiouem.<br />

) B: cui de|irpeatiüui niliil potost conf'erri.


184 SlbUciilspoftiac 1622.<br />

prieftci, iinb uiißei gcpett ift ba-j leuc^fafB. los evft ift ba-j äuli^cu gcfeJBc,<br />

ba5 bi'bcutt btc luort be-ä gcpcttg, bic fiiib loftlicE) uiib tfjetüv, aü-j ba fiiib bic<br />

lüott be» Pater uiiücvs, bcr pfalincn iiniib ouberer gcpctt; bentt ijnn ber gantieit<br />

fc^tifft inivtt ba§ gefefB genommen für bie loott ', btuumb, ba» pnn unnb mit<br />

ben lüortten bev fpnn Perfaffet, geben, unb genommen luivt, g(el)dj luie mit<br />

bcm gefeffe bev luepn, lünifev, foleu, unb luns benn ift, ba-i man f äffet. 3IlBo<br />

Eff. 17, (Unit audj ber gulben ülcti Im Sabplonien, ?{poc. 17. bie mcnfifienlcre Per=<br />

ftanben, unb ber ülä), bn§ (5()riftuÄ6lutt ijnnen ift, bas ©uangelion.<br />

2ie feturtolen akr ift bie banc!fagung unb ert^elnng ber moKt^att pm<br />

3!öra. 12,20 gcpett; benn büS bic foten bebenttcn Uiofltljatt, licngt '4hiuIii§ So. 12. ba er<br />

®pr. 2:., si. •>.' ben fprncf) ©alonioniS fnret proPcrb. 2ö: §nngevt bepn fepnb, ßo fpeijße p^n,<br />

bürftet p'^n, fjo trende p'^n. SBenn bii ba§ t^uft, %o luirftu felortolen aiiff<br />

fepn £)e)obt laben. (SS finb ober fclnr unb Svenncnbe tolen, benn bie toolf^att<br />

uberlüinbcn unb Imnben mit gcmaüt an bas Ijerl^. 3iber im gefe^ mar gc^<br />

potten, ha^ man bie felnrfolen nif()t, benn Pon bem aütar nehmen foü; bai<br />

ha^ ift: pm gepett, foUen Inpr nic^t unsere mertf unb Perbicnft an{ji()en, mie<br />

>;ut. 17, u::!ber p()arifecr pm Guangelio ^.'nce. 15, f;onbern bic Uio[tf)att pnn (5f)riftD emp=<br />

fangen, ©er ift nnfeer aütar, Quff beut lopr geopffert finb, auff ber Inolt^att<br />

«Ol. :i. 17 muffen topr banden unb barpnncn beten, mie ^|*auhiy faget. ßoüoff. 3: %ijuü<br />

aßcS pnn bem namen un^erS (jerrn ;A[)efn (>^rifti unb bandet gott bem Pater<br />

burdj p[)n; benn er fnn fonft nidjt-J lepbenn, loie er ba«i Belucpfiet, ScPit. 10,<br />

s.;i.'ioiciü.in Jia er bie §6ne ^Jlron^, -liabüb unb Stbiu, Pertjuubet für bem nütar, barunib<br />

ba§ fie folen pnß reucl)faff; namen, anberfj Ivo benn Pon bcm aUtar.<br />

Sie bitte ift bas rcurf^loerrf, alö ber lueprauc^ obbcr tpmien, ba5 brauff<br />

4.MUI. 4, c gelegt iuirt, B" ^^^ Ö^Pct PoÜcnbet. Unb ba§ ©. !i5aulu§ I)ie fpri(^t: lafft<br />

ctuer bitte funbt Ittcrbeti bcp gott, ()att er glepil) ben rancf) 00m rcudjfafß an=<br />

gcfctjen unb beuttei, al» foUt er fagcu: Incnn ptir loollt rcudjcnn, ba« für gott<br />

loollriedje unb fuffjc fep, f^o laft elrr bitte fnnb »Derben burd) fle()en [söl. ,>i4]<br />

unb band; has ift ber fepne, fuffje raud;, ber funb mirtt nnub anftftcpget<br />

für gott, loic epn tcrWin unb ftrade rulpe, glepd) mic ber naturlid) rand)<br />

Pom reud)faff3 auffftcpgct, fold)» gepett bringet burd) ben fjpmel.- Senn ber<br />

band unb mollttjat mad)t bai- bitten func unb ftard, battu and) liedite, luftig<br />

unb fuffc, Iric bie fclorfoten ben rand) ftord mad;en: fjonft ift ba-i geiielt<br />

fallt, ia)vL unb fdjmeer, loenn bas tjerli nit juPor en^unbet ift mit folen ber<br />

lüoUfjatt.<br />

7 SBadljIon l.u" s bo§ (I.j] ba /-»'* ;.". joUi fpU (.'* :.'(> iiiiBci-|| bcS /.ii'*<br />

22 Slaroii? Jm'' ncr^unbet] niijunbct 6'* 27 fccbcittct Aw'»* vcu(f|cru 6'* 2« ritd^c]<br />

reuest


epiflcl am 4. SlbDcnlijoimtug. ^.Uiil. 4, 4-7. 185<br />

SCßic lüirt ober unßer gcpett lunb für gott, ßo nidfjt Qllei)u für l)t)m funb<br />

ift, eijt tt)i)x anfafjen, ßonbern cv fclb lumpt quc^ ^uöor unb gibt un§ epn.<br />

Im bieten?' ^Inttlrort : S. '4'aulii§ taget |oId)-J Iju leren, luie ei)n rcc^tid^nffen<br />

gepctt fcijn folt, nenilic^, ba» e» nid^t i]u ben lüinb fore unb aufj ebcntcur'<br />

> gepcttet werbe, tote bie tl^un, bie uidjt adjten, ob» gott erhöre ober nid^t,<br />

bleljbcn t)mer uugelinfB, in me'^r Qcf)ten, fie loevben nidjt cr()oret.^ Sag ift<br />

aber nid^t beten noc^ bitten, feonbern got öerfucljen unb fpotten; benn ßo micf)<br />

tjemonb umb eijnen Pfennig bete unnb gletobt ober inetjnet nid^t, ha-i id^ iitjm<br />

geben würbe, ben mod^t \d) nic^t tioren, id^ beerte, er fpottet met)n, unb loerc<br />

"' nid^t fei)n ernft, wie oicf metjr toirt gott foldj pierren nit Igoren. Xenn el)n äJ'^'i- <<br />

gepett foll für gott funb werben, bas ift: Wi)r foüen ntc^t Iweliffelln, gott<br />

^ore uni unb c» lome für ^l^n, ha^ lt)l)r§ geWißlid^ Werben erlangen; benn<br />

Wo h)t)r nic^t gleluben, ha^ gott fiine, obber mr gott !omc, ßo fumpt^ auc^<br />

gewißlidd nid^t für<br />

i)l)n, tuie Wijr glcwbcn, ßo get)et c-S.* Sarumb ift ber<br />

'5 aufffteiigenb rautf; nicf}t§ anber§, benn ber glaWbe l}in gepect, bas W^r gteloben,<br />

unßer gepet tome für unb werbe erhöret. Unb mit bißen Wortten trifft ^autus^,<br />

ba>j offt Dm pfalter Wirt antjogcn: mctjn gepett ift gangen iin feljne oren, *~'"-''„'y "-<br />

item: laß met)n gepett für bic^ fomen, unb ber glcflc^en. lü. 8si4<br />

SaPon fagct (i^riftus Dktt. 21. unb ^Fcarci. 11: X'tIIc§ WaS n^r bittet iim ^^j;.||' ,^,''^Y<br />

»« gepet, bai glewbt, bai p'^rß empfaf}en loerbet, ßo Wirtte gefd^e^en; unb 3|ocobt .1:<br />

Sitte aber mit glatoben unb ßWepffeE nid^t, benn Wer ba ^WeijrfeQt, ber bendfc gaf. i, e<br />

nur ni(^t, ba« er ettwal werbe Pon gott empfotjenn. Sarumb ift» leijc^tlic^<br />

^u merdEen, bas i)nn aEer WeEt bnc- plerrcn i)nn ftifften unb floftern eljn<br />

lautter fpott unb ocrfuc^cn gotti» ift. Senn fold^ gepett luirtt Wol !unb für<br />

" ben (eutten, fie fc^repen, plerrcn unnb ploden' i)f)e faft, aber gott wepß nickte<br />

brumb, fompt feijniB nic^t für p^n, barumb, ha-j fie felbs nic^t gteWbcn not^<br />

geWiJB finb, ba^ für p^n !ome. Wie fie aber gleWben, Bo ge{)et^-, ba§ WoU<br />

^e^t wert, ba? man epn mal gotti? fpott unb Perfuc^en Ireniger mac^t, unb<br />

Pcrtilget fold^e fpott£)euBer, Wie fie ^tmo» .7. nennet. D Inenn Wpr f olf^c ^["'j'^.',]<br />

w Wcpße hielten mit beten, roa^ folts fepn, ba§ Wpr nid}t ocrnioc^ten '.<br />

Diu<br />

aber<br />

beten Wpr ötel unnb ^aben nichts, benn unßer beten erferet gott npmmer;<br />

We^ bem ungtaWben unb müBtraWenl<br />

1 6o] io H O* 3 Bitten /.u'* :* unb] ob« Lii}* IG furj fut 95« Lii^' -7 o6«<br />

ßliU iu'* 28 mo^le G*<br />

Au»*; ;9,20 ^m bU gUrebt' in ernttm ©ebet, glcubt nur > Vg}. Grimm, BWib. U 137.


180 91bl>ciil.H>i'|iiac 15'J2.<br />

1-1111.1,7 Hub bcv fiibc flüttii!, luildjcv iibci-frfjUu-bt ubcv allen jimii, bcv<br />

l'cvlLmrc (\vx( licrijcu uiib jl)iiiuMt Diiii (5f)vifto .^Uicfii.<br />

©if)c, luic oibcnlid) iiiib fi'l)ii "^.vntUiy eljiicu 61)riften Icict; 311m cvfteit,<br />

foll er bitvd) bcn glalukn ijii 90t fiolid) feljn, baritadj beii iucnjd)cu öcliub<br />

-4.;:),i.4, r.iinb gutifl. Sjo cv oBev fptc(f)c: tute ian icf)? Slntluortt er: ber f)crr ift<br />

naf). älUe nl'er lueim iif) ferfolgct Unirb iinb ijbermon micfj beraubet ? Spridjt<br />

';>i)ii I, r,. 7cr: forgc nid;t, bitte ßott iiiib la]] l)l)u forgcii; ia, id; luerbe bic \vc\]l miibe<br />

uiib liHi[te? 9!id;t\ ber fribe gotti« luirt bid; nerlimren ; baHoii lajft iiiif;<br />

IUI fe^eii.<br />

!l!i)ii 4,1 Sifeer fvibc gotti-J ift iiidjt luiDerftelieu Hon bem fribe, baniit got bei)<br />

l)f)m felb ftill iiiib tjiifriben ift, fjonbcrn beu er iiiiS gibt ijufj l)cv|j, ba§ \v\)x<br />

ijufribeu ftnb, glcl)(^ Inie bn^ »oortt gnttiö I)ei)fft, ba3 tuljr aiif5 \}i)m vcben<br />

imb l)oren imb glelubeii, cS ift gotti? gäbe, barnmb fjeljftv fct)u fribe, and)<br />

barnmb, baä er mit gott fiibe iiiadjt, ob lol}r bei) bcn menfdien nnfribc l)abeu;<br />

bcrfclbige fribe ubcrfd^loebt nber nlle flinn, l'crnunfft nnb Derftcntnii^. ®asi<br />

nniftu nidjt alf-o oerfte()cn, ba-j l)f)n niemant fulen nod) empfiiibeu niuge; benn<br />

foUcn Uil)r mit gottc fribe ()abcn, fjo muffen lul)rfj ijlje fulen ijm (jerlieu nnb<br />

t)m geUiiffen, iuie !nub fonft nnf;er Ijcrl} unnb fijnn bctoarb tucrbcn burdj<br />

l)^n, fjonbcrn al^o foItu§ t)crftef)cn: Sßenn trubfnll nnb Uiiberloertideljt<br />

tompt über bic, ^o nidjt loiffcn mit gepett ^u gott fli()cu nnb forgfeUtig finb^,<br />

jjo faren fic |u nnb fudjcn and) fribe, aber nur bcn, bcn bie liornnnfft bc^<br />

grcljfft nnb erlanget. Tic oornnufft [ißl. 9t?(il aber toel)^ Hon !cl)nem fribe,<br />

beim lion bem, loenn baS nbel anfffjoret, bifjcr frib fdjlocbt nidjt nber l)er=<br />

nnnfft, fjonbcrnn ift ijfjr gcmef}. Srninb toben nnb ftreden fic aiid) ber i^cx-<br />

nnnfft nadj, bi^ ba§ fic benfclben fribe burd) abtl)un bc§ ubelö ' erlongcn, e»<br />

fei) mit gclüolt obber mit lift. ^^llfjo locr elme Uinnben f)alt, ber lu'rftebet nnb<br />

fnd;t bie gefnnbljelitt.<br />

3tbcr bic l)nn gott fiel) frclucii, hiffen i)l)u bcuugen, bac- fic mit got fribe<br />

Ijabcn, blcl)beii mcnlid;* l)m trnbfall, begercn nidjt ben fvibc, bcn bic Uernunfft<br />

fti)mmct, nemliclj bcs nbcly anffborcn, fjonbcrn ftcijcn fcft nnb Umrttcn ber<br />

linlücnbigeu fterde bnrdj bcn glatnben, fragen nid;tä baruac^, ob bau nbcl furti,<br />

laug, l^etjtUd) obber doig fei} nnnb bleljbc, bendcu nub forgcu audj uidjt,<br />

luie haä enbe tncrbcu loolTc, laffenS gott loalbcn imimcr l)\)\m, Hiollen nid)t<br />

luiffcu, lociin, loie, loo nnb biird) U'ildien. Sarnmb t[)ntl lil)iu gott andj<br />

luibber-' bie gnabe, nub fdjafft liljrein iibcll cljii fold; enbe, mit fjo groffem<br />

J Bctluarcl ücluavc /,"'* i:s uub ('1.) fch/i /.u'' -Jk ijiiii] au '/ :>J ijljiii] i)l)ii J.u'G*<br />

Im'-*: 2l2<br />

adctt //.] fjofjei: ift beim nllc i'cvimiifft = Ü. 2 finii :i-l l)l)iit| itjiu'it<br />

') B: ubi si iteniiii caro obuiurniuiet: quid, si eqnideiii iiiteiim fVaiigar uc de-<br />

vastery Concludit: niliilomiiius. ') B: .'ed fidunt suac pnidcntiae atqiu: soliciludini.<br />

Vgl. oben S. h'H Aniii. :'. ') II: per aiiiolitiuiicni iidvcrsoniin. ") JJ: iioii iiiviti.<br />

') B: vici.s.-iim.


epiflcl nni L ?lbüenfäioiiiitng. *l>f)i(. 1, t— 7. 187<br />

fortcljU, ba» !el)n iiieiiicr^ l)ctte fiiiibcn gebciirfcit iiod) loimticfjeu. Sif)C, bn«<br />

[]Cl)ft bcv frib bcS cvciip, bev fribc gotti^-, bcv frib bc§ flcluifjciis, bot Kfjriftticf)<br />

ftibe, bei- madjt, ba-3 bev mciiicf) aucf) aiiBl-ociibi;^ [tiß iiiib mit libeiinQn lju=<br />

frtben ift, unb niemanbä Oeiunvuget. S)enu bn§ gveljfft nod^ t^iitt Icl)n t)ci-=<br />

s mtnfft, \}a§ ci)n tncnfd) fottt iintci- beut ciciilj Iiift, iiiitei' bcin iinfrib fribc<br />

I)aben. ($5 ift ci)n gutti-; lucrd, ba? uicnmiit 6e!aiib ift, bciiit bem, bcr cä<br />

crfaren l)Qtt, baüoti auc^ bvo6eii gefagt ift au beut iinbcrn Soiitag ijn bevaiom. is, i<br />

Gpiftcl.' Sott bcr lioffniing cvfiiüe eucf; mit aücr fveiibcii uiib fribcn ijm<br />

gtaloben; ba» er ba: fribcn l)m gtaloBeii, bnS nennet er Ijic: fribcn gotti§.<br />

M Sjo |el)gct 3. ']>aulno bamit (wi, ba3 iuer ficf; \)\m gott frelücn unb liifH. ^'»•<br />

17 unb (_1.) fehlt U* Jii natutlii^cii /,ii*»* .il jic^] fie /-d'* 25 inenjcjen] bct mcufcOcn<br />

O* ber] bal Lu^ ttoioetl »cttramet /.«** :iö ben] bem G*<br />

') Vgl. S. 75f}'.<br />

-) B: adversitutein et crucem aliquam excitaturum, ut ab iii-<br />

stituto tarn Christiauo eura Uepellat. ') B: haud nanque durare tolerantia poterit.<br />

*) B: a eura dei abstractum propriae et tVustraneac immersit. '•") B : ea siiut fides<br />

et dilectio, sviuima suminarum totius ('hristianismi.


188 SlbBciilspuftinc lty2<br />

;soi). I, i9-i8 ;paci >i;iian0cliuu ticci Inciöcii .^^LUitatjö um »HöUcnt/<br />

Holjannie am critcmi.<br />

c- foiibteit bic ^Vibcn Hon •'öicniialcm '4>vicftcv iiub l'el'itrii, bii3<br />

fie l)T)ii fvagtcu: 5r>cv tiiftu? llnb cv {jcfaiibtc iiub leugnete nidjt, iinb<br />

bcfanbtc: 3d; Dl)n nidjt ber 6()rift. llnb fie fiageten ij'^n: SBer benn ^ iöi|tu •••<br />

^lia§'? nnb er fpracfj: icf; biini' nidfit. 2?iftu eijn proplict^ unb cv antluoittet:<br />

neljn. Ja fpradjcn fie tiu iiljm: \vcx fiiftn? baS \vt}x eijn antluort geben ben, bic<br />

nns gefanb ^aben. äßa§ fogiftu öon b!)r felb§? S8l. sraij] @v fpvad): ^sd^ bl)nu<br />

bie vnffenbc ftrim nun bcr tonften, ii($tet ben ircg be§ fictven, lüic bev prophet<br />

rsfoias gefugt fiott. Unb bie bn gefanb tuaien, bic Umven lion ben pt)arifecrn lu<br />

nnb fragten l)^n unb fpradjen gn li[)m: 2Ba§ tcuffiftu benn, fjo bn nidjt bift<br />

ber Gtjrift, nocfi ßliaS, nocfi cDn propfict? ^\oljanne§ antloorttct ijtjn unnb<br />

ipxciä): ^\i) tauffe mit tuaffcr. Gr ift aber mitten nntcr euä) getretten, ben<br />

ijljv nidfit fcnnet. 2'cr ift?, ber nadj mljr fomcn luirt, ber für niDr gcUiefjcn<br />

ift, be§ idfi nit »ucrb bl)n, ba£- idfi auffbinbe ben riimcn fctinei fdjnc^S. ®i^ u<br />

gefcfiodj Ijn 3?et(jabora ienfiib be§ ^oi-'^'^inB. ba ^'\ofjiinne-J Inor tenffenb.<br />

Tcrßuangetift befdjrcijbt mit ineten luortten nnb madjct gvofe ba-3 Ijengnife<br />

^'uifianniS; benn ob? lüol bomit gnng gcUie^en lücrc, ba§ er Pon Sp^)'!"""?<br />

jci). I", - f djveijbt : @r<br />

fiatt betanb, Uiibberfjolet evf; bocfi nodfi epn mal unb fiuldit:<br />

6r Ijütt nidjt Perteugnct nnb tjatt befnnb. Dn ^.iDCijffel, ba§ er bamit bie 20<br />

tbeure beftcnbidfcljtt * ij^o'fianni? prcljfßct pnn cljucr groffen anfccfitung, bamit<br />

er Perfudjt loarb ^u clinem groffen abfoll Pon ber luarfjO't. Unb fibe an bie<br />

nmbftenbe.-<br />

9tun§ erft, inerben tiu ^'^m gefanb nidjt tncdjte obber gemcijne bürgere^,<br />

3ofi. 1, 19 feonbern au^ ber (joljiftcn, cbliften rotten prieftcr unb ^'ePiten, bie ptjarifeer -5<br />

niarcn, i)a§ ift, bie «bcrften pni HoW: bn-? Pjar cpn T)erlidfie bottfdjnfft\ Iju<br />

lolc^cm geringen man, ber biUidj Ijett foUt iio unb Ijoffcrtig loerben uon fotdjer<br />

eljie. Spntcmal mau fjerrn= nnb furfteugunft ßo gar ttjcur adjtct Im ber rteüt.^<br />

o (Ja joiiMcii USW.] Uiib bis ift bfts jcugnil Sotiannis = Ü. /-«** 3««:ui'>ltni


KDQiigetiiim am 4. 9lbbfitfMoiiiita(i. 3ol)- '. H'— '^t^- ISO<br />

2luff>3 onbcr, ^o fetibcn Im l)f)in ni(f;t fd)Iecf)te Iciitt', fionbctii, bic uoii ofii- 1. 19<br />

§ieviiiatem, ba§ ift bic Ijctobtftabf- unb bcr ganljc rnb mib fiii[teiitl)um bcS<br />

;^iibijrf)cn bolcf«, bcid glelid) [50 HicT limv, nI-3 feine bav t^aiilje imlc! lui Dfini<br />

niib tote i)f)m bic e()re an. \mlä) el)u tuinb i[t bn-j c^cloefjen, Unc iollt bcv<br />

5 ouffBiQJjcii, tuü er treffe ct)n cl}ttel toelltlidj tjev^!^<br />

3(itffs brittc, bieten fic i)l)m an uiff)t cl)n Qcfrfjenc! ninf) nenicl)nc I)crlicfcl)t^^^'''<br />

Bonberti bie allci; nberft [)eitictcl)t, biv3 tonigreljif) iiiinb alle uOivtcl)tt, nnub<br />

finb Bcreljt l)lön für bcn (^"tirift anlninetjmen ; ha^ ift l)f)e 'i)oä) unb fiiff? t)cr=<br />

fud^t, bcnu tnenn er nic^t erfcnnet tjette, baS fic l)[)n für ben Pfjrift fjaKten<br />

10 tooHtcn, l^ctt er nid^t cjcfni-(t: "^\ä) h\)nn nidjt bcr 0"t)riftu§, unb l'ncn§ ;!. Soij. i. jo<br />

fcf)rcli&t Qiicf), ba§, ha libcrnian ntcDnct er Inere ber Gtjrift. fpradj ';\o^onnc§:s.'"' 3. i-.. ir.<br />

ben ^'^r melmet, bcr irfj fei), blinn ic^ nid)t, ptibern ic!^ [n)nn für lit^m ()er<br />

gefanb.<br />

5liiff§ öicrbc, ba er fold[;e cef)rc nicl;t luolt, öerlnd}en fic eS mit ei)ncr :^"ii 1, n<br />

!' nnbern, unb finb tieret}t tjl^n für @lia§ Qutjuner)men: bcnu fie fjotten el)nc<br />

pro^tjecel) l)ni propbctcn 53fQlod)ia§ am legten, ha ftott fpridjt: Scfjct ba, icf)<br />

lüilX cuctj fenbcn ben propt}etcn &[ai, ef)e beuu ba fomc bcr groffc unb fc^recf'=<br />

l{ä)e tag be§ '^errn, ber Juirtt bcfercn bie t)cr^cn ber öeter Iju ben finbern,<br />

unnb bic fyximx bcr linbcr Im lifjrcn betcrn, auff ba», Itenn icf) fomc, bie<br />

20 erbe nic^t f daläge mit bem bann.''<br />

1- '»<br />

iv.ii j, .-,. n<br />

SluffS funffte, bo er nit iuiil ©liaS felm, ncrfuc^cn fic norf) Uicljtter, nnb ^^"ll•^.2l<br />

bieten ij^m an cljn gcmelm el)re c\]n% propfjctcn "; benn fie ()attcn finb Wia=<br />

lad^ia? fel)nen propfietcu gc()abt. -IJod) fte^et 3of)a""f§ fcft ""^ liuincft nirf)t<br />

üon feo<br />

tiicl anflopffcn ber ecl)re ücrfudjt.''<br />

2i Stuffi fcc^ft unb leiste, bn fie fcl)n el)re mcl)r iiniftcn, ftcUcn fie e§ ijljm ^^t 1,2;<br />

r)elim, Inic unnb loa§ er botf) UioIIe gcf)allteu fcDn, Inoltcn \)\]t gerne l)I)n Im<br />

cef)ren madjcn. 3lbcr 3o^a"»e'-' "-^ift l)f)^ ff^l^^c nid}t, unb antUnnttet nid)t '.\üIi. 1. s:;<br />

mc^r, benn ha?- er eim ftljmmc fei), bie tif^n unb ijbcrmon ruffe; ba§ ad)teu<br />

1 ieitben fie 0- 4 bei] ev /-»"<br />

/,u'*: Kl 9)latcnd5i «0 auch unten @cl)ct ba] Sif)C l'Jl'Jd oiiff bciS k.w.] ba? icf) iiidjt<br />

tome unb bnä Gvbvicf) i^IoCie mit bcm SPomi = Ü.<br />

').li: vulgares aliqiii. ^) Vgl. Xik. i\ J.yra: ab Hiorosolyniis, quae erat civitas<br />

sarerdotalis et regia. ') Vfß. dazu Boftsert in Tlieol. Sliidie)) und Kritiken 1S97 S. .-»i»,<br />

der hier e.iqeue Krfuhrnngtn Lttihns annimmt, sofern die Wiltenberger Jieformer den<br />

Vemiich gemacht hatte», ihn auf acine Seite :ii dehen. S. axich die Einleitung. *) li:<br />

triviale aliqnod munus aut dignitatem populärem. ') Vnlgata: ecce ego mittain<br />

vobis Kliani prophetam, antequam veniat dies doraini magnus et horrilnlis. Et con-<br />

vertet cor patnim ad filios et cor filiorum ad patres eorum; ne forte veniara et iier-<br />

cutiam terrain anathemate. Heliniischer Text: D-in "(nsn-nK 'n'^sni Ki^wS-ia oninx-b"<br />

c^:r 3V c-^^-br r-:s-3^ ^-irni s"'i:~' ^'i"'?!:. fiJJT; oii xi:: rs^ k''25^i f^?r*? ^J« c:b<br />

r.;i" i;":s n:-. '1 11: tentant eviin adhiic alio, non tarn exiniio lionnre, iiemix,'<br />

prophetae vulgaris. 'j Ji: qiiantislibet honoris arietil.us pulsatus.


190 3(biH'iitÄpofliac 152-2.<br />

fic iücl)t. äßnS bciS aficS bciitto, luoUcii \v'i]X Ijcniacf) f)orcu. Tai In^ iins<br />

bcii U'i't fcl)Cii.<br />

joii i,]3S)ic ^ni^fii faiibtcti t)on .


eumiflftiiim nm 4. ?Ibiioiii.5foim(niv ^iuf). 1, lfl-2S. .191<br />

llnb cv r)at ticfniibt iiiib iiirfjt geleitetet. Uiib liatt ticl'dub: idjcs^o.i.so<br />

()l)nii uicf;t bcv (^Tjiiit.<br />

^\vi\) ftiidE fiatt ijnn ficf) Sorjamicu tefnitiüli: 6i)n§, baö cv 6cfeuiict,<br />

ba^ niibcr, bns er iiic^t leitetet. Sa3 er bel'eitnet, ift bnS Meiitiiifj öoit (^'fiiifto,<br />

5 bii er i|.nid)t: ifl) Blittit !iirf)t bor Pi]x\\t. luic ber tert fni^ct. (Sr l)ntt t)c=<br />

'«<br />

fatibt: iä) 6i)itn iiid)t bcr tiOrift. llnb Ijit beml'eUictt lict'ciititijj geljoret aitrr),3i'ti. i.i'i<br />

haS er 'üet'ennet, er jei) ttid)t (?lia§ iiod) cl)n propljet. S)q§ er ater iiiiTjt tier=<br />

leurfet, ift, hivi erji i^cftenbif^ ift, Umy er fei), ba er fpricl^t, (£-r fei) bie ftljintit Joi; 1,23<br />

1)11 ber Imiftcit, bic mit l)()rcm nefif;rel) bcii )üCfi beä lierrii licveljtte. Hub alfjo<br />

ift fel)u ticfctttiiif} eilt frei) tefeiititif!, bn§ iiit nllel)!! dcfcniiet, U)a§ er iiic^t<br />

fei), fjoitbertt niirf}, Uin§ er fei); beim bnä tel)l ber tiefeittiiifj, f;o ijetnanb '6cl'cituct,<br />

iDQy er itirfjt fei), ift itocT) tiiiicMl iitib itiUuV(!üineit, bal'cl) iiinit iiirf)t fnii luiffeit,<br />

Uia§ itiib lüie mau üuit l)l)ui (jnKtcit foll. ?l6er l)ic fagct ,\ül)niii;cy offeittlicl),<br />

lüas, uitb Inas nic^t Ijoii l)f)m ^u ^aUtcii fei), imb imidjt fie gcluifj iiiib ftcfjer, 3or). i,.ii.23<br />

!' l)uiibem er fcefetuiet, er fci) nicTjt ber b'firift, iiitb itirfjt licvleiicict, bn§ er bie<br />

ftt)iiime fei) für feljiier IjtiEtiiifft.<br />

©ollt QÜer lüol l)ciitanb fagcit, ber ©iiaitgelift üerlere fcijtie rcbe, bai er<br />

baä el)u kfeutitif; f)el)ft, ba .^iofjaitiieS fprifljt, er fei) nicijt bev Gf)riftitö, f5o eS^i^^n. i,;«<br />

mel)r cl)ti üerlciicfeii ift, beim er Oerleitcl'et, baS er ber üf)riftiiö fcl). 5!cl)it<br />

20 fögcii ift l)^e Dcrtciicleit, imb bie Si'beii begerten, er folte bet'eimeit, er lucre<br />

ßl)riftit3, ba§ er ncrteucfct itnb ber (yitaitgelift fpricl)t, er ()al; kfaiib. Hub<br />

Iribberiiiiib, ba§ Incl mcl)r cl)u bcfeiitui§ ift, ba er fügt:<br />

icl; t)l)uit bie ftlimute<br />

l)im ber Uiuftctt. 3lbcr ber ßuaiigetift fil)et an unb bcfdjrei)&t bie gcfcfjidjt, 300.1, •/:)<br />

ioic fic fitr gott ift, unb nit auff bie inortt, loie bie fiir beit ineufcfjen lanttcn,<br />

*5 beult fic giengeu bamit umlj, ba§ er C^ljriftuiti berletiifet iiiiub fiif; fclD uicljt<br />

l'efenttet, baö er limre. S;ieliHn)l er aber feftig(icl) braiiff btcljüet itub bcfenuct,<br />

\md er ift unb nicl)t ift, ift fel)u Inerc! für got ei)n tf)clor ticfcutiti^ ititb uicljt<br />

öerleutfeu.'<br />

Unb fie fragten l)f)ti: lunS beuit'? 58iftu @lia§'? ititb er fnget irfj soim,'.-!<br />

30 6l]nf5 uid)t.<br />

Sßie brobenti'^ gcfagt ift, bie 3iubeu I)atfcu el)ti propl)eeel) lioit Cylia,<br />

5Jtalacl). .'j, ba§ er für bem tage beS tjetrit lüiiteit folt. 5^al)er e§ and) uodjwai.4,r. in<br />

J ijat fehlt O/. 11,^* fietoiibtc i«'* unb leiiauet iiirijt (r* iiiib et tctanble 6'* -Jin<br />

ßfjiift] (^fjtiftllS G* = U., so auch in ihn l'olfjenUen Tcxlalixchnilleii -J'l >unvc| lucvc (!*<br />

J7 t^ror Ä 31 el)n] bic t.u'*<br />

/,u»*: 5;'ö wie hin g^tift fehlt 19 Devtciidcn] Uüitn bn§l Wctcfjä '<br />

') B: procio.sa confessio fuit Chri.sti et .svii aljuegatio. Schon der glossa ordinitrin irar<br />

daü dopjieHc: conf'e.ssus est et non negavit aufgefallen. Sie schrieb: confe.ssiis est, iit poste^i<br />

dicitur, quod non erat Cliiistus. Non nrgavit, qiiod erat, id est, ciuod esset praecnrsor,<br />

ut jju.st interrogatus dicit: ego vox etc. Oido vertjoiinn: et confessus e.st et non negavit,<br />

(juando niisernut. -) Vi/l. S. ISO, niche auch Umre A'isi;. Bd. /"' ', Ns (zu Hehr. 1, l/f.K


192 9lbtieiität)oftinc <strong>1522</strong>.<br />

6el) bcit c^riftcii cl)n gemeDiie rebc ift, (flia» foüc !omen fuv bcm iuiiflftcn tar(c\<br />

ettlirf} t{)un balui (Snod), etlid} 3ol)'in'ic§ ben ©uaiigclifton; ha UioHcn Unjv<br />

niufj l'üii rebcn elm )iicni(V 9tuffy crft, ftclit bcr gniilic gviiiib bavniiff, ob"<br />

bcr t)ropf)ct 5JialQrf}iQ3 rebc öoii bcv Qiibcru ^uhuifft bcä fjerrn oiit iuiigftcii<br />

tage, obbcr Hon bcr cvfteu ^iifiinfft i)n§ f(el)fc[) iinnb biiid^y ©unngeliinn.<br />

Ülcbet er Ooii bcm iiingftcn tng, ^o ift geHiifelid) bc§ (SHo§ tut tuortten, bcnit<br />

gott Iniitt nicljt liegen. S)aS nbcr Siiod} obbcr ^ofiannc? and) !omcn foHc,<br />

ift nic^t l^in. 9(914] ijnn bei fcfirifft gcgrunb. ^arnmti eS and) fiir fabcKn nnb<br />

tcl)bingc tut IjaHtcn ift. hiebet er ober Don ber tinhinfft (


(»Unitgelimii diu 4. 'Jlbueiitsimiiitag. Jol). I, 19—28. 19:-{<br />

[)ev^cii bei' l'ctcv tui ben fiiibevii, unb bic uuglclubigeii tat ber flug()cl)t bcr<br />

gerechten. 'JJHt »oil^eii liiortten titaii luol fil)et, ba§ bev engcl beuttct auff<br />

bie toeliffagung bc-J pvop^ctcii 'JJialadöia, unb füret aud) biefelben Inort bcä -m.n. jubov jot fomcit Lx** i'-Jj-J:; nii({)-ö)ott /.i/** 'M! jünger /.«"<br />

•Jii itjtl ilif et '/* :S() jiiDovtomrii fl'-<br />

J.1&'': :> Sßcte] SOar r//o Vllfto hU ;c. f'hli Vi fiit] »or 11 bo§ ///'.• «ctfiunbcnl<br />

bo§ \\t c§ ttoii bem elften »ctftunbcn V.>l20 auff bciibfd) faget 2S' fott] nii'iffc 2.'' iljt] etft<br />

Trxl : "iS<br />

') Viil. S. JS'.K ') Vuhjata: ecce virgo concipiet et pariefc filiuni. Ilehräisclie.r<br />

rniil rnr, '^'o)>sri. ntn. Falls Luthrr nicht nach dem GediichtnU zitiert, wird<br />

er den hehriiischen Text benutzt hohen. ') Liither hat darnach lilim (S. ls


lO-I l>lblicii(äpofti[(o 152'i.<br />

9)!niiii i;,ii uMiirijt, iüiibciu bofrcfftiiict 1)1)U iiub Iprarf): iHlüä loivt IjUmr fumcii luib allcS<br />

evlinbbcvbx-iiiflen. ^d} f^fli' tiicf) aber, ha§ (5lin§ fc^on foincu ift, iiub fie l)alicn<br />

1)^11 nicf) ci!anb, uub 6a6cn nii litjm tlian limS fie luolten; bo Ueiftiuibeii bie iiiiiqcv<br />

w,:itii. i7,ir,(|pricfjt ^}3Uitteuuj bnS cv inm ;^sol)niine-5 bem tciiffer rebet. lliib "lOiorrU'? tl)iit<br />

u'.-nif. MsbaljU, unb f priest c. 9: ;0i(^}. fafle ei'f^^ (i"Iin§ tft l'ommen, uub fie fjabcn an t)f)m<br />

t^nu, liHi« fie liiollteii, Inic bcnu Hon tjljm gefdjrictieu ift. 5iu ift i)f)c !cliue frf)i'ifft<br />

!Wa(. 1,5 bon (VliaS ba§ ei' fomeu foES bcun btfje -JJJatadjie, uub (5[)riftuÄ beultet biejclb<br />

m.iiiii. t7,ii auff 3o[)anneö. Unb ob pcmaub ba§ belnegct, ba§ 6t)nftu§ fpvic^t: @liau h.iii't<br />

p,\vax fommen nnb nlle-S evUiibeitu'ingcu, tj^oinget ni(f)t>3, fliutenial er felb fic() felb<br />

a'uitiii 17, uinit folflcubeu Inoitten aufjfeget nnb fpridjt: '^tbcr iil; fage cnd), ba§ Q:\iai- fcf)on<br />

fomen ift jc. Sa« bie ntel)unng alfjo (autte: ba-j p()v geljoit tjabt Hon &iai\ ba-i<br />

er fonicn foU .^ubor unb al(e§ erloibbcrbringcn, ift rerl)t unb loar. (5§ ift alfeo<br />

liefdirieben nnb muff? al^o ergefjen, aber fie Iniffcn nit, Oon »vildjcm (Si'ia ba§<br />

gefügt ift, benn er ift fcfjon fouien. 'ÜK^o, ba§ 6t)viftnä bie ftfjrifft mit fold^en<br />

loorttcn beftettiget nnb ben oerftanb Oom fnnfftigcn 6Iia§-, aber bod) Her-<br />

mirfft ben prrigen licrftanb oon et)ueni anbern (^-(inS benn ^i'limi'iC'-'.<br />

«w.uii). 11,13- r, '^luffÄ fterdift aber 5J}att. 11, beluerb (M)riftn5, bos {epn anber ßliaS<br />

fome, unb fpridjt: 3([Ie propfjeten unb baö gefe^ f)aben loepffaget biü auff<br />

^ol^onneS, unb f]o pljrfj luolt auuetjuien, (?r ift ber ß^liaä, ber fomen fol't, luer<br />

orcn f)att ^u l)oren, her tjore! §ic iftä offenbar, baö nur cpn (Älia§ lui^<br />

funfftig fel)n f»l. »SBl] foEt, benn Iro nod) eigner furtjanben loere, feo funb<br />

w(.uii).ii,iicr uid}t fagcn: ootimmf'S ift her filioy, ber ünfunfftig ift, f'.onbernu bette<br />

muffen alfjo fagen: ocftfimifS ift ber 6lia§ epner, ober fdjlcc^r': er ift (^lin§.<br />

5Ju er aber ^oljanncS beutlet, er fcp ber @Iia§, bc§ Ijbermaii loorltet, alf; beS<br />

lju!uufftigen, on |locl)ffel, ber Ocrfuubigt loar, fco gibt er gung luiHerftctjen,<br />

SKM. I, .^ ba§ 53JaIac^iaS loepffagung an fsofianneS crfuEet ift, nnb nadj bcrfelben feiniS<br />

auberu (Slia§ tju lonrllcn fcD.<br />

Sornmb blcljben lopr and; branff, bad bie teilte prebiget für bem iungften<br />

tage fei) ba3 P-uaugeliou, bnrd) loildjS CJljriftuS ift t)un aEc »oeEl fomen*,<br />

nnb für bifier prebiget unb üufunffl ift 3"f)niiucv fonu'u, nnb I)atl pl)r ben<br />

uiMiiii. ii.ulueg Bcrel)ltel. 3lurfj fjo aflc propljcleu unub ba» gefe^ Ibif? auff 3ot)Oi"ii'ii<br />

loepffagen, lepbel ficl)§ nidjt ', bo§ fie liemaub uBer 3ot)aune§ ftrerf'e auff<br />

aiMi. 4, :. epneu anbern funfftigen CvliaS; fjo mnf] and) ^Jtalad;ia3' loepffagnug auff<br />

J jüflo aber ciirf) /."*' T noii] Ini .1 :i MvlWv] luibfv /.»*"' /'.' beim j<br />

.?-; .lufunfitigcii /-n'*<br />

bfiii<br />

.f<br />

/,>(* / luitM fol -' cthjibbtv] ,5iitocf)t c/jCM-fo /?. .S' ."i ift frf)oii tomcii a luivt| (ol<br />

J'.i in (LI fehlt bfv (•>.) Ins fot] ber ba io( .lufi'iiifftifl (ein<br />

') 7j'; iani niil!fi est scriiitiini de vcntnro Hella. •) Jl: iitijiu' itii (üiri.stiis et<br />

scripturam liaiin et intellectuiii eius, quii antn a'lvpiiliiiii Christi per verbum Hellas<br />

expentabatnr, r.finfiniiavlt. ') B: vel .simpliiiler. ') Nach Bo.isert n. ii. O. .1i>(><br />

würde <strong>Luther</strong> liiermil. fneryiscli rlax Wcrt)cn der ]\'itlcvhm/er Eefcirmer ii»i ili» »/v dm<br />

Klidü fdiMineii. "j B: non licebit sntic.


6baii(|e(iuiii nin 1. '^(buciitöiomtfiig. '^o^. 1, 19—28. 195<br />

3[o]^ümie§ |el)ttuiig firf) xcl)mcnS beim )m\)i er nlle Vvopfictcii lUiff 3ot}iitnie§<br />

ljei)tten l^eud)!, leffet er feijnen furut>er gel)cn. Uiib cilfio ficjtI;Hef;eit liiDi-'<br />

gertiBüd^, ba*3 feljii 6Iia§ mefjr fomcn luirt, Bonberim bn-S ß-imngcliüu Unrt<br />

Ineren bifj nii bnä enbc ber tuellt.<br />

5 Säiftu eljn propljet? unb er cintthjorttet: ^i\)n. 3oii. i.n<br />

§ic melincn a6er ettlidf)e-, bie S'ubcii l)atieii gcfraget naä) beut prDpf]cteii,<br />

ha lliofeS Don fcfjveljtit Teutro. 18. (äl)iicnii propfjctcn luill icl) crKiedeii mitten sn.oicis,!»<br />

QuB l)l^ren brubern glelic^ luic bid^ k.^ 9l6er bifeeii fpriicf) bcuttet Spctrii«<br />

3lct. 3. unb @tcpf)nnn5 3tct. 8. nnff C^f)riftum feil)-?, tuie er beun and) tm'"^^3^'|H'f<br />

lu beulten ift. Unub bic ^uhm geluifelicf) anä) benfelbcn propl)eten 'OJJofi gleitf;<br />

hielten uBer ßliay; barumti fjaben fie l)f|n aui) bon Gl)itfto öerftanbcn unnb<br />

3o[)anncm gefraget, ob er el)n gemel)ner proptjet tnevc, loic bie anbcrn, jl)nte=:u'ii 1,21<br />

mal er tuibbcr ^tjrtft uoä) &\aB fei), benn fie f)atten fint ber l^eijt 'JJialadjiaS<br />

Iel}nen proptjeteii gel)at)t, luiltfjer auct; ber letjt ift unnb ha^i alltc teftamcnt<br />

15 Bef(!^Ieuffet mit bem fprudj, ber broben gefagt ift Pon &\aB ^iitunfft, alfjo<br />

ba» 3iof)annc§ ber net)ift unb erfte nad) yjialac^iaä ift, ber Pon ijljni fepn budj<br />

kfd;Ieuffet unnb auff ijfjn beuttct; alfjo fragen fie, ob er ber propljeteu epncr ji.im,'.;i<br />

fei)*, loie ouc^ 6l)riftu§ Pon l)t)m fagt, ^Jhitt. 11: Sßoa fcptt ij'^r f)i)nau|gon9eui'iniift n.n<br />

tiu fefjen? epnen prop[)cten? ia, idj fnge eudj ber uie()r beun elju proptict ift.<br />

SU Unb Wat. 21. fpridit, fie l)ictten ^orjanueit alte für eljuen propljeten. ";,uti) -.m ic<br />

Sie fraget fid^S nu, loic 3of)anuc§ ^abe bie Jwar^el)! betennct, fio cr-^°"'''"<br />

üiit. 1, 17<br />

leudet, er fei) nidjt (StioS noc^ cpn prop^et? unb bod) ('>t)riflu>3 felb» i)[)n<br />

(iüa§ unb mef)r benn epucn propljeteu nennet? Unb er felb imiftc, ba§ er<br />

l)m geljft unb Irafft ß-tiaä fomen loar, unb ha§ bie fd;rifft i)l)u @lia§ {jicffje?-'<br />

18 ijl^nt) ^'^n A M 3of)oimcm


liir. '.'IMifnt-H'Dftiae 1.^22.<br />

Suchet man, er I)obc boviimb fidj nidjt ei)iicii pvoptjetcii kfaub, bn-3 cv inct)v<br />

beim ei)n pvopf)cte ift, jjo Imitt eö idjinipfflidj, al-i luolt er fid) fclbo l)ot)eii<br />

iinb rtjuincii.' Tiuumb ift ba§ Im fjntlten'^ er ^obe aiiff ba§ oüev el)ii=<br />

?M.ii. i,:ii ieitigift (^lel)i^ V,ii bcfanb bie liinrljeiit, iicmlid}, bn? er iiid;t ber (^üai fei),<br />

lind) belli fie frngctcii, niid) nit el)ii propl^et. Spiitemal e§ gctDotilidj Uuir,<br />

bdv bic propt]ctcn bn? üold fureteii iinb Icrctcn, iinb man rob iinb I)ilff bet)<br />

iit)ii fiuf)tc; foldjcv Umr 3iPf)nniiC'-' fiHjiier, iiniib luollt aiid^ fcliner fclin. Sl)ntc=<br />

iiinl ber fjerr aller proptjeten gegcnluertig luar, bcm fie anljangen unb folgen<br />

fodten, alfeo, ha?- er baS bold nid^t Iju ftd) |i^cn, fjonbern auff P^viftum<br />

fnren liioHt, Uiic ey gcfd)ef)eii miifte auf] nobt-', elje benii Gl)riftii'3 fetb (am.<br />

'.'lud) bariim6, ba>3 cim propl)ct öon ber t;,ii!imfft CUjrifti üerfimbigt, ;5o'^an"f'3<br />

aber bcn gegenlverttgcn tieliget, \v\U))S ift el)nfe anbern, benn eljnfe propf)eteu<br />

iimpt. @Iel)c^ als iticnn eljn priefter pnn gegeiüDertideiit beS biffc^off? bie<br />

(entt üon fid; Irelifjet lumt biffdjoff nnb fprci^: i(^ bpn ntdjt priefter, it)eiier<br />

ift einer priefter, unb bod; pnii abiuertirfept be§ biffdjoff?- + ba?- Polrf fio Uml<br />

regirt aU ber biffc^off.<br />

^llfio anäj ^^of)annel Ivcpfjct baS Pold Pon fid) 3U Ptirifto, unb Une baffel=<br />

bige meljr nnb groffer ampt ift, benn epuf; propf)eten, f]o ift§ bod) nit iimb<br />

ferner lotrbigtept iniEcn groffer, ^onbern umb ber gegenhiertidept h)iEcn fcpn>3<br />

swatifi.n.sfjevrn.'' llnb imn folt^cin prepfj, ha^ '^\o\}anm?- lucbr benn epn propbet ift,<br />

Uiirt nidjt fepnc Inirbe, fjonbernnn bie luirbc beä gegcnioertigen fjerrii anltepgt<br />

benn c§ breud;lid) al^o ift, ba§ cpn tned;t l)m ablochen fet)ne§ f)errn groffer,<br />

luirbiger nnb e()rlid)er geball f-J^l. 3?^l>ii|ten ift, beim pm beplocfjcn. 5Ilfeo ift<br />

and) epii proptjet epn l)üt)er ftaiib benn ^sotjannia ftanb, Inieluol ;3ot)aimi'5<br />

aiiipt groffer unb nc[)er ift**, benn et)n propfjet regirt nnb füret ba§ öoldf, nnb<br />

ba-j Pold I)aiiget an pljin, aber ^sol)aimco tl)utt nit inebr, beim luepfiet nur<br />

Hon fid) 31t (s'brifto beut gegciüoertigen berrn. Sarninb \)aii er fid^ redjt nnb<br />

lii)led)t auff§ epnfcltigift epnen propt)eten bcrleudet, Unetuol er alle ort epuf;<br />

propbeten ubirfluffig nn pl)in ^atte. T)aB ift oKc-S gcfd)el)en umb§ Pold-s<br />

UnUen, auff ba§ fie nid;t fepn lieugni? al§ epne Uicpffngnng el)n§ propbeten<br />

anffnel)inen, unb (^'Ijriftuu auff epn onbere Isept Imtimfftig loartetcn, jjoubern<br />

/ ber frhli Tm"'* S aller ^iro^eteit fehlt Jm'^* -jj «m] Du Ln^*<br />

') Viß. flir (ihifixa onliniiria: iiiido ,non suiii Helias' i


• Gr<br />

6üaiigc(iitm niii 4. •Jlbuciitsiüimtag. ^ul). 1, l'J—28. 197<br />

i)()ii als dineii fuvi^cngev iiiib liCUficr cifciiiietoii, uiib icliiicr Ijeiigiiiifl niiff bcn<br />

gcgciiU'crtigcii f)cvvn folgetcii^ ia-j luill lui ber folgcnbc tert.<br />

S)a ipiac^eii fic ,5U l)I)m: il»er biftii benii? baä luijv ci)ii n u 1 1 )ü o v t c»'U. ". ^i- a:i<br />

geben bcnen, bie im» gefanb {jabcii. 2Ba§ fagiftu öoii bl)r felbö?<br />

iprad^: i^ 6l)nn bie niffenbe ftl)m i)nn ber »tiiifteii, ricfjtet bcn<br />

»neg be? ()errn, liuc gejagt ()att bcv pi-opf)et 3iaias.<br />

3)aa ift ba-S anbet tel)t jeijncr befentnij;, bari)nnen er 6e!ennct, luas cv fei),<br />

nadjbem er »oibber l^iriftn?-, nod^ StiaS, nod} el)n prop^et fet)n luiü; al§ foU<br />

et jagen: @5 ijt öicl nefjer einer l)ei)I, benn ha^ cijn propf)et l)ic jei)n jolt,<br />

1" jtredet etrer aiigen nic^t \]o jern für über ijn eijn anber Ijeijt. S)er ()err<br />

aller Propheten ijt fclber ^ie, mau barjj I)ic !ei)ne§ propljeten, ber f)crr gebet<br />

bal)er, unb bejjelben jurgengcr bl)n icf;, er folget m\)x anjj beut jnjtle und;.<br />

3d) lüel}jjage mi$t Pon iif)m al« etin proPbct, ßonbern id) rnjjc als el)u jnr=<br />

Icufjcv, ba» man i)l)m ratom unb ptali gebe, baS er epn^cv geljeu fnnbe; id^<br />

i:. jage nid^t: 'Sil)e ba, er ijt juhtnjjtig, )oie bie propt)etcn, jjonbern id) jage;<br />

Sit)e ba, er fompt unb ijt f)ie. ^sc^ jage nid^t luort non l)l)m'-, ßonbevn<br />

^cljge l)()n mit bcm jinger, loie benu lange juPor 3jaiav ' oerfnnbigct Ijat,<br />

boS eijn jold^ gejdjrel) bcm ^crrn plalj tju matten, jnr i)l)m f)er gc^en jolttc,<br />

berjelbige bpn iä), nnb nit^t cpn propbct. "i^arnmb trctt bei) jeptt, gebet<br />

." xa\m\\, nnb lajjt bcn t)crrn jelbs unter eud; inanbcUn, gegentücrtid, unb jcbct<br />

mä) Ecpncr lociijjagnng mcl)r Don l)l)m.<br />

£)a§ ijt nu bie auttluort, bie feijn gclerter, Hieijj^cr, l)ei)liger uu'iijdj leiibcu<br />

!an, unb ^^iof)anncs muJ3 pnii allen bnc^jtabcn beu tcnjjcl \)i\ben unnb cpn<br />

feljer jepn*, bcnn aUeime bie junber unb tljovcn fällten i|t)n jnr cijnen l)el)[igcii,<br />

2^ jrumm«n man, unb geben ralom jeljnem gejdirct)', unnb mad^cn plali bcm<br />

l)erren, tl)un bejeptt rtaS jePnen gang lipubcrtt. 3[)C"c ober loerjjcn 1)dIij,<br />

jlepn, fott breijn, ia, jie tobten bei)bc, beu jurlcujjer nnb beu tjerru jelbs<br />

bruber, bQ§ jie jolc^ tl)uten ^u l)^n jagen. SBie feo? 2iof)annc§ jprid£)t, jie ooi) i m<br />

follen bcn loeg be§ ^errn rid^tcn; baS ijt J50 Piel gejagt: jie haben ben bcrrn<br />

nic^t, nod) jel)nen Iveg i)un i)l)n. iÖaS tjabeu jie benn? )vo ber l)crr nid^t ijt<br />

nod^ jclju lücg, M mufe menjc^en cl)9en tteg unb ber teujjel unnb alle§ übet<br />

3 Wer] »aä = '". An'* ebcnsu im folijcmleii 7 jdjnc? /-«'* lo-H fiitlauffct Lu^*<br />

16 ieinem /,«'* -T ben {1.) feldt Im** 2s foId^S Lu" tauten] bütffen Lu*'* 31 feine<br />

/-it' feinen Ai


198 «tHH-iitÄ^aifiiiif i:>-i-'.<br />

iel)ii. la filje iiu, ob iiidjt bie l)ei)li(jeu U'cij^cii Iciitt luUicfj folUeii liüviioi<br />

u6cv 3oI)"nncii, iiiuib feim luortt bcrbamnen; barnadj i)f]u mit fi:i)ncm 'i)txxn<br />

cvluurgeii, foüt er feo t'iuu- jc>)u, foli^c f)el)Iigc iciitt bem tciiffcl luiorttcni\<br />

iinnb QlIe-3 \)\]x: lucjieii, l)vviß, cjotlofitg, Hevbaiiilicl) fcfjclltcu, iinb furgcbcn,<br />

il^re tücge fdicu iiicfjt bc§ f)cneit Uiege, iinb folltcu nller crft luivid^tm be§ •'<br />

^enn ivegc, iinnb oUc-j l)l)vä fjcijlig-^ Icteu ücrgeliluTj gefurt IjaBen'^<br />

S^aljii Uicuu cvf5 bod; IjeijmltcO imii el)ii taffd jdjviebc, iiiodjteu fie lnUcl)d;t<br />

gebuüt bvot) Ijaüeu. 5(ki- mi bringt exB i)ntt bie fti)in, uniib uidjt nllclin<br />

ijnn bie ftijm, fjonbeviiii fd;vel)ct cö laut auf], balju nidjt l)ii)i cl)nem luintfcl,<br />

Bonbcnin fret) unter beu; (jDutcI, iinn bcr tuuften für oUcr lucßt-, nnb madjt lo<br />

bie l)ei)ligeu für cVUcu Icuttcu offiutlidj iju funbcu niinb lui fdjduben mit allem<br />

i)t)rem luefäcn uub Uuinbel, ba» bie leutt nid}ty metjr l'ou i)I)rem jd;el)n IjaUten ',<br />

bamit benu ccl)r uuub geuicji* abgetjet, ben fic iuiUnr I)atteu mit ijljrcm l)el)=<br />

Ugen leben; baS ift i)l)e nidjt |ju leljben fnldjeu l)el)ligeu Icutteu, fjoubernu<br />

umb gotti? unnb ber gerec§tic!eit Unllen muffen fie bie fnlfdjen lere Derbamnen, i&<br />

ba'3 bie armen leutt nidit Uerfurt, uub ber gotiiöbienft nirfjt üerbrndt luerbe,<br />

uub bel)be, ,3»ol)anne'? uub feliuen l)errnn, gott bem initer Im liebe nnb bienft<br />

tobten.<br />

®a§ ift nu bie berei)ttung beö loego (Vl)rifti uub bac- eiigeutlid) ampt<br />

^'obanniv, baö er alle \wUt bemutigen follt nnb fagen, baä fie antjunmll 20<br />

funber, Derlorn, uerbampt, arm, burfftig, [*(. aviUij] clenbe uu'ufdjen fel)en,<br />

uuub baö tel)u leben, fel)u luerd, fel)U ftaub, fu' Oelilig, fdjoii obber gutt<br />

fii)eliue, ber nid)t uerbamlidi fei), mo nii^t (^ ift uuub tl)ut burd) felinen glalobcn-', baö fie<br />

alfio nllliuuml Pljriftum beburffen nnb fid) fel)uer guabe mit aller begirben .•,',<br />

tei)ll)afftig mad)eu. 8i()e ba, Um uii fold)-? prebigt loirlt, ba« aller uu-nfdjeu<br />

Uierrt uub leben uid)tci ift, ba§ ift bie red)te flDm ,'^u'l)auuiv iinu ber lunften,<br />

uuub bie Inutter rciiue Unuljcljtt (il)riftlid)er lere, loie ^*anluS t()nt JKo.<br />

'^., ba<br />

;m.in. ;i, 23 er fpridit: Sie finb alltjumal funber uuub maiigelln be-; breljfjeg, beu gott<br />

Hon i)l)u Ijabeun foU; baS l)el)ft red)t bemnligeu uub allen uumfdjeu bie ücr= so<br />

mefieul)el)tt iiujfdjuetiben" nnb ^n uid}te nmd)eu. 3)ay l)et)ft uu Unu1)afftig ben<br />

loeg bes l)errn ridjteii, ralum geben, uub Vlalj uuuijen.<br />

.viie fiiibcn jid) nu bie IsUieberlel) meufdjen. Sttlid;, bie glelubcu foldjer<br />

ftiim .;sol)auuii5 uub bcfeuium fid), eS fei) mit l)l)U alf'o; biefelbigeu finby, iui<br />

i.^ctri;.. :, ben bcr l)err toiupt, ba ift felm loeg brvelittett uuub iuigeridjt, benu lote ^^^etruS :»<br />

beim ''*<br />

; flottloji' /.»' >! ici)cn| jinb /."'* JH im /-/,// /.«'* _'," ift ii.j] iftä (•' :V> luie<br />

/,»'•'; I: nllc -'.") 6[)viftii3 -1' JiveljflcS] vljuinc:- = /'. rhenso im fo/i/i-iuleii<br />

') Jl : cur oniin iiusus fiiit. tiim sanctüs lioiiiiiics iliiibdlo adiudioare. Xti oritci'll<br />

/•///. Orimiii, DWtb. VII iHtiS sub :i.<br />

') li: iibi tiiniiiitiiii iidiuilns iideriit. ') B:<br />

ut iam speciem eoniin adiundum .sidendcntftra viil^'us nihil lUDietnr. ') />': com-<br />

iiii)d\iiii. ') V>: )i('r lidem in so. ") I': radirit.ns prae-siimptioiiciii cxfiiidcie.


guaiigelium am 4. *JlbUciitlfüiiiitrtg. ^of). 1, 1!)— 28. IfJf)<br />

fflflt, bell bemutigen gibt ev gnabe. Unb er fclb: 2Bcv ficf} fcUi uijbvigt, ber ^;,""i'i;iV^<br />

loirt er()of)et. Tciiii bii iniift ((ic >oü( lernen unb bic »vort geiiftlicf) fafien',<br />

>uqS ber iBeg be» l^errn fei), unnb >oie man hm |uriif|tet, unb lüa§ l)t)n<br />

t)l)nbert, ha§ er nic^t raUnn Dnn un§ finbe. Sei li^eg be§ fjcvvii, liaftu gcT)ort,<br />

ift, rtcnn er iinn unS alle biiig ttjutt, unnb alle uiifjer luerct nidjt un^er,<br />

feonbcrnnn fcijn finb, luildjc- gefd)id)t burrf) ben gtoUiBcn. Sic fierctjttung nfjer<br />

ftel)t nicf)t bnrDnn, bn§ bii mit beiincm gepett, faften, cofteljeii, unb cljgeit<br />

»ucröen bic^ iooUtift luirbiglicf) kreljtten, inie i^t alle prebigt lim abfent<br />

treijlicn unb narren-, ^onbern tuie gejagt ift', e§ ift cl)u gel)ftlidj bereiitten,<br />

ba§ fte()ct l)nn grunblid^en erfeutni^ unb betentnifj, ba§ bu untud)tig, fiinber,<br />

arm, öerbampt unb eleiib (nft mit atlcn tuerrfen, bie bu tl)uii fanft. (Sim<br />

fold) f)erii, 1)1)6 mct)r ei? [50 gefl)nnet ift, l)f)e bafe bcm l')evrii bcii lueg berel)ttet,<br />

obi aud) bicluelj! eljttel nuilmafier trunrfe\ unb auff rofeen gienge unb nid)t<br />

el)n iuortt bettet.<br />

S)a'3 ^ijuberniB aber, bac- beut t)crru iiid)t raliun gibt -',<br />

ift nidjt aUeljii<br />

bie groblid^en" leljplidjen fiiuben ber uu!eufd)ei)tt, liorn, f)offart, gel)| Jc,<br />

ßonbcrniui üiel mef)r ber gcl)ftlidje bundeH unb ber pf)arifeifd)er red)ter f)iif)=<br />

mut, ber felju gutta leben unb luerd ad)tet, fidjcr brauff ift, unnb tiorbampt<br />

fie felb nit, unb tnil fic audj unDerbampt baben baliu; ba» finb uu baä<br />

üubcr tel)I ber menfc^en, ncniiic^, bie .^^lobanneä ftpni nit gletobcn, feonbern<br />

fagen, fie fei) bes teuffels unb öerpietc gute \mxä unnb uerbamne gottiS bienfl,<br />

baä finb fic, tut ben am mepften unb fterdiftcn gefogt Inirt: ridjtct iui benäoiii,«<br />

»weg bea ^errn, unb fie e§ am mcnigften annef)men. ©aruinb fpric^t 3iof)i'' luevcfcn] luctcE An'* piebtg O* Jj bafj] iaä e» (r* 10 9106=<br />

lid)en] groben Lu'* 17 pfiau']ei\ä)e xeäjtc Lu^* 22 iju ben (1.)] ju bcm /.u''' 24 oltcvn<br />

Im" 2ö jutunfitigen T.u^* fru^t] fiu[§t(c) /.«'* 2ö manl nin .1<br />

Lu'-* : 10 gvunblitfjem 21l2d wer Witt uair.] Wer fiat bcnii cudf; gcWeifct ush-.= Ü.<br />

') H: quae enim liic clicuntur, spiritualia .sunt. / B: id quoil stulti (iraedicatores<br />

lioc tempore aJventus soliti sunt docero. ') Vgl. S. 198, TJfj'., 102, 2. *) B:<br />

etiamsi interim homo nihil nisi vinum creticuni biberet. Unwillkürlich erinnert man ^ich<br />

Lutliers selbst, dem in Frankfurt die Witwe des (ifiJbert v. Iloltihausen zwei Muß Mahasicr<br />

schickte. Das hat den Arger des damals in Frankfurl wohnenden .loh. Cochläiis erregt<br />

('KostUn-Kawerau, <strong>Luther</strong> 'ä 406 f.). Sollte <strong>Luther</strong> davon geluirt haben'f' Dann geivannen<br />

seine Worte eine persönliche Zuspitzung. ») B: obstaculum autein, (juo via domini<br />

impcditur. «) B : crassa. ') Vgl. S. 197 f., 19S, 7ff.


200 tUbUciitäpoftillc <strong>1522</strong>.<br />

3oin,su.2.3 S)a fi^e im, ob» nic^t eiju gvo)^ befeiitiiiB ift ^otlflitiüs, bas ev ttjav bcu<br />

munb aufft!^un, unb frei) fagen, ßv fei) ntc^t e()iiftus, er fei) aBer eljne fti)m,<br />

bie fie nic^t gerne l)oren, unb bie groffeu lerer unb furer be» OoIcE» fd)int,<br />

ha5 \}ijX bing nidjt red)t unb be-f- l)erren nidjt fei). Unb Inie ba^ ergangen<br />

ift mit ^^ol^onue, feo geljet c?' nocf) oon anfnug ber luellt bife QUß enbe; benu 5<br />

bie l^ol)muttige ^ci)lic!ei)tt^ tan nid)t f)orcn, ba-3 fie bcn Incg aller crft foKe<br />

bem f)errn bereDtten, ßo fie mel)iiet, fie fi^e unBerni gott i)nn fci)nem i(^of{;, unb<br />

laffe fi^ teuren unb fc[)mel)c^en -, fie ^abeu ben ineg lengift UoHenbet, ef)C<br />

benn gott gebacfit ei)nen ineg linn l)[)n |u fudf)en, bie ^artten l)cl)ligen.' 5Ufeo<br />

batt i^t ber i^apft unnb bie feljnen auc^ üerbompt bi§e ftljut 3iof)anni5: rid^tct "><br />

ben Ineg be» f)errn; funima, e» ift el)ii uuleiiblid)e fti)nun, on ben armen<br />

funbcru unnb betrübten getuiffeimn, ben fd)mecft fie i)n§ t)erl;.<br />

Soll. 1,2.1 :5ftä aber nic^t el)n öerterete luunberlii^e rcbc, ba» er faget: ^\i) bl)n bie<br />

ftl)mm bc» ruffcnbcn'? luie fan eijn menfd) ci)n ftiimme fcim? (Sr foltt fagen:<br />

3id^ bi)nn ber ruffenber mit ber fti)mnte. ?t6er ba§ ift naä) ber fd)rifft toeiific<br />

3.woic4.i6|:igerebt, g(el)d) loie (?robi. lu gott |u 5Jiofe fprnd)*: ?(aron foÜ bei)u munb<br />

iMoiisj, i5i:ifei)n, ha^ ift: er foE für bic^ rcbenn. .^to" 3o6. ol': !^d) Wax \ßl 'M'-A]<br />

bem blinben eljn äuge unb bem t)l)ndenben el)n fuffe. 'ÜdBo fagen tmir aud^<br />

auff beutfc^, Hon el)nem geii^igcn: gotit ift fci)n f)crl!, unb gellt ift feiin (eben.<br />

Sv>ii. i.vaSllBo l)ie and): ic^ bl)u el)n ftl)mm be-3 ruffenben, ba« ift: id) bl)n el)n ruffenber -"<br />

unb ^abc ben namen üon mei)nem lucrd, glei)c§ linc Slaron ci)n munb l)ei)ft<br />

bes munb iocrdfä f)albcn, alfeo bl)u id) ei)ne ftiim be» ruffeus t)alben, unb \>a§<br />

auff !^ebreif(^ lautt* Hör clamanti§, follt man auff (atinifd; loanbelln lioj;<br />

elaman», auff beutfd): ^d) biinn ei)n ruffenbc ftiimnic, glci)d) loie 'jmiuIu-j<br />

^ji'm.'s iie'Woma. 15. 5paupere§ fanctorum fprid)t, unb 1. Simo. 3. miifterium pietatis'', "<br />

pro paupevcS fancti, unb mliftcrinni pium, bie armen ber ()ci)ligeii, bac? ge=<br />

l)ci)ni ber gottfelicfei)t, ba-j ift: bie armen ^ei)(igcn, ba§ gottfelige gcl)ei)m, glei)dj<br />

lücnn id) fage: bie fprac^c ber beutfd)en, faget ii) beffer: bie beutfd)c fpradje;<br />

3i)ii. i.v al^o f)ie el)n ftiimme bca ruffenben, baä ift, ci)n rurfcnbe ftijin, bie ^ebrcifd)<br />

Ijung ^att ber artt |u rebcn Inel mel)r. «<br />

/ iiirf)t bc§ ^etrii '. iii^t bfii \icvrcn /-k' /V cijii /r/ili /,!i'»'' 23 ISim]ä) if<br />

>r) 4)ictati§ A<br />

Lu'*: 7 uiifii'rm /e/ill<br />

') 11: siipeibae illi .''aiiutitati hypocritariiin. -) JJ: ac ab ipso induljjentissime,<br />

iit tilii oraninm


6üciiige(iuiii nm -i. »^Ibüciitäioimtoij. ^o\}. 1, lU '28. 201<br />

lliiiib bic gcjanb luaxeii, bie unu-cii uoii bcii '^-'tl'ii^Mtci'ii. lliib jic;^"iM.-'i-2?<br />

iiagtcu ijl)ii iiiib )pvQdf)cii ^a i)l)m: luanimB tcuffiftu beim, fjo bii<br />

lüdjt btft bei- 6r)vil't, noä) 6IiQ-3 noe^ ei)n pvopf)et^ Jiiol)aiiue-j<br />

antttüort i)t)n unb fpradf): ^\d} teuffe mit lüaflcr. (ix ift aficr<br />

s mitten unter eud) getvetteii, ben l)f)v nidjt fennet; bcv ift§, bcv<br />

nac^ ml)r tomcn luivt, bev fuv mi)i- gclocfjcn ift, bccj iri) )iid;t lucrb<br />

6l)n, bac' id) fciinen |d)nd)vl)men aufflofjc-<br />

(S-i fc^ei)nct, alfe la\\]e bev ©uangclift ettlimä auJBfn l)nn bilden luovttni,<br />

unnb ba^ bic üoUe icbc alfeo fid) [jalltc: ^st^ tcufic mit Imiffer, aber mitten<br />

!) unter euc^ ift er getvetten, ber mit fetüv tcnffett, glel)d) Inic l'uca» .3. fpvidjt:<br />

'-'»'<br />

3!d§ teuffe cuc^ mit lnaffer. 6r ahn tnirt mä) tenffen mit fclur, unb ?(ct. 1 :>. ••;<br />

:<br />

5'of)aunc§ ^at mit tüaffcr tcuffet, \)i)x ahn folt mit beut ()ci)Iigen gei)ft taufft ^'pim.;'<br />

tüerben. S)Dd), ob er )uo( ()ie id)lücl)get bifjcr nnbevnn tauffe, gibt er bod)<br />

bamit gnug juiierftcn, ba§ cl)n onber tauff t^ufnnfftig feDn foLIt, bieUicl)l( n<br />

i.-. Don ci)nem anbernnn faget, ber naä) ijtjnt fommen unb on ^toei)ffcU nidjt mit<br />

•'j<br />

lüoffer teuffen foCt.<br />

§ie fetjet nu an ber onber ftoffj'. bamit ^otianueS i)nn ucrfudit luirtt<br />

jjur linden fel)tteu; benn ba fie t)[)n nid)t funbtcn bclnegen mit (öden, greiiffeu<br />

fic i)^n an mit breloen. Unb f)ie bricht auf; i)f)rc falf(|e bemntt, unnb enget<br />

fid), ba§ e» elin gtunb=()offart geloefeen ift.- Sjo fjetten fie and) ttjan, luo<br />

So'^anneS l)l^n folget fiettc, locnu fie fel)n fatt geloenen loercn. Sarnmb lerne<br />

f)ie bic^ für menf^eu l)utten, fjoubcrtid), luenu fie freunbtlid) unb fanfftc fid)<br />

ftellen, unb tote ß^riftn« faget 5JJatt. 10: §utt eud) für ben mciifd)en, fci)tt "'"i<br />

luctj^e )oic bie fdjlangen unb eijnfelfig luic bie talobcn, ba-:' ift: tralue ben<br />

' fenfften nidjt, unb t()u nidjt übel» ben feljnbcn. Sil)e, bifjc pl)arifccr, bie fid)<br />

Ijoren lie§eu, fie iuoEteu 3o^anne§ für (J()rifton auffne^mcn, ba e§ l)l)n nid)t<br />

nad^ t)l)rem luitlen gelinget, ioenbeu fic fid), unb ftraffen and) ^'\o{)annc§ tauffe,<br />

ol§ foUten fic fagen: loeiill bu nid)t ßljriftus, nod) ©tias nod) ci)n prop^ct<br />

bift, feo folltiftu i)()e ioiffcn, ha^ U)l)v bci)nc ubirften finb, nad) bem gefctj<br />

=» -Dfofi, unb bu foltift bic^ beS Ijaltten, al§ ei)u nntertf)anigcr, nid)t elju cligcn<br />

fpiel anrichten on unfern befeU), miffen unnb Urlaub.-' äöer Ijatt biir bie<br />

mac^t geben, ei)n ncloe luel)Be i)nn unfjcrm oold aufflmbriiigcn mit beiinem<br />

teuffcn? bu ringeft nod) unglud mit beljnem freuet unb ungefjorfam.*<br />

3lber 3ol)aune-3, glepd) luie er i)f)r ()eud)len üerad)tet, fjo öcradjtct er aud)<br />

35 i)i)r brclüen, bleljbt beftenbig, unnb beteunet ßfjriftu-:-, line öor. üa^u taftet<br />

liT Text = U. G* 14 bamit fekU G* 17 3ofjoiinc-3 >)nu .1 -JG efjtifto '.*<br />

Sil untett^eniger Lo'G* 33 nod^l naä) c*<br />

Lu**: 24 iBdjBe" flug = t'. etjnteUig] on faijcf) = Ü.<br />

') B: porro bis verbis alter fuit loacni teiitationis aries admotus, et quidem a<br />

sinistro latere. *) B: fitque palam meram faisse superbiani. ') B: citra uostram<br />

scientiam et adniissionem. ') />'; malum tibi ipsi quaeiis et invenios.<br />

iiiiii IM, 17. v;


202 l'lbi)ciit.st)uftiüc l.")-i'2.<br />

er fic üiüblidj an' imb öibt i)[)ii fdjii(b hi-i uimnijen-, aU jolt i'v juijeii:<br />

ba§ ic^ tiiuffc mit tnnffcv, fiab ii^ iiti^t öou elucrm ticidl), ba ligt anä) nichts<br />

an. 6» ift cl)n anbcv furfjanben, lion bcä lucflcn id) BeteU) Ijabe, bcn fcnnct<br />

3i'i]. 1,20 -aYliIir ni(^t, an bcm nitir iibrig guui^ ift.' äBenn l)f]v benfclbcn fennetct obev<br />

lenncn luolltet, lunrbct lifjr nidjt fragen, Uiofjcv itf) Iju tenffcn madjt fjabc, ^<br />

^onbeinn cnc^ felbS and} tcnffeu laffen; bcnn er ift ^o liirf groffer, baä id^<br />

nic^t luerb h\]n fcl)ne fdindjrljmen anff^nbiuben.<br />

c«iM,L'7 Xivs inortt ;^u''t)anniv, ba er faget: Ser ift§, ber nad) mi)r tonieu luirt,<br />

ber für niiir loorbeu ift, Uiit(^§ ber ©nangeltft brcl)mnl i)nn bifjcm capitel<br />

,M).'i, 1,15. 27. 3oant;end)t\ liabcn ettlid) fafft gcfiaiibfllt iinP tdin fclb finfter gcmadjt, barnnib, i»<br />

ba-3 fie eS Jogen tjaben auff bie gotlidje eluige gepnrt (itjrifti, al^' folt So=<br />

'Cannes luoQcn, ISI. ß6l] ba§ er fnr \]^m fei) iinn ehiideijt gcporn?-''' ''.Über<br />

Uia§ tnerc baä für eDn gniff; bing, ba§ er fnr SotianneS geporn ift i)n clüidel)tt,<br />

fjo er and} fnr ber lueKt unb für allen bingen geporn ift? Sjo follt er<br />

aud} nid}t aücljne nad) l){)m tomcn, fjonbern nad} allen bingen, fljntemal er '^<br />

ctf.i.iiift ber erft nnb ber le|t, tine ?Jpoc. 1. faget, ba§ al^o bcDbc feljne iuil'nnfft<br />

unb öorig tuefjen anff eiinfj ftlimuict. ^Jlber ^o^^nneS iDortt finb Icl)d}t nnb<br />

cl)nfel(tig, unb fagen Don bem ßfirifto, als er fc^on eiin nieufd} ift; benn bai><br />

5DiM,-7cr faget: 6r loirt noc^ nil)r fomen, fan nic^t tierftanben luerben, ba-s er nad}<br />

i)f)m geporn folt Inerben, ftmtemal ;^i|Ol)anneS ^n ber kl)tt, ba ev baä faget, ''"'<br />

bei) brel)ffig iareu allt Inar, tuie benn (Jljriftn-S and}.<br />

©jD ift nu ber öerftanbt gcJoi^Uc^, ba§ er Dom prebigampt faget fold}c<br />

lüort, auff bie mcljnung: ^ä) blmn t'onnnen, ba§ ift: id} Ijabc angefangen ^u<br />

prebigen, aber ic^ luerbe Balb anfff)oven, nnb ci)n anber loirt tomen nnb an^<br />

5ip(i- 1, i^ fa^cu l^n prebigen nad} uiljr. 5(if]o fprid}t aud^ l'ucaä *.!lct. 1,, bo§ ^^vfjefuä a-.<br />

i'iit. 3.s:if)al)e angefangen an ber tanffe ^AobanniS. Unb Snce. 3: ^iH'fiiö luar brel)ffig<br />

a)(am,.ii,aiQv aüt, ba er anfieng. Unb lUattl). 11 ;<br />

Siftn,<br />

ber ba fomen foü? ba-? ift: ber<br />

J teiifje (/' ;/ cwifii; fi:ltU /.»'* ;_' cv /VA// J J4 fuv (';.,)] jiu .1 für (2.)<br />

fehlt Tm^* I'.i uacf) 'V*<br />

/.«'*: ;* fiiv| «ov SU aiit/t im /u/i/enden UJ unb Vt'ljlc Aj S^tfuä] ß^riftuä<br />

') B: taxat eos admocUim aiuk'iiter. -) B: notatque ignorantiae. ^) B: cuius<br />

mihi quam vestra aliquanto sanctior est authorita». ) Nämlich Joh. l, 15. 27. 30.<br />

") Vijl. Nie. r. Lyra zu Joh. l, l.'j. Korauf :n V. 27 ccrwieaen wird: non secundiim humani-<br />

tatem, sed secundum divinitatem, in qua est ab eterno. Pote.st etiam aliter exponi<br />

refereiido hoc ad Christum secundum huniauam naturam. .\d cuius intellci'tuni sciendum,<br />

quod puer est in fieri secundum cursum naturao usque ad nativitatem. Christus<br />

autem ab instanti conceptionis habuit corpus oranibus lineamentis distinctura, et aniniam<br />

omnibus virtutibus et scientiis perfeotaui, quamvis nonduni habuerit perl'ectam<br />

Christus i'uit autc couceptus quam<br />

quod<br />

ante<br />

corporis


SUaiigeliiiiii lUii 1. 3lbliciit*foimfrtg. 3ut)- 1, 19 -'28.<br />

ba niifalicii joU Im piebic^eii, beim (iljviftu« leben (jcljct aller crft an iiadj<br />

feljiiev tnuffe, ha l)t)n ber natev tioiftcret iinb bezeuget, iinb bn fel)ct niirf) boS 'älur'if'A'<br />

"'"''"'<br />

nelue teitatneiit uiib bic ip]t bei" fliiabcn nii, iiitfjt an ber flepiut (, m<br />

loefecn fei).<br />

Unb bag iftä anc^, ba§ er fagt: (5r ift mitten unter cnd) getretten, beu?H>i). i.vc<br />

i)'l)r nidjt fennet, al§ follt er fagen: tafft elocr äugen nid}t furuberfetjcii pim<br />

|u!unfftigc ljei)t. (?r ift fdpn unter tuä) l)m 3iit>ifrf}cn Hold luotl brcl)ffig iar<br />

gclre^cn, ba bie propl)cten Pon fagen. ©efjet cnd) für, unb laffet l)i}n nidjt<br />

faren, ijlir !ennet i)l)n nid)t ; baruntb bim idj fomen, ba§ ic^ i)l)n cuc^ i'.epge.<br />

S)a§ er aber faget: er ift niiltcn unter eud) getretten, ift nad; ber fdjrifft^Joi; i,2g<br />

lueliBe gerebt, bic fprid^t: (SS loirtt el)n propl)et auffftel)en obber aufftrcttcu.<br />

^\tem 9JJatt. 24: 6? itierbeu falfd)c propl)eten aufftretten obber aufffteljen obber ^o'miii.jj.-.M<br />

fid) erfjeben. Unb (Sott fprid}t Xeutro. 1h ^: ^d) loill ci)nen propl)cten er=4


atiin.<br />

3oi).i,v8<br />

204 9lbueiitepoftitte <strong>1522</strong>.<br />

Sa-:- ift Uli ba-i aiibcr ampt ,ool)anue§ iinb lUiriB (i-iiangeliidjcii Vrebigev-j,<br />

ba» ev nictjt oUeim alle lueüt |ii fimbevn mad)t, luic biobeii^ ge'^orct ift, foii=<br />

bcvtt aiic^ luibcvitmb troftct, unb tieligct, lüic mau bcv funbeu iott loß lueibi-u<br />

i)uu bcm, ba» er bcnen ticDget, bcr !omcn foU; bamit löci)f53ct cv uns tut Cl)vifto,<br />

ba^ beiifelbige im§ foß Oon funben erlo^eu, ßo >Dl)r 1)1)11 Quftuc{)mcu buid)<br />

."., •^:i L'l)nen ltiQr^nifttC|cn glatnbcu. S)a§ etft nuipt ipnd}t: i)()r fet)tt allüumal<br />

fuuber unb maugcüt be-3 lneg§ beS f)evrn. S'Beuu imir boä gleluku, \]o folget<br />

ba-j aubcr ampt, uub fpvii^t : IBarttet nuff unb nef)uu't (Sl)riftum nu, gtelübl<br />

au benfcl&igcu, ber luirtt cud) erlofien öon fuuben; gtclubeu imii ba-;', fui<br />

fjaben luurfe; baliou tuolleu \vt)x f)ernocIj mct)v fagcn.- i"<br />

'i^l.<br />

I<br />

(i(5 ij S)i^ I<br />

gefc^ac^ 311 3JetI)abaia il)eufi)b bc? ;Jotbaui'3,<br />

bo "vül)aunc§ luar teuffcub.<br />

'S',0 ulcpffig bcfrf)rel)bt bev (yuaugelift ^pliiinui^ licuguiffj, bo§ ev aud) bcr<br />

ftctt gebcucft, ba eS gcfd)c[)eu ift: bcuu cö grofe au bem t^euguiß tigt-', C^()vi=<br />

ftum |u beteunen, unb e§ biel auftoJBe ^att; boc^ er f)att 011 l^lneijffeE cpu n<br />

getiftlid) gefjepm brlinuen Inollen antteDgeu, baliou tnoUcu \v\]x uu locbttcr febeu.<br />

'l'ou bcr gcijftlid^cu bcuttuug bifjer gefdjidjt l)m ßuaugclio.<br />

Sag ift bie fumma bauou: ijun bifeem Guaugelio toirtt auBgeuialet ba«<br />

prebigcauipt bc-3 uelncu tcftauieutS, luic fidj ha?^ tjalite, IraS e-j tf)U, uub liuic-<br />

;3i.rM,v3l)l)m Unbbcrfare. ^luffä crft, ifto cpue ruffeubc ftpm, uid}t ci)uc fdjrifft: bcuu ju<br />

bü§ gefc^ unb allte teftament ift epuc tobte ft^rifft pnu but^er ucvfaffct. \'lbcr<br />

haS (iuaugcliou foll cpu lebeubige ftpmme fepu; baruutb ift 3ol)auuey epn<br />

figur, bilb, batju cpu au{)eber unb bcr erft aller prebigcr bc» (i-uaugeli, er<br />

fd;rel)bt nid)t§, er fdjrepct aber alteS mit bcr Icbcubigc ftDni. 3luff§ auber ift<br />

bog aUte tcftamcut, bag gefeite prebigc ijnu beu ge^edteu am berge Siuai, unter ..=><br />

3oi).i,s3beu C>ii^cti allcpu. X'lber ^^ot)auuc§ ftpm ift Dun bcr voüfteu, frei), offeutlic^.<br />

unter bcm (jpmell, für aller uuilt. Bluffs brittc, iftc- ciine ruffenbc, l)eUe, lautte<br />

ftljm, bQ§ ift: bic getroft uueifdjrücfeu rebet, uiemaut furchtet, luibber tobt,<br />

belle, leben, U'eHt, tcnffcK, mcufdjcu, ct)rc, fdjaub, nodj l'cljue cvcatur, loic aud)<br />

,sti. 40, 6''.iam auberu ortt 3ifii"§- '^^^- fagct '; iy-j ift epuc ftijmmc bie fpridjt: IKuffc, Uuio ^0<br />

.'• tn(^ Ä 11 fcijb V* IJ loar iciifjciib] tcuffet = ('. /.«** /')' flc5ei)m) ©e^cimniä<br />

/.u'* /!/ ptcbiflomt /.u'* >! Ul'cnbiflcn ';* 2.5 i)tebiflt (;*<br />

gcptcbigt<br />

Im** ; 1 bcitcnl bcn IT äloii bcv liin flcid^idfit] .^leimlid^c bcutimfl bcr Öcidjid^t 1') pvcbigc]<br />

') Vyl. S. i:i,s. ') Vgl. iji ihr „(/cisÜicheti Veulunij'. ') Ji: ([uia in liuc<br />

tüstimonio sanc suuiiiia salutis nostrae sita est. *) V(il. S. JUü Anin. li. Viilgala:<br />

Vox dicentis: clama. El dixi: Quid cJaiiiaboV Oninis caro foenum, et oiiiiiis gloiia<br />

eiii.s quasi tlos agri. Kxsiccatuui est focnuiu, et cccidit flos, veibuni autem domiui<br />

noNtri manet in aeteruuui. Super monteiu excelsuiu aseendc tu, qui evangelizas Sion


(^unnfleliiim nm 4. "MbUcnt-jfomitnti. '^o\). 1, 10-28. 205<br />

joü \d) i'uifcu? ^iricä flciiirf) ift flvoB. """^ «'ic K>)ne t)cvlidEci)tt, Unc bio (iliiinc<br />

be« graßi?. ®a§ grafi ift ticvbuirct, uiinb lel)uc Minne ift ücrfnlten, obcf bav<br />

njoitt be§ f)crvii bleibt Dim cn)ic({ci)t. i.'stom: ftclig auff ei)iicii bevg, bcv bii<br />

uevtiiiibiciift tili ^ioit """^ 1)^6 lU'ff bel)iic ftiim mit nmdjt, bcv bu licvtiiiibi(\ft,<br />

• t)eb aufi iiiib fiir(f;t bid) nidjt: beim bie tuelt Um hai (viianciclion iüd)t Iciibeu,<br />

banimb mufft cl)iie fterde bn fclm, bie fie liernd)tc iinb fd)vel)eii tiinbc iin=<br />

cifd^voden.<br />

.Jhiffi Dicrbe: ;3or)anne3 !lei)b ift öoii famcUjovcn uiib [)att ci)ncii (ebbevii ;^;jl|"' ,i^i;'<br />

giirttel; Ipiclool baffelb bcbeuttet el]ii ftrciig !eufd) leben ber pvebigev, folI§ bod)<br />

"' fuvnc^mlid) bie nrtt bcv pvcbigct obbev bc3 Guangclion bcbciitteii, baSfcIbe ift<br />

Cime fti)mme, nic^t mit Uictii^cn ttclibevn gcfdjmndt, ci- t)cnd)lct iiodj fd)meid)clt<br />

nid^t. @§ ift eljn pvcbigct oom cveii^, el)u t]axh, xauä), fdjavff inortt bem aHten<br />

mpnfd^cn, unnb guvttet bie lenbcn lutv gepftlidjcu unb Icpplidjcn tenfd)cl)t. 6§<br />

ift cibex unb hjivt genomen auft bcv Pevftovbeuen patvinvdjen leben unb U'ovtteu,<br />

!'• mitdje finb famel geiiicfjeit unb l)aben bie buvbcn tvageu beS gefetjS unb be§<br />

creuliS. 6t iffct auä) tüilböogcl ' unnb luilbljounig, nidjt bie luilbPogel bifte§ l«;;;"''-,^',;"<br />

lanb§, ßonbcvn ei finb onbeie t{)ievc pnn il)cncii Innben. Tai bebeutt bio,<br />

fjo bQ§ SuQngclion auffne^meu, nemlidj bie bemutigen fiinber, bie nl)inpt ha^i<br />

gnangelion |u ftd) unb ijnn fid).<br />

2'i ?luff§ funfft ift 5'ol)anney i[)enfpb bc-3 3oi-'bani§. S)er ^oi-'^on bebeutt ?oii. i.-s<br />

cl)gentlid) bie Ijetjlige fd}vifft, tuilc^e bntt ^tuo feptteu. Sic linde feptte ift<br />

ber let)plid^e Oerftanb, ben bie ,3uben bavon l)aben, ba ift oof)i»"C'3 nidjt,<br />

bcnu betfelbe moc^t !epnc funbev, fsoubcvii l)Dffcvtigc Ijeptigcii pnn pljven luevden.<br />

Xie vcd)te fepttc ift bet ved)t gel)ftlid)ev Pevftniib, bcv nüc Incvd Pevluivfft unb<br />

-•• tobtet, Quff boS aEcpnc bev glalobe ba blepbe pn bcv bemutt; benfelbigcn fuvct<br />

•'•"<br />

boB Guangelion, tviie 5j.^QuluS tt)ntt 5Ho. .S. uunbfpvid}t: 3)ie fc^rifft befdjleufft, «(iHu. :i,s3<br />

bog fie aüjumal funbev fepcn k.<br />

?luff§ fec^ft, ba ^ebt fid) nu bcv ftvept ^luiffd^eu ben \l^axm unb falfdjen<br />

prcbtgevn, ba funben bie pf)avifcev 3Df)anne§ ftl)m uid)t lepbcn, Devod^tcn and;<br />

fcpue leve unb touff, blcpben pnn pljven lucvden unb leven Pevflodt. Toc^ iimb<br />

be§ Ooldä iuiUen fteüen fie fidj, alö luolten fie pt)n l)od) l)aliten, bo ev ahn<br />

nid^t hJiE, tnie fie lüoUen, inuffj et ben teuffei ^aben, unb Ijulelit Pov Öev'obe-|^'|;j.|'i^^ii;'"<br />

cntljelobt tüevbcn. 3llf5o gebet c-5 i^t- unb ift aüe^ept fto gangen. ߧ Hiill<br />

2 ift (2.) fehlt I.u'*


206 StbiientdpoftiUe <strong>1522</strong>.<br />

!ei)n füliii)ev kxn ü,e\ä)m fei)u, baS ci on obber liubbei' boy ©uangelion pie^<br />

bige, §onbeni öiel me^r, haä n% f)od[) l)QEtc unb fllclnBe. "Hin tx |eud)t§<br />

nldjdfilviol iiniib Unlis f)a6en auff fci)ncn iDini; bn§ t'nii bcnii ba? (yiiongdion nicfit<br />

(et)bett, benn c3 ftefjet fcft uiib IciicEet lüifjt, bavukx- luirtö [S?I. o'iMii] bcnn [uv<br />

!etjerei) unb i)i-tf)um gefdjoEtcn nl§ tcuffct-J lere, bi^ %o lange, bau fie mit<br />

gelüoüt ba|u tf)un unb ferpicteuö unb fcfjlagen \.)^m ben topft<br />

fi^'/ '^"-' "i'iiifj<br />

nl)rgcnb prebigen nodj f)oren luulB, loic e-S über ^so^anne-j .'öufB 'l't ergangen<br />

bnrc^ ben Sßapft.^<br />

Sjo ift uu baS eljn rechter ßfjriftlicfjer prebiger, ber nicfjt» anbery, benn<br />

Ina» 3fof}anne3 prcbigt unb Beftcnbig brauff Iilcljbt. TiemlicT), ba§ er Inicrft<br />

ba§ gefeh luol prebige, barau bic leutt lernen füLlen, luie groj] bing gott Pon<br />

nn§ fobbere, ber mi)r fepncu tl)un hinbeu, anJ5 uuPermngen unfter natur,<br />

burc^ '^Ibaiiiö fall Perbert'ct. Unb aljio mit bcm ^^orboii teuffen; benn baS<br />

fall »üafjer Oebentt bie lere beä gefe^y, bic Raubet ntd)t an bic liebe, ^onbcrnn<br />

leffc^et fie Piel met)r, benn huxdß gclelt crfennet ber mcnjd), Une icl)h.iere unb<br />

unmiiglicl) hai- gcfetie jep. Sarnber Inirt er \)[]m fetmb nnb crfalüet fepnc Inft<br />

^u bemfelbcn, bau evß fulet, Inie gnr er bem geiel? auf; Ijcrlicn grnnb luibcr<br />

ift; haä ift benn gar cl)n frfjincrc fnub, bn§ mnn gottis gcpottcn fcpub ift.<br />

Sa mufe er benn firfj bemutigen unb tctennen, baä er cl)n Perloren mcnfdj ift,<br />

unb qHc feljnc Inerd fnub fcl)en mit fepnem ganijcn leben. '3)amit ift benn<br />

;3ot]anne-3 tauffe gefc^eljen, unb ift redjt tnol, nid;t allepne Bcgoffen, fjonbern<br />

'Zal.V,2 9'^'">'tff-^ Sa fii)ct er benn, 1üa§ ^sül)anuc§ »oortt Wiü: ti)üt hiffjc jc. S)a<br />

-,;,',",;';,:jPerftel)et er, ba§ 3oIJ^""C'-' i'^^j' i'-W """i^ pbermau nott ift, fid) int Beffcrn<br />

obbcr OnjHc ,5U tf)un. 'Jlbcr l^ui bcm uerftanb !omen nit, laffeu fid; and]<br />

nid)t teuffen bie pljarifeer unb merdt)el)ligen, mcpnen, fic faeburffen fcpner<br />

puffs. Xarumb ift 3iof)'in"Cy ti^ort unb tanffen fnr pfireu nngcn cljn uarru=<br />

loerd.<br />

3um anbcrn, luenn alHo bic erftc lere bc« gefcp uuub bic tanffc PoU=-<br />

cnbct ift, ba§ ber men)d) gcbcmutigct, burd) fepn feltic- erfentnifj au plim fclb<br />

unb alle fepnem Permugen muf; Pcrtuigen. ®a geljit uu ba« nnber tepl ber<br />

lere QU, ba§ ^uljcinneS auff (4l)riftum bic leutt Pon fid; Inepfjet, unb fprid;t:<br />

:\on. i,i'jSc^et b(\, hai' ift baä lamb gottiS, baS ber tücllt fnub auff fid; upmpt, ba§<br />

ift alfjü Picl gefagt : ^^^d; l)a6 cnd; luierft, burd; mcpn lere oUe ju funbern<br />

gemad;t, alte etore lucrd Perbampt unb gefagt, baö p[)r an end; fclOft niiiffct<br />

Perlwgcn. l'lber auff ba§ pl)r aud; nid;t an gott Pcrt;aget, fel;ct ha, \ü) luill<br />

end; Ijepgen, U'ie pl)r clor funb iollt lofj tncrbcn, nnb feligfept erlangen. ''JJid;t<br />

IJ fimbciii lüiincn /-"'* 20 alle] allein /."' -';' Ufvftoift /.it" .'io ottcm 0*<br />

.11 bic Iciit ȟti iicl) a\q<br />

/.'('* St gcinac5 -1 •''')' unb iftigfolit cvlaiiflcil fr/iU An"*<br />

') B: id experti sunt loiinm.'.s Hu.s et Hieronymu.s viri .sancti.ssiiiii. ') 7?;<br />

quod ubi fit, lonnnis baptismu.s perficitur; non eiiini aspergitur hiiiusrnoili aqua, i.sta<br />

id est cognitioiip legis, se


(»Umiflclium am }. *Jlbl)Ciit-MoiiiUoii. ;\of). 1, IM— 2H. 207<br />

fiiitb i)l)v cluv iiiiib iibU'i^cii übbcr ciid; bimf) lucrd iviiin iiiad)eii. Gi)ii anbei;<br />

matt flef)ovct bn^ui, icfj laufe aiidj ni(f)t tf)iin, bodj ijcDgeii faii ic^ l)f)n. 6ä i[t<br />

büjer 31ici"?^ Pf)viftii-i, bai lamh c\oit'üi, 2cx, S)cv, uiib foiift nicmaut »üibci-si-iM.i;.<br />

Dil f)l)iiicl iioifj aiiff evbcii, iitimpt bie fimb aiiff ]iä), fjo a^ax, ba>j and)<br />

bii nid^t bie aller Meimift fiinb fiiiibtift bctuilcii. (vv iniifj Qlle>)ii auff<br />

fid) nciiicn, nicfjt beim fiinb oUcliiic, feDiibevun bei Uiellt, iiiib iiicfjt cttlicf)<br />

funb bei- tncüt, fjonbevn alle luiib ber loelt, ftc felieii ct,xo^, Helm, bicl obbev<br />

uienig; baS ^eljftjet beim boy Inuttev Siiaiigclion pvebif(t iinb gef)oret, iiiib<br />

bell fiiifler 3o!^annt>o erteniiet, baniit er biir (5f)rii'tum, hai lamh gottiö,<br />

Äaiiftu in: flleUibeii, ba§ füllte ftijm ;Ciül)aniiiö Unir fei), uub jeljiicm<br />

finger nad}fe!^en ' iinb ba-S lamh gottiS erfeiiiien, boS e§ beliiie funb auff<br />

l)^m trage, feo r)aftu gclDOiinenii, fso t'tftit elin (*^l}riften, cDii t)err iibiv<br />

funb, tobt, ifdk unb alle bing; ba mii{3 beljn geUnifen fvo Inerbcn iinb<br />

I'. bem Ifartten lami gotti§ an% t)criien I)olb inerben, unb ben ijijinlifdjeii<br />

irntter, u6er folc^em otigruntUdKm rciidjtiiin feljncr (iarnil)erljic!ci)t, biird)<br />

^Ao^anneui geprebigt unb iinn t^[)rifto geOen, liefen, loben, banden, unb<br />

auff» aller lüiüigift luerben, felmen gottlidjeu Unden lut tljnii, \vaB bii<br />

fanft auft aUen frefften. ®enn Uia» fan troftUdjer unb lieblidjer gef)inet<br />

2(j iBcrben, benn baä unsere junb nii^t iixeljr imfecr, nod) auff un§ ligen,<br />

ijoubern auff bem lamb gotti»? luic tan bie funb el)n fuIdjS unfd)iilbigu<br />

loiiib öerbaniien? fic mufj auff l)I)m ubirUnmben unb üertitget mcrben. @,]o<br />

mufe getrifjlici) ber tobt unb bie ^elle aiid; mit ber funb, (at-3 ber fnuben<br />

uerbienft)- nbirUninben Uierben. Sa fifje. Ums iin? gott ber liater l)un (^tjrifto<br />

•!• geben !^att.<br />

Sjorumb f)ntt bid), l)nt bic^, ba§ bn uid;t bid) lierineffift ctme geringftc<br />

fuiib burd) beljii t[)un ablegen für gott^ uub Gtjrifto bem lamb gotti« füld;cn<br />

titel nctjmift. 3:enn ^otjannes be^mgt tt)o\i uub ft)rid;t: 58effert mä) ohktZl'tui;<br />

tl)ut buffec. S)a§ er aber bamit nld;t memie, bii folltift bid; beffern nnb biird) |ö[,;*,',l;,<br />

•'" bic^ felb§ el)ne funbe ablegen, bezeugt er mec^tig mit bem anbernu tel)I, ba erjori. i.lu<br />

fpridjt: ©ef)et ba, ba§ lamb gottiä lUiinpt lueg oller loellt funb.* Sonbern er<br />

met)uct, toic broben '<br />

gefagt<br />

ift, Saä cljn [Söl. (Hv4| iglid;er fid) felb§ erteiinen<br />

foüc, bas l)t)m beffernng nobt fei), boc"^ ni(^t bei) i)()m fclb fold;§ fudjeii,<br />

Boubernu bei) (.^tjrifto aücl)n; ju foldjer ertentnift (Hjriftt tjelff uuä gott ber<br />

nuc^ fehlt Lu''^' IG aBgrimbli^en '>'* Jf fcl)ncm A JO ttoftlidjct] fofttictjer<br />

';/,«' 21) nicTjrt A it! cl)ne| Sclinc '. 29 atier fehlt Iji' /« joldjä /elilt OLa'<br />

') 11: et oculis cordis digitum eius sequi. ^) 7>'; ut ]iPCcatoruui meiita. ') II:<br />

vel minimnin peccatorum tnorum tna opeia dnlore. ') Bosxerl Cl'heol. Studien iinrl<br />

Kritikm 1n9T S. 3ß-iJ<br />

») JV//. S v.>9.<br />

siflit hier eine. An^pielimri mif die I'aSHionKeil. S'. die Einleitnmi.


20!=! 9tblient?pofliai' 1.")-'-'.<br />

luitcv iiarf) aller ietjnci linvmt)ci|idciit, mib jeiibe l)nii bie loelt folc^e ftljm<br />

violioniiiS mit bicl fdjnven guancieüftcn' 3l''l1ig9{.<br />

©cbviidt ;,u SBittemtcvg bind)<br />

3of)fliiii PJruucntcrfi, tinc^ Pfjvifti gepiiit lau<br />

fcnt fiiiiff [)iinbcvt unnb ^\vt\) iiniib<br />

^Uienljigftcn ,3nv.<br />

; fotcf)cl bit /-"'* :^ bcv (viiniifleliftcn Ln'^*<br />

') J! : ciiiii iinuniiciis i'v;iiii;eli.slnriim i'Xpnil iliii^.


fuKjers aötvff. .\, l n<br />

fiotljö pnftllle.<br />

14


J^nnniiEvjJciftillc.<br />

2(Iu5lcgiimj ticr €iiangclicun luiii aT^rteni Inf) nuff^ HbluMit,<br />

lU'iU'ctmjr tiunij Jl^nrt. ^utljcv 511 lOittcnUicnj.<br />

M.D.XXVI.<br />

H^em crjriftlicljen Icfcr.<br />

9(Qb iinb frlibc, "^\^ folt rtol lengeft bio *PoftitIcii bei Siniiuicrtaily<br />

Ijoücu Inffen niifegecn, fo ()abe iclj inicl) iiubev aiibcni i^cidjefitcii and)<br />

bn§ laffen onfffialtcn, bQ§ ic^ aä)ki, man bürfft mel)ne§ fdivelikiisi<br />

(jinfiivber nidjt ln(, tucl)! bod^ imii ®ot§ finobcn bas (?iiniigcHoii bind) fo Uil<br />

jdjteibcn tcl)djUd) ift nn tag foiiiincii, baS ain Dcgflii^cr im fcUi-5 mag in ber<br />

w fd)rifft iDolben on mein ifittjün, llnb lai)ber öil fdion allju gcicrt toovben<br />

finbt, nnb ioaifi iiidjtt, luic inl fiiber moftS fie bcrait bcm f)ai(igen gaift Ijalirn<br />

aulgejoffcnn, bif; fic jd)iet atte lanb üol SJotteu matten, mit »oolidjcn ®ott<br />

t)il mcr miijj 3iiid)affcn fjoben, ia§ er fic h)ibcv ungclevt mac^c, beim mit<br />

QÜen nnbcvn, bic cv foÜ gclcvt mad)cn. 3Bcl)I aber bod) etliche gi'itc Iciite bifc<br />

if, SermoncS, fo aiife meiner in-ebigt anf)i)e fiiib nligcfdjribcn, für iiutjlid) ad)tcn<br />

aufijnlaffen, t)al) id; mir c$ barumb brftcr metjer (äffen gefallen, ba§ fie f)ie<br />

311 SBittemberg mit fleljfj inib forgeii gebrnrtt finb, benn fonft ber lnl)bige gcl)lj<br />

mnd^t, bQ§ öil bingS aiiff nnnfcrn namen gebnidt, (^-tlidje norgcbriidte biidjer<br />

fo ji'igerid)! nnb gefdjcnbet locrben mit nadj binden, bo5 aim liift unnb tuitlcn<br />

20 mod^t öcrgeen Snd)leiu ^nmad^en. 5lber id) miifj bem dürften ber Inelt fold)ey<br />

au^ laffen iinber aiinbern ftnd'en T)inciecn, 3^cfi(f)e bamit bife meine prebigtcn<br />

alten frommen ^"l)riften mit t'itt nnb ionnfd), haS fic rei)d) tocrbeii au öcrftanbt<br />

unnb gnabcn, ?(men.<br />

lf> gcbinrft JJ fvonimtu<br />

Martiniiä t'iitt)cr.<br />

U*


2] eommt'rpoftiHe lf>2i;.<br />

ES<br />

T>cm CFitiltlidjfii icfcr a?iiaii iinb fiiti lion »60«<br />

biirrfi Slöefuni Cfiriftinii.<br />

finb in fiuljen Saveti baf)eT ettlid) Sevmoii inib "lUcbicu'ii iiiibev bftii iinmeit<br />

T. 9)jQitini SutficrÄ nu^gnngcii, bcven cv fnft bass gcvingeft teljl (lüic eö bfuii<br />

luol «od) Ott ber fprad)eii nbyiiiemeiO üticvfc^cn f}at, «jelc^e 1111 311 le^t btoufffu<br />

im iQiib in ein frembbe fpvad) ,vi)nninicn au] ^Wen obcv breli fjaiifffn 011 orbnung<br />

grluorffeii finb, fo boe einer nidjt tualjf;, meld^er ber forbevfte ober bev I)inberfte i)t,<br />

Ulli geld^lce^gcn, ba§ fie fo unfle^ffig gebrncft, bn-j mid) fd^ier irnnbertt, tt)ie fid)<br />

niandjcr einfettiger barou? rid)tcn fünne.<br />

Sietuci)! aber nad) ben ein grof; Oertangen, ivie billid) unnb red)t, tint mir "<br />

iotdjee urind) geben, gcbadjtc nngeorbnete nnb iinftel)iiig gebrndte 'l^rebigen luiber^<br />

umb ,]i°i iiberfel)en nnb in el)nc orbnnng nad) ben ©ontngen ju bringen. SBeld)f-><br />

id) mit gunft nnb »evmillignng S). yilartini )Cntt)crä in bifem Sommertel}! üon<br />

Cftern bi^ nnffe Jlblient mitt t)ö^ftem flfl)fe, fc üil mir @ot gnab öcrliben, tl)nn<br />

l]Qbe. Unb in bem 3Binttcrtel)l fampt nnbern prebigen, fo fürl)Qnben, Qud) gern '<br />

t[)i'in \vU, Wtnm nnfcrni got gefellig.<br />

2öil aber niemnnb bergen, bo'j i^ Ijierinnen fonberlid^ baranff nd)t get)nbt,<br />

bie fpriid}e in bifen '^t'rebigen aufe ber fdjrifft angezogen unb ttiibertjotet nad) bcs<br />

Vntt)er§ botnietfdjnng, bietrct)! fic, @ot lob, faft bnrd)5 gnnnt; Teübtfd) lanb geljet,<br />

f)in^ii ün fe^en, nnff baö man im lefen nid)t Diel bndjer l^in nnnb iiuber bnrd)^ '^"<br />

)i°id)en bürffte. Q


iüüttebe. — (SuaiiQfliiim am Oflttjoimtag. Hiavf. It;, 1—8. 2lo<br />

Ijabcii. Vlbci ii'cU bleibt luelt, nuiii madj a, wie manu luöllo. ^dj luil Ijicmit<br />

bife ^J^rcbigeit einem jetlic^cn frommen (i()ri|teu bcfcll)cn iinb fonbevltd) beii f)au6=<br />

üaterit, baö fic bicfelbigen dich finbevii uub Ijan^flefinb, wo fic annbevcr gefd)efft<br />

Ijalben bcä t)ciligcu tagce nit tuiuicn ^n bcv pvebig fonimen, ouff ein anbeve<br />

jcit, loenii ei- juen gelegen, büt)eim jm fjaufec für lefcu wollen unb fie baraufj<br />

leeren, >uq§ ein rcd)t C>l;ri|tlid) leben fei), weld)'i aÜ)if füvnemlid) getribeu unvt unb<br />

mit l)cllcn, Haren, ainfeltigeu luorteu obgenmlet. Kot liuille einem iiegtlidjen gnnbe<br />

geben, alfo nudj barnad) \\i leben, baö ei nit jmnierbnv anff ber jungen uub in<br />

beu büc^ern bleibe, fonberu bcrinal eineä aud) niitt ber ttjot unb (5^riftlid)en friid)ten<br />

l)etauffer biedre. XJieben freünbe, loft un§ beä lied)t§ wol gcbrandjen, mcil luirä<br />

l)abenu. S)a^ l^elff unä ß^riflus ;yf)cfU':-, unfer bei)li-i"b unb feligmadjev. Vl^JJie^'Ji.<br />

SJcrmaiiung uub tiirtjc bcuttuu^ bcs InitcviiHfcr«.<br />

l'Js fohlt Un^re Aitsy. lid. lii, '.>',, -Jj bis [ir,, ja.<br />

Stepljan iKobt.<br />

fi| ?(ini €>|l:Erraoc ba^ €uanocIian: Mnxd xvi: -ianiM-.<br />

J^VU nbcv bcv fSüfiütl) ücrflnnugcii umr, t'auiitcii ''Jjfavia JJiaüba'<br />

'<br />

"^^ l c II e u uub IK a r i a o ,^'s t o b i uub © q I u iii e | p e c e r c l) , a u f f b o 5 j 1)<br />

tanieu unb folbcteu ju. lliib fi) !ameu juiu liiabc au el)iu'iu Sa=<br />

batl)er fet frue, ha bie ©ouuc auff gieug, uub jie ji.uad)cit iiubev =<br />

uanbcr: ittev loel^ct uu» bcu ftaliu Doiui be-? grabet tl)iiv^ Uub ji)<br />

fallen bal)l)u uub loiirbeii gcluav, baö bcv itnl)u abgeluclljct luav,<br />

beult et Innt fev gvof'. Uub fl) gieugeu ^inel)u iu baö grab uub<br />

fal)eu ciucu jüugliug juv vec^tcn I)anb fij^en, bev ^cttc ein laung<br />

luel)V flaib an, unb fie entfalten fiel). @v aber fprad^ ?,u il)Ui'u:<br />

eutfc^t cud) uid^t, jl)r fud)t ,\{)efuiu ooii 'Jia ;arct bcii gecreüljigteu,<br />

(Sr ift üuff crftaubcn uub ift uidjt l)t)c, ©iljc ba bie ftette, ba fie<br />

ju I)iu legten, gcet aber l)l)ii uub fagcta fci)ucu jiiiigevu iiubi^JeUo,<br />

bnö er für cud) Ijin jnlSalileam geeuluivbt, ba uu'vbet ir ju fcljcu,<br />

>üic cv eudj gefagt I)at, Hub fie giengeu fdjueU t)evauf' uub flogen<br />

Ooii bem grabe, beun es Uuir jie jijteru unb eutfeljen an foiumeu,<br />

unb fogteu nieinant nidjtö, beun fie iuaveu füvtf)tig.<br />

SCßie bie (^loangetiften nbev ei)ii foiniuen inn bev befd[;rcl)buug ber ouff=<br />

evfteeung Pl)vifti, luevben loir, lüi)lls föot, if)ui äBiuttertl)ai)l am eitbe fel}cu.<br />

Summa bif,^ öloangelions.<br />

|r| 1 .^i)e ift erftlid)eu ^üfagen Don ber frud)t uub uutipartaijtt ber auffcrfteuug<br />

6f)rifti, ncmll)c^, baö ßl^riftue auffevfteung fei) unferc redjtfevttigung iinub unfere<br />

gnügtbüung .1. 6or. 15. Moma .4. uub .6.<br />

2 Soburdb, baS luir fet)eu, luie (^briftue uom tobe anffevftanben ift, mirt unfer


21 1 SuiiHiiL'vpüftillc 1.V26.<br />

gtauüc gcftcvifet. leim nl)ii jpridjt @ot im i^o]tü. loht id) iinl beiii lob ji'iii,<br />

uiib bii [jofte, ic^ löil bic^ fveficii. k.<br />

.3 5^aÄ glaubt nun monfrf)lid]f ücviuinfft iüd)tt, bovitinb fo gccn bic lueDbcr<br />

l)iti uitb taiiffeii ipeci'vel), nuff hai [u bcit IfiO inlbcn. !C.<br />

4 9nif» rvcii i)h' bie roeV^bev aiivid)teii, bn§ gffd)iif)t menfd)lidjcv lucn^e, bcv= s<br />

I)albeu fo rmfet bev .g)cvv ju nud) niiff jiTii iinglaiitn'ii.<br />

äuui bi'v jiiidjt iiub tvnftt ber n iiff er ft eii ng (itjrifti.<br />

Ul>ic U'iv getjLutt l)abeii iuii bcm let)beii be-S .'pcvifii, bny eä iiirf}t gniig<br />

ift, bic .'ötftovicii iiiib biiS 8cicf)id}t oUeiiu' ,^ulint|eii, ^Kio ift cS nuif) iiidjt gmig,<br />

ha^ tüix luijien, luie iiiib Uieiin ber sjcrvc Citjiiftuö aiiffevftaiibeu ift, ioubcvii i"<br />

man mufe niid^ piebigeu iiiib linffen ben nu^ imb gi-Ounirf), baijbe be-3 (eibeiiy<br />

unb bev aiiffcrfteuiig, iiemlirf; UmS a utiy bariiiitt cvUun-beit Ijott. Snim limim<br />

bie f)iftovicii aüaiuc ba ift, ju iftö eine iinuiitic pvebige, bie bev leitfel nnb bie<br />

^iotto^en )o Uml Uiiffeii, lefieii iinb beifleen c\[-i eben loiv nnbeiii. Denn aber,<br />

Uninn nion pvebigt, Uuutjn «- bienelt, fo iftv ein iiiitilid)e, linilfame, trdftlit^e i--'<br />

piebig.<br />

Kl)riftnö Ijiit ben iiiili feine-? lebben-j unb anfferftcnng fclbä nnge^aigt,<br />

»iJüd 2s, lottfl ev tjn ben luebbcvn fngete, loie l)intl)euy befdjvebbet : 'JViui^t enc^ nic^t,<br />

geet f)iu unb bei'fiinbiget e-S inelinen bvi'ibern, biv? fie geeii in Ginlileii, bafelb»<br />

Uu'iben fie niiel) )el)en'. 20<br />

®l)B ift bnc' evfte Uuut, bcv5 fie uon (''l)iifto liinen und) feiner lUiffevftenng<br />

boii ben tobten, biiinit er bcftetigt nUe bmige pvebige nnnb uioltf)Qteii, fo er<br />

inn ertsaiget Ijatt, iiemtid;, ba-j fie nnncij 11 Igelten lüurben, bic iuir an tu glaubten,<br />

barmnb bao er altiic ^nbortonipt nnb ()eif)t bie (^f)riften feine brnber, blje e§<br />

gtanbcu unb febenö bocf) nicf)t Uiie bie '')(bbiifleln. (h' Ijarret l)i)e nbdjt, biifj<br />

lüir ,in barutnb bitten ober annrfiffen, ba-? loir feine brnber U'crben. Sage<br />

nun einer Ijic bon nnfcrin bcrbicnfte, baniit Unr etluoy bcrbiencn mügon? äBü5<br />

bettelt bie '"^(pboftel berbl)eiiet'^ '|H'trno berleügnet ben .Sperren brel) mal, bic<br />

anbern ,C\niingcrn f(of)en nlle boii im, bleiben bei) jm luic ein bnfäc beb feinen<br />

inngen bleibet, felbfliidjtigc folt ev fie gonennet fjabcn, ^\(i berrcbtcr unb bo^- '"'<br />

loicfjte, gcfrfjluebg bann bri'ibere. 1)arumb fo ift in bifj Uuut bnrd) bie tneiber<br />

Higefaiibt onfs lauter giuib nnb Inirmiuberliigfait, liield)§ bie ^U'ofteln baluimal<br />

Uiol fütcteu, nnb U'ir einlifinbeiiy aiiil), Umnii mir niitcn in ben fi'inbeii ftcctcu<br />

unb oerbainmet feinb. tii^ ift ein luort luil alleä tvoftS, i>a% fid) Kliriftnu<br />

eiiiö fotdjen beriUiebffelteii bnben«, alä bn nnb id) feinb, annimpt nnnb f)ei§t<br />

in feineu brnber.<br />

3ft nun (ifjriftnö niifer brnber, fo )oo(t id) gern loiffeu, toa§ uu§ ge»<br />

bredjen fott? Wteidjer b.iel)fj luie e-3 nun .^ngeet initt lebbltdjcn brnbern, allfo<br />

geetä l)l)e aiidj |n. i'eiblidje briiber fiticn in geinaincn gutern, tjabeii .vglt'id)<br />

xn W 3)tftt^ei. 28 )• zu ",7 ^'litiftll? Ulljcv litiibcv. /•<br />

-'^<br />

'-•


ßuniigcüum (1111 Cflcviüiuitna. Diatf. Ui, 1-?. 215<br />

i'iiu'ii luücv, i'iu cvbe, fünft tuevi'u fie iiirf}t bvubcv. '"^U)ii filieii U'iv and; mit<br />

(>f)vifto iiin gemeinen gutcin nnb fjaben jnglcidf) einen unter unb einen cvbe,<br />

lueld)» cvbe buvd^ bic tei)Iiinii \\\ä)i gevingev toivt tuie annbev erbe, fonbcr<br />

tüirt ummertui grojjer nnb groffer, bann c-j ift i'in gaiftlii^ erbe, ©aö Ieib=<br />

5 lid^e erbe aber Inirt geringert, »nenn man t-i \)n inl ftutfe auf3tailct. sjic<br />

aber in bem gaiftlic^en erbe gebto alfo jn, lücr ein ftnct erlanget, ber fjatc- gar.<br />

Ußn? ift aber nun 6t)riftu§ erbe' ©ein ift ba§ leben unb ber tob, fiinbe<br />

unb gnabc unb QÜe?, toa^ im f)imel unb erben ift, emigc linnbeit, fterde, toeiji^<br />

()eit, gercdjtifait, er regiert unb ^erfd)et über altes, über l)nnger unb bnrft,<br />

10 über glüd unb unglüd, über allc§, ba;, nun mag erbad;t liierbcn, eS fei) jm<br />

t)imel ober auff erben, nidjt allein gciftUd;, fonber and; leiblid), nnb Summa<br />

fummarum, er :^att alle§ in feiner £)anb, ec< fei) etoiigs ober jciitlidjv. Stalin<br />

d) nun in jn glaube, fo Uierbc id; fampt im telilbaftig oller guter unb<br />

ierlange nidjt |1P| ein teil ober fturf allcine, fonbern loie er, einige gered}tifeit,<br />

15 etoige )t)et)f5l)ait, einige fterde unb liu-rbe ein l)crr nunb regiere über aKe^, 2)en<br />

band) Inivt nit l)ungern, bie füiiben Uicrbcn mid) iiit truden, idj luevb mid)<br />

uor bem tob uit mer fürcl^ten nod) uor bem teuffei crfdjrcrfcu, nnb felcl mir<br />

nn faiuem bingc tnie jm felbä.<br />

S^al)cr Dcrfteet mau nun luol bie fprüdje t)i)u unb luiber ijii beu *4-'ro).il)eteu,<br />

-


21(j Sominetpoftille 152ij.<br />

mein brubev, Seiui bic ueiimiifft ift tiit fo !6ii alfo 511 iageii, o6§ gletcf) i)c^<br />

iitantB mit ber siiiigen i'agtt, \v\)c bic nduen gaiftev. (iu laft ftc^ nit alio<br />

fagen, e§ ift 0011 iiottcu, bn-J eo bas lievl;, alfo entpfiiibe, fünft ift lautere ^eii=<br />

ekelet). SBennjlii, bu e-j im tjertjen luarl)aftig cntpfinbteft, fo linivt-3 bir» fo<br />

el)it gvo§ bing fcijit, baö bu uil mev ftiilfd)>ueigen Unvbft, bcnn cttlmiy babon<br />

fagcn, ja für ber gv6ffc bife-J gutten tuivbft bu norf; li'ol ,5liieiftcn unnb loandfenn,<br />

o6e mar fei) ober nidjt. I'it allaiu fo fd^veiien, Pfjviftus ift mein fcvi'ibcv,<br />

Ö^iiftus ift mein bvübcv, baö finb tf)olle gaifter, feinb nit rechte gaiftcv, G§<br />

geet mitt einem (5l)viftcn Hil nnbevv ',u, unb ift fev ein Uninbcrbavlid^ bing, fo<br />

ba-3 fid) bQ5 finifd) briiüev entfetieu miif; unb bnvf nidjt »ool bnlum Uiebev fngen<br />

nod} befennen.<br />

£>e§ follen loiv uno tieflei)ffen, ba? Unr follicfjs uitf)t aliaime mit beu<br />

Iel)pli($cn ovcii f)inen, fonbem ond) im tjer^en nllfo cntpfiuben, benn fo lueiben<br />

\mx nid)t fo fiedj fein, fonbevu uno bavüber Hcruninbevn. Xie red^tfd)affnen<br />

unb fvommen (fliviften geeu ci)n()er in Hcvadjtnng iv felb» unb in foiic^t, ge=<br />

benden nllfo: 61) id) lumcv, ftiudeuber menidj, bev idj in fünben cvfoffcu<br />

bin, foll ic^ nun fo Unrbig fetut, ba§ (VoteJ fun mein bvuber iei)^ (Si) luie<br />

fomme id) ellenbc, cume fe'veatuv batm? cifd)iidtt glel)dj baUov unb feülcet<br />

bran, unb gc()6vt unulid) gvoffe müf)c barSn, bac- maus glaube. -Jja, Inenu<br />

manc' alfo entpfinbett, )oic e-3 in ber loavfjnit and) ift, fo müfte ber menfd)<br />

aU balbe öon ftnnb an fterben, 1)enn ber uu'ufd), nl» er flnifc^ unb plut ift,<br />

fan er§ nidjtt uerftelien, am lebenu ift be§ menfdjenn t)erl} Dil ,iu enge bn^u,<br />

bü§ e-S fold^v kgreDffen folte, aber im tobe, Uienn ba? l)crt', mirbt luel)tter<br />

loerben, benn fo luerben loir cntpfiubenu, U'ac' Inir burd) bac- lüort gebort l)aben.<br />

3m (Suangelio "sol)anni§ fagct (^t)riftu§ j5u -JJkria 'DJtagbalcnen bifen mit!<br />

?oi) 20, n unb gebrauch feincc< tobe-? unb anfferfteung uod) Dil tlnrer, baerfprid)t: '@ec<br />

t)i)u 3u meinen bn'ibern unb fage jn: ^dj fare uff ;n meinem ä^ater unb jii<br />

elorem Uater, ju meinem ®ot unb ,^n elorcm got'. S)tfe ift nuc^ ber groffen<br />

tröftlic^en fprüdje cDner, bnranff Unr trol.ien unb bodjcn fünben. ?ll§ fprac^<br />

(^'()riftuö: Oicc £)iu, 'JJiaria, unb fage meinen felbflid)tigeu jungem, bie ba luol<br />

ftraffe uub eUiige üerbammniS uerbienet Ijetteu, ba§ bl)fe meine nfferfteenug in<br />

jfi gute gcfd;el)cn fei), ba« ift, biird) meine iiferfteeuug t)ab id^S bnl)in gebracht,<br />

baS mein üatcr ir Pater fei), unb mepn Wot ir @ot fep.<br />

[IP I<br />

6-3 feinb locuig töort nub furlic, aber fie t)abeu cttUmä groffe» in<br />

fid§, nemlic^, ba« luir gleid^ ein fold) gro^ PertraUieu uub jiiPerfid^t ^u ©ott<br />

boben als P[)riftu§ fein fun felbj;. )Bn tan fold)e ü6erfc^>ocndlid)e freübe be=<br />

grepffeu, gefd^loepge bann Pon fid) reben, ba§ ein armer ftiudeuber fünber üinb<br />

unb müg öot feinen Pater unb feineu ®ott nennen tote (5t)riftu§ felb§?<br />

«eb. 2, iifi. Ter JJieiftcr ber (fpiftel ,',ii ben (fbrecrn l)at baö lüort beS 5pfalm§ ge=<br />

*i. 22, 23 f ajjet unb »ool ,jnl)cr^en genommen, ba er nljo fpric^t Pon (_


ßtiaiigelium am Cfletioniitng. "Diorf. !•>, 1- 8. -JIT<br />

iad) tuilien jc^cmct et ft^ ciuä) nijd)! fic biubei ju^eiiijcii, iiiib ipridjt: ;\(i) luil<br />

bcrfünbigen beinen iiomcn meinen ürnbciii nnb mitten in bev gnuionc bii lob<br />

fingen'. SBonn tjrgcnt ein tueltlid^er tierv \vn, ber fid^ fo tijeff f)cninbtei- licljc,<br />

baä er 311 einem biebe ober mörbet obcv friiiiljciliitl)nu mcnfd^en fagete : bii bift<br />

meinn brüber, ba§ luevc gnv ein groß bing, iinb Dcbcrman tinirbe iii) baiüber<br />

üethjunbern. Slber ha^ bifet fünig, bet in bev {)erlid^ait fitjet, !S'^ix redeten<br />

@otte§ feinet baterS, 311 einem atmen l'iinbet fügt: ba3 ift mein btiibet, bai-<br />

nimpt niemanbtS jüljettien, e» la^t im auclj nicmonb-J ein ctnft fein, bavau<br />

hod) unfet l)6c^ftet ttoft unb trotj l^enget loibct fünbe, tob, leuffcl, t)elte, gefeh<br />

'» unb loibei atlc» nngliirf, bai)bc an Icib lui'ö ieelc.<br />

So nun mit bliit nnb ftaife^ fcinb, nnbetnjotffen allem argen, jo folget<br />

baraufe, bQ5 e» mit unferm btiibet aud^ alfo muffe jugeen, fünft meie et un5<br />

nid^t gleie^ in ollem t^un, Xavumb, auff bai' et un» gleich linitbe, fo f)Qt er<br />

üUt5 gefd^mecfett rt)i)C toit, auff bo» et unier mat^afftiget btubet lourbe unb<br />

'= ^eraufe fiite, auff ba» loit auc^ mibetumb im gleid^ linubeu. %a-j I)att bie<br />

©piftel jun 6breetn gar fci)u abgemalet unb aufjgeftri)c^en, ba fic alfo fagt:<br />

'Jiad^ bem nun bie finbet fleiid) unb btüt f)aben, ift erj auc^ glci)(|ermac' tei)t=i'fH. a. hü<br />

l)afftig »üorben, auff bas er butc^ ben tob bie mac^t name bem, ber be§ tobü<br />

getoalt ^ot, bas ift: bem Scüfcl, unb erlofet bie, fo butc^ fordet be§ tobei im<br />

-'" gantten leben pflid^tig »Daten ber fnec^tfc^afft, Xonu er nimpt ni)rgent bie<br />

engcl an fic^, fonbet beu famen 5tbta^e nimpt er an fic^, balicr mu|t er aller<br />

bing feinen brubern gleich Inetben, auff bas et lilli. | batm^erhig tüurbe unb<br />

ein ttetoet f)ol)er ^^'"'^ftev cor ÜJot, yi üetfuneu bie fünbe bee boIcES, Sann<br />

batijnnen et geliten bit unb oetfüc^t ift, !aii er fielffen benen, bie betfü(f)tt<br />

•' iwcvben'.<br />

©ant ''^aiil ^at ben nu^ unb btau(^, bai)be be» leibens unb auffetfteung<br />

ßbvifti gat jumal febn in ein fuitien fpru(^ luDe in ein biinblin gefaffet, ba<br />

et ]n ben 9{6metn alfo fagt: "Ü'^tpftuv ift umb unfet fünbe loillen baljinsiüm.i.vs<br />

geben unb umb unfet gevcd^tigtait toitlcu nuffeiloertf. SJatbon jel) auff bi§<br />

" mal gnüg gejagt. Hier ba iinl, bet bencfe bifet fad^en ba% nad), audj ftebt in<br />

bei $oftiEen mer batbon gefd^tiben, metg ^aben loil, ber mag eä finden unnb<br />

lefen.<br />

S)ie hjeil man nod) an Di)lcn Ctteu ben ';V'apiftifc^en nuiff^braud} l}6lt,<br />

bo§ e§ ^aufftig jum Sacramennt taufft auff ben Cftettog, Unb folc^e gcmonu=<br />

^^ ^ait fo tt)eff eingetDffen ift, boe man fie fdjloettid^ allentf)alben aufetottcn<br />

mag, fo IriÜ e§ bon notten fein, ein unnberricl)t 3Ütt)iin für bie einfeltigen,<br />

mie fi)e ftc^ inn bifeet jeit mit bem Sactameut ^altten foUen. Sarbon bann<br />

bißer nac^folgenbet Sermon !lctlicf| faget.<br />

zu 16 ftbw. 2. r r.H J6 Soitl. 4. r


218 Suniiiu'vpuftidc l.Viü.<br />

?ltii f(i)6iie '4>vebin luni ciiipfofiuiig bc» tjaitii^cn ©aciaiiiiMily.<br />

Jis foltjt der Uii^ix .lusg. Bd. r>, 47ti bis 4:)3 (tbi/edrittkte Seniwii (l'''aiisuiiij II) mit<br />

tKidistehcndcn Abweichungen<br />

irr, / unc^riftcn jciii mag mib ift<br />

/•") nyrget] nljcbctt JTö', J ba§ ctjn tjcgflicf)« .) cv^<br />

fuiibc öoii im loic ,'' juin] ,511 bct /-' bit'l bo§ JS benii .jÜDot oli cvä] er IT'J, -' lonift<br />

ci n\ä)l .>' mir nui 4W, n: gcmüffet 4S], 5 aUcit .S et (-J.) fehlt lö bcii bic<br />

-'" bell] bet)iieit 4H-j, 1 ba§ cl toar^offtig bj flcifdj J benii Wibct JC, in btu Boii bcn<br />

J'i %xäicn obcv laben 4.'i:>. 7 3(>, •"> Söir öit finb<br />

oin « bie loeit mir afle cineä irotS tail^afftig finb. 31em 7i; gflä<br />

hls etjvifti] Scr felif)<br />

bcr bcncbetjung, toclc^en Wir ticncbcljcn, ift ber uidjt bic gnirinfc^afft bc§ filiilä 6f)rifti' 1,; trot<br />

baö Wir lirci^cn ift baS nic^t bic gcmeini(^ofjt iti IciBS 6f|rifti? -JO f)at luifcr .fictr Clti"*<br />

li^tifluä V.sr, ; ©Ott bcr fonx liat bic] ^i[e :.' gtoffct] tofttid^cr ö (S^rifti 3ciii.<br />

3)arum6 J ieft gon^ marljafjtig a idj bcä gant; (ic^cr mir bcr §crr ß^riftuä ij' Ijofjc<br />

fehlt -J'> SBcnn bii nun 1'!' Sacramcnt ritt ftücfjtc unb unljc tinit^tc, jo J»'cS 1 fic fihtl<br />

i8i),l'j mct alle bie tötntin unbernonber gcftofjcn fi^et, unb l)CflfticÖ'3 4'M,^ bron] barütiev<br />

/.? »evtaffcn tünbenn. löljn /r cljner lu/- nljmpt J!'/, H fotgctcn /" t)I)c] "^ic /-' «or<br />

/cA^« W ba§ ftucE fehlt /!*.', .) mon 7 fnll)iftl cmtjfinbcft ( / nlba /;'.(, / baä jr<br />

bijj ftliif (lifo foffct /.3 atfo (J.) fehlt<br />

lx| €in anbei* .5'crman aiifif bcn Oitcrtagc libiT ba« €nanocluiii<br />

4l3arii .vlii.<br />

Jim erfteii mufien )oii" ein mcnii'} iibciict)cit bfii 2crl bcv .


toir aber nun be=<br />

fteen, ha§ )vix brel) tage glauben? 3)a^ii fpre(f;en toir alfo, ba» er ntte brcl)<br />

tage mit feinem tob ftiicfig ergrliffen f)abe. X)enn er ift geftorben i)rgent nmb<br />

jUial) am frel)tage, nlfo ba§ er l)at gelegenn be^ elften tagcä luol ]\m\ ftnnb,<br />

1" S)arnad^ näcfjten ^att er ben ganzen tag gelegen, nnb ba§ ift ber recljtc Sabatf),<br />

am britten tage, als f)eütte, ift er anfferftanben nnb r)att ben tag Ijeüt er=<br />

tpüfc^et, Ipie Inir benn and) fagen: (*§ ift am Oftertoge gefc^ef)enn, ob eä gleijrfj<br />

auff ben abent gefc^ic^t, ba§ man ollainc ben tag erloüfd^et, Sllfo fagt ^-Paulnö<br />

unb bie (vioangeliften, er fei) am britten tage erftanben. i.ffov. ir, m<br />

»i 9Jnn alfo lang nnb nirf)t lenger mufte (5l)riftn§ ligenn, haSi man fid)<br />

öermutten fottte, boS feljn lel)d)nant nori) natürlich frifd) bliben toere, baä in<br />

nod) tainc öerloefcnljait entpnbet f)ete, unb mnfte alfo balb f)eifür biedren,<br />

baC' mau fid) üermntctte, er tnere auff natürlidjc Uiel)fee nod) nidjt ftindenb<br />

roorbcn, benn mer jclit fan man einer lel)c§en uic^t geben, in brel)en tagen<br />

-"' öer>oefet man balbe, barnmb miifte b"l)riftu-3 aufcrfteen am britten tage, ee er<br />

berloefete.<br />

Sjie ift and) fonberlid) )uol ]\i mercfcnn ber lueijber groffe begi)rb nnb<br />

Ipebe jn bem .^erren, ba§ fie alfo nnbebac^tt, frne, ottainc ^u bem grabe geen<br />

unub gebentfen nit an ben groffen ftal)n, ber für baS grab geluelliet tiniv,<br />

-•' ba§ fie boc^ fo oil bebaut Igelten nnb i)rgcut einen man mit fidj genommen.<br />

3lber fie t^üen l)ic luie foic^tfame unb befümmertte leütte pflegenn, Xarumb<br />

geen fie bat^ijun unnb befinnen aud) ba» uottigfte nidjt. ''/ja, fie gebenden aud}<br />

nid)t an bie l)iictter, bie ba ge()arnifd}tt loaren, nod) an ben ,5orn -IMlati nnb<br />

ber owben, fonbern tnagen-s frei) ba^iju unnb madjen fii^ altaline auff ben Uicg.<br />

3" 2ßa§ trong bie giitten lüei)ber baljü, ba§ fie alfo lelib unnb leben in bic fdjantj<br />

fd)lügen? ^JHdjt» anber§ bann bie gunft unnb liebe, bie fie 3Ü bem .sperren<br />

triigen, bie tüar fo ti)eff inn ii l)evl,i balju mal gefunden, ba» fie taufent Ijelfjc<br />

fei)net falben getijaget betten. Den müt l)elten fie üon jn felber nidjt, fonbern<br />

ba fpürete mau fo balbe bie frafft ber aufferfteeung (U)rifti, be-S gaift madjett<br />

• bife Jocl)ber, bie boc^ fünft Don natur forc^tfam fet)nbt, fo fed uub niuttig,<br />

*"<br />

hcih fie foüid)» loagen bürfften, bafür fi(5 ouc^ hjol ein man entftfeet Ijette.<br />

%uii) Ijabeu luir f)ie an bifen Inelibern ci)n fdjoneS cjempel eiu-s gaiftlit^en<br />

^cr^en§, ba^ ba ein unmüglid) merd für fi(^ nlimpt, baran alle Inelt Oer=<br />

jiücljflete, bennod) fteet ba» felbige Ijerlj ()ie feft unnb fürctS blmoiif} »niib<br />

lafet e-j i^m nid)tt unmüglid) bunrieu.<br />

!.''><br />

/•<br />

vu J gl^rifius ifl am bvittf. tage crftaubni. r 7 globen // bvitte ." // 1 (^'ov<br />

za JJ %tx H)cl)6cv [iebe \\\ bem tienii. r


'J2U SommctJiDftinc l-WC.<br />

fxi'<br />

I X'O'j<br />

ii'cUcii lüir i)elj uuii bev .'öiitomii (\(\aü,[ t)abcu iiiib mm jfl)cu,<br />

loa» Ulla bie aiifcrftciiiig (s^iiftt für nu^ unb fvommen buicfjt Ijnb.<br />

Don bcr fruiljt unb nuts bcr auffcrftcimg itjrirti.<br />

iHoiM. 1, r/^ISfo fpric^t 8auiit ^Sqiüuc- ^un ;K6meru: '(^Ijriftu? i)'t iimb itiifcr jünb<br />

^^ luiUen bofiiii getien unb umb uiifer gevcditigfatt tuilleu auffcrliu'cft'. Toc-<br />

ift bei vcc^t man, bcr b'fjtiftunt mcifterlic^ unb hüpl'cj^ aufeftreidfit, bev jagt,<br />

luar|ii er gelitten tjat, unb Uinrumb unb loie man fic^ barein id)irfeu fol,<br />

nemüc^ ba§ er geftorben fcii um6 unjer iiinb nullen. ba-S f^eißt ba§ leiben<br />

(i^rifti rec^t aufgelegt, has man e§ braucfjcn fünbe. SBie e-3 a6er nun nic^t<br />

gnug ift, ba^ ic^ tniffe unb glaube, hab G^riftn-s geftorben ift, al)o ift aud^ i"<br />

nid^t gnug, ba-5 man ^De toiffe unb glaub, rtie (5f|riftuC' auffevftannben fei)<br />

mit clarificiertem leib unb fifte ba unb ijai luft unb freube unb fei) nnn nid[)t<br />

mecr ber fterblifait unbertuorffen, bann hai beffert mic^ nic^t» ober gar loeiiig,<br />

9lbcr ba fomm ic^ bar|n, ba§ aüel baä \vtxd, welc^g @ot in ß^rifto t^iit,<br />

mir gefc^i)^et, ja mDr gefd^encft unb geben fei), fo ba? fein anfferftcung inn p?<br />

mir bas lüürcfc, boc- \d) andj aufferfte unb lebenbig Uierb mit juic, ba-j fdjuiccfrt<br />

benn, -Ulan muß e» inl l^er^ l^inein fd^la^en unb nid^t allein mit ben leib=<br />

liefen oren l^ören ober mit bem munb rebcn.<br />

,3r l)abt nun in bcr 'l^affion gebort (5t)riftum unö fürgebilbet ^u einem<br />

fjiempel unb t)ilff, alfo ba§, loer jm nachfolge unb an im r)ange, ber über -'-•<br />

fomme ben geDft, bas er auc^ lenben fünb. ?lbcr ba« ift l)l)e Dil (


, ec<<br />

(fönnflcliiim niii Cflfrionnttifl. Wart. 1»;, 1—*. 221<br />

fflin Iei(f)t jiii^ougcii, iicmlid) bao (^"liviftiiS bic jrfilnng ein innt 3cvticteii l)nb<br />

iinb cv oUcin 311m fegen unb 311V gcbencbctmng gegeben jei), nnb bn-J er baf=<br />

felbig bainad) bnrd) nnb burdj ber toelt l)üb Hevfünbigeu la'ffen, nljo bn-3, luev<br />

iold)g gtoiifit unb erlDflfcf)t unb barau I)cngt, ber ()nO eS nnub icl) ficl;ev, bii-?<br />

olfo fci), Une er» gloufat, S)nnn ben felbigcu toirt bife iDoit nljo nu'ri;tig im<br />

f)et^en, baS er iibertoinbt tob, teüfel, fünb unb allc§ unglüdf, lüie (»i1)ftu§<br />

fel6§, Sllfo me(f)tig ift bn-? Ivort', bc[?' ®ott cTie nnbevligen inüfjt, el)e bifi<br />

luort folte nnbevligen.<br />

S)a§ ift nun ba§, bal ©ant 5J.()riftu§ uieine fünbe t)at uf fid) geloben unb ift borumb<br />

,, geftorben unb fjot fid) umb bcv fünb mijllen laffen erluürgen, fo tünbeu fie<br />

mir nid)t fdjobcn, benn t5l)riftus ift fn ]n ftard, fie lünben in nid)t bcljoltcn,<br />

er ix\ä)t ^erfur unb trnöet fie ju boben, feret geen l)imcl unb rcgperett bo<br />

über alle» in ctoigfoit, bo Ijob id) beim ein gut gctniffen, biin fro unb feiig,<br />

fürd^te mid^ nit mcr oor bifcni Siiranncn, benn (5riftul ^ot meine fünbe<br />

„1 bon mir Ireg genommen itiib uff fid) gclnbcn. ^iiin fünben fie uid)t luol auff<br />

im blei)bcn, luo fommen fiie benn l)in / fic muffen ocrfi^luinben unb jubobcn<br />

geen. ''.{lifo mirrfet ber glou6c, bo-!', ber ba glaubt, ba§ 6fjriftu§ t)abc bie<br />

fünbe >Deg gcuümmcn, bas er ou füubc fei) loic 0"l)riftU'j unb bnC' jin tob,<br />

leuffel unb ()e[le ubertüunbcn fei) nnb nid)t« mcr fd)aben !ünbcn.<br />

3s S)q fumpt nun ^cr ber fprud) •öofee, ben ^^onlns aut3eül)ct auff benvi-i.i.i, w<br />

fig, ben C?[)riftu§ tf)on ^ott, ba§ er erftonben ift unnb fünbe, tob, l)cllc unb<br />

atle§ uberhjunbcn ^ot, ^u bcm fig, fpridjt 5^autu§, ift bcrfd^lungcn ber tob,<br />

unb tröget alfo: 'lob, loa ift bein ftod^cl? .^cUe, Wa ift bein figf oÜS fprct^ei.ftnr. ».-..i<br />

bomitt 6. 5Paul: Sob, tva fel)nb nun beine jene? fnmm, beiffe mir ein fingcr<br />

ZH IJ Suff ßriftiini je^fn iinb iiic^tt auf im(er fi'mbf. /• /' top']] zii. lit ©iinb »er--<br />

^to'mbt »0 P^riftu? ift. r zu ,J5 Jjioffa 13. r z» P.S l («ov l.j r


222 Soiiimct^ioftillc 15'.'(i.<br />

aie, bii t)cttcft ei)iie \ve\)l ein fpDcfe, Um ift cv t)iu !omineu? CHjriftuS l)at biv<br />

inn lueg genommen, Sob, Um ift niut bciii fpicfj f)i)ii? ©ünbc, Um ift nun<br />

i.ftm. 15, ssbetn fd^erpffe iinb beine frafft^ '5)ie hnft aber ber fünbe\ fpvidjt ©. 'I^aul,<br />

'ift ba§ gefüljc', Tann l)c IjeEcr haB gefol erfant U)irbt, ije mer bic jünbe nadj-<br />

trucft iinb ftid^t. Savumb iagt 5|>aulii>3, ba§ 6t)tiftu§ bem tobe ben lpi)e|; iinb •<br />

U)c^ftat)n gor jiipuUicrt t)Qbe unb ,511 nid^tc gemacht. 9Jun, hai f)at er iiit<br />

mit fid) in liimel l)l)nauff gcfurtt, fonbern in bev Inelt geen laffenn mit<br />

prebigen, boS, Uier ben man bafiir f)elt, bem fol fpt)e^, toctiftain, ija |ünbe unb<br />

tob Uieg fel)n, S)a§ ift ein vedit (*iiangelion, ba§ gidt leben, frnfft, mnd)t unb<br />

fafft, ba geen auc^ alte ipviid)c nnb gid)i-ifit anff. i"<br />

©er 'falben fet)et unb Icrnett ben C>f)viftnm redjt cv!cuncn, benn bic gant^e<br />

gfd)rifft gl)bt bie geredjtigfnit bem ied)tcn ev=|xiii]{entnn§ (


fniangfliiim oni Oftcrtoniitofl. iJintf. Iß, l->^. 22o<br />

bocf) bif; miv nÜi'Dii bnrinnb, bas c-ö iiiiS ]um gloiibcii tvdiben iol iiiib ben<br />

(glauben gut macdjn, ba-5 \v\)x [xiir] tiiibcr nlleö entpfinbeii ha-i Uiovt auff-<br />

nemcn iinb bnrnnd) bo*3 Ijcilj uiib gctuiücu immev^it ufi Ptiriftiim tniUiffen.<br />

So fürt uns beim bcv giniitic fciiii ftiiüc Juiiber alles entpfinbcn iinb begvenffcn<br />

bev öeviuiuit biivcf) bie jüiibc, biird) ben tob uiib biirrl) bie Ijellc, Taviind) icI)Cii<br />

\v\x bie etloBiiiig bor niigen, Xa loerbenu tuir beim evft red)t uoUomiiilid) ge=<br />

lüor, luas U'ir glniibt liaben, "•Jcctnltcii, bn? bcv tob nnb nlte? iiuciliicf iibcr=<br />

luunbeii ift.<br />

S)es ncmpt ein glcDi^nio an ben fiic^oii im luaffcr, uieiin fic jn-? ne^<br />

fommen imnb gefangen finb, io invt man fie fcDn li'DJir baticr, bo-- fie fid)<br />

auc^ nid^t anbev-S buncfen lajjen, fic tcimbt nori) im iiinffcv, 'ilber lucnn man<br />

fic l^erau^ jeüliett an bo-J ufev, ba fcDnbt fic btofe, ba japlcn fic bcnn<br />

unb entpfinbcn crft, ba-3 fic gefangen finb. Jllfo gcct? l)ie ancf) ^n mit ben<br />

lelen, Inenu fie mit bcm (Snangclin, liuildJÄ Lst)riftuö einem nel; ücrglcl)cf)ct, «(.nu-i:! 47<br />

gefangen feinibt, nnb nun baS f)erti eimgciiommcn ift, fo fnüpffct \)a'4 felbig tuort<br />

bov arme f}ert!igcn auff b"()iiftum nnb fürt e3 fei)u gemadf) nnb ftDUe an}] bev<br />

l)c'tcn unb auf} bev füube, lüie mol bie fccl nodj bie fünbc cntpfinbct unb maDnet,<br />

e-j fei) noc§ baiiunc. S)a f)cbt fid) benn ein fampff, hai- bac- entpfinbcn l)cr<br />

ftreljtet hjiber ben gaift nnb glauben, bcv gaift unb glaube lt)iber bciB entpfinbcn,<br />

Unb pe mev bcr glaube (^iini)niptt, iic mcv baS entpfinbcn abnpmpt nnb !m)bcv=<br />

umb, 3)ic fiinben fciinb nod) in nuno alö l)offavt, gciiU, ^ovn unb loie fic Ijai/ffcii,<br />

alloine barumb, ba§ fic un§ trcpben 311 bem glauben, auff ba» bcr gtaubc oon<br />

tag ,511 tage ^ünemc, unb ber mcnfcf} ^ulctft buvd) unb bnvcf) ('»bviftcn liicrbc<br />

unb ben retfjten Sabatt) t)aUc, alfo ba« er mit Ijaut unb l)ar in (>()viftum<br />

l^pnein friedje, So muß benn ein gcluificn vubig luevbcn nnb 3nfvpben fein<br />

unb muffen alle loälgcn unb biilgeu bev fiinben fallen. Tcnn gicid; mie auff<br />

bem more ein beige nad) bcr auber laufft unb ftoft, al-:' liiolten fie ba§ ufev<br />

umbftoffcn, abcv fie ncrgcen unb quetfd)en fid^ abc, l'ltfo bcmii()en fid) aud)<br />

bie fiinben an un§ unb IupUcu nwh gevnc Perlmgt marf)cn, aber jiiretft muffen<br />

fp<br />

obc laffen, liievben mat unb PcrfctjUiinbcn alle.<br />

3üm anbcrn Icpt unä bcv tob aud) ubcv bcm '^alfje, baS ift auc^ al§ epnc<br />

pebung bem, ber ba glaubt, ba-:- bev tob tob fep unb [.xiiii] ba-i im aüc feine<br />

tvafft genommen ift. ^Jhi entpfinbct bie oevuunfft, ba-j bev tob nn-r- iiod) antr<br />

bem l)alBc Icpt unb uu« immerlju pebe, äl>cr nun bem entpfinbcn nad;gect,<br />

ber ift berborlicn, loer aber hjibet biß entpfinbcn mit bem (jertien an bem movt<br />

l)anget, bev loivt liin bnrd) gcbradjt. älVun benn nun ba-3 ()er|i bvan ()anget,<br />

fo geet bie Peruunfft auc^ ^evnad), äBcnn aber bie Pcrnunft bcr nad) gect, ba<br />

geett alles Ifcvnnc^, luft unb liebe unb atle§, h.ia§ jm mcnfc^cu ift, ')}a,<br />

irolten bcnn, ba§ alles bo^pn fäme, ba§ man ben tob für tob nnb nufvefftig<br />

Sit 4 «Tbl bc-3 fliauben?. r 2» N OTot. 13 r 1» llnb] aWi? j" 7" Si'mutic WeiOt<br />

in mi§. r ZH 31 Sobt üBciioimbcii r


224 ©omnietpofttHe lS2fi.<br />

tiieltc, ba§ tan nun nit gcjdjefjen, 6if5 boa bic alte ^aut, ber alte ?lbam, jan^<br />

«.um la.aibal^lin faüe nnb ijn be§ bl)eh.)cil jügee, SÖic (^f)viftii§ im '')3Jat'[)eo jagt üon bcm<br />

faurtoiig, ba§ hci^i xet)d} @otte-S 9lel)c(} ?ei) eiinem fatortatjg, bcn eijn tucit unbei<br />

brei) fc^cffcl mcl ucimcngct ober !nettet. Denn 06 man glelK^ tuol ,^u fucten<br />

angeljabcn f)at, fo ift e» bennocf) nit gar burdf) feiirt, ^tlfo and^ tjie, ob gleid)<br />

ha-i I)ert; bran fjonnget, bn-S tob unb ()eÜc Incg fei), fo ift bennod) ber faurtaijg<br />

nit goni bnrc^ arbait ,<br />

benn<br />

e» mufj burd) alle gll)bma^en unb get)aine gc=<br />

arbat)t unb getrl)ben trcrben, bl)^ ba§ e§ atle§ falür unb ral)n Inerbe, ba§ aüaine<br />

ein lauttcr glaub bleibe. S)a'j gefd^id^t nun nit ee, benn tuenn ber alte<br />

menfc^ ganlj f)i)ngcct, ba linrt e§ burd) unb burdj b'f)riftifd) alle-J, tua-j im '"<br />

menfdjen ift.<br />

Sarumb felinbt bl)fc jlval) ftude, fiinb unb tob l)ie geloffen, ba§ toir ur=<br />

fadje l)oben bcn glatnben 3iitrei)ben unb jutneljcn, auff ba« er öon tage 311<br />

tage im l)er|en öolfommlid^cr h)erbe unb barnad^ juletft and) l)crauf5bred)e<br />

unb aßeS, Ina» ba ift, lel)b unb fcele, b"()riftifd^ tnerbe, benn mettn hai \)nk r.<br />

am tüort l)angt, fo miife boy cntpfinben unb bunden aufegcen, fo geett benn mit<br />

ber jetjt anäj ber fttille t)crnac5, \va ber tolille l)l)n geet, ba gect aUe§, luft unb<br />

hiebe aud^ t)l)nnad), ba frciidjtt man benn gan^ in§ Guangelion unb Inirt neh)c<br />

unb left bie ölten l)ont brauffen. S^nrnod) fumpt ein onbcv lied)t, ein onber<br />

entpfinben, ei)n onber feljen, ein onber l)6ren, loirden nnb reben, botüi oud) ju<br />

ein onber ou^flDeffen. ^Inn l)aben unfere 2)octorec< unb bic '^^apiften geleret<br />

au^tvenbig frumm 311 merben, t)obcn ben, äugen geblietten Unillcn, bog fie nid)t§<br />

fel)en, ben oren, bos fie ntd)t l)i)=|xinp|ren foltcn, unb l)aben alfo bie frnmb=<br />

tot)t Don aufjlnenbig '^l)net)n trct)ben mollen.<br />

0, bo§ ift Uie>)t borlion, ©onber alfo gectd ]n, luenn ba§ f)erti nnb gloiffen as<br />

De^unb am Uunt mit bcm glauben l)ongt, bo fleiifet ei bann berouf^ in bie<br />

loerdc, bac? alfo, Uionn hai- l)er^ fromm ift, olle glibmo^ fromm merben, bo<br />

folgen benn folgen benn ond) gute Uierd l)crnad§.<br />

2)05 ift nun l)ie onge|aigt im Sobotl), ber 311 feliren gepotten Ipor, unb<br />

an »neld^em ber .^err gor ftill log im grab, bormit bcbeüt ift, boS man Don m<br />

all unferm tl)iin riige foll, fid) nidjt regen, ja, boS fidj lein fünb in un§ rege,<br />

fonbcr bo'3 luir fcftigtlDd) glauben, bo-s tob, bell, fiinb unb lenfcl bur(^ (^riftuS<br />

tob l)in meg fei), nnb U'ir geredet, fromm, beDlig nnb alfo 3iifribcn febn unb<br />

fein fünb mcr cmpfinben, bo§ alfo alle glibmoffen ftil unb rugig feinb unb<br />

in bifter moinnng fteen, bo-J fiinb unb tob iiberlunnben fein nnb borniber Ü)gen, m<br />

2)00 Ion benn nidjt gefdjeljen, l)ab id) gefogt, bif; boS bev onmcdjtig mobcnfad<br />

unnb ber oltc 2lbom gontj loeg ift. ^Jlun e§ mitfj tnorlid) gcfdjehcn, ber Sobotl)<br />

ift uns aiiffgclegt, "Jaun Uiie (Mjriftii-? ben öabot im grabe lel)bt, empfinbet<br />

itod) reget fic^ nid)t, olfo miif{ e« mit iinnci ond) fein, loie )üir get)6rtt l)abcn,<br />

c"<br />

-' 3)lnt. i;; r zu IJ UbmiiiB be§ fllniitenä. r '.» i'-l $^romiii lufvben. r •» :'!)<br />

Sntnttf) fcliren. )• c» <br />

'


©Dungeüuin nm Oftermontag. Siif. '2i, 13—35. 225<br />

bah cinpfiiibeii unb regen muB aUeS boviiibeiligcn, hau tan nun, jag id; abeimal,<br />

nic^t ücibrnd)! lücibcii, es mutj bei alt 'Üiiam Dot jü piilüev unb 311 ajdjcn<br />

Uieibcn. y!id;tu beftlnenigei- aber cmpfinbt er in bc^ bic fünb unb ben tob<br />

nocf) unb lourgct fid^ baniit unb fcmpffet ftetö barluibcr. Sann ob man gicid;<br />

: ein falü binbct, man biiibe fic audj luije Ijarbt man loöü, fo rodjelt )ie ben^<br />

nod^t Ijmmcil^u, baj lan man jr nid}t loeieu. SÜjo feinb aiid) bic jünben<br />

in unferm ^did), bieluci)! fic nud) nidjt ganlj !^in feinb unb gelobtet, regen<br />

fie fid; nod), ?lber loann bcr tob l)er geebt, ha miifien fic fterben, ha luirt<br />

man bcnn Dolfommlid; 6()riften unb rein, ee nic^t, unb bas ift bic urfad), barumb<br />

>" lüir ftcvbcn miiffen, bae inir ber füuben unb ha tobS ein mal gnnü unb gar lo^<br />

toerben. S)a5 feij auf bi^ mal üon beut nuli ber auffcrfteung 0"t)rifti gnug<br />

gefügt, locllcn-j Ije^ barbct) bleijbcn laffen unb l^ot umb gnab anriiffen, ba-j<br />

luir foId)i faffeu unb ß^ciftum red;t crtenucu mügen.<br />

[XV] %m oDfici-moiitag, 45iianoclian. ILiicc .im xxiili. sut.-.i.u ss<br />

i C—Ji-Ufi jtücn au^ ben jungem be» §errcn giengcn ann bcm fel=<br />

-—^ bigcn tag in ein mardt, bcr loar üon ^erufalem fedjljig felb<br />

lüeg§ tuel)t, be§ namen l)al)|t 6mmal)Uu, unb ft) fdjloetitcn mit ein=<br />

Qnber Don allen bifen gefd)id;ten. Unb cägefdjodj, ha fl) fo fd;ir)e|=<br />

ten unb befragten fi)d) mit cinanber, natjet ^Ijcfuö äii in unb loanbelt<br />

:. mit in, aber jrc äugen lourbeu getjaltcn, boy fije in n\d)t crtanten.<br />

@r fprad) aber ju in, loas jeinb bas für rcbe, bic jr jiüifdjcn end;<br />

t)anbelt unber locgcn, unb fcl)t tralurig'^ Xa antiunrt einer mit<br />

uamcn 6leopl)üö unnb fprad; ju ijm: iUftu allein unber ben frcmbb^<br />

ll)ngcu 3Ü 3erujatcm, bcr nic^t toljffc, luaS in bifen tagen barijuncn<br />

«:, gefdjcljcn ift^ unb er fprad) 3U in: lüetid)5^<br />

6l)e über fpradjen ju im: baä üon ,^\efu üon SUjaretl), tocldjcr<br />

mar ein 5propl)et, medjtig üon tljQtcn unb tüoiten üor @ot unb<br />

allem üold, lüic in unfer l)ol)cu pricfter unb Cberften überanntlDurt<br />

tjüben jum üerbammnu» bcö tobö ünb gecreü^igt, JüJir aber l)of'<br />

30 ten, er foltc äfraet crlbjeu, Unb über hau qUcö ift t)eut ber brit<br />

tag, ha foldjä gefdjcl)cn ift, ?luc^ Ijaben unS cutfc^t ctlidjc luciber<br />

bcr unfern, bic feinb frü bei) bcm grab gcUicfcn, Ijnben feinen leib<br />

nidjt fuuben, lomuicn unb fageu, fi) l)abcn ein gcfl)d)t ber 6ngel<br />

gcfel)en, lucUid^c fagen, er leb, Unb ctlicl) unber uns giengen t)i)u<br />

35. jüm grabe unb funbenS alfo, ioie bic lücl)ber fagten [XV.^j, aber<br />

in funben fi; nid)t.<br />

Unb er fpra^ jü inen: jr tljoren unb treg§ l)er|jcn jü<br />

glauben alle bcm, baö bie i|Jropl)etcn geret l)üben, *3Jtüf'te uidjt<br />

zu G ©ünube 6clel)6t ftcU Weil U>iv leben, r<br />

«ut^ct« aBette .\,1 li 15


2L!(i SLiiiMiu'viHiftillc l-">-ii;.<br />

GviftiiS folitjö Iciboii iiub ]n Jciiicv r)evlif?tiiil cingecn? Hub !i)cii(\<br />

nii coli ''3.'iofc uiiiib allen ^Piopl)ctfu unb lecket in nlle fcf}vifft aiiv,<br />

bir üou im gefagt loavou. Unb fli fnmeit und) ,',um inavtft, bn fi)<br />

()in giengfn, iiiib cv ftcllct fiid), nie; U'olt er fiii-tcr gen, iinb ft)<br />

nutigetcii in unb i|.)vncf)eii: bleib bei) iiii-i, benn eo UU)! nbeiit<br />

Uievbcn, unb ber tag l)at fl)d) geneigtt. lliib ev gicng l)iiieiii luM|<br />

in 311 blcDben.<br />

Unb eS gfdjarf), ba er mit in ',11 ti}d) fnj', nnm er bas brot,<br />

Uu-nd) ben jegen, brnd)? unb gabS in. ®a Iniirbcn jre niigeii getif f=<br />

net unb erfcntcn in, unb er neridjtuanb Hor in, nnb ji] fprndjen<br />

imbeveinanber: 3?ranb iiid;t niifer (jer^ in nuv, ba er mit iiiiv<br />

rebet aiift bcm treg, aluerung bie fdjritftt öffnet? Unb fl) ftnnben<br />

,',n ber felBigcn ftunb auff, fcrtcn Iniber gen Jicrufalem unb funben<br />

bie ei)Iff oerfammlet unb bie bei) in hiaren, lucldje fpradjcu: ber<br />

Merr ift tiinrf)af fttig auf ferftanben nnbSimoiii erfdiiuen. Unb fi)<br />

evielteu in, Um', ouf bem Ineg gcfd)el)eu Umr, unb luie er Hon inen<br />

erfoubt Hier an bem, ba er bo§ brot brad;.<br />

Summa.<br />

1 9lIIc fein toir cilfo gefinnot, U'ie bifc jlnen junger, Uieini mir uii5 ]t\b6 gi'=<br />

Inffcn luevben, fonbcvlic^, lucnn nur nuff ba§ gcgcnlDcrtig übol ober iiuglirf nd)tniig<br />

bnben uiib iiid)t ouff ßott« loort, 2.lH'ld)§ bcnii ein unghiiib unb mifdvciioen ifl,<br />

hertjnlfaen er nud) geftraft loirt mie !)•'', ba (ibrifluä jagt : C jv Ibovcu uuub tvcgv<br />

Ijer^en ;\\\ glauben alle bem, ba« bie ^^'vopt;ctcii gercbt babcn. ;c.<br />

|XVI| 2 2i3enn mir nun luiber 3U bem luort (Mote gcrufft merbeii, fo bveniiou tuiv<br />

gteid) unb loerbeu entluint über ber aii^legnug ber fd)rifft, Vlber bnnu crft crfeiuieu<br />

mir Pt)riftum, luenu er uns brtd)t baö brot fciiieö mortis, bn§ ift, meiin er in eiu-5<br />

l)eglid)eu l^erljen leerer ift unb baö brot, ba4 ift, fein U'ort, fiirleget.<br />

"> 5Da§ mort ®otl ^^ünbet ba§ berlj an mit glauben, ber glaU'b aber bringt<br />

bie lieb, loi'ld)e beim iidtiget nnb fvvidjt, loic bie bie iiuigor: i^leili bei) nii«, bann<br />

fS loil abcnt uunbcn.<br />

^Iiifitegnug be-j (viinngelious nnb ferner unberrid)t<br />

Don bem Sacra uicnt.<br />

Ivt fiiltjt der IJnxrr Au^ff. IUI. Ii,-I9,'t.'j lii.i .'lO.'i, i'.i nhgednirlle Sermnii iiiil vkcIi-<br />

strhriiiliii Aliirncliiaifini ;<br />

19.',, •j;4 Sdifl IjIs Pmoud fclill 4!)i\ 1 fliirfün. Gc irf) ntifv fcviiov bn? (viiaiiftoTion Tjnnhlf<br />

bn§ iiarf) bet .^iftoticn Icljdjt ift, wu|"i idj äilbov iinit' bct eiiifcltini'n luillcii iiod) ein luoiiiii noii<br />

bem Sncrnmcnt tacifn. (nix Vieh '> offt feldi 1 1 futenl fiiipfiiibcn IS h)flri)'3 l>7 jfi<br />

{'trelitfii .'IJ torfljtuiig Bot fe/ill 4'.>7. I fuU] cnU'fiiibf 7 lct)bcit, bann bn« 7,0 l)cljunb|<br />

Ijeti Bättxmn K! bn fi-lili K hjijfcn bnljon l'.i fatficn] fntlifiiibcn l, fiaiien<br />

fleljoffftl [jofftcn niolffii fic 7.7 fulcn] ontlJftnben fic| firT) luib frlilt 17 fuli-n) ent^<br />

pfinben i'(i[iä)]im fn(et| cullifinbot i'.'. (uUiiftj fnlpfinbfft i'v hin idj bn .wfnlen]<br />

entpfirben •/)';>.? ^nliftn| ©miifinbpft bn bu /;/-// n bort) r? .v ()cv l)n /.7 ful()ft|


inmiigcliiim nm Oftevbiriivtacv Vul. l'4, -"W—47. 227<br />

ciiH)finbet 21 otS folt et fid^ Bot 2? fiilift] niMtinimbeft =;() oUc? Sl fuleft] ent-<br />

tifinbfft im folgenden niclit mehr rerzekitnet 34 fliciigft] gccii foltcft üdd, 19 itidjtS 'JO \a<br />

mfift ii^ ^tjn jü geen -'-/ »etlöfc^cn iT Ijntmcr] «c v; mm' nur :',J ucviudjt. Tdiii<br />

eä ift unmügti^, baä ©otc§ luort nitt jolttc fr'itijt uub iiiitj idjafjcii. 2Ufo -'lOl. j vcijcti iinb<br />

fii^nee .? olfo) fo 6 it ^ie in 14 jm W ftiidjtc /.'' bid^ (l.i\ bit '.Vi tftuieii]<br />

biirfe» .'.'2 ni(^t§ tieftet? •'iOi', 4l'> 2ci ///< seijeljcnl Set ,^ieit fan nufe u6ctflu6 tl)on, iififv<br />

alle? ba§ mit Sitten obet »etftcen .S iiid^t ein mot ba^ljn iJ ba§ ^aiipt iT bo§ ^aulit<br />

:)3 \fym] \ii) :U ijVjm] fi^ ''Oo, -* 6jemt)ien 17 fic^J im J'i fenieft. Senn e§ ift jii-<br />

tie(ot(ien, t)f)e -Tiinoibfnä 50-/, JO bidTj] bit 7.5 bid^l ic5 ;;» gtoß binng fein i'.3 finbcii,<br />

{[opffet an, jo roivlt cud^ auffget^on, 2onn «et ha 6itt bct empfotjet, unb lort ba )ürf)t, bet iiiibel,<br />

nnb wet bn ontlopfft, bem Wirt aufjgct^on. Satnmb S" beinc .52 in benu ttöfteii '-'V nnt]<br />

nun 50.'>, r ^inloeg 24 Saä ()al6 icft tjc^ müfjen nodf) pvcbigen nou bem Socvnment iiub<br />

Bon bem Punngclio, foBil 8ot geben ^ot. llnnb tjetmone eucf)<br />

[xxTi] %\\\ a^ftciMntcniinntag. CiiaiiijcHau. %\\iz. xxilil.<br />

I^ejus<br />

trabt iclbs mitten iiniibcv bic juiiflcr unb jpvnd): f)nbt ^'!"- 24,3c- 47<br />

fribe, ii)e erfdjrnden ober nnb foid)ten jl)d), moljnetteu, fl) fcI)on<br />

einen geift. Unb er fpra^ 3Ü in: >tiQ§ jcibt jv fo ciif[}vorfen? nnb<br />

InarnntB ftciigcn fotd^ gcbanrfen ouff in eUu l)cr^? fcfjet mein I)enbe<br />

nunb meine fu)', icf; Oin e§ ielbet, grel)ffet mid} nnb icf)et, bcnn<br />

ein geift ^ot nit fictfdj nodj tict)ne, Inic jv jeljet, ba« it^ Ijotic. Unb<br />

bn er ha\ fngt, ',eigct er in t)cnb nnb fu!'. 2)a fljc ober uod) ntd)t<br />

glaubten Uor freiiben unbflid) öcrlunnbevten, U''^'''^ er f;n in: l)iUit<br />

>» jr !^l)e h)a§ ,^u c)ien^ Hub jn legten im für ein ftnrf Hon gebraten<br />

fl)fd) nnb I)onig fei)m§, nnb er nnmS unb of» für in.<br />

6r fbi-'ac^ nber ju in: ba-J feinb bie rcbe, bie ic^ .ju end} fngt,<br />

\>a id) nod) bei) end^ Umr, bann e§ müf' allc§ erfült inerben, Umy<br />

oonn mir gefd^ribeu ift im gefeti 9Jlofi, in ben 5pro)jl)eten unb in<br />

i' ben ^fntmen. 3)a ofnet er in \>a.i berftentnuS, bn§ fie bie fdjrifft<br />

ncrftunben, unb fprad) ,^n in: ?llfo ift» gefdjriben, unb nlfomiif'ttc<br />

(H)riftn§ leiben unnb anfferfteen t)on ben tobten am britten tage<br />

nnb prebligen Inffen inn feinem nnmen buf) unb ncrgebnug bcr<br />

fünbe Dnber allen Poldern nnb anheben ^n oDcii'falfni-<br />

» [XXII'I ©umma.<br />

1 3)i6 ift bic frudjt bei (cl)ben§ unb nnffeiftcung Pf)rifti, ^Jenitid) niifer fiib,<br />

unb bol wir (F^riftum evfcnnen unnb all iiniifev Ufrtrniueu inn jn feijcn.<br />

2 @§ fol nicninnte ticrjuieifeln, ob er gteid) nidjt gnug üertralu ober gtoube.<br />

S!enn (^'tjriftus fprtd)t bie 311 ben jungem ;<br />

v. fc^racfen fie unb forcbten fid) nod) nur.<br />

babtt frib, id) binft fclber, beniiodjt er^<br />

:'• Sife fcbroad)eit toie qH anber bing fan Pbriftue in ben feinen tool leiiben<br />

unb offenbaret fid) mit mortcn nnb U'idjen, mie er nrrf) beiits tag? Ibut buvdjö<br />

Guaugelion unb burdj bie facvament.<br />

15*


228 ©oiiinifti'Oflillf IVJi!.<br />

jtem bic iitvifft .'leujel Don (5f)vifto, Uiie er ftevbeu foltc uiib itiibevunit) bon<br />

ben iobten auffeifteen. ^Itiev boii bev fvud)tt bifci tobi utib aiiffevfteiiiig fagt fte,<br />

bn§ c§ ffl) bie pvebig eint? geiftlicf)cn Iftieng uiib ber toftgebmiiig bev fiinben uubev<br />

üUen üiilrfcvn in (^'liriftuÄ iinnicii iinb finifl bind) taiit nnbfv h\)ttc^ U'ebev in T)iniel<br />

wod) in ovbeu n'. i<br />

'Xiijllcgiiiig bf§ ©iiongclions<br />

Es folgt ihr T'nKir Anfig. Till. lJ,.'i0r,.4 bis /ilT, S nhqi'ilriiclcte Sermon mit nach-<br />

slehonlen Abireicloimji»<br />

'ior.3 ber] uiib 7^' nicf)te. biirilj fein i'i' tiicftt? (i.)] uic^t l'.S iiiev fe!i!l<br />

."CA, -i fr^rtififett bnl bnö J'j iiüt] iiubfr bic fujje J4 lucitev a,\H iiiih 2'i olfo] QUdj<br />

;; man ßcluifi (ott^c .'09, 2 noä)] obot 9 beiij htm /". Ijonbclt bodj 7.0 ba 2'i Sife<br />

J>' xeüjl imb iDol iDifjcn >" etce. felili ';•'>' iinb b,i noUf fiinici an im, bic mcil fic ''ilo, n aU<br />

ob et 7T pvcljfjel (obe i'-'J fid^l jiieii i'.i baS] ba o'-7 niiv] nun .)7;, 2 eTWii(d§t<br />

/ 3i^ flol) micfi nidjt iife unber cudf), bj ic^ benn] oii 12 süprcbigen 13 oBen JJ/J.5 9l6ev<br />

l'is fcnnc /e/i/< 7,0 bocö feh/t 32 ber' bic .3.3 crtcniicu .'W l)m ('/.; /"cA// 512. 4 uiib<br />

flevdtcr /(?/i/< 37 Iintien Tictjbc flatjfd^ -'i' fngt, J?iifet micl) unb fc^et, bonn ein 23 Inie<br />

jr ief)cl bai id^ Ijafie 2.'' Xa§ lucrc ein mal tint)n bon meinen Iiel)nen. unb flalii^ lion meinem<br />

}\ü\)\i\. Saget .30 jcfnoarf)] ftorrf r>13, l 1k] S'ifc «; bo' loir r tragen i.arh r, (ollen<br />

unb uff nemcn fehlt %a\}tn, (Bi fteüe fiel) aber ein l)egtli(i)rr unber iin§ alfo, ba§ er feljuem<br />

ncd&flcn gefoüc jum flutten jur icfjerung, Senn nuct) Ctjriftuä nid)t an jm jelbcr gefallen ^ätte.<br />

Sarum'b 10 bic] bifc 14 mol, ©i^cft bu auc^ an eim anbetn ba§ er fid) l'.i ben l3er=<br />

jagten fehlt 26 \)tnt unb fü6> i^ "li^? (elbcr, grcüffet mid) unb jeljct, bann clju geljft 2Ct unb]<br />

uod) 57 tröfte .614, 10 \o fehlt J."i meinem mit] mit Jrt t)el)tj(d)et] gat)6let 27 ollem<br />

22 unb bal auc^ 20 niirl mir 27 fo ift§ .'i75, 1 fo fehlt .3 ijlje Icnger Ije tefjer mcvben<br />

4 nimpt ai] Pcrweiet .' nimpt ju nnb fehlt »ernemert 7.3 mufte§ unnb] nod) 27 jiueljffel<br />

nid^t I)ati ftinffieg 26 nor] »on 61(1. 7 für ein] ju elim .3 un§ allen iWcgclt fic^ be«<br />

.fetten Ilar[)aitt »on nnffgeberfteni ongefid^t, unb mir Werben »crllarctt in bj fctbige 10 untfe<br />

12 unb Iterer fehlt 16 fotdfiet 20 fünbc, fo ba§ nid^tS reljncä bo ift 25 nur] nun<br />

27 ?ltita6 (irieffen ju lofieu unnb fju ticpditen 617, H brnuff] auff<br />

[XXIX»] %\\\ crftcii ^Duttig nartj aT^ilcrn,<br />

€ii.ingcIion SCaljaiiniö. XX:<br />

3ot).2o,i9-3i A^H abenb ntcv be§ felbigeti ©oBottjcS, bn bic junger licrfoinlct<br />

i\ unb bie tf)ür ticifdjloffcn loavcn auf' fovd)! Dov ben^i'ben, bn lo<br />

lom 3ficf»'3 unb tinbt niiltcn ein nnb fpritfjt 311 in: J^ribc |el) mit<br />

eud^. Unb a\i ev bQ§ jngct, 3cl)fict er in bic lienbc nnb fein fcl)tc.<br />

%a tüurben bic junger fro, bae fl)c ben £)crvcn jnf)cn. %ü \\naä)<br />

3I)cfn5 nbcrmni 311 l)n: gi-'i^f ff>) '"'1 pi"^}. glciclj Inie mid; ber Ooter<br />

gefanbt ^nt, fo fcnbc id) cud} Unb bn er bnS fnget, i'Iief' er flje nn 1<br />

unb fprid^t jii in: 9!cnient l)in bcu Iiniligcn geljft, tneldjcn jr bie<br />

fünb erinffet, ben fciiib fDe erinffcn, unb Uield)cn jr fl)c betjnltet,<br />

ben feinb fljc beljnlten.<br />

auffcrfteung zu 7 Duafi niobo gcniti. r xn 14 %ai ift ein ffbtaifd^cr fltÜB.


GUQiigcliuiii nm 1. Soiiiitiiii iiarf) Cftcrii. ^of)- "-0, l'J— ;3I. 2'J9<br />

Iljoiiin-;. ab(x, bei jluelfteii eiiicv, bcv h(\ IjciK ,5iuil = ixxx|liii(},<br />

luiu iiidjt bei) in, ha ^Vicf»« tarn, Sa faxten bic aiibevn iuiujovii<br />

311 im: lüir f)aOiMi bcit Oerveii gefcfjcn. ©r aber jprad) 311 in: (5s<br />

fet) beim, ba§ iä) in feinen Iicnbeu fel)c bie mal bev ncgct iinb Icflc<br />

5 meine fljnser iuu bie mal ber negcl unb lcc\c meine l)anb in fein<br />

fcl)ttcn, hjill idjy nic^t iVloubcn.<br />

Unb übet ac^t tag toaren abevmal feine inngci; bar i)iinen uniib<br />

iljomaä mitt in, !onipl 3')cfitC', ba bie tljüi; Dcif djfof Jen liuueii,<br />

unb tribt mitten ein unnb fpridjt: {yiib fei) mit eudj. S)atnad)<br />

10 fpric^t er ^nSlfjoma: reljc^e beinen fijngcr fjei iinb fi)f)e meine Ijenbe<br />

unb vei)d) beiu t)anb tjev unb lege fi) in mein fcijttcn unb fcij nidjt<br />

ungläubig, fonnber gläubig. Xfjomaä antlnurtct unb fpindj 511<br />

inen: mein .§erv unnb mein (Mott. ©prid^t ^U)cfuy ^u im: biclueil<br />

bu mid) gefeljen fjaft, Slionia, Ijoftn geglaubt, Selig feiub, bicnl)d)t<br />

15 fe^en unnb bodj glauben.<br />

20<br />

3lud) öil anbve jaic^en tl)et 3t]efuä Dov feinen jungem, bic uid)t<br />

gcfdjxibeu fciub in bifem biid), bife nbtx fein gcfd^ribeu, bo§ jv<br />

glaubet, .^^eii'ö fei) (U)iift, bei fun ©ottco, unnb bas jv buidj<br />

ben glauben baä leben Ijabet in feinem namen.<br />

6 um Hill.<br />

1 förftlidjcn U'ivt t)V)e Qnßcljaigt, bas e


23(1 Süiiimi'vpüfliEe <strong>1526</strong>.<br />

^liiislcgung hes (s-iiaiiaclioiiÄ.<br />

Es fiiliil der l'nsre Ausg. Bd. VJ,.'tti,ti his ,'>i>t. II aliijalnii-lde Sermon mit nach-<br />

stehenden Ahn'neliniujen<br />

M7, '.I n-,)c[et iinnb \\n\ä)\., Sic friitfjt ahn brö 9nl)fteS ift liefie, fveiibc, |vibe, langmnt,<br />

fvüiiitlicijait, fluttiatait, alnnlH', ianütiiifit, feiiitliniit, '.'Ujo jfiiib 'jis.S iimib jaflt, gvibc fci)<br />

mit eiicl], ba-:- Jit lüdjt :u lu'vnrtjteii ii:i.!,:i gleidje<br />

4 in bie fettige gelualt 7 fi)nb fiJdi Jl bn ,v'i V.',' erlnffcn] Hergeben 3ö cinanbcr<br />

pflanzen nnb gcbel)l)c geben, luie 'r-H, l bifeu i' gliuidftn ober .'; nii^t feldt<br />

[XXXVI €\\\ annbcr ^mimii aiiff bni critcn .^aiit.io nadj aF>frcni,<br />

aiitfji €iiiingcliün C^ciliaiiniö .im xx.<br />

]>cr fiihfende Sermon /nßt die heid


•'<br />

Gimiicjcliiim am 1. Soiiiidm iiarfj Cfti'iii. ^u'l- -'^. ''J "''• 2MI<br />

imii (\iiltcii liH'vitcii imv bcr li'clt ölcificit, Vlbcv ca ift uod) Hu'iit fviclcl uiiii<br />

bei icii)tcii fvombfait, bic l'or (^ot gclttcn fol.<br />

@§ ift ein nnbere \Di\)%c aU)k nn^ufaf)en fromm yi loerbcn, bic fid) fu<br />

aii()i'titt, bnv fic uniiS fiirleiic ©otteS i^efetic, bcuniifj »uii uii§ felbo lernen er=<br />

leiincn, )X)a-:- mir finb, niib Inie iinmüglid) d mvi ift, t^K'tüdjc iv'feljc 311 er=<br />

füllen. Tn§ gcfet^tt fpric^tt nlfo: 2u folt einen ©ot I)a6en, in aftcin nnteten,-' '.vu'ic:",.".<br />

inn in nüaim traloen. ^ilff unb troft Bei) im allein fiirf)en. Sn-3 l)iuet bnö<br />

lierl; unb tanf; bodj nidjt tl)ün. SBarumb gepeilt ec< beim fold) iinmiiiilid)<br />

biiig^ barnmb l)ab id; gefncit, ba§ e§ nn§ unfeve nnmiiglic^nit antuiige nnb uncs<br />

I» fclb-i lernen erfennen nnb uns fd^nUieii, lua§ tnir feinb, gleidj luie fid) einer iu<br />

einem fpiegel fdjalnet. Sßaim bciiii nun bo-j gelüiffcn begiinnet ,;ii ',ap^H'l!i nnb<br />

bcfinbet, haS e§ t*i5otte5 gepot nid}t l)ölt, ha tf)nt benu baS gefel; red)t fein lucrd.<br />

S>aiin be§ gcfettcS eigen \üexd ift nur bie geluiffen fdjrertcii.<br />

(J-§ finb aber ]lxiel)ertep meiifdjen, bic bif;c§ gepot erfüften ober fid) blinden<br />

li Inffen, fie erfüllen^. Die erften finb bie, luaiin fie d- Ijabcn gel)iirt, Ijet'cii fie<br />

an ben eufferlidjen äl*er(!en an, Uuiüens mit tuerrfen anfjridjtten luiiib erfitUen.<br />

ätJie tlmn fie pm ^ Sie fpredjeit: ©ott bat geboten, Sii folt einen Wot bnben.<br />

'^ä) Uni trauen feinen aiibern öiott anbeten, ^sdj mil im bieneit nnb fainen<br />

"Jlbegot ober prgcnt ein öaibnifd), ^.)lbeg6tpfd) bilb piin meinem banfjc ober<br />

•jo inn meiner ürdjcn Ijabeii, (yp foltt \ä) ba§ tl^iin ? S)ifee fdjeinen bann mit<br />

jrcm glepffenben erbid)ttcn @otte§ bieiift bal)er, gleid) loie pei; bic gaiftlidjeii,<br />

unb mepnen, cä fep anfjgeridjt, toenn fie bic fnpe bpcgen nnb Uil luni (Hott<br />

tiinnen fingen ober fdjtreljen, 'JJiit fold}em fd)ein luerben beim bic armen Icpeii<br />

and) betrogen, faven bpnac^ nnb Uiöllciiv and) mit lucrdcn anßrid^ten, 'Xbcr<br />

•jr. ein blinber füret ben anberen unnb fallen bapbe in bie grübe. ^a§ feinb bie<br />

elften, bie e§ faffen unb mepnen, fie lu6lten§ lialten, unb r)alten§ bodj nidjtt.<br />

j.KXXVll ®ie anbern feinb bie, bic fid; baianfj erfennen nnb tradjtcn bein<br />

gepot nad), tnac- a iialmi li'il, unb loa-? e§ fudje. \'ll§ U'cnn baS gefept fpridjt^<br />

3)u folt einen ®ott t)aben nnb bcii allain anbeten unb eeren, fo gebenrft baf=<br />

:«) felbigc l)ert: luci-S ift ba§? foltt bu bie fnic biegen? Ober lua§ ift bodj einen<br />

®ot l)abcn'? ($§ lüirtt lonrlidj etlnau anbcrö fein, beim ein teiblid; enfferlidj<br />

eci crbpctteu, nnb fit}et bann ,311 letft, ba§ e§ bil ein anber bing ift, beim man<br />

Cv Ijolbt, nemlid), ba§ eö ni(f|t§ anbcr§ fep bcnn tralu unb ^iiPerfidjt 311 (Hot<br />

l)aben, ba§ er im lielffe nnb bep ftce in oller anngft nnb not, in aller an=<br />

3.^ fcc^tnng unb unberluerligfait. ba§ er iu crrcbtc auf] ber fiinbe, anfj bein tobe,<br />

aü% ber '^elle unnb bon beut 2eiiffel, on iBcldjeS l)iilffe nnb crietung allein<br />

er nid)t§ ticrmügc. Sa» fjaifU einen ßJott babeii. Wn folr^ fjcrlj, ba-i io<br />

griinbtlirf) bcmiitig ift, loil (Hot l)abcn, ncmlidj ba-j ba ganli in fid) erfdjrorfcu<br />

unb jappelt Inorben ift aiiß bifem gepot unb flend^t nur ]n ®ott allain in<br />

4« feinet angft nnb lüiberluertigfaitt.<br />

K 1' S>:• 20 r zu y ©ticlj hJ.I c^S l()U. r 7.11 U<br />

SttJetjetlei) mcnji^en bie boj gefelj cvfüüeii. > -m 24 Üuct .6. r s« J'J öincn @ot f|a6en r


232 feoinmctpoftille 152ti<br />

3)as fünncii mm bic ()eiiii)lci iiitb Uicvcf£)ciiligcii, bic liot bcv UkU ein<br />

iäjbn lelicn fuveii, niifit tl)im, bann [x Ocvtralucu ftcet aLlnin aufj jver aioncii<br />

gcredjtigtQit iinb eiiffcrlicfjen fioinmfnil. SaiutnB, luonn fic (Sott mit bcm<br />

gcfc^ ün(^reifft unb (n^t bt)c armen (eüt fefjcn, tuie fic ba§ gcfct; nid)tt gc=<br />

tialten Tjnben, ja baö aller gevingfte iitcl)t, nnb iinn in onii[t unb not iinnb in<br />

einem bilden iietinffen fterfeii unb merifen, bau e-i bie euficvlidjeii >ocrc! iiid)t<br />

au^riditrn, unnb ba« e-? bil ein nnber binfi fei) (Lyottev gepot (lalten, bann fie<br />

gemaljnet l)abcn, fo faven fie ]u nnb fudjcn l)mmerbar meer nnb mcer, anbere<br />

unb anbete meer tnevcfe unb Oermeljncu jr gelniffen bamit 311 ftißen, a6er fte<br />

feien tnetibt bcs rec^tteu Incg-i. -Da[)eer foniptS, bü§ e-ä einer Init mit rofen-<br />

frenlien Qutirid)ten, ber anber mit faften, ber mit beten, ijener mit cnfteijung<br />

bey leib», eitier laufft jü Sannt ^iacob, ber anber geeu Oiom, bifjer gen '^c-<br />

rnfalem, Ijener gen 5lcf;e, bo mirtt einer cl)u ''JJiünc^, bie anber ein 5}onne nub<br />

fndjen ber Incg fonit, hai^ man fie fc^icr nidjt alle ,5elen tan.<br />

Sßarnmb ttjun fic foltdjS aUeö? Sarunib, ba« fie fid) felb-i felig matten,<br />

fid^ felb§ errebten unnb t)ncn Ijelffcnn InoHenn. [XXXVI^'I S)Qraufe erfolget<br />

beim groffe (SoteS (efterung in bcm, ba§ fie fid] ft)ld)cr Uicref gar l)crlid) nodj<br />

vumen nnb pod}cn barauff nnb )prcrf)en: 3d) bin fo long im Crben geme|en,<br />

^äj l)ab fouil rofenlren|e gebettet, foüil gcfaftet, bi§ unb ijcncy tfjon, ©ot<br />

loirt mir ben fjimel barumb ^n Ion geben, ba§ Ijeifet bcnn ein abegot fjaben.<br />

Sei. 2, 8 5)0» meljnet auc^ ^sfaici'-\ ba er fprii^t: 'Sie Ijabeu angebet bic lucrd<br />

jvcr ^enbe'. @r rcbet uid)t Don ftaiu ober l)o(tf, fonber Hon ben enfferlidjcn<br />

merden, bic bn gut nnb fi^un fdjcinen Oor ben menfd)cn. S>ie fetbigen Ijeud)-<br />

ler fcinb alfo gefdiictt, ba§ fic @ott bic fpreture geben, ben lueiitjen aber be-<br />

halten fie inen felbä. Ci^'aS ift bnnn redete '.Jlbcgbtcrci), loie -Isanlnö 311 ben<br />

a.'üni.a.isytbmern fagt: '2)ir grämet Dor ben ^^Ibegotern unb ranbeft (Sott, lon§ feljii<br />

ift', Unnb boä bnifU (SniftUdjer biebftül.<br />

3llfo uiirftn benn finben, ba-5 tain mcnnfc^ ettüa» gutö l)obe aufe im felbö.<br />

\'lbcr bic uuberfd;aib C)aftu, baiS bie rcd)tfd;affnen, in Incldjcn bay gefetj fein<br />

merct geiibt bat, »nenn fie jre trandcit unb unliermiigcul)eit eiiUiiinbeu, fpred)ru<br />

fic: (^ott Uiirtt mir Ijclffeu, anff ben tralu id;, auff ben bcrlaffc id) midj, bcv<br />

ift mein felH unb mein ^üOerfidjtt. Sic aubern aber al§ bic l)eud;lcr unb<br />

lDcrcf£)ai(igeu, menii anfedjtung, augft nnb uobt öor bnnben ift, bic fd)rel)eu unb<br />

jagen: luo fol id) Ijin^ nnb miifjen alfo ^n (etft oer;,lüel)fcln an (i^ott, au<br />

inen feib» unb an jren toercfen, ja lüenn fic ber felbigeu nod) foöil t)ctteu.<br />

'jtlfo fiub nun yim erften bife falfdj nnb nid)l red)tfd}affneu fdjulcr bcs<br />

geje^eS, bic eö mit merdeii fid; Uermeffen ,^n erfüllen, benn fic Ijabeu ein fd;eiu<br />

unnb glcifjcn cnfferlic^, im l)er|eu ober tjaben fie lautier nidjtä, bann nun<br />

el)ttcl uuflat nnnb unraljnigfait, barumb ücrbicnen fic and) nid)t§ Hot @ott,<br />

~u<br />

> ^leuc^tcr iiiib wert! linili(|pn. /• It mit {:>.)] niic zu II Sl'crrfc ftillcii ind)t bic<br />

)•<br />

flCWiffCrt. iu 2/ 3fni«<br />

3romm teliltf. r •.u 32 !^t\jd)Ut r m 36 Spulet bc§ /• gcfc^c^. HS unb (/.;| iiiib<br />

•'"-'• -ÖicOyi r nu J.V Vlücgottcrct). r nt 26' 3foni. 2. r zu. -Jx


tvBQiigcIiiiin nm 1. Soiintiifl imrf) Cftinii. Jotj. 20, 19—31. 233<br />

bei ba ciiffevlid)c luercfe oit ba-s hcxi} iiirfjt nuiitjct. ^i"» niibein \\\\h bn«<br />

mm bie tuaifjnfittigcn uiinb rccfjttnt frijutcr, btc ha] ßopott tiottcn, iicmlid) bic<br />

ba tüiffen iinnb eiJenuen, ba^ fic iibd t^iin, uniib ücriiic^tttgen fic^ unb (^cBcii<br />

)ii^ fiefangcii, ^nttcii alle jre \Vixä tior @otte§ aiißcn unralin, unnb bic an<br />

ijneii uimb an allen jvcn luevcfcn ucvljngcn. Sie foÜiii)>3 tt)un, Hicvbcn taim not<br />

f)a6en, aüain, ba-S fie fid) feI6§ mit eljtetn t)evgeiili=|xxxvii|cficn gcbandfcn<br />

iiidjt 6etiicgcn unb fodic^S niifjt tnfj nn^ enb fljaren, benn toev baniit tuil<br />

biß an§ cnbe fjarien, bcv ltiirt§ nid)t gut f)akn.<br />

W)ix barauff mü[fcn \mx aä)t ijabtn, baS tinv and) nt)c^tt öerjlDeljfeln,<br />

tucnn triv füntlirf)e '»üneligung in un§ nod) cntpfinben, unb nod} nid)t atltni<br />

güiilj vein ift mit un§, toic luiv gcvcn Ixiolten, 'Du Unvft bifcu bvcrf nit gav<br />

auffegen, tucil luir '^ic im fteijfcf) unb 6lüt feiub. S)a3 !an man tnol Ifjuii,<br />

ba-j euifcrli($e bo^e luerif tievf)inbcrt treiben, unnb baj man firf) für fteiiifitirfjen,<br />

id)entlid)cn luoiten entfjalte, luie tnol c§ borf; fi^ltieilicfi nod) 3U gect, ''Kbex hai<br />

\v'nt nic^t gcfd)cf)en, ba» bu ou (u[t unb bofjc Kündigung fcDcft. Saut .s^icroni--<br />

uiu§ unbcxftiinb fid) foüidjc jiinetjgung mit beten, faftcn, arbeiten, caftcljung<br />

bc§ tcibS au fj]ntrd)bi'n, ober \m'i cv bamit gcfc^afft f)at, ba§ tüeif;t ei UmT,<br />

e» ()alff nidjtv, bie luft bleib gicidj luol. ^-IBerrE unb luoit fann man locven,<br />

ober bie lüft unb 5Ünel}gung tan uienianb-j öoii im fclbs außiiMirtu'tu.<br />

Summa fummaium, ttiiltu bic ved)t fiombfcit, bie öoi ©ot gilt, eifnngcit,<br />

fo muftu geutjlid) an bii Oei.jtoeiifctn unb in G5ot allein tialuen, miifjt hiä)<br />

(^^vifto gaul? unb gai ergeben unnb bic^ feinei aunemcn alfo, hc\^ alle? bein<br />

\c\), lua-j er f)at, unb \üaS^ beiu ift, fein fei), rann fo bebftu an jübrenucn in<br />

öbttl)tf)ei ll)cbe uub rtirft gar ein anber meuft^, gantj ncUi ge^oreu, unb ferebt<br />

fid) afte» umb, Uiaä in bir ift. Xa Uiiiftu bann fu giofjeu tuft fjaben ,juv<br />

feiifr^ait, \v\t gioffe luft bu anbor ge'^abt t)aft jur unfeufd)cit, unb fo fort an<br />

mit aßen lüften unb ,5unei)guugen.<br />

3)a§ ift nun ba5 elfte Uierd ©oteS, bnS luii nn§ felb§ erfcnneii, loie liuv<br />

Herbampt feiub, cllcnb, fd))rodj unb fianif. Doj ift benn gut, unb ffiot lüil»<br />

aucf) alfo babcu, tuciiu bei uicnfdj tjint: bu folt ha'j tfjün, bu folt bifj tfjiiu,<br />

bas er nui an im bcrliage uub lH'i,5tüeif(e, Teun ba'i mufj ein t]eglidjcr in fid)<br />

greljffen unb befinben, ha?- 01 ba§ felbigc nic^t I)alt nod) fjottten !ünb. S)a3<br />

gcfe^ tan nod) mag bir nicfit geben fotd) tiermügeu, ba§ bu c>3 Ratten fünbft,<br />

fonber ha^ tbiit e3 tuol, luic 8. ^aut fagt, eS ric^t nur ,3orn an, baS- ift: bicsiom.


234 Sommi'v^iuftillc l-V.'t;.<br />

iiicaxt bic jiiiibc iiiib iiuuljet, bac' idj bic jiiiib t'iii|.niiib. Xvfji^U'idjcii )ui(l i'i<br />

i. . QU j^jm niibeitt ort, ,^ii bcii toir i"<br />

nun )el)en, Uue bifi ftnd im (vuangelio ntgemnlet ift. 5lIfo faßt bei Jcjt.<br />

'Jim nfienb aber be§ felbigcn ©abbat fje-j, ba bi)c jungcv oevfaninilet<br />

iinb bic f^üv tierfc^loffen lüaren auf' fordjt inu- ben ;,\ubcu.<br />

äl\i§ fürchten bie inngev? ben tob fürdjten fi, ja fie loaven mitten im<br />

tobe. 2ßol)ei- fam abev bie fordjt beö tobeä^ \)on ber fünbe, '3)ann V'tten fie is<br />

nii^t gefilnbigt, fo l)etten fie fid) nid)t gefürd;tet, bev tob I)et in and) nidjt<br />

'•'"''•••«fiiniieu fd)aben, 1'onn bcS tobö fta()el, baniit er toiirgct, 'ift bic fiinbe'. libn<br />

C5 fclct in im)e nn§ allen, baö fie nod) nidjt ein ied)t erfeutnnv inm ii^M<br />

l)ctten, benn luenn fie ®ot für ein ®ot ge'^alten fKtten, fo lueven fie on<br />

•iM.i39,7-iofovd)t nnb fidjcr gckief;cH, U'ie TaOib fagt: "il^o fol id) l)in geen imv beinem m<br />

geift? nnb luo fol id) f)in fliel)en Oov beinem angefidjtt? A-uve id) gen Ijimel,<br />

fo biftu ha, Settet ic^ mir in bie l)elle, fi^e, fo biftu aiid) ba. 5iemc id;<br />

fli'tgel bev morgeurdte nnb blib am enffevften mbr. So iunvbc mic^ bod) beine<br />

Ijanb bafelbu füren, nnb |xxx\iii| beine redjte mid) fjalten.' llnb luie er an<br />

*i !.'' eim anbern ort f^iric^t: ','^\d) toil mid) gan| mit friben legen nnb fcf;(affen, «<br />

Senn bn, öerr, allain hiffeft mid) fid)er loonen'. @§ ift gnt fterben, Uumn<br />

id) in @ot glaube, bann fürd)te id) feinen tob, äBer aber nid)tt in Wott<br />

glaubet, ber muf] ben tob fürd)ten unnb tan fein frolid) nod) fid)er geloiffen<br />

t)aben clnigflid).<br />

Tarljn trelibt nu8 nnii Wott, loenn er nn3 baö gcfclj fnrtjolbt, anff bao luir :iu<br />

burd)ä gefelj 311 nnfer fclüs erfentnno fommen. Tenn Um fold) crfantniS nid)t<br />

liorl)anbcn ift, fo mag eiiuMu nimmer mcr geljolffeu luerbcn. 3)cr ba gefnnb<br />

a.ii.iiiii.;i,iji|"t^ bebarff feincy arlitsi, ^'^ft 'itn-r einer Iraiid nnb looU gern gefnnb lucrben,<br />

ber miif] fid) für fc^load) nnb franct erfennen, funjl mag im nid)t gel)olffen<br />

loerben. Slknn aber einer ein narr ift nnb loil nicf)tt gcfunb fein, ber mnf5 -•<br />

geloifjtid) fterben nnb Ocrberben. ".Hber nnfere 'iHUnftcn Ijaben mi bie angen<br />

,ingetl)on, bas loir nnui nid)t f)aben muffen nod) fünuen felbä erfennen nnb<br />

zu J -1. (>


•<br />

ffuaitgcliiim nin 1. Soiiiilng iint^ Oftctii. 3cl). -2(1 l'J—31. 2:3^<br />

f)nkii bie lei^tc frafft be§ gefelje-j ]n prebigeii uiibevlaffcii. Xmiii liu) biiä<br />

gcfclj nid^t led^tgidjoffeii geprcbigt Unit, ha tan fein crtcntniiS fein felbS ielm.<br />

Sold^ erfeiitniy f)at Tnnib gel)a6t, ba ev H'Viirf): '©ot iciMiiir giicbig narf)*'-<br />

bcinev gute iiiib tilge meine iibevtietimg naä) beiiiev gvolfeii bnvmt)ei|(igfait.<br />

5ÖJefc^e mid^ luol boim meiner mifjetliat unb reinige micf} l'oit meiner iiiiib.<br />

S)cnn \d) ertenne mcl)ii iUu'vtretnng unb mein fünbe ift Ijmmer Dor mir. 'iin<br />

bir olleine l)ab id} gcfinibiget nnb übet bor bir gctf)ün. 'X'arnmb Inirftn rerijt<br />

bleiben in bcinen Uiorten nnb rein erfunben, lucnn bn gerichtet luirft. Silje<br />

id) Bin in untugent gemaif)t, nnb mein mnttcr ()üt mi)rt) in fünben empfangen'.<br />

10 ©eleiff) aU fprecf; er: 5ii()e, bin id) bocT; fleifrfj unb tilnt, fo genmcfjt, loeldji?<br />

an fid) felbc- fiinbe ift nnb nirfjt anberö fan benn jünbigen. Xenn ob bn<br />

glel)^ bcn ^enben nnb fnffen ober ber jungen fteureft, baB fie nid^t fünbigen,<br />

fo bleibt bod) bie ]iinei)gnng nnb bie liift bmmerbar, lucil bliit unb flcljfrf)<br />

ba ift, bn lauffcft, luoI)in bu luilt, gen ;)fom ober ]n Saut oa«-"»^-<br />

i;. Sßnnn nun ba§ gefet? ein rcdjtgfd)a ff en l)erlj autrifftt, baa baljin fom).it<br />

nnb fid} felbs crfennet, fo t^ebt a- Unirlid) nidjtt au unb iuit im mit toerrfen<br />

belffen, fonbern e§ betennet feine füub |xxxviip| unb nnmiiglidjeit, feine ge^<br />

bredjcn unb [rancf^eljt nnb fpridjt: .s>rrc ®ütt, id) bin ein übeltbeter, ein<br />

fünber rtiibcr beine ©ötlicfje gepot, l)ilff bu, mit mir ift-3 Derlorcu. äöann<br />

•iu bann nn ein menft^ in foId)cr ford)t ift unb olfo 311 ©ott fd)rel)t, fo fanf;<br />

Öott uid)t laffen, er l)ilfft im. äBie I)ie 6[)riftu0 nid)t lang auffeu luar üon<br />

bißeu forrfjtfamen jungem, fonber bülb ift er ba, troftet fie unb f^iric^t : J^ribe<br />

fei) mit cud), fei)t gnt§ nnit«, id) bin«, fiirtf)t cnd) nid)t. ?(lfo gety nod), loenn<br />

Joir burd)§ gefet^ ^u unfer fclbä erfentnus fommen feinb nnb nun in ford)t<br />

ii ftertcn, fo rafft uu§ GJott anff unb laßt nn§ baä tönaugction prebigen, bar=<br />

mitt er nn-i bann frolid) nnb firf)ere getuiffen mari)ct.<br />

Sßa» ift aber ha^j (SuangclionV SaS iftS, baö föott gefanbt l)at feineu<br />

fun ;jefum C^^riftum inu bie iuelt, feiig 3nmad)eu bi)e fünber, unb baS er ]ix=<br />

brecO bie ^olle, iiberlnnnbc ben tob, mim bie fünbe loeg unb tl)et bem gefe^<br />

3« gnng. äBaä miiftu aber barttii tl)nn? ''liid)tci anber§, bonn ba-5 bn fold)3<br />

anncmeft nnb fel)eft auff beinen erlöfjer nnb glanbft e-? feftigflid), hivi er fold)ä<br />

oKeä bir 311 gut get^on unb qI§ für bein eigen gefrfiencft i)abi:. S)a§ bu alfo<br />

l)u angft be§ tobs, ber fiinbe unb ber belle tröftlic^ fbred)cn magft unb bic^<br />

fedflid) barnuff üerlaffen nnb fugen: Cb id) gleid) ba-5 gcfel; nirf)t erfüüe, ob<br />

3i nod) mol fünbe öerl^anbeu ift unb mid^ bor bem tob unb bor ber tjetlc fiird)tc,<br />

fo h)el)fe id) bod) bif; auf; bem C^nanngelio. ba-J mir (it)riftu§ alle fel)ne incrrl<br />

gefdjenrltt nunb geben bnt, beö bin id) gctui§, er (enget nicl)t, feine aufngc >oirt<br />

er luarl}aftig fjalten. Unb be§ 311 einem 3air'^en l)ab id) bie tauff empfangen.<br />

(äuanaclion.<br />

S)cnn alfo fprid)t er jn feinen ?lppofteln unb jungem: '®eet l)in in allewn'M''<br />

zu o^ittl. .jl. r 2« ia eijn fvom l)ctlj. r a, r.' Öot laßt iitc^tt et i)d\\l. r s» 27<br />

M HO *))!nt. 1« ;•<br />

)• -m 2-s 3oan. 8. Wat. 9. I Sim. 1 r ui. :i4 lä^tiftu« ift mit gfirtinittt. r<br />

'-i •


236 SoiiiinerlJoftinc <strong>1526</strong>.<br />

U'clt iiiib pvebic^et bos (Siiiiiigclioii nllev (Sreatimi, ÜÖei ba glaubt unb iiftnutfl<br />

unrt, bei loirt feiig tüerbcii, 3Öer abix iiid}t glaubt, ber Irtrt öerbnmiuet<br />

Iverben', S^nrouff ocrlnB icf) miif). Tenn ba§ >ücifi> icf}, baS mein .öerv (iriftitä<br />

ben tob, bie fünb, I^ellc unb Scüfcl, alle? übevlounben f)üt mir ju gut, bann<br />

1 $.-tii2/j;>ev h)o§ unfcf)ulbig, luie ^4>t'tvu5 fngt: 'Södidifv fein fiinbc tl)on ^ot, ift (lud) •><br />

lein trug in feinem muubc erfunbcu'. Xarumb l)at in bie füube uitb bcr<br />

tob iiit^t fünnen tnürgcn, bie fiellc ()att in fxxxvuii] nid^t fiinbe bohnlten,<br />

unb ift atfo jr .soerr loorbeu unb foUicf,» gefc^entft allen ben, bie es nnnentcn<br />

unb glauben. 2Bel(^e§ alleS gefc^i)f)et nic^t aufe meinen tnerdfen ober öer=<br />

bienft, fonbern auft loutter gnab, giittc unb barmfier|iig!ait. '"<br />

5öev nun foldjcn glauben in fid) uitfjt cmpfa()ct, bcr nui^ tjerberben,<br />

Uiibcrumb, Uicr fold^eu glauben i)ai . ber tüirt beljalten, 'Senn luo 6t)rtftnä<br />

ift, ba fonipt gelriß ber natcv and) bin unb bcr bailig giiift, ba mufj benit<br />

etjtel gnabe fein, tein gcfclj, eljtel barmber^igfait, fain fünbe, et)tet leben, fein<br />

tob, et)ttel bi)tnel, !ain fietie. £)a troft itfi mid) ber luerc! (?bnfti, ol§ bette •<br />

lä) fie felb-3 tbon, ba frag ii^ nidjt mecr toeber nacf) tappen nadj blatten,<br />

tnebcr nadj Saut ^''^acob, nocf) ;Koni, Incber nad) roicnfren|en ober 'JJfarien<br />

mantcl. toeber nad) beten iiod) faftcn, Incber nad} pfaffen iiodb iniiud)en. 3el)ct,<br />

Itie ein fc^ön Pertranhjen jü @ott in unä trcdjftt burd) 6briftum, bu bift<br />

reid} ober arm, trauet ober gefunb, fo fpricbftu atljeit: @ott ift mein, id) loit<br />

gern fterben, bann aUo gcfott c-3 meinem Uater, unb bcr tobt tan mir ntdjt<br />

1 soi. i..,66fc^Qben, @t "ift berfdilungen in bem ftg', lüie $paulu§ fagt. ^^(ber nii^t burc^<br />

'•p. inin?, fonber '@ott feli banrf', fpridjt er, 'ber un§ hcn ftg geben b'it burd)<br />

unfern V)erreu Siefum (ibriftum'. Tarumb, ob tüir gteid) iiml fterben muffen,<br />

fo fürc^tten tnir un§ boc^ nid^t tior bem tobe, benn feine mad^t unb frafftt s»<br />

ift gcfc^tocc^t burd) C^briftum unfern •'öabtanb.<br />

2nfo iiabi fr, ba§ ßuangelion nid)t§ anberS feli benn ein prebig unb<br />

frcilidje botfdjafftt, lüic (^briftu? für uns in bie angft be§ tobä getrebten ift,<br />

aüe fünbe auff fid; genommen, llnnb bie felbige nuftgelefdjet, nic!)t ba§ er<br />

fold)§ beborfft ^et, fonber alfo gefiel e? bem batter. unb haii er un§ folicbä m<br />

alle-? gefc^endet bot, fo baö lüir barauff trogen unb pod}en niügen ttibcr<br />

innb, tob, teüfel, l)elle. S)arau§ fomptt nun groffe nnauffpredjltjd^e frertbe,<br />

loie fic ben jungern gefdbbbett , 'S?a tüurben bie junger fro', fprid)t ber Scrt,<br />

'ba§ fie ben •'öerrcn faben', nidjt ein follid;en .vierren, uor bem fie fi^ entfe^eu<br />

btirfften. ober ber fie mit arbept unb laft befditnerete, fonbern ber fie bcr= i-.<br />

forgetc unb auff fie ad^tung btttc. toie ein Ijonfjoatter ein bevr feine? gütteä<br />

ift. |\XXVUii^'i '^a, benn aller erft fvcUietcn fic fid) am fcerftcu, ba cv 311 tu<br />

fprad): gi^ibc fep mit eud^, xä) hxni-, unb ha er in feine benbc unub fpeffe<br />

ge^aiget bett, baS ift: feine inerrf, baö bie alle folten jr fein. 'Jllio t'ompt er<br />

zu r> I $cl. 2. *ttu. 2 I- ii< -.'J 1 (iot. 15 r .« J7 teuanflclioti. r •>'/ iBcbpv<br />

f.ii SS (S'^ttftuä fienbc unb /<br />

f^efle.<br />

so


(Suani^elniin nni 1. ©oiintaq imct) Dftetn. 3oh. -i>, If— ^1. 2S7<br />

iiodö I)eutt 311 uns biird^ bn-5 Suangelion iinb beut uns fiibe an, frf)ciirfet<br />

Ulis feine lucvd', gtnuben linrfe, fo tjaben Ivixä, glauben tniv» nidjt, fo tjaben<br />

Uiiia ntd;t. 2)enn be§ .soericn {)enbe unb fiiffc bebeuten etigentlljc^ nid}t§<br />

nnber? benn feline tnerdc, bic ev {)ic auff ciben bcn menfd)cn getf)on f)at, Unb<br />

l'eljn iel;lten jeljgen ift nidjtc' anbei? benn \m-i fein (jeilj ti)el)ien, ba§ luiv fe()en<br />

foQen, loie guttig, frcuntlid) unb Octteilid) er e§ mit uu§ gemaljnet Ijabe,<br />

Sßeld^B un? atles in bem ßnongelio angetjaigt ttiirt fo gcUnü unb t(av, loie<br />

eä bort ben jungern Ieibii)d) offenbaret unb gct^aigett iriarb. Unb nil beffcr<br />

ifts, c§ gefc^efie burc^s (suanngeliou. Sann iaB er ijeli ta\H)).]t jur tt)ür t)ereijn<br />

gicnge, bu lenncteft in bodj nid)t; Uienn bu in fd;on l)eli üor bir fteen fel)cft,<br />

unb iiod^ Dil lueuiger benn in bic C^uben crfanbten.<br />

2)as ift bie redete ioetjBc fromm<br />

,31'! toerben, nidjt burd; uienfc^tid^c gepot,<br />

fonber t)alteu bic gcpott ©ottc?, ba§ lann nun niemaut-:' tljün benn bcr glaub<br />

an ßriftum aEcin, Saraus folget benn bie liebe', bie 'ift bie erfiitlung bc-3<br />

gefe^e§\ tuie Baut ^aul foget. Unb ba-3 fompt nun nid}t auf^ nbung bcr «jm.i.i, ,„<br />

tngcnben unb guten njcrcfcn, toic man bi§l)er gelert t)at, barau^ nur ei)tel<br />

leüfel-3 martever unb ()eud)ler loerben, fonbern ber glaub mad)tt fromm,<br />

l)eilig, feufd^, bcmuttig unb ber gleichen, Senn Inie ^paulu-i ju ben JK6mcrn3iö,„.,,!,-,.u<br />

faget, 'Sa» ©uongelion ift ein frafft ©ottcl, bie bo feiig mac^t alle, bie baran<br />

glauben, bie ^uhm fürnemlid) unb auä) bic ,$?ricuöcn, feijtcmol borijunc offcn=<br />

boret linrt bie gered;tig!ait, bic nor Sott glitt, locld)e fompt oufj glauben iim<br />

glauben, tnie benn gcfc^ribcn fteet: Scr gered)t iüirt feines glauben» leben".<br />

9llfo folt Spnului fagcn: bcine »ücrd machen bid) uid;t fclig, fonbern ba§<br />

Guongelion, tnenu bu eS glaubeft, bcine gcred}tifait ift nidjt», fonbei Pf)riftu»<br />

gered^tigteit , bie gült allein Dor ®ott, S^on bcr fagt bae (Suangclion, unb<br />

fünft üon feiner aubern. Sßer nun burd) bie »oerd tnil ben tob iibcrioinben<br />

unnb [XXXX] bie fünbc au^lofdjen, bcr fprid^t: 6l)riftuS ift nid)t geftorben,<br />

lüie SPaulu8 j" »^f" ©alütern fagt: 'So burd) hü5 gcfc^e geredjtigtait himpt,<br />

fo ift 6^riftu§ ncrgeblid) geftorben'. jLie anbcrS prebigen, bie feinb lnolffe<br />

unnb pcrfürer.<br />

£i^ fei) gefagtt Hon bem crften tcl/l be§ Suangelion», loljc »nir unns<br />

f)oltten foUcn gegen @ott, nemlic^ mitt bem glauben an im fangen, unb<br />

h)a§ bie rechte fromfeit fei), bic üor @ot giiltt, unb >uic man bie iibcrlommc,<br />

nemlic^ burd^ ben glaluben an ß^riftum, ba» un» ber erlöfect l)ab öom gefc^e,<br />

öom tob, fünbc, l)ellc unb 2euffel, unb bai er unö folc^S aUc» 9cfd)cndt l)at,<br />

ba§ Jrir barauff »iber ba§ gcfcli, tobt, fünbc, ^ctlc unb ieüfel trogen mügen.<br />

5lun folget, Inie mir unS fotlen l)altten gegen uiiferm ned)ftcn, bae rtirtt un§<br />

auä) im 2crt annge^eigt, ba ber ßuangclift alfo fpvid)t:<br />

zu 12 SJcctile »e^Bc ftom ^ü toctben.<br />

; zu 15 SRom 13 r zu 19 Mom. 1. r zu 22<br />

a6oc. 2. r Sil 23 SSSerd moi^tnn nid^t ftom / zu 2a &alat. 2 r


2:',8 teuimiicr^ioftille 15'Al.<br />

Xn iprad) ^st)efiid abcnual .ju l)f)n: ^-vi^e )el) mit cud). 6cIfiif)Uuc<br />

mi(^ bev öotter gefoiuibt l)Qtt, fo ieiibc iä) cud).<br />

Ü^ie {)at ©Ott bev üattev ßfjriftum gcfenbcty 3" niä)U anbcvv, beim<br />

biiv er bcv tiotcrS Uiillcn t[)ct, bet lua-S, bic Irclt jii cvlo^eii. ©v umvb iud)t<br />

gefanbt, bo-^ er mit gutteil Uicvctcii foltt bcn l}imel nevbienen, ober bn-i ev ba :.<br />

buid§ foU fromm locrbcn, @r tl^et öil giitte meid, ja aüe fein leBen lunS<br />

nid^tt-j anbcr'? bann Uioltfjiiu. -iBem tl}et erc- nter ? ben leiitten, bie c^ Beborfftcii,<br />

luic luir f)in unb miber in ben 6unngeliften lefett. ®enit aües, luaS er lie<br />

get()on {)ot, ba» l)at er barumd gettjon, ba-3 er uno bamit bienctc. SBie mm<br />

mid) mein üattcr gefanbt t)nt, fprid^tt er l)ie, fo fenbe id) emi) and). 'Dliein u.<br />

imttcv [)nt mic^ gefanbt, ba§ id) hcib gefc^ erfiilte, bie fünbe ber loelt nuff<br />

mid) neme, ben tob erlinirgct, bie fjcHc unb ben !ieiifcl iiberUninbc, nidjt<br />

mel)nct I)aI6en, bann \i) kborfft ec- nidjt, fonbern nlle? umb eurent Unllen<br />

unb eudj 31) gut, Sllfo folt jr im auä) tiiun.<br />

Xurc^ bcn glauben merbet jr biß alleä anßvidjten, ber loirt euc^ fromm i.-.<br />

tior ®ot unb feiig mod)en, ben tob, fünb, f)cn unb Seüfel aut^ übcrlninben,<br />

?[6er bifeu glauben folt jr mit ber lieli behKlifeen [xxw], bns alfo nlle<br />

eiore loercfe baljin geririjt fein foUen nidjt bas \)x etUm? barmit lierbieneu<br />

ludHet, benn alleS, fva^ im fjimiel unb erben ift, ba§ ift tun- eur, fonbev ba^^<br />

jr eurem ncd)ften bamit blienct. Xonn luenn jr fold) leidjen lion end) uid)t -'(><br />

geben locrbent, fo ift-3 gelinf?, bac' ber glaub nid;t red}tfd)affen icl). 51ic^t ba«<br />

nn-3 burd^ biß loort gnttc \v(xä ,^n tl)i°in geboten trcrben, bann loo ber<br />

glaub rec^tgfd^affen ift inn tjer^en, ba barff man uijdjt Int gebi)eten gutte tuerc!<br />

lutliim, fie folgen felb-r-, fonnber ba-i: bl)e loerd ber liebe nur ein ,^ei)d)en felien,<br />

baC' ber glaube luntjaubeu ift.<br />

'.'. 3!(tn 1, 10 S)qs iDÜ and^ Sant ^Vter, ba er un-? Oermanet fleife anjuloenben, baS<br />

luir mit gfitten Uundeu unfern glauben fcft madjen folleu uunb beliielifen.<br />

Xao feinb aber gute loerr!, bie ftiir unferm nedjften tt)nn, bomit mir im bieucu.<br />

Unb ha§ lüitt toon el)m Cljriftcn aÜcin crforbert, ba?' er liebe, bann burd) ben<br />

aüini.i::.« glauben ift er fdjon fromm unb feiig, loie Saut ''|>aul fagt: 'Se\)bt nljemanbt w<br />

nichts fdjulbig, beim ba« jr eiiel) unbereinanbcr liebet, bann \vn ben aiibcrn<br />

liebet, ber tjat bas gefe^ erfüllet'. Xarumb fpri)d;tt (^"(iriftuä 311 feinen jnngern:<br />

?(i)f).i3,j4,v,'6in nein gepot gebe id) cud), ba« l)r end) iinbernanber liebet, )uie id) end) ge=<br />

liebet ()ab, Xabei) luirt tieberman crfeunen, bao jr mein junger fel)bt, fo fr<br />

liebe unbcrnanbcr l)abt'.<br />

5Hfo muffen mir nnö nun betnelifen Oor ber loelt, ha^i i)ebertnan fet)e,<br />

baS luir Wotteä gepot lialten, unb bod) nid)t baritmb, baS id) babiird) fei ig<br />

ober fromm luerb. '^Üfo bin id) ber oberfeit gct)orfam, beim id) lueiifi, ^briftuv<br />

ift ber obertcit ge^orfjaiu getuefen unb beborfft e§ bod) gar nid)t>j, tljct c§ nur<br />

zu 1 Plicifluä ift (jriaiit uoni untcv r !:ii !'• iälawht. Vict'C. r i« :'ß I.^ift. .'>. )•<br />

zii JS ©utte tuerrfe. r zu .V> SJom. i:i. r<br />

-•"•<br />

''


.' fvomm<br />

(vuniiflfliiiin lim 1. Somitng miri) Cflftii. ^\ol) Jn. lit — :ll. 2'->9<br />

uiiib iiii)cvt Uiifleii, biuimili luil id)o oiid) t()iiii uiub (^liriftiic^ Uiliücii iiiib<br />

meinem ncdjftcii .vgiit, unb ba§ oUciit barumb, ba§ iä) meinen glankn buvd)<br />

bie ficOo bctneliBe, Unb fint nn biirrf) aUc flcliot. ''^luff bljfjc lueDie üevinanen<br />

nns bie ?lppoftcln in jrcn jd^rifften 311 glitten locrden, nid)t bao Uni bavbiud)<br />

unnb fcllig luevben ,<br />

jonnbcrn<br />

nur un)ein glauben baiinit ki)be, Uov<br />

iinn§ uiib anbevu leuttcn belueljfcn unnb geluife madieu.<br />

fifolget liiet)tter Dm ßnangelio:<br />

|xxx\i| ^lernet f)iu btn Ijoiligcn ficift, Uield;en jv bie fünb evlnjiel,<br />

ben ffinb flje erlafien, unb metdjcn jv \\}t beljnttet, ben feinb )iie<br />

II) t)et)alten.<br />

?irien Gf)nften luivt I)ic gegeben bif^e geinntt, ItieUioI Dncn ctlidje bie<br />

fclbigcn allein yigeeiignct baben, aU bcv Stapft, bie Ü^ifd^onc 'IMiiffi-'n unb<br />

mündjen, bie fagen offenlidj unb uulievjd)emct , bi^e gelualt fei) jnen allein<br />

geben unb nidjtt aud) ben 2el)cn. ?Ibev (iljiiftnS jagt f)ic Uicber uon ''i^fafien<br />

if. nod) Don münidjen ,<br />

ionber<br />

fpridjt: 6'-ntpfaf)et ben f)ailigen gaift, äBer \)en<br />

l)ei(igen geift f)at, bem ift bifjc gelualt geben, hn?^ ift: bcm, bcv ein ('il)ii)leu<br />

ift. SBcr ift ober ein ß^riften? ber ba glaubt, mev ba gelaubt, bev l)at ben<br />

f)ai(igen gaift. Sarumb ein l)ctll)d}cv 6f)vift bat bie geiimlt, bie bev Stapft,<br />

'-8ijd)offe, ^Pfaffen unb inündj Ijaben, in bi^em fal bie fünbe jubeliniten obev<br />

•jo ]n evlaffen.<br />

So l)6r ir^ Inol, \^ mag bcid)t tjoven, teuffen, prebigen, Sacvament<br />

reichen? 5Jein. Saut 5pau( jagt: '8a§t e-3 nI(eo evbavlid) unb ovbenlid; 3u= 1 nnr.H.i"<br />

geen\ Sßenn i)ebcvman inolt bcl)d}t t)6ven, teuffen, ©acvauuMit vcid)eu, loic<br />

luott e§ fid) fd}icfcn? ^vtem menn i)ebcvmon picbigen luolt, lüev luolt ju^ineii,<br />

r., loenn loiv olle ju gcleid} pvebigten, luie Unirb c§ ein geplcvv buvd) einonbev<br />

Uievben, luie l)cli nnbev ben fvii)'d)eu.<br />

S)arumb fo fol e§ alfo 3ugcen; ba§ bie gemaine einen, bcv bart^it tiidjtig<br />

ift, eriuele, bev bie Sacvament vcid^c, incbig, beit^t l)h unb tcufrc. ÜlJiv<br />

l)aben Uiol alle bifjc gelualtt, abcv niemaut fol fid) lievuieffen bie jclbige offentlid)<br />

3" 3u üben, beun bev bot^ii buvd^ bie gemaine evluelebt ift. .'oeV)mlid) aber mag id)<br />

fi)c luol bvaudjcn, alö loenn mein ned)ftev fonuit unb fpvidjt: liebcv, id) bin<br />

bcfdjluetbt in meinem geioiffcn, jag miv ein 'Jlbfolution, jo mag id) ba§ fvei)<br />

tt)ün, abix ^eimlid), fagc id), mu^ e§ gefdjct)cn. iBenn iä) mic§ lüolt l)in<br />

fcljen in bie livdje, ein anbei aud), unb »ooltten alle beic^t l)üven, iuie ^oolt<br />

• es fid) veumen ? Xaö npmm ein evempel, ino bil '.'IbelS ift, ba evioiilleu fie<br />

mit Pevmilligung bev anbevn allev einen, ber I)at bas vegimenbt allein Don<br />

megen bev anbevn, benn fo ein l)eglid)er h)ott üliev lanb unb leut vegicvn,<br />

ex 77 (Gelualtt jüiibc Ijii ucrafticn. r :» 17 Cf)vifteii ) zu Ji I Cov. 11 r zu >'<br />

Cvbeiilirf) (oü (-4 tji'ijiccii In ber gcnietiii. »


^4() ©oinmetpoftitlt <strong>1526</strong>.<br />

[xxxxrj lüic lüuröc e-j ju geen? Ime luol fie bod) alle gcleic^ bi^e gelualbt<br />

i]abm, bic bcr tjai, bcr bn regunct. 3Iljo ift c» aui-f) t)ic mit bi)§cr gclcalt<br />

l'ünbc 311 crlaffcu iinub fünbe 311 bdialten.<br />

XiB iviort n6cr, bic fiiiibc ,yi ciiajjcu obev 3Übcl)altcii, gebt mcv bie üii,<br />

bic bn bcidjteu unb folcf)« cmpfaljcn, bann bic anbcrn, bie bie ?tbfoIutioii geben<br />

foÜcn. Unb bamit bienct man nucf) bem ncdjflen, benn unbev allen bicnftcn<br />

ift ha§ ber gioftc, hai icE) l)u öon jünbcn loß madje, Dom Scnffcl unnb IjcHc<br />

cntlcbtgc. SBie gcjdjijlict abei- boä? huxä) baS (Suaugelion, lucnn \ä) im büf=<br />

fclbigc pvebige unb fog im, luie er fid) bcr toerd Gljrifti annemen fol<br />

unb gelüiBlid) glaube, Cvt)ri[tu^ gered)tig!ct)t fei) fein unb feine fünb finb<br />

(^^riftuS. Sa», fagc id;, ift ber groftc bienft, ben idj meinem ncdjftcn !an<br />

cttjcigcn.<br />

jßermalabei)t fei) bau leben, baS im einer allein lebet unnb nic^t feinem<br />

ncdjftcn. Unb luibcrumb gcbcnebcijct jel) ba§ leben, barljnne einer nid)t im,<br />

fonbcrn feinem nedjften lebet unb bienet mit lere, mit ftraffe, mit bülffc,<br />

unb rtarmit es fei), unb luie es mag gefc§cl)cn. SBenn mein nedjfter i)rrebt,<br />

jo fül \äj in ftraffcn, tan er mir benn iiidjt glcidj folgen, fo fol id; im ge=<br />

bultigtlic^ l)arren, tuic Csljiiftu;, mit ^uhciä t^ctc, ber l)et bcn beutet mit bem<br />

gelt unb gieng ben bunbsineg, ftale ah, has, linkte (it)riftu§ lool, bod) fyü<br />

er mit im gebult, Dermam-t in fleiffiig, toieluol es nid]t§ t}ülff, bifj fo long<br />

baj er fid} fetbS ju fdjanben madjete.<br />

?llfo feilen lnir ad;t {)aben, baä \vu aüc^ unnferm ueii[)ften ju gütte<br />

tl)uu unnb nl^cit gcbondfen: (:?l)nftu-3 l)at baä unnb baS für mid) getl)on,<br />

loarumb folt id) uidjtt and) unU> fei)net luiüen allcS frei) tljun^ Unb fil)e<br />

ja barauff, baö bifje loerrf, bie bu tt)uft, nid)t ouff ®ott, fonbern auff bcinen<br />

ncdjflen gerid)tct feinb. Sßer ein regent ift, ein gürft, ein 33urgermel)fter<br />

ber fül uidjt gebenden, bas er barumb ein regent fet), bas er ben l)imcl bar=<br />

mitt üetbienc ober ba§ feine fudje, fonbern ba§ er barburd; ber gemeine biene,<br />

Unb fo fort nn mit anbern loeiden, bie id) meinem ncdjften .^i'i gut annem,<br />

\Sd) neme ein locib, madje mid; gefangen, loarumb tl)u id; bas? baS xä)<br />

meinem nedjfteu ann feinem lueib unnb ti)d;tern ni(^t fd)abeu t^ii unb alfo<br />

meinen leib ^eme k.<br />

'JUfo l)abt jr in bi^em (vnangelio ioie faft in aüen bife jloel) ftud<br />

glauben unb liebe obgemalet, mit bem glauben geljoren loir l)in auff 3u<br />

ö5ott, mit ber liebe l)icruubter auff bcn ncd)ftcn. TaS U'iv bas alfo muffen<br />

faffcn, baS t)elff uns (Mott. ''.Hmeii.<br />

'M 4 tix fltüftc bienft bcS nfii^ftcn. r zu Vj ^bI). 12 luib .Vi. r<br />

ui


, iiic^t<br />

teüaiiijctiiim am L*. Suimtücj luirij Cfieni. ^^ol). 10, li' lil. 241<br />

SCuff bcn aiinbcrii ;2>antag naäj ai'tccii €uaiioclian<br />

I^cfiiä ipra($ jü bcn^ui^en, ^^li) 6in ein guttev [livtt, (vin (lüttcrxi lu. i-.-<br />

£)irt Icffct fein leben für bic fd;affe. (viii micbliiig aber, ber<br />

"^irt tft, be» bte fc^affe nic^t eigen feinb, fi)f)et bcn lüotff<br />

tommen unb Ocrlaffet bic tcf}offe unnb fleucht, uimb ber luotff<br />

er^afc^et unnb jerftrchjct bic fc^offe, ber miebltng aber flcnd^t,<br />

benn er ift ein miebling unnb nd)ttet ber f^affe nicf)t. ^d) bin<br />

ein gntter I^irttc unb crfcnne bie meinenn unnb bin befannbt bcn<br />

1.1 meinenn. 3i>t)e mic^ nxet)n Datier fenncbt, unnb id) !enne bcn öatter,<br />

unnb id^ laff^c mein leben für meiinc id;affe. Unnb ic^ l)abe nodj<br />

annbcre fc^affc, bic feinnb ntd)t auf' bljfcm ftalle, unnb bic felbigen<br />

muf' iä) ^ecr fijcrcn, unnb fDe luerben meine ftinume f)üren, unb<br />

,5<br />

lüirt eine fjerb unb ein Ijirtte rtcrben.<br />

Summa.<br />

[XXXXIP'] 1 ß^rifhiä ift oHcin her Ijirt, Qi tceljbi't aber feine fd)cflin nun mit<br />

bcm wort, rote er ^ü *4-n'tT0 fogt: ^^^etrc rocijbe meine fd)Qff, Unb bas tbiit nun<br />

ßbrtftuö barunib, baä fie baö glauben unb alfo leben miigen. aSaö aber fünft für<br />

prebige feinb, auffer^alb bcm Guangelio, \>aä ift aßes ber fcbeftl)n gifft unb tob.<br />

.^„ 2 (5l|riftu§ ift forgfettig unb roodjet für feine fdjaff, roctdjS gar ein groffer<br />

troft ift, baöon faft aße 4>ropl)etcn nimen unb reben.<br />

3 aSie nun (it)riftu5S aßcin ber I)irt ift, alfo tennet er aucb aücin, roev bie<br />

feinen feinb, roeld)cn bie f^cflin an ber ftimme unnb am toort erfennen.<br />

4 @ä ift root nur ein ftinune, bas ift bü5 roort Grtfti, aber eö ift nmndiertal)<br />

w rüffen, benn er rafft feine fcf)aff mit namen, ^eljnes fo, baö anberc anber^s.<br />

5 S;i|er §irt roei^t Don feinen menfd)licf)cn aufffe^en, bann fein reid) ift ni(^t<br />

Don bifer roelt.<br />

6 Sie allein hai ijre füd)cn, bie bleiben nid)t beftenbt)g in ber anfedjttung<br />

unb lpiberroertigfai)tt, barumb bas fie mangeln muffen, ba§ fie fudjten.<br />

3ü 2lufjlegung beS 6uangelion§.<br />

£s folgt der Unsre Aus;). Bd. 12, 529 bis 640, 1C> abyedrucktc iSermon mit tuich-<br />

stchendcn Alnveichungen<br />

529, H ^ic fehlt 10 gebot] tuott 12 bic fettige lircbig tnod^ct atcr 530, / ftjnbt fehlt<br />

i obbet fehlt 9 licbtii^c] lobüdje 10 regimcnt fitjcn, nidjt 2,') nad^tömtins 20 ba§]<br />

MB 33 Sarumb fehlt unb aufjerftanben fehlt Ö6 nicmant nit§tä t^un 531, 2 lommcit<br />

unb flicken, ba 12 eitcnnen J5 fiitt, ipticiöt G^riftu«, (a§t bic] feine taffe audj 19 ctn=<br />

ftltigen t^ier wit 32 2q er] ber 34 eud) benn 532, 5 fonbcrn jr ^atit tf fcljtemat<br />

btt'j fie S ottc gepütge erbtbobcn, Unb wie mcr bajelb» folget. 3llfo 23 t)c^ tt)ün Oet--<br />

bommcn einen, fo ba^ 27 cä fehlt wollen Wir 31 gcmuttä 533, 1 jc] unb ocrwirxet<br />

äut^exä SBcite. X, i u 16


242 SommcrpuftiUe l.')2f;.<br />

bie getuiiien nic^tt. llnnb Bolb fietnaiJö fpric^tt ex. 2Bir Quer bie toir ftarä ieinb, foUen trogen<br />

ber fcöwni^cn gc6tcd)Iid§aitt. ;* ba§ er e= 14 icuBcrlicfj füret 16 &s finb felili eljn /c/i/<<br />

lU unb f;.^ ;'eA/< 23 ^inlueg 2ii unfete SP cien /eldt 534. '> tjetj .s obbcr eftn<br />

rif) /V7)/< .' unb »erjagt 12 ^ie] t)C aljo lerne 14 nii^?<br />

75 [eutte, bi§e roeiStjoit ift jeer 7^ gcf)abcn 2u ba§] be§ roorl bebeutcn unb jcljcn 24 man<br />

nidfit mit 25 üljo /e/i/< 28 Sal)cr] Sa 29 ba felih 537, 7 micblinfl, Unb (priest.<br />

Sin guter t)irt laffet fein leben für bie fc^affe. @in miebling aber ber nic^t ^irtc ift, bei bie<br />

idjaff nit eigen feinb, il)!)et ben roolff fommcn, unb Berlajfet bie jc^aff unb fleudjt, uub ber Wolff<br />

ctbajt^et unb jcrftiemct bie fdjaff, ber miebling aber ber fleudjt, ber.n er ift ein miebling unb<br />

odjtet ber jdjaff nidjt. Sr ift 14 jc.J burd)l (äuongelion lö bod^ fehlt 18 Wirt] ift<br />

26 fett] feifet 30 K.] unb fo fort an 32 unl {!.) fehlt 538, 1 \\if, im 4 unb bie<br />

') angreifft, ba^ man in einen feger 9 beI)olffen !'> Sarumb wenn ber IS eljn] ben<br />

19 fterdcn fotte 22 flpet)en 23 ftetien] ftenb 25 nun bis reeljtterj Unnb fagt mccr aber<br />

felil: Jß unnb ic^ bin betäubt ben meinen tai 32 unb baä ift 533, 6 finb] fe^en<br />

id)aff. Unb bj ift ertennet fie nic^t aljo. Sr jtjbet ni{^t. Wie fie 8 bal] bie 14 \ä)enU<br />

liefen 19 rounben, nidjt auff 27 unb bie aud) flät füren, unb ftje werben meine<br />

ft^.nmc t)oren, unb wirt 28 ben] bifen 29 ber Snbdjtift werbe tommcn , unb §ctiaä unb<br />

Snoc^. 2a§ ift 3l unb] Sr man!] mon fie 33 beun fehlt 540, 1 war] warb 5 bj<br />

aljo aus 9 jc.| un' ber glcii^en<br />

[xxxxviiii] 4Jin anöcr 5*rrmon, aiifif öcn anbcni .,f>üntag iiflilj Oftcrn.<br />

3otjaniiUi am icljrnbcii.<br />

E^ folyt d


©unngeliiim am 2. Sonntag nod) Oftern. 3ot). 10, 1-2—10. 243<br />

ntcfjt grofieit brodjt unb l'ieiligfeit üben, fonbcr Q-i ift ein bicnft, bcn einet<br />

anbern pflegt, toie ein f)QuB!ncd;t im [)auB tfjüt, ber nUeS, loal er tan feinem<br />

•Ferren ,yi looIgcfnUeu tl^üt, frei) on alle '6efcf)lricrnng, Ino er anber-J trelo ift.<br />

3lIfo t)Qt P^iriftuS gctdon feinem ampt nnb namen nndj, er f)at feiner<br />

i fc^cflt)n, ba er f)ie auff erben luare, flcifftig getunrtet, fie üerforgct mit aller<br />

noturfft BeDbe an Ici6 unb fcele, mit gutter rcdjtgfrfjaffner lere unb luolttiateu,<br />

lüic ha-i bie Guangeliften Bcfd^reidcn, ?Ufo folten audj nun bie tf)uu, bic fidj<br />

6riftu» ampt jufüren rümen. 2ar|u Oermanct fie gar ftciffiig 8annt '^^etcr, ber<br />

bem Ferren 6I)rifto in feinem ampt mit fleiß, hJic im ber .^err befoWjc, nac^=<br />

1" folget, \)(i er in feiner erftcu (ypiftel alfo fpric^t: 'Sie cUiften, bie nnber cucri i. ?!ciii<br />

finb, ermone ic^ ber mitteltifte unb ',cuge ber leiben, bic in (Üirifto finb, unb<br />

mitgcnoffe ber l)erlig!ait, bie offenbart tncrben fol, Weiibet bie I)erb Pljrifti,<br />

bie unber euc§ ift, unb Derfe^et fie, nid)t genottiget, fonber fclPmillig, nid)t<br />

auy fc^entIid)S getrinS fnd}t, fonber au§ geneligtcm gemiit, nidjt aU bic l^eifdjcr<br />

15 ü6er bo§ erbe, fo Iperbct jr (inenu erfdjeinen Inirt ber erld)irt) bic untierföcld^<br />

lid)e fron empfafjen'.<br />

G» finb aber brel)erleli birtten, ßütte ober rcditte l)irtcn [l], ^Jiieblingc<br />

unb tDoIffe. ©ntte l)irten finb, tuie ('»"briftuä ein guter l)irt ift, ber bie fd)cf=<br />

Il)n loeljbet, Oor in !^ergcet unb ad)tung brauff t)at, lueldje trand feinb, lucldjc<br />

.- reubig feinb ober ben fc^nuppen baben, unb ber ba nid)t flcud^t, lucnn bic<br />

..-, bem<br />

lüolff fommen, ja ber fein leben für bie fd^efün fetjct, loie in b'c C^ljrijftuö<br />

im 6uangelio befdircibet. 2)enn e§ ift uic^t gnüg, bo§ man rec^t prcbige,<br />

toel^S bie micbliug auä) tf)iin lünncn, fonber bei) beu fdjejüm londjcn, ba3<br />

nid^t loolffe, falfd;e lerer, einrciiffen unb für bie fd)cflin loiber bie ludlffe mit<br />

hjort ©otteS fediten unb baä leben barüber laffeu, baä finb gutte birtten,<br />

ber finbet man Inenig, llnnb hah finb nun bie redjtgfdjoffnen SIpofteln unnb<br />

prebiger, lücldjc nur Gbi'iftu-^ inunb fi)nb, unb burdi loelidjc Gbriftu-3 prcbigct.<br />

S)a§ t^ünb nun bie micbliug uidjt, bie jieben fid) ber fc^cflin nidjt an,<br />

nemen ;,cttli($cn Ion, gütt, eer bation unb lue^ben fid; fclb§, bie bod; ettlidier<br />

30 maffe gut finb, unnb burc^ tuctd^c 6bi-"iftu§ anäj rcbct, aber fie fteeu uidjtt<br />

bei) ben fc^affen, lrH)e jr Dc^ fel)ct an unfern ^irtten, bic cä bod) fd;ier gar<br />

umbteren. SJor jeitten gaben bie dürften ben SBifd)offcn unnb *J.kieftern groS<br />

gut, bar^ü lanb unb teut, fo ba§ and) bic frommen Sifdjoffc foldjc Uiirbc<br />

nidjt gcrcn annomnien unb floljcn baüor. 3lber i)e| iftS gar umbgctcrct, ba<br />

::.'. laufft unb rennet man barnad;, unb locld)? ba§ boj^te Siftumb, bic bojitc<br />

pfrünb ift, ba ift ba^ groft repffen nad), unb fudjen alfo alle baä jrc, nid)t<br />

hjQa 3icf" Ct)rifti ift. Sa§ ftt)et man bcnn fel)n, lucnn e? an ein treffen<br />

gcet, luenn bie loolff einrel)ffcn, ba ift ntemant, ber bei) ben fc^cflpu ftünbc.<br />

©0 gefc^ic^tt c§ benii, loie i^ie (5^rtftu§ faget: '©n miebling, ber uid)t Ijirt<br />

Ijuttcn.<br />

zu S 3o^. 21 1. 5Pet. ,-j. r 74 ot§] ott zu 17 .|)irttcnit breeirlc») /• :» 2; öiilt<br />

)• zu -JS aJlicMing r zu 36 $()itip. 2 r<br />

16*


244<br />

©oinmcrpoftiUe 1^26.<br />

tft, bcs bic fdjaff nicfjt el)gen finb, fif)ct bcn luolff fomiiicn unb öcrtaffct bie<br />

fd)QÜ unb fleudjt, uiib bei luolff crt)ci)d)et luib jcvftvclnet bie jcfjaft, bcr mieb=<br />

liiig aber fleucf)t, bcnn er ift ein micblinci unb ad)t bcr fc^off nic^t', S)a§ ift<br />

benn ein Ijennncrlitf), crbcrmntllid} bing.<br />

3ünt brittcn finb nun bie liiolffc, bie nemenbt fic^ auif) ber id}Qn nn,<br />

ober fie moi)nenS nic[)t gut, Sßer finb aber nu bie fclbigen loplff<br />

'? 5)e|( fe^en<br />

lt)ir», e-S finb bie tiranncn belibc geiftll)d) |1/] nnb meltlid), bie nid)t fünneu<br />

leiben ioeber f)irtten nod) niiebling, ber Sopft unb bic 23iid)off fnmpt jren<br />

Officialen, be§gclcid;en bie Ipcltlidjcn g-ürftcn, fo an inen I)Qngen, bic ftel^en<br />

l)cli auff unb nemn gefangen, nerbannen, üermolabeijen, ftoden unb plocJcn,<br />

nerfolgcn, Inürgcn unb tobtten übcral, bet)be bl)e fjirtcn unb mieblinge, 3}aö<br />

finb nun grobe euffcrlidje luolff, bic man nod) irol fenncn fan, bie nid^t mit<br />

lift unb fc^meid)lerel) farcn, bor benen man fid; noc^ tüol l^üttcn mag. 91bcr<br />

e§ lcl)nb anbcrc liuilffe, bic mit fdjaffy luoÜe bcHcibct finb, baS finb nun bic<br />

falfdjcn lerer, bie ben fdjcfliin Ötjrifti unbcr einem fd)cin (?uitlid)cr, 6l)riftlict)er<br />

lere el)tel gifft beibringen, baröor luarncbt un§ 6t)tiftu§, ba§ tntr l)c ac^tung<br />

borauff Ijaben foÜen, ba^ fie uns nid)t Perfnren mit gcfd)mndten, fd)meid)=<br />

lidjcn, gciftlid)en mortcn noc^ mit lift un§ bctrtegen unb ,ju fid) reljffcn, Sa<br />

!u:nitü. 7, i> er alfo im ^JJtatbeo fagt: '©ef)et cud} für bor ben falfc^en ^4>vopb''ten, bic in<br />

fdiaff» fleibcrn ^u cud) tommcn, piiiucnbig aber feinb fie rcpffenbe Inolffc'.<br />

2)e6glcid)cn Inarnct ^pautuv bie ©Itifteu ^n (Spbcfo, ba er Hon inen \oq,c.<br />

.iVii.M,ss-3iunb fprad): '.söabt nun ad)t auff endj felbS uunb auff bie ganlje t)erb, unbcr<br />

iDcIdjc cud) bcr bailigc gaift gcfc|tt [)at ju JBifdjoffen, \n luciben bic gemaine<br />

©otteS, liicIIl)d}C er burc^ fein eigen blüt ermorben Ijat. 5)enn baS mcl)§ id},<br />

hai naä) mcpncm obfdjib »ucrbcn unber cud; fommen fd}mcr »nölffc, bpc bcr<br />

l)crbc nid;t Perfcf)onen lucrben, X'lnd) auS cuc^ fclb» merbcn aufftcen menner,<br />

bic ba berfcrte lere rcben, bic junger nad) fid) felbS ',ii;icr)cn. S)arumb fept<br />

loader unb beurft baran, baä id) einen l)eglid;en brcl) jnr tag unb naefjt mit<br />

tretoeu Pcrmanct ^abc'. 2)a§, meine ic^, fep ]^er|lid) getoarnct. O UioÜ (Sott,<br />

Inir nemcn fold) Inornung and; ]n bergen, c§ ift unä l)e|( feer uon nottcn.<br />

©0 finb nun bic luolff nid;t anbcrä, bcnn bic bas (Äuangclion bdibe<br />

euffcrlid^ mit bcr ttjat unb Ijuncrlid; mit falfd^er lere öerfolgen unb unber<br />

,}i"i brud'cn gebenden, alo ba finb bic locltlidjcn Strannen unb bcr iöapft mit<br />

atten !c|jern.<br />

^Jun mü§ man bie loiffcn, baj Unr jluetjerlcl) obericit f)abcn. ilBeltUd),<br />

bie eufferlic^ mit beut fdjluert ftrafft unb geiftlid^c l^i], bic jr ampt mit bcm<br />

lüort unb mit prebigen aufjridjtct. Sie uieltlid)c gclnalt ift Pon ®ott eingc^<br />

fe^t, lt)ie 5pauluä ha§ felbig ',ii ben 'lünnern mit Dil biipfd}"! üaren morten<br />

:Höm. 13, i-t aufjbrudct, ba er alfo fpridjt: 'V)cberman fei) uubcrtbon bcr Cbcrfcit unb ge=<br />

zu 5 SDoIffc r zu ni SJUt. 7. r zti -Jl -&d. 20. r zu 30 Cbctfcit mricrlOj fsoj r<br />

zu 37 SBcItlic^ CDcifcit r s» .W 9iom l:J r


ßviangcliuni am 2. ©oniitafl sind) Cftetii. 3oI). 10, 12—16. 245<br />

limlt, bcnn c-3 ift !ein gcioalt, du nun töott. Sic getüalt aber, bic aüentfjnlb<br />

ift, ift Hon ®ott öerovbnct, alfo, ha-i mx fiel) Joiber bic geloalt fc|ct, ber<br />

tüibcrftveöt ®ottc-3 orbnung, bic aber luiberftrebeii, tuerbcii iiter ficf; ein nrteil<br />

cm^jfa^en. Senn bic gclueltigen jeinb nirfjt bcn gutten luerden, fonbcr ben<br />

i B6|cn ]ü fürcfjtcn. äBiltu bii^ ain md)t fürrfjten nor ber gclnalt, fo f^ii<br />

gutS, jo Inirftn lob Oon ber fcltigcn fjabcn, benn fie ift Wotcy bienerin bir yi<br />

gilt. 2f)uftn aber bofecs, fo füri^tc bid), bcnn fic tregt ba3 fdjlücrbt nirfjt<br />

t)ergcbli(^, fic ift ©otte» bienerin, ein rndjcrin (iir ftraff über bcn, ber bofjea<br />

t^nt, So fcl)t nn auB not nnbcrtfjon, nicljt allein nnib ber ftraff töiücn, fonber<br />

, auc^ umb be§ gelt)iffen-3 »oillcn, SerfjnUicn miiftt jr aurf) fcfjo-i geben, bcnn fic<br />

feinb ©otteS bicner, bic folcfjeu frfjul! foltcn Ijanbtfjaben.'<br />

S)ietDeit nu luenig finb, bic bcni (Snangelio gefjorc^en, fonber fdjier 'OaS<br />

meift teil bo^c bubcn nnb fcfjclc! b(ci)ben, ja be3 6uangclion>3 ]ii f(eifif)Iid^cr<br />

frcl)f)cit nnnb ]\i jrcm mnttmjUcn geürauifjen, fo ift nun nottcn, haä luir Cber-<br />

15 feit ^abcn, incllitfjer loir nid)t bcborfftcn, locnn fie olle Suangclifcö unb 6f)riften<br />

trcren. 5hin {)at§ ©ott fo gefcfjicEt unb georbnet, ba; bic frommen foQeii frib<br />

l)aben, bar|u t^at er ba-j lDeltlict)c fdjlüert cingefetjt, bnä ba§ felbigc gemein<br />

frib ertjaltc, bic bogen ftraffc unb bic frommen frf}ü|e, 2)arnmb mu§ man<br />

auä) ber Cberfeit reut unb ',in§ unb fd)o3 geben, baOon fie fic^ miig enttjalten<br />

20 nnnb nlfo i)rcs amptä ioarttc .'c. Sic gaiftlidje gelualt ()aben fic anff ben<br />

bapft gcljogcu, aber luic er ber fetbigen mijibraudjt l)at, ba» fifjet nu fdjicr,<br />

©Ott tob, i)eberman. 6r ^at e» umbterct unb ift nu mit feiner gciftüdjcn<br />

Cberfait gar ',u einer lueltlic^en Cbcr!cit loorbcn, nnb baS bas ergfte ift, fo nimpt<br />

er bic gcifttid;e Cbertcit |u einem fd)anbbccfe( unb [)at baburd) ;u megen bradjtf,<br />

25 ba§ er über aCe incltli^e Dberfeit ein (janbt fei) unb genent Joerb, unb ba§<br />

au§ Icincm befe(d) föottel, ja luiber ©otte« luort unb 6ri|i.i''!ftn3 befeldj, bcy<br />

ftat^etter er fic^ bod) rinnet. Senn im (snangetio finbet man oil anberS<br />

Don ber geiftlidjen Cbcrfeit, nemlid^ ba'i bie felbige nur im loort ftee, bie<br />

finber bamit juftraffcn unb ba§ (^unngeUon ben crf djrocfnen ,<br />

30 glüiffen ;,u prebigen.<br />

ford;tfamcn<br />

Stlfo fpridjt 6f)riftna im lliatt)co Oon ber geloalt: 'Sünbi)gct bein bruber ajuuin. i»,i;,-i7<br />

an bir, fo gee t)in unb ftraff in ;,loifd;en bir unb im allein, .öbret er bid),<br />

fo ^aftu beincn briiber getuunnen. .'öorct er bid) nid)t, fo nimm nod) einen<br />

ober ^Itien ,511 bir, anff ba-j all fad) bcftce anff ;lüci)en ober breiier ,^eugcn<br />

35 munb, ^ort er bid) nid)t, fo fag e§ ber gemein, ^oret er bie gemeine nid)t, fo<br />

t)alte in aU einen §ciben unb oi''Iticr'. Saroon rebctt and) Saut ^4-^aut ^n<br />

ben (5orint[)crn, ba er otfo fagt: 'Scr[)alben ic^ fotdjü fdjreibe, auff ba§ id) a. sun. 1 ;. lu<br />

nic^t, ipcnn ic^ gegcnlnertig bin, f(^erffe braud)en muffe nad^ ber mac^t, lueld}e<br />

mir ber .'oerr 3U boffern unb nic^t ^ii Oerberben geben f)nt\<br />

M Sarau'j folget, loenn bie ^ifc^offe ober jren Cfficialen bannen luoltcn.<br />

zu 20 ©ciftlic^ gewn't'- r zu 31 2lat. 18 r zu 37 1 (SoT i:j r


24(j SonimctpofttUi: lö'Jtj.<br />

ba§ bie jünbe Dor bcr ganzen gemnin luifBlic^ feiu foltc, fünft fol man jten<br />

iann lüc^t annemcn, fonber ben Briefftregern bie t()ür tDel)Ben. S» fol aiiä.)<br />

bie hie(tli(^c gelpalt barouff fel}cn, tnenn fic^ bie geiftlid}e geloalt au§ftvecfeii<br />

Jüoltt |u fd)aben ber feele, fo fol man fie gar njccjiiemen itnb nit sulaffen,<br />

ba^ bie SBifdjoffe ober jre öfficialcn einen an» ber gemein on jren »illen<br />

nnb tDiffen ouBrottcn Inollen, ftenn fie c-3 gelüftet, bem )oü quc^ bie gemein<br />

eintred)tig!lii^ toibcrfteen.<br />

@§ Icljt ©Ott nid]t Dil baran, linc bie lueltli($e Cberfo^tt frer getoalt<br />

gebrancfjtt, bcnn im ift allein an ber feele gelegen, ba I)at bie Ineltlic^c Cbcr=<br />

fait niii)ta mit ,3iitf)nn, lei6 nnb gntt ift jv jn regieren befolgen, 6-3 tiilfft<br />

auc^ ]iir feligfait nic^t, 06 eljncr tnol regiere ober ni(^t. 5l6er ba liget marfjt<br />

bran, trtenn btie gaiftlii^e getoalt rtolt ^üfaren unb fagen : Iljnftu ba§, fo<br />

Irirftu feiig, tfjnftu bai m


Goangelium nm 2. Sonntag naä) Dflem. 3oI). 10, 12—16. 217<br />

Uiitib im ^Harco feunbct er ftc uiiiib jagt: 'Seebt ^iii in alle toelt iiub pvebigct 'W'^t. icis. n;<br />

bü?' (Juaiuieliott oller ^rcoturii. Sßcr ba glaubt unnb getnufft Inirtt, ber<br />

Inirtt iell)g luerben, loer oöcr iiicfit glaubt, ber mirt tierbainpt Ircrben'. il^on<br />

bencn fagt er, bie baj ßuangelion prebigen: '3Ber euc§ l^öret, ber tioret mid^,<br />

s unnb loer cudj oeradf)t, ber Ocrad^tet micf)\ 3)cnn liienn ic^ 6^riftu§ Sotten<br />

l^ore, fo ^ore ic^ dtjriftum jclbä, f)iue idj ben botten nid;t, fo (jore iä) 6£)rii"tum<br />

Quc^ nic^tt.<br />

[Lii'J Stern, Sie jagen auäi im lUatfjeo fpri($t Pf)riftu§ ]u 5pctro: '^itUcÄ, uiohdicjs<br />

iDa» bu auff erben binbeu luirft, fol aue^ im tjimcl gebunben fein unb nttcS,<br />

10 htQ§ bu auff erben lÖRcn lüirft, fol ouc^ im I)imel Io-3 fein'. Sa, recfit, aber<br />

bifeer getralt miBbrauc[)cn fic gar loeiblid) unb unDerfcfjempt. Senn fie fommeu<br />

^er unb bljnben, luas fie ttieEen, madf;en gefei,;, befc^toeren bie geluiffcn unnb<br />

t^un, tva-j jnen nur tretomet unb luolgefclt, ob e» glcic^ bcu anbern ein<br />

befd^lucrnu» ift unb ein untciblic^e burbc, ba fragen fie nitt uatf). 5Jeiu,<br />

li lieber SBifd^off unb lieber Cfficial, bifer fprud) get nic^t bafjin, ba-3 man<br />

bie gelüiffen mit gefe|cn befc^lncren foH, fonber baS man bie jrrenbcn unb bie<br />

fünber ftraffe. ®» ift fcljn getoalt Oon ßrifto, bcnn bie aüein, bie ba ben<br />

leuten beffcrlid^ ift.<br />

S)er£)alben, lucr nun bofjlid^ bifcr gloalt brauc-f)t, ber ift nidjt (il)riftui:,<br />

-u fonbern be» 2eufel5 bott, ein loolff, ein ',crreiffer ber ^erbc G^rifti. S)a§ oer=<br />

fteen nun bie redeten fc^efüin tuol.<br />

Sarumb fagt ß^riftu» l^ie im (iuangelio:<br />

'Z\ä) bin ein gutter ^irt unb ericnuc bie meinen<br />

unnb bin betäubt ben meljnen'.<br />

..s Xic f($ef(in (^^rifti fennen feinen anbern |irten benn (.'>()riftnm. Sie<br />

nun nic^t prebigen, luic man G^riftum folt lenncn, bie prebigen falfc^ unnb<br />

licrfürifd^.<br />

SßQ§ ift ober (>^riftum erlenuen? Dtic^t» anber§, benn ba§ ijr in crfennct<br />

crftlic^en aU eine gab unb gefrfjencEe, ,^um anbern at§ ein (S};empel. ^ine<br />

M gab, nemlid^ bie bir tion ®ott geben unb bein et)gen fei}, '^llfo baä liienn bu<br />

im 3ufif)eft ober ^utioreft, ba3 er etlüas; t^ut ober leibet, ha-i bu nic^t ,jlDet)fcIft,<br />

er felbi driftu» mit foI(j^em tf)un ober leiben fei; bein, barauff bu bii^ nit<br />

tüeniger mügeft uerlaffen, al§ I)ettcftu e§ gett)on, ja al« Irereft bu ber fctbige<br />

6t)riftu§. Sif)e, ha^ ^eißt benn 6f)riftum rec^t erfenncn, ba§ er uns mit<br />

35 aQem, tna» er ^at, ou§ lautter gutte ©ote-S gefd^entft ift, unb ba» er für un§<br />

gnng gettjon, bie fcligtait unb bo§ etnig leben erluorben Ijat, unb bas un§ bi§<br />

olleä on att unnfern oerbienft gegeben tcirt burc^ in unb umb feinet tnitten.<br />

äBenn bu nun (i^riftum alfo ^aft jum grunb unb ^auptgüt [i-lll| beiner<br />

feliglait, benn folget ba» anber ftudE, ba§ bu in aud§ ju einem ©jempel<br />

zu 1 3)lar. 16 r m ü Dlat. 16 r 28 (i^riftum erlennen r


248 eommerpoftiHe <strong>1526</strong>.<br />

faffeft, ergebeft biä) out^ nlfo beijncm nei^fteu ;;u bienen, Inie bii fttjcft, boö cv<br />

fic^ bir ergeben Ijat. 6it)C, ba gcet bemi glaub unb liebe im i'djliDaug, ©otte-ä<br />

gcpot ift eriüHet, ber menfd) Inirt fvolid) unb unerjcfjroden ,iutt)un unb ',11<br />

leiben alle bing. S)arumb fttje eben barauff. Sf)nftu§ al§ ein gäbe noiebt<br />

beincn glauben unb mad)tt birf) ',um Gbx-iften. 5(bi'r (Ft)rtftu§ als ein Srempel<br />

iibet beine toerif, bie uiadjcn bid) ni(t)t Ö'ljriftcn, fonbev fic gcen Oou biv 6l)ri[teu<br />

ftfion siitoi gemacht.<br />

I^er 23apft aber bnt es gar umbfcret, ber gebeut: Xu ioltt bal tfiün, bu<br />

folt bifeä tf)un, toiltu felig locrben, fo tnuftu ro^enfrenl^c betten, faftcn, CSart=<br />

{jeufer tnerben, 311 ©ant ;^acob lauffen, geen 9tom, gen ;3ci-"ffilfni, oblaS<br />

lofeen, firc^eu bauten, ^JJieifcn ftiftten, unb h)a§ be§ bingS uu^clid) mcr ift,<br />

tuelidjeä aliis 6f)riftul ntd)t gebotten bat. Unb ba§ ba§ aüer erf(^recflid)ftc<br />

ift, fo Eonimen fie ^er, toeun fie io\ä}t loerii, bie tucber ©ott norf) ber toett<br />

finnb nu^ gelnefen, ein jeitt lanng getriben ^oben, unb riimen ftc^ ber felbigeu<br />

unb fogen: 6t), id) l)ab fo laug olle fret)tag yi luoffer uunb brot gefoftct,<br />

id) bin fooil unb jotiil jar im Glofter getocfen, id) ^off, ®ott ftiirt mir<br />

fotc^'j unbelont nic^t laffen, er mirt mir bm bitnel barumb geben. S)a§ ift<br />

bcnn gelni^tid) C^tjriftum Derleugnen unb ein erfd)rc(flid)e lefterung ber groffcn,<br />

unbegrei)flid)en gnabe ©otteS, fo er un» erl^aljget [)at in bem felbigeu feinem<br />

fun (Sf)i'ifto ^i\ü, bog er un§ ben {)at geben ,]iir Tieiliguug, yir red^tferttigung<br />

I. .«Ol. 1, :ounb ]iix crtofung', tuie ba§ 5}.HiuIua ]n beu Soriutf)crn leret.<br />

. i^cui<br />

S)a§ ift nun ba§ red}te er!enbtui§ Ü"firiftt, »oiffen, marumb 6t)riftu§ fcD<br />

fommen, unb lüie loir un§ in foCen nu^ matten. Si-S er!entniy liiünfd)et<br />

ipiiu 3, ^ offt ©ant 5paul ben ßf)riften in feinen Spifteln unb foubertid) Saut '•.^Vltcr,<br />

3, lober am enbe ber anberu ©piftel alfo fpric^t: 'äBadjffet in ber genabe unb er-<br />

tenbtnu'3 unfcrö .Sjerren unb ()ci)lanb-3 ^cfu Mjrifti'. XeS crteutuiu foücu<br />

tt)ir un§ fretnen unb barüber froloöen, loie unä ha§ bie ißrop^^eten aul.ioigeu<br />

unb un» barlfi Ocrmancn, bcnn tocnu bas crfentniä !ontpt, fo ^crfdjmeltam<br />

*i 9', ibic berge, al§ ber '^?falm fagt, |LiU'l hü§ finb bie [jeiligcn mit iren groffen<br />

tnercfen, bie fie gctfion ^abcn, 3)ie felbigeu JvercEc oeract)teu fie nur unnb (jalttcii<br />

$1)11. .1,<br />

» fie für bred, )oie Don in ^auluä fagt ]ii ben ^^bilipcrn, unb merben fro, baä fic<br />

ben I)abeu, auff loctd^eu fie ficf) fccflid) bürffen licrlaffeu. Unb fold; crfcntnuS<br />

fumpt unä burd) ba-3 Suangelion. ^iitetft fagt 6()riftu§ imGuangelio:<br />

"^ä) 1^ ab noc^ an bere fdjaf f, bie feiiib ni(^t au§ bifem ftalle, unb<br />

bie felbigeu muö id) l^erfnren, unb ft) föerben meine ftDmme<br />

boren, unb loirt ein l^erb unb ein i)xxt merbcu'.<br />

Sßil fagcn, baö bi§ no(^ nic^t gcfd)ct)cn fei), aber ic^ fag: 'Jicin, es ift<br />

fc^ou gefd)e()en. Sie ^^tm finb bie crften fd)aff, ben ^at (S^riftuö fclbä<br />

zu 8 ÜBtrd bcä topfte, r zu Jl 1 60t. 1. / •./' -'.> '$i)\Hp. -i 2. 'i^cl :i. r zu Ju<br />

*4!ialm 97 r -u 31 5)^ilip. :j » zu 37 6in idjofftat ober V^"«- >"


©öangelium am 3. ©onntog natu) Cftetit. 3o^- K». l^—i'.y. 249<br />

crftlic^cu geprcbiget, bcnii bei .^nbtn nam lua-j bn|iiiiial fo licilig, )v)ic l)clj<br />

bcr (S^rtftcn. 2)ie .'Reiben aber tvaxm bie frenifibcii fd^aff, uiib tcaö finb lüir.<br />

S)ic felbligen {)at ^'bnjftiiS .yifamcii bvadit inii einen if[)affl"tal, boy ift in ein<br />

6^i1)ft[icf;c gemeine, burcf; feiine 5lppofteln unb prebiger bie er gefant Ijnt ;,ii<br />

•• prebigen über bie gan^e Joelt, hJcWjer ampt nocfj pmmerlni geebt unb feineu<br />

lauff uorf) gar nid)t uereubevet ()nt.<br />

S)a bei) Inellen Juir» tietjt loffen bleiben unb (Üot anriijfcn, bnö er uiirf<br />

loolt ^elffen tun bijcr farlidjeu (eit, bo loir miten unber bcn luolffcu jiub,<br />

ba§ fic unS nic^t ein rcl)fien unb üeridjünben, Unnb hai lüirb inn feinem<br />

i» unnb feiney fuu§ unfera .sperren 3ieju t>f)ril'ti erfentnu^ blel)bcn mitgen eltiigf=<br />

lid^. atmen.<br />

5Cni britrcn ,5'aniitag nad) lF>ftcrii,<br />

€uangclian 3!aÖ«inin'J am fciljtscijcnbcn.<br />

[Lim] T.'pefuä fpra($ ,',u feinen ^nungern: Über einüeincö, fo luerbet jr<br />

15 A micb nic^t fe'^en, unb aber über ein fininey, fo toerbett jr mic^^oDiu, i«-i:i<br />

.'0<br />

fefjen, öenn lä) gee iiim batter. Sa fprarben etlidje unber feinen<br />

iungern unbernanbcr; SBaä ift bas, ha§ er fagct ,;u uuy 'über ein<br />

flaine§ fo icerbet jr mi($ nidfjt fet)en, unb aber über ein flaine§,<br />

foloerbet jr mii) feben, unb ba§ id) ;um öatter gebe'?' 2)a fprac^en<br />

fl): äöa§ ift ba§, bog er faget 'über ein ttaineS'? loir lüiffen nid;t,<br />

tt)a§ er rebet. Sa nierdet ^b^fnö, baä fl) in fragen lüoltten, unb<br />

fprad) 3Ü in: Saöüu fraget jr unbernanber, boS id) gefagt i^ab<br />

'über ein Ilain§, fo lucrbet jr mic^ nic^t feben, unb aber über ein<br />

tleine§, tücrbet jr niid) feben'. Sßnriirf), loarticf) irfj fage eurf): jr<br />

ii trerbet hjeinen unb beulen, aber bie luelt ioirt fljdb frelüen, jraber<br />

31)<br />

toerbt traurig fein, bod) eur traurifait fol jur frcub luerben.<br />

@tn treib, trenn fl) gepürt, i)atil) traurigfeit, bcnn jrftunbift<br />

!ommen, Sßenn ft) aber ba§ ünb geporn bat, bendet fij nic^t mcer<br />

an bie angft umb ber freub Inillen, ba§ bcr menfcb ",ui^ ^üclt geporn<br />

i ft. 11 n b i r b " b 1 1 aiiä) n u n t r a u r i g f a i t , aber i d) tu i 11 e u d) lu i b e<br />

feben unb eur ber| fol fl)cf) freloen, unb eure freube fol niemant<br />

Don cucb neuten, unb an bem felbigen tag tocrbet jr mid) nicbt§<br />

fragen'.<br />

Summa.<br />

iiä 1 Sin rerf)t(ifd)affcner «arbafftigev glaub tuivt gepn'ifct unb betucvt in bcr an-<br />

fccbtung, bcnn ba buudet uns, mic Cibi'if'"^ ffi^if Bon ung fei).<br />

[Lllirj 2 2)ie anfecbtung ift ung beftev bitterer unb fompt iinö faur an, S)arumb<br />

bag mir un§ buncfeii lafjon, ®ott ftee anff ijciicr feljtten bei) unfern U'ibcrfüd;crn<br />

unb üerfotgern, 2arumb fpricbt Cbriftuö i)X)


2ö0 Summctpoftiflc 152r,.<br />

3 Slbev QU'3 bcm luort Traben luiv tütbcriimb ein tvoft, ha ev fpridjt: l)oä)<br />

cur trauvigtait fol ^ux freiibe toevben, S^cr glaubijgen iinb frommen tvQiirig!ait ift<br />

nur ,ieitUcf|, ober jie freube njcret ewig. 2cr ungläubigen unb gottofeen frcubc<br />

ift ^eitüc^ unb BcrgencElid), aber jre traurigfait bat fein enbe, fonbevn teeret<br />

cioigflid^.<br />

4 '}]n aller anfecblung unb miberroerttigfait füllen u-ir ung mit biBem gleici)mi-3<br />

trßftcn, 3BeIIt)(i;e5 f)l;e ber §evr fagt üon bem tecib, baö in finbeä notten ligt.<br />

Slujjlegung beS 6uangelion§.<br />

E^ fohjt die Bcarbeiiuiifj des Unsre Ausg. Bd. t',, ö3s, 2 bis 642, .j uits Hörers Nachschriß<br />

mitijeteiltcn Sermons.<br />

^l)c in bifcm Suangelio liabcn irir, n.uc bei -Sperre feine finbcv, bic er nacfj<br />

i?' im laffeu tuitrbc, troftctt iinnb !eä madjet, loeiiu fic in angft unb nott lo<br />

feine» fterbcnS t)albcn, aiiä) jrcs obfaKena lEommcn irmrben. Senglcicfjcn<br />

fcfict jr, tün§ bcn (äuangcliftcn ^s'ofjnnncm beiurfai^t t)Qt, fobil luort ]umQc^en,<br />

Unb ha^ er fixier Hier mal clin iüovt linbcrfjolet, loeld)» er bod) mit tuenigern<br />

luorten '^ct tünnen qu§ ricfiten, ioic tnir uns bunäen laffen. 9Iber £)ic tnirt<br />

unä crftlic^en bol tuc^cn eine? (Jfiriftcii meufdjen fürgcbilbett i)nn bem crembcl i.s<br />

ber lieben 'Jtppofteln. 3'"" anbern, loic ba-3 Iel)ben Gljrtfti unb bic nuffcr=<br />

ftcung !reffttg in un§ irerbe.<br />

V)f)r fefjet f|ie, bn§ (^^riftu? bcn jnngcrn ber!ünnbigct, linie fic ftd) foHeu<br />

betrüben, Sarnmb, ha?- er Don in gccu lucrbe. ?lber fie finb nod) fo cinfeltig<br />

nnb ungelert, aud) fo betrübt bon feiner borigen rebe im abi-nbmot, ba§ fic 20<br />

gar ntc^t berfteen, lunj er rebet, ja e§ ift ber natur lu gro§ nnb unbcgreiflid)<br />

fotd) bl)nng, baoon ber .f)err tjie jaget, llnnb eä Inarc and} bon ndten, ba§<br />

fic fid) ^nbor betrübten, ec fic fit^ frctoeten, )üic bcnn ('>E)riftu§ unS fclba ein<br />

erempel ift gctoefcn, ba§ hjir on ßreu^ nid}t Iiin={iiV]nen (ur felig!nit fommen.<br />

sut. L'4, .« Sarnnib faget er ',11 bcn |tecl)en, mitt bcnen er gen @mmaf)u§ gieng: "•Phifte i's<br />

md;t 6f)riftu^ foUl)d)C- leiben unb \n feiner bcrligtait cingcen?' Solttcn nun<br />

bie IteBen junger freube t)aben, fo mnficn fie ,5nbor inn groffer bctrubttnuä<br />

gclueBt fein, £if;c freulobe ober !am inen Don bcm .sperren Gbrifto. S)cnn<br />

ba§ ift im C^uangclio bcfd}lüffen, haS anfferljalb bem (5l)rifto tain freub ift,<br />

unb hjiberumb, Ino ber 6f)riftn§ ift, ha ift !ain traurigfait, )oie l^te Ilar im 30<br />

lejrt fteebt, Sarnmb bn (i^riftnä Don in toceg genommen iDarbe, maren fie<br />

inn groffer traurigfait.<br />

llnnb bijjc luort l)ie ^at ber .§err (5.l)riftn§ jn feinen jungcru gefagt mä)<br />

bem nbcnbmal, et)e er gefangen Irarb, bie luollcn hjir befel]en. 'Über ein tteinä',<br />

fpric^t er, 'locrbct fr mid) nidjt fcljcn', benn id) locrbc gefangen iDcrbcn, unnb w.<br />

man loitt mid; ju bem tob überantlonrten, 'ilber Cu loirt nidjl lang locrben,<br />

zu m Dnc itcutj tonimcn mijv itid^t jitv ^crlifeit. / zu 26 yiic. 21. r


' fe^en,<br />

©Uoiigclium am S.Sonntag nnd) Cftern. 3ol). IC, lü—23. 251<br />

S)t)§e !laine jeit über loerbet jr traurig fein, 3lkr tjanget iiu feft oii mir<br />

unnb folget mir, e» tcirt balb ein enbe tjaben. Drei) tag rtirb iä) im a,xaht<br />

ligen, ba Inirt ficf) bie luelt fremcn, gleid) aU fjett fie nun gctniinncn, jr aber<br />

toerbct traluren, lieulen unb lBct)ncn. ''.Jlber über ein Haineö luerbct jr mic^<br />

benn ic^ gee 3Ü bem öatter', ba§ ift, am britten tage toirbe ic^ mibcrumb<br />

auffcrfteen, i>a luerbct jr euc^ frelnen, unnb eure frehjbc fut nicmanbt uonn<br />

eu^ nemen, Unnb e§ rtirt nici)t ein frelobe feljn Don brei)en tagen, loie ber<br />

toelt freube ift, jonbcrn ein eföige frcub. 'ittio t)at nun ber 6uangclift 3o=<br />

^anneB ben tob unb bie aufferftcl)ung ß^rifti gar fein inn biße toortter gcfaffet,<br />

bo ß^riftuu fprl)c^t: 'Über ein flaineS, fo loerbet jr mitfj nicijt feljen' unnb<br />

aber über ein tlaine», fo loerbet jr midj fetjen, beun id) gee 3um Datier.<br />

|)l|e ift un§ el)n Sjempel fürgeftelt, baB loir ficiffljg folienn faffeu unb<br />

ju^er^en nemen, loenn e§ un§ alfo gDcngc h)ie jiir 3eit ber 3tppofteln, baä<br />

loir in leiben, in ongft. in not ftecEeten, fotten tt)ir and) gebenden, bas loir<br />

ftard Ittcrcn unb un§ freloeten, 3)arumb ba§ ßfiriftu-- lourbe loiberumb anff=<br />

erften, loeEic^g toir nun lüiffcn, bo§ eS gcfc^eljeu ift. 5tber bie junger loifeten<br />

es nic^t, toic er folt oufferfteen, ober Idqu er mitt ber ünfcr^i-V'lfteung<br />

mainete, Sarumb fo loareu fic traurig unb betrübt. Si) ^oreten e» lool,<br />

ba§ fie in fef)en folten, aber fie Derftcen-5 niditt, InaB e§ ift, ober hjie e§ ^ugeen<br />

loerbe. S)arum5 fprat^en fie unbernnbcr: 'Sßa§ ift bli§, ba» er fagt ^u un§:<br />

über ein tlaine»? toir loiffen uic^t, lDa§ er rebef. ?Ilfo Ijat fie baS ktrübt=<br />

ni§ unb ber ijammer fo gar eingenommen, ha^ fie ganl; öer^lneiifteten, lüifeten<br />

nitt, loaS er bamit mal)net, unb toie fie in loiber fetjen hjurben.<br />

3)arumb fo muffen loir hai' Ilaine aud) in uns empfinben, toie cä bie<br />

cmpfunben l^aben, S)ann baB ift unn-3 gefd^riben ',um ßrempel unb ^ur leere,<br />

ouff bog h)ir baburdi gctroftet ttierbcn unb un§ baüon bcffern. Unb lüir foltcua<br />

für ein fpric^toort gebraudien, ja lüir folten» grel)ffcn unb erfaren, bag loir<br />

anbellt fprec^en: Sott ift un§ ,5u geilten na^e, lü feiten üerfd)lol)nt er, Uuber<br />

hjeljlcn gebend id^, ttiie mic^ ha§ Inort fo gar uid)tt belocgeu nod) treffen ftiiÜ,<br />

e» geebt Dor über, ic^ ad)t feiner gar nir^t, Slber nuff big flaine muö man<br />

fctjen unb merden, ba» rtir alba benn ftard unb beftenbig feijn. fe loirt<br />

un§ geljen loie ben jungern ^ie, lüir füuncn im auc^ nid^t anber» t^un benn,<br />

h)ic e» ^ie gefc^riben ift, ftie fie aud) uid)t anber» i)aUn tl)ün fünnen.<br />

S)Q5 erfte tlaine, ba er fpric^t: "Über ein flaine», fo loerbet jr mid) nid)t<br />

fe^en', S)q» ^aben fic ialb !^ernac^er Dcrftanben, ba fie fatjen, ba^ er gefangen<br />

unb tötet loarb. ?lber baB anber flaine, ba er fagt: 'Unb aber über ein<br />

tlaineä fo merbet jr mic^ fel)eu', baä funben fie nid)t ücrnemen, unb loir<br />

!unben» auc^ nid^t Dernemen, ja, ba er fprid^t 'benn i^ gee ^um Datier', boi<br />

!ünnen fie nod^ loeniger Derftcen. Sllfo gcetS aud) mit unl ju, SBielrol lüir<br />

:u 1 ISf)xi\tüi tc^benu uub auffevfteiuig r zu jr, öolt ift uns jü jcitcn no^c ,iü jcittcn<br />

Dcvjt^roinbet c^t. /•


252 ©omnu'vpoftillc <strong>1526</strong>.<br />

Uiiffcii iiub l)iUL'ii, bav bic anfcdjtiiiuii, iinglüd luib bctnibtmi» ein üainc ',cii<br />

incicn Inirt, fo fcljeu lüir bueij, bciv c§ innmcrlju anbcv§ fdjcinct, beim \v'ix<br />

(llaubcn. Sn 5lfcl)ftcn Uür bcnu iinb Umncfcn iinb üinncn iinä nlirgcu bnvcin<br />

fd)iclcn, Inir t)6rcn§ lool, unir linficnö U'pI, ba§ cS nid)t Inngc Uicvbc ftccn.<br />

Slbev toic hai- ]i\ gcc, Üinncn Uiiv l)c ni(i)t licrncmcn, Inie I)ic bic 3""flcr.<br />

SielDcil fic c§ nun nidjt Dcrncmen, Unn-nnib fngct eö in benn (?t)riftu§'^<br />

ober tnorumb ift cä bcnn gej^itjbcn'? Savnmb, ba§ luir nic^t Jollen öer=<br />

ljltiel)flen, fonbcrn fcft an bem Inort l)nlten, |L\i| luie er fngct, ba^ e3 alfo<br />

gctt)t)v feil, unb nid}t anbcvy, Cy fc()el)ne gleicf) nnbcvo, toie c§ UuiUc. llnb loic=<br />

tool mir ',u ,')Cl)ten bon bcni loort abfallen, fol'len luir barnmb nid)t gar babon 10<br />

bleiben, fonber Irnberleren, benn er bringt fein lüort Uiol luiber ]n redjt, unb<br />

üb e» gleid) ber nienfd) nid)t glauben tan, fo Ijitfft im bod) got, unb baö ttjfit<br />

er on bcrnunfft, on frel)en luitlcn nnb on ',iitl)un bcs nicnfdieu'S, ja, ber 6nan=<br />

gclift faget, ba§ bie jüngere nid)tt bevnamcn bie luortcr, bic ber .sperre ;,ii<br />

inen rebct, teil loeniger loerben fie bernomincn Ijaben bic lucrrfe, bie Ijernac^ 1;.<br />

folgten. ©0 gar nidjtS tfcl)^ ber frcl)c loille nnb bie inenfd)lid)c bcrnunfft<br />

l)n ben bingcn, bic ber feclen fcligfait ongcljörcn, äl.^ü5 Ijcrunbcr ift, ba;, fan<br />

ber frcljc lüiUe luol ücrncracn unb toiffen, alö be§ l)ane§ !rccu '^orct bic Ocr=<br />

nnnfft tüol nnb ncrftcctS audj, 5lber Ions (^otte-j Incrrf unb Inort ift, ba muu<br />

fie fid^ gefangen geben nnb lucif; fid) brein Ircbcr "fdjicten nod) ;,nfdjuen, »o<br />

iDietDoI fie fic^ bunden la^t, fie bcrftel)C bil babon, aber bifer glanl.! ift fr<br />

',11 f)eE, er mad^ct fie l)e lenger l)e blinbcr.<br />

T>l)-j ift nnä l)ie fein abgcmalct in ben lungerii, bic bod; eine lange ,;eit<br />

bei) bem .sperren gclücfen luaren, nod) bcrftunbcii fic nidjt, tnaS er utit in rcbte.<br />

,1hm bife Irerben tüir and) nidjt lernen noc^ berftecn, loicr crfarenS bcnn, als 2;.<br />

lucnn luir fpredjcn tücrbcn: bau ift mir Unberfaren, hai- hai id) empfnuben,<br />

fo ift mirä gangen, ba loor id) in ber angft, cS lucrct aber nidjt lang, ba<br />

ftedet id) in bicfcr anfc^tung, in bifer luiberlDcrtücit, aber @ot ^alff mir<br />

balb l)erau§.<br />

5)a,5 folten luir juljerijcn nemcu nnb biä loort luol faffcu nnb barau ge= :iu<br />

bcndtcn, loenn loir in angft unb not ftiinbcn, ba§ e«3 nid)t long loercn Inurbe,<br />

fo l)ettcn loir and) ein bcftenbigcve frclobe. 3?enn glcid) luie Pl)riftu3 nnb feine<br />

aufjcrluelten jr flcincy gcljabt l)abcn, v'llfo luirftu unb id; nnb ein ijeglidjcr<br />

fein eigen tleinS l)aben, ^ilatuö nnb .fierobcö luerbcn bid) nidjt crcu|!igen,<br />

aber gclcid) ber fclbig Ücnffcl, ber fic gctribcn "^ot, ber h)irt aud; bcine bcr= .::,<br />

folger treiben. Sarnmb, lucnu bir ein leiben fumpt, fo muftu nid^t balb<br />

brauff gebenden, luie hu h'iä) Ijcrauu rcl)ft, Wot tiiirt bir ')n feiner ;,eit luol<br />

babon l)clffen, l)arr nur, eS ift umb ein flcineä ,yi tt)un, er bleibt nidjt auffcn.<br />

ll-VP] l'lbcr bn mnfit bir nidjt felby ein (n'ciit) unb leiben anff ben baly legen.<br />

al§ etlidj gett)on l)aben, bie ijncn fclb-; tob nnnb ferrf'er cvUiotet Ijoben nnb 10<br />

zu 1 Slnfcd^tiinfl loctct iiidjtt Kiiiiia r zu 11 ivrcl) luil Ulcviiiiiift r ~u ö:> ".'llk' l)ci=<br />

tigen ^aicn iv ftcinc« /•


©Dangclium am 3. Sonntag ncä) Cftctit. 3d(). Uj, 1(1—23. 253<br />

gejagt: ßijriftiiS tft loiHig in tob gcganngcn, ()nt fic^ linHig laffen fa^eii uniib<br />

überantlDurtcn, ic^ hjitt i)t)m auä) alfo t[)iin, 'Jfein, bii baiffeft eS nicfjt, e§<br />

lüirt betn (Ffirciit; urinb Icibcii niifjt Qiifi('Ici6eii, 'JDic gutti'n leiittc Ijaben c§<br />

iiidjt ocrftaiibcu. Tic lieben junger iagtcn nud), fie loolten bei) ßljrljftn ftcen<br />

6 unnb mit im ftcvbcn. 'I'ctruy fprad), ev Uiolt in nljdjtt uci'tcngnen obcv luolt<br />

bo» leben bavüber Inficn, 'Jlber luie gieng d im ,',ulctit'^ (yl)riftu-j gieng in<br />

gartten, jitert unnb bibmet, cv tuarb gefangen, man tobtet in. äüo luare ba<br />

boä groije üertramcn, ber tro| unb bei- mubt 'lu'tri? (ir mai)nete, 6t)vi)"tuö<br />

tourbe mit fioüci)cm mut fterben, er inoltc auc^ alfo [)in nad) folgen, ja, e§<br />

"^ feiet tüel)bt.<br />

3)a fil)cftu Uiol, ba-3 cS felbö ermoletc leiben unnb (vl)reu|e geiocfen finb,<br />

barinne loir mahnen beftenbig yi bleiben. 'Jiber tuenn baä ftünblin fompt,<br />

barauff hu nt)e gebadjtt t)aft. bann loirftu n^arlidj fom bcftecn, eö fei) bcnn,<br />

ha'j bü ein nelü mcnfrf) »orben bift, ber altte 'Jlbam ber Oerijlocifelt, er bleibt<br />

' nicf)t, er !an auc^ nid)t bleiben, benn c§ gect loiber feinen ft)n, loiber feinen<br />

fürfati unb lotber feinen anid)lag. S'arumb fo miift bn ein el)gcn§ ftiinblein<br />

^aben, benn (:^"l)riftu-j ent^eutjet fid) bir unb logt bic^ ftectcn inn ber gelualtt<br />

ber fünbe, be§ tobeö unnb ber l)ell, ba tan ba^i ^er^ foüil nic^t jun^egen<br />

bringen, baS bein getniffen geftiHct toerbcn m6d)t, e-S tl)u aud^, loa» e» l)mmcr<br />

" mcer Inctlc, benn 6l)riftu§ gcebt bal)in unb ftirbet, bl)'3 lieblin toirt bir ge=<br />

jungen: 'Über ein flaineS, fo lucrbett jr mid) nid)tt fef)en', loo luiltu t)in'^ ba<br />

jft !aiu troft, ba ift foin ^ülff unb ftccteft miten inn ber fünbe, mitten im<br />

tobe, mitten inn ber ^eüe. SBanu nun (sl)riftnö nirf)t !amc on all bein t)cr=<br />

bicnft, fo muft bu einig inn folid)cr angft unnb fd)rcdeii bleiben, loie c-i benn<br />

-' ben jungem auä) gangen loer, incnn ß^riftuö nic^t loer Xüibcx aufferftnnben<br />

unb lebenbig loorben, Sarumb fo loare c3 Don notten, ba-i er loiber Don ben<br />

tobten aufferftünnbc.<br />

2)a» muia nun ein i)eglid)cr erfaren unnb leiben einttoeber [LVii] t)ie ober<br />

am tobbett, Irenn er fterben fol, '3lber Dil beffer ifts, ba-s toiri ^ie erfaren,<br />

30 benn rtenn man uua ein mal l)n§ fcur rtierfjen lüirt umb3 (Viiangclionö loilten<br />

unb für tetjer tjalten, ba locrben luirS lool fcl)en, loarlju e3 nulj fein toirt.<br />

S)enn inenn ba ba« i)n^ nid^t gefterrfet ift, fo iftS mitt un» au3, ba fel)en<br />

iuir Dor äugen bie pein unnb ba-j fd)redEen be3 tob«, Ido hiellen loir l)in'?<br />

S>arumb loenn ba nic^t (vl)riftn3 ift unb att^ie fein [)anb abjeul)et, fo fcinb<br />

:' tnir jd^on Derloreu, 3ijt er aber ba unb l^ilfft un§, fo ftirbet titol ba§ fleijä),<br />

aber umb bie feele Ijat e« fain not, benn ('fl)rijtu§ l)at jie bei) im, alba ift<br />

fie ttiol Derloaret, niemanb-j loirt fi)e im au« ber l)anb rel)ffen.<br />

3l6er ba^ !ünnen toir mitt toorten nicf)t erlangen, fonbern erfarung ift<br />

ba öon notten. 2Bol bem, ber e« f)ie erferet, 35er tob föirt i^m iDarlic^ bar=<br />

zu 2 'Jlicmant ctWel im jelbä cl)n ctcutj. r zu :, 'JJtat: 20 3oft- 1'* >" =« J-'' ß^riftua<br />

cntt^cuftet jic^ unn-:-. r zu o2 S^riftua t)i(ftt l)m tob i'unft nidjttä. r zu .?.'/ Job iibec=<br />

»inben. r


254 Sommcrpoftiüc 152II.<br />

iiüd) iiidjt i'aur anfontmen. 6§ ift jccr feiiid), luenn man fold)-? erft im tob<br />

leernen fol, nemli(}) mit bem tobe ringen unnb bcn tob übcrltilinben. Sarumb<br />

ift eS a,ai el)n groffc gnab nnb bnrmmtjcvtiigtait @ottc-ä gctoefen, bic er ev=<br />

^et)get t^at bei bcn [)ailigcn martcrcrn unb Slppoj'tcln, inn hiclc^eu er erftUd)<br />

^Qt ben tob üBcittinnbcn, bainnd) finb fic mievid^iodEen getreten ]u leiben atteS,<br />

10Q§ man in nur '^nt ongelcgct.<br />

S)l)§ ift un§ nUc-3 in bifcm (luangclio fürgcf)Qltcn. Unb bie loeil e§ bie<br />

junger nid)t Oerftuubcu, tna» er bamit raatinetc, ba er fproc^ : 'llbcr ein tlaineS",<br />

Unb mer&t nun, i>aB fic in fragen tiuilten, fcrcbt er ,;u unb Icgets in cius<br />

mit beutlt)d)cn mortten. Unnb fpridjt:<br />

"Sßailid), toarlid) ict) fngc cuc^, jr tiievbct Uiet)ucn uublieulen, aber<br />

bie luelt toirt ']t]d) frelucn, jr aber roerbet traurig fein, bod; cur<br />

trauriteit foll .^ur frcubc )ücvben\<br />

®Q§ ift ]u allen (5t)riftcn gefagt, beim c§ mü§ ein 6l)rift aufccl)tung,<br />

angft, not, luibevlucrtigtait, bctrubtui-J i\ahin, e§ !omni, toic co >uoIl. !3)arunib<br />

nennet er t)ie tain leiben nod) fain crcnt;, fpridjt nur : fic Incrbcn tjculcn,<br />

tneinen unnb traurig fein, ®enn bic (5l)riften Ijabcn mandf)crlcl) ucrfolgung.<br />

(Stücke nemen fd;a= j'-^ "1bcn an jren guttcrn, etlidjc leiben fdjmad) unb l]ot)en<br />

am geriefte, etliche iBcrbcn erfcufft, ctlid) Herprant, ctlid)e gelopfft, einer tompt<br />

fo umb, ber anber annbcia, ba§ ei alfo umb cljnen (?l)riften nur getf^on fei),<br />

iaö er fteetö unglürf unb ü erfolgung not unb luibcrUicrtitait auf bem b^lf;<br />

t)Qb. 3)a§ ift ber fuc^fdjloanl',, barniit fic gcftcupct Incrbcn, fic bürffcu fidj<br />

aud) nid;§ bcffcrö berfcljcu, lucil fic t)ic finb, 3)aä ift bic Ijoffarbe, ba bei) man<br />

bl)e 6l)riften tcnnctt. SBcv nun ein (SI)rift fein luil, ber mü§ fid) ber l)offarbe<br />

nid)t fd)cmcu.<br />

ülHirumb tt)üt bann ®ott fold)§ unb lafjt bie feinen fo Ocrfolgct unb ge-<br />

triben toerbcn? Sarumb, baö er ben freien luljUcn bempffe nnb unberbrude,<br />

auff bay er nid^t rabl fiid)c in bifem tl)iin, fonbcrn gar yi einem narren<br />

teerbe in ©otci? lucrrtcn unb lerne alfo auff t^nUt allaine .ju tratiien unb fid)<br />

;,u öerloffen.<br />

2)arnmb Incnn nun fold)§ lumpt, Uierbcn Jnir iinn?' nic^tt barcin rid)tcn<br />

tünnen, mcrben ci- aud) nid)t Pcrften, Cv fei) bcnu, baä un^ (^'briftuö felbö<br />

auffcrioccfe unb munbtcr ntad)c, Unb haB fein aufferfteung inn nn§ frefftig<br />

toerbe unb aU unfer tun ,',u brimmern gebe unb gar uid^tv fei). ®crl)alben<br />

fo bcfdjlcufet l)ie bifer 2ej.-t gelualtigtlid), baS ber nicnnfd) mit allen fei)nen<br />

frefften nid)t'j fei), Tja luirtt bcnu Pcrbnuimet unb baruiber gcftoffen aÜcS,<br />

lr)a§ man bon gutten toerdcn geprebigt ^at, unb \va§ man l)mincr mer bapon<br />

tnn prebigen. 'Tino ift bcfdjloffen: ilßo (lljriftn? nid)t ift, ba ift nid)t«v y^ragc<br />

Sil N Serfotsunnfl bct Pftviften r rM 2:: .^ofovie bcv Cst)viftcii. r ^u 2-1 .^lofrirtc<br />

ber C^riften. r zu :i'> yjicnfdjlidj treft finb nirfjtcJ. r


^Dangclium nm ''. Sonittnq imdj Oftftii. i^fol). Ifi, 10 -23. 255<br />

8ant 5peter, toic l)tnc ,511 )i)nne ift gelticfcn, ba 6l)riftuÄ nidit bei) im lüorc,<br />

lDa§ t^etc er für giittc lüercE? 6f)i;iftum Verleugnet er imb Dcridiunir in, boä<br />

S)Q§ finb bie gutte InercJe, bic toir tl^nn, tüenn Inir ben (vf)ri[tum nl)tt bei)<br />

unn§ i)abm. S)a§ aUe» geebt bal)tn, boS luir gctoonen foUen oHain auff<br />

5 ß^riftum jubalnen unb un-? gnr auff fain annbcre Wnä, auff foin nnbcrc<br />

Gteotut lueber im ^imel nod^ auff erben öerloffcn, inn bcm namen oUaiiie<br />

toerben toir er()atten unb fclig, fünft inn foincm anbern.<br />

5lber barüber miiffen Wh oil (eibcn, Unb bac' ba§ aller ergfte ift, fo<br />

muffen triir nid^t allein fd^aben f)aben, Oerfolgct tuerben, ben tob leiben, fon=<br />

10 bern bie luelt triirt fic^ nod) über fol=|i.viii|(f)em unfern groffcn fdiabcn unb<br />

unglüt! frcloen, ba» ift Ije ]u £)erbe unb 311 bitter. 3lün e» mu» alfo ergeen,<br />

S)ie hielt toirt fid) geluijä freloen, iDcnn e» un§ übel geet, 3Iber ben troft<br />

l^aben inir ^^e, ''i)i)U freube Inirt nid)t lang luercn, Unb unfer traurigfait bljc<br />

foll in einige freube getoenbett Ipcrben. Unnb gibt nn-S be^ ci)n fd)6ney gleic^=<br />

15 ni» Don einem toeibe, ba» bo inn tünbc» notten ligt, Unb fpridjt:<br />

'Sin toeib, Irenn fl) gcpürt, l)at fl)e traurig!att, benn jre ftunb ift<br />

lommen, Sßcnn flje aber hav linb gejjoren t)at, bcntft fl) nit mer<br />

an bie angft umb ber freube iDillen, ba» ber nieunfd) ',u ber Inelt<br />

geporen ift'.<br />

20 ÜJlit bifem gleic^ni» jeiget er aud; an, ha§ unfer tf)un gar nid)t» ift,<br />

benn ^ie fc^en lüir, lüenn gicicf) aüe luciber bißcm locibc, ha§ gcpern fol,<br />

^ulffcn, fo rid^ten fie boc^ nid)t» au», ba ift ber frelje loiüe gar au» unnb<br />

fan noi$ mag gar nid;tt» ^ie lüeber ttjun nod; rabten. te» ftcebt in bc»<br />

loeibe» getoalt nic^tt, baö fie be§ linbei loi locrbe, fonber fie empfinbet, ba»<br />

ib e» in ©otte» ^annb unb gelualt fteet, lüenn ber f)ilfft unb luircfet, fo ift e»<br />

gef)oIffen unb geloircfet, wo ber aber nid)t f)ilfft, fo ift e» öertorcn, unnb locnn<br />

aüe loelt ba incre. Xa laßt @ott bai^ loct)b jre freffte, öermügcn unb fterde<br />

fe^en, bor^in tan|ete fie unb fprang, loa» gutter bing unb frofid), l)elit aber<br />

fibett fie, wie ©ott alle» tl)u unb luürde. Xarbcl) erfennen Wh nun, haä<br />

30 @ot unfer Dater ift, ber un» aud; oon mntter leibe belffc unb C)crau» bringe.<br />

Sllfo fprid^t ^ie 6briftu§ ]u feinen iungern: fo inirtt c§ eud) aud^ gecn.<br />

S)a§ lueib ift 'ijk fo gefinnet, bo] fie ficf) fünftel Dor groffcr ferlid)ait, unb<br />

toeiß boc^ barnebeu, ba-J afle» ti)iin inn Wolle» t)anb fteet, bein üertraloet fie,<br />

auff ben berlaßt fie fi)c^, ber l^ilfft jr auä) unb rid)t haS Wnd au§, ha§ aller<br />

3ä tuelt unmüglicf) luere, Unb gebcntfet auff nid)tt» benn auff ba§ ftünblin, ha^<br />

^ernat^ folgen Inirt, barljnne fie loiberumb ju freuben tommen loerbc, unb<br />

ftet fr '^er^ alfo: @§ ift umb ein bofeu ftunb ,^iitün, barnac^ Inirt e§ beffcr<br />

luerben. Ser mut unb ba§ t)er| bringet fie f)inburd;. [lviip] ?lIfo fol c» mit<br />

eud^ auä) jugeen, Inenn ijr in angft unnb lDibcrn}ertig!ait !ompt, unnb Inenn<br />

zu ö (S^riftuä tic^tt e§ aiitS au? 3tcf. 4 imb.lO. r ->/ II aöcitt fxciiWpft fid^ über ber<br />

©Stiften unngelürf. r zu 21 .ffinb geticten. r


256 SoiiimcvpoftiHf <strong>1526</strong>.<br />

jr iielne meiiii)ci)eu lucrbct, ba l)alt iiiii- ftille unb Infit ©ott mit cud) madjen,<br />

ber toirt eö luol marfjcn uii l)igenbt einer yitljiin.<br />

S)i§ gleid^ni» üoii bem lueitc ftiTl)tet liart iinb ftard: Inibcv bcu frel)cn<br />

luiHfii, ba§ bcv fclbige gor mnditlog imb tvafftloy ift iiin bcu ftudCcn, bic iinfer<br />

feclcn fcligfait niigc£)inen. '^^ (>-iiüiigclitm geiget ti l'lcrlid) an, ba^ (>}iitlid)c<br />

Irnfft uiib gnabe ba fein inuö, ber frcljc )uiU ift tiil ]n jd)loQC^ uniib gering<br />

ba^ii. 3r6cr luir finbcu an ftat beS {?iiüngcUoii-5 aiiffgeridjt inijevc ftcubc unnb<br />

^Regeln, iinub bamit lüeÜen ber fiiiibe, be-J tobo, bei l]cllcii iiiib alle^ ungliitf»<br />

Io§ fein unb cnbtlid) borburc^ feiig tücrbcn, ba§ feiet \vt\A.<br />

."plie fef)et jr iiin bifcm Krempel, fol ein menfd) geporii tuerben, fo ntfiS<br />

bie miittcr uor tob fein, ha-i ift, fic mii-S fo gefdjidt fein, aU Unnc fie lieraiit<br />

geftorben, unnb gebenden, iia$ e-s nun unib fic gcfd)el)en fei}.<br />

'JÜfo fol c-:^ Qud) mit unö jugecn, äBenn Unr fromm locrbcn loellen, fo<br />

muffen luir Hör gar tob fein, an allen unfern htercfcn Dcr^Uieijflen, ja nidjt<br />

gebenden, ba« luir ettna« looltcn balui tun, ha Serben fain ilJündicrlct), tain<br />

^4>f afferei), gar au§ fain loercfe Ijelffen, fonbern l^albt bu nur ftille unb la§<br />

eu ©Ott mit bir nuidjen, luie er Icil, er luirt es inoI üuBrid)ten, la-i in nur<br />

lüircEen. äßir tl)ün gar nidjtö bar^u, beun ba§ irtir ju jciteu ben tob unb<br />

bie I)cÜe empfl)uben, nield)§ bie föotlofen auc^ liiol empfinben, ober fic glauBcu<br />

nidjt, hai- @ott ha gcgenloertig ift unnb looHe in t)clffcn, ©leid) Inie l)ie baS<br />

lücib aud) nid}t-3 ba|u tut, beun ba-i fic fdjmcr^en, angft unb not empfiubet,<br />

fie felbö aber fan jr barüon uid^t tietffen.<br />

Sarnmb loenn fic ba§ finb gehören t)at, fo gcbcnurtct fie nidjt mcer nn<br />

bie angft unb fdjmcrljcu, luirt gicirf;, luie fic unibcrumb locrc Icbenbig Unnbeu,<br />

S)a§ I)ettc fic nid)t ^ubor fünnen gebenden, bas bie traurigtait unnb ber<br />

idjmcrtjcn folt fo balb ein enbe nemen. ''Jllfo ift a mit unä aud), lucnn luir<br />

in anfcdjtung ber fiinbe, beS tobeö, ber l)eUcn ftedcn, fo finb toir, luie loir<br />

|i ix| tobt Inercn, ja Irir finb mitten im tobe, unb Cvf)viftu3 Ijat unn§ öcr=<br />

laffen, ift ein üeincS Don uu^ gangen, ha feinb loir beun iuu groffeu frf)mcr|jcn<br />

unnb üinnen unö fclbs uidjt bclffen. älMinn aber (Sbriftuö loibcr kmipt unnb<br />

lafjt firf) bou unö ernennen, beun fo luirt nnfcr I)crlj üol freube, loenn fid}<br />

geleid) bie gauljc luclt barluibcr legete.<br />

3)a§ fi[)et niemant, beun ber Urgent ein mol im tob geftedt bnt, ber felbige,<br />

ber ein uml Don beut tobe crrctct ift, ber mii-J fid) f reinen. yjid}t, hat- ber<br />

felbige nteufd) utc§t tuimbe Iniberumb fallen unnb ',u 3el)tten traurig Inerben,<br />

fonbern loeil bifc frclube ba ift, fo fraget er nad) nid)ty, er fiirdjt fic aud)<br />

nljdjt mcljr, lucnn eis glcid; nod) fo fcriid) umb in ftiiiib. 3)ie freube fan lool<br />

unbcrnommen loerben, qI§ löonn id) Inibermnb inn fiinbe faÜ, bcnn ba fürchte<br />

id) mid) and) nor einem ranfd)enbcu bint, 3Baruinb? barumb baä (?l)riftny<br />

M I 'Jiciu mcnfd) lucrbcii ; ;.». .'i, / Srrt) luit ; r zu IJ ,'vvonitn lucvbcii. / ,-» -'.v<br />

Senn mir ctluft Dom tob, finb luir früti(^. » m 35 gtt'i^f brr ß^riflni r ai. 3ii<br />

Uni. 26. r


. Uiäd<br />

6»aiigclium nm .1. Sonntag no^ Cftotn. ^ol). IC, U>^23. 2r)7<br />

ein !letne§ fjinloci'j ton iiiii ift uiib l)at mic^ Ueilnficn. Ta uiity id) iiiiii<br />

nirfjt 3Üfaren unb micfj nii bcn iönpft Ijcngcit ober miv toclleit mit Uierrfcn<br />

l)elffcn, joiinbcin müg ftiHc tjalttett iinnb iuartteii, ii% b'f)viftiiS luibevum6<br />

!umpt, cv beleibt ein flaincä niijicu. SBcnn ev mm ba-3 ()cr^ tmjbenimb an-<br />

unnb cr)c^einct bcm f)er^en, ba ift bic fvcitbe loibenimb bo, ala bcnii<br />

lan xä) beftecn lior nllcm umielüd unb fdjrerfen.<br />

S)l)§ Qlleö tinrt barumb fleiaqt unnb fiivgcfdjiibcn, baö \v\}x unfcv jdjtüac^cit<br />

unnb unöcnnüt^eu evfcnnen foHen, unnb ba§ e§ mit unfern iDcrden gav nid^t-j<br />

unb Derloieu fei). Unb bi^e freube ift almcrfjtig unnb ctoig, lucnn luir nun<br />

1" geftevben, 'Kbex Ijetj l)ie in bifcm leben ift fie gemennget, bcnu \}ti} falle id),<br />

balb ftee id) Inibeiumb auff unb !on nid)t einig fein, luel)! blüt unb fleifd;<br />

öorfjannben ift. Sorumb faget l)ie tf^riftuS 311 fel)nen ^nnngern:<br />

'Unb jr Ijabt auc^ nun tiQuriglait, nber iä) loil eu^ luiber fcl)en<br />

unnb euv ^evti foll fl)d) frelren, unb elore freube fol nicmanbt<br />

>'• bon eud) n einen.'<br />

I<br />

LiX''] S)ii Qlle§ t)at S)Qtnbt in einem ^Pfalm gar meifterlid^ uiinb i)ü\)\ä) be= vi so, 2-<br />

fc^riben, ba er alfo fagt: '^äj toiH bid) ertjeben, .§erre, benn bu Ijaft mid)<br />

auffgefiabeu unnb laffeft meine feljnbe fid) nid)tt über mid) freulnen. §err<br />

mein ©ott, ba id) fd)rel) ^u bir, madjeftu mic§ £)el)I. 'perv, bu [)aft mein feclc<br />

ao au§ ber ^eHe gcfurt, bu tjaft mic^ lebenbig behalten, ba bic inn bie grüben<br />

furcu. f)ijx [)ailigcn, lobet bcn .'pcrren unb bannd'ct ,511m gcbcc^tuiis feiner<br />

^ailigfüit. Xenu fein ,50in lueret ein augenblicE, unnb et)r t)at luft ^um leben.<br />

S)en abenb lang locrct ba-j tueinen, aber bcö morgen» ber rüm. 3id; aber<br />

fpra(|, ba mir c§ Inolgieng, id) tocrbc cluigtlicf) blel)bcn. 'Senn -^lerr, burd)<br />

-•' bcin iDoIgcfaCen baftu meine bcrg ftarrf gemacht. ?lber ba bu bcin antlilj<br />

üerbargeft, erfd)rad id).'<br />

SBo ift nun ber man, ber ucIdUc^ fagetc: 2^ tnerbe eloigttict) bleiben?<br />

3!a, ia bu meinen berg, iprid)t er, ftartf iuad)tcft burd) bein loolgcfaKen, ba<br />

fprac^ ic^ alfo. ?lbcr, bn bu bcin antlil^ üor mir bcrbargeft, ha eifdjract id),<br />

30 ha fiele \ä) ba^in. Sßenn ßt)riftu§ ftebt§ bct) unä toere, fo l)alte id) lool, ba§<br />

iDtr un§ nl)mmer mecr iBurben fiird)teu, bielDcil er a&er 311 leitten Hon unn§<br />

geebt, fo muffen mir un§ l)c ju lviel)len fiird)tcu.<br />

3nn bifcm ^'falm ift uu» fein abgemalett, Ino bei) man e^n gut gclniffen<br />

erlennen unb fpüren fol, benu bn '^ölt Tatiibt bl)e gan^e mclt Inic ein tropffeu<br />

3s unb fürd)t fid) gar nichts barfitr, jo, locnu fie gar luiber in luiitebe unnb<br />

tobete, beim er l)at ben .öcrreu bei) im, ber t)at im feineu berd ftarc! gemad)tt,<br />

3)a er aber f^ele, unb ber .^err fein antli^ üor im öcrbnrgc, ba erfdiract er,<br />

ba hjar l^er^, miit unb berg l)innieg, ba forc'^t er fid) üor eiinem raufd)cnbc<br />

sii T emijgc ftcutubc r zu in $jal. OO. r i» 30 SBo StiftiiS ift, ba ift tciu fovcljt r<br />

zn :1S ©litt gcWiffcii r<br />

Üut^erl aikvte. X, 1 n 17


258 SDmiiietpoftille <strong>1526</strong>.<br />

blat, bcv fid) öor Dor bcr ganzen tudt nic^t fovcf;te, loic cv bcnii in einem<br />

1!) 23,j anbein 5pfalm ,511 bcm §evren fagt: 'llnnb ob id) fd)on tranbert im finftent<br />

tt)Ql, fürest idj !ain unglücf, bcnn bii bift bei) mir, betn |tccf unb ftab troftcti<br />

*i. s.Tinic^.' :,"\tcm, 'ic^ fiivd;te mid) nid;t öov tjunbert toufent tiolrfs, bie fic^ umb<br />

*ei)'l VS^'i^<br />

i)tx Itibet mid^ legen'. Unb ber fpnid) feinb f)in unb Unbci Di( in ben<br />

^Pfolmen, bie alle oniieigen, löie ein u'(^tg)djüffen gut geluiffcn ftcet, !liem(id),<br />

loenn ©ott bei) im ift, fo ift eä miitig unb |lx] !ec!, locnn cv aber üon im<br />

ift, fo fürd)t e§ fid^ unub crjdjridet.<br />

S)a erfennet man nun red)t, inaö ha§ luort ß^rifti I)el)j}e: ':^sä) gef)e ]um<br />

batter\ 33orf)in mi^te ca uiemaubt-?, aud) bie junger nid)t. S}a-3 ift aber<br />

ber gang, ^ä) uuiS fterbcn, ipridjt er, unb jr müfit auc^ fterben. ''^ietruS<br />

naä) bem alten 5lbam loolte mit bem .'gerren fterben, öerma-5 fid) ein§ groffen,<br />

unb h)ir alle meinen, tuir Uicllcu mit 6f)vifto fterben, Unc bie anbern junger<br />

alle jagten, fte Inolten mit ßljrifto in tob geen, 'Jlber bas aEe§ nniy in unv<br />

unbergeen, bu mu§t in ein ftünblin tommen, ba 6t)riftus nid^t bei) bir ftect<br />

unb nic^t utit bii ftirbet, ba bu bir jclbö nidjt f)cljjeu tauft, toie ba-j lueib,<br />

ba§ in !inbe-3 notten ligtt, loeun bag gcfd)l)f)et, beun fo fumpft bu jum üatter,<br />

ba§ ift, ©Ott erfüUebt bid; mit feiner trafjt unb mac^t einen neloeu menfd^en<br />

au§ bir, ber fi(^ baruad) nidjtt mecr fürdjte, beä toefen aud) alt)l)e el)u ^imm=<br />

lücfen ift, mie e» 5pauluy nennet. Unb baä l)ebt fid) fjlje au im glauben.<br />

spi. :i,7S)a mirftu bcnn mutig unb tedE unb fageft toie ber '^.^ropljct im "^pjahn: ';^\J)<br />

-tj, 23 4 furd;t mic^ uidjt Oor t)unbert taufent ooldf§', 'Unb ob id} fd}on toanbcvt im<br />

finftevn tl)al, fürdjtt id) fein unglücf', äßarumb ba§'? Sarumb, bajalm, S)en magftu gor aul befeljen unb<br />

lool bebendEcn.<br />

Stlfo I)aftu nu bie frudjt unb baä ercmpel bc» tob§ unb ber aufferftcung<br />

ßfjrifti, unb loie ber frei) loitt nid)ö fcl), unb nlteS 1do3 bl)e ücrnunfft fd)lcuf5t<br />

in ben ftudEcu, bie jur feligfaitt bicnen. Wott gebe gnabc, ba§ mirS audj<br />

faffen unb uuu barnad) ridjten. -^Imen.<br />

zu 2 ißfa. 23 r zu t ^ifotm. 3 r zu 9 ®cen iiim Ualter. »• zu 14 TOat. 26 »•<br />

XU 20 5P[)ilip. 3 r


I.X<br />

(iDoiigelium om 4. ©onntng iioc^ Ofierii. äol). 16, 5—1.'!, 259<br />

OEuangdian 3:oljannici am xvi:<br />

I.^efuä ipiod) ju feineu iungevii: ^ä) gee I)in jii beut, bcr mic^3-'ii. u;,5gcfanbt<br />

^at, unb niemant unbet eud§ frogt mtd), Joo geftu {)in'?<br />

s foitbcv bie lueil id) fotc^g 311 eucf) gerebt ;^a6e, tft elor Ijevlj tialnreiiö<br />

üol ttjorbeu. %bcx id) fag eiid) bie lüai£)ei)t, gg ift eiid} bcffer, baö<br />

id) I)in ge^e, Senn fo ic^ nic^t i}\)n ge^e, fo fompt ber troftev nid)tt<br />

jit eud). So id) aber gel)c, loill id) jn 311 eiid) fcniibcn, Unnb loann<br />

ber felbige fompt, ber lüirt bie Icelt ftraffen umb bie fl}ube uimb<br />

lu umb bie gerec^tigfait unnb umb haB gcridjte. llmb bie funbe, bay<br />

fi)e nid)t glauben an mtd). Umb bie gcred)tigfait aber, boä id)<br />

jum Oatter getje, unnb jr mic^ fort uid)t 1et)et. Umb ba§ gerid)te<br />

ba§ ber (^ürft bii'er »oelt gerid)tet ift.<br />

^ä) fjobe cud^ nod^ öil 3» fagen, aber jr fünt§ ^e^ nid)t tragen.<br />

15 SÖenn aber l)^ener, ber (Seift ber tnarfiait !ommen toirt, ber luirt<br />

eud^ inn alle luarl)eit leijten, S)enn er toirtt nidjt oou im felber<br />

reben, fonbern loaS er ^ören Itjirt, i>a§ loirtt er rebeu, unnb lOQä<br />

^üfünfftig ift, loirt er eud) öerfünbigen'.<br />

Summ a.<br />

,u 1 P^viftuS 3icid) ift ein gaiflUcb 9ieid) unnb nid^t ein euffcrlid) »oefen, S)Qruni6<br />

fo nimpt es tjijntDccg oüeä Ueitvaucn, fo man tu hai fleifd) Ijaben mag, auff boö<br />

ei burcb bcn geift Ijnn ben Ijerljcn ber gläubigen regieren niüge.<br />

2 S;ai ftaifrf) Witt V)mmer|jii gerne un bog cicu^ unnb ttiibertoertigfait 3iir<br />

Ijeiiigtoit fommcn.<br />

.^5 [LXIj 3 Ser l^aitige geift toirt bie teelt ftraffen, ba§ ift, er tobtet, Oerbammet unb<br />

fci)Ied)t barniber att unfer f^ün, Sünbe, @erccl)tigtait, ®etid)t, unb Wai güttcä<br />

nier an uns ift obei fd)cinet.<br />

4 S:avunib, on ben f)Qiligcn geift fan unö unfer tf)ün nljd^tt niif^gcfollen unb<br />

bleiben alfo in oerbammuS, toic Ija'üiq unnb fliig loir aud) öor bcn leutteu finb<br />

30 ober fdjeinen.<br />

5 Scr t)ailige geift lernet un§ atte^, loa« mir miffcn foKcn, unb niarli^ nicbts<br />

anberä, benn »os (£l)riftu8 gelerct unb geprebljget tjat. (5I)viftuä Ijat gclert, aber<br />

on bcn geift tan nodj mag bas tuort unnb feine leere nidjt öerftanbcn werben.<br />

3)Qrunib fogctt er 311 feinen jungern broben ba^ im 3ol)anne: 'Ser trofter, ber<br />

35 l^oilige geift, loirt cuc^ atteä leeren unnb eud) erinnern alleö bes, ba^ id) eud)<br />

gefügt fjabt'.<br />

SU 1 flantate. r v« rif. (Umti bie iimnbe) SBelt, natur, »crnunfft. ic. njet§ nitt, boj im»<br />

9clou6 juiibe unnb fltaub Bcrcdjtifeit unb ÖiotIcS gerljc^tc gcfttcnflc joli, jonbcv mit recvcftn iDcUcii<br />

)"ie ftomm reetben unb funb ucrtteliben. latumb fttafft't bcr t)al)li)9e föi-ift im thiangelio, t-i iey<br />

otlEä jünbc, Wj uit glaub 'f' »"b ninffe bntii^ goleS flct^d^tt »erbommet njctbcn. r<br />

17*


200 Sinnmcr^ioftidc lö2(>.<br />

Sev Ijoilige geift aber, |pvid)t (JI)viftuS, trirt bio tucU ftraffeii llmb bie fünbe,<br />

bo6 fie tüdjt gtonibcu nn inid). Saraii^ erfolget, baS hcv Unglaube bie redjt unb<br />

nioTfjQfftigc fünbc ift, bie nnbcrcu jüiibc flicflen alle nue bcni Unglauben unnb fel)nb<br />

flüchte eben Don biBev tüurfeet.<br />

3um anbevn. Uuib bie geredjtigteit, ba§ id) ,5um Haler gee, ein anber reid),<br />

ui(f)t ein eufferlid) Uieicn aii^üfatjen, unb jr mtd) fort nidit fc^ct, benn mein veid)<br />

ift ni(^t tion bifer weit, auff bns alfo bie ganfee ttelt ju fd)anbcn roerbe burc^ ben<br />

goift, bavnuib, bas fic jvc gerec^tigfait anff enfferlid)e bing ftellet.<br />

3uni britteu. Unib bae gcrid)tt, bac- bcr fyürft bifjer U'eltt gerid)ttet ift, SSeltic^i<br />

bie li'clt uicf)t rid^tet uod) öevbaiumet, fonberu lobet unnb niuiptt ben Seuffel au,<br />

bcr ba nun beratibt geridjtet ift, ba§ ift, tretd)! reid) Helj fc^on üerbammet ift inn<br />

beni, bal brr tirtbnmb burdi ba? guangelion an tag foniuien ift unnb offenbaret.<br />

Slufälegung be§ ©uanngelionS.<br />

Es fohft der Unsre Ausf/. Bd. IJ, r,42, IS bis n'rj. If! ahijeäruckte Sermon mit ntirh-<br />

slehenden Abiveichniigeii<br />

r,4:i, > rnäii-j 4 rec^t fehlt S un§ (1.) fehlt 14 luaS] toa 544, IT nit wich<br />

fi'ilen 31 ber fJ.)] et -"ö er] eg 645, .-; Satiiml)] So j4G. 13 Xfyt] fi^e l'J ninimev<br />

liier [o§ 27 unb ein 547. 11 fevEtj füret 27 joic^ä .'/!/, 13 Qa] Ije -',.-,0, 20 lanft<br />

i'i; Ij^a] t)e o'y ^aljffct er tuc^ :>')!, 23 \\l iß ftloticn .>):?, .j gotteg /«7i/( 2.> SicWelit<br />

|i,\vir]€in nnbci ^crmoii/ niiff bni Dicrbtcn ^ciiitag<br />

iiadj (iDftcnv €uaiigdion 3toÖ' xvi. i^<br />

7^(T Anfang der Predigt ist der Anfang des Unsrc Ausg. Bd. 15, 542ff. aus Börers Ntifh-<br />

schrifl mitgdeiUen Sermons (Unsre Ausg. Bd. lö, 542, 7— I3j.<br />

Al'()ic in bifcm Giiaiic^clio I)Qt i:nu5 P^riftiiS abgenitilct, innS fein reid)<br />

-^^ fet), utib luic cö barinncn (^igce, Iric cg rcöictct Uunbe, luiD Uiq? cä au^-<br />

ritzte. .Sjlje i\bxi]i bu, ba§ c5 ein rcic^ auff erben ift, unb ift bod) uiifidjtbar,<br />

tjenget unb ftcl)et aUeljne im tüort. Qx faget nidjtt, hai er bie junger loöllc<br />

in {)imel l)inauff j^ieljcn, jonbcv ev luil jn fcnbcii ben l)cilgcn gcDft. unb bo? 20<br />

er eben barnnib l)inliicgt gee, ba» er ben tjeljligcn gcl)ft fenb, anff ba» fein<br />

rcic^ baburcO tneljtcr aufigcpreljttct inüvbe. 2)cvl)Qlbcu fprad) er: "^\d) t)ab eurf;<br />

nod; nit jufagen, aber jr tiinl» lietit nit tragen'. Xami hiV2 teljdje üinbeu fie<br />

nit berfteen, line eo ju gcen folte, ijr bcrftanbt unb finn limr nod} 311 fleifdjlid;,<br />

©ie t)atten nie fel)n gel)ft(id) icl)d) gefetjen nod} batjon geljoict, S)orumb ge= w<br />

bockten fie l)miiierbai' nuff ein lel)plid^ eüfferlic^ rel)r().<br />

Ks folgt der ?/)i.*)r Ausg. Bd. Ki', 124, 21 Id-^ 133, 13 lunlorcr 'J'e.rJ/ nn'tgrieille Sermon<br />

mit juich^tehenden Abweichungen:<br />

124,21 5Jlcl)ii« ii> 12.'), 20 gefllei'it'tj Unb roürbt 1111? Ijie andj anflc.ialjgct , ivit in allen<br />

nnbein (fiiangclieii brr @(aub unnb bnS ticTtralven in (^fjtlftuni. '.


Güniujeliiim niii 1. 3oiiiita(i iiatlj Cflcvii. 3oT). IG, 5 — lo. 261<br />

I)a?ik[cii imb iicttlötcn. fooil 6ot gnnbc (ji6ct. 'Jltfo fprid^t bcv ^ictt jü fciiicii iiiugciit. SiJcnu<br />

in ttoftet lompt, wütl er bic metl flraffcn iimb bie fünb, unb um6 bic gcvec^tigfcit. iiiib iim6<br />

bo^ getickt. Um6 bic iiinb, bj fie nit glauteii in mitf). IJ'>. .iJ füv bie (ünbe batunid, it)ticf)t<br />

bev |)erTe, bo» fic nid^t gtauteit in mic^. 2Ba? J4 gteidöem i'ß gegtoiifiet] glauben 'JS octmifd^ung<br />

unb loed^ffel fei) 31 wann] 2enn :JJ in] folcfict j'3 ba0 i/s doW /'e/i/< j':< Saun<br />

nlfo (cren fie ben /:.>«, IS Werben unb ber fünbenn lofj toetben, unb at-3 bann 19 f)it Dil<br />

nnbcrl unb fprid^t, ler 'fte^tige goift ttiiirt bie Weit firaffen umü bie fiiubr, baä fic nid^t gtautcn<br />

in mi^. ^\)c JI bie fünb ioixi i'ehfi Jö',iS SRo. Ji« OerbammenJ bo er atfo ju ben WGmcvii<br />

foglt. So ift nu uid^ts tierbomIidi)-j an bencn bic inn l5f)rifto 3f)sfu finb, bic nid^t nadj beut<br />

fleifd^ monbcln, fonbern nad^ bem gcift i'J gereljniget, hjie t'clrua faget in ben gcfdöid^ten bcv<br />

3I))oßeIn. SoTumb ;/ ift§ Wie ^übfd^ unnb fdöon fie 3>i gefc^ic^t] geet 34 tauffcnn<br />

bis floftn] jn? floftet lauffen /-'", 17 aber finb W l)ot, unb mic^ gtetcfi im jil einem erben<br />

gemad^t, über alle§ njoä im Ijimel unb erben ift. 3nt So^onne frogtcn bie 3uben G^riftum. aBü§<br />

BÖttid^e] ®otte§ JO tl)un] ixiürrfen ift ÖottcS mcrcf in' an .'i' ober etiuaä IJinc^n geben,<br />

e§ fott gertjng bauon reerben Ji'< Sonn ln< wegen 1 Germer<br />

fprit^t ßfjriftui- -JTj-Jx Sonn<br />

hls bas; Umti bic gercc^tigfait, bnl icü ^ilm »oter gec. |)ic tfjretten einher aüc ^oc^getertten, unb<br />

jeinbt gerüft, ^o bie gonge »ett bogü unb fagcn uns, loic bifj i':' bige] bic 30 aud§ fMl<br />

]J8, 17 Bit foHen 20 ungtauti unb onbere lioqmtii^e fünbcn im bergen, bic bad fjcrlj fclb?<br />

ni(^t ertennct, maift nud§ nitt bo§ c§ fünbcn feinb. 3)ic ober folc^ä i'/ boruber] bvob tjclj<br />

:':' larumb mii§ ber liaitigc gaift bic »clt ftrciffcn. Sie i'V ift bj ffl&ttic^c tuort nnb 1>ai<br />

Iinilig Guongelion, burcf) Ji wie 6ot ber imter .^ü fctjnem Simc (Sfjiiffo fogct, im anbern<br />

ßfatm. £u folt fic mit bem eiffern icßtcr ,5Üfd^Iagcn, loic ein tobfferä gefeg foltt bu fie jüfdjmetjffcn.<br />

3)o§ ift, mit bem ^a^Iigen ©nangclio folt bu fic mürb madöen. Stber 'JH fljc felitt loil ge^<br />

fltafft 'JSJ30 ßfaie bis fe^] atlfo fagt quc^ ?)foia§, Bonn bem fterren 5t)rifto. 6r roirt bic<br />

erbe fd^lagen mit ber rutten feine? mnnbel unb mit btm gaift feiner leffgen. 3j ycgflic^cH<br />

/2P, i4 fo ift /S gcr^ngfte fiüd^ftaie ober t^itel /;» fonbern aQc? iOi'/ ift //;.- erfunben]<br />

war ein frumm man unb on nanbcl, unb fürt ein Öötttid^ leben in feinen icilten, bornmb fanb<br />

er gnobc betj bem .fierrn 2.» 23 frum J« gottford^tig) fc^ted^t unb grecbt man fct) gemcfen, got*--<br />

förd^tig, unb ^abc ba§ bÖBc gemeljbet J6 oerfönet it&i 2'.i',3l bijit bis 2ic| 2er §crr \tfiaä)<br />

jü meinem ^errn, fege bidö jü meiner redeten, 6l)§ ba§ ic^ beinc feljnbe bir jüm fd^emcl bcincr<br />

füffc lege. Sarumb ^oljft Sont ^aurc^riftum tjeg ein mitter, l)elj ein gnabenftfit, eine oerfönung,<br />

«nb mit liil onbern ber gfcid^en namen mcr. 2ife 33 tjaben, unb büc cer mit er fainem onbcrn<br />

taergünnen. 2Die I30, 2 geen, unb in el)n anber locfcn tfjretten. lorumb 22 bann feh//<br />

21 berl bifer i'.S ber] bie 29 toitlen fehff bann] b.j fonbern b; 33 »erbet bis fe^en]<br />

inidö fort nid^t fet)et ; ;;. /," bißcr] bcren 20 aBa§ bis fioffen] SflUe ton mon boä fioffen, boä<br />

mon fifcct 21 mid^ fort 23 fc/äi 24 Umb bj gerieft, bol ber gürft bljfcr lodt gerichtet<br />

ift. Ter 30131 1. bis onfe^ct] in feiner crften gpiftct bo er olfo fpric^t, öl ift jeijt bj an=<br />

fa^e bj gcridfit 132,13 big b} bo§ 14 el] bi fleifd) /9 befd^loffen. Wie (Sfjriftu-3 fetinrn<br />

3unger fold[)§ äuüor felb? fogct, bo er \fxaäi. ©ebcnncfet an meine Wort, b? ic^ eud^ gefogt fjobc<br />

ber Ined^t ift nit gröffer benn fein ^err. .Fioben fie mid) ond^ Berfolget fie werben eud^ aud^ Bcr--<br />

folgen. lorumb fpric^t *i!autul gor mit uBgetrncften Worten. %\i.t bic ©otfelig leben wollen in<br />

ßfirifto jefu muffen 21 ^ietcr ein unberfc^o^b. So ober jü erft an un§, Wo§ wild für ein<br />

enbe werben mit benen, bit bem Guangelio ®ote^ nit glauben; Unb fo ber geredfitc laumet erhalten<br />

Wirt, Wo Wil ber gollofe unb ber fünbcr erfd^et)nen? 'über bifer unbcrf^oib ifl 30 Eorunib]<br />

Ser^olben bem leljbe unb on ber fcele ä«^tli^ ""b weret bort 133, 5 Berftolt Der Schluß<br />

ron Z. 7 an lautet: ^ 31tfo finb un§ brct) ftud in bicfcm Suangelio fürge^oltenn, fünb, gered&=<br />

tigteljt unb jQ Ictft ba= Greüg unb oerfolgung. S!on ber fünb werben Wir gefteijet bui^ ben<br />

gloubenn, fo wir gloubcn, bog G^riftu? für unfer fünb ^ot genug get^on, unnb ba§ fein gcniig^<br />

t^fin unfer fet), bi§ ift bann bie gered^tigfctit. Söenn wir bonn ber fünb log finb unb nu gerecht<br />

unnb frumb. fo wil benu bic 'IDett, ber teüffel wnb fleifd^ Wibcr un-j ftelien, ftrciitten unb fempffen.


262 Sommctpoftiüe <strong>1526</strong>.<br />

2a fomjit bann bic Bctfolgung unb ba? ßteü^. Ia8 toöHen wir auf bigSmal ton biiem ßuongcUo<br />

fut^lic^ gciaget fioben. ®ot grte fein genab, ba§ witS atfo lernen unb ung, wonn ltiu§ bürffcn,<br />

bamai^ rtiÜen jüricötcn.<br />

iLxx^j SCni jrüntftcn Montag nart) ^»ilErn,<br />

Cuangcitan 3;aÖan: xvi:<br />

OoD. if,23-3o T.öejit^ fprarf) ,511 ieinen o"ti9cin: Söiuiid}, luatlit^ ii^ fiiflc eiid),<br />

* \o jr bell öQter etluaj 6it tcu luexbct in inrtnem 5Jamcii, fo njii =<br />

bet er e§ euc^ geben. 53itif)er £)a6t jv ntc^t§ gebeetenn inn mei= s<br />

ncm namen, S3ittet, fo toerbet jr nemen, ba§ eluev frcübe foU<br />

fomen fei).<br />

fLXXl] ©oI(^e§ fjobc id) ^u eurf} burd^ fpric^tüort gerebt, S§ tompi<br />

aber bie 3el)t, ba§ id^ nit meer biird) fprid^ttiort mit eiic^ rebeu<br />

iDcrbe, fonbern eut!^ frei) tjerou^ Oerfünbigcn üon meinem oater, i"<br />

3(n bcm felbigen tage tnerbet jr bitten in meinem Atomen. Unnb<br />

ic§ jage eud) nic^t, ba§ ic^ ben öater für euc^ bitten loit, benu er<br />

)elb§ ber Oater ^at euc^ lieb, barumb, ba§ jfir mtc^ geliebet ^ab*^<br />

nnnb gegloubet, ba§ ic^ üon ®ot aufigongen bin. ^ä) bin Oon<br />

®ot oufigangen nnb !omen in bie toelt, Sßiberumb oerlaffe id} ^^<br />

bie loelt unb ge()e ,3um 5Bater.<br />

6pre($en ju jm feine junger, fif)e nu rebcftn frei) l)oranf' unb<br />

fogeft tein fpric^lüort, 5?u toiffenn >oir, ba§ bn alle bing looljffeft,<br />

unb bebarff nic^t, baS bidf) ijemanbt frage, barnm6 glauben »oir,<br />

ba§ bu Oon ®ot auj'gangen bift.'<br />

©umma btfe ©uangeliond.<br />

1 3in bifem ö^ongetio baben »ir ein tierfjcljffung. Unnb C5I)viftus ticrbiniffet<br />

un§ ni($t allein, fonbcv fct)tt)crett batjü, baS triv lollen erbörct tpcrbrn, bod) biinl)<br />

in alei burdj ein mittler unb bobe" ^prieftcv.<br />

2 2ia§ foHen mir aber bitten, baS mir fn)be f)abcn burrf) beti (^tauben, li'ic 25<br />

iant ^^Janl fogct, tt)eld)cä benn ein red)tc tootfomne fveube ift.<br />

3 2)a 6t)riftul fprii^t: ©olrfjä t)abe id) jü eud^ burd^ fOricbtuort gerebt, ift<br />

foOil gefagt. Sifetjfr babet l)r mein U'ort nid)tt fünnben bernemcn, c§ bat eud) allc^<br />

tuncfcl unb öerborgenn gebnud)t. (5ä fompt ober bic ^ept, nemlid), »nenn id) beii<br />

belügen geljft geben merbc, ba icb burd) meinenn gcljft frct) bcrnuj} reben werbe, .u<br />

boä ift offentlid^, in effiern bergen, Oon ben bingen, bie meinen oater nngebpren.<br />

©0 ift nu bi§ bic fuinma. Cn ben gcift üerftcbct man nidit ba§ roort.<br />

zu I aSoccm jocunbitotiS. r zu II (fcfßigcn lage.'i SDcnn ^t ben ^rlifigcn fleliff cntbfangen<br />

ildbi r zu i't ('J)emant frage) In« ift 5)lon barf bic^ iiid)l jtagcnn, bann bu tumniefl jiiuoi<br />

mit anlwurtt, aU bet bj ^ct^ unb oflc« IjcUic^c fil)ct. ><br />

•'


guangelium nin 5. ©oimtng nnrf) Cftorii. 3oI). Ifi, 23— 30. 263<br />

[LXXP'I Sa aber bic jüngere (pred)en: Sil)c im rebeft bu frei) I)eraii^ unb fngeft<br />

fein fpridjWort, ba§ ift ein üermeffent)al}t unb faljn öcrftanbt, miffen nic^t, Wai er<br />

mit ber rebc wiü.<br />

Slufelegung be§ ©uangelionä.<br />

Es folgt der Unsi-e Ahs(/. lid. 17', -JIS, J2 bis 'J-'i.'>, o'J abj/rdruckti: Sernwti mit nachstehcndai<br />

Abweichungen:<br />

248, 23 ifl] 5e>)ft 24 fo fehlt ^atcit fehlt 2W, IT \\iüi)i. SBartid^ Inartid^ \it) fagc<br />

tviS), \o jt ben tatet etma? iitcn hjctbent in mcijuem nonien, fo toütl et§ eud^ gcien, bj mit<br />

20 ti\x\ elje 21 ein i'.v tftüifte] bötffte i'i' unb flc((^iclt fthlt 32 frigeft] übcrtommcft<br />

2ö0, 13 lu] nu 26i2T 5ci)lets ii'v uhctfli'iifigl ®o l)CTnnnbt uiitct euc^ fcl^ fiat on ttietjfetKit<br />

bet bitt »on ®ot ber ba gibt einfeltigftidj, unb ruit§ iiicnmnt auff, |o Witt fic jm geben werben.<br />

2S ton bin Set] wet bo jweijffclt ber ift gleldj Wie ein wog be§ meeteS, bie Born wt)nbe gcttiben unb<br />

gewebb witbt, Söldner menfeiö @ott] bem ^txxn J.'y wer fihlt 32 bet] be§ 33:251, 10 ffl}l)t<br />

bis bitten! 2q§ ift bic fto^bigfnit, bie Wir ^obcn jü ifim, ba§ fo Wir etwo§ .biten naS) feinem<br />

WiHen, fo Ijötet er un3. Unb fo wir Wiffen, bj er \mi fjorct, Wa§ wir Biten, fo Wiffen wir bj<br />

wir bic bite fioben bie wir 6on im gbeten ^aben hi fd)rcibt 12 c§] er 16 wötd)e<br />

IH monolcn 24 mitten nach teilte 2« wiirft 2'J fo fehlt 37 fjie fehlt 202. 13 bes]<br />

ben 28 lt.] bet fioffnung ber jütünfftigcnn fjcrrlitoit, bie ®ot geben foH. 2'>3, 8 ni(5t§<br />

17 binfl§ 20 '\ä\ ju eucf) etc.] gcrcbt. 21 er jfitior 22 jc] unb ober über ein tiaineä<br />

fo Werbet it mii^ fc^en, benn idj gec jum SSoter jc. fehlt 28 gcfcftw^nnbc 2'.i oubent<br />

254, 3 ift§ 4 fc6at)bcn. Serfjatben fagt er mel)ttet. 61 lumpt aber bic jeit, bj idj niifitt met<br />

büxä) ftjric^wort mit eucft tcben werbe, fonbern euc^ frei) ^erau^ ncrtiinbigen Bon meinem SBater<br />

Sa§ 9 fei), unnb Wa§ 14 fo frhli 18 vor Sin ^irht SBctjUcr fptidit et etc. fehlt<br />

19 urfad^ 2! tc. fehlt 22 ^abt. Sarumb fagt er ferner Unb id^ fug cuc^ nid^t, bn? id^<br />

ben Pater für eud^ bittenn Wit, bcnn et felbi ber »ater ^at cudj ticb, barumb baä jr mid^ geliebt<br />

^abt unb gcßtoubet, ba§ id^ Don ®ot oufgangeu bin. SBie ba ! 2'.i bin aufigangen. S)aä<br />

32 gebenden 33 unb ^:?.^1 un^ 205, 11 ©tauben nit beiffe, ba§ 18 bteliben. 5atget<br />

wetjtter im Cuangelio. Sptedben ja jm feine 3ungcr Sitje, nu rebeft bu frei) beraujj unb fageft<br />

lein fptid^worlt. %a fi^eft bu, ba§ 22 gor] gleljd) 2'.) i)abcn. Satumb fo (agcn fie fetner<br />

9Ju wiffen wit bü§ bu alle bing waljft, unb bebarffeft nic^t, baä bid^ ^emonb froge. ©arumb<br />

glauben Wit; ba§ bu »ou ®ot oufgangen bift<br />

s [Lxxv^] €in anbcr J»crman, auff ben jfünftcn Jiantag<br />

narf) (J^itcrn li)an bcin ocöct<br />

T^?l§ ein ©ebet rec^t gut fei) unb crf)6ret »ocrbe, 3ft erftltc()en ju uicrdcn,<br />

^-^ ba§ bar^u i\mti bing öon notcn finb. 3)a§ crfte, £a§ man öou ®ot<br />

ein Oerf)el)ffungc ober äufagen ^nbe unb bic felbigcn jiiOor bebende, @ot ber<br />

10 felbigenn erinnere unb fic§ barburc^ looge troftlid) ,51t bitten. Denn |o (Sott<br />

nic^t t)ett f)til)ffcn bitten unb erborung ^ugefagt, mochten alle creoturen mit<br />

Quem biten nic^t ein lornlein erlangen. Daraus bann folget, hai^ nl)emnut<br />

etttiaS Don got erlaunget, feiner ober feine§ gebetd n)irbig!el)t l^atben, fonbern<br />

oEeine auB göttUd)er guttigtel)t, ber aUen bitten unb begirben juuor funipt,<br />

SU 5/9 ®oteS ret^aiSfung. r


264 ©oiniiiovpüftillc <strong>1526</strong>.<br />

biivdj fciii giiebic} äujagcii iiiinb 'fjciijcn iiiiC' bclueget 311 bitten unb beacvii, an']']<br />

ba§ tvn lernen, »oic gar uil meer er jüv un§ foiget unb meer 6crel)t i[t 311<br />

geben, bcnn iuiv jn nenien nnb furfjcii tiiiic loeibni, troftürf) ju bitten, jeljteinmol<br />

ev nUeä unb nief)v bar bcüttet, bann Inir bittenn niügeu.<br />

,3um anbcrn. ,^)ft not, baä mau i)e uidjt jUieutfcü nu ber 3ula=|LX.\viJguiig .,<br />

be» luartjofftigcn unb getrelueu föotteä. 2)enn eben bnrumb t)at er erljoning<br />

',ugefugt, ja ,^11 bitten beiollien, ba? nmu i)e geUiifen unb feften glauben f)abe,<br />

ai(tttiii.2i,-'>cr toerbe erburct, al« er jaget iui l1Kitl)eo: 'IHUe-J, Uuiy jr bitet im gebet,<br />

i.'nr.ii,'j-i;g(abt Ijr«, fo luerbet jrg eui),ifat)en.' Hub int Vuea fprid)t er: '3d& fagc euc^<br />

anct), 33ittet, fo luivt eud) geben, fiu^t, fo merbet jr fiubcu, tlopifet an, fo m<br />

lüirt eud; auffgetl)an, 3)enn loer ba bittet, ber nim(:)t, unb luer ba fiidjt, ber<br />

finbt, unb luer ba anflopffct, bem loirt auff get[)au. SBo bit nubcr endj ein<br />

fnn ben liater nrnbö prot, ber jm ciinenn [tein barfür biettc ? nnb ']o er umb<br />

einen bifd^ bitet, ber )l)m eine fdjlangeu für ben fifd} biete'? ober fo er umb<br />

ein el)l) bittett, ber if)m einen Scorpiou bafür biete? ©0 bann j^r, bic jfjr i-^<br />

arg fel)t, füubt elnern fiubern gute gaben geben, tuiebit mef)r Unirbt ber<br />

iHiter im [)tmel ben I)al)Iigen gel)ft geben bcnen, bic jn bitten.' 5luff bife nnb<br />

bergleidjcn jnfaguug unb bcfell)e mufe man fic^ troftlid} erloegeu unb mit<br />

red)tem üertraloen bitten.<br />

^um britteu. ©0 l)emanb alfo bittet, baä er 3tüel)ffe(t an ber ertjoruug m<br />

Wotte-j unb allein bal)in feljt auff abenteür fein gebet, e» gefdjetje ober gefd;ef)e<br />

nid}t, ber t^nt ,5liiel) bofe ftud. £)a§ erfte, ba§ er fein gebet felb-j jnnic^t<br />

3at. 1,6. 7 mad}t unb umbfonft arbel)tet, Dann alfo fprid^t ^acobuö: Ä^cr Hon Wott<br />

bitten luil, ber 'bite im glauben unb ^loeljffele nidjt, benn luev ba ^Uieijffelt,<br />

ber ift gleii^ toie ein inage be§ meerS, bie bom loinbe getribeun unb gelüel)et 25<br />

Inirt, Sold;er menfdje bcucfe nur nidjt, ba§ er ettnav nom (jerrn eutpfal)en<br />

luerbe.' 2)aö meljnet er alfo, bao be§ felbigen mcufd)en l)ertj nit ftill l)elt,<br />

barumb tau jm ®ot nid^s geben, ber glaub aber ()elt baä l)er^ ftilT unb umd)t<br />

ev entpfengflid} @6ttlid}er gaben.<br />

S)a§ anber bog find ift, baS er feinen aller getreloefteu nnnb Uuni)aff= '"<br />

tigen ®ot für einen lüguer unb epnen lofeii, uiigeluifen man ad)tet, aly einer,<br />

ber feinen jufageu nid)t müge ober loolte gennglljnn, unb alfo burd) feinen<br />

3>uel)ffel @ot bie el)rc nnb ben namen ber trelu nnb Unirfjeiit beraubet.<br />

[i.xxvrj !£ürl)nue fo fdjUierlid) gefüubiget Inirt, baä and; bnrd) bic fel^<br />

bige fünbe ein ßl^riften jü einem Ijaiben toirt unb feinen oigen ®ot berlcüguet :'<br />

unb berleürct, unb fo er bariunen bleibt, chngllid) ou allen troft mufi ber=<br />

bampt fein. iBirt im aber etluas geben, hai er bittet, fo luirt eä im<br />

nid)t 3ur feligtait, fonnbern ju fd^abeu geben jeljtlid) unb eUngllid), auä)<br />

uid^t umb gebeetS loitlen, fouuberii aufj bem ^orn ©otteä, baS er betone bie<br />

zu 5 TOI atoeDflcn. /• ^.n .v »JJfnt. 21 > v» 'J War 1 1 Piicc 1 1 r :.ii Jn «ujj abcii-<br />

tljemv bitten, r .-;« j:i ^acob 1 /• zu :i:>j3ii (yotc nit nloiubcn ift nvofjc juiibt. r


&Uaiigeliiiiii nm •"). ©uiiiitag iinrf) Cftcvii. ^"»üIj. lii, •-•^ — "W. -Jl)")<br />

glitte luüit, bic ba in jünbcii imb iiuglaiiOeii uiib Wötlirfjev iiiiecv ijejpiüdjeu<br />

luerbeii.<br />

3inu uicrbten, Spvccfjeii etlicfje, i)a, tcf; liU'U luol UertvciUicii, mein gebet<br />

luuib cif)orct, lueitii icfjy Unibig tucve iiiib tuol miic{)te. '^liitlouvt icf): ÜBeiiii<br />

5 bu nic^t ee bitten »oilt, bu )ul)ifeft benn ober ciitpfinbeft bid) toibiig iinb gc=<br />

fdlicft, \o muft bn nimmer mer bitten. Dean loie üov Qeiagt ift, nnfer gebet<br />

niiift nit fid) gvünben ober liülten anff iiiifer über feine luirbigfait, Jonbern a\\^<br />

bic nnluanetclbiue luar[)ait (^Jotlidier jiifagnng. llnb lua \idyi au']] fid) fetby<br />

ober ettra? nnber§ grünbet, jo ift c-J fatfdj nnb betreitget bid;, ob anä) üor<br />

10 groffer nnbadjt ba§ f)er^ ,5erbrcdjc unb el)tet pliit'? tropffen uini)iiefe. Tciin<br />

barumb bi)tten tuir, baS \mi nic^t luirbig finb jubitten. Unb eben babnrd)<br />

loerben tDl)i; hiirbig jnbitten unb erhört juloerben, ba§ »nir glauben, luir finb<br />

nnlpirbig, unb nllaine anff bie treinc Wotte» uns trbft(id) »uagen.<br />

Sei) \v\i untoirbig bn magft, fo fdjaUie baranff nnb uiimm mit gantjem<br />

15 ernft luar, ba» taufent mal meer baran gelegen ift, ha§ bu ©otteö Inarbait<br />

cereft unb nidjt in beinern .jloeiffel fel)ne trelüc jiifagung 3ülngen mad)eft.<br />

jDenn beine trnrbigfait [)ilft bic^ nit, beine untoirbigfait Ijinbert bid) nit.<br />

216er bie niifetreülue üerbampt bid) unb bie ,5ulierfid)t mirbiget nnb bef)elt bid).<br />

"Sarumb liut bid) betn leben lang, bo§ bu bid^ nimmer iBtrbig ober ge--<br />

20 jd^icEt ac^teft ^ubitcn ober ,511 empfadjen. 6§ fe» benn, ba§ bu bic^ finbeft<br />

einen fret)en limg^alB anff ba§ toartjofftig unb gelol)^ jufagen beine» gnebigen<br />

@ote§, ber bir fein borm^ert^ifait unb gute olfo hjil offenbaren, ba§ .yi<br />

glei($, tnie er bir unlnnrbigen, unPerbienten, nnfi lauter gnabeu, ungebeten er=<br />

borung fLXXVii |<br />

jugefagt<br />

bat, lüil aud) bid) unloirbigen beter an]] lauter gna=<br />

.'^ ben ju eeren feiner liiarl)ait unb jufagung erljoren, anff bn3 bu nit beiner<br />

hjirbifeit, fonbcr feiner luarl)ait, bamit er bie ^ufagung erfüllet, unb feiner<br />

barm^er^tfait, bamit er bie jufagunng get^on fjat, bandfageft.<br />

3)a» beftattiget ber fprudj im 5|ifülm: 'Ter .öerr ift gut nnnb red)t, -''. bar«' 8nmb<br />

luirt et bie fünber mibcrloeiifen anff bcm loege. (fr lapttet bie ellenben<br />

3" red^t unb leret bie ellenben feinen treg.<br />

?ltle fteige bc§ .'öerrn finb giitte unb treloe, benen, bie feinen punb nnb<br />

3eiig!nt§ be^ütten'. ®ute ober barm^erlufait in ber 3ufagung, Sreloe ober<br />

toar'^apt in erfüUung unb erl)örung ber jnfagcn. llnb in epm anbern 'l^falni<br />

fpric^t er: 'öiite unb tretne begegen etnanber, Weredjttigfait unb frpbe Eiiffen *'"*"<br />

35 fid^.' '^ah ift, fic fommen jufamen in einem i)cg!ltd)en Jucrd nnnb gaben, bpe<br />

h)ir bon ®ot bnrd) bitten erlangen.<br />

3ünt fünfften, Sol man fid) in bifem uertratuen alfo t)alten, ba» man<br />

(^ot nit ein ^pl fted, tag ober ftat ftpmme, iioc^ bie luepfc ober maffe feljen<br />

feiner er^orung, fonbern ba» alte» feinem loillen, loepfeljeit nnb almed;tifait<br />

zu 7 @runnbt beä gictä ; ::« 14 ©otteS luavfjatlt CEirii. /• i« i'.v ^jafm 25 r<br />

zu. S-l $fat. 85. )• zu 3f< 6ot (eine jeljt ;•<br />

ftetten jü geben.


266 ©ommerpoftiac 152i;.<br />

Ijaijmgebcn, nur frifc^ unb froüd) loorteu ber ertjorung, hoi) iud;t liniffcii<br />

liiiiHen, ttiie iinnb >ua, loic 6alb, Itiie lang unnb biirdf) lüiiUidjc. S)cnn fein<br />

©ötlic^ tret)){)flit loirt u6cvf(^tuencflicf) bcfferc Uiei)fe unb maß, jelitt unb [tat<br />

ftnbcn, bcnn tnir gebenden mügen unb foltcu a\iä) Inunberjaidien gefc^efien, Sßie<br />

im ?ntcn leftamcnt, Sa bic fiubcr Höh fl']xad ®ot öevtralnten, er Irnrbe [ie s<br />

erlogen, unb tpni bod^ !ein müglic^e Inelife l'or nugcn nod) in QÜcn jven gc=<br />

banden, ha tfjatc fic^ bas "llote mov nuff iinb gnb jneu ein lueg l)l)nburd)<br />

unb toertrendt alle jve fcDnbc aufj ein mal.<br />

3utiiti)8, 10. 11 Sllfo trotte 3i"^itf)' bie fjeilige fvaln, ba fie ^ovct, ba§ bie Suvgev ju S3e=<br />

t[)ulia in fünff tagen bic Stnt tnolttcn ubevgeBenn, toenn in @ot in bey nit "'<br />

Ijulffe, ftrafjct fie bie jelbigen unb fpradj: "i"6er feilt ir, baS ir (Sot Uerfudjt ?<br />

2)a§ finb nidjt fürncmen, baniit mon gnob eiiangc, funberu mev nngnabe ei-<br />

löcde. SBolt ir @ot ein jcit jeticn, fid) etoer juerbcirmen, unb ftimmcn einen<br />

tag uaä) elnerm lüilfore?' 3)aruinb fialff ir nud) @ot lounberlid), ba§ fii \<br />

Lxxvir'<br />

|<br />

bcn großen •'öoloferucm fein Ijaupt abfd)Ing, unb bie felinb nljo Hcrtribcn Inurben. ''^<br />

Gui. ?, 20 91Iiü fpridjt and) 6. *4>aul, baä ©otte» öermiigen ift aflfo gettion, ba-S er<br />

iibcrfd)liicnd(id) f)5d)er unb bolfcr t()nt, bcnn lnir biteu ober Perfteen. Sarumb<br />

füU mau fid; ertennen jugerljung batju, boä tuir nennen, abmalen ober bargcbenn<br />

mügen 3el)t, ftat, Uieljffe, ma^ unb anber umbftenbe, bc§ hü§ trir biten bon<br />

®üt, fonbern im gan| alle§ f)ai)mftellen unb unbcrrudt fcftig!lic^ glauben, er ^"<br />

loerb uns erhören.<br />

SCni tage bfi öimdfatt Cfiriiti, €iianoclion .ÜSarn am XVi.<br />

ffliatf. 16, u—20 y^U letft ba bie 9ü)lffc ju tliidje faffen, offennbart er ftc^ unb fdjalt<br />

^^ jren Unglauben unb jreg Ijerljen ^ertigfgit, ba§ fie nit geglalnbt<br />

fetten benen, bie in gefclien f)etten anfferftanbenn, Unb fpradj ,^u 25<br />

jl)nen: ©eet "^ijn in alle loclt unb tjrebiget haä Guangelion aller<br />

(ircaturn, äl^er ba glabt unb gctaufft loirt, ber luirt fclig locrben.<br />

Sßer aber uit gtalnbtt, ber Irirt öerbampt loerben.<br />

S)ie jaidjcu aber, bic ba folgen locrben bcncn, bie ba glauben,<br />

fcljnb bie: ^n meinem namen locrbcn fic Scuffel an j'trel)bcn, Hiit '"<br />

neföen jungen rcben, ©djlangen bertreiben, Unb fo fie etlüoä t6b=<br />

lid|§ trind'eu, loirty in nid)t§ fdjoben, ?lnff bic hnnden locrbcn fl)<br />

bic l)cnbc legen, fo luirtö beffcr mit in Incrben.<br />

Unb ber .^err, nad) bem er initt j()n gcrcbt "^ette, toarb er auff=<br />

gefinbcn gecn f)imel unb fitU ]nx rcd)ten l)nub Wottcö. Sie aber «<br />

giengcn auf' unb prebigetcn an allen ortten, unb ber .s^err toirdtc<br />

niitt in unb befrcfftiget ba§ luort burc^ mit folgcnbe jalidjcn.'<br />

3 we^^ait ;.'( " ßgo. 14. v :.a u Subita 8 > 211 13 j^iMt^i 13. >


guangcliiim am ^immctfa^vt-jtQgc. il'iatf. IC, 11 20. 267<br />

fLXXVlll] ©umma beä eioaiigelion«.<br />

Difen levt legen fic linbcv bie .^iftovicn beS ßuangelionS, haxan fid) etlid)<br />

geftoffcn mib inainen, baS


268 SoiimierpotHne !5äti.<br />

ober fürfdtiic, in tan man ju balb buvd)-:- (i'iiaiigcliDU lucg jagen, bas luiv al)o<br />

lernen nic^t aufe un§ fcllbs jnüerhfliuenn. über ba§ fo iperben bie gtoubigen mit<br />

ber onbcrn i(4lt'ni{)r)eit gebntt trugen, jnen T)cttt''n, rabten, iic T)ei(en unb allcä<br />

tliiinn, mae fie nur nermügen. (vj tonnen and) noc^ f)eiit bei tageS biie jcljdjen,<br />

meldte bie 3IpofteIn f^eten, leiptid^ geji^e'^en, toenn e§ uon notten ttiere.<br />

9 (F^riftuä nanie iein (eliplidie iiditlid)e geftalt fiinnniegf (benn alfo tdjidet e^<br />

]id) am teften), auff baS er nn§ terctc, bal fein reid) utcftt ftünbe in ireltlidjeu<br />

fa^ungen. Sarnmb fpric^t Sant ^*aul ^i°i ben GoIIofievn: 'So jr benn nn gcftoibeu<br />

fel)t mit (^"firifto Don ben niettUdien fa^nngen, mag laifctt jr end) bann fangen mit<br />

fa^ungen, aU meret jr tcbcnbigT Unb ba^j tf}et nn (Jfjriftne barunib, auff bas er<br />

regievctc in ben berfeen ber glaubigen unb U'cre ein cuiiger ^priefter bei) beut toater<br />

für un§.<br />

3hi6Ici^iiiig bc'3 (i-iuiiit^cliono.<br />

/!.'•• /"/(/' ilcr Uttsie AiiS(i. Bd. 12, 'löö, 'J bis<br />

sIcIuikIi II Abireichiimieii:<br />

):'>'>, l'U (li/fiiilnidctc Sriinou mit iKuh-<br />

."..>">, ^ tcfalft titjnj got in tefelfic :i Set 1.' toflc /-/ in nanl; lö folcfiS flcioflct.<br />

flcjfgnct 17 Unti bo fic ttlfo gen ^^imcl gafften iiiib ilini nac^iflfjen, Sifie, bii trattcn fjavt neben<br />

JI auf ben föler im f)auic M wie bU Vlituum] bc-3 .fiern 6f)rifti .'lüd, J oüc 4 anljebt unb<br />

fcltlt 'i aUct .'' »or n> ia geboret fol rcetben in 11 6»] fol /- moc()tcn] ninfteu<br />

17 enge gefpannct] cingeiponnct IS gtoic :i4 auff gotte§ gnabe. 2anu ift e§ gnobe, ipiid^t<br />

©ant 5PauI, fo<br />

"'•")", *• allen ;< fro 12 fagt nacli 11 ('(Jörifft ^•^ '^^i] "it »ertunbigeu<br />

Ins ptel)6] bie erjclen bie cTjetc ®otte§, unb bie feftc ftetlünbct feljnet ^enbe loetiJf. ©in tog fogtS<br />

bcm anbevcn, unb ein narfjt t^ilt? fnnb bcv anbcvn Id unb (h) fehlt 22 3inic hu natrabit]<br />

bo cv im !pTol)Ijetcn ^foio fngt. Sijeä »olcf f)iibc id) mir vigcvidjt. bo§ jul mein lobe bcvtttnbigen.<br />

27 iDolcn O'O gvoncn »on freloben unb (i'J] nodj .)/ bie iKetctj bijc loort :>5S, 10 boä<br />

bis licvfunbigcn] unb bns jclbigc fjat ev unä burd^§ Suangclion ucvfiinbigen tafien // io imi:Ii<br />

bu 2'> einen atlcS fcltli eben ba§ 2'.i unb (1.) fehlt 34 getingftc) (loinc i'ot<br />

./'" liat i/s geben] Wirt .^fiftiimeliften bie fiilnige atn<br />

tage feine? jorn?. ©r Wirt ritfjten nnber ben f^eiiben, er Wirbt^ not tohtcr Icidfinam machen 6r<br />

Wirt .infdjnicljficn iai f)Qubt über inl taube, Cvr wirbt trincfen tiom bati) auff bom Wege, barumb<br />

roiivbt et ba§ l)an(>t empor ^ebcn. |i Ott"' in einem anbcvn ^Jfalm fpric!)t 2ainb. ^u iift iun<br />

bie ^o^e geforcn, unb fwft hai gefänifnuS gefangen, Su Ijaft gabenn empfangen für bie menjdfjen<br />

auc5 bijc ablrünnigon, auff ba§ Öot ber fjcrr ba Wone. // ouffart| I)imelfart bejd^ribcn<br />

;? auffarl] ()l)tnoIfart lil dt] (Sfiriftug is Unb ift 22 ift nach flegeuwerlig 21 e§|<br />

et 2ti 2i§ .i'o fonberIi(i^« :il wir bifi einfettigftic^ 'Mö. 2 ^alfi gleicfi alo ob fie in<br />

Wollt crtrenrfeu, fie J nitt mitl femier bilffe ba ift unb uns l^ilfit '> ber gewalt 1"> ober]<br />

bod) 17 log] tcbig 20 [)ierunben 2.s geredeten 29 2)o3 bis tviuingelio fehlt


©Bniigeliiim nm ^immelfQfjrlltngc. Diotf. 16, 14— '20. 269<br />

[Lxxxv] (£fn anbcr .5»crinon, .im taij bcr l^imclfart olfirifti<br />

»iJuangdianii illarci: am XVI cayitcl.<br />

J^ foh/t der Unsre AiiS(i. Bd. /'/', 133, K bin 147,10 aligedrxickte Sermon mit nnchslehenden<br />

Abweichungen:<br />

133, 16il8 Soi bU ^ert^glait fehlt /6' bifem ^eüttigen 79 ß^rtjftcntic^en] a^tiftcii<br />

-'2 e§] er 23 bct loirt felig Werben. SSir wollen bie ftud nadjeinanbcr bcfe^cn. 3um<br />

134, 1 jre 4 bu bi(J^ folt^ bing jiil^on 8 ift nach iiinbc 10 jctjen] finb 13 unb (:!)<br />

fehlt 14 jüoerfi^t ®ottel unb ^nt'ten f"<br />

ftarrf, bcr 17 finbcn 20 rl)cf)ttcr, ba§ finbct<br />

jn bcnn aui^ atfo. 21 unnierm 2.'i ©olatcrn. i'icbcn brübcr, fo ein menid^ etwa oon einem<br />

fei übereilet Würbe, fo unberWetifet in mit fcnfftmüttigem goifl, bie it gcifttic^ fetjt. Slber unjev<br />

2S 33itd§ofje, $foffen, 9)lünic^e unb Jlonnen wöücn 13r>, at^tje] aUt 12 geWefen feh/l<br />

wonn] benn 14 gefd^offen l'> ober; Utlio 16 bcn fehlt 19 bife fac^e 23 aud^<br />

baneben ban eben fehlt 2.'i iü^ixaä) 136, 1 fehlt 4 ge^iurt unnb oernunfft falben, bo§<br />

ift nur fünb .'' unb ^at 10 unbj barjü unb ^at 11 crtrcnctt] erfaufft batt wicli<br />

uerfonet 12 jiitbun 13 gcfd^ribcn in bcm 5>)alni. Sie rüffen, ober bo ift foin ^clffcr, ^u"'<br />

.S)errn, aber er antwortet jnen nic^t, 3a 17 !)5fafter. Sein gebet mü6 fiinb fein. Sel)t ein nint<br />

20 unb alle§ 21 werc, ertangctc E^riftum muffen Wir l'on @ot bitten alle?, ba§ Wir bcbürffcii,<br />

wie jr om ncd§ften fontog im Guongelio geboret ^ott. ba ber $err fprotf) So fr ben Boter cttoov<br />

bitten werbet in meinem namen, fo würt er? eut§ geben 2öad 26 wenn] 2anu frfjirni,<br />

barunter Wir 137, 2 ^obft nu ouffcrfteeung ö crtrenctet] erfeiifft i' Wann] Sonn<br />

lii fromm }u Werben, Ser 12 Wie Wot] fo boc^ 14 anbern l^cfftig lö Born tob f-hll<br />

prebig Bergeblid), fo ift oudö eWcr glaub Dergcbli^. Unnb balb bcrnad^. 3ft P^riftu-3 ober<br />

nidjt auferftanben , fo ift ewet glaub eljttel, fo fe^t jr nod& in ewern fünbcnn. 17 unb wie<br />

rciimett fie fid^ barouff? V' erlofen] entlebigen 20 3cfu3 fehlt 2r> alfo. ®o bu mit<br />

beinern munbe befcnncft 3efum, bol er bcr §err fclj, unnb gloubcft in beinern ^er^en, b3 jn 6ot<br />

Boii ben tobten aufferweäct fiat, fo mirbcft bu fclig. 2S oufferftecuug 13' in bie gon^ weit 140, 4 ^mmer fort, cljne •- Wirt bod^ :' wie wol fie mitten unber<br />

bem Wege aufegetef(^ett iO aber] Ober ir in] ein :?« ber Witt .Tinjjü 141,1 Kann]<br />

2enn 7 oerfi^^mert] 6cfd^mi)crt ^ bänet] ougget^önct '.» SBonn] 2enn ©olottern. So<br />

burd^ bo? gefa§ gered^tiglait lom


270 ©ommetpoftifle l-V^ü.<br />

143, I jeltll •"' in QÜe luell 7 iprud) im Suca, ÜÖcv cudj t)tut bcr !)ort niid), ®cv // luic<br />

benn bcr ^fcc ^ie jeinen SunSfi:» ''j S'iiaiiflflioii, jeiii roovtt, in jren miinb Q\hH. ®nimb<br />

IG fehlt 17 im Suangetion. ^irtbigct hai ©luangclion oller ßtcoturn i'ö tjfbctmon taincm<br />

Jtt fol gcprebigct ftect im 'IMil'n- 6-3 ift tain jpvQClje weij rebc, ba man nitt jve flflnimc ^ove,<br />

-J)§r ricfjticfinür ift uSgaiigcn in alle lanb, unb jte lebc an bt-r toelt enbe. äßoldjcr anfang<br />

J44. 1 war, Srumb jagtt ber f)cvr ()>)e ju ben Ülpoftlcn. ©eftett l)l)nn inn aüc locltt unb prebigct<br />

baa ßwangction nUcr Greotiirn, aufj baä 4 Seütc ba möcfjlcn '>' in oücr loclt unb niemonti<br />

.'* ipiid^t jn btn (Spefiern. ) glauben unb erfcnbtnuä bco Jon? ©otte*. (folget Woljttcr 14 naä) cin=<br />

anber, Unb jpric^t aljo. 3;ie jaljc^en aber, bie ba folgen luerbcn bencn bie ba glauben, finb bie.<br />

3n meinem namen luerbenn fic Scüffel auftreiben, 9)lit newen jungen reben ©cötangen öcrtreptien,<br />

Unb jo fie ctroaa tcibtlicf)eä ttinöEcn, mirt c§ jn nit f^aben. 2luf bie franden werben fie bie<br />

^enbe legen, fo Wirt e§ fccffer mit j^n wcrbenn. SBie wollen i'i' wann] bann .14 werben<br />

jr wenig behalten, unnb gar Wi'uig l)nl)ligen im ()imel blcl)bcn, bann :.'.> jctjljcn [so] alle mit=<br />

etjnanber gctfion, wiewot M geljabt unb getljan. ß'ttlicfje forn iin el)r crijalten ba,)] bie<br />

14i>, .< wunnber ftlilt r, iBejonbcr] ?lbcr .S jet)] ift .4 Wie Sftriffu§ im 3i'()onne fagt.<br />

SBarlicf) Warlic^ ic^ jage cu(^. Wer an nid) jsv] glaubt bei Wirt bie Werd aud& t()nn bie ic^ ihn,<br />

unb wirb gröfjere benn bife tl)iin, Senn ein 11 gleichen ain fud)) feine gemaine gefamptcm<br />

lefien. %n li jm 14 gefdjriben. Sluff bcm leWen unb ottcrn Wirftu gccn, unb trctten auf<br />

ben jungen teWen unnb braden l(j SBonn] S)ann Wog ein mot ein J*' ift§ 20 bcr]<br />

bie 'Jl ober bie not erforbcrt 23 bol fclbigc 3U beftcttigen J4 Sie ober giengen ou§,<br />

unb prebigten an allen orten, unb ber >^ierr wirdte mit jn, unb tetrefftigett ba§ Wort burd^ mit-<br />

folgenbe joirfjen. Seljteinmat aber Jis nun felilt iT ifts nid)t l'S aU\ Wie 14t!, 4 rel)d&en.<br />

9Uä ba§ '> ift§ " Uernomen '' ben] ber 10 Ijoim] hinein ;*' ferf)Iidö J4 teerrien<br />

fehlt 30 xeft^j bolb 147, 3 jiigeen 4 atlen 7 e§] er unb ber S geftenbig<br />

10 €0 ii» luftl Soleis filmte ber teüffel unb tiiffet olfo feinen luft. S)üS fei) Pon bifem (Suongelio<br />

gefogt.<br />

jof). 15,20-1«. 4 JCocfuS<br />

[Lxxxxii] ?Cm Jtantciöc iiailj bcr l^üuclfnrt oTörifti<br />

€iiangel(an CCa|3'in"Ü' XV. uiib XVI. Capitd<br />

\pxaä) 311 feinen Sungevn: äöeiin btr tiiiftev t'onunen Uiiirbt,<br />

J- lDcId)cnn iä) eud) fenbcn lucvbc Hom Datev, hex flcift ber >Dar=<br />

:^el)t, ber üom üater auf)geet, ber »uürbt jcügen bon mir, unb jr<br />

Inerbet aud} jeüficn, bann jr jet)t üon anfang bei) mir geUiefen.<br />

[Lxxxxir] 6ollid)§ ^abe idj 311 eud^gerebt, baS ir eud) nid^t crgert,<br />

"Sic »nerbcn end) in beii han tl)on. ö§ tumpt aber bie ^eit, ba§ »uer<br />

eudj tobtet, »uirt meinen, er ttjuet^ot einen bicnft bran, Unb fold)§<br />

hjerbcn fie eud) barumb ttjon, bav fic lueber meinen Dater nod; midj<br />

ertcnt fjaben. ?lber follid)§ i)a'b( id) ,^ii cnd) gercbt, iiff baö, luenn<br />

bie 3el)t tummen ioirt, baö ir bran gebendet, ba« idjä eud; gcfagt<br />

t)Qbe, ©onid)c§ aber i.)c\h id) eud) Don anfang uid}t gefagt,benu iä)<br />

toor bei) euc^.'<br />

>.n I Wjüubi. r


©öniigelhiiii nm Sonntag narf) .f)iiniiu'lfat)tt. ^oi). 1"), 2i!-- 16,4. 271<br />


272 Sümmcvpoftillc 15'2ß.<br />

cbcl geftal)!! nit liiil Dcrborgcu ict)ii, jonbcin öctvaflcn lüerbcn, ?lt§ loti unb<br />

mujj ber glaub nudf) getragen unb bcfant Incrbcn, Inie in bcr @ptftcl 5pctri<br />

1 iMi,jonit leiben, S)atumb feit fic ^ii unb nüirget, tobtett unb fagt: '(?§ ift 6cffer, »«<br />

bac' einer [xciir] fterbe, bcnn bai hai gan|e PoIdE Hcrbcrbc', luic ßaiptja? fagctc.<br />

'iJlüfo muß ba§ Mentni? I)craui3Bre;$en, ncmlid^, ba§ got allaine bcr ^ailanb fei),<br />

llnb baö felbigc bcfcntniB tiringt uns bcnn umb bcn fial-J, luie bcr .^crr 3Ü<br />

3ori. 1.-, 2 ben jungern ^ernad^cr fagct: 'Sie Incrbcn cuc^ in ben ban tbon.' S)a§ creü^<br />

fan man nitt anber§ abmalen, benn e§ ^t)e gemalct ift, bcnn bas ift fein redete l^<br />

färbe. 3Ibcr babaim im pete ligcn, francf fein ift nid^t-S gegen bcm, G^§ ift<br />

\vo\. auä) ein Icljbcn geadöt, aber ba§ bie ift ein gulbiu leiben, bas Inir Per=<br />

folgt Inerbcn unb getobt mit fcfjmadjait, ba§ bie, bie ba Perfolgeu, baä lob<br />

l)Qben, unb ha^ bcr prcDB, redjt unb cere uff jtjener fcDten fcp, fdjannb, fd)mac^<br />

unb unrc(i)t uff unfer fctittcn ftec gegen ber iDclt, bie bcnn Itiil 6otte§ ccr ba= 20<br />

bur:l; uertbabiget tjabcn, bal- olle tuelt fage, un-ä fei) rcdjt gefc^ctjen, unb ba^i<br />

got, gfd^rifft unb alte Gngcl Iniber un^ ftecu. Ta muß fain llage, !ain rcd)t<br />

fel)n, fonbern Perflud)t unb mit fc^aubcn babin gefdjaibcn loerbcn. ?nfo gc=<br />

fdjal) anä) (5l)rifto, ba? man jn in bcn oller Ijönlidjftcu unb fd)mclid)ften<br />

tobt lonrff unb ^ieng in jtoifd^en ,^lt)cn fdjcd^er ober morber, uub tuarb gead)t 25<br />

m,iitii.'.'7,


;. unnb<br />

@UQiige(ium am Sonntag tiad) l^immelfofjtt. 3of). !•">, "id— lii, 1. 273<br />

maä)t ba§ £)er^ ,^ittein uiib bir fo aiiqft, ba-ö bii inaincft, bii fciieft yciioren<br />

unb öerborben, bn§ toiber btc^ ftee f)imel unb erben, @ot unb QÜe ©ncicl. 3^a<br />

mal)net bcr -|5ropl)et im 5|>ialter, ha |xciiii| cv alfo fagt: ';|sc[) Iiab mid) ric-^ui. «. 7.<br />

atbQl)tet mitt meinem ieüftt'.enn. ^d) fc^lwcmmc mein bett bie gantscn nad)t<br />

toaidje mit meinen t[)rcncn mein lager. 'DJieine geftalt ift cerlueiet Dor bem<br />

3oru unb ift alt Icoibcn, bcnn lä) aIIent£)Qlben geaugftct tocrbe.' 3)enn bn<br />

jubefteen ift fc^tner. Dhiu fi^cft bu, toie rtcnig it fei)nbt, bie bifen glauben<br />

bezeugen bürffen, Senn einer fürd)t feins treib», ber anbcr feiner ünber ober<br />

guter, ber britte fein felb§.<br />

in 51un ift ber glaub umb fünft, Ina er nit beftanbülic^ bleibtt biß an ba§<br />

enbe, toie 6l)riftn-j fagt im ''JJ{att)eo : 'ÜBer biß an ba§ enbe beljarret, ber tnirt j;;j^'||i'|-<br />

feiig.' S)rumb toere e§ l^te beffer beim bort ju crfaren. Unb fo man t)ie<br />

fteüd^t, ba ift im l)er|eu falin glatoben, aüaine ein tobe mainung aber uum,<br />

bie ba one mard', traft, fofft unb pain ift. äUa aber ber redjt lebenbig glaube<br />

IS ift, ber tr^ngt bal^in burd^ fc^loert unb feloer. ^un ItJoKen loir fcf)en, luic<br />

ber §err l^te feine junger truftct, Unb fprid^t alfo:<br />

"äßenn aber ber troftcr !ommen löürbt'.<br />

'iluff ba» loir \)a nid}t Der|agen, fo faget er: ^d) toil euc^ fenben einen<br />

trbfter unb ein folc^en, bcr ha almedjtig ift. Unb nennet ben bailigenn QJaift<br />

i altjie einen trbfter, 2enn ob mid) gleid) meine fünbe, bie ford)t bc» tobe»<br />

plbh machen, fo !umpt er Ijer unb riiret mein |erli unb fprid)t: igen, frifd)<br />

t)in an. 3llfo ploßct er uni einen mnt ein, fprid)t uu» fieüntlid^ unnb trufl=<br />

lic^ 3u, ba» luir nid)t oertjogen üor bem tobe unb Ijijnan geen, luenn »oir glcidj<br />

jel)en l^elße fetten, unb fagen: (ll), toietool ic^ fünb ^ab, nod) bennoi^ finb fic<br />

-, tyn burd), Unb hjeun id) ir nod} mer bete, ba» fic über mir jufamme fc^lü=<br />

gen, fo h)it id) bod; l)offen, bn» fie mir nic|t» fd^aben niügen, ^liäjt ha-i man<br />

bie fünbe nidjt entpfinben jolt, benn baö flaifd; mnfe fie entpfinben, fonbern<br />

ber gaift ubcrtüiubt unb unbcrtrucEt bie plbbigtait unb ford)tt unb fürt unn§<br />

bin burc^, Senn er ift mec^tig genug bar^u. Xrumb fpric^t er ferner<br />

3u 'SBollic^en id) eud) fenben loerb Dom äUtter'.<br />

£enn ber üatcr ift bie anfcngflid)c perfon, id) ber fun, unb Oon un§ fumpt<br />

ber i)a\lic^ gaift, unb bie brel) perfonen finb ein bing unb loefen, ^ü gleid)<br />

mec^tig unb gelüaltig, toie er» noc^ beffer uf^trudet unb fprid^t:<br />

[cxnir] '2)er geift ber mar^eljt, ber öon bem Ooter aufigeet'.<br />

3j S)a§ ift fooil gefagt<br />

: ber eud) trbftcn loirb, ber ift ^llmed^tig unnb aller bing<br />

ein ^err. Süa» Ocrmage nun bie (neatnr Uiiber nn§, fo bei) un§ fteet ber<br />

zu 4 SPfotm. « r zu ]0 a)lat^ci 10. 24 r zu IS Stoftet ber gallige ©at)ft. r -u 3t<br />

Xttjoaltifait. r zu 3ö Sroft bc§ ^citigenn geifte» r<br />

tlAifcxi 33crfe. X, 1 " 18<br />

1,']<br />

'jj^


274 Sommert)DftiIIe 1556.<br />

SdEjBpffci-* ? 5i()c, luic grofe ift hex troft bc? t)cl)Iigcu ®ct)i"t-5. 2a-i mi nlle<br />

Aürctcn ()cr gelicn, |o hex unfer ic[)ii| unb ru(lf)alter ift. Sann olfo fagt 3io=<br />

i.r.oii.3.«9f)Qnnc-3 inn icliner erften (?piftel: 'Sharon crtennen tnir, ba§ luir auß bct tnar=<br />

f)ct)t finb unb bcrcbcn unicr f)ev| öor jm, bQ,5 fo iinS unfcv {)er| tierbampt,<br />

ba§ @ot gi'üfier ift bnnn unfcr Iierl; unb cr!cunctt aQc bing.' '^Ujo fagct er ;.<br />

1 ?c-ii. i.-iaud^ im folgcnben Inipitel: 'ßinbicin, jv feilt Don ©ot unb l)Qbt jl^ene üBei=<br />

ipunbcn, Sann ber in uuä ift, ift grpffev, bann bcr in ber tnelt ift.' So nu<br />

ber .pcn- fpiic^t: ben luil id) cud) fcubcn, ha-i eud) nid)t-3 fd)abenn tan, ift<br />

ha§ nic^t ein groffer troft, tncr toolt tiie ni(^t teä unb muttig Inerben?<br />

Unb nennet in einen galift ber niQif)el}t, baS ift: too er ift unb '^infumpt, m<br />

ba ift grunbt burd) unb burd) red)tc Uiarl)eit, ba ift fein falfd) nod) t)eüd)lercri,<br />

'i)ann hex t)eüc^let nid^t. '.Jlber Ino er nid)t ift. ha ift epttel t)eiic^Ierel) unb<br />

falfdietit, ®arum6 fcttt man ab, locnn e§ juni treffen fompt, benn ba ift nic^t<br />

ber gepft bcr martjept. 3lu meptter fpric^t er:<br />

'S) er loirbt ;,eiigen fon mir'. is<br />

To§ ift: SBenn ber im (lerl.icn ift, ber rebet burd) eud) unnb mad)t eud) gc-<br />

luiB uub fid)er, haö ba§ ©uangelion lonr ift. Xa folget benn ba« bcfenbtnu-5_<br />

be§ guangelion» t)craufi 2Ba§ ift bann ba3 ©uangclion? @§ ift ein gejeügfnuy<br />

Oon (5t)rifto, S^a» er fep ©otte» fon, ber .öeplanb unb one ben fonnft nid)t5<br />

1. ii;ftvi2,i)QnberÄ. Ta^ meint "ipetruo, ba er fprid;t: '^sx fept ein fünig!Hc^ pricfter= 20<br />

tt)umb, ba§ lüir erhiclett finb bar,^u, ha§ Juir 6t)riftum prebigen unb !unbt<br />

mad)en'. Ta muH ge^^eügfnuf} fein, ba-5 labet bann auff fid) alter loelt ,;oru,<br />

ba folget bann haö (Srcüli, ba ertjeben fic^ bann eniporung, ba jürneu t)erru<br />

unb /yürften unb oIIe§, rtai gro^ ift, bann bie Inelt tan bife prebigc ntd)t<br />

l)ürenn noc^ lepben. Xarumb ift haä Chmngelion ein feinbtfelige prebig. 25<br />

5lu meinet bie öernunfft: @^p, man !ünbe bennod^t tool pre-[xcv] bigcu<br />

bo§ guangelion, ba« mau-J fein fpmpel unb fd)led)t l]in fagt on emporunng ber<br />

toclt, fo gieng e§ fein ein, Sa§ t)att bcr Seüffel gefagt. I^enn tnann id) glaub<br />

unb fage, baä aEein bcr glaub an C^briftum alle?- tt)u unb auferidite, fo ftoffe<br />

id^ umb aller Inclt affenfpil, ba« fünneu fie nidjt Icpbcn. Sammb tan baS 30<br />

uid^t bepepnanber fteen, (^"^riftuS leere unb menfd^eu leere, epneS muJ3 fallen.<br />

Xann '4>faffeu unb münd)enn, Inie bie jeiuinbt finb, babcn jrcn namcu, loefeu<br />

unb tl)un auf? mcnfd;lid)eu fatjuugcn, bie ftoffet hai- (Suangelion barniger,<br />

barumb mügen fie uidit boö ßuangelion annemeu unb blepbcn, toie fie finb.<br />

?Ilfo fag id), ba§ ber (5()i-iftlid) ©laub fep aüeine auf (^"briftum gerid)t ''•<br />

on alle« 3utbnn, So liuiUen bann bie jr bing unnb orbnung and) uid)t fallen<br />

laffeu, fo lucrbcn bann empiirnng. 2)arumb mufj es rumoret fepn, loo bao<br />

(*uangelion ift uub ha^i befcnbtnus (^l^rifti. Tenn e§ ftoffet aUci für ben<br />

zu S I 30^0" ^ ii'iii * r '" " ©eift bcnuarficdtt » zu ;.s' (fuQiijiflioii. ;• r.« Ji)<br />

1 '4>ftti 2. r r.n i>7 tfuotiflrtionii fan nidjf onc JHiiinor (leptcbigt loetbrii ,


Sbangcitum am Sonntag naä) ^immtlial)xi. ^0% 15, 2G 10,4. 27')<br />

lopff, Ina? nitt bcr ort ift. 2Benn bic ind)t Itiibevciminbcv Uicvcii, jo tünbcn<br />

fic lüol Sciammcii ftccii. 5hi finb fic iuibcr cinanbcv. Tenii jo \vm\a, al-j<br />

Sl^riftuS nidjt 6f)i-iftuy ift, fo lücnig fon ein '•JJ!ünd)c ober 'ij^faff Pljriftcu<br />

fein. 3)aruml) mii^ ein feiner angejünbet fein. "Dann ber .s^ierre fpriciit<br />

5 feI6§ in 5)latf)eo: "3cf; 6in md;t fontmcn fribc 3U fcnbcn, jonbern baö-woiniui,.',!<br />

fdjloerbt.'<br />

folget tüel)tter.<br />

'Unb jr irerbct auä) jcügen, bonn fi^r fel)t Don anfang<br />

6el) mir geltcfen'.<br />

10 3,0' ^s"" allercrft, Inenn \i)x getoif; lücrbet burd) bcn fioliligcn gcift, ber<br />

cnd) 3cügct, fo loerbct l)l)r aud} muffen 3eügen, Sann barumb finbc id) eudj<br />

ju -Jlpoftel ertoelet, unb l^obt gc^^ort meiine Inort unb leere unnb gcfct]cn meine<br />

tocrcf unb Inanbcl unb alle btng, bie jr ^ircbigeii Werbet. ^Iber bcr t]cl)lig gcl)ft<br />

muß jubor ba fein, fonft tt)ut jr nic^t-S. Sonn ba§ gelniffcu ift ber fünb 311<br />

l^ fc^toad^, ja e§ ift !etn fünb fo Kein, barhjiber ftd^ ^Q§ geloiffen fünbe h)iber=<br />

fekn, unb trenn fie gleid) fo flein tncr aU \ad)m in ber ürdöc"- 3'tcm, tnann<br />

ber Sobt t)er gc^ct, fo ift ha-i geluijicnn Dil 3U fdjload).<br />

IXCV] Sarumb mu§ ein anberer ba^er tonimen unb boS blobc, Ocr3aget<br />

getDtffen miittig mnd)cn, ba§ cä ()inburd) gct)c, ob gleic^ alle fünb auff jm<br />

20 lagen. Ilnb e-S mnf} gtetc^ aUmcidjtig luerben, h)ie ber ift, ber \i\m 3nfprid)t,<br />

alfo ba§, lüelc^Cö fid; 3Üt)or für einem rouidjcnben Blat fürdjtet, ia§ fort^tet<br />

fid) nun bor aUen teüffeln nic^t. Unnb Inelct) gcUnffen 3ut)or nidjt (ad}cii<br />

erhalten fünbe, ba% crtjctt l)c^unb alle fünbe, Sann bais ift ber nutt unb frud)t<br />

be» t)al)ligen gct)ft-j, hai- aud) bie fünbe loürbt beranbert ju bem aller l)od;=<br />

2.-. ftenn unb bcften brauc^.<br />

?Ufo rtjümct fid) *|>aulu§ 3U 2t)imot'f)eon, bo er 5eferet Inarbe, loie er bor=i iim. 1,13-1-<br />

t)in gelebt t)ette unnb l)ielt l)e|unb fein fünb fo bercdjtig, hai^ er ein lieb<br />

machte unb fang babon alfo: "^i^ band bem, ber mid) belrefftiget "^at in<br />

(X^rifto 3f)ff" iiiifcrm .Sjerren, baS er mid) für trctne gcad)tet l)at unb gcfe^et<br />

30 in ba§ amptt, ber ii) 3ubor Inar ein leftcrer unb ein berfolger unb ein fdjmeljer,<br />

aber mir ift barmljcrlügfeit Uiiberfavcn, benn id) fjabS uuloiffenb getl)an im<br />

ungloubcn. (js ift aber befter rel)d)er gelnefen bic gnabc unfcrS I)erren 3^^i"<br />

(S{)riftt, burd) beu glaubenn unb bie liebe in 61)rifto S^cfu. Senn ba§ ift<br />

jl)e geltiBlid) tnar unb ein ttictücr lucrbeö loort, ba§ ßl)riftu§ 3l)efu§ fommcn ift<br />

.15 in bic hjclt, bie fünber feiig 3U mad^en, unbter lDcld)eun id) ber fürncmeft bin,<br />

3(6er barumli ift mir barmt)erl3igfet)t Inibcrfaren, auff bas an mir fürnemlid)<br />

O^cfuä (^t)riftu§ er3al)gcte alle langlmüttigfeit 3um ercmpel bencn, bic an jn<br />

glauben folten jum ctDigen leben. 5lbcr @ot bem Könige ber eluigfel)t, bem<br />

jw -5 9)lot. 10 Suce 18<br />

fleift?. r zu iW I S^i. 1. r<br />

)• ai 7(1 rioräjl bc§ gctuiiicnS. r zu J'il-J4 Stufet bc§ .tieitigcn<br />

lö*


'27C) SoinmetlJDftiUc l.V-'i!.<br />

iinlievgeucflidjcii iiiib iiufidjUiQvii uub oUein UieDfcii, \(\) d)rc iinb pvdif; imii<br />

cltiigfül)! jii cU'igtcit. 5lmcn/<br />

^d) mein, ha§ i)cl)ft ein liebleiit cicfunc^cn, bnS iirf)tct bev l)t'i)lic\c c^cift<br />

Qufe, ttio bcv in ein htx\\ fom^it. Tvolflt Uicl)ttcv im %ni:<br />

'öoId^S I)al) id) ;, 11 nid) qi'vcbt, baS jv ciid) iiidjt ergert".<br />

1*a er fic iiii geftcvrfct Ijette, iDovnet ev fic imv bnn .infiinfftigcnn Icl)beii,<br />

nitff i>ü5 fie cö bopffer Iel)beii füiibcn. Sjaim Cu ift ;,nmal ein gut jrcünbt,<br />

bcr einen luornet, unb bn§ übel ift \n\ tveglidjev, fo mnn ]\ä) äuOor bnr^n<br />

6erel)ttet ^at, Unb fagt:<br />

|\('V]| 'Sie luerben end) in bcn tian tTiiin. ßS louipt alu-v bie 3el)t,<br />

bnS, Uur eud) tobtet, loirt ntainen, er tI)ii@otein bicnft bar an'.<br />

S)Q§ luirt mä) gcttiifelid) loiberfaren, barauff ruftet eud) nnb |cl)t gcfdjidt.<br />

Unb ba§ luürt ba« aÜer crgftc fein, tuenn fie auf ba-S fdjablidjftc mit eud)<br />

gcfavn, merbcn fic malinenn, fie tljnn lool baran, nnb e§ linirt fid^ alfo Qn=<br />

fet)cn laffcn, als l)ett jr got tniber eiid) ftceii, nnb merbeiin '%( bcum lanbamii>j'<br />

barüder fingen, al'5 ()ctten fie gotteS UnÜen nnb hjolgefallcn erfiittet.<br />

S)arumb fo ruft er fie Ijie, baS fic !erf fcDu, tuenn fid)» nun begibt, Unb<br />

befd)Ieiift, fie follen föot bor jucn (joben, ob c§ gleid) feinen fd)cin Hierbc<br />

'<br />

babcn, bcnn got ftci)e anff jrcv fel)tten.<br />

Unb fpri(5t:<br />

U n 11 b f<br />

1 d) c « lo erbe n ] i e c n rt) b n ni m b 1 1) ii n , b n s f 1) tu e b c r m eine it<br />

Unter nod) mid) erlaubt t)aben'.<br />

3)arumb bnlbct, UcrT)aItet unb feilt bcftcnbig, fel)et, ba'i jt)r cud) ia nid)t<br />

on mir ergert, gebeurfct, ba§ id)y end) ,yiUor gefaget t)abe, ha9 fie luebcr ben<br />

bater nod) mid) ertaubt l)abcii, Tmruuib luerbcu fie eud) foldjc fd)maf)e, fd)nnb<br />

unnb bcrfolguiig anlegen, ba« folt jr l)l)e nid)t bcrgeffen, S)ann e§ tuirt eud)<br />

grofjeu troft geben, aud) Icrf, mutig nnb nuUer.^ogt iuad)eu. 5)erbalben fo<br />

befd)leiifiet ev bie )iiariinng unb fbrid)t:<br />

'?lber fold)ö l)ab id) ,511 eud; gercbl, anjf hau, luann bie 5el)t<br />

f m m e u loirt, b a y j r b a x u g e b c n rt e t , b a 3 j d) y end) gefügt 1) a b e.<br />

SoIdjeS aber l)ab i d) eud) bon anfang uit gefngt, bann iri) toar<br />

bei) (uA)'.<br />

äBeld)cr luer Deluiiib erger, bauu ber bem babft fagle, er fennete ben bater<br />

nit ^ 6r loürbe frcl)lid) boö U)iberf).)red)cu: (5l) baö l)eift bid) ber leüffel rebeu.<br />

yiu fic fagen all, fie fenuen ben bater, bnö jagt and) bcr S^iirtf. 3)cf5glcid)en<br />

fbred)eu fic, fic glauben bcr gcid)rifft uub Wot. ''?lbcr Cy finb ,itoal)er(el) er^<br />

CK (i Sl'ariiiinii / r.u l'l Jov i'vftfir im (^vfülj. r


COrtiigcliiim am SuiiutiiQ mui) .fiiiiiiiicltnfjrt. ^o';- !'•, "-'6 -lil, J. 277<br />

fcntiius. 2)a-! crft, aU luenii iiiüii beii lüirfeii !ciint oiife bcm iicidjvci) iiiib<br />

gcinidjt. Sa« anber, fo matt jtt bei; feincv t()at cifeniit, bic matt eiitpfiiiitbct.<br />

2n§ fo er 'iKotn einncitte, ^n bem fal cvicnnen loir tjn nit.<br />

[xcvpj 9Ufo aiiff bcn evftcn loeg ift ba§ evfeittiitS, ba>3 etlidjc üoti (^ot<br />

s I)a'6en, benn )ie luif|cii luot luni ittim .yiiacjcit: ^\cf) t^(aii6 itt c\ot iMitcv iittb<br />

in feinen eingepornen 5un. '.H6er eS i|t aHaiitc nf bcv ,5iingen loie ein id)anm<br />

aitff bem rtaffer, in§ ^er| fnmpt eä nit, feiner ttjat gegen jnen einpfinben fie<br />

nirf}t, benn i-i tjtetbt md) birfe gefd^iimlft im lierUen, baS fic ettua-? anff jrc<br />

locrcf l)aüen unb tnaincn, fie mfiffen aiidj luivcEeit, ba-S fie feiig lucrbcn.<br />

1" 6f)riftu§ Irefen unb üorbienft fei) nitt genug. S'eiit inerc! ift nid^ta, bein fliig=<br />

(jait ift tf)orf)ait, bein ratf) ift nid^t-J, bein linirfjait ift aiicf) nidjt§, bie Wcffen<br />

gelten anc^ nichts t)or Öiot. So fagcn fie: (S\), ha-i {}aift bid) bcr tenffet<br />

reben, unb fpred^en, (>f)riftii» fei) hsol für nn§ geftorbeit, aber beunod^ alfo,<br />

bas foir and) ettluaä bar^ii tf]on mt'iffen mit unfern luertfett. Silje nn, luie<br />

1.-. tief ftecEt bie bof5l)ait unb ber unglaub in beut tjcrljen, Xie anffgepfafcn(}ait<br />

be§ ()er|eun modjt, baS mait nic^tt erfemienn fait loeber C^^riftiint iiod) ben<br />

Datier.<br />

''äbn (itjriftum crteniicu auff beut anbern unb red}teu lucg f)aift erfeuiten,<br />

ba§ er für un-S gcftorben feii unb iiabe mel)ne fünb attff fii^ gctobeit, alfo<br />

•-") ba§ iä)§ bafür f)alt, bo» atl mein bljnng nichts fe>), af(e§ i)a§ meine fnüen<br />

-•><br />

"I<br />

laffe unb e§ aKaiti barfür f)alte, baS (^(jrifttt-S utir gefdjenrft fei), feiit tel)beit,<br />

fein fruntmfaitt unb alle feine tugeitt alli.utnal ntein fiiib. So id) ha^j er=<br />

!enne, fo müfe ic^ in tnibertimli lieb bobeu, beitit einem folc^en manne inu^<br />

lä) f)olb fel)n. Sarnad; ftel^g id) lueijtter aut Sun aitff l)in .jtitn U.\iter tinb<br />

fi^e, ba» ba (?f)riftn5 ®ot fei) unb [)üb fid; i)u meinen tob, in meine fünbe,<br />

in mein ellenb geftectt unnb gibtt mir and) feilt f)nlbe. ^\km, ba erfenne ic^<br />

feinen freüubtlittjeit loitlen unb bie t)iic^fte lieb bcc' Uniterö, bie tain bert.i eut=<br />

pfinbeit nod) fülen fan.<br />

3llfo ergrel)f id) benn Öot, um er am loaidjfteit ift, uub bencfe: 6l), ba§<br />

ift tbot, baS ift ®otte§ miUen unb lüolgefaüen, baö ber (SljriftnS ba§ für midj<br />

getf)on tjat. Unb in bem gefid)te empfittbe id) bie t)od)e, nnatiffpred^lidje barni=<br />

i)er|ig{ait unb bic liebe ©ottes iitit bem, baö er fein liebe« finb für inic^ iitn<br />

}(^mad§, [xcvul fc^onb unb tob gcfteHet [)at, S)a§ freünblid) anfeften uub<br />

Ueptic^ gcfidjt ertjebt mid;. 9Ilfo miif; Giott in bem (^briftn altaine erteuitet<br />

" inerben, Sarumb fprid)t ßbriftuc- felbü 311 feilten jungeru: 'yftjetnont fennet uintm. n.«<br />

ben Sun benn nur ber Pater, unb itl)emant fennet ben ^-J.^Qtter benn nur ber<br />

Sun, nnnb loem e-3 ber Sun mit offenbaren .<br />

SBibernmb, bie mit jren loerrten t)ergeeu, bie erteniteit (^"l)riftum nidjt, fie<br />

loiffeit aud) nid)t, inaö ber 33atter burd) (5f)riftum gemad)t t)at, unb miffeii<br />

zu l 6rfciintui§ »oim Sot.<br />

fcimcn r r.ii :iö 5)lat 1 1 ><br />

/• .'( u SBcvd tjaitigeii. /• -.n IS K^tiftiiiii unb ©ul cv=


278 ©ommcvpoftillc 1.VJ6.<br />

md)t, ba§ ®ot iv biiiq nid)t {jafcett hil)I, joiiberit aEaiiic fctucit Sun, 'Jllfo<br />

evtciuicn fic beii 'i^atcr nitt, jie inifieit autf) nit, loaö fic biirt^ (St)riftum<br />

empfangen ()aben Hon bem S3ater, ^larumb muffen fic üerbevbcn unb fallen<br />

ba^in unb fcfjen (Sot an, ba n am fjevtften ift tute ein ricfiter unb Uioüeu<br />

benn ba§ geridjt fdjUiaigcn mit jicu guttcn Inertfenn, fo finbcn fic bcnu fain &<br />

gut toertf, bQ§ gcnugfam ift, unb muffen benn cubtlid) alfo tiei'|agen. ^Iber<br />

ba§ r)aift @ott erfcuucnu, bie ba felicn, ba§ fic nicf;t§ fcljnb, be-j t)er|en gvnnb<br />

auff ben Criftum fe^cn nunb füv baS t)0(j^ft gutt (lalteun, @ott für cinenn<br />

93ater erfcnncn im ftevben unb im letcn.<br />

SiOy fei) gnuge gfagt bc\) bifcm @Uiangclio, looUen ÖJot auvüffeu, bü§ er >"<br />

nnn§ gnabe gebe, j^n uub feinen (5[)riftum rec^t jfterteuucn.<br />

5llni j|f»fiiigfltagiv *l5Uiangcfian. CfoÖ'H'niri am Xlin.<br />

5oii n,23-:u T|)cfu§ fprat^ 311 feinen 3iungern: 3Bcr niii^ liebet, bcr lüirbt<br />

A meine tt)ort tjaltcnn, unnb mein 'Gatter ftiirt it}n Il)e6en, unb ''><br />

luir iDcrben ju it)m finnmen unnb ȟonung bei] jfjui machen.<br />

SBer ahn mic^ ntc§t liebet, ber Ijcltt meljnettortt nidjt. Unnb<br />

has, tüort, ha^ jtjr fjiiret, ift nici^tt mei)n, |xcvrr] foubcru bf5<br />

23ater5, ber mii^ gefaubt "^att. SoUidjs l)ab ic^ 311 en^ gerebt,<br />

löcil iä) bei) end^ gelnefen bin, \Hbcr bcr tröfter, bcr l)ailige ©aift, "><br />

iPüIIicfienn mein öater fenben luirt iu meinem uamen, ber felbigc<br />

luirt» cnc§ alle» leren nunb enii^ erinnern alles be», baS id) cud)<br />

gefugt l)abc.<br />

S)en frl)b laffe id) eud), meinen friibe gebe id) cud;. t'iic^t gebe<br />

id§ eud), lüie bie Inelt gi)bt. @lDerf)erlie erfdjrede nic^t unb fürdjte m<br />

]iä) nit, j^r t)abt gel)iiret, haz^ id) cud) gefugt l)at)e: .^dj gee f)l)u<br />

unb !omme lüi)ber 3U euc^, fetten ir mic^ lieb, fo icürbet jr cnd)<br />

ftclücn, ba§ id^ gefugt l)abc, id) gee 3um ißatcr, benn ber Dater ift<br />

gröffer benn iä), nnb uu l)ob id)§ eud) gcfagt, ct)c benn e» gcfd)id;t_<br />

auff ba§, luenn es nun gcfd)cl)en luirt, ba-i if)r glaubet. u<br />

^ä) loerbc fort mer uid)t uil mitt cud) reben, benn c^ funUit<br />

ber (dürfte bifcr loelt unnb t)at nid)te§ an mir. 'Über uf ba§ bie<br />

luelt crfennet, ba^ id) ben SJater lijebc unb bo§ id^ alfo t^nc, hjie<br />

mir ber SBater geboten t)at\<br />

©umniQ btf3 t^ruiiugcliciiiö.<br />

1 il^fi) bifem loort, bn bcv .C^crr fpricf)t: 3öei iiiid) liebet, bev loiit meine m<br />

roort l^QÜen, mag ein ijcgfUrfjer betrad)tcii uub abnenieu, ob cv glnubc ober nid)t.<br />

2)mn lieb unb glaub finb öou einanbcv ungefdjaibcn.<br />

j;i .Willi:


teüaitgclium nm '4)fiiigflta9f. Jol). II, -J:!- :11. 27U<br />

2 Sollet) c\bcy, ba er fagt: lliib luiv ii'evbcii ,ui im fumiiieii, ift \n mcicfciiit,<br />

ba§ bie gläubigen bcv lempel Sotcs finb iinnb gefalbet mit bcm l)ailigen ©oifte,<br />

wie im *|ifalm iinb in (ant ^ofjamieä C^piftcl (leictjtibcii ftect.<br />

3 ?t)viftuf- luort ift nit flaifcljlidj, )oiibcvii eiiic trafft 0)otc5 luie S. '•|!nul<br />

fagt jü bell 9{l)ömein: S)al gitaniigetion ift cljiie fvafftt ö5Dtte#, bic ba feiig mnc^t<br />

aHe, bte barann glatuben.<br />

fXCVlii| 4 2)er ttüfter, bev l)üilige gaift, leiet unb iiiifitt bie auffetlidje pvebig,<br />

tüötd^e attain ein biencvin ift bei gaifteg.<br />

5 3)a^ev laffcii in uiifere ^^apiften tlivüniiien, baö ber Ijoilige gnift auclj üil<br />

anbere biiig fotle ber firdjcu orfcnbareii iiber bjo 6'iiniigeliou Pljrifti, Vlber ber<br />

^err fprii^t t)ic: (Sr loirt eiic^ crjniierii oUel bce, baä id) eiid) gefagt Ijnbe.<br />

6 S)en fn)b, \o ba fompt unä, bie luir 9ered)tüerttigct feljnb in ^tjrifto biird)<br />

bcn glauben, fan bie tnelt unb ber fürft ber luelt unangefod)ten nic^t laffen.<br />

Ja aber ber .£-)err fpridjt: 'Jhiii i)ab id)i eud) gefagt, ee benn es gefd)id)t,<br />

auff baä, luenn c§ nun gefdje^en U'irt, ba^ ir glaubet', ift foüil gefagt: 28enn idj<br />

werbe Weg gcen, fo n?irt euc^ anfedjtung unb üerfolgung auff bcn l^al^ fallen, benn<br />

foUen euc^ bl)fe niel)nc mort tröftlid) fel)n.<br />

'Jluf jlcgana beä 6ua ngeÜoiiu.<br />

-Ks folgt der Utisrc Aitsg. Bd. IJ, 568, I bis 57S, 2'> abyedriiclclc ,Senn>jii luU iiiich-<br />

skhenden Abireichiiiuien<br />

;J6.v, 7 bie iunger] fic lo jutjvalten) jert[)aijlcl l'J n.] unb (ilomitcv, unb bic luic<br />

luoiicn in 3)!eiopotamio uitb in 3ubea unb ßappobocia, *l>onto unb ajia, lUjtiaia unb 5;


280 ©omnictpoftiUc 15:^6.<br />

ßiguatct Sauib, öi ift geflotbcii imb begraben, iiiib jcin atabc ift bcij uns biß aufi bijcn tng.<br />

"äU er nu ein $M|)bet wov, unb wi^ftc boS im got ocrtio^iien fjätc mit einem al)be, bos bie jtud)t<br />

{einer lenben iolte auff feinem ftül fi^en, l)at er^ äüfor gefe^cn unb gctcbt Don bei aufferftceung<br />

G^rifti, bas jein feet ift nic^tt in bcr Ijett gclaffen. unb fein flcifiiö ^at bie bcrtncfung nidfit gc=<br />

fetjen, Sifen 35efum fiat ©ott nufrernjcift, bes finnb mit otle äEÜSfi- *J'U '^ ^"tc^ bie redeten<br />

gotteä crt)c^ett ift, unb empfangen hat bie »erljaliffung be§ lialjligen getiftl foni Baier, tjat er au%'<br />

gcgoffen biB§, !ba? fr fet)ct unb höret, bonn Sabib ift nidjtt iun ben himel gejarcnn, Gr fpriftt<br />

al>er. ®er ^errc fjat gefagt ju meinem §crrn, Sc^c bic^ 3u meiner redeten, Inß ba§ iä) betjnr<br />

feinbc lege jum f^emcl bcincr füffe. ©o »uiffc nu boä ganfe fiauBc 3U Sftaet geloig, bj @ot bifcn<br />

fic atcr ba-5<br />

3Ijcfum, ben fr gecreü^igt Sabet . ,iu einem .fierrn unb Sfitift gcmai^t fiot. \\ 2a<br />

höreten, jufta($ iicfi ir hcrti unb fprai^en 3ß fetro unb .ju ben anbcrn aipoftetn, 3t menncr,<br />

liclicn trüber, »aS foUen mir tfiün f t^etrul fprac^ ',ä fn. 2t)ilt bilfie, unb laf;e fiifi ein t)eg!lid^er<br />

touffen auff ben namenn 3ftein fifirifti, jur tergebung ber fünbe, fo luerbet ir emptaScn bie gäbe<br />

bc5 ©eljligen getjftä, bonn eluer unb elocrer tinber ift ba§ Berhet)ffenn, unb aüc bie fern fiub, meldic<br />

®ot unfcr löexx fierjü rüffcn »ürt aud) mit Bit onnbern »orten iejcügct er, unnb ermauct unnb<br />

itJtac^, Raffet eudj Ijelffen ouR bifem uni(i)laci)tigen geid^Ie^te. 3J ftf /i^'«'' -^'-^ i" i>fl§- ^O"-'<br />

069, 1 begengnil] geba^tnu§ rj jtoifcöcn unfern l'fingften unb ber Zw'bm t'fingften. ;<br />

3lnffä<br />

15 ^ieher äUDcr i'ii «ie] rtaS ."0,2 unn] im H munbc, mie IfJofe mit ftatjnern tofeln<br />

um6 gieng, fonbern<br />

6'<br />

fie ,niritJalttgc unb fererige 9 entiefet unb Bcrrtunbcrct ta 1.' fctb-^<br />

/Wi/( fettirige 'io ,5Ul)or| Bor 'ifcin ÖTI, li ttiüit, »ölli^en id) cud^ fenbcn «erbe bom<br />

SSatet ber 13 !c. fehlt IS tofe] lebig 19 nu] nur 19l2() 2enn fc nic^t fehlt<br />

572, 2 Sonbern bie metitl :3Me weil ober ''• ttjül i^m t^on unnb lenben ift Ji er ber gfc^rifft<br />

78 Wie] bal n> atg] h)ic Jl jäbeftcifen 30 nu] nur -573. 3 ^ü tDeljIen] etWann<br />

') fonft fehlt. 6 e§ fehlt Itj jü] fo 17 nic^tl nur 574. S Unnb e§ foU 17 einbruden<br />

>> meine 3-i SBcnn bis futftet fehlt 575, !* ror Söer steht f^olgt meitcr. 10 ic. fehlt<br />

25 9Jun] Unb 576, 4 affeS be§, bal 22 bem] ber 23 ba§ (beidemal)] bie 30 tetjben]<br />

letften 33 Unb banimb 577, 2


(SDQiiflclium am *4'fin9ftt'iflf- o"!)- 14, 2:J— ol. 281<br />

ntil luft erfütt Ja ift bcnii crftlidj tcin aiibtet flot. 'SJoriiadö lüft i'.> iimd) -W btc (J.)]<br />

bife .50 gottes] ©öttlid^cii VJ ftommcu, (jctcdltcn, tjcljtiscu flcietjc<br />

")•> ^ocftflcii 755, 1 cr=<br />

brcncEt] cvfaüfft .J projicn] Piiifcn 7 ctteiiiicii. So Iptic^t ba-3 ^ct^. ßl) bös] beiii .S' er=<br />

brcndt] erfeüfft Tic] Sifc bie /t/(/r i( bir hemc mit] jm W fei). Hub H in bcm cr--<br />

fenbtnuS fot 11 mit ®ot im St^mii '"S'- l-^? Braiige Jr bcr] bcm 5J.!rot)ljetcn. uiinb<br />

jonbetlid^ in bcii !p)olmcii, iinb an Bit cnben mct gcid^vibcn. llnub bin? crfntbtnu-) (S^Tifti mi'if;<br />

e§ gar t^on, fonft Wiiitl c3 fein hing au§ticötcnii. Jcnn fo nctftocft i'C) ctfciinet. Hub bao<br />

ietbige eifenbtnitS mad^ct JJ bicj ba§ -'^ uiib bic i'.i 7iu fott nn iptic^t (SljriftuS im<br />

Guangclio. |! Unnb<br />

JT Hnb i/ü lieben fc/i/t 30 ftcljgt et] Itettcr id) ;ö!', r jamfit crtl<br />

mitctbc lii Unb mir tncrben jü jm tommcti. uiinb ein irjoniing tiel) il)m macl)fii. 2ciin rtcnn<br />

iäi ba^in J/ wciii mcei] meiner fagt im :^jaia. Ter dimct ift mein ftiit, unb bic erbe bcv<br />

fdjcmel meiner fi'ifje, woj wolt jr mir für ein '^an6 tinnjen t IVricfit bcr .fierr. Cbcr 'mdä\'i ift<br />

bic ftobt metner ru§c ? §at nid^t mein ^anbt ba§ allcS gemocht > '.'tber auff Wen »erb ic^ fc^cn<br />

bann ouff ein ormen, nnb ber fid) fürd^tt bor meinen loorten? lafiin mn§ IS e* f2.)] er<br />

!'> e§] er fürdöteun, Weber »or froft, l^nuger, ficüc 20 !c.| unb ber gleiten fagt bnnn<br />

22 au%] in 23 aXUn] oHe? c;:] er nun] nur 21 boa fettig ficrl) ^t 27 gect bann<br />

2S fordetet, Wie '•Mofe fagt. S^cr menfd) So ftillcn] ftinftccn l6o, 1 mein, fonbern bcä<br />

uaterS, ber midi gefanbt Ijat. || 2ifc Wort rebet er nur bnrumti. i\ er un§ 'i fügt. Jl Soldje?<br />

^ab ii^ 3Ü eud^ gerebt, weit ii) Bei) cnt^ gewefenn 6in. 316er ber tröfter bcr tjeitigc ßJe^ft welchen<br />

mein boter fenbeu Wirt in meinem nomen ber fertige Wirt eucft oIle§ leeren, unb mä) erl)nn= [«i/<br />

alles be?, bas id& cu4 gcfagt fiobe. i| Slfo fprid^t cv, 3)er oater Wirt f» bcr felbige wirtv cud)<br />

berilören. 31I§ Wolt er fagen. 3r l)obt // Wirt es 14 ^oben fehlt gemacht. lifc er=<br />

fenbtnuä Ift mir benn nu genügfom unb maii^t !'> bann />/ fd^ulbig<br />

foli/l noch bei lioth<br />

[CVIII] Unb troft fie nod^ Ife^tter unb \pxid]i:<br />

1)cn fr^b lof» ic^ eud^, nicincnn tti)b gebe iä) cnd). ')l{ä)t gebe id)<br />

eurf), >oie bic tnelt iübt\<br />

3IIfe \px'aä) er: ^(^ hjerb mid) öon end) jc^ntibcn, loftS enc^ trol (^cen.<br />

s Xenn ba-i tvax ein gemeiner grüß bei) bcn jnbcn inn bcr .'öcbrcifdjen jprac^e,<br />

Inenn fie üou elinanber gicngen ober jii fnmnicn fotnen: ^^nbc fcD eucb, ba§ ift<br />

fo Dil gefagt: ®et)abet eud) ttiol, fet)t giit§ mut§, laffet§ end» tnol gcen, tnic<br />

h)ir fagen: '@ot gruffe euc^', '®ot gefegne cu(^'. llnnb bcr fyxxc fc|et<br />

fjinjii, h)a§ er jn für ein frljb Inünfc^e, unb fpric^t: Weinen frib gib id) cud),<br />

10 nid^t h)ie bic loclt pfleget frt)b jiigeben. 5)o fc^cl)bt er mit ffaren njortcn<br />

feinen fribe Hon ber luelt fribe. ?lber bic junger lierftunbcn§ nit, gleid) luic<br />

fie auc^ nid)t öerftunbcn, löa§ lieben \vc\-i unb gottcS gebotte galten.<br />

Diu ift e§ umb ber hieltt |?rl)be alfo getrau, bo«! fie Qllel)ne inn eüffcr=<br />

liefen bingenn ^rl)b {)at, Jiffet unnb trindet, finget unb fpringett unnb ift<br />

15 frolic^ im fteDfc^, ?Iber ber 6f)riftlid^e frib ift im (jcr^en, ob es gleid) nnffcn<br />

groffe öerfolgung, angft, not |cviir] unb Uiiberlrertüait Iel)bet, loic inn bcr<br />

•Sjerr fottid^» alle§ jjunor fagete: jr Inerbet loai)nen unb ^eitlen, bic Inclt toirt<br />

mä) öerfolgcn unb elocrc lere nid)t anncmcn, rtirt cud) ftcitppcn, ocvtrcibcn<br />

zu, 6 5r9be jcl) eud) '• zu l'l äßettti^cr unnb (^l)rifUic^et gribe.


282 SomincrpofüIIc iri-2ii.<br />

uiib cubtlid) tobten. Slbcr in bijcni aüm luerbet ir fvi)bc Ijabcn nnb cntlj<br />

freloen, ^aikt cud^ nur an miä) unb an mein toort.<br />

llnb ba§ gcfc^af) 6oIb l)evnad)er, ba fic ben Tiailiflini (5)üt)l"t empfangen<br />

avfl. 5,4ifictten, fc^rcibet Snco«, ba5 ^^etrn-j, ^"solianncä unb bie anbcvn iHpoftlen, ha<br />

fie gefteüpt Inurben unb jn 311 prebigen oerpotten luarb, 'giengen fie frolic^<br />

tum bc'3 rat!)» angefiifjtt nnb loöcten G)ot, ba-J fic loirbig gelticfen Ineren nmb<br />

feiuc» namena tniUcn ']d)mai) 3U lepbcn'. %hex: De^nnb tjerftonben e§ bpc<br />

junger ni(^t nnb crftfjracfcn n6ci bev rcbe bcS .^icrren.<br />

S)rnmb truft er fic ferrner unb fpric^t:<br />

'Gluer fjer^ erfc^retfe nid)t nnnb furd)te fl)c^ nicf)t'.<br />

Sa§ finb aud) tr6ftlt(l)c iuort, aBer fie fjelffen nicf)t'3. i^iirc^t cud) nid^t<br />

fprid^t er, benu ir fiabtt meinen frl)b. 'Diliemaubt? Inivt enc^ fd)aben !ünben,<br />

Ijnlt cuc^ nur au nüd], Tic linut (jören fic luol nnb mir auc^, aber eä folget<br />

ni(^t§ Ijernaäer.<br />

jDrumb fagt er noi^ flarcr:<br />

'3r b,abt gcl)in-ct, ba^ id) euc^ gefagt l)abc: Ts^ ai-'l)c {)i)n<br />

unub fomme mi)ber ju cnd)\<br />

IHlfo fprad) ber §err: gürdjt cnd^ nic^t brumb, ba« idj öonn eudj gee,<br />

finnmc iä) bod) miber jn mä), l)a, ic^ geqe ebenn nmb clucrt luillen Ijinumeg,<br />

auff ba§ i^r baruad), menn iä) miber fomme, befter fr6lid)er fcpt nnb ein<br />

guttcn müt tjotcn mügct. '^Iber ba-5 Oerfteen fie aud) ntc^t, bpf^ hai in folc^ä<br />

i)i)nbcna(| ber fjoilige gaift ein gäbe, Sßic un? benn and) gcfdjidjt in ber ann-<br />

fed)tuug. ba nerftcen mir§ md)t, \v\i c§ (Sot mit nn§ mapnett, 2(ber barnac^,<br />

loenn bic gnabe nnb troft luibcr tnmpt, bn ferftcen luir? benn fcer iimf.<br />

T'rumb fagt ber §crr ferrner ',n ben junngern:<br />

'.victtct jt)r mid) lieb, fo luurbet jl}r endj frcitmen, bao id) gefagt<br />

t)abc, id) ge^e jinn ffiatcr'.<br />

|(']X| 3ll§ iiuiU er fpred)en: @» feelet nur barau, hau ir mid) nidjtt Ipebet<br />

über berfteet nod) nid)t, ma§ liebe fep. Sßenn ir mid) liebet, lourbct ir mic^<br />

gerne laffen faren, pa, ir murbt-j ladjen, baj id) öon cnd) gcpe, uunb pl)e mcr<br />

cud; unglüöa uunb loibermerttigfait angelegt lonrbe, l)e fri.ilid)cr ir fein foltctt.<br />

"Aber baS öernpmpt bie oernnnfft nidjt. ®§ ift aber gelüpfe War, ^J)e mer ein<br />

(?^l)rift beroulguug I)at Don an^toenbig, pc fr6lid)er er ift im perljcu unb pe<br />

mer frpbe« er patt, benn er liebet (LVpriftum.<br />

2)a§ :^at @. 5ßaul tnol öerftanbcn gefület, ba er .yi ben (


(SUQiigclium am 'pfiligfttrtac. So')- 14, 'J3 31. 128:!<br />

lucrbeii getrenget, abcv tuiv ncr^agen nid)t, 3Bir (cl)bcu üeifolgiiiig, nbcv ^oir<br />

tuerben iitc^tt oetlaffett, Sötv luetbcn unbcx'tiurtt, ahcx luit tommciut mcT)t umfa<br />

llnb tragen umb üH^eljtt fterbeti bcS §eri-cit 3il)c[ii an uiijcnn tel)be, nuff baö<br />

aiuf; bU'S leBeii be§ Nerven ^fjcfii an unfci-m (el)bi' oficnbav tücibe. Demi<br />

5 >oir, bie Inir Icbeiin, lüevbcu jmmer bav in tob geben nmb Sfli^fii'J luillen,<br />

auff ba§ mä) ba>3 leben 3^efn offenbai: lucvbc an unjevm fterblidjcu flaiid).'<br />

llnb balb fjcrnac^ev tefc^IeHfit er nnb }pricf)t:<br />

'3)arumb lucrben mir nid)t lofj, Jonbern ob nnfer anj)crlid)er nicnjd) uer=<br />

loefet, fo Joürbt bod^ ber innerliche üon tag ,511 tage tjcrneluert. Senn nnfer<br />

"* tri'ibfal, bie jeitlidf) unb leicht ift, ic^nft ein eluige nnb nber alle mafj luicf^tige<br />

()errlifait unö, bie wir nit anfffelien anff ba» fictjtbav, Jonbern auff baö nn-<br />

ftd^tbot, Senn too» fid^tbar ift, baö ift ;,eitlidö, lua-3 aDer nnfid)tbar ift, hai<br />

ift elüig.'<br />

^ä) maljne, baS l)aift erfaren t)aben, luas ber l)ai)lige ©aljft tnirdct, loa<br />

>•' ber in ein§ 6l)riften {)er^ fumpt '? Daüon fd)rel)bett Santt '4>aiil '"i-'r in beni<br />

Sed^ften ßapittcl l)ernad;er. llnb baö l)aben auc^ bie .'öai)ben gemerdt, ba fie<br />

bie (?l^iiften alfo fa^eu<br />

',11 bent tobe el)lcu, maincten, fie Wcren tt)orid)tt nnb<br />

^ieffen jfjr fd)onen, Sie .'gaiibeii Oerftonnben-j nidjt, tva^ e^ loar, aber bie<br />

(rr ^ie liijntui,<br />

-'0 Unb fpric^t:<br />

'Senn ber ä>atcr ift groffcr benn id)'.<br />

[ClX''] SÜJenn irf) euc^ i)e| gleit!^ öil fage, fo uerfteett ilirS nid)tt, e§ blel)bet<br />

in ben oren, fnntpt in ba» ^itk nirf)t, ilBenn id) aber 3U beni '-iMitter tontmc,<br />

fo nemc id} an ntid) bie geWaltt, auff ba§ lä) cnä) ben [)ailigen gaift ins Ijer^<br />

-'S fenbe, burd^ loüld)en jr follic^S alle§ tjerftcen müget, luaö id^ eu^ gefngt l)abe:<br />

'})elj bl)n id) in meinem bi)enft, rebc allaine niuib prcbige baS loortt, >uie mirR<br />

üom aSatcr bet)oIf)en ift. Sie 'itrriancr baben l)ie nitt adjt gefiabt anff ba§<br />

hjott '^ä) gee jum äniter', tobläjB nid}ts anberS baift benn: id) gee unb nemc<br />

an bie cere, bie ber ijater ^at. 2ll§ fpred^ ber squx 3U ben jungem: :^d)<br />

:w ^ak ]'mü\) ampi, '?)el', bin id) auff erben, ba ridjt id) mein prebig ampt aufj,<br />

batju id^ üom iBotter gefanbt bl)n, nnb haö geet meine menfd)l)aitt au, Sar<br />

noc^ gee ic^ jum Sßatter, Wenn id) babl)n fomme, ba ric^t iä) benn baä anbrc<br />

ampt au§, ba§ ic^ eud) ben f)Qiligen gaift in eure Ijer^cu feube. Sa-? Ütubeu<br />

bie jüngere nit oerfte^en unnb W\)x aud) nid)t, luie bac; niüge jugeeii. Srunib<br />

^"' befd^teüft et unb fprid^t:<br />

'Unb nun ijah id^§ eud^ gefagt, ce benn e§ gefc^il)t, auff baö, iueuu<br />

c§ nun gefd^e^en »nirt, bai j^t glatnbet'.<br />

?n§ hjolt er fagen: 3^; >«a'B '"ol, ba3 ir-3 i)e^ nit oerfteet, aber bod) fag<br />

ic^ö eud), loenn e3 ein mal ba^u fommcn tnirt, baö eö gefd^icl)t, Wie id) end)<br />

SU lö 2


284 ©Diniiur^iDftillc l.VJii.<br />

iicjagl Ijabc, \o gcbenrfct barnii, bcK' ictjö eiid) ,yiiH)i bcvfünbiget I)abc, uitb beim<br />

fagcii fünbct: c§ ift loov. iIGnS nun folget int (fnangelio, faget bei .'pcvr Imu<br />

bei ftunnbc jeiney lelibcnä, nemlici) bn§ bic min lici^onben fei), unb fpitc^t:<br />

'^c^ tocibe foit inci nidjt inl mit cud) leben, benn eö Inntpt bei<br />

fiirft bifci luclt, nnnb l)ntt nidjti- nn niii, 'Jlbcr anff ba§ bic Uielt ?><br />

eifennc, bn§ idj ben l'ntci 1 icbe, unb ba-:- id) nlfo tt)uc, linc mii bei<br />

liatcr gcpotcn l)nt, fteet uff unb Inft nui; Hon t)inncn gecn'.<br />

3ll§ tuolt ei fpicd)cn: ®ic 3et)t meljnes Icl)beu3 ift t)ic, bei güift bifei<br />

UH'tt, bei tenffcl, ift ba in feinen glt)bern unb Unit mid) nngieiffcn, abei ci<br />

loiit nid)ts fd^affen, 3)enn mit nnicdjt Uiirt ei mid) |


Guangplium am IJfingftniontaiv ,l;oI). ", HI— '_'l. 28/^<br />

|('X'] ®qs tft ober bnS c^el•id)tc, ba^ bao lieifjt in bic Uu'It foincu<br />

ift, unb bic mcnic^en licbctenn bic jiitfteriiu-j mccr bann bciö (tcdjt,<br />

bann ire tücrö loaren böfe.<br />

SCßer argeä tljut, bei f)nfiet ba3 lietfjt unb fumpt nit an ba3<br />

lied^t, auff baö feine locic! nit geftraffet U)erbcnn. 'llJcv abci- bie<br />

h)ar!^el)t tl^ut, ber !ompt an ba§ Iiecl;t, ba-j feine tnercl offenbar<br />

Iperben, bann fie fein in @ot get{)an.'<br />

S « in 111 n h e § P i: a n g e 1 i o n i.<br />

1 ®ot ber BQter fjat uii6 gdicbet in feiueni geliebten fuiic, cl)e bcv iiu-U<br />

gruiib geleget warb, 2)arunib, irie iiu 6f)riftu5 nit öcvtevben faii, alfü fünneu luiv<br />

nud) nid)t öcvtevben iiod) unibfommcii, wo mx allciiic burdj beii gtnubeu in Pl)vifto<br />

fein unb bleiben. SiJie £ant X'^iü iagt .yi ben JKomern: '3ift t^Ji^tt für unii^,<br />

iner möge roibee iinS fein? irelrfjer and) feinem al}geu fon nid)t l)at üerfd^oiict,<br />

fonber ^at jn für un§ alle bat)in geben, roie fott er nne mit jm nic^t alUi fd^endteii?'<br />

2 S)a er fprid^t: '@ot Ijat feinen ©un nid)t gcfanbt in bic njelt, ba§ er bic<br />

roelt rid)te', ift äüoerftebcn Don ber 3el)t, ba 6briftu§ im fterblicbeii leibe {ircbiget<br />

unb ben rccbten rti-ge jur fetigfcit au^ bcfelfic bcä uoterÄ lerct. Tann ^crnadier<br />

fagt man nid}tt üon ifjm, bny er gcfanbt teil, fonbcru baä er füinme ,)um gerid;t,<br />

tt)ie c« nllentfialben gebrauchtet ift inn ben C^uaugelifteu uuub 9(poftclnn.<br />

Ö Sai flciiid) irai)^ uoii bem gerid)tc öottcv gar nid)t6, lüie es bann ond)<br />

bic gcre^tifeit ®otee nic^t Dcrftceljct. (.H fibctt nod) mcrcfct nic^t, ba3 bic un=<br />

glniübigcn ittat)t an tierbamptt finb.<br />

4 Slufe bifem fprud) l)ie: 'SaS ift aber boe gcrid^t, ba§ bas (iedjt in bic mclt<br />

fommen ift, unb bic mcnfd)eu liebten bie finfternuc- melier bann bas liccbt'. ii


280 Sommetpofiille 1026.<br />

uu iiiiftt rei^t ju, Sarumt lafit luiS Oct) Irtrti nidjt aljo Ijinjugcijen, btnn atfo »etaäjten toir iile<br />

[)often !oft, bic füt un§ ber Bater getDcnnbet ^at, Sonbetn lajfct un? bcm Batet banden, ba§ erg<br />

olfo gcorbcnet Sot, unb tjat }h)iid)en un§ gcftcüet einen bet öiot ift, nnb got gleich ift, unb nienjd^,<br />

nnb mcnfc^cit gtcicf), bonn toir jein monieren unb er Sott. SBo bie jluü 24 fo] ba «cnn|<br />

bann a; ju bem] in bo? 16i. J ni(J)t teeret j ;c ] unb bergteic^en toctä 4 93ri=<br />

gcnbcn getetlcin feiig hjcrben ober fetig (ein, be? bing? fein alle balj tifi r Sie] Sije hljc<br />

•s' ftoffcn, barumb muffen fie Berberfien biß] bo§ lo teeret fuml so !m fo/i/endcnj li toften<br />

f|ot ]'> i^n bal unb fe^il' 17 barauff fteüren unb tcfinen 18 gtcii^] fcfion unb feldi<br />

iundEfraloen 5el)lig!et)t unb tet)ni£eit barju fant Jl bie] bife ba3 mer ba on jn 2:^ tnuft<br />

j:', feine i'-/ mag i'i $etl. Scüffet tobt, uunb a£[e§ ba§ fic^ baran 'JT ianie, unnb ba^<br />

btcibt, unb Ujo -T auc£| icflecn, Sann ®ot in:;, > jufc^cittern] nü brümmetn aller fehlt<br />

:: m\t%] fottr merdt wot, ba§ man einen mitter iabcn miif;, unb bal '! unb fl.)] nod^ boä)<br />

l)ie] nffiif 7 unnb an] unter .^^ bie] bein ;' bos] ben (Sfiriftum /(^i erfiett] erljotet ;/be§|<br />

eä nichts, U'eber Hotten nocö tappen, Weber 5!fnffere5 noc& '•Blünc^ereij, iiein »lerrf ift, ttir<br />

12 nur] Ijuimcr l(J ben feli/t IT in bcn 19 fonbern beinet äujage 31 fteen] ftetlen<br />

i'j Weiter im Guaugetio. ]| Sott ftat fein ©un nic^t gefanbt jfjn bic mett, ba§ et bic Welt tljc^ttc,<br />

fonnbem ba:- bie Wettt burc^ if)n fctig Wetbc. ]] TOit bcn lf!4, 1 nun bein] uut ein 2 !ga\j=<br />

tanb für gebilbct at« einen ; Bcrbiennft ." gnebiger e?. ba§ el, ba? ber f?rid)t ." Jc]<br />

unb fo fort an, £nnt SBorliara, Snut ©rafimn?-, unb bcr gtcticfieu. 'ifun n ©toriam i/s 24.<br />

ff/i/i lii nuff bcn muffen fteen bic gcwijffcn, unb fünft auff 77 Ijcrrj ct)n ric^tcr /:.' iä)<br />

benn, fo feinbt] frcmfib 7^ Wirt bcnn ein ftorcfc äÜBcrfit^t 7!' ftoft] tt);it 2t» man<br />

benn ben im 31 fagt i'on bcn tftorcn unb gottofen. Sa fürdjtcnn fie fid), ba uidjt 3u fürd^ten<br />

ift. Unb Satomou fpridjt. Set gotttcS ficüdjt unb nijcmanbt jaget jf)n, bcnn fie tjoien i'J man<br />

feJi/i jn gctl)oft fjabcn] bie toft fein li'i'i. I fctifait äuetlangen, unb niiJ^tS onbcr?.<br />

3 unb ba§ tiie<br />

allen f)ie<br />

'.' wet] fc^ 4 nicöt Betberfccnn unb unbergecn, fonbern er Würbe et<br />

'•<br />

ic. />•/(// ticfcfjtcüft .".,V; bas i/s ift ( 1.) fehlt 7 fehlt s SBcr l/is geriet]<br />

Senn wer an j^n gtauOt ber wirf nidjt gerieft 2i-er aücr nic^t gtoubt ber ift fc^on gcridjt, bcnn<br />

er gtoubt nid)t an ben namen bc§ cl)ngcporncn fun ßiottcs. ö bic teütte Wotlen /" bic<br />

,^eUcl ba§ fd^weigen fehlt 13 fommeu füllen. •.Über Ijtjc in audj 13 todt fehlt inn]<br />

ba tct) I)erau6 tonnneu foltcn, auff IG wa§| wcr§ bog] ber 19 bic (3.)] ein 3(> l)in<br />

butiiö 31 grojfcn fehlt 33 fttaufeu] ablegen fumbft bis tj^nbuidj] tauft bn nic^t f)>inburd|<br />

ftroUffen /'''>. 7 fo] bo 3 nit ift, bo ift entWcbcr fordjt :-) ein roufi^enbig WilbcS teleu.<br />

Saä 4 fiinb Witten, ba fie nid)t jn mid), fpridjt (Sfirifiu-j. geglowbt (* ^abcn guten<br />

gtunb gcWirdt ctj fie 4 tioticn geen ^ctffen ."> nit 7 fogt] fprid^t i' alte?<br />

fehlt 11 !C.] So? ift ba?, wctdjc? (S.fjriftu? I)ie nm cnbc fogct. j| 2Bcr ober bic Wor^eljt tljnt<br />

ber tommett an bo? tict^l, bj feine wcrd offenbar wetbcnn, bann fie finb in (SSot get^on 7^7 jil<br />

Werben ;"• ben] burc^ Jii nit^t? onbet? mc^t, SBenn man nu onff 77 ot? botb IS giit<br />

werd I'.i bo nott fei) fehlt 30 fiinbe, jur crrcttung ber gcwiffen bleut, bu l)oft genug an<br />

.'/ Iint uirf)t gcniig. bem .'..' nbrcl)ffcnn, ?tbcv bnrnmb lebcft bn. ba? bu -'/ ?Ujo oud) tiic.


(hinncicliitm nm ^^fingftbicn-Mng. 3o(). K», 1 - 11. 287<br />

Kf)riftuä bcr öcvi Ijotle oucli tteniig, e§ Ä» ()ct un§ aud) nuiflcn iQÜcmt, %in li:o. I luib<br />

fehlt tormcincn] füxncmcu ö @ot aljo r mit, im ftaifd^e S bet CJ.) fehlt '.< \ve]<br />

mann 10 bo3 cd gtüffcr /-/ er] c§ bcn /> bütffciiS mit tatjncm luevdtc 7/ iofi't<br />

5>aulu§ ouc^ 3un ^l'^itil'Bctn. 6tn ijcgüid^er fe» ntfinnct loic 3ficii'-^ PviftiiS aiicft »ave, »etdicv<br />

ob er Wot init flulttic^er geftatt Ware, fjatt erd nid[)t ein raub grnditet Kolt glciri) jcin, jonbcvuit<br />

t)at }xä) fclt'o gceüffcrt, iinb bie Rcftalt cine-3 fnerfjts aiu?oiiommcii, ift Sorben gteid) toic ein niibiv<br />

menfcö, unb an gebcrbcnn al§ ein mrnid) erfunbcn, tjat fic^ fctbS ernibrigett, unnb ift gcfiorjam<br />

»otben tiiS 3um tobe, in '.um tobe am Creiilj. '' Si^e bo§ ift fiir einen foldjcn eüfierIi(^on tuanbrl<br />

JO Mcd&t] rcic^<br />

[cxv] Hm jl^fimjittiiciiilng Cuangclian jlafinnniri X.<br />

^^efuv iprad) ji' i^cu Csu^cu: SBarlid), linirlid;, tcf) fage eud§, Ü^crr^on<br />

^^ nid^t jur tl)iix hinein gcct inii bcn fd)aff ftal, fonbern ftcigctt<br />

anbetStoo t)inein, ber ift ein bicb unb ein mürber. 2er oficr jur<br />

^ t^ür hinein geet, ber ift ein öl}rt ber fd^affe, bem fel6tgen t^ut<br />

bcr t!^ürl)ntter auff, unb bie fd^aff t)6renn fein ftl)mni, unb er<br />

rnffet feinen fdgaffenn mit namen unb furct fic auf', unnb ioanu<br />

er fcl)uc fdjaff [cxv^i t)Qt aujigclajicn, gcct er für jn t)in, unb bii-<br />

fd^affe folgen j^m nod^, bann fic lenncnn fein ftl)mmc.<br />

'* dinem frembben afier folgen fic nidfjt nad), fonbcrn fliet)cn<br />

Don im, benn fic tcnnen ber frembben fti)nim ntd)tt. Sifcn jprud)<br />

fagctt 3cfu§ 3n jn, Sie uernamen aber nic^t, tvad r*? luar, ba-- er<br />

',u in faget.<br />

Sa fprad^ ^\cfu§ ioiber ju ju: äßarlidj, luarlid), id) fag cud;:<br />

'' ^ä) Bin bie tl)ür ju ben fd;affcn, 'Jlllc, bie bor mir fommen finb,<br />

-'aul jagt ,yi liino. : '®er fcft<br />

:!ii grunb gotcS beftect unb tjat bifeu figil: S)cr .^erv feintet bie feinen'. 2)oö ift nidjt<br />

ein gemaine Grifti, bie noc^ ber ebre bifev »oelt ftrebct, unb bie fiir ber nielt i^vDfj<br />

geadjtet mürbt.


ogg SomimnpoftiUe 1-VJ6.<br />

r. (if)ri)luä vuffet ieiiitn fdjaffeii mit UQinen, boe ift; ctlid)Cii viiffet ev aljo,<br />

bell anbevn aber nnbere, unb ein ijcgf lieber l)Qt fei)iie cijgene gab, bamit ev bcii<br />

Qnbern bienet.<br />

^tufjlegung ^c§ Suangelion».<br />

Ks folyt der Unsre Ans;/. Bd. lo'-', ITo, .j Ws 17:,, 3-J ubiiedraclcie Serwou mit nachsleltenden<br />

Abmchnmien<br />

170,5 Sa§] Sife? leetei un^ 7 toificnn, bann e? jt^ict ba6 ftöcljftc ifl in iem 6ftriften=<br />

t^ümb. Sann S. 55aul ti'imet ji-in ampt borumb ic Ijod^, bj bavbiitcö ticrfür fcmpt i!* moc^tt<br />

aUc bie baran glauben. 2a cv aljo jagt ju ben lUömern. 3i^ j^emc mic^ be» (yuangetions uon<br />

6l)rifto nic^t, benn ei ift ein trofft ©ottel, bic bo fcüg mact)t aüc bic baran glauben. "Jin ba#<br />

.


gUQngeliiim am lMin9f"'ifn»'0S- 3;oI). 10, 1— 11. 28Ö<br />

•JO bct] be3 2t 8c(ialtiet ^nt retten] xatfj 22 ftecn fon foin teuffct umi idjüfcii, 3)cii<br />

gtunb 2.3 fic fid^ 24 tuen lls niorflcn fehll loort aber 2r, bic f/.^] bijc uiJjt red)t<br />

lauttete unb t^a^n bol tootl 27 tobten unb mürben unb fJjtadjten Von SlÜet a» zeiijl<br />

Jioths Text so i'ielf AbweicJtxtngen^ tlaß v:ir ihn im weiteren his zum Schlüsse mitteileyi viüsieii<br />

[cxvir] S^rumfi faget 6t)i-i[tii§ ferrner im Cfloanngelio.<br />

'®er ober ]ux tt)ür 1)1) nein gcet, ber tft ein 'tj\)xti bcr fc^aff,<br />

b e m f c I b i 9 e u t f) ü t ber t f) ü r f) i'i t e r uff unb b i e<br />

feine ftl)mme'.<br />

f c^ a f f<br />

I) 6 r e n<br />

S)er t^ür'^utter !^ie ift ber prebigcr, ber ha^ gefa^j recf;tt leeret, nemlici),<br />

ba§ e§ nur ha ift unb ,]Ql)ge un§ Idqu luir für frcütle fein unb \v\i gifftige<br />

iDÜrine Icir ftnb, unb ba§ bie Incrde be§ gefa^eä uua uic^t fjelffcn, unb bodf)<br />

muffen getl)Qn fct)n, ber tt)üt benn bem ^l)rten, bal ift: bcm Ferren 6l)rifto<br />

Quff unb la^t ben oHeine bie fd^aff lDQl)ben, benn fei)n ampt ift nu auB, baS<br />

gefatj l)Qt au^gcrid^t, lDa§ e§ fol auferidjten, t)Qt bem I)erl3en fcl)nc fünbc<br />

offenbaret unb e» gar ^erunber gelnorffen. £)a fumpt benn GI)riftu§ unb<br />

mac^t ein fc^aflin brauf3, Jraibet ei mit feinem ßnongelio unb foget im, luie<br />

e§ fidf) l)QUtcn fol, boS c-S loibcr ein frolid) !^erli iiberfomme. S)l)fe ftljmme<br />

I)ürctt benn bo» fdjaflin gerne, folget }I)r naä) unb loaljbet ftd^ gar feijn unb<br />

erfennet bie ftimme be§ l^t)vtcn, aber ein§ frembbe ftl)mme l^öret e§ nid;t,<br />

folget i'^r auc^ nic^t nac^.<br />

|c'xviii] S)enn aU balbe lüenn man im öon hiertJen prebigt, fo erfc^rirft<br />

63, unb ba§ tjerii !an§ nit fraljbig anncmen. @u loaii^t ttol, ba§ e§ mit loerdfen<br />

nicfjt ift u^gcrid)t. S)enn man t^ne, lt)a§ man Ixiolle, fo bleibt bennod^ jmmcr<br />

bar ein fdfjlocrer mut, unb bundet, e» fcl) nit genug noc^ rcd;t. Sßcnn aber<br />

ba^ ßlüangelion tumpt, bie ftl)mme be§ '^l)rten§, bie ba fnget: ®ot t)at ber<br />

inelt fel)nenn eingepornen @un geben, 'auff ba§ oEe, fo an jn glauben, nit 0.011.3,16<br />

berloren loerben, fonbern ba« clüige leben l^aben'. 2)o ha loirbt ba§ r)er|j fro,<br />

ba§ geet benn f^n» t)er^ l^ineljn unnb fd^medt nad^ luft, ha^ ift benn be§<br />

fd^äflinn» rcd;te Hiol)be, füljne annbere mog e§ nid;t, ja loenn im ein anbre<br />

für getragen lüirt, fo f(eü{)et eS babon unb loil ir nit annemen, 2)ifc inaljbe<br />

finbet alllicljt fc^aflin, unb bie fd^afliu finben fie aud) loibcr, loie ÖJott fclbf?<br />

faget im ^prop'^eten ?))aia : 'S)a§<br />

Inort, fo au^ meinem munbc gef)et, ba§ foUaci-sMi<br />

mir nid^t lär t)atim tommcn, fonbern auferic^tenn allcS, ha^u id)i gefanbt ijah.'<br />

S)arumb fpridjt ber .'öerr t)i)e lrcl)tter<br />

'Unb er rufft feinen fd^affcn mitt namen unnb füret fie aufi,<br />

©0 er fie aber ^at aufigelaffen, fo gei)et er üorj'^n 'i)t)n, unnb<br />

feine f d) a f f f<br />

1 g e n n j f) m n a d) , benn 1)<br />

f e f e n n c n f e l) n e ft 1) m m e,<br />

bem f r e m b b e n folgen fie aber n i d^ t n a d) , f n n b c r n f 1 1) e f) e n<br />

öon it)m, benn fie !ennen bcr frembben ftljmme nic^tt.'<br />

zu 5 2f)i'ir^utter. r zu 12 ©limme be§ :^irttcn§. r zu 2S ^\ait. 55 r<br />

Sutt)ct§ SBerle. X, 1 n 19


290 ©ommetl:ioftine 152(;.<br />

j')n bilcm Hai ftnb ^ttial) ftucf bie rtol 311 mevrfcn finb, bic frct)tiait ju<br />

glau'6en unnb tjcloalt 311 iirtf)ailen. Vj^r lüiffet, boä unfcre fcelmoi-bev ^abm<br />

un§ für gefdilagen, toa-j bie ßoncilia unb bie 'i]oä)cn S)octorc§ Befttjmmen unb<br />

l)cfcf)Iielfcn, ba§ foü man uffnemcu iinb nit rit^tten, 06 cv rcdjt fcl) ober nit,<br />

mit bcm finb fic ']o fic^cr luorbcn, baö fie tjci} fclieii, Inie mon üffcnlic^ ftl)ctt,<br />

baS man bd) bem SJonn foll aiinemcn, tuaS fie fagcii. 5?iin miiftii {)ie ein<br />

fpcr in bic föanh ncmcn unb bem jcfjiU ein loc^ mnd}cn, ja cü fol tucrben ein<br />

fplincntncBe, unnb in ba-? jpcr lü^bcr ncmen, ba-S fic unS bi^tjcr genommen fjabcn,<br />

inen bic fpilj füri]e()alten.<br />

[CXViiP] Sorumb faffet ba§ Inol, ba§ bic fi^affc r)Q'6en ]\i urtfjaljlen, >»<br />

hjaä man jn fürfc^lcc^t, unb jagen, luir f^atien 6f)riftum 311 cl)uem Tierrn unb<br />

fein luort für aUcn Seüffcin unb menfcfjen lüort, bcn lüällen Inir faffcn unb<br />

iid)ten, ob ber SSapft, S5ifcl)off unb bife gefcücn rcc^t tf)ucn ober uidjt, S)enu<br />

er fagt I)ic: S)ie fdjaff urt[)Ql)Icu unb erfeunen, IncIc^C'S bie redete fttnnm fei)<br />

ober ni(i)t. 5Jn laffct tjev gccn, fiaben fic toaS 6ef(i)(offeii, Inir UioIIcn feljcn, n<br />

o()§ red)t fcl), unb barnad^ abnemenn nad) bem urtf)cl)lc, boy ()cl)mgcftellct ift<br />

einem l)eg!Iic^en dbriften für fidj felbS, unb boa ein fold) gclualt nidjt nienfd^lid),<br />

fonbern ©otttid^ ift. Sa» t()ün auä) bic natürlidjcn fdjoffe, haS fie flie()eu<br />

einen frembben unb 'Ratten fid} 3ur ftümmc fre-S ^irtcn?.<br />

S)arumb leget ia^ ©uangelion al{)ic alle (Foncilia, aH 23cpftlic^c gcfctj m<br />

iiiber, bog tnir nic^t» annenten follcn onc urtt)al)f, fonbern bür3Ü jü nrtl)al)Ien<br />

mad)t I)abcn, unb haB fold) urtaljl fteljc bifj ()iel)er. 5lber fie l^aben un§<br />

bifeu fdjlücrbt gcnomenn, bo» loir uic^t tjoben !ünben aufifd)Iüf)eu ijergcnt ein<br />

leere, fonbern Ijaben fic mit getoalt laffcn ein gecu. Sarumb tuann loir juen<br />

ba§ fd^tnert Ijcljt luerben lüibcr ncmcn, baS luürbct ju locc tfjün, 5Ju mii^ a.'i<br />

mau it)u e-3 ncmen, nid)t mit gcUialt, jonbcrnn mit bcm luort, unb barüber<br />

(äffen, toaS loir Ijabcn, unb fagcnn: 3id) bin ein fd^affe gotteS, bc§ Irort luil<br />

id) ()aben unb auff ncmcn, unb fo jr mir hai locrbct geben, fo loil id) cnd)<br />

für [)irtenn Ijaltcn, luo jr mir aber ein neben leere fcljet unb nidjt lautter<br />

baä (vuangclion gebet, fo loil id) eud) nidjt für l)irten l)alten unb eloere fttjmme ^n<br />

nid)t annemcn, bann baS auipt ftrecft fidj nid)tt lueljttcr, bann fo fern bog<br />

luort gect.<br />

^inbet man nii, hah einer ein ()irt ift, fo foEen toir jtin anncmen, loo<br />

aber nidjt, fo foüen Inir jn abfetjen, bann bie ft^affe follen urtt)al)lcn bic<br />

ftl)mme be§ t)irten. So er aber nidjtt rcdjtc liiel)be gibt, fo fol man bifem :


eUQiigcUiiin am IM'insftbien^tag. 3dI). 10, 1-11. 291<br />

Till fic abn all \i]X tl)iin unc5cuitr)al)lt luüHeii f)a'6cn, bomitt (jabcii fie<br />

fic^ ciiigcbnuigcn uiib un§ ba-i idjlocrbt genommenn [c'Xix] 31t urt[)al)Ii'n, ''i[l\o<br />

boS loir oiie uit£)al)[ tnuffcn oiincmcn, luaS fie nur fürgcbcn, unb ift fff}icr<br />

bnfjin fomcii, bas, Irniin fid) bcr Stapft ruftcrt, "^at man ein articfcl be§<br />

5 gtauknö baroiif} gcmarfjt, unb I)aben für geben, bie 06erfcl)t f)ok recfjt jren<br />

unbcitdancn für jiO'c^Inljen, Ina» fie looEcn on urtt)el)l ber anbernn, Unb ba»<br />

mit fo groffcm ncrbcrbcn, bo§, Inann loir nidjt G()riften Inercn, f)nnbcvt tanfcut<br />

fdjloerbt einem ä^abfic lininfdjen folten, Sann Inenn fic fid) rid)tcn lieffen ben<br />

gemal)nenn man, fo luürbcn jre gcfek baljinten t)lel)ben, nnb Unirbcn bai luortt<br />

10 lautter prcbigen muffen unb Inürben f^n ben baudje fd)mclcr unb ber t)engfte<br />

hjeniger niad}cn.<br />

S)arnmb fcl)t I)ie mit bcm fprudj gerüft, baä \l)x ^iifialuct unb 3erfted)ct<br />

QÜeS, toai fie befd)lieffen, ba» bem Suangclio nid)tt gcmejj ift, bann ba§ nrttjeljl<br />

getiüiet jii ben fdjaffen unb nidjtt ben prebigcrn, Tarnmb ()abt jr gelimlt unb<br />

15 mad;t gu urtfjaljlen alleS, toaS geprcbiget luürt, baö unb !al)n nnberS, Sann<br />

toenn tnir bie getoalt nidjt f)etten, fo l^et un§ 6^riftu6 bergcblid) gefagt im<br />

^Jiat^co: '.'puttet cud) für ben falfd;en 5propt)etcn, bie ,yi eud) tomen in fc^aff>3'watti). 7, 15<br />

üeljbcrn, innlucnbig aBcr finb fie reljffcnbe loolff." SÖir fünncn unä aber<br />

nid}t tjutcn, luenn luir nidjt ju urtt)al)Ien niadjt t)ettcn, unb muften qUc§ an=<br />

20 ncmen, loa» fie unS fagtcn unb prebigten.<br />

£a» anber ftud ift, luic man niemanbt jlningenn fol ju bem glauben,<br />

bcnn bie fdiaff folgen bem, ben fie !cnnen, unb ftic()cn bie frcmben. ^JJu loil<br />

ß^riftuu, man fol niemanbt jlningenn, fonbevn folgen laffen au^ loiHigcm<br />

[)cr|ien unb luft, nid;tt auf; ford;t, fd)Qme ober ftraff, fonbern haB luort aufj=<br />

21 geen unb baB alle» au^rid;tcn laffen, toann jtjn bann jre Ijcrl^cnn gcfongcnn<br />

tncrben, fo Incrben fie Inol fclbs lomracn, ©er glaub geet nit au% I)erljen,<br />

fonber ba» loort gote» mfifi e» {)aben. S)arumb finb fcl^t unfere §eirn tofl.<br />

unb toridjt, baB fic bie leütte jum glauben mit getoalt unb fdjtoert 311 trel)ben<br />

fürnemen, S)ann 6l)riftu§ loil l^ie Ijabcn, bie fd)aff folten fclb§ lommcn auf]<br />

30 erlenbtnuS feiner ftljmme.<br />

Sie anbern aber, fo l)ic leiplii$ gejloungen lucrben, ba loirt ba» Ijerl^ nit<br />

ge^loungen ober gcfongcn, loie ber Sabft mit feinen gcfelien 3Ü [cxix'j ber<br />

beid)t unb Sacrament gcjloungen ^at. Gtjriftu» loil e» frei) ^abcn, bann er<br />

l)ct e» aud) 3loingen tonnen, 6r looltt e» aber fud)cn mit felincr fuffen licp=<br />

35 lidjcn prebig. 2Bcr anljieng, ber folget nad) unb liefe fid; nid;t baOon reljffcn<br />

S)ife lobllcn mit bem fdjlocrt l)inbringen unb mit bem fclocr, ba» ift unfiiinigleljt.<br />

Sarumb merdct lool, ba» man allein ba» lautter loort @oteS getjen laffe, unb<br />

barnad) lafe bie frei) folgen, loann fic e» gefangen Ijat. Samit loil iä) aber<br />

ni(^t auffgel)abcn Ijaben baä loeltlidj fc^loert, bann ba§ fan bie I)anbt innen<br />

r.ii 2 iPctruge i)c-3 3?n()flr3 r zu IT'üllait). 7 r zu 21 Jrftjfjcljl 31°! gtaiiien r zu "0<br />

SBeUtirf) fJjlucrbt ;<br />

19*


202 SommcrpoftiHe <strong>1526</strong>.<br />

(loltcn, bnS fic lüifjtt bcm racufcfjcn jc^abcn tt)iie, fonbcvn ftiü f)Qltc. S)aruml)<br />

ntü^ e-3 gecn iimlj bcr bofcn bubcn »uillcn, bic ]iä) an fein loort !crcn. Slbcr<br />

baS i]ex^ tan e§ nic^t jluinf^cn imb jum glauben bringen. Saruntb niiiB c§<br />

t)ie ftiü fteen in bcr fad) be-? glaubend, t)ie nni§ man 311 bcr t()ür Iiincin gecn<br />

unb ba-j iDort prcbigenn nnb ha§ f)crlj frei) inad)ci', fo bringet mon fic ju •<br />

bcm glauben, fonft mit nickten. SiB finb bic 3toai) rcgiment ber frummen<br />

unnb bcr bofcn, bav man bic frommen mit bcm tnort '^ole unnb bie böfenn<br />

mit bem fdjlncrt juni orbcnlid^en lücfcn trel)bc.<br />

9ht bcüttct G^riftua felb» feine Irort nnb fagt, er fei) bie f^ürc ju ben<br />

f(f)offen, Sie anbern aber aUe, bie bor jm tommen fel)n, ha?- ift : bic nidftt üon '"<br />

got loie bie iprop^ctcn gefanbt finb, fonbcr öou jn felb§ nngcforbert tomen,<br />

bie finb bicbe unb morbcr, fielen @ot fein er)er unb mit jrer falfc^en leere<br />

erlüiirgcnn fic bt)e feete ber menfif;en. 'ilhn er fei) bic ti)ür, unb hier burd)<br />

jn eingee, bcr inerb feiig loerben unb toerbe ein unb aufjgccn unnb lool)bc<br />

finbcn. X'a rcbet er üon bcr (5t)riftlid)cu frcl)t)el)t, ba§ bie Pliriftcn nu Don i-<br />

bcr t)ermalebel)ung nnb öon bcm jtoang bc§ gefep frei) finb, mügen hai- gefe|!<br />

I)atten ober nit Ijalten, nac^ bem fic fct)cn, ba§ e§ ir§ nerf)ften lieb unb not<br />

crforbcrt. £aj t)at @. Spaul gettjon, Inenn er bei) ben juben tnar, ^iclt er bo3<br />

gefel^ mit ben 3iubenn, bei) ben S)al)bcn l^ielt er§ oud^, toie fie c§ hielten, aü»<br />

Lflov. 9, i^er fclbä fagct ju ben 6orintt)iern: 'SBiclool icf) frei) bin Don ijeberman, i]a^c 'm<br />

iä) mid) bod; fetbft l)cbcrman 3um fnc(^te gcmad)t, ouff ba§ idj jr Dil geloinne.<br />

Sen juben bin id) luorbcn als ein jub, auff boS id) bic 5iuben gclninne. Senen,<br />

bie unter bcm gcfc|! finb, bin id) Inorbcn [cxx] al-3 unter bcm gcfe|, auff baS<br />

id; bie, fo unter bcm gefct^e fcl)n, gclninnc, S)cnen, bic on gcfclj finb, bin idj<br />

ol§ one gefelj luorbcn (fo id; bod^ nii^t one gotte-3 gcfc^ bin, fonbern bin in 25<br />

bcm gefet; (5l)rifti), auff ha§ id) bie, fo on gefe^ finb, gclninne. S)en fdjloadjen<br />

bin id^ Inorbcnn als ein fdjlnadjer, auff baS ic^ bie fdjload)en gelüinnc. !^ä)<br />

bin l)cbcrntan aUeiial) luorbcn, auff ba§ idj aller binge ja cttlidje falig madje.<br />

6oldj§ aber f^iic id^ umb beg 6uangeIion§ lüiltcn, auff bQ§ id) fetner gemein=<br />

fd^aft teljHjafftig fterbc.' SaS fünncn nu bie biebe unb miirbcr, bie falfd)en su<br />

Vrebiger unb ^prop^eten ni(^t tl)nn, fie rid)tcn nid;t§ aufi, bcnn bas fie fteelcn,<br />

luürgen unb umb bringen. Stber 6l)riftu§, bcr Inar, rcd)tgefdjoffne l)irt, !ompt<br />

nur, bas bic fdjaflein hob leben unb DoHc gnng l)obcn follcn. SaiS fei) l)et',t<br />

genug Pon bifem Guaugelio, lüollcnS bobcl) laffen bleiben nnb (^ot umb gnobe<br />

bitten, hab löirö redjt mügcn faffcn unb Derftecn. 35<br />

zu ;.s 1 Por n )•


(Juaiigcliiim Qin Suiiiitog imd) '43fiiigflni. Sutj. ;!, 1—15. 293<br />

%m Montage iiad) Pfimjftcii,<br />

bcn man nennet I>cn ..finntag ölt l^ciligcn *JE»LTi)faItigriaijr:<br />

E©<br />

O-uangclion 3[aöannict lll:<br />

\vax aber ein mcnfd^ iinbcr beii 5pf)arifeevn ntitt nnmeiKNo:) a, i-is<br />

5Jicobeinu§, ein öbcrjter unnbtcv ben Csitbeiin, erfamcäüm<br />

3 ^ e j u bei) b c r n a cf; t u ii b )" p r a dj 3 ii ij m : lll e ft c t v , to i r lü i | f e u , ba^<br />

b u B t ft ein l c e r e v ü u @ 1 { in m e u , bann n i e m a n t f q ti b i e<br />

Soid^en ttjün, bte bii t[)ii[t, e-5 fei) bann ba» ©ott mit jf)in.<br />

^sl)eiu§ ontlüovtet unb fprad) 311 i[)m: äßavlid^, loarlid), icf)<br />

10 fage bir: @§ fei) bann, ba§ l)einanbt non netuem gcborn lucrbc,<br />

lan et ba-3 reici) gotte-S nit fe[)enn.<br />

[CXX^'] 5Hcobctnuu fpridjt 311 im: Sßie fan ein menicf) gc=<br />

poren to erben, iücnn er alt ift? !an er aucf) öon neülucu in<br />

feiner miiter leib geen unb geporen lüevbcn? 3^efuu ant=<br />

15 iDortet: Söarlic^, Inarlid), id) fage bir, ®§ fet) benn, ba § l)c=<br />

mantgeporn tüerbeauf'bemluaifcr unbgaljft, ber fan nid^t<br />

in ba§ ret)c^ ®otte§ !ommen. 2Ba§ Pom flaifd^ geporn hjirbt,<br />

ba§ ift flaifc^, unnb lüa§ tiom gaift geporn tuirt, ha§ ift gaift.<br />

Saft bic^ nic^t Inunbern, ha^ iä) bir gejagt f)a6e, i^^r muffet<br />

-« öon netoenn geporn toerbcn, S)er tnlinb pläf et, lua erloill, iinb<br />

hu '^ 6 r e ft fein ^ a u d) e n Ir 1 , aber b u tn c D ft nit, öon in a n n c n er<br />

!umpt, unb loa ^in er feret. 3IIfo ift ein jegtlic^er, ber auf)<br />

bem goift geporn ift.<br />

5H c b e m u § a n t lo r 1 1 e 1 1 unb f p r a c^ 3 u j ^ m : SB i e mag<br />

" füUic^§ 3üge^n? 3t)eiu§ antioorttct unb fpr ad) 31: im: iBiftu<br />

ein maifter in Sfi^el unnb loaiffeft ba§ nid^tt? 3BarIic^,<br />

lüarlidj, idj fage bir, hiir rebcn, ba§ lotr loiffen, unb 3eugen,<br />

ba§ hjir gefe^en f)aben, unbir nempt unfer 3eug!ni§ nid^t an.<br />

© l a u b t i r n i d^ 1 1 , tu e n n i c^ e u c^ P n j r b i d; e n b i n f g e n fage, lu i c<br />

jo iDutbet ir glauben, toenn ic^ euc^ Pon ()imclifc§cn bin gen<br />

fagen tourbe? Unb nt)emantt feret geen [)imcl, bcnn ber Pon<br />

t) i m e 1 f) e r n 1) b e r f m m c n i ft , n c m l i cf) b c » m e n f<br />

d) e n n Sun, ber<br />

im !^imel ift. Unb irie 3Jlofe^ in ber touften ei)nc fd^tangen<br />

e r ^ 6 d^ e t , a I f m ü f' b e -f' m<br />

e n f d^ e n n Sun e r T) 6 d) c t lu c r b e n , a u f f<br />

35 ha^ alle, bie an if)n glauben, nitt uerloren luerben, fonbern<br />

bo§ ehjige leben ^aben'.<br />

zu 6 33ernunfft Statut Sfie))tnitl k. nai)g uid^tä boii @ottc3 gnabcn unb tucidc, ja ft) jd^cuct<br />

c§. fd^n)e()9e ba§ f^ cä ticgctenn (ott. Wie btjet tejt Ilctli^ ficioeiict. r<br />

^


294<br />

Sommerpoftiac <strong>1526</strong>.<br />

©umma hi^ G uangeHoii«.<br />

[CXXI] ^t)e f)aben luu ein maifterlic^, füftlicf; ei-empel ber t(ügT)Qit menid)=<br />

Iid)cr üernunfft unb ber t^ovl^aitt (^^rifti, ba§ ift : bcr gcvcc^tigtoit beä gaiftcS.<br />

1 Gin flüger unb unftrefnd)er nton loirt ^tc gcftrafftt, bvumb ba§ er nit<br />

mai^t umb bie bing, bie ©ot angef)6ren, ber fie bod) nid)tj mcnigeiS öcrfeljeu f)ette, s<br />

benn ba% er barumb folt gcftraft fein Werben.<br />

2 9?icobemu§ mahnet, bai bie gercc^tigtait be§ gc|a^e§ cttrtaS fet). ^Iber<br />

G'^riftuä (eeret, ba§ bie wibergepurt, ba§ ift: bie töbhing bc5 flifd)!, bie red;t=<br />

fd)affne ttjarc geredjtigfait fet).<br />

3 5]^enft|lic^e tietnunfft fan bie gered^tgtait @otte§ nidjt berfteen, Ijelt fic für lo<br />

eine fEjor^it.<br />

4 DJlit bifem fprud) 'Sßti^ üom flaifd^ geporcn mirtt, baS ift flaifd)' Wirt<br />

nüe unfer bing, wie ^ilig unnb wie gro^ wir finb, öeibainmet inib ^ü pobcn<br />

gcftoffen.<br />

5 giec^tidioffnc gaiftlid^c menfdjen finb berborgen unb werben ton bem fleifc^ u<br />

nit cr!ant. SöaS fjobcn wir benn nun mit bem gepreng, fo bie nufferlic^c firc^<br />

no^ l^elt, äüfdjoffen?<br />

6 Dlt^emant fcret gecn '^imet, benn ber bon l^tjmel l^ernt)ber tomnien ift. 3}cr=<br />

falben fo wirft bu nid)t mit beinem fret)en wiHen ober Quß beincn trefften btjnauff<br />

foren, fonbern in bem unnb burd) bcn QÜaine, ber oüainc t)l)nnuff ferct, boi ift: 20<br />

bur^ G^riftum ^l^efum, unfern ^oljlanb.<br />

5luf,^Iegung befj SuongelionS, fampt einer hirtu uorrcbe<br />

öon bcr tjailigcn Sribalttigfaljtt.<br />

Die fohlende l'redigt ist identisch mit der Unsre Ausg. Bd. 12, 5S5 — 501 (diricdracktcn.<br />

Rotlis Text weicht aber dcrurtiy


©Döitgclium am Soiiiiiag nod) ^^fiiigfieii. 3o(). -5, 1— 15. 295<br />

finb baiübcr 311 innren loorbcn. Sarumb looUcii luir nß ber gicfjiifit ei)ttcl<br />

fVrücf) ncnten, bamit lüit fofefen nnb befd^Iicffcn louKen bic @otf)ait 6()riftt.<br />

Unb jnm elften auß bcm netucn 2eftamcnt, bo finb oil fpricfie, al§ ber im<br />

3of)anne: '3m ünfang iBor biiv luovt, unb ba-i iuort tuar bei) ©ot, unnb ßot 3oii. 1, i-s<br />

i tDor bai h)ott, baffelbige loor im nnfang bei) 90t. Stile bing finb burdj baf=<br />

felbige gemacht, nnb onc baffelbige ift nicf)t3 gemQd)ct, tnaS gemadjct ift.' 9tun<br />

fo er nid^t gemad^t, fonbern ber maci^er felb-? ift, fo mnß er gctüijB ®ot fein.<br />

Unb bo 3iol)annc§ fjernad^er fugt: 'Unb ba3 loort toar flaifcl)'.<br />

3011.1,14<br />

^tem aufj bcm alten 2eftament. Senn alfo fpric^t Saoib im 51>fa(ter: i-i. 110, i<br />

10 '2)er .sjerr fprac^ ju meinem .sperrn, fel^e bi^ ^n mei)ner red)ten', ia^ ift : fitjc<br />

uff ben fiinigftul unb fei) ein ^öcrr unb Äünig über alle tüeaturn, unb alle§<br />

foü bir unbert^on fcl)n, '33l)fi ba§ iä) bcinc fcl)nbc bir jum fc^emel beiner<br />

fuffc lege'. i»^ i-n<br />

3tem in eint anbern 5^>falm : 'äßa§ ift bifcr menfd^, bo§ bu fein gebendeft.^i. 8,5-9<br />

15 unb bc§ menfrfjen fun, ba^ bu anff in fi^eft? 2)u Inirft in ein Inenig laffen<br />

manglen an got, aber mit eeren nnb fc^muct tnürft bu jn irimcn. 2u luürft<br />

jn 3um §errn macf)en über bei)ner l)C"bc Uierd, atlc§ l)aft bn nnber feljne<br />

fuffc gef^an. 6c^off unb o(i)fien aütjnmal, bat^u auc^ bie loilben tljljere.<br />

S)ie bögel unber bem ^imel unb bie fif(f)e im nior, nnb loa§ burc^ luanblct<br />

20 bie luoge im m6r\ S)a§ ift : bu t)aft in gemadjt ein .Ferren über bie ganlje<br />

luclt. S)ifen fprucf) he^ 5pfalm5 beüttet 5|>anluä jün @pl)efern unb (^oIoffci.'n^Sf;|;,6jj.<br />

unb legt in gar maifterlic^ au^. .Sjat in nun @ot gefegt ^u ber rediteu unb<br />

in gemacht ju einem .'perrn über aüeS im f)imel unb erben, fo nui§ er l)e<br />

©ot fein, benn e» lüurbe fic^ nit ret)men, [CXXll] ba§ er einen folt fe^en 311<br />

« feiner redeten unb ben laffen aEen ßreatnrn foüil marf)t beben als er ^at,<br />

tüenn et nit^t ©ot trere, benn @ot Inil feine eere nid)t eijncm anbern geben, ','3'/<br />

IJ,',mie<br />

er in ben 5|>ropt)etcn faget. 'JUfo i)aitn Wh jmu perfonen, nemlid) ben<br />

a>ater unb ben Sun, bem er foPil geben l)at, q10 öil al§ er unber im l)at,<br />

Senn ju ber red)ten fi|en ift @ot gleidö fein nnb alle ©ote§ (Frcaturn in<br />

30 feiner ^anb ^aben, Xarumb mu^ er @ot fci)n, bem er bau geben l)at.<br />

3lu(^ ^at un§ (Sot öerpotten, ba§ Wh nit anbcre ober frerabbe ©otter<br />

füllen anbetten. 9?un ^aben luir in 3;of)anne, bo§ ©ot lüil ^aben, ha^ man<br />

ben Sun fol eeren mit ber eer, bamit er geeret mirt. Senn alfo lauten bie<br />

lüort in 3o{)nnnc, ba G^riftu» 311 ben ^uben fo faget: 'iffiarlid;, toarlic^, id^ 3oI|.;,,i9-l'3<br />

3"' fage cud^, ber fon !an nic^tj oon im felber tt)on, benn >tia§ er fil)et ben S>ater<br />

tbon, benn Wai ber felbige tl)ut, ba» tl)ut gleid) auct) ber fun. S)er Poter aber<br />

:^at ben fun lieb unb jaigct im olleS, Was er tt)nt, unb toirt im nod) groffcrc<br />

lüerdC jaigen, baä ir eud^ Oerronnbern tnerbet. Denn Wxjt ber Pater bie tobten<br />

ouffcrhJcdEt unnb mad^t fie Icbenbig, alfo aud^ ber fun madjt lebenbig, Inöld^e<br />

zu 1 e^tifti gol^aitt. r zu 4 3o^on 1 r zu 9 $jo 110 r zu 14 $fatm. 8 r<br />

zu 21 Cp^C. 1 eotoffc \ T zu 26 3iQic 48 ^ojc. 1.3 3 Meg 18 r zu 34 ^oijan 5 r


296 ©ommetpoftillc <strong>1526</strong>.<br />

er teil, Denn ber bater rid^tet nicmant, fonbern olley gerieft i\at er bem 6im<br />

geben, uff bnj fie aüe ben Sun ceren. 3Ber ben @un ntc^t eeret, ber eret<br />

ben bater ntt, ber in gefant i^at." £)a§ finb l}e, mat)m iä), tjeüe, !lare loort<br />

bon ber ©ot^ait ß^rifti?<br />

jDietoeil nun @ot gcBeüt, man fol nur einen ©ot Ijaben nnb fainer ^<br />

anbern Greatur bic eere geben bic ©ot gehörig ift ober jiigebüvt, Unb er gibt<br />

siöm,i,s-ifie bem ßbrifto, fo mu^ er tjt ©ott fel)n. '^llfo fagt and) ©. 5ßaul: '©ot ^at<br />

ba§ guangelion jubor bert)aiffen burc^ feine ^rop^eten in ber ^ailigcn gfc^rifft<br />

bon feinem fun, ber im gcporn ift bon bem famen S)abib nac^ bem ftaifd^<br />

unb frefftitlic^ ertnelifet ein fun goteS nac^ bem gaift, ber ba l)ailiget, finb iü<br />

ber aeljt er ufferftanben ift bon ben tobten, ncmlicf) 3ib-'i ein ©ot unb fpridjt: '©ot, bein ftiil blel)bt l)mmer unb etoigtUd^en, baä ^eptcr<br />

beine§ Uteid)§ ift ein gerab jepter. S)u licbeft bie gerec^tigfeljt unb bnffeft got=<br />

lofi toefen, barumb bat bicb got, bein ©ot, gefalbet mit ber fra^ben oIc meer 35<br />

bann beine gefeiten.'<br />

Jlu ©ot maä)t feinem jü einem Äünig, ber nid^t ©ot ift, bann er Joil<br />

ben ^amm aufe feiner bnnbt nid)t laffcnn, IniK allein ein .tterre fein über<br />

()imel unb erben, tobt, beÜ, Xeüffel unb über aUe (5reaturn. ©eljteinmal er<br />

35 bein] bc<br />

zu 7 fRom. 1 r zu l(f 30^. 16. r zu 38 ißiolm 2. r iu 33 Spfal l.") r


©uaiigcliiiin am Soutitng iiai^ ^fiiiilffen. 3ot). 3, 1— 1,'). 207<br />

Uli ben jii einem .s^eireit madjt über aEe3, baä gefcfjaffcn ift, fo mii^ ev i()c<br />

got fein.<br />

SariimB fo tan man fel)nenn getri^en grunbt ^aljenn »on ber ©otI)el)t<br />

6'^rifti, bann ha^ man baj tjevl^ tüidel unb fcf)lielje in bic jpi-üc^e ber fcf)vifft,<br />

5 bann bie fdjvifft l)ebet fel)n fanjftt an nnb füret nn§ ^n C?f)rifto h)ie jii einem<br />

meufcfjen unb barnad) ,yi einem f)crrcn üBer alle Gieatur, bcrnad) ,yi einem<br />

©ot. Sllfo !omme id) fein "hinein unb lerne ®ot erfenncn. 2)ie 5^^f)ilofopl)i<br />

aber unb bic tuelt>üel)fen leütt ^akn luoEcn oben auljeben, bo |cxxiii| fein<br />

fie 3u narren morben. 2Jian mü§ öon unten anljeBen unb barnad; t)inauff<br />

"> fomen, auff ba§ nid^t ber fprud) ©alomoni'3 an un§ erfült trcrbe: 'Söer 3u=svc-w,a7<br />

Dil t)önig iffct, ba^ ift uic^t gut, Unb luer fdjtocr biug forjdjet, bem luürtä<br />

jufd^hjer.'<br />

5lIfo ift nu tinn beu jtoalien perfoncn be3 öaterä unb be§ SoncS ber<br />

©laut mit fprüc^en ber f(f;rift genugfam gcgrünbett unb befcftigt. i^ou ber<br />

IS britten 5perfon aber, nemlic^ Don bem ^at^ligen 63el)ft, ftect im 5JJatt)co, ba<br />

6^riftu§ feine junger au^ fanbte, fprad) er: '©eet t)in unb leeret aüe i)tiIcferTO'"tii-2».


298 SomiMpipDftine 1520.<br />

•§el)li9cr gcift fiiib, nkv [cxxiir] luic fic ein bing fiiib, boy \va\ß iä) iiicf)t<br />

iinb fol c§ nud) ntd^tt intffen. SaS fcl) für ha§ erfte t{)Ql)I genüg gefagt.<br />

5ht iüiiQcn luir luiber auff ba§ ©iiongclion fommcn unb ein lucnig babon<br />

fagen, joöit lüir jeljt ütcvig f)aben.<br />

3inn bifcm ©iiongelio i)ahi jr finr, \va§ bic a3evnunfft imb ^i'^t) tüill s<br />

bcimag, S)a§ feilet jr fel)n l^ic inn bem DJicobcmo, ber unbcr ben Beftcn ein<br />

nuBBunb IriaS, ein ^üvft iinnb ökvftcr bcr $t)Qriieer, Incldfic bie 6cften unbcr<br />

bem öold Inorcu, DJcmlid) ba§, Inenn fie jnm Ijödjftcn fomcn, gan^ blinb unb<br />

tob ftnb öor @ot, toie l)al)lig, !liig, gut unb geluoHtig fie bor bcn Icütteu<br />

ongefc^cn tncrben. Senn I)tc bcr 5Hcobemu§, l)e lenger er mitt (Jfjrifto nrnh^ i»<br />

gect, t)e locnigcr er jn öerftcet, unb finb baunotfit irrbi)d)e bing, baö ift, ha er<br />

mit umfigeen fol, unb loie er getobt mii^ fetjn. 3llfo büubt ift btc 3>ernunfft,<br />

ba-j fie uidjt fcljeu uod^ loiffeu fan ®otte§ gefc^efft, quc^ bie bing nic^t, bamit<br />

fic 3Üf(f)affcu ijahcn fol, Soä ift ein fd^tappen geben ber natur unb tnenfdj=<br />

lid^er bernnnfft, Ivcldjc bic ^^^f)ilofop'()i fo fjod) ertjaben f)a'6cn unb gefagt: S)ie<br />

ticrnunfft ftrcbet QÜcjcljt und) bem Oeften.<br />

Sorumb Ijot un-J @ot ()ic ein (Stempel gcbcnn loffcn, ba§ Ivix fe()en foUcu,<br />

bog ha§ aHerbefte ber natur nichts fei), unb i>a fie am fdjoneftcn, [icüftcn<br />

unb Iie()ften ift, blinb fcl), tnil gefdjlneigen ber, fo uclibc-S unb t)nffeö tiol ftcdcn.<br />

jDcrbalbenu i)at er t)ie bcUicDffet mit crcmpcl, luort unb toercEcn, bQ§ bie a»<br />

mcnfc^lidjc Pcruunfft nid)t-5 ift bcu bliubt unb tobt für got, S^arumb fan fic<br />

fii^ auc^ uidjt nad} ©ottlidjeu bingen fecfjucn nod^ fie bcgcrcn.<br />

)iu bifcr 5)ticobemuS, bcr bod) ein frommer, {)erljiger man ma§, lan ®otte§<br />

lucrd uod) hiort uid^t begrcüffcu, Uil)e hJoUcunS benn ^^Innou unb (5aipl)a'3<br />

begrcüffeuu? (?r fompt I)ic ^u bem §crren in bcr nad)t, bo§ ift au^ forest ^s<br />

gefd)cf)cn, bo-i er nid^t Oou bcn aubcru ein fcljcr gcft^oltcu iuiirbe. 9lujj bem<br />

ift ab^uncmcn, baS er nod^ ein alter ?lbam gctocfcn ift, biclocil er bei) ber<br />

nod)t gect unb nod) uic^t baS rec^t, \mx licdjt get)abt l)at. 3)ann »nenn er<br />

ein uetner menfd^ gclücfcn »ocre, fo h)cr er am Ijellen tag tommeu unb f)ctt<br />

fic^ Por niemanbt gefc^clüct. 2)arumb autluort |cxxiiiil jni aud; bcr .'öerr<br />

fd)orpff unb ftoft aU feinen gru^ unb juluufft ju rud 2)cr gut yücobcmuä<br />

lompt unb fagt alfo:<br />

''JJi elfter, mir loiffeu, bau bu bift ein lerer üon Coot fomcn,<br />

bauu uljcmaubt fan bic jcljdjcnn tl)ün, bic bn t()uft, cy fei)<br />

benu C^jo t mit 1)1) tu'.<br />

S)ifc iDortt meinet er, I)ob er au^ guter mel)nuuug gcfogt, aber cS ift<br />

uo(| bic alte balut unb el)ttcl ()cüd)(ercl). 2)arumb inil t?f)riftu§ ben griiö<br />

uid)t auuciucu, fonbcrcu ttil jn aufj^jicbcn uub nein mnd)cn, ba§ er aufj l)ertjcn<br />

unb aufj glauben ba[)cr gec, unb fpridjt:<br />

zu .3 5iicobcmit§ r zu T iß^atiJGCi' r cu IJ 39ttnb[)a^tl bct ucvmiufjt. r<br />

'=<br />

•"'<br />

^^


Pliniigelium nm Soimlnii iini^ *1.5fini;iftcii. 3oI)- ', 1 — !•''. 200<br />

'SBarlidj, lüailid), icf) W^^crleügnc beine<br />

bernunfft unb t^uc bie äugen ]n unnb l)cnngc bid) plofi an mein luort unb<br />

glaube bai. S)arumb fprid^t er:<br />

zu 6 3!etD gcbotii «erben, r


.'JUO SDiiiinctpoftiQc 152ö.<br />

S a b i cf) y n i' i dj t 'lie r lü II 11 b e r II , b 3 i d; b i r g f<br />

c a 9 1 1 1) a 6 e , ^ r m u j e t<br />

j j<br />

ti u n c Iti c n g c p r n lu e r b e n 11 , Xix lü i n b p l f<br />

c<br />

e t , tva er In i H , u n<br />

bii f)6reft fein f)aiiif)en tuol, afiev bu lüeift nid}t, üon tüonnen<br />

er fumpt uiib Itiatjin er ferct. ?Ulfo ift ein i)cglic^er, ber au)'<br />

bem gaift geporn ift'.<br />

91I§ tBoIt er fpre(^en: Su unberfteeft bid^ burd^ beiu öernunfft bic gQift=<br />

lidjen bing juevmeffcn unb fnnft bie nic^t bcgrel)ffen, bie 6et) bir in ber notur<br />

gcfi^efjen, aU n I)ie fagt öon bcm im)nbc. ®enn eS ^ot nod^ nie !ain 5p^ilo=<br />

fopf]Uv ober tucUtvciie Eiinben erforfc^en nod) tiejdjreiBen, »na» ber luinb fei),<br />

luo er ein anfang ober enbc ncine. 2Bir loiffen nit, hja ber h)t)nbt l^erfompt, w<br />

ober ftiie ferne er 5el) unä We^d, ober loie U)et)t er geett. Äünben lüir nun<br />

bie bing nit ergrüiibcn burdj unfer bernunft, bie in ber notur taglid) bei)<br />

un§ gcfc^e^en, Dil ineniger Jnerbenn \vh huxä) bie felBige Pernunft bie g6tli(|cn<br />

lücrde, bie @ot in un§ toirdt, ergrünben.<br />

[cxxvj äßie aber ein menfd) neto geporn Inirt, bQ§ ift balb jiifagen, ir.<br />

2l6er trenn ea an bie erforung fumptt, loie el ^ie bem 9Ucobemo fomen ift,<br />

beim ift§ mu^e unb arfiaitt. (FS ift 6alb jiifagcn, man ntü^ bie t'ernunfft<br />

plenben, ba^i fülcn cntlUje^cn, bie äugen 3utt)on unb ploß an bem luortte l)angen,<br />

barnac^ fterben unb bennod) leben, StBer ba§ ju er'^altcn, tüenn e§ an bie<br />

erfarung funipt unb an bic jüge gcet, ba ift aber mni^e unb arbait. 20<br />

5Renipt ber nelucn gepurt ein ej:cmpet. 3lbraf)am t)ett eiuenn fun, ber<br />

i.>j)ioic22, afolt erben bie toelt unub ben famcn meren loie bie ftern am l)imel, luic im<br />

lierf)aiffen tuar. 5lun !ant @ot unb ^ic§ in ben fun tobten. Söcnii nun<br />

9lbral)am l)ctte nad) ber bernunfft gefarcn, fo I)ette er alfo befd^loffeii: gl),<br />

©ot ^at mir ben fameu Oerfprodjen inn tnolc^cn mein gefc^led)t foE gemeret 2b<br />

luerben, nun fumpt er ^er unb '^aift mic^ jn opfferu. 6l), beä miife nid^t<br />

©ot, fonbern ber Ücuffel fepu. 9?un tobtet ^Ibrafjam bic ticruunfft unb gibt<br />

6)ot bie eeve unb gcbcudt : (*p, ®ot ift alfo gcloaltig, er !an mir ben fuii Dom<br />

tob ouffrocdeii unub burd) in ba§ gefc^lec^t meren, ober tan mir h)ol ein<br />

niibcrn geben ober fuunft aut3rid)tcn burd) einen anbern hjcg, mir unbefant, »><br />

gcet [)in unb gibt eö (Sot ^aim. ©c^ct, ba freuest 2lbrat)am ufj feiner altenn<br />

t)aut unb ttjrit jljn ®ot, glaubt im unb »oirt ein anber menfd). S)a<br />

i.Wü|c22,r,;!ompt ber (5ngel unb fagt: '3lbral)am, 9lbral)am, lege bepnc I)anb nid)t an<br />

ben fnabcu unb t^iie im nichts, benu nu löal)f5 id), baS bu ®ot fiird)tcft unb<br />

f)aft bcinen einigen fun nit Derf)alteu bor mir\ £ia§ ^ettc 9lbral)am nit :«<br />

liinben erbenden, ba§ c§ @ot alfo folt mad)cu, er t)ette ben fun fd^on ge=<br />

tobtett im t)cri5cn.<br />

5[nn bifc gepurt ift angefanngen in ber tauff, ba§ luaffer ift bie tauf,<br />

ber gaift bic gnab, bic unä in ber tauffe cingoffen Ibirt. ©ifc gepurt fil)et<br />

man fcl)n, locnn mon ftcrben foll, unub Inenn ormnt ober aiiberc anftöffe


gpongeliiim am ©oitiitng naä) !pfiiigfteii 3ol). .'!, 1—15. 301<br />

I)erfatlen, 2)enii lucv ha oft gcpoin ift, bcr rümpüt i'it» Uiciet ]\ä) uiib fi()ct<br />

I)in unb {)er inib fperct bie licrmintit auff, lüie fie fid) »ucvcn looUc. 'Jlbev<br />

bet ba iielo gcporii ift, ber gcbcndft: 6l), iä) ftcc in OJottcS '^annb, bcr Tjott<br />

tnid^ üorliin biivcfj louiibci'Iidje lufliB cv()nltten unb gcjpcl)ftct, |('XX\"J bcr<br />

5 tüirt nüd^ nod) ioxt an fpcl)fcn unb erhalten unb aufe allem uuglüd<br />

erretten.<br />

?n|o inenn inir fterljen foüen, fo muffen Inir baljUn forcn unb totifcn<br />

nidjt loa au^, bie l)erberi9 ift nit l)crQl)t, luir lüiffeu nit, oO e§ ein lucif] ober<br />

fd^toarl^ f\au% loitt fein. ®eun \va ftaifc^ unb plüt ift, bo ift bie alte I)aut<br />

lu nod), bie hjoift nit, loa fie t)in fol ober \va liinaufj, ob fie unbcn ober oben,<br />

auff bie linden ober redeten {)anb t)inauf5 fol, unb luaift nit, loa fie jr fecl<br />

foll l^in fc|en, unb foU bennod) au^farcn. 2)cnn I)ebt fidj ein angft unb not,<br />

bau eS luol bie red;te l)ell fein m6d)ttc, benn ber Ijeüe pcin ift fordjtt, fc^rerfen,<br />

gralocu unb Ocriogcn.<br />

15 2l6er hjenn id; ®ot glauljc unnb nein geporn bin, fo f^üe xä) bie ougen<br />

ju unb tappe nit unb lafj hal^ Uicfcn ber fecl ganli umblommcn unb gebend:<br />

Cn) (Sot, in beincr l)anb ftect meine feclc, bu l)aft fie erl)altcn in meinem<br />

leben, unb ^ab nod) nl)e erfant, \vo bu fl) l)in gefeilt t)aft, barumb loil id)<br />

auc§ nid^t luiffcn, \m bu fie. ijcljunb l)in tl)on ftiirbft, ba§ aüain iDaifj id)<br />

20 löol, fie ftat in beiner l)anb, bu »oürft ir lool Ijelffcn. ?llfo mufi man ü%<br />

bem natürlid^cn hjefen tljretten in ein nclo loefen unb gan^ tob feiin. S)a§<br />

ift auä) ein red)t fterben unb nid)t ein fd)led^te§ cmpfinben, inic man einen<br />

grünb ablrai^t, tine bie Spl)ilofopl)i gefagt Ijabcn, cri>3 lucnu ein !od)in einen<br />

Isafen fpl)elet, fonbern e§ mufj ein rcd)tc ücrenbcrung ba fein, unb gar in ein<br />

5.r, aubcr Juefen gefd)mcl|t incrben, e» mufe gantj 3upobcn geen baS notürlid) loefen<br />

30<br />

unb cmpfinben.<br />

S)arumb fagt er l)ie: '2ßa§ Pon flaifc^ gcporn ift, bas ift flaifd)'. S)a§<br />

flaifd) l^aift ber ganljc menfd^ mit let)b unb fecl, Pernunft unb toiHen, Unb<br />

Ijebcrman l^at flaifd)lid)cn finn, müt, luft unb lüiüen, bcr nit ufj beut geift<br />

gcporn ift. £cnn bie fecl ift alfo ticff gefcndt l)n ba§ flaifd), baS fie cg teil<br />

bet)iitcn unb befd)ü^cn, ba§ C5 nit fd)aben lcl)bc, alfo ba§ fie mer flaifd) ift<br />

benn hai flaifd^ fclber. S)o§ fcljcn loir im fterben, ba^ fid) bai flapfd) nit gerne<br />

ber ^aut berauben laft, Ui6Eid)'3 ba gcfd)id)tt, trenn bie fcclc tocg ift, ba laft<br />

fic^ ber leib fd)inbcn unb leibet alle», hjie man mit im l)anblct. Unb ba§<br />

35 jaiget ouc^ ©ot ber .^etr an mit bifen toortten im [cxxvil 5JJofe, bie er Por i.mü[fc,.i<br />

ber fünbtflu^ fprac^: '5Jlein gopft »rirtt nit jmmcrbor rid)ter fepn unbcr ben<br />

menf^en, bicloeil fp ftaifc^ finb\ Xcnn bcr mcnfd) lüitl gar nidjtt, ba» ba§<br />

ftaif(^ umbfommc ober fterbe, bag pjil aber ber gaift nur ^abcn. S)arumb<br />

bcgeret er, ba§ nur ba§ flaifd) balb umbfommc. 5llfo mnjj ha§ natürlidj iüefcn<br />

40 ber feel Pergeen unb bem leib fepnb Inerbcn unb n)ünfd)cn, ba§ er fterbe, baS<br />

zu 13 .f)elle Jiclin. r zu IG e^tiftlic^ct troft r l'J miifi fcldt r.u 2f< 5tciic§ r<br />

zu 35 ©ene. 6 r


302 Sommevpoftifle 152G.<br />

bic fccl in ein anbev tocfen fommc. Sßie haS jugcct, foleu tvh oHain glauben,<br />

liiert trifien, ®ot toxxdt e§ unb Ijot un§ nid)t Beüol^cn bainac^ 311 foifc^en.<br />

©0 Vöiü nun bcv .Vierr mit bifcm gleid)ni§ Hon bem iDinbc aniQligcn,<br />

bQ§ ein gaiftli^ ntenfif) tuebcr Ijic nod; bott ift, unb an faine jcljt not^ ftctle<br />

gcpunben jel), er jeü^ett !aine fa^ipcn an, tf)üt and} fünft ber bing laineS, 5<br />

bic ouffcflid) finb, bcnn er inaift, ba5 fie ba^u nid^t biencn. 3n ©umnia,<br />

ba I)ilfft fain hjaUcnn, lain faftcn, fotn ^]3icffe ftijfften, notfj gar lain »ucrcE,<br />

c§ müf! ein anbcr Uicfcn ba fein, ncmlirf), bas oE nnfcre toercf, bic tnir fih-=<br />

ncmen, unbergecn unb ju nid)tc lucrben, toie gefügt ift.<br />

2a§ ift aber ba§ netne tnefen, ba? bcr menfd) nid)t auff fernem tI)on 10<br />

ftec, fonbcrn in bcr gnabcn SotcS, bic er un§ gibt burd) S^efum Gbriftum.<br />

®oE iä) ba bcftcen, fo muffen meine Irerd unnb aEcS, toah id; erbadjtt Ijabe,<br />

3n tbrümmern gcTjen unnb nidjt? fein. S)erf)alben fo ift bic bei) bifcni mcn=<br />

fd^cn fain anfang nod) !ain enbc.<br />

SBir boren tuol bcn toinb loetjcn, aber ina er bcr fompt unnb \va er t)in<br />

gcet, ba§ luiffen mir nit. ?nfo iftS aud) b'C- 6in menfc^ prebiget unb bot<br />

ba^j loort in feinem munbc, aber mann e§ bin tumpt unb \va-j c-i ufiridjt, unb<br />

"ivo e§ frud)t fdjafft, baB tnaift niemanlj. 5lEfo fd^Ieüft nu bifer ort, bas ein<br />

fe'briftlic^ menfd) nit pomen foE uff toerd, ftcE ober pcrfon. S^eß Dcimunbert<br />

ft(^ benn bie öernunft unb fraget, lüie muß ba-:- jugcen, ba§ cS mit epnem t)cgf= -'o<br />

liefen, bcr au§ bem gaift gcporn ift, alfo fcp lüie mit bem lDl)nbe, unb ba§<br />

aVi unfer tbon uid)t'3 ift ? 2i>a§ tniE ba Inerben, trenn jbm olfo Incrc, fo<br />

muften atte 5i.Maffen, iliiinidjc unb Üionnen mitt jbrcm f($Dnen, füftlid)en leben<br />

ücrbampt fein? Sarauff antluort t)ie (£l)riftuu 'Jiicobemo, ber audj fagt, lüie<br />

mag folc^S 3ugeen, Unb fpric^t: 3s<br />

[cxxvr] 'S5tftu ein mapftcr in Sfracl unb Inaift ba5 nic^t?'<br />

2II§ iDoIt ber .^crre fprcc^en : SaS<br />

folteft bu traun loiffenn, bie Inel)! bu<br />

einer bift l)on benen, bie ba? üolcf leeren foüenn, fo i)hu i(^ tnol, bu tneljffeft<br />

feIb-5 ni($t3 baüon. ©ol(^ binge, botion id) bir pet^t gefagt bobe, ncmlid;cn,<br />

lüie triir muffen auff ein ne>iic-3 geboren merbcn, folt fr bie leütte gcicrct '<br />

t)oben, aber jr bnbet ba§ loiberfpil gelecret unb cuä) betümmert, tuo ber tcinb<br />

[)er tommt, unb tno er bi"9cet, unb f)obt ouff fein bmidjcn adjt gebabet<br />

unb mit anbern unnübcn bingcn umbgangenn, ma§ aber mä) unb beut<br />

üolde om notigftcn mare, ba3 {)abt jr farcnn laffcnn. .•pore jn, h)a§ idj<br />

bir füge: 35<br />

'SBarlic^, loarlid), id} fagbir, Jnir rebcnn, ba§ In ir hiiffen,<br />

unb 3 e ü g c u , b a § In i r g e f e b e n b " b e n , unnb<br />

jcügtnnö nic^t ai\\<br />

j r n e m e t u n n f e r<br />

zu 3 Oia^tüä) nicnfr^ '" s" " 'Sitlo Incfcn r zk -jn ?tuff Wndt nirfjtt ju pamn. r<br />

'*


Süaiigeliiim nin Somitng und) ^fiiigflfii. ijo')- •*. 1 -I:'>. ;]();{<br />

©leid) aU ipxaä) (5[)viftiiö: Sul id) bir mit fiiit^eni bainiif Uidijcii, Umc<br />

foId^§ äiigcct i baä tan nit^t gcidjctjcnn, bit foltcft mir glalubcn, bictpcil bii<br />

jelbS fngeft, ba§ ic^ ein Iccier Hoit @ot fomcn bin. SaS id; gefagt f)Qbc, bcr<br />

menfd^e niiifj onff ein nctuc-S gcborn tucrben, unb ha?- nll nnfer tf)un nidjtS<br />

fei), bci^ fan man nid^t lücljfen, ba§ man§ mit Qugcn fc()c, fonbcv man mufj<br />

allein mit JBotten babon rebcn, ©lanbeft bu, jo öerfteeftu eö. 'iibn 5Hcobcnui-j<br />

tterftunbc hai^ nic^t. Sarnmb fagct bcr .'öcrre Uiel)ttcv ]\\ im, cnbcd'et jm nod)<br />

ba§ feinen unöeiftnnbt nnb fpridjt:<br />

'@I u b t j r n i d) t , lü e n n i c^ c ii d) U o n j r r b i d) e ii b i ii<br />

f g c n } n g e , lo i e<br />

10 to ü r b e t<br />

i r glauben, Ji) c n n i d) e n d) b o n l) i m c l i [ c^ c n b i n g e n<br />

a f g e n n lu ii r b eV<br />

S)o3 ift nod) QÜc§ Ijrrbijdj bing, boc- id) gejagt inii, Uiic tuir nllc muffenn<br />

ji: nid^t luerbenn, nnnb ba« ber mcnnfd) ftonbe ift nnb lüiber ,]u ftanbc lücrben<br />

mn^, unnb lüic ber toinbt lucl)ett, nud) öorftct)cftn e3 nic^t, \vaS tuürbefln<br />

11 t^itn, toenn idj bir Dil tion @ot f)er fagete ? '^s(i) I)ab bir Oon cljm geringen<br />

bing gefügt, nnb ba^ bcrftceft bn nidjt, lüie luolteftn e3 büd) üerftcen, inann<br />

id^ bir fagete, bo>3 nnfere fterbiidje leijbe nad^ bem tobe fo fjeti unb ftar<br />

fd^el)nen torben hiie bie fonne, unb 1öo§ nac^ bem to=[csxvii]be folgen lüirbt,<br />

bo§ loürbeft bu jumal nid)t Oerfteen? Unb ferct nn ]fi nnb ftid)t jn ein<br />

20 luenig an mit ben bimelifd^en bingen, luie eS barumb gett)an fei), nnbfpridjt:<br />

'Dliemonb feret gen I)imel, bann ber öom ()imcl f)ernl)ber<br />

fomen ift, nemlid) bc§ mcnfd;cn fon, ber im r)tmel ift.'<br />

SQ3a§ bai ift, berfteet bic tiernunfft nid)t, benn e§ ift ein [)iralifd}e prebig.<br />

Unb ift fobil gefagt, ol§ fpräi^ (it)riftnö: Ter Son bc» menfdjen ift fomen<br />

sr. auff ia'i erbtrcid} unb bod) im ^imeU bliben nnb toibernmb f)inanff gen I)imel<br />

gefarcn, baS ift: er ift ein .öerr Sorben über f)imel unb erben unb über alle»,<br />

bav borinnen ift. 6o tinffe nu, baS id) ber fclbig bin, ber id; ^crniber fomen<br />

bin, and) fo tieff beiunter geftigen bi§ in bic t)eEc unb bin bod) im ()iniel<br />

blibcn. 2)ann ba (vl)riftu§ im tob tnar, ba lebet er, bo er ein lunriu luor<br />

3j unb für ben aEer geringften nnb üerad)tcftcn gead)t, Inarb er ber ct)rlid;ftc<br />

unb f)ü(^fte für got gehalten.<br />

Unnb ift lüiberumb gen ^imel t)inauff gefareu, ba er Dom tob erftnnbe,<br />

ba er bann hjiberumb oEcn getoalt an fic^ genomenn I)at unb ift ein .sperre<br />

lüorbcn über alle ßreaturn, loie er auff erben allen Greaturn unbcrlnorffen<br />

ih toaxe. Unb folc^» ^at jm niemanbt nat^ getf)an.<br />

Sßir finb Inol aud^ jm tobe, aber yi gleid) fel)n luir nid)t auc^ baoben<br />

im ^imel inie 6^riftu§. Sünbe nnb tob berfdjcu in nn§, aber be§ ^yxxn<br />

zu, 1 ®tnu6cn muß man bic ncloc gcbürt. r zu l>3 ^limlijc^ bing Dctfteljct bie nntur<br />

nidjlt r SU .12 G^riftuS ift »on ^itncl fontcii unb loibct ^inoiiff gcfatcn. r


304<br />

SommcrpoftiHe 1.S26.<br />

6t)xil'ti fein fie nid)t mn^tig Sorben, jlja, er f)Qt boS leben unb ben tob in<br />

3oij 10, 17 f. feiner ()anb unb gertalt ge^ofit, Sßie er feI6§ fagt im 3iot)aiinc: 'SarumB<br />

liebet mid} mein bater, ba§ id^ mein leben Ia§, ouff ba^ \ä)§ »niber neme,<br />

SUemonbt nimpt e§ ton mir, fonber ic^ felbcr lofB e» tion mir fclber, ^d)<br />

ijahv maäjt äiilaffcn unb i)Qb eS modjt Iniber junemen.' i<br />

5Hemanbt lumpt 311 folc^er gelnalt, baB im alle bing unbterhiorffen finb,<br />

Qu^gcnomenn ben (Jtjriftum, inelc^er, Irieinol er öor bcr Inelt im tobe tnar,<br />

bcnnoc^ lebete er bor @ot, feinem bater, unb toictuol er für ber luclt in groffer<br />

fi^ma'^c unb fd^anbe Irar, fo irar er bod) bor got in groffer e'^r. 3" folc£;em<br />

tf)ijn I)at jn aber niemanbt bracht bcnu Inir. Senn burd^ ben fal htB erft= 10<br />

foxxvii'jcn bater» 3lbam, finb loir oHe gefallen, £cn fol I)at er miiffeu<br />

loiber l^erein bringen burc^ fein fc^malje, fd^anb, unerc unb tob, auff ba3 mir<br />

miberumb jii et)ren unb ^um leben fomcn.<br />

§ie ftoft er jum anbern mal ju rudE, tua? er booben gefagt t)at: 'SßaS<br />

bom flabfc^ geboren ioirt, ba§ ift ftal)fd)', ?lly Irolt er fagen: SSIut unb ftaljfd)<br />

!an nic^t gen ^imel fomenn, aEeine bcr ferct gen ^imel, ber bon f)imel f)er=<br />

niber fommen ift, fo baj in feljner Ijanbt fte{)e haß regiment über alle», tba§<br />

ba lebet, bas lau er tobten, unb ma§ ba tobt ift, ba» fan er lebenbig<br />

malten, mag ba relic^ ift, haB tan er arm machen. 3lEfo ift l^ic befd^loffen,<br />

ma§ bon fleifd^ geborn ift, ba§ geljoret nic^t gen ^imel. 20<br />

3lbcr bife» l)inauff faren gen f)imel unb ha^^ ^erniber lomen ift un§ ju<br />

gilt gefd^el)cn, auff bai Joir, bie loir fteifdjlid^ finb, aud^ bal^in gen !^imel<br />

!ommcn modjtcn, boc^ mit ber geftalt, ba§ bor bifer fterblid) lelib getobt tbürbe.<br />

3n Summo: mit unfcren »uerden lüerbcn Unr nic^t-.' aufjridjten. Sßic un§<br />

aber bife» Ijinauff faren gcfc^endt ift, unb hjie e§ unfer Ibcrb, fagt bcr Ijerr «<br />

tbeiter unb fprid^t:<br />

'Unb loie 5Rofe§ in ber h3uften ein fd^langc ert)6'^et, alfo miif)<br />

b e -j m e f n dj e n f n e r f) f) e t 1d e r b e n n , auff ba% alle, bie an j<br />

glauben, nit bcrlorn >ti erben, fonber bai^ eloig leben Ijaben'.<br />

2ßa§ hjil 6'^riftu§ I)icmit? 5Jic^t§ anbcrS bann ba§ alle, bie gen "^imcl 30<br />

fommen mollen unb jm nachfolgen, bie muffen netoe ßrcaturn toerben, S)ann<br />

barunib ift er gen Ijimel gcfarcn, bn§ »uir jm foHen liinad;folgcn. 3)ifc<br />

.5)iftorien aber, babon l)ic ber £)crre t>^riftuä rcbet, bie fteet gefdjribcn im<br />

4.woifL'i,cff. bicrbten bud) 5Rofe, ba bie juben lüiber @ot unb tbiber 2Rofen murretcn in<br />

ber louftcn, fonbtc ber Ijcrr fd;longcn unber bau boldE, bie fdcer fpl)ben, bie 35<br />

biffen bai- bold, ba^i ein grofj bolcf in 3frae( ftarb, ba lamen fic 3U ^JJJofc<br />

unb fpradjen: mir l^aben gefünbiget, baS tüir tt)ibcr ben .'ncrrn unb tuiber bidj<br />

gcrcbt I^aben, Sitte ben t)crrcn, ba» er bie fdjlangcn bon un» locnb. 5J}ofe<br />

zu J 30^ 10 r r.u i.'t flcijd) uiib tilut lummct nidjl flcn ^imcl. r zu 34 9Iiim. 21 r<br />

211 3ß Hfrigc jdjlQiiflon r<br />

!.'


^önngelium am Sonntag nat^ ^Pfingften. 3o^. 3, 1— lä. 305<br />

ber Bat für ba] üolcf. Ta ]pxaä) bcr öctt 311 5)tofc: "^fflaä) bir ein el)rene<br />

fcfilongen unb ridjtc fie jum jalid^en ouff, \vn gcbificn ift unb fi()ct fic an,<br />

bcr fol genc=[cxxviii]fen, Sa machet 5Jtofe ein elircne fdfjlange iiub richtet fie<br />

auf jmn 3al)(i)cn, unb Incnn l)cmanbt ein fd)Iangc bal)^, fo fal)e er bie eerene<br />

4 fd^longen an imb bclib lebenbtg.<br />

2)ife §iftorien jeü^ct 6I)riftu§ an unnb beüttct fie auff fid). %U folt<br />

er fagen: ®lcid]ei1iict)f5 Inie bort bie juben in bcr trüfte, locnn fic gebiffen<br />

hjurben bon bcn fclnrigen fc^Iangen, errettet tuurben burc^ ba§ anfdjatucn ber<br />

e'^erene fc^langcn, bie 5)}ofe jum galidien anffrid^tctc, Sllfo gcct§ l)ie mitt<br />

10 mir auc^ jü, alle, bie mic^ anfd;artien, tocrbcn nit öerbcrben, ba§ ift: aüe,<br />

bie ein böfe» geiuiffen l)abcn Don bcr fünb unb bom tobe gcengftigt locrben,<br />

bie foKen glauben, ba-3 ic^ üon ^imcl !oincn bin unb broben blibcn unb<br />

toiberumb f)inauff gcfaren bin, fo hjürbt jn Joeber fünb no(| tobt frf)aben, ja<br />

bie fclbigcn tocrbcn in ctDigtal)t nid)t Dcrbcrbcn lünbcn. Sann lucr ba loil<br />

16 gen f)imcl toincn unb fiilig tocrbcn, ber muf; e§ tl)un burd} bifc fd)Iangc, bie<br />

ba 6f)riftu§ ift, fonft loirt er tool erniben bleiben. S)ert)alben Dcrbampt bijs-j<br />

©uangclion bcn fretjen toillcn unb aQc», toa» mcnfdjUd) freffte tjcnnügcn<br />

unb tücljfet allein auff bifc fc^tangen.<br />

S)ie letmlic^c beüttung ber fi^Iangcn, bie 3Jlofe auffrid^tet, ift bie. S)ie<br />

20 fc^tangcn, toeld^e bie ^ubcn biffen unb oergifftet, ift nid)t§ anbcrs bann fünb,<br />

tob unb ein bofcB gctoiffcn. 3d) fe^c, bas id) in bcn tobt farc, unb bin nu<br />

brinncn unb !an nic^t tjcrauß tomen, muß fo lang barinnen bleiben, bifj ba§<br />

man mir ein tobe fd)langen auffrit^tc, bie ha nit lebet, aud^ niemanbt feinen<br />

fd^abcn f^üt, ja bie ha t'ü mcr frummct, toic 5)}ofc fdjiangc toar, bo3 ift nu<br />

S5 6riftu§, benn bcn fcl)c ic^ l)angcn am crcü^, nitt fd)on nod) in groffcn ccrcn,<br />

benn tncnn er fd^on unb I)übf^ alba fiienge, m6d)t ba§ flcifd) fagen, er Ijctö<br />

ticrbicnet burd^ feine tocrcE, ba§ er alfo in ccrcn ftünbc unb crl)öl)ct ttiürbc,<br />

fonber id^ fet)e jn fangen in fc^cnbtlid)er gcftalt unb formen hi-i crcü^c-S toie<br />

ein morber unb übcltlictcr, fo ha^i aud) bie Dcrnunfft fagen muß, ba§ er für<br />

30 90t ücrmalcbeict fei), unb bofür ^ielten§ bie juben, barumb funbten fie jn<br />

aud^ nit anbcr» ad)tcn ben für ben aller oerbamptften mcnfdjcn, bet)bc öor<br />

90t unb Oor ber toclt, benn fie Ijetcn bifcn fprud) im gefcti -JJtofe für fid^:<br />

' 3}ermalcbct)ct ift t)eberman, ber am l^otl fanget'. s.wofrsi.ss<br />

[cxxviirj S§ mufte auc^ ^lofc eine ernc fc^rongc auff richten, bie ba<br />

35 el)nc geftalt ^cttc bcr feurigen fdjlangcn, >t)6Id}c bodj uDcmant] bi)f)e nod) be=<br />

fd^ebigtc, l)a Dil mcr bie Icütte errettete. Slllfo tjatt aud) 6l)riftu» eine gcftaltt<br />

unb anfcl)cn ct)no fünbcr§, aber mir ift er ein ^ail toorben. Senn fein tob<br />

ift mein leben, er t{)ritt inn meine fünbc unb nimpt beS OatcrS jorn üon mir.<br />

Sn mir ift bie lebenbigc fclnrige ferlange, benn id) bin ein fünbcr, ^n jm<br />

SU 11 Sljriftum an|d§aiDen r zu 20 ß^tenc fc^Iangc. r zu 33 2cu. 21 ®ato 5 r<br />

8ut^er§ SBcrfe. X, 1 " 20


80ß Somtncrpoftillc <strong>1526</strong>.<br />

ahn ift bie tobte fc^Iangc, tpoüid^er luol für ctiii jüiibcv geachtelt loiirbe, aber<br />

er t)ctte fajne fünb nie gctfion.<br />

äßenn mm bev menf^ glaubet, bai- 6f)riftus tob bie fünnbe tueg gcnomen<br />

^Qt, fo lüirtt ev ein nclu incn)d). ha-i tan nun eliu f(aifd)Iic^cr notürltdjcr<br />

mcrfic^ iiit glauben, ba>? un-3 ®ot alte unjcre fünbe unib fünft fd)enctcn unnb '•<br />

Oergebenn luil. p)l)a bie Hcrnunfft gcbenrfet alfo: i)a\t bu gcfiinbigett, fo müft<br />

bu and) für bie fünb genug tl^on, unb feit bcnn jn unb crbcncfet ein tuercE<br />

über baa anber unb nial;nct, fie tüuüe bie fünbe bnid; fre loeid IjiuUieg nemcn.<br />

^Iber ba-j ift ha^ ©iDangeüon 6f)riftt: Sift bu in fünb gefoücn, fo muft bu<br />

einen annbcru f)abcn, bcr für bid) gnng tf]nt, unb haä ift 3bcfu'3 ßtiriftua. i"<br />

SBenn boö nun ein menfd) glaubet, ber fclbigc tnnrb ein bing mit 6t)ri|to<br />

unb ^ütt alles, Joaä 6t)riftu» t)at. 60 ift nu bife bie Summa bifeu @uan=<br />

gelionä: llnfer bing ift gar nidjtv, unb ift aUe§ üertorcn, looS mcufd)cn freffte<br />

üerniügen, £)er glnub ober in (i.l)rifto tf)nt tä attc».<br />

Botli Itat die I'ivdigten dc^ 1. und 2. S


, 311<br />

Suangcliiim am 1. ©onntafl na^ Stinitnti». Suf. 10, 19—31. 307<br />

e m p f a n n 9 e II. 91 u n aber to i r b t c v g e t v ö ft e t , u u n b b u lu i r b ft<br />

gepeiniget. Unbu6erba§alle§ ift jnjijdjen unni unb euc^el)ue<br />

groffe flufft befe füget, ba§, bic bo luoltten tion ^ijnneu ()l)n=<br />

ab ft e 1) g e n n 3 ii e u , d; f ü n b c n n i c^ , t ii n ii b a ii d) n i d} 1 1 ö o u n b a n n e ii<br />

unn§ über f a ren.<br />

S)a fprad^ er: jo bit id^ bid^, ä^ater, baB bu iTjafenbcft il)n<br />

m e t n e § ö a 1 1 e r g t) a u ji , b e n 11 i d^ i)ahc n d) fünf b r 11 b e , r ha^ er<br />

jl^n bezeuge, auff ha^ ft)e nid^t aud) tonunen an bifen ort ber<br />

qual. 2lbral)am fprad§ 3U jnt: ©Ije l)obcn ÜJlofen unb bie<br />

5Propf)etenn, laf' ft)e bl)e felben i)6rcn.<br />

@r aber fprad^: 9lal)n, Oatcr 5lbral)ani, fonbcrn Ine nn einer<br />

bon ben tobten jü jl)n gicnge, fo Untrben flje biiffe tl^on. 6r<br />

fprad) jü i^in: .'öorcn fl)5Jlüfen nnb bie5prop!^eten nid^t, fo<br />

luerbenn flje auc§ nic^tt glauben, ob l]cmant Don ben tobten<br />

auf f ftunbe".<br />

©umnia beS ßiian gclionl.<br />

[CXXXIIl] 1 -giie l^aben tnir ein tjcrgicidjniä unb äüfome l^altung ber glei^'<br />

nevifd)cn "^ailigtait (moHid^en l§cütte§ tage! fd)l)ev aüei jnne l^ot unb befi^et, ubev<br />

bog aud) üon bcr icelt giol gead)t toüvt, gleid) ali fei) fie bcm ^imel am ncc^ftcn)<br />

Unb beä @f|riftlic^en frcü^e^ obber üerfolgung, an möQidjev fid) bie gan|e tucttt<br />

ergert, unb bic öon l)ebevman öertdjmaljct unb öerad;t teirbt.<br />

Sie glei|nevifc^e l^ailiglait l'uc^t boä jljte, fielcct fic^ an bem jven unb tunipt<br />

niemontö jü'^ilffc. 3l6er bos (5^riftltd)c frcii^ miife allee let)ben, le^t öor bcv t[;ür,<br />

nl)cmant ev^aigct im barm^er^igtait, l^ot gav feinen tvoft, bcnn aEainc bl)fen, bos<br />

bie j^enigen, fo in ber mclt getreng[ni|, angft unb öevfolgung Iel)ben, in ©ott<br />

boc^ frnb f)abcn. 6in l^eüc^ter ttiixt für ftonnn gcl^Qltcn, ein 6I)rift aber niü^ ein<br />

Äe^er fein unb ein ©oltcs Icftcrer. 9lber ®ot ift fo gültig unb bormber^ig, Sie uuf. ,, 5,<br />

l^ungerigen erfüll er mit giittevn unb bie rcl^d)en Ia|t er Idr, Sääie iDlaria bie<br />

jundfra» üon im gelungen l^att.<br />

2 9Iu|gefcblofien bife gleii^niS l^ie im Guangclio fiaben mir nic^t§ in ber<br />

ganijcn gfd)rifft, baS ftc^ aufflenete unb battljber toere, bae man faget, wie bie<br />

öetftorbnen fc^loffen nad) btjfcm leben bife an ben jungften tag. Unb bieweil man<br />

nitt mii| nod) foE ein gtei^ni^ ober parabel offcnlid^er, l^cüer, tlarer glc^rift ent=<br />

gegen l)atten, ob ic^ aud) gleich bife nidjt für eine lautere porabct acl;tc, ioMd)?<br />

bo einer .g)iftorien el^nlid) ift, fo l^altte ic^s l^ie mit ber aufelegung unb nia^nung<br />

Soctor 5)tartin i'ut^ere, mit ticrnac^cr folgen mivt, 5Jcmlic^, ba* mir bljfe alles<br />

fo in ber *|^arabet angcjoiget ift, in bem lobe fiilcn unb enipfinben, benn loenn<br />

aller erft, roenn bie tf)6ric^ten jundfroicen fet)cn, ba§ bie tlügen 61 in jren ampcln<br />

l^aben, unb fq gar taineg. ^ä) \)alt e§ fd)lec^t§ für ein gleid)ni§. Senn wer<br />

alauiien. r<br />

£u 6 (©ie ^abtn) §it ift bcrpotenn ben poltet flciftcn unb ccji^cincnbtcn tobten $u<br />

20*


308 ©ommetpoftille <strong>1526</strong>.<br />

ÜJloJen unb bic ^^.'vop'^etcn I)ie itjm leben OcvQdfjtet 'f)ot, bcr fan fie bort im tobe<br />

öon toegen bcr üerjtreliflung, baburd) fie beraljt an in bie ^eHe begraben finb, nit<br />

annemen. Srunib nicrife ben fprud) eben: is nidjt fehlt 191, 10 fehlt<br />

11 ber] bie 15 ben] bic 16 t)t)ni] bcm 'Jlbra^oni 24 bcn] bic 27 eljncni] einer<br />

1V2, 8 Wir vor iüxij 14 ber fclbe] bic fclbigc 16 unnb fehlt IS ^cEe Wirt Betfloffen<br />

Werben. 2!enn 22 an ben 193, 6 cd] er 14 b} cg nit 23 nic^t? 194, 12 wie fant<br />

SlJetct fagt. Gin tog oor bem Ijctrn ift Wie taufent 3ai^/ "fti taufent inv wie ein tag. 5£arumb<br />

16 an bcn 19 alfo 25 nic^tä :.'" I)att fehlt 195,23 jwijr] jwe^ 24 erijoren<br />

196, 14 nidötS 17 würbet nur 26 nid^tS forfc^en] fragen ift 197, 17 ijrrtfiumt)<br />

;<br />

unb oerfi'irungcn jur ungfrcdjtigfcit über bic unglnubigcn fenbct, bafür ba§ fie bic liebe ber Warljcit<br />

nidjt tjobcii aufjgcnomcn, bai fie feiig würben. Sorumb 19 unä luil 25 gotlcö in *)Jlofe.<br />

S5u forfd^en] frogen Jfy.S', /" bie] toetd^e ;s SpoftiUen über baS (Suongelion on ber I)et)ltgen<br />

brct) flunig tag, unb im biidjtcin oon bem mipraudöe bcr 5)leffen 23 man in bofeltiÄ 26 go-<br />

ftrodTä 27 baä eS beS SeüffctS 199, 24 bcljerbcrget 200, lo aiUldje] ÄMc


Suangeliiim am 2. ©onntoa mäj Xxmialii. Saf. 14, 16—24. 309<br />

[cxxxii] 5Cm anbcrnn J>Diitagc imrtj cCriiiitatip.<br />

[cxxviir] €lunniioclion: Xufc XIIII.<br />

J,^efu§ f|3rad§ 3Ü ben ^4-^t)ariiccrii bif' glet)c^ui§. 6a iunv ei ni^i">


310<br />

©ommctpoftiHc <strong>1526</strong>.<br />

fünbcr, bic im jübifd^en tanbe toarcn. S"'"<br />

brittcn fomnien and) bic Jpatibcn,<br />

bie aüix evgften iinb öcvbampften ©ünbere, bie auffevf|al6 bcm jübifcljen lanb<br />

tüoneten.<br />

Stufjlegung bcfa gtn aiigcIion§<br />

Es folgt der Unsrc Ausg. Bd. vi, 5i)S bis SOI abgedruckte Sermon mit nachstehenden<br />

Abueichungen:<br />

Der Anfang bis 598, 10 lautet: (^"!)e in bifem (Suangclio , luie benn (imft oiid^ in aller<br />

gf(JÖrifft, ift toar jüncmcn, bal ttit bcn recötcu cl)nfclti9cn »ctftanbt (roie xx benn Bot offt gcfjött<br />

^tt6t) ergtetjffen, jum tcften \o wir fiinbcn, unb unfet fier^ unb getoifjen brauff gtünbcn. 2enn von<br />

11 fein nach gerüft 75 ^etwibet] 5et IS miE] ba 17 ttatlcic^namätog i!» ba§ ba§<br />

25 atentmal 2" bifem nufiennbmat 3.5 fned^te, at? bon titen tnec^tteii. Sa§ inav otict<br />

bie bottjc^afft, bie bet fncd^t Bclj bcn gelabncn geftcn jottc aufetid^ttcn unb rtetBen. '<br />

c? ift atlel Jcrat)tt.<br />

flum()t,<br />

benn<br />

'<br />

2:cnn G^riftua »or 599, i> gtoffen autientmat gcljortc. gg War 4 allen<br />

unfern *' 6erot)tcn, SlBie auc^ .ber 6ngcl ®airiel con Soljanne bem Seuffer jii feinem oatcr<br />

3a#aria fagete. Sr Wirt noc6 in müter te^ie erfüllet »erben mit bem ^ailigcn gaift, unb er hjtrt<br />

ber tljnbet bon 9)fraet bit jü ©ot jtem §crrn 6eteren. Unb er loirt Bor feljnem angefidfit Ijer»<br />

geen im gaift unb trofft fftia?, 3u6etcrcn bic ^cr^en ber ffläler jii bcn tinbern unb bic unglaufcigen<br />

,ju ber tlugftait ber gerechten, juBcraBten bem .f>crrn ein gerüft bolcE. 2Bal fagten aicr bie geftc<br />

jü ber botf^aft be§ £ne(J)t§. ber Scjt fpric^t. Unnb fie ficngcu an. alle nad^einanbcr fie^ ju<br />

entfc^ülbigen. |' Saä ifts ba§ 11 ba bis lieben fehlt 12 meer liebet Wcrb. Unb wer föu<br />

ober töi^tere meer liebet benn midö, ber ift mein nic^t Werbt. Unnb loer ntd^t fein creütj auff<br />

pdö nimtJt unb folgt mir nai^, bei ift mein ni(äöt Werbt. 5!u fe^ct 13 finb jr bic 15 aUeS<br />

22 Wollen unb mit bem bertjen bran bangen.<br />

'<br />

5iu 30 aber fehlt 31 magft, wie ba? fiir=<br />

nemfte unb groftc gebot lautet. %u fott lieben ©ot beinen berrn bon ganzem bergen, bon ganljer<br />

feeleu, unb gantjcm gemiit. 2arumb miiftu .?.? nic^t§ 35 ein ewige-3 leben. Wie (SbviftuI<br />

fagt im 2)tatbeo, 2l'cr fein leben finbt, ber Würf§ berliercH, unb Wer fein leben bcricüret nmb<br />

meinet toidcn, ber mürt? finben. Illuftu bcin 36 Berfdiaffen] geben 600, 2 gcfagt in TOattjeo.<br />

6in tiegllidjcr ber ba berieft beüfer ober bruber ober fi^Weftcrn ober boter ober müter ober Wet)b<br />

ober finb ober eäer unib meines namen§ wiHen ber Wirt§ bnnbcrlfeltig ncmcn unb ba§ ewig leben<br />

ererben. §ic ftect 6 groffer?] wct)ter<br />

" malll abentmat 9 all Ereoturn 10 lunc<br />

bis jc.] SDo§ tbüt ober ber ber baryi, ber bie gcfte laben lieg, unb bic fidj alfo cntfcfiulbigten?<br />

2er Icjt fpric^t. Sa Warb ber bnuftjccr jovnig unb iprad& jii feljuem fnecf)t, ©ee oujj balb auff<br />

bic ftraffen unnb gaffen ber ftobt unb füre bic armen unnb früppel unb lamcn unb lilinbcn fierein.<br />

n nicht§ 16 So aber bie Suben bifem 77/22 ju bis intrare] jncn, Wie in bcn gcfdjieljtcn<br />

ber apofteln ftel^et 61 War not, bj euc^ ^ü erft ba§ Wort gotte§ gefagct Würbe, nu jfjrS aber Bonn<br />

euc^ ftoffel unb atztet euc^ felb§ nitt Wert bcä ewigen leben?, filje, fo Wenben Wir un§ jii bcn<br />

boljbcn, bonn atfo ^ot un§ ber berrc geboten. 3dö ^ab bit() bcn .^-icljben jum liei1)[ gcfctjt, b,i bu<br />

ba? boi)' fc^eft bifj an bog enbc ber erben. SBos ift aber baS, ba? er jum tnectjt ffri^t t ©cbc<br />

au^i ouff bie lonbftroffcn unb an bie ,^cünc unb nottirje fic bereljn 3Ü tomnun, auff bo? mein bauji<br />

Bol werbe. 24 ein eüfferlic^, fonber ein jnnerliij^ unb ge^ftlid)? trcBben unb 2T Eomjiellerc<br />

unnb bincin treiben ^e^ffe 29 otfo bebenb ein Bcrjogte? 33 bj bo bc>)ffet 34 im fehlt<br />

37 gefiert] gcfreljet Pompefle 3Sl39 unb id^ Ais bob feldt 39 obentmal 601, 3 Sico<br />

bis öirorum] Unb fagt ferner ji'i bem tned^t unb anbern. 3d^ fage cuc^ aber, boj ber mcnner<br />

feiner bie geloben fein, mein abenfmal fdjmctfen Wirt. / be? (?uangcIion? 5 obentmal<br />

7 obentmal fünft fehlt S obentmal ;" noc^tmoll obentmal 12 betennel. unb nici)!<br />

allen ßreafuren biß rcicfic, (öfttirfjc obentmal fürgcjogcnn. Senn bicWcl)t c? foftticö ift, IS fehlt


©üaiiQcliiim am 3. ©oimtnij luid) Itiiiitniis. Üut. 10, 1— U). 311<br />

[cxL^] 5im bi'ittcii .^lontnoi' nart) Crinitflti>j<br />

€liiangdiaii Xiuc. xv.<br />

• 117 'S n a 1) e t c n a 6 c r ]u b c in -t) e v r ii a It c r ( a t ^ 1 n c r ii it b it ii<br />

f b c r, '-'"'• i''. >-io<br />

-*— ^ ha§ \\)c il)U Büretten. Uitiib bie ipi)avi)ccr iinb gfi^rifft<br />

5 gelertcn murretten unb fptad^eii: £;ifer nl)mpt bic iiiuber au<br />

iinb t)^fct mit jf|i!. 6v faflct a6cv ,', ü il)n btf' glcidjitif' uiiiib<br />

f p r a c^ : SB 6 H i cf) in e n tfj i<br />

f ft u n b c r e u d) , b e r f) u n b c r 1 1 S dj a f f c<br />

I)at, unb fo er bcv el)nc§ Uevlciirct, bcr iiid)t laife bie itciiit<br />

unb neunzig in b e r lü u ft e u u ii b f) i n g e e it a dj beut n e I o v u e it<br />

'« Btif» ba§ cv§ fl)nbe'^ Unnb Ineitu erg futiben [)att, l'o legett<br />

e i § auf! f e 1) n c a (j^ f' l e n mi 1 1 f r e Ui b e n , u n b lu e n u c r (j a l) ui ! u m p t,<br />

t u f f e t er f e t) n c n f r e ü n b e n unnb n o c^ p a u r n unb f p r i c^ t 311<br />

jtjnen: Jvretoct eud) mit mir, beuu id) fjaö mel) fd^aff funbenii,<br />

bo» öerloreu iuar.<br />

'S ^ä) fage euc^, allfo tuürbt and) frelube iml^ijmet fcijnulicr<br />

e 1) n e n f ü n b e r , b e r t u f ) c 1 1) 11 1 , für neun unnb n c ii n iji i g g c r e d) t=<br />

ten, bl)e ber Buffc nic^t Bebürffen.<br />

£) b c r h) 6 11 i dj lü e 1) Ij i ft , b i e ä e I) e n g r f c^ c 11 f) a t , f f<br />

i c b e r e i u e n<br />

öerlcüret, bie nic^t ein lied^t anljünbc unb !are ba§ l)auf'<br />

-'J unb f u d^ c mit f<br />

l e i , b f'<br />

f) i b a § f<br />

i e j n i<br />

f n b c ^ U n b In c u u l) in<br />

f<br />

f u n b e n I) a t , r ii f f<br />

e t<br />

f i e i r e n f r e ü n b i n e u unb n a d; p e ii r i n e u unb<br />

fprid^t: gi^f'^ctt euc^ mitt mir, benn ic^ ()a6e meinen grofdjen<br />

f u n b e n , b e n i d) ü c r 1 r e n T) e 1 1 c. 311 f n u d) , füge i c^ e u c^ , tu i r t<br />

frelobe fein öor ben ßnglen @ote§ u6er einen fünbcr, ber<br />

-'5 Büffe tt)üt\<br />

Summa bifj (SuangetiotiS.<br />

[CXLI) 1 2)a§ ift bic art, notur unb cijgciifcfiafft be§ (Suoiuiflelioiiö, baä bic<br />

fünbcr, ba§ ift, bie ]\äj cvEcnncn, bcin guangelio glauben, unnb bic '.pCjavifcer, baö<br />

ift, bic ftcf) für fromm unb gcrcc^tt Ijalten, ttjibev ba» ßuangclion nuuren.<br />

30 2 Sic ticbe Öotte^ loirt baran getobet, bas er uuä fuuberc, bic tuir berioren<br />

finb, in 5^rifto, feinem eingeporn fun, »iberf)olct.<br />

3 Sie gcrcdjttigtait babcn luir attainc burd& 6[)riftum. S)a§ fd}aff fan fic|<br />

felbä nid)t tribcr brinngcn. 2)er grojd)e fan fljd) fclbs nit miber fünbcn, wclidjs<br />

qHcS tüiber ben freien tuiflcn ift.<br />

H 3t u f 3 1 e g u n g b c 5 (S u a n g c l i n §.<br />

h's folgt der Unsre Austj. Bd. W, 217, 3 bis J22, t:j abgedruckte Sermuii mil nach-<br />

stellenden Ahucichwngen:<br />

JIT, 3 j^a§ Suangeüoit jinb bic lootl 11 getOon, l)Qt fic^ 17 aUaiitc im ciijjei^<br />

li^cn »ejcn. a6er 18 gto? imb ftect im ^iiiictltc^en, ba muä ic^ frcunb fein unb ticb ^oBeii<br />

30 funbcrej M\txt


312 ©ommetpofttUe 1026.<br />

bcn {ünbct, unb müä fcinb jcin ieincm laftet, Unnb in öcv^lid) L'OiJl gcbotten hin illuml »et-<br />

Ijotten, SaSic ic& abct meinen ncdjftcnn ftraffen joU, jagt C^fitiftuä in yJlatl)eo. ©ünbigctl bct)n bvubcr<br />

on bit, (o gec "^in unb flraffc in jltiifc^cn bir unb im oUainc. §6tct ci: biäj, fo l)oft bu bcinen<br />

bvübet gewunnen. §orct tx i)\ä) nit fo ntjmm nod) einen obct jWen 311 bir, ouff ba§ oUe jadjc<br />

ieftcfie Quff jWot) ober brcljen ^ciigcn munb. ^oxd ci i\äi nid^t, fo (ag§ bcr gcmaine. flötet er<br />

bie gcmoljnc nit, fo l)att jn ali einen .^iiiljbcn unb Seiner. aBarlicfj idj jage mäi, loaä ir auff<br />

erben pt)nben Werbet, fott aucö in l)imct gepiinbcn fcOn, unnb Inaä ir auff erben logen werbet, fol<br />

auc^ im ^imel (og fel)n. JJ fm] meinem nec^ftcnn -'-3 beä fc^af 'J-l Pfennig] grofdöen<br />

21s, 1 murten unb iurtten [so] r, Sie] 5S)enn fic t> fod nach biencn il fo fehlt JO foU<br />

uflogcn 12 fallen, unb empfaljcn einen foüic^cn fjcrtten puff, bo§ 13 bricht, unb loaS gröfferl,<br />

I)e», bä et ^tjnbennacl) miif; nur fprec^en, Sdjweig IS erftcn bie 5>6orifeer unb l)eudf|[er,<br />

h)otc§c bie 2> .iWifc^cn i'5 ^clffen follenn. %ai motten [soj geen unb gettjon fein. i| Hub<br />

bo3 33 Seren] ber bie] bife 3.3 bcr ('/.)] bifer 36 ber anber tt)ut jl)ene§ 2i'J,7 baä<br />

gegoren tolB be§ ooldt^ /VA/« « anbern brel) baufent man. Sa 9 nni>(l.) /'chlt /3 ?ltfo<br />

tf)et iö geloünfc^t Berbannet ju fein »on (Sl)rifto für mel)ne trüber, 9llS ffirac^ er, ^ä) loit<br />

gern »erionnct fein, bj attein IT »il jü ^o^.<br />

II S'eni ein onbere §iftoricn baljcn Wir in bem<br />

crften tatjt Samueli§. So ba§ 20 bctjagete, unb fprac&en, SBir wötlen -'1' ftettenu, unb<br />

fprad^ äu bcm ^propfietcn Samuel alfo. Sie ^oben 24l2f'i So bis jc] unb fprad^en, Sitte für<br />

beine {ncd)te ben .^ierrn beinen ©ot. bi Wir nit fterben, bann über atl unfer fünb liaben luir ouc^<br />

bal übel gcttian, baä Wir un§ einen fünig gebeten haben. Sa faget Samuel unter anbern. (5ä<br />

jel) »erne Bonn mit, mic^ allfo nn bem Ijctrn juoerfünbigen, ba-ä idj folt obtaffen für cudj .ju bitcn,<br />

unb eud^ jitteren ben gütten unb richtigen weg, fiir(!^tet nur ben tjerren unb bicnel jm treulich<br />

uon gantjem fier^en, bcnn jr tiabt gefel)en. Wie gtoffe bing er mit eudj ttjnt. || Sllfo tl)et audd<br />

Saviib, ha ber .Jierr mit ^'eftilenli in '^sixael Tanie, fbrac^e er ,;um .Jierrn, Sit)e \ä) liobe gcfüubigt,<br />

id) I)at)e bie miffetljat ttjan Waä tjaben bife fdjaff gettjan? lafi beine ^anbt Wibcr mid) unb meines<br />

büter-j liaufj fein 2fi jii] gegen l',S/.'ü er liis tobt] (Sfjriftuä unfer f)auptman and) beWeljfct,<br />

Wie i|»aulu§ jun ^bitippetn foget. Gin Ijcgtlic^c fel^c nid^t auff bal feine, fonbern auff ba§ be§<br />

anbern ift. Gin ijegttidier fei) gefinnet Wie 3^ef"§ ß^riftuS ouö^ war, welcher ob er toot in got»<br />

li^er geftalt War, ^at ctä nit ein roub genutet ®ot gleid) fein, fonber bat fidj fetb§ gceüffeit<br />

unb bie gcftaltt eine? tncc^tä angenomeu, ift luotben iUiä) Wie ein anber nieufd), unb on geberben<br />

üU ein menfd^ erfunben, 5"' fid) ffl'Ei^' ernibrigett, unb ift gcborfam Worben bi§ jum tobe, jf)a<br />

jum tobe am Greü^. 220, 1 Guangelio abgemoictt, wie 3 lecrete 1 jnen biencn //, unb Bertanffct nit alfo Icbenbig flcifdj. Scfiglcidjen aud) fr<br />

24 fd^anb bct onbern jii, ober modlet nit Wunben 2'> otfo fehlt 3ii gteigner] ^.U)arifeer<br />

.52 »erben oHeS W3 bctbotgcn bliben ift. 'fltfo 221, 1 Pfennig] grofd^en -' flcridjt, bann<br />

Welche bie frommen 3 tl)ün, in bcm bie i()cnigeu fo in füubcn 1 unb fid& 6 baS]<br />

Welches /o ber anbern alfo bar,)ü //otfo /•/ bie fid^ unb jre ;.s ba§ er :'(' lauffet,<br />

bifer gen Siome, bcr ,ium gebet, bet anbei 21 Pfennig] pfunbt baben] hatten :.'-' wet)ttet<br />

unb weljtter Bon 2 ftunb] fünb 222, 1 biffj]<br />

ba§ 3 Pfennig] gtofd^e .') ben] bie unb bie y bo] baS /:.' octftanb bcS (SuanßeUonS<br />

in ber


L<br />

(Süoiigelium om 4. Sonntag iiat§ Irinitotiä. Siut. G, 3(j— 42. 31o<br />

[cxLiiu'] ?Cm Uierbtcii .J>aiitagc nadj (.Crinitati^.<br />

CUitinntjclicin. ITufc vi.<br />

T.^efitä fproc^ 311 feinen jüngeren: @el)t borm^cr^ig, ir i c ^uf. e, jü-».-<br />

^ e ttr 33 a t e r a u c^ 6 a r nt fj c v ^ i 9 i ft. 3i t d) t e t n t d} t , \o tu c i b e<br />

s ir aud^ nitt gerid^t. [CXLVJ S^eibampt nic^tt, fo luerbett [1)1<br />

auä) nic^tt oerbampt. ä^ergefiet, fo toirbt cui^ Dcrgebenn.<br />

©ebt, fo tntrbt euc^ gefienn. ®tn boll, getrnc!t, gerüttelt unb<br />

über flu ff ige maf' toirbt man in ctnere fc^ofi geben. S)enn eben<br />

mit bem mnf', ba jr mit meffet, loirt man encf) loiber meffen.<br />

10 Unb er foget jl)nein gleid^nifi: 5]lagaud^ ein plinbe reinem<br />

plinben ben toeg >ucl)fcn? loerben fl)e nid^t alle 6at)be it)n bie<br />

grnben falten? Ser jünger ift nic^t über ben 2Raifter, to6l=<br />

lid^er aber boUommen Joirbt, bcrtotrbt tüte f eljn maifter f el)n.<br />

3Ba§ ft)5eft bu einen fphjtter j'^n beljneS brüber» ange<br />

IS n n n b b e n p a ( i c n j ^^ n b e l) n e m a u g e Jtt ü r b ft b n n i rf) t g e lo a r ? D b c r<br />

ttie !anft bu fagen jü beljnem bruber: .^altt ftljlle, b ruber,<br />

ic^ »rill ben fpl^tter auf» be^nem äuge 3l)c^en, unnb bu flj^eft<br />

felb§ nicfit ben paüen jfin beinern ouge? S)u "^eüc^ter, jeüc^<br />

juoor ben palden oufi beinern ange unnb befl^^c benne, ha^<br />

20 bu ben fpiQttct auf» betne§ brüber§ äuge jie^eft\<br />

Summa bc§ Suangetionä.<br />

1 S'^riftuS beftlf)et hen gläubigen, ba^ fte barm^cr^ig fel)en, ba# ift, ba§ fic<br />

nl)emanbt^ tickten noc^ ticrbammen unb anbern jren brüberu bie fünbcn, unb tonä<br />

unre^t ift, üergeben.<br />

ji 2 @ot bemalet unS an fiat unfer brüber, ttjaä toir j^nen t^on, luie (^J^riftuS<br />

an eim anbcm ort jaget: SSladji eud) freünbe mit bem unrcdtjten ^JKammou, uff<br />

hai, toenn ir nun batbet, fie euc^ auff nemcn in bie etoigen bütten.<br />

3 SaS gerid^t ber menfdien njiber jbre bn'iber ift nic^t aUain b6| unb un=<br />

redit, fonbern aud) gotto^ unb lauter \)t\iä)de\j.<br />

30 ?lufälegung beä guangeliong.<br />

IXe folgende Predigt ist identisch mit ünsre Ausg. Bd. 10', 222— 227. <strong>Roths</strong> Text zeigt<br />

aber so viele Äbiceichungen und bringt eine umfängliche Erweiterung, so daß sich dessen<br />

AbdrxuJt nötig macht.<br />

jXCLV'l ^^''B Guangelion befi^reibet unB bie toerdf ber liebe, bie man foE er|aigen<br />

"^^ gegen bem ned}ften in jeljtlidjen gutem unb uotturfft bei (eib§. 2)a§<br />

jaljget ber s^err faft mit furzen toorten in bem öuangelio, ba er boben neulich


314 ©ommevpoftiae 1520.<br />

3uüor gefagt (jot, U)ir iollcii lii-b ijabeii bic fcinbc, follcn gilt tl)im beiicii, bic<br />

iM.r.r,, 2?f un3 "^aficu, 23encbel)cri, bic luiiiv t)ennnlebcl)i;ii, 2?ittcn für, bic iiiiu 6clni)bigeii,<br />

SBcnn man minä auff einen 6nc!en tif)(c(f}t, follen tuir ben anbevn I)l)n bi)ctcn,<br />

Unb fo man iin§ bcn rodE nimpt, follen luii- ben manttel aucf; farcn laffen.<br />

S)a§ faffct er f)ie in einen fnrlicn bcfcfjluli unb fagt: 5nmma fnmniarnm,<br />

©el)tt barmfierljig, \vk einer S^attcr aud) barmfjerljig ift.<br />

S)a feljet ir bie gutten tocrdE, bic alte anff einen fiauffcnn t)\)C Beidjrificn<br />

finb, bie foHen luir gegen einanbcr l)cben, Une ficf; ber l)imlifd)e il,Hittcr gegen<br />

un§ gel)eBet ^at.<br />

'?)f)r ^abi offt get)ürt, ba-i ioir gegen ®ott nit bürffen ber Incrö, fonbern<br />

gegen bem nei^ften. Ifcan fan got Uicbcr ftcrcfer mä) .rel)cf}er luadjen mit<br />

ben loertfen, a'6er ben meiifdjen fan man mit ftertfen unb vciä) mai^en, bcni<br />

finb fie lion nottcn, ha follen fic nnc^ f)in geen nnb nit 511 ©ot. Saö Ijabt<br />

jr nun offt gcfjort unb ^abt ha§ nun in bic orcn. ÜBolt Wot, hai> cS aud)<br />

in bic ]^enb unb tu bie tond famc.<br />

SarnmB fel)et ir I)ic, tuic c§ ein berfertt biug ift, hmi man bie toexä<br />

gegen ©ot treiben tril, bic man aHain gegen bem mcnfc^en treiben foü, unb<br />

ben glaabcn feljcn uff bie menfc^en, bcn man aEain auff got fetien foü,<br />

SBeub e§ umb, fo ift§ rcc^t, olfo: S)er glab mü^ aliain ©ot gepüren, ber<br />

empfüliet gtitlid)c Inert!, bie Inircfct ollatn ©ot, unb bie felbige tnercfe ©ote§<br />

cmpfaf)cn mir allaine burcf) ben glaben. Saruad) follen mir mvi flciffigcn<br />

gegen bem necfjftcn unb alle unnferc tnercf baljin orbnen, ha^ fie bem ned^ften<br />

bieucn. 33or got follen mir ni(^t§ ^anblen benu allein mit bem bloffcn<br />

glauben, llrfad): 2)enn e» ian unS nicmant gcljclffca benu alUün ©ot, unb<br />

Inas tnir '^aben an leib unb fcel, ba§ tjabcu Inir allain bon GJot, uff ben foücu<br />

mir auä) aKain unfer berl! ftcllcn. ^nu Oerl'ercn fie ci alfo, baä fie ben glauben,<br />

ber ©ot |CXLVi| gebürt, uff 'fid) unb auff aubcrc leütte ftellen unb fallen<br />

bat)l)n uff jre finblin, uub Jna§ bic ^odjen maifter txhad)t Ijabcn, ba fe^cn<br />

tuir unfer ^nöcrficljt ouff. 3ft nit bo§ ber tenffcl nnb ber tob, SBic ©et im<br />

3ft. 2, i:i ,'Öcrcmia fagt: 'Tle'ui Dole! (jat ^Uni fünb getl)ou. (vime, haä fic Ijoben t)cr=<br />

laffen mid) ben Icbcubigcn prnnneu unb inen ^crriffcuc griibcn gegraben, bic<br />

fain rtaffcr t'üubcn l)altcn '. ,3i'«t anbern. S)u fagft, id^ foll meinen goru<br />

'J'. =' bonn bir tncnbcu, bu liaft nit gefünbiget. Sil)c, "lä) mil mit bir ^u gerid)t<br />

geen, barumb haä bu gefagt l)aft, id; l)ab nit gefünbiget'.<br />

3üm erftcn fagt er, ba§ bic braut ^n einer f)üren luorbcu fei) nnb i)ab<br />

fid) gclnenbt bon got bem lebenbigcn prunncn, baranfj ba flcuft baö leben, fclig!att<br />

unb aUcä giittcc;, bcn Ijabcn fic bcrlaffcu. ^um anbern rid)ten fie auff ir<br />

bing, jre finblin unb madjen jnn einen aigen prnuncn, bariune l'ain Inaffer<br />

ift. ?Ilfo auc^ unfer 5papiftcu palnen uff<br />

flot. r<br />

jre aigue fünblcin, auff ir lUeffen<br />

si« ; Succ. 6. » £« 7 ©litte mxd. r zu tn aHtxdt, bem ncc^flcnii bcv glnub geljovt


(fuaiigcliiim nm 4. Sonntag nnd) Xriiiitati^. yiit. 6, 36—42. 315<br />

ftiffteit, faften, fietcn uiib bcv rtteidfjcit, baö laft iirt) »uol niiiol)cn, aly fcl) cS el)n<br />

prunn, aU luoltcn fic bn-3 Icl'cu iiiiiib fcligfait bnrnufj icfjopffeii, fo Ca bocf) nit<br />

»uaffer fjalten tan, iinb öevlafjeu gott, ben lefienbigcn pvuiincii. Sarnad^<br />

fprid^t er, fo biirffcii fic [lä) gegen mir aiiff leneii, i\i) folt iiid^t mit in .yirnen,<br />

• luollen tr tocrcf rccf)tt fjnt'eit iiiib mit mir 311 rcdjt gccii, Sctjet, boy ift bic<br />

anbete fitnbe, boä fte jrc loerd tobüm 6eid^ü|en. Saritmb fpric^t ®ot: ^d)<br />

hiill mit bir ]n geridjt gcen nnb bir jaigen, Jrie fcf)nLib bn luorbcnn ictjcft,<br />

bo» bu ftiita gangen 6ift beine lucge.<br />

Sefjett, alfo gepürt ber glaub aUain (3)ot, nnb ber foU un§ alten erloerben,<br />

»" lDa§ un§ üon nottcn ift jeitlid} nnb ciuitlid^, Hub foÜ cö nllc§ er)üertien,<br />

ba^ er nit matne, er f)a6ö Ijrgcnt üerbienet. llnb barnacf) nnbcn »uiber auf?<br />

fticffen gegen bem ncc[)ften on atlen aufali, ntt bivi man lüuUc bie felifait bareiu<br />

fteUcn, benn baö loil got nit fjabcn, fonbcrn loil altain ba§ getuiffen auf fid)<br />

gcfteHet Mafien, ©leic^ liiic ein Sranbt attaiu an bem preüttigam fiangen miifj<br />

15 unb fünft an faim anbern, 3Uio iuit ©ot aucfj üon uns (jaOcn, bnci tuir im<br />

aHainc öertrarten. S)a§ 3atget 2uca§ an in bem, baerfagt: 'fel)t barmficrljig,<br />

lüic eur nater aiiä] (iarmf)er|ig iff. [cxiat) S)a mn§ irf) mei)n geloificn alfo<br />

ftellen gegen Wot, ba§ tc^ einen gnttigeu, barm^erljigen öater f)abe, nnb bar=<br />

nad^ ^eraufj gel^e ]nm nccfiften unb gegen jm and) barmtjcr^ig fei). 2)en<br />

20 glauben mu§ xä) l)inein unb l)i"n"ff o»<br />

got bringen, bie »nercfe lierauf? nnb<br />

^erniber in ben ncgftenn. 9llfo tl)ct 5lbraliam, ba er anff ben berge ^JJtoria<br />

ju got ftige, ia lie^ er bie fned;te unb efel barunbcn unber bem berge unb<br />

name allein 3faac mit fi(^. 5llfo foüen Inir and) tl)un, loann loir jn ®ot<br />

ftetjgen tooöen. fo foücn tuir allein mit ^^faac !omen, baS ift: mit bem<br />

-'i glaubenn, bie fnedjt nnb bie efel, hdö ift: bie loercf, barunbcn laffcn.<br />

S)a§ fe^ nu ju einem eingang be§ ©uaugeliouy gcfagt oon bem glauben<br />

nnb lüerden, ncmlid) ba-S ber glaub ii'umn unnb l)inanff getje, bie Uiercfe<br />

Ijerunter unb Ijcranffer, bamit fein Unr benn gcrcdjt gegen got nnb bem<br />

mcnfc^en, haS Inir ®ot t^iin bie obre unb frei) auff jn fel)en unb glauben<br />

M naä) feinem loorte nnb bem ned)ften gniig tl)un in ber liebe. 5iu looUcn toir<br />

befeben bie tuort beö Cvnangclium§ nadjcinanber.<br />

'©eljt barmber^ig, tric eJücr unter audj barml^er^tg ift'.<br />

5Ju, lüie'ift @ot barmbertjig, etoer l)imlifd)er üater? 3llfo, ba§ er un§<br />

gibt aEe gutter, lel)plid) unb ga))ftlirf), ,5et)tlic^ nnb ctrigliJ), öergebenä unb<br />

a.i aufe lanttcr barml)er{jigfett. Sann loann er un§ folt gcGen au§ unb nad)<br />

unfercm berbienft, fo muft er uns allein geben baS l)eltifd)c feiner unb bie<br />

einige üerbamnuS. Sarumb, loaS er un» gibt an gutern unnb cl)r, haä ift:<br />

auB lauttercr barmtjer^igfeit. @r filmet, bah Inir ftetfen im tob, be§ erbarmet<br />

zu 9 @taft'6 t^utä aUcä gegen (üot.<br />

»• zu Jl %bxai\am. ®ene 22 r zu 3:1 SBic go"


Sn'.. 6, S.'— ,'ii<br />

316 ©DinmcrlJoftille <strong>1526</strong>.<br />

cv fic^ unb gifit un§ haB IcBcn. ©r ftf)et, ba-i h)ir fiiibcr finb bcr (lettcn,<br />

bcs erbarmet er fid) unb gi&t un§ ben r)imcL Er ftf)et, baS Inir arm fiiib,<br />

nadenb unb BIo^, fjungerig unb burftig, be» erbarmet er \ici), üctjbct nn§,<br />

fpelifct unb trencfct un§ unb maäjd xm§ fat mit aüen güttcrn. ^^llfo ma§<br />

\vix 'E)aben geiftlic^ unb Icliplic^, ba§ gibct er un§ auji bormf)ert!igfct)t unb s<br />

f (flutet fclinc guter über un§ unb in un§. S)arumb jaget '^ic (S^riftuS: folget<br />

etucrcm bater nad^ unb fel)t anä) aüfo barmlicrlig, tinc er bavniV'rijig ift.<br />

[CXLVIIJ S)a§ ift nu nicfjt ein fdjlec^te barm^er|tg!eit, ein folrfjc, luic bic<br />

bernunfft Iceret. £)enn bie fclbig ift al)genfü(|tig, gibet benen, bie gro| unb<br />

gclert fein, unb bie e« toerbiencnn, f)nt liebe, bie fd^on finb, gibt benen, babon '«<br />

fte nulj unb frommen [jat. 2)a§ ift ein partecEif(^e, bettlerifdjc, ftit(iif(|c,<br />

jottigte barm{)er|tgfcl)t. 3)enn loanii \ä) bem gib, ber e§ berbient t)at, ober<br />

fel)e fc^önl)el)t an unb freiinbtfdjnfft, fo ift c3 ein ^jffid^t unb fdjulb unb nic^t<br />

ein barmf)cr|igfel)t.<br />

2)a§ meljnet auc^ ber §err, ba er bor bifcm Guangelio faget: '©o jr<br />

liebet, bie euc^ lieben, lt)a§ r)abt fr babon? S)ann bie fünber lieben aiiä) jre<br />

liebtjaber. Unb Inann jr clvcrn >DoIt()atteren Inol tliiit, tunS bantfS bnbt jr<br />

bnbon'? bann bie jünbcr tf)iin bajjelbige anä). Unb luenn jr lelifjet, bon benen<br />

jr [jofjct 3u nemen, loaS bande§ t)abt jr babon? bann bie fünber Iclj^en ben<br />

fünbern aud}, auff ha§ fic gicid) loibernemen'. 9lber ber Ptjriften barm= 20<br />

f)er|ig!cl)t fol nic^t ba§ jrc fu(^cn, fonbcrn fol alfo getfjan fein: Sie mu|<br />

runb fein unb bie äugen aufftf)ün unb alle gleidi anfe^en, frcünb unb feljnb,<br />

loie unfer [)imlif(^er bater tt)ut.<br />

Unb iDo bije barmbcrtugfcbt nidjt ift, ba ift aui^ ber glaub nid}t. 'J'anu<br />

mcnn bein [)cr| im glaubcnn ftctjct, ba§ bu loalift, baS bcin got fid) bir aUfo 21<br />

er^atjget l)at, fo barmt)cr^ig unb gutig one bein berbienft unb lautter umb<br />

fonnft, ba bu noc^ fein fcinbt Inareft, ein ünbt ber emigen bcrmalebetiung,<br />

tuenn bu ba§ glaubeft, fo Eanftu es nid;t laffen, bu muft bid; beinem ncdjften<br />

aui^ alfo erjaligen, unb ha§ al(e§ @ot 3U lieb unb beinem ned)ften ^u gute.<br />

Sarumb filjc, baö bu lein uuberfd)nbb mad}cft unter freiinbt unb feinbt, :w<br />

lüirbig unb unloirbig, bcnn jr fel)ct, ba-; alle, bie t)ie ericlct luerben, anbcrS<br />

umb un§ bcrbienet Ijabenn, benn ba§ loir fic lieben ober jnen tbol tl)un fotlen.<br />

Unb bü'i \v\l auä) ber f)crr, ba er jaget: '3)od; aber liebet etocre jcl)nb, tf)ut<br />

)üot unb lel)l)ct, ba» jr nid)t§ barjür l)offct, fo ioirt elocr lonc groji, fein unb<br />

tnerbct ünber be§ ot[erl)ud)ften fein, bann er ift güttig über bie unbandbarn w<br />

unb bo^ljafjtigeu'.<br />

•Jiu, luie tompt e§ bann, ba§ jr ()ic ba-j luiberfpil feljet in bem teuanngelio,<br />

ba er fprid)t: 'Seit barml)crttig, lote eloer bater |('XT,vii'] and) barml)cr|ig<br />

ift\ 3item: 'JKidjtct uic^t, fo Inerbett jr nit gcridjt. iBerbammet nidjt, fo<br />

Inerbet jr nidjt berbampt. 3Bcrgebct, fo luirt eud) bergeben. Gkbet, fo mirt w<br />

'M f< 2uce 10 ) ;« l' SHoma. .'j. > ;i< 1'.'' illottio .'>. r zu :i:> ßuce (! r<br />

'''


'><br />

güangdium om 4. Sonntag nad) itinitoti-j. i.'uf. (J, 36— 4"2. 317<br />

mä) C[cim\ 2BeId^ fpi'ücf) nH bafiiii Kitiflciin, bo5 Um mit unfern loertfcu<br />

jollcnn Uüf got fjanbelii unnb bamit öcrbicnen, ha^ iinno (%t barni()cr^i9<br />

fei), fo<br />

rillte?<br />

j^^i- bod) i)c^t unnb offt getjovet Ijafct, ba§ aEet)ne ber glaub aßeS au6=<br />

3iu, ba» mcrcft ttol, toaS ©ant *ißaul unnb bte ganti jd^nfft t)tn unnb tjcve<br />

fagt, bte bringen bal^in, ba§ man glauben mnfie unb burd} ben lauttcvn<br />

glauben allein gegen ®ot fiannbcln.<br />

Sarumb bte fpriidje, Une fic l)ic finnb, bie fafjc aW]o, hat- bie toerd aHein<br />

prel)fung unb bctocrunng bes glaubcnS fein, ba§, tüo ic^ glaube, muf; id) barm=<br />

'" f)er^ig fein, nidjt ridjtcnn, nic^tt Oerbammen ben ned)ftcn, Oergcben unb<br />

geben bcm ned)ftenn, 2?c§ nemct ein crempcl, 2Ba§ tliet '^Ibro^am, ba er ge=<br />

t)ai)ifcnn Inarb, er folt feinen toon opffcrnu^ @r Imiy bcm gebot geljorfam<br />

unb toolt nun feinem ©on ben lopff abljalnen unnb 30^6 ha§ f(^toert aufe,<br />

2Ba§ gefc^abe? S)er ©nngel bc§ •'öerrn Incrct jbm unnb fprac^ 3u"t)l)me: 2cge<br />

15 beine ^anbt nl)d)tt an ben fnabenn unnb tfju jm nidjt-i, S)ann nu lual)» id),<br />

ba^ bu ©Ott fiir(^tcft unnb l)aft beinen aljnigen ©on nidjt üerljaltenn üor mir.<br />

^Ufo bie audj, SBir muffen Oorljiu entpfaljen, el)c luir au^gcbcun, @bc<br />

tDlir barmticrligfeit tbun, fo muffen luir fic liort)in t)on @ot empfabcnn. SlUr<br />

legenn ben erfteu ftain nidjt, ba§ fd^affe fiidjt aud; ben ii'nkn nid^t, fonbcr<br />

20 ber biit ba§ fc^affe.<br />

£)arumb felict bie tuerd jtia alfo, ba§ h)ir Dor got uidjt» bamit crlangenn,<br />

fonbern ba§ wir one bcrbienft öou ©ot erlangen aEe§, iüa§ tuir erlangen.<br />

5tnfo fpridjt got im $ropt)etenn 3faia : '3d) bin erfunben t)on bcnen, bie mid^ zd cv 1<br />

nid^t gefacht f)abcn, unnb bin erfd)inen beuen, bie nic^t nad) mir gefraget<br />

as bofienn'. Unnb am cnbc beffelbigeu dapittelä fagct er: '60 »uirt ein mal ein<br />

jetjt !ommen, ba§ \d) fie tuerb erl)6renn, ebe fl)e (cxLVliij fc^rel)enn, unnb bie=<br />

lrel)l fic nod) rcben, luil iä) fie l)6rcn. Dann ebe »oir i)bn finden, fo finbet<br />

er un^, @be loir nad) jme fragenu, fo bot er unn§'.<br />

3llfo fagct Sannt ^paul 3n ben Diomcrnn: 'ßS ift feljn unberfd)al)b, fie !RBm;i. 23-26<br />

30 finb altjunml fünber unnb mangeln bcö prel)fe§, ben fie in got bnben folten,<br />

unb tnerbcn on öcrbienft gercd;tferligct auf} feiner gnabc burd) bie crlüfung,<br />

fo burd) ©biiftum gefd)eben ift, loetc^cnn ®üt ijat fürgeftelt 3U einem gnabenn=<br />

ftul burd) ben glauben in feinem plut, bamit er bie gercd)tigteit, bie für jm<br />

gilt, betuepfe iun bcm, ba§ er öcrgibt bie fünnbc, bie ,]iaior finb gcfd^eben<br />

3i unter gütlid)er gcbnlt, bie er trage, bciä er 3U bifcn 3el)tteu bclueiifetc bie ge-<br />

red^titeit, bie öot jm gilt, auf ba» er aüeinn gerecht fei) unnb rcd)tfcrtige ben,<br />

ber bo ift be§ glaubcnä an !,^bcfu C^ljrifto'.<br />

Unnb in bcm folgenben ßapittel fpric^t er: 'STem aber, ber mit Inerden möi... «, 4 1.<br />

umbgcet, luiirt nid)t ber (ol)n aufs gnabenn ju gered)nct, fonbern auB pflid)t.<br />

eti r> 5Roma. H ©al 3. r zu 9 SBie blje hjerä flegen ©ot angcnem r zu 7.5 ®en. 22. r<br />

m ^2 3(oie 65 9iom 10. r zu 29 iSomo :i r zu SU Koma, i, 4 f. r


318 SommetpoftiUf <strong>1526</strong>.<br />

Sern ober, bcr nit^tt mit iDcvtfen umbgcct, glaubt ober an ben, bcv bie 9ot=<br />

lojenn rcc^tf cvtigett , bem Inürbt fein glaub geredjuet jur gerecht igteljt', Senn<br />

ift e§ auß guaben ge|ct)e£)en, fo ift bas Hcrbieuft nidjty, fünft Unirbc gnabc<br />

nicf)t gnab fein, >üie er im elilfftenn (^'apittel I)crnad} fagct.<br />

3iini anbernn fe|et bie tueid alfo, ba-5 fie finbt ein geluife» 3Ct)d^en unb ^<br />

lüie figel an einen brieff getiucft, bamit id^ firfjer fct), ha§ ber glaube rei^t<br />

fei). Uifac^: Gntpfinbc \ä) inn meinem Tjer^cn, boS ba-3 lücrä bal}cr fteüffet<br />

auf] liebe, fo bin id) fidjer, ba» mein glaub redjtgcfc^affcu ift, ©o id) ncrgibe,<br />

fo mac^ett mit^ baS bergeben gelüi^, \)a^ mein glaube red)tgefd)affen fet), unb<br />

Derfid}crt midj unb betx)Cl)fet meinen glatoben, ba?^ ©ot mir aud) Hergeben I)ab m<br />

unb teglic^ üergebe.<br />

?llIfo ift e§ mit Slbrabam auc^ gangen, baä liicrrf mad)t jm bcfanbt<br />

feinen glauben, ©ot iuift cu lool, ba§ er glalnbete, aber er muft e» aui^<br />

toiffen unb ben glauben bertelifen.<br />

©arumb finb bie Wcxd Ijinfürt nur freljfolgenb früd)te unb beliiel)funng i;.<br />

foId)e§ glaubcuö. 'Sann luas loer eS mir nü|, ob id) [cxLViir] fc^on ein<br />

ftarden glauben l)cte, rtcnn iä] in nid)t itiüft? ?ll§ tuenn \ä) ein.!aften t)ol<br />

gulbin l)ctte unb un)fte in nidjt, fo Iner er mir !oin uu^. SBcnn mir in aber<br />

niemant offenbaret, fo tt)at er mir einen fold}en bienft, al§ luenn er mir in<br />

ft^ennd'ett. 'üllfo auc^, Sßenn id) ben glauben tjab unb looif; in uit, fo ift 20<br />

er mir tain nu|. Sarumb muf5 ev Ijcranfjbredjen unb mir befant luerben<br />

burc^ bie nadjOolgenbe Hierd, bie finb benn 3al}d)en unb figel, had bcr glaub<br />

ba fei).<br />

Sag toiU aud) Saut 5peter, ba er alfo Oou ben liicrdcn ber ll)ebe unb<br />

, iprin 1,10 r. Hon ben tugenben be§ glauben befd)liefjlid)cn faget: 'Sarnmb, lieben bruber, s-.<br />

tl)iit beu mer flcifj, elueren beruff unb crU)Mung feft jn madjeu, benn loa ir<br />

foUic^u tl)ut, Juerbet ir nid)t faden, unb alfo luirt cuäj reid)lid) bargeraid)t<br />

loerben ber eingang ju bem einigen rcid) iinfcr


©Dnngclium am 4. Sonntag nod) Itinitati-1 Siiit. 6, 3n—42. ;>1uer f olfommlid)<br />

fein toin, ber mag fie tl)on. Serljalben, bie bem Ijabcn hjoltcn nad^ leben,<br />

bie finb in tlufter gebogen unb fjaben Inollen üolfommlid) fein. S)arumb<br />

finb alle ßlofter auff eine§ teuffel-3 tred gcpalnet. S?enn c» ift fa'on Oold,<br />

ba§ gelj^iger ift unb im Incniger laft abpred)en, beim eben ba». S'Jun lueun<br />

25 man 6l)riften fein luil, fo fol man tneg leij()en, ttia§ man l'crmag, frei), on<br />

allen uffo^. 3ftem, feljen inir einen, ber e» nit Ijat )Dl)berumb gu geben,<br />

fo follen luirß im frei) bal)in fd)enden nnb bie f(^ulb nacf) laffenn, hiic 'Dicfje^<br />

mia» tljat, al» \mx in febra [)abcn. £cnn ®ot l)at bir eS geben, ber fan birjjcö. 5,11 n.<br />

tool mer geben, glaubft bu anber§. 3tem, iDcnn man un§ etloag nimpt, fo<br />

3" foücn toir e§ nit lül)ber fobern. 3tber ber ned)fte foll für unl t^retcn unb<br />

I)elffcn, haä un§ nid)t ]u oil gefd)el)e, ha§ unrecht lueren unb flagen für gclnalt.<br />

9lun fe^et, bife tnerd iiahtn ^JJKinid) unb ^^^ffffen gantj unb gar babin<br />

getiogen, ba^ fie allain geratl)en foüen fe^n, Unb bamit l)aben fie bie anbern<br />

alle barDon jogen, tti6td)e benn, fo fie jr Icbttage nit ein (^briftüc^ lüerd<br />

3i getl)on t)aben, faEen fie ba^in uß ber 'DJiünid)e lere, loenn fie fterben follen,<br />

fttjfften 5Jieffen ober fünft ein Seftament, bamit fol c§ benn aüeS erfüEet unb<br />

ufjgeric^t fei)n. 2{ber t)ie l)üreft bu, Inotlen toir 6l)rifleii fein, fo muffen loljr<br />

leiljen, geben unb ba§ unfer nemen laffen, ober W}x incrben bec- |c;xLiX''J glauben»<br />

feien. S)rumb fe'^et unb faffet biß 6uanngelion trol, haö ir l)0 ni(^t§ anber»<br />

zu 1 sprudle bet gfd^rift f^e^nen »ibet ein onbet. r zu 6 ÜJJotfici. 25. r zu 13<br />

Stto^etlci ftJiücüe inn bet gfi^rifft. r zu W Suangeltidöe gefol nit^t rotfie. r 2i bnl d.)]<br />

be§ :i( -20 ?e>)5en. ;• --n js 2 ßfbrc 5 r r.n :ii: Wfffe ftifjten. r 3f^ liefen


320 ©ommerpoftiae <strong>1526</strong>.<br />

öor @ot ^^Qnbelt benn mit bcm blofienn glaiiBen imb loffet bte tnerdE ^erauffen<br />

geen, bog fie aUoine bem necfjften bienen.<br />

Unb ba% fei) gefügt foii bcm crftcn tf^oil be§ Gitangclions. 5Ju loöttcn lüir<br />

fetjeu, loa-3 ha ferrner im (Jimtingelio folget, ba ber .§err fid^ felbc- aufleget,<br />

h)Ql er für eine SarmljcrfiigtQit matine. Unb fprid^t olfo: ><br />

'SRic^tetnit^t, fo luerbet irouc^nitgcridit. 3.serbampt nid^t,<br />

fo tD erbet ir auä) nid^t tjerbompt. SBergebet, fo luirt euc^ öer=<br />

geben, ©ebt, fo Joirt euc^ ge6enn\<br />

^a tfjailet ber .'perr bie 6arm{)er|igfQit in brel) ti^ail, auff bo» lüir lüiffcn<br />

foEen, ttin§ bod§ barmf)er§i!ait fei), bie toir unferm nedjften er^aigen foHen. lo<br />

3üm erften, totr fotten ni(^t ri(^tenn noc^ öerbammen. ^i"" anbern, bu folt<br />

beincm ne(i)ften tiergeben, lüenn er tniber bid) gett)on f)Qt. 3i briten, bu<br />

folt bem bürftigcn 3u[)ilff fommen, 2)au bebeüt ba» loort 'Sarml)er^igfül)t\<br />

IDQ e-J in ber gf(f)rifft fteet.<br />

Unb biß alle» mufj !ommen anfe einem re($tfc^affnen I)cr|en, unb ba§ e» i^<br />

onc f)eü(^clel) unb falfc^c gefc^el)e, baä man nit bie perfon anfeile, Senn tnenn<br />

bu tüolteft gut» günnen benen, bie bir gut» günnen, ober tool tf)on benen, bie<br />

bir luol tE)on, ober bcfc^ebigen, biic bic^ bef(f)cbigen, ba» tnere ein groffcr irrtf)umb,<br />

Sonbern fo folt bu im tt)on, loic t)ie (it)riftu§ fagt bon bifem (Suangelio, bu<br />

folt beinem ^imlifcl)eu öater nadtjColgcn unb beinen fct)nb liebenn, bem lool 20<br />

t^on, ber bir ubel tt)ut, ticrgebcn bcm, ber bid; belal)biget, leiljen bem, ber e§<br />

bebarff, unb fo fort an. 5hin bon bcm erften ftucE jufagen, trie tDir nid^t<br />

ridjten noc^ Derbommen foEen, 3ft ,5umercfen, ba» 60t ba» »ucltlidje fdjtnert<br />

eingefeW t)at jü ftraffen bie offenließen laftcr, aüain ba» man ba äufe'ße, ba§<br />

e» nit tniber ©ote» bcfell) unb gcpot gefd)el)c, fo ba» man einen nit tobt, rtcnn 25<br />

er unfcßulbig ift, Senn tncnn ber Sfic^ter unrecht t£)iitt, fo [Cl] ift er gleich<br />

fo iBol ein tobtfdjicger alc- ein anbrer. 3>on bifem geritzt faget ^ie ber öeit<br />

nidßt, ^m £uca gebennett er be», ba er fprad) 311 bcm, ber ba trolt, er folt<br />

£u(. 12, u feinem briiber fagcnn, ba» er ba§ erbe mit im ttjaiicte: 'SBer Ijatt mid; jum<br />

ridjttcr ober erbfd)id)ter über eud) gefegt'?' Senn ba» retjcß 6t)rifti fraget 30<br />

nid)t nac^ aufferlid)en bingen.<br />

©onbern ber 'perr fogct bie öon eim anbern gerid)t, nemlirß baöon, ba^<br />

einer ben anbern gut ober boB adjtet, bon bem, ba§ er üon auffen nid)t fit}ct,<br />

h)6l(^» allaine @otc» gerieft ift. Senn e» fan gefd)et)en, bas bu beinen ned;ftcn<br />

Ißeütte fünbigen fit)cft, ben bodß got morgen nfnimpt. Su !anft audß tool 35<br />

Dor bir fromm fcljn unb an beinc fünbe nit gebcncfcn, ba§ rid)ten bat Gbnftu»<br />

berpotten. Senn e§ fon laine liebe nod) el)ntgtaitt ba fel)n, \vo fold) ridjten<br />

unb öerbammen ift unber ben leüten. 6inen anbern ridßtcn ober öerbammcn<br />

SU y Sormftet^ilait r ;." bie (/.; fehlt zu 23 SBcrtli^ö fd^loett. r zu 28 l'uce 12 r<br />

eu 32 Silicaten, r


.'<br />

^DQiigelium am 4. Sonntag nadj Itinitoti^. Suf. oenn bu fie ^altteft gegen bel)n ri)d}ten.<br />

10 2ie felbigen l)eücf)Ier fetntbt alfo gefdjidt, baS fie firf) f renken nnnb ein<br />

luft bran t)abenn, ba-j fie l'onn aijne» annbcrn cfjebrud) ober lafter rebenn unb<br />

jl^n jfjrca nec^ften brecf rt)i'irenn mügen, unnb toaä annbcr leütte tI)Dn, bo-:;'<br />

legenn fie aüt^eijtt jum ergften au%, unb nDemanbtS fan if)n jügcfallen ttjon.<br />

Unb oi fie gleid) folIic^§ felb§ nic^tt tfjon, fo t)6ren fie bod^ anberc gerne<br />

15 baoon reben. äBenn bu frumm teereft, fo folttcft bu foEid)S ^ubcdenn unnb<br />

!^elffen ftiiücn, fooil bir jmmer mer müglid) Inere.<br />

|ci/| Unnb e-3 gefd)id)t gemainiglidj, baS bie bie aller ergften fjurcr finb<br />

auc^ nac^ bem fleifd), bie alfo bie anbern ridjttcn unb urtl)üijlen, ja fie rid;tenn<br />

nic^t allein ben menfi^enn, fonbern @ot felb.<br />

20 Sarumb ift bein bruber ein fünber, fo bede feine fünbe 311 unb bit für<br />

in. ''Dtadjftu feine fünbe offenbar, loarlic^ fo bift bu nit ein ünbt bei barm=<br />

l)er|igen bater», benn fonft Irereft bu auc^ toie er barm{)ert5ig. Sa§ ift gclui^<br />

Inar, ba§ toir nid)t fo groffe barm{)er|ig!el)t unferm ned)ften rtie er erjaugcn<br />

tünnenn. '^ber has ift ber teüffel, ha^ inir gar loiber bie barml)crl^igfei)t tl)un,<br />

25 loelc^e« ein geloig ]a\]ä)m ift, ba§ toir in unn§ gar faijn barmljcrljigtcljt<br />

^üben. %a§ aüe§ mahnet ber Jejt im (juangelio, ba er fagt:<br />

'5Jlag au6) ein blinber einem blinben ben rteg hieifen? Joerben fie<br />

nid)t alle beljbe in bie grüben falten? S)er junger ift nid;tt über<br />

ben 2Jcat)fter, loctc^er aber öoltomen Iptrt, ber luürt loie fein<br />

30 3Jla^fter fein. 2Öa» fi^eft bu einen fplittcr in beine» brüber§<br />

äuge unb ben Bälden in beinem äuge Inürftu nit geloar? Cber toie<br />

fanftu fagen jü beinem bruber: §altt ftill bruber, id) toil bir<br />

ben fplitter auf> beijnem aug jiel^en, unb bu filjeft felb§ nit ben<br />

baldcn in beinem äuge? £u ^eüd)ler, jeülje juoor ben batden auf)<br />

" beinem aug unb befil)e bann, ba» bu ben fplitter auf' beine§<br />

bruber» äuge jie^eft'.<br />

2ll§ tüölt ber öerr fagen: S)u moineft, ia^ bein bruber blinbt felj, unb<br />

tüilft einen anbern ftraffen, bos ift: bn teilt einen anbernn füren unb bift<br />

SU 1 Siali in auaen r ]i> ^cuc^let r iu J'l ^Ifitcifoieii. > zu >


:i22 ©ommcrpoflillf l'iili.<br />

fcI6y bliiibt. 5Dii l)cUft jit für ein iiinber iiiib iitcljncft, bii jcl)c[t fvumm.<br />

SßQ§ ift ba» anberg, bann bn-i bcin tjcv, \o gcftniict ift, ba§ bii Bcffer fcljeft<br />

bann er, Inelt^Cy nic^t§ anbei» ift, bann ba-3 bn anböte laljten luilt, bcr bii<br />

boc^ felb» blinb bift, unb locv bir foulet, bcv jclt mit biv in bic grnkn.<br />

Sßon bcn 9e[eI=|CLiJIen, bie [\ä) buniJcn liejfcn, fie luercn bcffcr bann anbevc, ••<br />

nnub Uiolten, man folt jucn mcer naclifolgcn bcnn bcm Uuirt ©ottcä, faget<br />

äUim.s. i7-2?©ant ^anl ]u bcnSiumcvn: '@it)e aber ,511, bu bc^lffeft ein 3"^c nnb nerlafjcft<br />

bid} anfi'3 gciclj nnb rljiimeft bid) ©otC'J nnb timlift feinen Uiillen, unb iTieil<br />

bu an| bem gefet^ unberridjt bift, )3n'iffeft bu, Uniö rcc^t nnb nit red}t ift,<br />

nnb liermiffcft bid; ]ü fein ein lel)tcr ber blinben, ein liedjtt beren, bic im '"<br />

finnfternn-3 finb, ein yidjtiger ber türidjtcn, ein lerer ber cinfeltigenn, baft<br />

bic form, loaö ,yi Unffen nnb redjt ift im gefc^e. Tai lereft bu anbere unb<br />

leereft bid) felbcr nidjt, 5?'U prebigeft, num fol nid)t fielen, unb bu ftileft, 5)u<br />

fpridjft, man fot nit ebebrcd)en, unnb nn pridjcft bu bie ebe, S)ir grotoet for<br />

bcn '^Ibcgotern unb raubcft got, toaS fcijn ift, S)n rümcft bid^ bc§ gefe|e§ unb i"'<br />

fd;enbeft got burd) iibertrettnug beö gcfeljeS.'<br />

Ter()alben fagt er and) im anfang bc§ fclbigen SapitcI'S ;,u ben t)eiid)=<br />

ii.'om. 2,1-:; lern: 'Sarumb, mcnfd^, fanft bu bid} nit entfd^nlbigcn, lucr bn bift, bcr ba<br />

ridjtct, Dann Unirinnen bu cinenu anbcrn ridjteft, Ucrbammcft bn bid) felb§,<br />

jcitcinmal bu eben baffellbigc tf)uft, baa bu rid)teft. Sann tuir Unffen, ®Dtte§ -^'^<br />

urttjel)! ift red)t über bie, fo folidjcS tl)ün. S)endcft bn aber, meufd), bcr<br />

bu ric^teft bie, fo foId}§ tl)un, unb tl)nft and} baffelbigc, ba§ bu bcm nrtfjel)!<br />

®ottc§ entrinnen UierbcftT<br />

3id) maine, ba-S ()Cl)ft ben ()ciid}lcrnii bie U)arl)al)t gefaßt, bic fid; unbcr=<br />

fteeu anbcrn bcn locge ',11 Uu'pfjen, UH'ld)enn fie felby nid}t Unffen, unb füren •-'•'<br />

anbere alfo mit fid} in bic grabe? iTarnmb fprid}t ber §err: '3)cr vii"iger<br />

ift nid}tt über ben maljftcr, Uicld}er aber Holfomcn mirt, ber Unrt toie fein<br />

maljftcr fein. £ia§ ift el)n gemain fprid}Uiort: ^ä) tan nit uu'br öon meinem<br />

maifter lernen, bcnn er Uml)^. SBarumb fagett ber Ijcrr bifi fpridjU'ort'?<br />

llmb ,5Uiai|crlal) maljftcr Untlenn. Ter erftc ift blinbt, Uicnu id} bcm fclbigen ^0<br />

nad}folge, fo U'crb id} ond} blinbt, er feilet in bie grübe, fo falte id}<br />

f)inad}. S)er anber mabfter ift bcr barnir)crijige Imtcr, lum bem follcn Unr<br />

barmf)crtiigfcit lernen, folgen Unr bem nad), fo U'crbcnn Uiir and} barmbcr^ig,<br />

lullc er barml)crl)ig ift, nnb toann mir all.jeit barmberliig Uiereu, fo Unir-<br />

|)rlcl) 'J)icl)ftcv. c ." oT a'crgcticn bcncii bic nni<br />

lielcljbigcii. r -)i :','> ^int. 18 r


güaiigcliiim nni 4. Somifog md) Iriiiitnfis. l'uf. C, :?•>— 42. 32;{<br />

^nx 311 ^^ietio ipxad). Serrjntben nevflibt auä) Üiot einem 0'[)viften fein jiinbe<br />

ober 9e6ved)lid£el)t, ba§ er onbern aud) l'ol jrc gebrecfjcn Herflebcn. S)q§ j^ot<br />

6f)riftu§ im ^liotljco mit einem fifiimen glcicfinug iinb '4-'ni'a(icl ^uliüv oBgcmalet,<br />

tt)eld[)§ er mit bicjen Inorten be fcfjleüft : '3U|o tnirt eiid) mein i]i)mliid)cr liQteraKattd.is.ar,<br />

5 and) t[)nn, fo jr nit liergebt udu l)er^en ein ijcgflidjer feinem brnbcv feine feete.'<br />

Unb bag biten loir and) taa,lid) im 2>ater unfer, ba loir mit einem ^nfnlj<br />

bitten unb fprecf)en: 'ä>ergibc unä unferc fdjulbc, Inie tnir nnfcvn fdjnlbiqein 'w.md. s, 12<br />

l'ergeben'. 3ft bo» nit ein grofj bing, luenn ic^ armer fünber meinem ncc[)=<br />

ften fel}ne fünb ober feilte fergib, bog mir got aud) mein fünb unb gebred^eii<br />

1.. licrgeben hjil? SBenn mir einer meinen iioter crlintrgct ()at, loa» tncr c-i<br />

gegen meiner fünbc, bnmit idj ©ot erzürnet unb betcl)biget l)abe '.<br />

S)aB britte ftudt, ba§ jur barm^erlügfcit gcljöret, ift baS, bn§ tuir ben<br />

nvmen unb biirfftigen geben unb jnen yi (jilff fonimen. Tai'on fagt ;\oI)anue§<br />

in feiner (V'piftel: 'SBenn Ijemaubt btjjcr luelt giitter Ijat unb filjet feinen iJoii.m 7<br />

n brnber mangeln unb fdjlcüffet fein "^er^ bor jm 311, Inie bleljbt bie liebe ©otte-J<br />

bei) jme?' Senn lüo bie liebe ©otte» ift, mnfj fie fid) eiifferlid) belneijfen.<br />

Saljcr 9e()6rt aud) ber fpruc^ (Srifti im ^Jhittjco: 'Selig fiub bie barmljert^igen, w.mJi \,,i<br />

bcnn fie loerbcn barm()er^igfei)t erlangen.' Sarumb feljct ber .^err im<br />

ßuangelio ein t)ert}ei)ffung bar,5ii unb fpridjt: '©ebt, fo toirt eud; geben. 6in<br />

jo üoU, getrndt, gerüttelt unb übcrflüffige maß tuirt man in etoern fdjo^ geben.'<br />

Unb faget ferner: 'lenn eben mit bcm mafe, bo jr mit meffct, luirt mann<br />

cuc^ lutber mcffen.' S)a§ fe^ auff bift mal genug gefagt non ben breicn ftuclen<br />

ber barm()crtjigleit, bie trir follen unfern ned)ftcnn erjetjgen. £ar,iu fot unS<br />

fonberlid) re!)|en ber fprudj Gtjrifti int Lt'LilJ 'OJtatljeo, ba er uil gtfaiit bat<br />

2s tion bem G^rifttidjcn leben, unb lüie h)ir un§ mit liebe gegen unfern briibern<br />

beloepfen foUen, befd;lcüffct eB unb fpridjt: '5lUe§ nu, ba§ jr InoÜet, baä eud) Wiuiij.7,13<br />

bie teilte tljiin foüen, ha^ t^fit jn aud) jr. Sa§ ift ba§ gcfe^ unb bie -fxo^<br />

pljetenn.'<br />

Run ift ein jeg!lid)er l)l)C ollfo gcfd^irftt, luann er frand Inere, fo iBolt<br />

30 er, ba§ jm alle lüctt ]n ()i[ff tomc. 5yin id; ein armer fünber, fterfe in fdjanb,<br />

fjübe ein bcfdjrtert, betümmcrt getoiffen, fo loolt id), ba» niid) nüe »oelt tioftete<br />

unb mir f)ülff, mein fünb unb id)anb becfctc. 5llfo fol ic^ mid) gegen meinem<br />

nedjftcn aud) l)altcn, jn nit rid^tten nod) Pcrbammcn, jm feine fell)e öergcben,<br />

jm Ijelffen, ratt)en, leüjen unb geben, toie ic^ Joolt, ba» man mir tljete, locnn<br />

35 '\d) in angft unb not, in clenb unb armutt ftetfete.<br />

Unb eben babel) loirt man bie 6[)riften erlennen, rtann fie fic^ unber=<br />

einanber lieben lucrben unb einer bem anbernu fuldjc loercE ber barmliertjifcit<br />

erzeigen. £a» Ijat aud) ber §err Griftu» jü feinen jungern im obcntmat<br />

gefagt, ba er alfo fprad^: 'Sin nein gebott gibc id) eud), ba§ jr eud; unber= sou. u. «i.<br />

zu 7 SJlat^. 6 r zu 12 @ct)cnn ben avmfn 1 3of)a 3 r zu 17 ."> IBlalf). r zu 24<br />

SJlot^ 7<br />

man tc^ bct Sicl6 r<br />

)• zu 20 aBa§ idj fjatcn mill jot i^ anbcicn oud^ Kjiirt r zu 30 g^riftcn ettennelt<br />

21»


:;24 Sommcvpüftille 152().<br />

cinatiber liebet, Unc idj eurfi gcliebct t)abc. Sartcl] luirt iebcriiuiit crfeimen,<br />

baä i^i" meine junger feflt, fo jr lie5 unbereinanber t)abt.' '3)nv ift biß 6iiau=<br />

ficitciit, tüLilIen got iimb gnabe anruficn.<br />

Hm .füntiftcn Montag iiartj cCriiiit.iti'j<br />

vUuniujclion Kmt v. v<br />

s-'nf. .-., 1-11 t75 begatie fid) ahn, ha bac' üold bcn Ijerren überfiel, 511 ^orcn<br />

^-^ hai- tüoit föotes, unb er ftiinb am jee ber ftatt (Ücnc^aret iinb<br />

ja^e .^tnel) )c^itf am fee fteeii, bie fifdjer aber luareii auf'tretcii unb<br />

louidjcu jre ne|(, Srot er in ber fc^if ein», lricli$3 ©imoniS [Ci-ir|<br />

mar unb bat jn, ba§ er» ein lüenig Dom lanbe füret. Unb er fa^te m<br />

fi)d) unnb leeret ba§ üolcf auf^ bem.<br />

Unb ül§ er bette auffgcboret ^urcben, fpradj er ,5u^etro: fyare<br />

auff bie f)6d)e unb luerffett etoere ncl;c auf', ba» jljr ein jug tl)ut.<br />

Unb !Petruu antwortet unb fprari) ]n ji)ni: lliüiftcr, mir Ijaben bie<br />

gnnlje nadjtt gearbaijtet unb nicf)ttf gefangen, aber uff bcin luort rs<br />

min id) ba§ nelje aufi luerffcu. Unb ba fie bao tbctten, befd)lof=<br />

feu fie ein groffe menge fifd)c, unb jbre ne^e ju raiif, Unnb fie<br />

mindeten jren gefellen, bie im anbern fd;l)f maren, ba» fie fernen<br />

unb [)ulffcn jbn jieben, unb fie fanien unnb fülleten baibe fdjiff<br />

Dol, alfo haä fl)e fuuden. 20<br />

So ba§ ©imon 5petru§ fa^e, fl)el er 3()efu jn htn fnl)eu unb<br />

fprad^: öerr, gee üon mir l^inauf', id) bl)nn ein fünbiger menfd).<br />

Senn e§ mar fie ein fd)rcden anfommen unb alle, bie mitt ibm<br />

marenn, über bifcn ftfd^ jug, bcn fie mit einanber getl)on betten,<br />

beffelbigcnn gteidjcn aud^ ^acobon unb ^\ol)annen, bie fün ^^ebebei, -.-s<br />

Simonis gefellen. Unb ol)efu« fprad) .]u 5l)mDn: ("yürdjt bid) nid)t,<br />

benn Hon nun an mürbft bu meufdjen fad)en. Unb fie fureten bie<br />

fdjiff ]u lanbe unb öerliicffcn alle« unb folgcten j()m nadj'.<br />

3uiigctn.<br />

Summa bifj 6uangcliou§.<br />

1 Pf^viftu* fifc^et mit bnii U'Lntc unb foldjc fiid)ov iiindjt n niid) niife fciiu'ii m<br />

2 fe tL'l)iib l)ie 3U1QI) fd)iff, Ginei fccbciit bie ^ubcii, in uuißidjeS bev ^lovv<br />

(Ujvi)tue gcftigcn ift, bn cv ein bicnev bct bcfcbncljbung mavb, nie in Saut 5^hiu1<br />

nennet. 2;aä onter geet bie .tialjbcn an, n)6llid)em mau unjnrfet, ba§ cs( l^evlui<br />

tl^rette unb bem |CI>iii| oorigenn fd)iff tjelffc, auff bnä fie boijbe crfüllctt mcvbenn. m<br />

:) Sie gantje nad)t Icrct man öcrgebcn» im finftcrniS baS gcfatj, bie mciifd)=<br />

lid)en füljungcu unb bie aigne fiuiblcin alloiiic botiu, ba^ mau bio geU'iffoii i'ng=<br />

:.it I 3of). IS. )


GlHiiiijcliiiiii (1111 5. Süiiiiliifl iinüj Iviiütiitic:. ^4utb, 1-11. 325<br />

fligc iiiib mnvtcvc, £nc ha-3 Uipvt t5(}iifti, U'oIIirf)-:- bfl§ (i)cd[)tt ift, fnTjct iimii inrf)t5.<br />

3)nviimb fpvid)t Ijic ipi'tvuä: .^icvv, auf bciii U'ovt U'it icf) bns ueli nujniHnncn.<br />

aSilt bii *^U-ebigcn, \o im'ift bu bnö luovt (Ftjvifti f^oben iiiib inüft nud) Don Cf|vi[to<br />

gejonbt fcl;n.<br />

4 C'^riftiis forgct oud; {iiv ben bnud§ bcv feinen.<br />

i)(iif3lcf5iin(^ be§ ff-iiaiir(cli on3.<br />

üs folgt der Ihisre Aiisj. Bd. 10 \ 'J2S, I bis 231, iv abgedruckte Scrmoii niit luuli-<br />

slehendcn Abireichungen<br />

22S,4 ^asj l^f'Jlfi bic bcu glauicii haticii, iinb ^ell .» luib bcii (lUuilfu li ,}ai(it<br />

jii] (Sftviftum 7 an in bcm, bj n '< nl§] io !' er) (51)viftiiiJ /" il]at] iiit l«cvc l)ic<br />

felilt II ba] fo qB] io /-' Siod)] So fic afl ticgcvt J3 Eycmpcl, baö ba im'iijeii<br />

gm'iß Ijaücn oIlc bic ba gtaiitcii, Sic abn nid)t gtauticii 13 iiit] nimmcv genug t)al)cii, iiiiiib<br />

l)ot)cu laiii vulijc iviie fic bic gi'ttev jü jii Bringen Mj-Jl wie iis cingcluiilcltl 2a geet t)cr bas<br />

S. '$aul iagt jii 2;iniolI)con. 6§ ift ein flvofeici: flcnijcfi locv gotjclig ift unb loft in tenugen,<br />

3)cnn wir ^afienn ni^tv in bie tuelt Sractjt, barnniti offciifiov ift, wiv loevbcn aucl^ nidjtS Ijinaufi<br />

tu'ingcn. SBcnn loiv oicv fiitev unb becfc (jaicu, fo (aft nn-3 tcnügcn, Jcnn bic bu vcicfj luerbcn<br />

luuticii, bic fatlcnn in lictjnrfjiing unb ftriric, itiib Dil fovict)tet iiiib fcfjcblirfjer liifto luollirfic iiev=<br />

jcncfcn bic nienjc^en jnS iievbcrlicn unb uevbammnif;. Xciin gciij ift ein njnvljct nllcy iitielv, luEudjrv<br />

Ijat ctlidjc gelüftet, unb fiiii» «om gloiibcn ixTC gangen, unb ^obcn fl) fel65 gcmcngct unbev Dil<br />

(cÖnievtjen 21 bcr] bifev 23:21 bcr Ins cCbn] bcr, ber nad^ gilt ffvelit unb xeid) toetbcn<br />

luil, ber miiä fallen inn Bcrfudjnng unb ftricEe be§ Scuffflä. 3)o3 tiinncn loiv 21 abtx jcI)ou<br />

fiinben feften ben fcfjabcn bcn er tf)ut tjnn gcift(ir()cu bingeii, aU, bcu er 22'.>, 2 tt)iit allen<br />

leiitten gcloalt, ba§ et 5 gcitjig, unfrciiitlid) bi'v] benn er Tjl'i Sedjt Ins atfo] SqS ift<br />

beim l)c ein »erniatabcljt bing, ba§ Wir nid)t Sott fiiiinen ucrivalucn luiit' ben tiandj, bencfcn l)inniev<br />

mir Hjerben tjnnger ftevticn, fo l«ir boc^ muffen geniig ^oben, loic ßfiviftuS fogt im 5)iotl)eu. 3d)<br />

fagc cnc^ forgct n()d)t für cur leben, WaS jr effcn unb trindcn Werbet, ouc^ nic^t für euren Icib,<br />

m,j jr antjieficn locrbct, 3ft nic^t ba§ (eben mcr beim bie f()el)§? unnb bcr tcib mcv bcnu bic<br />

flnibiingi' Sebet bic liogct unber bcm bimcl on, fic fccn nidjt. fie ernbtcn nirfit, fic fatnmicn<br />

iiid^t in bic fd^ciurcn unb crov bimmlifdjcr Vmttcr necrct fic boff). ©cl)bt jr beim nljdfjtt nit mcer<br />

benn jic? 2Bcv ift unber eiic^, ber feiner [enge eine ette äujeljen mügc, ob er glcii^ bnrunib<br />

forgct? »arumb forgct jr benn für bic ftaibnng? ©cboroet bic lilien auff bcm felbe, luic jic<br />

modbifcn, Sic arboljtcn nir^t, aud^ »eben fic ni^t, ^ä) fagc cu^, bj outfi Satomon in aller feiner<br />

()crtigtait nic^t bcftaibct gclucfcn ift, al§ bcr felbigen cinS. So benn töoft baä gtoiS auff bcm<br />

iiclbc otfo f(nl)bet, b«ä boif) b'""" ftebct, unb morgen in ben ofen gclwovffcn wivt, folt er ba§ nic^t<br />

Dil mer cui]^ tbiin, D jr flain gtaubißcn ! Sarumb folt ir nii^tt forgen unb fagen, mj mcrben<br />

loir efjen? W] Werben Wir Irincfen ? Wo mit werben Wir nnS ((eibcn? *J!a(ä) fotdjem atlcn tvni^bten<br />

bie .^leiben, Senn cur binimlifd)cr uater wcljß, baä jr be3 atleS bebürffet, Sra^ttct am crftcn nad)<br />

bem rcljd) ÖSottcS unb nad) feiner gcrccbtigtait, fo loirtt cud) folc^a aU jiifonen. Sorumb forgct<br />

nid)lt für ben anbern morgen, benn ber morgen tag Wirt für bo5 fein forgen. S§ ift gniig, bj<br />

ein t)cgtl)cb tag fein al)gcn übel bobe. Vllblic febet jr, Wie (üott für bic tioget unb für bie btüm=<br />

10)11 14 wir im /") fitirf. aSenn einer bnbin tombt, bj er fi^ nid)t genügen tafet, unb ®ot<br />

nii^t Dcrtrawct, ba müd alfo balb bic liebe auffboren; ba? man niemanb gutt tbitt, ionbcr allnin<br />

auff feinen bnuffen fcbarrct. Unb ba^er ift nun !ommcn lt> bürfftcn feltii 22 ba§ wie in<br />

alle gebrci^ligfait unb atmüt mo^t 24 unb ß/tit ober brc^en bie 6c, baS finb atles früdjte<br />

bie 25 fic boben Öjot nqe vcrtrawel, baS er fic crnctcn mügc, wcuu fic ein Weib nemen -''-' 5fii<br />

^ic ift bal 27 rct)ijet ©ot jii ocrtraWen, unb crftlid^ bcn band) 23(i, 1 $etro bie. ba<br />

-' fielenj c^ fiel 3 nur] im 1 Suniot Ins berelictumj 3cb b'" i>i"9 gewefen unb alt worben,


320 gommcrpoftiUc 15^ü.<br />

unb ^ab nocfi nie ijcjc^cii bcn gereiften ucrtajfen obev jeiiicii (aiiicii nadj btot gccii. .') au bcii<br />

flutctn, allein Dorn ^ijmel ^etoß fehlt ?ltict] ®aTum6 jo 7 5iun bis noi^] Unb Wic=<br />

mot ©ot noc^ 8 unb his forgct />;/(/? Jtual)! teibc f' arOait] Weirä et bann fddf<br />

11) unb |))ti^tt, ffate auff bic Ijööe, unb mctffet ctuerc nc^ aug, ba§ jv ein äuge tfjunb ?tt3 ipvnd)<br />

her fjerre. SBiirfi bein arboit] roerd 7 7 jugefitire ;;/;/ 2al i/s iovgen />/i// ;/ artait)<br />

IDcrcE mir nici; jin umbfcreu 75/77 2)onn iiV SatumO] ®afjerc tomptä bcnn, baä ein ijegt--<br />

li^er und) rtucficr ttadötct, unb gelt ju fid^ bringen, auff bfl§ er j^e nicf)t atbetjttcn biitffc. ü'at'<br />

nmb loiü bu rc$t 6^ri|tlicf| leben, fo is an bic^ ba§ bu arbeljteft. 2Bit njüüen in laibcv<br />

fe/)/l -JO bötffen, bal ift j^e ber Seüffed, Unnb batumb Jl iundtetif^ 5J)atumb) 3)et=<br />

falben aud^ bie 2.:') cffe, «3iE tx ju Slbam fagt. 3m ftflluetiS bctne? anricfiti^tl folt bu bein<br />

btot effen. Unb je ii; tag e? 27 gtatoben jngt, unb wie man auff got BcrttalBen fol unb<br />

ifjn forgen taffcn, S" 'dj i'-j7, :.' foü] mufl ju] bann ,'.'<br />

bu<br />

oUain f'thll. :> 2a§ Ois<br />

ift| Unb ba§ ift baä anbct ftutfc i: batumb] Jetftolbenn 7 nadjt arbei)tlen unb uic^tä fa^en<br />

unb teft \\ä) anfef)cn U mit fehlt Ki tljetg] tf)üt ba§ unb fteet unb hoffet 7 7 jmS]<br />

e§ i^m %tx fehlt 12 kann er in acljt tagen fjet mügen fo^cn. Satumb 73 bu bife ftudE<br />

14 ob] hjonn 16 %a\ fo 17 etfennen unb auff jn toiffen jüuetttalDcn. ©o bit fcJdl<br />

18 tiet^offet] bcbötfft 7!' ift bod^ ©ant 5J>etet aud^ ein njcnig auffgcjogen unb bavnac!^ 21 ftec<br />

unb fehlt 22 totxi foüeu 22l2:i bann hin »erjciidjt] Unb fo balb tf)ut, Waä Wir gerne<br />

Woltenn. i'J ain (:.'.) fehlt fofttic^e ftaljne i'J geftcin 27 SaS anbct] Saä ift baS<br />

crfte ftucE bife Guangelion^. '•Jiu folget ba§ anber. gefangen ^abcn 2:12. 2 ©ot nitfit<br />

•'>' tan<br />

bertraw, beten 4 an ben bencfen gccn 5 naä) bcn butteu. 2:oc5 batburd) uerttaWen nacli<br />

feet iV,s %o bis lagt] Sa§ Wit bet euongelift, ba er atfo fpricfjt. Sa bal Simon l'etruä<br />

fafjc, fiel er 3^efu ju bcn fnien, unb fprai^, .Jiert ge^c Uon mir f)inaufi, \S) bin ein fünbiget<br />

menfiJj. Sann e^ war fie ein fd^tccEen ontomen, unb aQc bic mit jm Waten übet bifem fifdijuge,<br />

bcn fie miteinonbet gctljan l)atten. " ®a Infjj a(t)ic S' beten] ber li> fteet] fif)et alfo 9C=<br />

fdöidtt 7.9 ainig] enge 7-7 gütter, fonbern gcbcndt alfo, 3" ©""' ^c'ct ic^l -/.") unb<br />

t'ctbcniflidö bing, bcnn Wolteft lii bann fehlt 17 5(ein nid^t alfo, fonbct 7.s' geting I)l)elt,<br />

unb mcljnct et werc fotlljdjer gnabc nid^t Wirbig, ba Wotb et Unb eben l'.i fiinber] finbiget<br />

menfc^ batumb fehlt 20 auff ba§ hinein ge^e. Sßenn bu ö'ot im 22 nid^ts baj fo<br />

2'> äWcljfcft] jaVpelt Wit bie Ijct aug treiben 2i! aller bfouemftcn unb gefdjyctfteu, ba wirftu<br />

bcnn troft in bcincm gcwiffen befinben unnb fngen, Wbe Wicf)ea§ fagt. .^icrr, Wer j'.^' ct=<br />

ttendteft] ctfeuffeft 233, 3 tjcttjogcn, ob bcin gcwiffen gteid) ,)ap()ete unb bic fünbc em})finbct.<br />

3)ann t)e 4 ef)t ®ott bic gnobe eingibt .0 bafjin, unb fc^nnicEct fid) wie ein teljtin, unnb<br />

matjnct ®ot fot in botnadj onncmcn. 5ieljn, Sic fdirifft 7 alfo miifj c§ fein] Wit Wctben bcn<br />

fiinbcrt nid^t tobten mit unfetcn WerdEcn. aud^ nic^t ftomm Wctben von unnä feli§, S)er Wott «nb<br />

fünft tainet Witt cl t^un, oiic l'cvbicnft unb on uictdf auA tauttet gnabc, wie et fagt im 3faia.<br />

,3r[) bin§, in fxvj bin? fclb5 bet icfj beine fiinbcn nirfjf met gebcnctcn. Unnb alfo mü§ c? fein,<br />

funnff wirftu n»)mniet met ein ftolicf) gcwiffen übet tonimcn. Sarumb 9 Öiott nidljtt 7(/metd(]<br />

enipfinbc füt] Bon 12 unb tjc nc^et Senn Wo ®ott gcftol)en Werc, unb wott bit nirfjt bic<br />

fiinb IDcgnemcn 14 unb f)ette bit nl)d)tt nadjgclauffcn 10 Sarumb] ba§ meiJe bu Wol<br />

17 bie ba 18 man fehlt 17 ]iäi\ btc§ f)inlauffcn unb WcrdE fndjcn, unnb ()l)lffe fudjcn<br />

bei) einem anbetn ®ot, unb t)inbennad^ jii bem tcdjtcn Waten ©ot fommen, fo finbt man in bcnn<br />

gc(eidE) wie bic t^otcrfjten iuncfftowcn, wctd)c, bie weil fic fjlingccn unb wetten oll fauffen, Wirt<br />

bie lt)ür jiigcfcftloffen. '[ Wai t^et abet (St)tiftui, ba firtj *l!cttU'S nlfo bcnu'iltljgct, unb uor groffct<br />

fotd)t unb ctjc^tctfcn bcn .{icttcn uon fitf) gccn Ijljffje; (icä et in jn folctjcni Uevljagen ftecfen? 'JJcin,<br />

Sonnbetn fetbt jii, ttöft in, unb fprirf)t. Sütdjt bid^ nit, bann Don nu an loirftu mcnfdjcn<br />

fa^cn. 2)o§ ift ein 24 gcwiffen] ^cr^en Unb eben alfo 25 gutbiu. ®arumb fc^ct ir nun,<br />

Wie ©ot für un§ forgct teiblid), in bcm, bj er '^(etvo ^ic 2i! genug Ijcttc 27 fot /'ehlt mit]<br />

Bon 234, I l'crtauft er fi)] b,i er «it fifrfje fadjet bie er Detfaufffu tunbtc abct fol mcnfc^cn]<br />

leiittc - ßuangclion, bamit fofl er anbevc Icütc aud) V'i-'tin bringen ..' wn] Wenn bu] fo


(funiigclium um i">. Soiiiilog imrij Itiiiitoti». OJinttf). 5, 20— 26. ;{27<br />

4 lüt fehli nllüin ben] oflcii fjal) unb fliit, Boii jnwciibig brid^l et Ijcrauü, tcrcl anbete uiib<br />

moc^t jl) aud^ (i er] bct 7 ift] fiat sm« unb btid^t usw. luulel der Hchhiß mie bot<br />

SPJolm fagt. Sd^offc mit ©ot ein v^aljn ^etfe, unb etncffie in mit einen lüiDigcn gaift. äievwivff<br />

mid^ nit »on beinern onaofic^t, unb nimm beincn fälligen gaift nilt »on mit. 5?a6 mit »ibet--<br />

lommcn ben Iroft bcine§ Ijailfj. iinb bei ftcl)e gaift cntt)altc mid^. 3u e i l b u n d)<br />

be^ im auff bem tuege bift, auff "ba^ bid^ ber »niberfod^er nid^t<br />

b e r mal ein» ü b e r a n t U) u r t e bem r i d^ t e r unb ber r i c^ t c r ii b e r =<br />

^ a n t h) u r t e bid) bem b i e n e r unb lo e r b e ft i n n ben f e r d e r g c lu r f =<br />

f ,<br />

e n<br />

d^ f '1 9 e b i r , to a r l i d^ , b u io i r ft n i d) t n bannen f) e r a u g<br />

3<br />

fommen, bir bu au^ ben letften geller be^aleft'.<br />

©ummo bcS ©uangetionS.<br />

1 S)ie geted^tigtait SotteS ift buvd^ ben glauben unb baS ift bie gerecht! gfait<br />

•ii be§ ^ev^enS, Sic eufferlicbc geved)tigfeit, fic [CLVir] fc^ein töic ^ailig unb fd)6u<br />

fte woll, fo ift c^ ein gteiBnevifcbf, ^nii)t[\i6)t gcvec^tigfnit.


328 ©omuicrpoftiüc 152G.<br />

2 S)cv |)en- mil ein guttcn bäum tjaben, on li)eld;eii bie fiiidjt nid)! ijutt<br />

fein fünben.<br />

3 5Dn8 ift ein {}cud)etifc^c, gteiBnerifdie gevcd)ti!cit, Uieiin man mit bcr Tjanb<br />

nid^t töttct, ob bu glcid^ im ficvijcn in bcä jüvncft. iMbcv bic 6'f)viftlid)c gevedj^<br />

tigtait mit aud), ba§ teir nidjt jürnen fotten. -^giis: muffen toiv fteetS öon ©ott<br />

gnobe unb öergebunng fovbern unb un^ für fünbev crtcniien, ttictd)g benn jü bifer<br />

Cü'iftcli^en gcrec^tigtait gef)övet.<br />

4 ©Ott gefeit ntc^t§, »enn toiv un§ nii$t mit unferni bvüber öeifljenen, S)a§<br />

aud) oUl^ie bie unfern lernen mügeu, toaä baS für gfite tnevdfe finb, bic ®ott groi<br />

aä)tet.<br />

Slufjlegung bcu ©uaugelionS.<br />

Es folgt der Unsre Atisg. ßd. /(/', -24-', 19 bis -256, '2ö abgedruckte Seniion (loilcrcr<br />

Text) mit nachstehenden Abireichungcn:<br />

242, 19 |^3§ unb jlütjici^cn bcr ßtcißnerdi ober Ijeii^cfet). Unb ift in rcäitcn guannetion?<br />

eineä. ba§ ba letct Irie un§ 2t loenn] bcnn 22 treten wai fic (otten cufjerlicl). scrtviic^cn<br />

25 auftgc^ognen. Selglciciöen ^xd^t et and) on bic |c§rifftßelertcn, bcn au§tiiinb unbev bcn 3ubon,<br />

tDÜä)t in bcm gefc^ ®otteä unb in bet ic^rifft crfaren »iiien, fo baä fie onbct tcuttc Icvctcn unb<br />

gejefee bcm uotde maii^elcn unb urteil ftottcn in oüen fad^en. ©umma 2U tcftcn, gcrerleftcn<br />

unb frfimmften unbcr bcn 3ubcn, bic grcifft C^tiftuS iik 27 |ogt ton bcncn jü feinen jungern<br />

olfo. I' Sä<br />

fei) bcnn cur gcrcd^tigfait 6effcv, benn ber fdjrifftgclcrlen unb 5>I)nri(cer, (o «3crbct jr<br />

ni^t inn bn§ t)inictrei(5 foinntcn. «1-3 loott 2'.i *l.!fJQvifccr unnb idjtifitgclcevten furcn<br />

-'/•-!, 20 ^ijc] [ic (ogl ÄSortiiiö it^ jage cud), wo ir niri)t »cvbet friimnier (ein, bniin bie fd^rifft--<br />

gclertcn unb $f)atiiecr, luerbet jr nic^t gen ^imcl tommcn. Sarniit ift 24 finb ba auffgetiaicu<br />

27 nid^t, fonnbern tdjtcugt frei), ba§ jrc locrct nic^tl finb. *3htn fetten oO uadfi tcticn<br />

'. ffij<br />

gibt nun bem .Jicrren e^rifto urfat^ baä er bie gepot einfi'iret, unnb \)?x\&ii alfo. 3^r ^oüt gc--<br />

i|<br />

5örct, baä jü bcn alten gcfagtt ifi, ®ii foltt nid^t tobten, wer ater tobtet, ber foll bec- ßcrid^ttä<br />

fcf)ulbig fein. 3d^ ater foge eud), SBet mit feinem üriibcr .^üvnct, bet ift bcS gevid^td fc^ulbig,<br />

aller oier 311 feinem lirubfr fagt, Sfac^a, bcr ift be§ rabtä fcfjnlbig, SBer ater faßt 3)u narr, bcr<br />

ift beg ^ellifc^cn fcrwä /»i>/ fd)ulbl)ß. 3)a§ mort Hl bo3 c§ o2 bclucifet? .» crf c§<br />

244, 20 anaufd^namien 21 leret nu bic 23 ffiompt atict bcr im übet jAfpric^t, unb<br />

24 unb fehlt 21) fd^licffcn 26 unb fcltlt 29 ift nun bol batljü :>o ^cicn, 3)cnn<br />

ouff bä »ort mu§ man ttjol merden, ba er fpric^t, 3)u fott nid^t tobten, 2Der iift bu? bic (|anb?<br />

'Jicin, bie jung? '•Jicin, Sonbern bu bu, boS iff, oDc? maä an biv unb l)nn bir ift, Ijanb, munb,<br />

l)erli unb gebanrfen, fol nicfit tobten. [,'<br />

?ltfo legt TOofi, folbt ein urtaijl unb fpiidjt. SBcr ::2 Sj<br />

urteil ßcet '.v; luerc| fei) bcm] bifem 2l'>,22 borliii. '5)a§ ift baä cvfle flucf. ^larnaclj<br />

22 niemant entfd)ulbißet. Sann 2r> fei;] ift<br />

:'')' nidjt, fann fid^ auc^ nidtjt Dericrßcn. '^ai<br />

:u ba8| mcld^S :i4 im ^ic Satnadj fpricfit er. Sßer 24(>, 20 ®ottc§ ctWoS fein, benn<br />

ntcmont ift fo gütig, bag er 22 bidf)) fii^<br />

-'-; 100 bu [anft unb bit gc(jl)nimi'tf, fo Su<br />

narr 24 ba§] b»)§ 27 3iaia§ faßt. 2:el)le bem t)unßerigen bein lirot mit, unb bic bürfftigcn<br />

barfjii bie tain f)crbcvg Ijatien, füre in bcin ftanä. ©ifteftu ct)nen nacfcnben fo bette in, unb Ucr=<br />

od^tc t)c bcin floifcT) ni^t. 3;a rebet bcr *i!rof)^ct uon beinern necljftcn. Hub baiS loovt narr<br />

29 urtoifcn, l)inbcrrebe unb alte tcftcrwovt. %{\o ift-ä ftar, ba§ wir on beut ßctot, bu foK nidfit<br />

tobten, alle fc^ulbig fcinb, unb Wer nidjt -Vi fcinbcn, wenn fic bic crfc()Inßen ober in bie flncfjt<br />

Ijrod^t ^abcn, ba§ ift nu 3'> bol] b^8 247, 19 an. ®arumli iftä alfo »il baä ift] olä<br />

21 (Suangetion auf atle Weg ^ernibcr bife frag 27 Z'x l/is ober] bic finb Wot fo fdtjortjff al§<br />

bie ttoriflcn. Unb lonttcn alfo. Torunib wann bu beine gob auff bcn altar opffcrft, unb Wirft<br />

olbo cinbcnrfcn, ba,) bein bvubet ctloo-i luibcr biet) I)a0, fo l(\i alba Uoc bcm altav beine ßatu', unb


Güninjelium am 6. ©oiiiitag iiadj Itiititnti--. Dliitll). ' 20— , 2G. 329<br />

gelje jii »ot l)in, iinb Dctfljetic bicft mit beinern bruber, uiib aU bcmi fomm umib opffcv beinc<br />

gafie. i! Set) loilfettig beinern roibcrjac^et 6alb, bic weil bu noä) 6et) iftm aiiff bcm Wege tiift, auff<br />

bfl? bic^ ber lüibet(oif'cr nidjt ber mat ein? üfieranlttiuttc bem ri$ter, unnb bcr ricfifer übet--<br />

anlwutlc bi^ bcm bienct, unb loorbtft in ben fcrrfcr geluovffcn ,<br />

'^ä)<br />

iag bit lootlic^, bii roirbcft<br />

nic^l »on bonncn Tjetaul tommen, biij) bj bu oucf) ben tetftcn ()c(lcr ticijalcft. lEal jcinnb ouc&<br />

31 Tlj^tet, wie jt itelj 9ct)ört i)abt, 2öe(c^§ Ictfte ftucf fic uorliin Bon bifcni Snaiigclio ßefdjnibfu<br />

33 Wie ii] bie Wir im iüt^ be 34 bcr fcntenlj] bie mainung J-tfi, 23 jorn nidjt btcif't<br />

bennoc^ i)mmcTbar im 26 ®enn olfo 29 gobe, Unb ba§ Bcviljcncn mü? »on ^fttjc" 9ruc§ Wil \o\ni. SBcnn man :S0 üovI)in biilj mit<br />

beinem ncc^ftcn V)crit)cncn unb im 32 ^inbcn naäj] nun 34 fton] anftccii ;;.") wenn] bcnn<br />

24'.), 20 wenn] bj bu] e§ gebred^c. Unb alfo 24 iä) niic5 2.'> ncc^ftcn Bcviijcncn, 2öo<br />

ober 27 wir bife^cr gefutt 2S Sncob. gen adö. gen ;)(om. gen 3ci'uiatcm. ftabcn tiv[f)cn<br />

getjowen 2:> ift bcnn 30 3iu bis t)ixx] %in bcr .fiert jaget für b3. bn§ 32 jm| ©ott<br />

34 nad^. C bei iemctlid^en bertertcn tetenl, bj Wir Bon ben 5>at)iften gcicrt ^aSen. Xatfcx tompt<br />

36 c§ bcnn oud^, baä ber ein 250, 21 tyn unb 24 bieneft. unb t^iift bo§ Wa§ bu im boä<br />

c§ bem] im 2S \sa% \\i fehlt 32 groacn 3J minften] tettftcn ii/, 20 trjfin, jo f)6r<br />

\ii »ot id^ niiiS Perbamptt 24 mir umb bcincS cingcporncn junä wiQcn. atfo 27 wann]<br />

benu 2S ne4ften( ii C^ifWiber, fd^cynet nu fein bj rocttlicftc 31 jn] tje .'i2 nlfo fvhlt<br />

33 So terent] ?l6cr ba3 foU jr mcroEen 34 lernet] leret i'.Ji, 2J bie (2.)] bifc 2\ tf)im<br />

Wie :^ic gclert ift, nic§t jürnen 34 ober gelcvt 2rt3, Ifl gcbilgt] aujjgelcfc^t nun] nur<br />

2t nun] nur 23 brctiunbjweintjig taufcnt 24 wolt] wa§ 2.'> fomlung] Suben 31 an-<br />

mad^t] nllet mac^t fic l)in gerid^t 33 bilb ober fc^itt mit jWctien fdjwerter«, bi l)ot nnbcn<br />

2.J4, 22 ba§ (2.)] wa§ ii" bie fehlt ftoub] ftcficn .W mann ober 9iid)tter andtj .V» er<br />

bifc bcljbc 36 leib] mcnfdfj gro3 bing, wenn 37 ber fceten fterben 2'):i. 24 itfü mit<br />

ben finbcrn bon 3fracl. S;a,i Ijclßt 30 unb wie ein§ 32 feljen /'c/irt wcnifenl wcubcu<br />

35 fetjren, bei) bermatebcliung be§ leben§, bo tfiii 256", 75 fintcmal ber Sobatl) nidjt 16 bir|<br />

bet 22 fei), beibc an leib unb feel. 9llfo 23 er] fie 2J er] fic er] fic 2j jii liubcvn<br />

fcLxiPi €iii niibcr .^mnan am .f-cdjftm Jtant.igc<br />

iiari) Crinit.itiG üücr bad aJiianödiLin. .iKatljn am jrünfftcii.<br />

Es folyt der Uttsre Ausg. IUI. 12, 621, 3 bis 621), 4 ahiicdriiiläc Senium mit nuc/istellenden<br />

Abweichungen<br />

621, 4 im fünft ni^t 5 Werben] mad^cn .'' Sarumb] 35cr^otbcn 622. 4 barljnne. ||<br />

5inn Wellen Wir befel)en baj gepot, %\i folt nit tobten, Wie c§ bie 3ubcn tierftiinbcn, unb Wie<br />

Wirl bcrfteen foQen. 2ie ^\ibm 6 ftd§ aber iiclten fie] luaren btl) inen Icutte gehalten. Sltfo<br />

S 5eer ouffen unb mnl)nfen, fic wcren unfd^utbig an bifem btiitt, unb fetten lo €o] ?llfo<br />

11 9}unl Ser^olbcn 12 e!l)riftu§ nu 12.13 fndf) Ini Werben] cur gcrcdjtigfoit bcffev bcnn<br />

ber fc^rifftgelortcn unb *}!l)nriieer, fo werbet! ir nicjt in bo3 tjinielveic^ fommcn // Ijciligcn.<br />

unb ntlc ljcud)tcr bic mit euffcrli^cn werden umbgcen. !;<br />

aiMc ftabcn wir ober bijä gcjiot nnfi-<br />

gelegt. iß ^aben Wir§ ouggctegt IK Wx^O fehlt 2'y Sltfo baä 2 7 ober ber ßcbandeu,<br />

benn olfo gebenden wir, Gl) 623, 1 alfo] t^iin 2 wann] benn 3 im bcnn 5 anbcr§.<br />

€o flcebt nu ba§ gefelj ba nnb fagt, ®u fott 6 »on luorten unb uon Werden, unb folt fain<br />

•S' Quff bcm 7" idj aber ba§ fiird^tte, ober fünft bas mein bart)nnc fnc^e, %{\\äi 13 loficn,<br />

nid^t aüain bag, fouber fdjlügc unb Wiirgetc tob, Wo unb loenn ic^ nur fünnbe. Sllfo (nn<br />

1') bleibt ^e aufa Wenigefte Boücr giift. Sa? f)5re ^i)e Bon (51)rifio, ber legt 7« boI (2.) fehlt<br />

20 wann] bcnn 22 5iun Oii tt)unj iDlöd^te nun einer fpredjen, toie fol ic^ im bcnn tl)un, ba<<br />

cmpfinbe id^ wol in mir' «ntwurt. Sa lauff 24 nod^J na^e 624,4 \ä) ^inban, mat^cft


330 Soinincr).iDflini' 1.'>-2G.<br />

'• tin§ (/.,/] cä r luietl fcvübtct im .S bac im ou§ beinen trefften<br />

niii^t T auä) ganlj unb gar .s' wenn unb Wo bu 11 mag mit bem tieften flei§. i| "Jer<br />

Uierbe /o im] bem nedljften fürftrectc, gebe erl)alten werbe. Tcnn 11 unb im /." bein|<br />

bic Icret IS nit^tts arge§ ober iöfe-j l'.i wirft bu benn 20 ^crtjcn, biet) nii^t r.iri.--clicn<br />

tobtfc^teger uail fi'i'-s, ; aöetjter ciii;/ffw/i ^a aicr ber .fierr fagt, SBcr mit feljnem trüber jürnet,<br />

ber ift be§ gerieft? fi^utbig, nnnb Wer .jü feinem trüber fagt, Siac^o, ber ift be§ rabtä fdjnlbig,<br />

SBcr ater fagt, ®u narr, ber ift bc§ ()öüifi^en feur§ fctjulbig. ®a rcbett er waä) bem traudj, ben<br />

man fjolt in roeltlicfjen gcricfitcn, bn erftlic^en ber tctlagtc für geriJjt tomfjl, ba ge^anbett Wirt,<br />

ot er-j lafter ttjou fytt ober niiijt S;avuac!j rablfcf)lagt man brnter, tvai im für ein ftraff auf jn<br />

legen felj, ?,um teiftcn ütevantwurt man in jn bie ftraff. ?Ilfü get e§ Ijie and) jft mit bifen<br />

graben, baS «tfo t)mmcr jü ein grob beS jorns l)ot)er benn ber anbcv geftrofft Wirt, &i ift wol<br />

ein Ijclle, ater eä finb nmnc^erlat] pencn unb ftraffen barinne. 6':'^, :.';'.") opffcrn l>ix tctl)e| anff<br />

ben attar otfferft, unb Wirft alba cinbenndcn, bü§ bcin trüber ctWaS Wibcr bic^ i\ai, fo ta3 alba<br />

»or bem altar bcinc gate, nnb gcljc jfiuor fjin, unb Betfönc bic^ mit beinern trüber, unnb ntä benn<br />

fomm unnb opffer bcine gate. Sei) wilfertig beinern wiberfadjcr talb, bie wel)I bu nod) tel) l)l)m<br />

auff bem Wege tift, anff ba.i bic^ ber Wibcrfadier uidöt ber null eins über antwurte bem rid)ter. ;c.<br />

.") jcljct fr 'J im aucft benn ba-S, baS tS inn ber !' faften, fid) faftet)eu, alnu'ifcu getcu<br />

unb nnbcre tocrd mcr, Unnb ®ott Will 10 attiten beuen, bie ift, ba§ mahnet er ba er fpradj<br />

// gat opffcrn wilb, unnb l)aft ;.' im, unnb titt l)l)m§ ot. StUbenimt 11 atfo /.- l)er=<br />

funt] tcrferet J') bodjl ba /r 7iu mod)t einer fprcdjen. Su jogft l'J '^aulüS fc/tli müs<br />

fltba il2


(Süoiigcliuiii Clin V. Suimtng iinrfj Iriiiiloti?. l'lütf. 8, 1— 9. o31<br />

I)ai)m lieffc gceii, tnurbeu fi)e auff bciii lucgc licvfrf}mad)tcii, Xciui<br />

etlicf} luaven ooii ferne fommeii. Seilte iunger antlouvtcii im: SBo^<br />

l^er nemen Intr 6rot f)l)e in ber louften, ba§ luiv fij ietigen"? llnb er<br />

fragt fi): |CLXvr] Sßie öil ^aBt jr 6rot-3? Sic fprac^cn: Siticn. Unb<br />

5 er gcpot bem tiolcf, ba-3 fi) fi)tf; auff bie erben legertcii. Hub er iiani<br />

bie fi)ben 6rot iinb bandet unb brad; fl) uunb gaO fi)e feinen<br />

jnngern, baS fiic bem Hole! fiiricgtcn, nnb flic legten bcm<br />

ö 1 d f ü r. U n b () e 1 1 e n c i) n lü e n i g l) cf)<br />

f f<br />

l i n , u n b e r e<br />

f g n e t i)<br />

f<br />

e n n n b<br />

^ief>, bQ§ fl)c bi)e auä) fürtrugen. Sie äffen aber unb tnurbcn<br />

10 fnt unb fjiiben bie üBrigen 6rocfen auff, fijBen forbc. llnnb jrcr<br />

h) a r 6 e 1) ö i e r t a f n e n t , bie b o g e<br />

f<br />

f e n t) e 1 1 e n , u n u b er 1 1) e « f i)<br />

üon fijc^'.<br />

©umma bcS ©uangelionä.<br />

1 .£>'£ ^ahnx wir ein ftarcii, gellen ort in ber f^rifft tnibev bl)e nufcd^tuiig<br />

ij ber nnruiig Ijalben. S)af)er geljört baj (elfte tei( be^ ©eci^ftcn ß'apitelS im Piinn=<br />

gelio Watfiei.<br />

2 Sßenn luir üon bcm ungtaubeii unb mi^tvalocn ber !^ci(igeu Icfcii, fo( csS<br />

uns ein ftarcfen troft geben, bo« loir nic^t tier^ttjeljftcn , ob »utr gtcirfj nuclj iiod)<br />

fc^toac^ finb im glauben.<br />

21) 3 ©Ott ber .Ipere ernceret uns noc^ f;cute« tnge§ luiber alleä bcgrel)ffen ber ücr=<br />

nunfft, wenn rcirg nur redjt annfe^en. Q\)i) Sot mirt bidj t)e nii^t bertoffen, ber<br />

bu noc^ ölKeidjt amen tag ju (eben '^aft, locld^er ©ott bic^ bi^^er fixier ijnns<br />

breiffljgfte, üicvfeigfte, fünnfftjigftc jar Tetc()(i($ ernceret l^at.<br />

4 9t((e creatur ®ottc5 ift gut, wenn man fic mit banrffagung geneufjt unb<br />

35 empfel^ct, benn fte ttjirt ge^aitiget burd) baj loort ®ottc» unb bur^s gepet, wie<br />

Sant ^aul jü limot^con f^re^bet inn ber erften 6pifte(.<br />

3Iuf jlegung beä ©uangelionS.<br />

Jis fohlt dir Unsre Amy. Ed. 12, ti32, S bis (!S'J, '} (ibfjcdriickte Sermon mit mwh-<br />

stehenden Al/weichungen<br />

632, 8 oofi] \tfix 11 Set^albcn auc^ 12 Witt, unb iürgcbUbct ttiettol 13 »jmmei;<br />

ba IG umfiae^e imb jüic^ofieii i)ait. Unb ein fol^l 633, 1 barunib %h[i un§ fut^ett] für<br />

2 forest I fruc^t " gebort, bQ§ jreetjerle^ guter finb, fleiftlidj unb leipüc^e gi'itter. 2ia 10 l)m!<br />

©ot erlernen mögen] unb barauä fie barnoci^ im jii »ertraiocn uiinb inn geifllidjen güttcrn fid^<br />

Quff in ju Derlaffen, lernen mügen 634, 1 ^cütig fehlt 2!4 j bis 4 uffmadögtl Sieben brübcr<br />

legt nun q6 olle boffj^oit unb allen lißt unb iftui)tU\) unb ^aß, unb aüel ofjtterrcben, imnb fcljt<br />

girig nai) ber Bernünnfftigen unöerfelfei^tten ntild^, aU bie »je^ gcpornen finblin, auff ba§ jr burdj<br />

bie fclluge crwac^ffet, fo ir anberä gefd^marft ^abt, bol ber §crr fraintlid^ ift.<br />

6' Senn] aber<br />

7 freünblfcftofft] freintligtait S äSenn] Senn lO \\ii 12 bie ba 1.5 gjcmpcl ()ie<br />

iß 'apaftel in bor ßpiftel jü ben ebrccrn fd^rcibt nljo. Ser glaub ift ein gcroijfjc jiicerfic^t tti.<br />

bi jü hoffen ift, unb rietet fi^ nad) bem, ba-J nid&t jrfieinctt. 2o§ ift fo bit gefugt. Scr glaub<br />

ift ein grunb 17 boä iftj %im\\)ä> 1!» beft^e^en] gcfc^cfien ift 20 fampt 21 nid^tä<br />

^abeu 22 unb aücr 23 !).'au[uä] ber apoftel 24 fifjareuj groffe menge 635, r> er aber<br />

6 ertcnnc eä] er 13 nimm] nom 14 fteel, Ivuge unb befd^^ä 17 bir§ gar ^eqm


jCLXX' I<br />

'<br />

T.ficfiiS<br />

332 ©omiiicvpüflinc 152(!.<br />

J'J unb mir Ijclficii luo iinb lucnn bii d nm bcftcii crlcuiioft. Vllju :'.3 siijagima. Its vi'umi<br />

fic^ 2attib im 5pioIm, ba et otfo itiric^t. ^ä) bin iima gcliiejcii unb alt luorbcn, imb ^nb not^ iiljc<br />

gcjeljcn bcn gcrediten licttafjcn übet feinen fainen narfj brot goeii. Unb botb fjornac^et. 2cv ^exx<br />

tcnnet bie tage bet ftomnicn imb jr ctbc loivt eltitlicf) bleiben. Sie U'cvben nidjt ju fdjnnben in<br />

bei bofeu jcit, unb in bet tcnvung lucvben fie gnug Ijaben. tllbct 211 luic bis r)ie felilt 27 ba§<br />

fehlt 636, 1 nit nicfjtä _' bif fud) öjCi Sa-3 lti.s guter] 3tbet ba fie nicl)t§ faben, Tunben<br />

fie lainen rabt finbcn, fonnbern blJtltctiä füt ein nuniiiglic^ bing, ba§ man fo M)l leutle fbet)fcn<br />

fotte. unb tDcre boi^ nid^tg Dorl^anben. ü Sa§ fclj gnüg gefagt l'on bcm glauben, barbnrcf) »uit ßot<br />

bcn baui^ »ettiolocn, unb b,; er un§ an jeitlidöcn gi'ttetn niJjtt loerbe manngel faffen. // unb<br />

4;« ft)5c fchli nidjtä :'(> bcm] bifem 637,<br />

> fomptt aucj G^riftuS, efjc J'J 'Md§ l/is<br />

lucg] jü feinen funticrn. Wiä) jnntcrt beä boldi, benn ftie tjabcn nn brtl) tage bei) mir bet)ovrct,<br />

unb fiaben nidit? jucffcn, unnb luenn icfj flje ungeeffen non mir Ijctim licffe geen, Ivuvben ii)e auff<br />

bem Weg l'etfci^madjtcn '> gol] IS^riftuS ba fc/'/l 7 mcnjdj lutrt Jl gtaubcns, bie<br />

tjetflcuftt 13 ift iiarli rj ungtnub genommen fjaben /-J Simoneiet unb 63S, .v alte,<br />

bcr $foffcn, fflüind^ 4 finb iidch fie 7 gcfrfjcfjcn 'J gott] (Jl)riftu§ // ©elig finb<br />

JJ luie alle 13 unb fe/ilt ®ot nuc^ nic§t§ anber^ tjon unl fobett, benn b,j luir l( nnb<br />

batnadj Ujlil jij. hii ic] tifalni fogt. •fiörc mein Pold' laS niid^ teben, Sir'ftI ta? '"itf) nnbcc<br />

bir jeugcn, ^i) 6ot bin bein ®ot. 2;eine§ Pbffti-' l)alben ftraffe irf; bidj nicf)t finb bocf) boinc<br />

brnnbobffet fünft l)mmcr »or mir. ^ä) luill nic^t fon beinom bans fnrren nemen, noc^ hld ou3<br />

beinen ftetlcn. Senn oüe tbiet im roalbc finb mein, unb oid) ouff tanfent bergen, \ä) tenur a[(e§<br />

flcööget ouff ben bergen, unb oüertatj tf)l)er auff bcm acfcr ift Uot mir. SlÖo niii^ bungrrte, luolt<br />

iä) bit nit bation fagen benn bet ctbboben ift mein unb atlcS Wa§ botinncn ift. Wcinftu baä idj<br />

floifc^ effen mötlc Don ben odjffcn, ober btiit irinnrfen »on ben boJen<br />

' l'J Sfraet, ba» ift, bu<br />

gläubiger menfdj, iäi i'ö tejt bis ;c.] $fotm. Opffcr @ot banifcipffer unb ,ialc bem fiödjftcn<br />

beine gcliibbt. llnb ruff micf) nn in bcr jeit bcr not, fo luil icl) biet) crvebtcn, fo fotln niid) brcljfcn.<br />

J7 gnng. Srumb fagtt er audj im fotgcnbcn ^pfalm. (ärvcte mictj fon bcn bliitjd)ulbigen. ®ot<br />

bcr bu meljne» \)a\0 ®ot bift, boä mein junge tnme beinc gcrccf)tig{ait. .^lerr tl)n mein Icffljcn<br />

auff, ba§ mein munb öcrlünbigc beinen t^iim. ]<br />

!Senn<br />

bu Ijaft ni^t tuft jum obffcr, '\ä) gebe ci<br />

fünft, unnb branbobffer gefaden bir ni^t. Sie o>iffcr Woltc§ finb, ein jcrbTocfien geift, ®in jcr^<br />

brod^en unb jcrfc^tagcn hcrlj toirftu (Sott nid^t ucvaifjtcn. i's fotftu 639. I @laub§ ^Jae&<br />

bem| Sarnac^ -'13 ©toub bis cjöi.] Sifee jlocl) ftuct merbcn nnä in bifem, luie fnft iim ntlcn<br />

Suangetien fürgcljaltcn.<br />

icLxxj ?i'ni adjtiMi fontagc imrlj (.Criiimitie<br />

aiiiaiigcUan Maüj. .im J>iücnticn.<br />

jpvnc^ 311 ffiiuit jungcni unb ,^iim uolf: ©c()et cud) fiiv<br />

^1 ü v bcn f n l f d^ c n ij^ r p {) c t e n , bie in f d; a f f § f I a i b c r n ,511 c u d)<br />

!ommcn, ijnnltenbig oBev fciub }l)e rcliffcnbc loiilffc. '.'In ivcn<br />

frürf)tcn folt jr fl)e crtenucn, Siciw mnn and) bvoludcu Icfcn uon<br />

bcn borncn'^ ober feigen Hon bcn biftlen^ «'lifo ein »jeglidjev<br />

guttcr bonni tringt gittte früdjte, nbev ci)n fnnler bäum brinngt<br />

nvge früd)te, iSin giitter tm Uun t'an nidjt arge friid)te bringen<br />

nnb ein fauler Im tum tnn nid)t guttc früdjt bringen, (5 in i)eg =<br />

lid)cr balom, bcr nit giitle tritdjt bringt, toirt abgeljoUuMi unb<br />

i)uö fciir gUnutfcn, iJarnnii' an jren friid;ten folt jr jl) erfeuncn.


*<br />

(i-üaiigi'liiiin utii 8. ©omitnä luirfj Itiiiitntis. l'Inttl). 7, 15 — 21. :i:i;;<br />

@§ »üciberi uidjt nllc, bie 311 miv lagen •'pcir, .sjevr, in 11 baS<br />

^imelvetcf) fommcn, fonnbeni bic ben luljllcn t()nn mcincä<br />

üatter» im (jimeF.<br />

© u ni ma b e § P u n n g c t i 11 *.<br />

6f)iiffu5 loarnet unä ^ie üov bcn Saiffelö levcn, luelidjc jjü unä tomiiion<br />

werben, burc^ bie, fo in glei^ncrcl) lugen vebev finb. S>ic ha Tjabcn bng gcpcrbe<br />

eines ©otfetigen toanbcl«, obev jei^n trafft ücvlengneu fie, Sycldn' tool fngen, fie<br />

erfennen föot, aber mit ben U'ercten iroettljcn fie bic gcrcddigtait ,viiil)rciben) üev=<br />

leugnen fie eö, S)ie Saut 'ipetcr falfdj lerer nennet, bie neben ciufnren luerben r)er=<br />

lu berbIidE)e ©ecten unb öerleugncn ben ,'peiren, ber fie erfaufft Ijnt. Wber eö ift<br />

nid)t§ Derporgen, bn§ nid)t offenbar nu-rbe, unb ift nidjts f)etmtii'f), baö man ni)d)t<br />

luiffen Ricvbe, Sarnmb mirt audj bifer öerfürer ttjorljait an tag fummcn unb üifen=<br />

bar loerben ijebertnan.<br />

3)erf)albeu fol nmn bi# ^ie im ^nangeliu nic^t beuten anff bie groben enffev=<br />

1;. lid^en fünben. .'pcnts tagS fct)en >uir bie früdjte lool, fo unö nu ©ot bie angen<br />

anffttjnt, ©onber üon benen rebet ber ^crr, bie ha fommen in fd)afföf(el)bern,<br />

nnb ba bie fagen; [CLWl] .fievr, •'Qtxxc, fjnben mir ntdjt in beinem nainen loeljf^<br />

faget, '^aben >uir nidjt in beinem namen 2enfel aucdriben? Ijabeu mir nidjt in<br />

beinem namen Dil tt)ateu tt)on? 5Ba5 finb bie gefeiten barfür nnä f)ie Ktjriftus<br />

•-'0 marnet, ^u ben er am jnngften toge fagen roirt ein erfdjredlid) nrteit: 3;d) tjab<br />

euc^ nod) nie ertaubt, meidjct alte üon mir, jr übetttjeter. SÖarnmb? Slarnmb,<br />

ba§ fie in fotd)cu werden ba3 fre fudjten unb baburdj öernmljneteu Wot angeunm<br />

jufein unb ba5 fie (jiemit Bertramten fetig ,)ii luerbcu.<br />

VI II<br />

f 3 1 c II 9 n g b c ä (S- n a 11 g c t i ii •?.<br />

Die folgende Predigt isl identisch mit dein Unsrc Ausg. Bd. 10^, ä57—'Jti8 abgedruckten<br />

Sermon. Wenn auch Roth sich offenbar an *G (rgl. Unsre Ausg. Jid 10^, CXXXIXj<br />

anschließt, so zeigt sein Text doch so viele Abweichungen, daß van dessen vollständiger<br />

Mitteihmg nicht idigc'iehcn n'ci'den kann.<br />

-' 7j^ ber .'öcrr in bifcn öovgecnbcii brel)cn (^apilcln, im fünfftcn, fccf}fteii,<br />

^^ ftbenben außlcgt bic gcpot (yotteä, t)at cv cutlid) bcfd;(offen alfo : 'SlUeö<br />

nu, ba» ix lücttet, ba§ enä) bic leutte tfjiin follcii, baB t£)nt in aud) jr'. S)a§<br />

ift ein Pljtiftlidjc (evc unb Summa Sumnuuum bcy gnnljcu (5()riftlid;en Incfenl.<br />

Tarauff folget nu bnS f)eutigc (vnangciion, l^^un luclc^em pfleget bev .S^evv bc§<br />

3" amptS eines frommen l)ivtten unb lercvs, Hub lonruet un§, baö luir unc- l)utten<br />

foHen Pol falfc^eu leren. 511» fott er fagen: 3!i' ^abt nun bic lere ba()in,<br />

barumb fort an fo l)utet eud) Por anbern leren. 2Denn e» ift geini», e§ tuerben<br />

bü^e lerer unb falfdjc prop[)eteu auff ftcen, \vo bi§ iDort giprebigt trirt.<br />

S)a§ muffen Inir un§ !ecflidj ertoegen, bn§ luir jtDii leere, aU red)t giit<br />

" unb falfc^ üerfürifd^ Inerben Ijmmcr mit einauber gen, beuu e§ lum auOcgin<br />

zu 29 ß^riftiiS tDavmitifle tior fatfc^cv leev. r


!3~l Sominfvpoftiae 152r>.<br />

ift gelucieii, unb luirt V\-i juitt cnbc bcv iDclt luceren, Soxiimfi ift ni(f;t, boS<br />

iDtv iii bie ftiüc fiiccfien unb ein fiiijev ipefcn un§ tcgeBen InöIIen, Sie ib^t<br />

mciiicfjcn Icrc, bcv leufcl lere unb alle unicv feinb ftccn uuS toibcv, on unbcr=<br />

la§. £evl)al6cn \o\im loiv nidjtC' gebenden, bnS luir-S alles erftritcn fjabcn, itiir<br />

finb nod) ntdjt über bcn iaä). Sarnmli luavnct unS ber öevr gnv flei|fi)g unb fagt. •"><br />

'Seljet eud; füv öor bcn falfd^en ^propl^etcn, bie inn fc^affg flaibcrn<br />

,^u eud^ fommcn, linlucnbig aber ieinb fiic rcl)ifcnbc liuilifc-<br />

[CLXxr] S)a§ ftud follcn toir ^ic Jtiol mcrden, ha^ bcr §crr 6^^rtftu§<br />

Ijie bcfl)Itiet unb gibt ntad)t allen (Jljriften, ridjter jufelin über aUe lere unb<br />

gibt ,5u urtailen, tüoS ba red)t fei) ober nid}t. 'Sjai [lud ift unS bei) ben "i<br />

falfdjcn Triften i'crrudt getoejen »uol taufcnt jar lang, bao luir nid)t t)abcu<br />

gelualt gel)abtt ]u urtaljlcn, fonbcrn fjabcn muffen annemcn im alle? gerid)t,<br />

Ina^ bcr iBopft unb bie Goncilia bcftimpt fiabcn. diu bi-S (fuangclion bie<br />

ftöft ^n grnnb unb bobcn ba§ Sapftumb unb aUc ßoncilia, bcnn Inir nit<br />

fc^ulbig finb ,]n ballen, \vaB ber Stapft gepcut, unb InaS nicnfdjcn fetjeu.<br />

2)arnmb fag id} noc^ ein mal, faffet baä ©nangelion Inol, benn cS ift<br />

Ircber bem S?apft nod; bcn (^oncilijy nod) niemanb bcr bcfcld) gegeben, baä er<br />

fcljc unb bcfdjlieffe, Inau ber glatub fei). Senn 6t)riftus fprid)t: 'Sel)ct cud)<br />

für t)or bcn falfd)en 5prDpl)cten.' ©intlncbcr ba-j (fnangclion mu§ liegen ober<br />

bcr 83apft mit ben Gomilijy. (5£)riftns fpridjt: luir baben rcdjt ju uvtal)len *»<br />

oHc lere, unb U)a§ un§ 3Ü galten ober nid)t ,5Übolten auffgefe^t toirt. S)a<br />

rcbet aber bcr .^lerr nid)t yim 33apft, fonbcrn tut allen (sbrifteu- Unb inie<br />

bife lere ]n allen gcfagt ift, Sa§ jr mollet, ha Pirlonibl alle (wie 311 ritzten »• zk I4<br />

58ot)fl unb ßoncilia. r zu :',l Uiiiifev jart) mriijrii iul]v gioiv fein r<br />

>•'


ffuoiigfliiiin nm «. Soiintng luicl) 2vinitati-?. l>iatit). 7, 1')— 21. 3:'>5<br />

licfdjloffen, bie rjciligen luittev, ?li^iiftiniis, ?(intiro)iii-3, .riicroniiiuiS TjnbcnS<br />

alfo beitinipt, £a tan bir bcr 2cufcl alfo biilb ein locf) mndjcn uiib eingeben:<br />

SBie »nenn c§ falfc^ tocre? luie toenn fte gelirrct Ijctten ^ äBenn bir ein fold^e<br />

iici-fuc^ung cin!ompt, fo lififtii fdjon ^evnibcv. Sorumb miiftu gcliniS iüificn,<br />

5 ba-3 hü ledE unnb tro^ig borffcit fngen: bas ift ©ottc-j tooit, ba Uni id) über<br />

loffen leib unb leben.<br />

S)q§ mel)nct audj ©ant 5Peter, ba er in feiner erftcn ßpiftel nll'o jagt:<br />

'©0 ijemanbt rcbet, ba§ er» rcbc aU @oteä tüort.' Unb Sant 'l^nnl fpridjtt i. *.huu,ii<br />

jü ben ßorintbern alfo. '^d; liuirb bei) mä) mit fdjlondieit unb mit fordet, !»ot. 2,3 -r,<br />

10 unb mit groffcm jitcrn, Unnb mein »nort unb meine prebig ioar nidjt in<br />

büpfd^en li'orten menfdjlidjer niciBfjait, fonbcr in bctt5cl)fung bc'j geiftS unb<br />

ber trofft, auff boo cur glaub bcftelje nid;t auff mcnfdjcn li'eiBt)ait, fonnbern<br />

auff ©otteä frafft.'<br />

60 'i)eien fte benn on unb fprec^en: Jia, toie üinbcn h)ir§ lutjffen, lt)a§<br />

i» (5)otte§ lüort ift, unb Ina» red;t über falfd) ift, toir miiffcn es lernen Hon bcm<br />

SSapft unb bon ben (Jonctlien? äBolan, laff,^ fic befd)lieffeu unb fagen, toaS<br />

fie tuullen, ©0 fag id), bu fanft bein ]nt)crfid)t nic^t baranff ftelleu nod) bciu<br />

giüiffen bcfriben, bu muft felbcr fd)lieffcn, e§ gilt bir beinen t)o[-J, e» gilt bir<br />

bein leben. Sarumb mii-3 bir§ ®ot i)n§ l)erl^ fagen: baS ift gotteü luort,<br />

2» funnft ift es unbefc^loffen. SIbcr niifer iBifdjoff, (5aipt)a§, ^Pilatus unb §cro=<br />

be§, bie bringen fo l)art, ba-3 einer modjt bcnndcn, fie Ircren unfinnig, 33rin=<br />

gen benn Sant '^luguftin fprud) l)cr: ^sd) glaubet bcm 6uangclio nid}t, lucnn<br />

mid^ nic^t beloegt ber tird)en anfet)enS Unb mal)nen, fie l)abcn fdjon geluunnen.<br />

©0 fagc: toa? Icpt mir brau? ®ot geb, e§ fog '^luguftinuS ober öieronimu-3,<br />

25 ©ant !^.^cter ober ©ant *4-^aul, ja glel)d) bcr (hljcngcl ©abriet Uom t)imel,<br />

boS ift noc^ Irol mer, fo l)ilfft midj§ nid)t, id) mu§ @ottc§ inort '^abcn, ic^<br />

loil l)6ren, tvaB mir ®ott fogt.<br />

Unb ;bQ3 felbige Inort laßt bir ®ot burd) menfd;en fagen, unb fonberlid)<br />

]^at er bir§ burd^ bie 3lpofteln t)er!iinbigen unb fd)rel)ben laffen, S)enn ©nnt<br />

30 JJJeter unb ©ant 5paul rebcn nid^t jr Irort [f'LXXU^] fonbcr ©ottcS »oort, luic<br />

5j3aulu§ felb§ bezeuget 3U ben 2;i)effalonid)ern, bo er alfo fprid)t: Zs^ namet i.sMi. .;. t;<br />

hüv lüort ©otlic^er prebig 'bon ung auff, nid)t al§ menfd^en toort, fonber,<br />

h)ic e§ benn h)arl)afftig ift, al§ föotteö toort, locldjcr aud) luirdt inn eud;,<br />

bie jr glaubet'. Senn i>a^ tnort fan man mir tüol prcbigen, aber jn? ^erij<br />

S5 geben ton mir§ niemant benn oUoin (Sot, ber mu» im t)cr^icn rebcn, fünft<br />

tüirt nid^tä brau§, benn trenn ber fd)lüel)get, fo ift e§ ungefprod)en. Sorumb<br />

bon bem Irort, ba§ mid) föott leeret, fol mid) uicmont bringen.<br />

Unnb boö mu» id) fo geUnö luiffen, al» boä brel) unb ]tüci) fünffe modjcn,<br />

benn ba§ ift gett)t)§, trenn gleid) QÜe Koncilia onber» fagten, fo toel)§ id),<br />

zu J auff mcnfc^en Ictc niii^tt |u iouiucn. r zu 7 l.^et.ir zn 9 l . dox. 2 r r.u -Ji<br />

Stußuffini fpriic^ r zu 2s SBie mon ettcnt nn ©otlc? Wortt ift. r ~u :u I %i)t. 2 r<br />

') Conira Epist. Manich. c. ö (Migne, Fair. lat. 42, 17l>).


336 ©ommcrtJoftiac <strong>1526</strong>.<br />

ba^ fie liegen, ^^stem ha-i ein ele lennger ift benn ein t)aI6e, bau ift flclois,<br />

JDcnn gicid) alle »tieltt bartutjber jaget, luei)» \ä) bennoc^t, ba» eö gelcii? ift.<br />

SBev befdjleuBt ntic^ ba? fain menfc^, joiiber aüein bic toar'^ait, bie \o gan|<br />

unb gar getni» ift, haS- fie niemant leugnen fan.<br />

Sarumb mü» eS ba|u fommen, ba§ bu fagft: baä ift alfo, !cin menfd) •<br />

jol mic^ barüon bringen. SBenn bu tjorcft 'bu folt uid)t tobten', ^tcm bu<br />

folts anbevn t[]un, \va§ bu gern luottcft Don anbcvn ftabcu, fo muftu Iniffen<br />

üor allen (ioncilien, bas baS bic leere 6t)rifti fei), obgleid) alle mcnfdjcn anberS<br />

fagten. ^km bifc lere, bu fanft bir fclb§ uid)t Ijelffen, fonbcr (Sl)riftu§ ift<br />

bein f)elffer, ber iiiad)t, ba-s bir bein fünbc oergcbcu tnerbeii, bir muft bu lo<br />

lüiffen unb betcnucn in beinern l)er^en, ba-5 eS alfo fei), Unb euipfinbeftu e3<br />

nid)t, )o Ijaftu ben gInuSen nit, fonber ha^ Icort fanget biv an ben oren unb<br />

fdjlnebt bir auff ber 3ungcn, >üie ber fi^oum ift auff bcm luaffer, 2Bie ber<br />

vol. 10, 7 ^^.svopljet \iDfea fagt: ©anmria t)at freu tünig üor über laffen gecn, luie ben<br />

'fdjom uff beni Uniffer'. i.''<br />

Tq§ muftu nu alfo aEeu glauben, nid)t al» U.iort, al§ l)et fie ^.|>etrua<br />

gcprcbiget, fonber bao bic^u @ot l)at Ijeiffen glauben. SaS rebe id) nu alleS<br />

barnmb (auff ba-i luir toibcr toinmen auff ba-3 ©uangeliou unb nierdcn,<br />

lüol)er ber gruub fleußt) ba§ jr muffet rid)ter fein, unb l)aben madjt 3Ü ur=<br />

tailen über atlcS baj cud; fürgcfdjlagen loirt, barnmb, baS id) auff feinen 20<br />

menfdjen balueu tan, benn ic^ muv felb-i autUnuten, tueun cu jum fterben<br />

fompt.<br />

[('Lx.\iij| 2;'ert)al6en lafjt cud^ nidjt über rebcn, baS jr muffet glauben,<br />

lüa§ ber iöabft fagt ober bie t^oneilieu befd)lieffen. äBcnn bu Ü)ott ertcuncft,<br />

fo l)aftu fcl)on bas lidjtfdjeit, ba» nia§ unb eleu, barmit bu alle lere ber tiattcr ^j<br />

tickten tauft, 5iemlid), luenn bu iDepft, ba-j 6t)riftu§ unfer feligfait ift, unb<br />

er un§ regier, unb irnir fünber finb, ©0 benn nu einer aufftribt unnb fagt,<br />

bu muft ein ÜJ?ünd; loerben, muft aljo unb aljo tljün, Unltu fclig luerben,<br />

t'5 fei) nid}t allaiu gnng ber glaub jur feligfait, ©0 fanftu geloifjlid) fageu:<br />

bu leugft, bein lere ift jaljd), benn ber in (^"Ijrijtum gelaubt, ber ijt jelig. 'o<br />

SiJer leret bid) baä? Sein glaub im l)erljcn, ber bao allein glaubt. Tarumb<br />

luirt ftd^ niemant für Ijrtljumb für feljen fünnen, er fei) benn ein geiftlic^<br />

i.sfot.s.i.', menfd), 'Sann alfo fpridjt 5paulnä jii ben Porintbcru : '6in gciftlidj menfd)<br />

ber rid)tet allcS, unb er tuirt Oon niemant gerid)tet'. ©o fan nu bie jaljd)c<br />

lere niemant ridjteu benn ber geijtlid)e mcufc^. s''<br />

Sarnmb ift e-s ein unfinnig bing, ba] bie Poncilia befd)liejjcn unb jeljen<br />

loölleu, UmC' man glauben jol, fo bod) ofjt faljnn nuin ba ijt, ber ben ©üt=<br />

Iid)en geift ein rtenig ucrfd)mecft l^at. 3H§ e§ benn gieug in bcm öoncilio 311<br />

5iicen, ba giengcn fie ml)t umb, unb Uuilten gefelj machen über ben gaiftlid)en<br />

111 T ©cluljä fein bcä InottS ßolciS. r zu. 14 $o|c. 10 r zu lil SUiff niciijdfii'n iiilt<br />

juiototn. r SU 'J-'i iHirf)tic{)fitit aller lotrc. »• =// -''.' Sntfdje Icrc ridjtfii /• ." -'!'<br />

30^. ,<br />

!t r zu :il 1. Go. 2. r i« .'i.v CSüiiciUoii jii *Jfiicii r • - ••<br />

.,•,,


(SBaiigeliiiiii am 8. ©onntag mäj 3,rinitattg. VlaHi). 7, 15—21. 337<br />

ftaiib, ha] fie iiidjt cclid) foltcii fein, ba tüccvcn fic \ä)ün nll falfcf). ®a trat<br />

aUain ein menfd) ouff, mit namen 5popf)nutii:-3, iinb Iccjct ba-S aIIc-3 iiibcr, uiib<br />

fngt: 51id)t olfo, ha?- ift itid;t G()riftlic^. ®a mi'ifte ba-3 gan|! Poncilion, ba<br />

bod^ on 3lücl)fel Oil trefUdjcr gelerter leuttc Uinvcii, l'oii beut beidjlui- nbftecii<br />

s iinb bifem einfcltigen, bod) frommen manne tncidjcn. S)ciin föott ift bcn f)o()cn<br />

Sitein unb mcnfd^lidjei- liu'ifjl)aitt feinbt, 2)ai-umb (a^t er fie ^ü ,]citten grob<br />

anlanffen unb mac!^t fie in jren anfdjtcgen jüfdjanbcn, has man fc()c, Irie ba§<br />

£pri(^lt)ort Irar fei) 'Sie geleerten bie öcrfertten'.'<br />

5llfo muffen inir frei) rid}ter bleiben, ba§ loit madit ^abcn 311 urteiln<br />

»0 unb Juristen, antjiinemen unb 311 öcrbammen aüeS UiaS ber Sapft feljet unb<br />

bie ßoncitia bcfdjlicffcn. Giemen luir aber cttims an, fo foüen loir e» alfo<br />

onnemen, ba§ c-3 fid) nergleid; mit unferm gclniffen uub mit ber gfdjrifft,<br />

nid)t barnmb, ba§ |


P,:{8 SommerpufliÜe 152fi.<br />

ein fiub über !ncd)l, ein UieDte ober leljlje aU luol bic gnobc ©ottcy \]abm<br />

aU ein alter ober l)crv, tiu Un)t)c ober ber SSapft. Summa: ,S^ain gclertcr<br />

)iili bi)r nemen bein iirtail, benn bii liaft cy glcid) \o luol olä er.<br />

9Juit l'olt id) fagen, lucr bie falfdjen '.ßropljcteii luereu 311 inifercii .^citten,<br />

baS !an nun auc^ nicmanbtc- ridjten nod) er!en=|(-'i.x\iiii| neu, benn tner bcn '•<br />

Seift l)at. ?lbcr Summa Snmmaruni fur^ nnib, loenn man gleid; nil bartion<br />

füget, e-3 ift ber 2?apft ml)tt feljnem Sicgtment, benn fie (joben alle gcteret,<br />

ina» tüiber ®ot ift. S)a-3 Irer nun lang jübelueren, Senn faft ijnn allen<br />

ftuden ft|eft bu e», h.10 bu bic^ nur l^inloenbeft. Soc^ »üollen toir etlid^<br />

er|üten. (Sott f)at gepottcn, ba§ finb fol batter unnb mnter et)ren unb in 'o<br />

unbcrtfjcnig fein, ©0 t)at ber 3?apft ein nicinung auffbrad}t, baS ein -lliünnd)<br />

ober ein 9ionnc nid)t mer unber jrem üatter fei), fonbern fpredien: ba§ finb<br />

ift ije^unb l)l)nn ber gaifilidjnit unb in @ottc-3 bienft, @ot ift mer benn Uater<br />

unb mntter, barumb ift es nidjt meijr fd^nlbig Dater unb mutter ju bienen,<br />

fonbern ber üattcr mn§ e§ gnabjuntfer tjetjffen. »<br />

^^hin luenn id) fprcdje: Ina-S ift ©otteö bienft? Sieber l)err, eS ift gloden<br />

leutten, fernen brennen, ein fd)üne'j me^gcUianb an|iet)en, unnb ber gleid)eu<br />

äffen fpil mer, Zs^) mal)net luitter unnb muter e{)rcn unb bie gcpot ®otte§<br />

galten, ba-3 Iner @ot bienen, £)arumb muft bu t)ie fagen, ba3 baS ber 'Sinti-<br />

d^rift gelecret iiab, unnb ic^ mag frolid) fagen, er Il)ege. (&l)'^eft bu t)t)e, trie 20<br />

©ottc» gcpot frei) Iniber be§ i^riorS unnb 'SlptS get)orfeam ftet)ct, Giott [)at<br />

bir Datier unnb mutter geben, baS bu fie ecreft unnb l)nen bicneft unnb unber<br />

tl)enig fel)eft, ber iBapft gibt bir ein onbern, ben bu meer eercft benn beinen<br />

Oatter uon (Sott geben, 3ft bau i^wüc-i gepot (joltcn, fo Uiei)ä id)y nid^t ^<br />

Sllfo aud) tDel)ttcr mit anbern (S6tlid)en gepotten. -J.lfaun foU nid)t tobt= =s<br />

fd)Iar)en, nid)t jornig fein, nidjt baffen, baj t)at (Sotc gepotten. ©0 leernct<br />

ber ä^apft alfo: Sa-S gaiftlic^e gutt ober bic giitter ber tirdjen fotl man lier=<br />

tbebigen, unb ob eä nit biilfft, fo fol man baä tueltlidje fd)tocrt anniffen,<br />

ben y?apftlid)en ftui unb 6ant ^l^cterö erbtail ju befd)ü^cn. ©l)f)e, fo fiub<br />

btjfje gepott gegen ainanber, baS Oerftel)et, t)offe id), l)l)cberman lool. m<br />

^illfo audj mit bem e[)elid)cn loefen. (Sott bat gepoten, bo» man unb<br />

tocib ein fleifd) fol fein, unb baö fie nid)t foüeit gefd)aibeu luerbcn, 9lu l^at<br />

ber bapft öil gepot bagcgen, 3ll§, Inenn eine einen man |('i.xxiiii'| ninipt,<br />

ber fie auö ber tauff gel)aben bat, fo fot man bic (vc ^erreiffen.<br />

3lIfD aud), inenn bie gaiftlid)en eelid; tuerben, luic jr \]th fet)et, ba^ fie .15<br />

bie (je jerrciffen nad) jrem geiftlid)en red)t. ^tcm, fo i)cmanb in blutfd)anb<br />

feilet unnb nimpt etlimnn feinen freunb ober freuubin, ba gebeut er, fie foUen<br />

Bei) einanber beleiben, bod) bQl)be mit einonbcr tcufd) leben, bo la|t er jlrel)<br />

nodtennbe bei) einanber im bett ligcn, unb fol ba taiu>3 nid)t mad)t baben imn<br />

zu 7 galjifie $topl)ctcii r zu 11 ßjo. 2(i. /• zu i:i iöapft ift iviiber ®ot unb fctjii<br />

gepot. r zu 17 fiol bl)cncn. r zu i.9 Sopft tocit^cbigen. r zu 33 ®cn. 2 r zu 35<br />

Sapft? Sitamici) ;•


eoongflium am 8. Sonntag nai^ StinitatiS. Walt^. 7, 15—21. 339<br />

bem aiibcni cclid)c pflid^t 511 forbern, IBo» ift e§ anber» gefagt beim luenii<br />

iä) ftro unb felrr äiifamen lege, unb öerbeut, e» jol nitt brljnncn? äßciter.<br />

@ot jagt: bu folt nid^t ftelen ? SBer ftilt ferer benn ber Sapft unnb fein fjQuff<br />

®Q§ finb bie tiauptbtebe, beim bie jietien aüer toelt gutter tcglid) 511 fid^.<br />

5 3tein, ipeUcn ba-;- cifte gepot oiije^en, ba§ jagt oljo, man fol @ot oQuin üer=<br />

tiatoen, man )oI @ot allain onruffen, fo leren fie un§ toerde unb anbcr<br />

l^atligen ^aben barbei). ©i^cftu nu, ba» foli^ üold bie rerfjtfc^nffncn fali'd^cn<br />

^ropt)eten finb, Dor ben loir un§ glitten foHen, benn fie ^eben ba» gepot auff,<br />

ba§ ®ot gegeben 1)at.<br />

10 folget nu ba^ anbcr ftnd im ©uangclio, ba fpri(^t 6f)riftu» olfo:<br />

'3In jren früd^ten folt jr fi)c crfennen, Äan man aud^ brauben lefen<br />

bon ben bornen? ober fepgen üon ben bifteln? Slljo ein peglid^er<br />

guter batom bringt gute früdjte, aber ein fartiler bäum bringt arge<br />

früd^te, @in gitter bäum tan nic§t nrge früdjt bringen, unnb ein<br />

11 fauler bäum fannidf)tgiite frud^t bringen, (Sin peglic^er bäum,<br />

ber nid^t giittc früc^t bringt, luirt abge^aluen unb t)n3 feur ge^<br />

luorffen, Saruntb an jren fruchten folt jr fi)e erfennen'.<br />

SBie id^ gefaget l)ab, bü§ erfennen au§ ben frü^tten ^at nljemanbt benn<br />

ber ha gaiftlic^ gcporcn ift. Saruinb, ber ben gcift nid)t {)Qt, ber fan cä n\d)t<br />

20 erfennen. Äoin mcnfd^ fol gebencfcn, boe erS au§ ben frücf)ten evfcnneii Üinbc,<br />

er fep benn geiftlid^. [CLXXV] 6« ift ein frud)t, barbep man fie crlennct, ba§<br />

ift ber unglaub. 5Jtan crfennet fie audE) etlnann mol au» öffentlichen fünben,<br />

aber ba» urtail ift bctrieglid), benn bie G[)riften fallen aud).<br />

Sarumb, bie red)tc frud^t, barbcp fie er!ant Serben, ift ein l)nlt)enbige<br />

25 frud^t, \>a mü» id^ ben Sotlid^en gaift 3U ^aben unb nac^ bem felbigen rid^ten,<br />

hüv eufferlid) äuge unb bie ticrnunfft üermag e» nid^t. S^u magft fr jtticn<br />

fel)cn ^JJieffe t]alten, ber eljn ift glaubig, ber anbcr nic^t, unb ift bod) ein<br />

eufferlid^ Ujerdf. 3Ba» fd[)aibet e» benn? ber glaub im itex^m unb ber un=<br />

glaub, ba^ c= ber eine für ein gut hJcrdE anfi^et, ber anber nid^t. .fi^urliumb,<br />

3" aus ben eufferlid)en locrcfen fanftu nid)t rid)ten. 2auleru» f)att ba» audj er=<br />

fant, ba§ bie glaubigen unb ungläubigen offt fo glepd) finb in eufferli(^cm<br />

fc^ein, ba§ fie nl)eniant fdiaibcn fan, nod; !ain üernunfft urtailcn, fonber er<br />

I)ab benn ben gaift @otc§, ^a bie ungläubigen fd)einen offt oil tjüpfd^er in<br />

freu tuerdfen bann bie glaubigenn, Icic auc§ im §iob gcfd)riben fte£)et: 'S)ie 0(06,19,1.)<br />

35 fettig bei Strauffe» finb f(i)6ner benn bie flügel be» raijger» ober fperber».'<br />

2lber ber fpcrber flcuget, unb ber ftrau» fan nid^t flijegcn. 2tlfo aud; ber<br />

glaubig unb ungläubige finb Inol einanber i)l)m fd)ein au^loenbig glei(^, aber<br />

im l^er^en finb fie gefdt)aiben.<br />

zu IS 3lul ben früd^ten ben taum tenncn. r :u 2' ungloub 6tautt)b r zu 30<br />

2oultru§. T r.u 34 ^iob 39 r


340 SomiiicvpDftiQc 1.'>2G.<br />

Saä ftiib aber bic früdjt be§ gcifte«, bafieli man btc icdjten 5prDpI)ctfn<br />

oi,it. 5, L'- fennct, Iticldjc @. 5pQuI 311 ben (Salatern cr|elt: 'Sieb, freub, frib, langmut,<br />

fvcintüfait, guttftait, glaub, fanfftmiit, !cuicf)att.' Sie friid)te lau aber nie=<br />

uiaitt mercfen no(^ erfennen benn nur ber geift. Sariimb fol ba>3 urtail<br />

iinb gevid)t gaiftlid&er bing in enfferlidjcn bingcn nid)t fteljen, aU in beni •<br />

lüerdE unb pcrfon, fonber imlnenbig im b^rljen. Tlan erfent Inol cljncn an<br />

bcn friid)ten, abcv im gaift aüain, ©3 mad}cn aud) bic fruchte nnb giiien<br />

Inercfe einen nid)t jiomm nod) gnt, Jonbcr er niu§ Hör im bevkn fromm nnb<br />

gut fein. (SIeid}er tüei-S tüie bie opfel nit einen bäum nuidjen, fonbern bor<br />

banlnm nui? ebe fein benn blie früdjtte. i"<br />

SBenn id) baä berftebe, fo mcrd id), bac- fein tocrd }o böa ift, ba-j ben<br />

mennfc^cn müge ferbammen, aud) !ain§ fo gutt, bac' ben mennfd)en ntügc fclig<br />

machen, fonbern aünin ber gelnlube |C'iA'XV"l mad)t nn§ fclig, nnb ber un<br />

glaub tierbanipt un§. £a§ einer feit in c^ebruc^, ba8 lucrd Oerbampt in<br />

ni($t, fonber ber ei}ebruc§ jcigt an, ha^ er Hon bcm glauben gefallen fei), 15<br />

ba§ berbampt in, fünft Iner e§ nid)t nüiglid). ?llfo madjt einen niemanbt<br />

fromm benn ber glaub, unb nid)ts madit einen %b-i benn ber unglautnb,<br />

S)af)cr fagt aud) ber öcrr, ba§ ber boum abgebaUien fol tücrben, @r fptid)t<br />

nic^t, man fol bie frud)t abljaloen.<br />

S)arumb luerrf ber liebe machen mid^ nic^tt fromm, fonber aßain ber m<br />

glaub, in bem id) biße loerde ttjuu unb bifee frudjtt trage. 51110 muffen luir<br />

an beut glauben anfallen, ber 33apft aber fad)t an bcn Inerden an unb l)atfet<br />

gute luerrfe tbun, bas man fromm tocrbc, ©leid) al>3 Uicnn id) jum balum<br />

fpred): Sßilt bu ein gutter balnm Incrben, fo l)eb nn unb trag opffcl, gleid)<br />

qI§ müg iä) opffcl tragen, el)e id) ein balöm fei), ©onber td) mu§ fagen: -'<br />

3Biltu opffcl tragen, fo 'ijcb an unb loirb ein balinn. l'Ufo mii':- ber balinn<br />

fein ,yiöor, el)c er früd)te gelninnct.<br />

Slnfj biefem aEcn folget nu, haö iain füub nuff erben ift benn ber nn<br />

glaub, luie ^"l)riftu-j im ,3ol)anne fagt: äl'enn ber l)cilige gcift fommen Inirl,<br />

r>ori. ic,8f. fo 'tnirt er bie Uu'tt ftraffen ber fünbc l)alben, ba-? fie nid)t au mirf) ge- 30<br />

glaubt l)aben\<br />

InLxxv'i €in anbrr ^rrninn anff bcn adfjtcn fantagc und) cCrfnftati'j<br />

üürr htTj aJu.iiigLiitin .lllarljri am ^^ilicnöi'n.<br />

/•> j'olr/t der L'nf:rc Ansji. lld. IT ',.",:,!, -Jl Ins :i7J, l'.l iihiicdnukic Scriii(»i iiiil micli-<br />

steltenclen Abweichungen<br />

::ö4. 23 ba§] tDnf- luiffcn, jcrt er 311 unb wanict fic, baä fie ]\ctj l)r fiulfii luoltcn l'or<br />

fntjd^ct [crc, SBic benn ->) baS jtc| fic motten ;.")."), ;'; n-.] bo er nlfo fagt. i; ßä<br />

luaveu<br />

aOct ond) falfdjc *4>vo|)t)elcn uunbcr bem Uolcf, wie niidj «nbev cnd) fein luerben falfdie tetev, bic<br />

zu 1 grüd^tt bc§ fiE'f'fS- ^ ^" - Sota. ) zu II Sik'ide nevbnmnieri nidjt nindjenn<br />

ond) nitt fclig. r r.u :J0 3ofj. Iii r


(Suaiigclium am 8. Soimfag iiod^ Itinitati^. 'Diattf). 7, 15—21. 341<br />

urteil cinfuten Wcibcn »ctbetMid^e fccteii, unb Bctteiigncii bcit .ticttcn, ber fie evtaufft f)at, uiib<br />

loerben ü6cr ficf) jctb fiten ein fdönet Devbammiä, unb «il werben nadjfolgen jtcm Betberten, butd^<br />

n)cld§c rcitt bet weg bet roatftnit oetleftcit roeiben, unb butd^ gcilj mit erticfitcn hjorten weiben fie<br />

an eu^ Ijanbticrcn, Ü6et »elc^ bj uttail Don lange? fter nid^t feumig ift, unb jt Betbamnu? fdjtaft<br />

nid^t. So />' njQtnel er feine junger unb ba§ »otdt, nnb uetnmuet fie, bo§ fie tje fiübcn<br />

•JO $rol)Öetcn, unnb f|)rid^t. icljct eit(f) für «or ben falfd)en proplieten. .£iierau3 22 baä c§<br />

tommen nach falfi^cn 24 luarncte, unb fpridjt, Scl)ctt 2.'> baä e§ fo(l bleiben ' Satunt6<br />

30 an, unb »onbteu fitfj Ben (jiot unb feinem loort, einet eljeict 3'>ij. I'.i unb umB<br />

Bringen fehlt 20 wot] fleifftig 21 ba§l loa? 2i) fo feldi SO niäj] un§ .V.3 gode<br />

357, 14 bcm] bifcm 17 bet] bie fei)] ^aB «ort IS obbct] unb 22 geljet] gen 2'J on=<br />

ncmen, Unb toie ®. $aut fagt ju ben Sfjeffoto. 2aruml) ba§ :n biefcr ßliU :;5S,17 5at<br />

ror tcdjt 25fe5en mügcn, roie :i4 mii ( 1 .) fthlt .>" 3ngefaubt toerben falfcf) .V-jy, ::^.'i gect<br />

mantic^ ba^cr 27 fc^tmpfft 2H ^inbertudE Ho ntfad^. aifo Ijobt fr nu geijövt, bj botumb<br />

.57 JitoBiett] Betoeit 32 weibcn. Sotgt Weiter im (Suangelio ;<br />

®ie<br />

in fd^op llaibetn jü euc^<br />

fommcn, Ijnrecnbig aBer fcinb ft)c tetjffenbe tuölffe. 9(iemant 360, 2-122 unb ba§ l>!s wegen<br />

fekll 29 unb et tljü e§ au§ 34 baueben, babelj man eitcnnen modjt, bj fel)n Wort unb tetc<br />

tei^tfd^offen Waten. Unb bie weil 3i) fo fd^tag unb to§ 3(!1. 2^ untec^tt, fo fptidj, bo<br />

W^tt 31 wie] benn Gnangetio fon oud^ feigen, .^lattt, wag IjaBen Wii mit bir jüfdfjaffen<br />

36cfu Bon ^Jajatet ' bu bift fommeu un» 3Ü Bctbetben, 3^0 wel)-3 ba§ bu bet fteitige 6iotc§ Bift<br />

9ltfo fpticijt ber pofel audj, .^lic ift 3ti ba§] bomit er un§] unä (55riftu§ »on| Bot 3'.> S)at=<br />

umB] SetfiolBen werben nacli Berüffen •/" tutljumB ftje muffen lommcn, fie Wollen obct<br />

motten nid^t. Sie anbete 362, 13 tjfin' einen /•") bet fi-lilt 22 fo fptidö 26 etf.,<br />

unb bet gleii^en Jt">' getjft be§ fie fid^ turnen, aber fie finb mir Bit inifoä) bur^gcljftet. SBn?<br />

ift ober ba^, baä et fagt 32 finb, 2ol fet)nb nun nic^t allein 363. 12 31"« Betmanung<br />

13 f|jted)cnb] unb fptec^cn 14 bet tauffe namen, ^ic ift bet, bet bie fd^tifft 16 ncmlid§]<br />

alfo ptebigen unb alfo bie fcfirifft 20 3tem bo§ 32 es| er fd§ulb fei), fonber bet Buben,<br />

bie ii fo 3')<br />

fie nu 37 Set^alBen] g() 364, 12 für b!-.- ®ottc§ f'Mi 36r,, 13 foldjet<br />

man 14 rel)ncn fehlt ift mcnfdö /") !C ] unb fo fott an 17 etWotBcn ^at, unb gemad^t<br />

iii linbetu @ottc5, auff ba§ Wir ein gncbigen ®ot fetten, mitt Ijfim fetten wutben über olle-;.<br />

Wa§ ba ift in bimel unb erben, unb battjü ba§ ewig IcBen l)etten butdj ben (Sfjriftnm, ba§ ift bcv<br />

l'J abwcgen Btüfien unb uttaljlen. '3)^ene wiffen 21 jc] unnb fo na^ einaubcv. Unnb 23 eti".]<br />

Begraben, auffetftouben, unb ber gelcid^cn 2ii bag ift bet Seufcl bet fein 30 bei jeugct<br />

31 3Jcmlic6, baä 32 ba§ Wljt (2.) fehlt battju bj 366, 18 biefc nuSJ 3a§ niffjIeDn<br />

24 etr.) Wer bo3 nid^t ^elbt nooö t^üt bet Witt Betbammet. 31 fie] fo!d§e äc^wetmgcijftcr<br />

367, 2ö etlcnnen, bie toutet alfo. ?In 36S, 17 unb (1.) fehlt bienet lU Saifuffer unb<br />

Gart^cufet, SBj 26 aüain ^oBen, mon i'>>' nemtidö, baä man bem nci^ften nufjUc^ fei), 'Um<br />

30 finb ouc^ 36 BetftodEtcä ^et^, t^ut 36:). in geftcffcn'; gegeffcn 2.'i brot, ba ift nit--<br />

mantt ba 5et)m, 3a 28 fünben, baj moc^t xaii) belffen, 3a 370, 11 tommen, bin inn<br />

Bl)n fehlt 14 einige? giitte? weid 17 la§] ba§ icl)me 20 t^iui. Sag nialjuet nu<br />

Wag man au^ btawBcn lefen »on ben boinen? ober<br />

bet §ctr, bo et tjin^n fe^t unb fftid^t. i<br />

feigen »on ben bifteln '. Sltfo ein tjegliö^et glittet Baum Bringt giitte fruchte, abet ein faulet<br />

Boum Btingt atge ftüc^ttc. '1 .^ierBcl) 25 etc".] unb bet gleichen 37 ftom fehlt 3S wetbc,<br />

ba-j fie ftomm finb, 31Bcr 371, S Bin obct wctbe, foubct IS auc^. Slatumb fagt et fetnet. Ij<br />

ein .;." ttoft, ben ber .^err Ijcrnac^er fc^et, unb fptic^t. 6in 372, 13 gciBotffen. 9iun<br />

Befd^leufet et unnb fogt. 1| 2)otumB


342 ©ominerpoftiac <strong>1526</strong>.<br />

[cLxxxiiiij Hm ncunbcn J^anttagc nacfi Crfnitatf^<br />

€uangdian Hucc am ^cd)t5cfjcnbcn.<br />

siif.tfi.i-g i§efu§ ]ptaäj jü ieiiicn jungern: ö§ Itior ei)n ictd^cv man, bcr<br />

-^^ "^ette einen "^aufi^alter. bev tvax öor tnx betüc^tiget, als [jette<br />

er int jeine guter umbbrac^t. llnb er fobcrt in unb fprad^ 311 im: ^<br />

2Bie ^r iä) baS bon bir? t^ii red^nung öonn beinem "^auS !^alten,<br />

benn bu fanft ^infurt nit f)au§^alter fein.<br />

[CLXXXllir] ©er !öau§'^Qltter fprai^ bei) ft)c^ felB§: 2Ba» foll id)<br />

t:^iin? mein "^err nimpt bQ§ ompt öon mir, graben mag iä) niäjt,<br />

\d fc^eme ic^ mic^ 3Ü betteln, ^i) lüct)§ Inol, >ua§ id) f^un tüil, "><br />

hjenn ic^ nu bon bem ampt gefctit Inerbe, haB flje mid^ in jrc t)eu =<br />

jer nemen.<br />

Unb er rieff 3Ü ]t}ä) alle fc^ulbner feineS Ferren unb jprac^ 3U<br />

bem erften: SBie öil bift bn meinem Ferren fc^ulbig? (Sr fprad^:<br />

.'Tiunbcrt tunnen 6le§. Unnb e^r fprac^: 5Jt)mm beinen bricff, fc|e i^<br />

bic^ unb fc^reib flud» fünff|ig. Sarnac^ fprac^ er 3» bem anberu:<br />

S)u aber, tuie Dil biftu fd)ulbig'? @r jprad^: §unnbertt malber<br />

Jüelj^en. Unb er fprac^ .511 im: 5Jt)mm beinen brieff unb fdjreib<br />

ad^tiig. Unnb ber I)err lobete ben ungerechten Vui'3l)alt ter, ba§ er<br />

!lüglic^ getl)on f)ctte. S)enn bl)c tinber bifer tüctt feiub tluger benn 20<br />

bie finber be§ liec^t§ inn jrcm gefd^Ied)tc. Unnb id) fage eud;<br />

aud): 5Jlad)et euc^ frainbe mit bem unnrcd)ten 5Jtnmmon, anff bo§,<br />

tüenn jrnubarbet, jl)e eud^ auffnel^mcn inn bijeeVöigen l)ittten\<br />

©unima biö Cvuangctioii^.<br />

1 3)t)§ gtetcfinuö Uret un4 nid)t, tote einer ben atibern fcetnjcgcn fol, 3)ciin '"<br />

(5f)riftu§ £)ai|t btfcn t)ie ein ungereimten bnuP^'t'"' ""b jetet in unber bie tinber<br />

bißer toeltt. Sarumb »irtt i)\.]e an ijljm bie tliigtjeit getobt, nii^t ber bctttjeg.<br />

2 (Meiftüdje ftügtjait tbcljlet qii


(funngclium am 'J. Süiiiiing itndj Stinitntis-. Siif. li>, 1-0. 343<br />

4 S)avitmb fagt fjljc bcv ^ax 311 bcneii, bic uii aiiffs iietpc gcpovn ftnb:<br />

*)3laclöt cud) fvaiiibe mit bem iinvei^teii 9Jlaimiion, nuff bog, luenn jv mm bavbct,<br />

fie md) auff ite()meii inn bic citmgc ^ütteii. Sa§ bic lucvtffjailigcii unb f)cucf)lcv<br />

;^ie nid)tt ijrgeiibt einen ücrbienft fliegen unb bic geredjtigfait nutf bic tucvrf fcijcn.<br />

@r fpridjt: lllncfjt eucfj fvainbc, Saä finb nii nic^t •'|.nipiftiid)cn uu'rcf ober '^-^apiftiiclje<br />

opffer unb ber gtcidjen, @ö locve bcnn, baä bu bavOei) bie reid;en Sfjiimtjcvven<br />

unb bie vel}d^en mündje Perfteficn loolteft.<br />

Jlulilcgung beö feuaiigelioua.<br />

Jis folgt der Ctisre Ausg. Bd. 10', J73, J3 his 282, ;* abgedruckte Scrnwii niU nach-<br />

stehenden Abiveicliungeit<br />

273, 27 nie anbete mottter, al§ Siaeluto -JS fif)led§t3 --'74, 1 iiirigeä eiu§, ba§ übev<br />

bie nia(§ ift, 9l6cr tDeIlicf)§ -' fici^t, gcü^hd^tt ou§ jlocljcrtal) rtcil. Siftri)tJjcn, Sffienn mang<br />

4 reclt imb nadf) Ocn mciiic^cii, jo finb ir J gclert in bcn l)o()tii Schuten imb niicö auff bcr<br />

eianljcl. ein tjegtid^ct io[ auff jciiieu *' Wo Bit tcutto finb, ba niiiä andj Dil ßut§ fein. Unb<br />

«cnu 12 gclctt, baä cincv nit^tt jd)utbia "»' unb] jonbern unb fjoben IT gcicfjnUjcttt.<br />

aber Summa ©ummatum 5)!amnion Reifet cljseullid). Wann /."<br />

firf) bocfi V.) unrecht<br />

I9',20 ba§ (3.) bis iniquitati? fehlt 22 matovnm, ©fit «l)tjet jum bojjcn, 3tcm ©anct 5Paut<br />

iptic^t, @eiö ift ein wurdet alle§ üBclS, benn ba^ei Wed^ft jong, t)oc^mut, ttieg unb blütuct^<br />

gicffung. ÜJatumb ncimttt 24 unre^t 9J!onimon, ba3 ti in iJr.'i, :.' nennet er fic<br />

.'; benn<br />

e3 ift böfe jeit, nii^tt bj bic ^cit ober tage an in .'i 3'"", er )>ridt)t ant^. bcr tag 7 a.v.ä)<br />

barumi bal ber Mammon .S \\\i)i bamit ^ilfft, bcnn ba-5 12 gctien anbern // nun ba§<br />

wir] SBöüen Wibet 14 3o§] Sifee 10 jiifui^en 17 ba§] 2ic 20 betiogenli^] bC'<br />

triegtici^ 21 tebtag] teben tanng 22 brau?, bj ber ungerechte ftauS Rätter ttüglicö gettion<br />

^abe. ßt tobet nic^t wäre] fei) 1'^ er feiner nic^t :^6' bie rcc^tten griffe. Unb ber §err<br />

f^leußt ferner, baS gleich wie 27 bo] ^ie 2S ben] bifeen 27)), 4 wot vor bcn §errn<br />

ßljriftum bem abam 4 im ,-3 ftamme im wevd 7 ererbet erobert |<br />

.s' aber Ijabcn Wir<br />

erlanget gerct^ttigtaitt bic] b>)6e 12 fdlatiifiaftigen) ungereimten gcredfitcn, unb wie bcr un--<br />

geredjt Itüglicf) fjanbelt mit unrcd^t 14 in ber ile^en uub »erftnnben werben, bcnn ber ,^ierr<br />

faget alfo. Sic tinbet btfer wctt finb ftuger Iti ftnfterniä ober bec Welt, bj 76' tfjfln, Sar^<br />

umb feljct et ^in^ü, 3" i"m gcfd^Iei^öt. 9!u ba l'J gueftion] fragen 20 ba bet §err<br />

fprid^t. 2)Jac5t 21 Bon) mit bem unrechten 2IJammon, auff ba§, loenn fr nun barbet, ftj<br />

cu^ auff nemcn in bie ewige Bütten. 2q wollen fic l)crauä fdjticffcn, alfo, ba^ wir jüm crften<br />

witdEen muffen, ba§ 2:1 von mammon fehlt anbetn fagen fie, Witt 2G britcn geben fie<br />

für, alä wötte bie ^ülffe 27 jc] mit bem unrechten 5)lommon ba0 wenn fr nun barbet,<br />

fie ewigen pttcn. Sltfo 2'.) auffnemen 277,1 auffncmen .5 ift jü Ijabcn '•' Wir] jr<br />

^abcn] V)abt 7 weri ber tiebe. 9Iu // rebet ein mal Bon // nu] nemüd^ niemant)<br />

teinct 17 nitt fehlt 18 tain fehlt "btingenl tragen urteil 23124 gib bis fdöteügt]<br />

fo bu fd^on tjemanb etwa-3 gibft, gefc^ic^t boc^ folc^S nic^t Bon tjcrtjcn. 'Jltfo frfjtcufit fii^§<br />

278, 2 fijl bie fdjtifft 1! nur] allein 10 begreift] betrifft // begrcifft] betrift 15 fl)|<br />

bie fc^tifft lii;17 SfuriBi i-< jjB.] ba fic faget Wie bcr .^crr am fungftcn tag fpredf)eu Wirt<br />

JÜ<br />

ben oerbampten. 3tÖ bin t)ungerig gcwcfen, unb jt ^abt midf) nicfjt gefpcljfet. !c. /!' tatl|<br />

ein? toil§ SBiltu nun nur fehlt 20 ba] fo an] btan 21 bie] bige 22 gcWcfcn jc]<br />

bürftig, one fterberg, nadtet, ttandf unb acfangcn gewefen, unub fr ^obtt mijt tain wetä bcr 6armm=<br />

^ettjigtait er^oiget 22 atfo] gtcicf) foBit 2.'J baj ber un§ 27 nun ein fturf ncmlidj uou<br />

28 *Jlu fehlt anber ftud Leiter, ba bcr .^err fptic^tt. 1liaä)ü uomj mit bem unrci^tcn<br />

27'J, 3 ha] bantit / mit fehlt .', genüg (; taä el 8 Saoib. ®el)e nic^t ijnä gerieft<br />

mit beinem tnedjtc benn Bor bir Witt (ain lebcnbiget tc^tfcrtig fein. Uub barumb /_' flüflcl.


344 ©ommetpoftinc 15'JC.<br />

luje ber $[atm fagt. Gr Oht bid^ mit bcineii fitiigen beim, uiib beine jüöerficöt itivl fein unbet<br />

feinen flügetn. Satumb fo i'age 14 fonbern fic fi)] id^ bomit J'> unb Witt IG iai ba§<br />

]^at 7iach btng bcn glouf en unnb ttia§ bcm glauicn folget, SSenn iö ber »erbam^jt fud^et<br />

22 24 2t[fo i« nierbenl 5^a» jagt auc^ Sant SJaut ju ben Sficffalonic^etn, ton ben Bcrfotgetn<br />

bei SuangclionS, ©ie ^aicn unl Dctfolgct, unb gcjaücn (Motte nic^t, unnb finb oQen mcnlt^en<br />

ftibet, teeren un§ jü fogen ben Reiben, barmit fic fclig Inurben, ouff ba? fic jte fiinnbc erfiittcn<br />

atlereege, benn ber jorn ift idjon cnbtlic^ üüer fie tommen. 3II§ Wott er jprci^ro ©ie »erfolgen<br />

unl aHoin ba§ fie tj^re fünb boüenben unb reblic^ bie tieUi »erbicnen, bringen atfo fort an,<br />

timnter metjr unrib meljr mit fünben, btfe fie gontj oerftocft rocrben, unnb auc^ ju lelft Weber Sott<br />

no^ menfc^en mer netten. 2S0, S fuc^en bann fehlt 4 am] unfere c§] in :', 6arm=<br />

Ijcrtjigfait. ®ert)a(6cn, fo gib ben armen, barumb ba§ bie cwigc t)ütten folget unb nit bas bu fic<br />

mit betinem geben »erbieneft. .., ©o mertfett nu, ba§ bi§c fprüc^c auff jtDetjmal oerftannben Werben.<br />

(Srftlic^, bal man§ 7 bal unb bj .^ jn] ben f)imet nur] nu 70 fud^en 7.5 Sott fe^<br />

14 ^ett §at briten Ijatten fie bifee wort feft. Suff bo§ fie un§ ncmett in bie ewigen Ijütlen.<br />

©ifie, fprcd^en fic, ba fteljct l'i füren] nemen ISjld i. hU ß^riftu? fMt 20 nur fc/ilt<br />

baä ift] nemlic^, ber menf^ 3tem Gfiriftul fprid^t felbl im 3o^anne. 3d) bin ber Weg, 'Jcie--<br />

mant 281, 2 wijr unb alle fiaitigen fclig. Barumb *: Sarumb fo einen aunbern r ift<br />

nun 9!un feli/t .v labcmadtel] Ijütten Sjll Mfo bis get^on] 3)en fprucö Beifteen wir,<br />

au§ bcn worttcn S^rifti im SRat^eo, ba er faget. Wie ber fiiintg antwurten Wirt bencn bie ba<br />

fptcd^cn Werben om jungften tag, ^(xx, wenn ^aben wir bid^ gefefien fiunngerig, burftig, one ^crbrtg,<br />

nacEct, tranä unb gefangen' warlid) id^ fagc cucf). wirt cur fprcd^en, SBü« fr tljon fiabt einem<br />

uuber bifen meinen gcringftcn briibern ba-3 fiabt fr mir t^on. 12 er] ber ^lerr finb eben<br />

bie armen unb bürfftigcn. Slla 14 '•Jiu ift noc^ cinä »orljanben, äOie Werben /.J tatcrnacfet]<br />

^ütten wie] aß J7 »or gut§ ton linbe, ftcljcn lf< ic] ber fjat mid) getrencCet, gefpet)6ct,<br />

gcHaibet, unb fo fort an, ber Wirt geWiS ber /:' gtaubcnS, unb wie fie nu barljii wort ge=<br />

tiraud^ert werben. Sa wljrtt mir 20 $ctcr ober Sant ^aul Senn bo ftilfft ber feiner nic^t,<br />

SBenn aber ein bettter 2s2, 2 werben bie fctbigen armenn nid^t tjelffcr, fonbern 3eugcn fein,<br />

bal un§ @ot .3 bcn] unfern Bcrftoffen] »erwcrffen 4 ©cttel unb (51jrifti, 'Jlber i'. bann<br />

bem armen ^elffen ift gepolen, aber Sant $etcr ein titele 3u paucn, ift nit geboten -.'lelj ift ci<br />

otlcS umbgetert, ba laufft einer f)in gen Gompoftel jü Saut ^focob, ber gen ?ld&, ber anbcr gen<br />

3iom, unb Wil bie 6' unb fehlt leut aber n ligen. Sj fei) l'on bigem gunngclio gniig<br />

gefost-<br />

[cL.Kx.xix |4?in aimbcr .^'cnnüu tiiiff bcn .iDcunbcn fnintagc nad) i,€i'mitatie,<br />

üücr ön^ €uangclion Xute fliii ,5>crf)tsiijcnbcii.<br />

Ks folgt der Unsre Annfj. lid. 10 ', 2ö:j, 2 bis 2U2, 2'i (diijedruckte Seniiun, «/so der-<br />

selbe uie der vorhergehende, nur in der Fassung der rnn Lntlter selbst vei'anstalteten Aus-<br />

gabe. Nnchstefvende Abweichungen sind zu rerzeichnen.<br />

283, 4 barnad^ erft 7 unb (2.) fehlt Ui jii bcftcllen /•> nüincfiiid) /.< Bon] mit<br />

21 xAä)i 22 bon] mit 284, l "^taulu^ fagt 311 ben Siomcrn SBir ^oltcnS bo§ ber menfd^<br />

gercd&tbcrtigt werbe, on jut^ün ber wercfe bei gefe^el, allain burdj ben glauben. Unb an etinem<br />

anbern ort fagt er ba§ bcm Slbroljam fein glaube jur gere^tigtait gerecljnct ift, aU oud^ unS.<br />

3tcm, Surdfl ben glauben finb Wir gcred^toertigt, unb ^aicn frib mit ®ott burdj unfern .^icrrcn<br />

3^efu ßlirift. 3ttm. Son Ijerljen .v unb bie ;' be§ fehlt 10 bofjer] fauler bo6e] arge<br />

i:i werben, el)c er früdfite tregt. iffiie ei aud) fogt an einem anbem ort im '•Diatljco. eetjet eint-<br />

wcber einen gutten bawm, jo wirt bie frucftlt giil, ober fefeet einen faulen baWm, fo Wirt bie fruc^t<br />

faul, 3)enn an ber frud^t crfcnt man ben bawm, 3t ottcrn gcjic^tte, Wt)c lünbtc jt giit§ rcben,<br />

bieweil jr b&§e fc^t<br />

' 'aifo ift 27 uu-i prcbiget 2'.> obbcr nic^tj nod) .'U ic.] atfo Wirt


ßUniigcUum nm 10. Suimlng irndj itinitnti*. Viiif. 19, 41—48. 345<br />

aui^ bai ^CTt bai btan fanget, (c^enbtg, le^tfeittig, Wai^afftig, icin uub gut 3Ba§ luöUcn<br />

.?.) aU bo BonJ mit 2.SV"), 3 unb waS man fagt i'om gtaubrn K fic] bie äSU, 1 nott]<br />

noitigen :?6 am battim bcn btilum [so] mi)ii gut ma^et _'.'' Jollen wir ben gelauben aui)<br />

an feinen ftü^tcn eifenncn iST, 13 2a§t ewr lied^t Icud^ttcn öor 14 fe^en unb eroren »otet<br />

im ^imet tjrcljfcrt 21 tcc^t fc^. Sllfo reitt 23 wie bcnn 6!ol lagt burd^ ben gngel jü übia^am.<br />

9Ju Wei§ ic^ (bj ifl. nu ift ofjenbar) ba? bu ®olt türä)teft, unb 6aft bcincn einigen fun nitt oet=<br />

Rotten t)ot mir. So üteib :i2 nur] nu 2SS. 7 oon] mit 21 leine? oatterä 2l!2(i Seljt<br />

bia angenommen] 6l)n tjeglid^ct fcl) gcit)nnct wie 31)6^5 Gljriftuv and^ war, welcher, ob er wot in<br />

©otlie^et geftolt mar, ^at er» nid^t ein raub gead^tet, ©ot gleidj fein, fonbern Ijat fic^ |e[63 ge=<br />

eufjert unb bie geftatt einem [so] {nec^ta ongcnommcn. ift »orben getei^ wie ein onber menfc^,<br />

unb an geperbcn a(§ ein mcnfd^ erfunbcn, 5»' f5


;J4G SommctpoftiQc 1520.<br />

2 Sic Viebe iiievrfcim luir an beiii, Sas 6f}vi[tue ieijnc-j aljgnciin lobcä ucv=<br />

gift, roädjc^ mann j^m gäbe, ba er auf bem efct [CLXXXXVlJ einreihte gen 3"»=<br />

falem, bematjnct boä ungtüff, trclc^ei über bi^S- uold foninien fotte.<br />

3 Sie 5et)t jrer {;eim|u(^ung fennen bie nid)t, ireldje je^tt, ba mau j^n boS<br />

ßuangelion prebiget, dfiriftum uic^t anncmenn, ber^olben nnifien fie au^ berterben.<br />

Unnb ba§ ift unn§ bie jur marnung unb jur Bevniauung gefagt.<br />

4 2Ba§ ift f)cüt ic^ tage-:- bie tirc^ anber^ bann ein fauff£)aufe, ba man alles<br />

öertauffet, oud^ bie öergcbung ber fünbe. Sßce unn§.<br />

Stufälegung bt-i 6uangcltou-5.<br />

Ks fohjt der Unsre At(sg. Bd. 17', 381, J3 bis 39ii, 3J abgedruckte Sermon mit nach-<br />

stehenden Abiveichungen:<br />

381, 25 9etf)on ^at 2 mir andj groffctn]


ISUoiigcliiim am 11. etiimtag und) Iiiuitatiis. l'iif. 18, 'J— 14. 847<br />

broffcrm .)';'/, 33 Umb] Soii -U aiiiicmeu ioHcn 36 iaS gcc uiib tJtüljig nctbertcii luivti,<br />

®ot arte icljnc gnobe baä mit unS cttcnncii. golgct mm H)et)tttt im ßraaungclio. i<br />

llnb<br />

et gieng<br />

j^n bctt tcnH)cl, unb ftjcng an auf jftticljBen bic tl)tinncii »ettoufiten unb fauiftcit, unb fptncf) ju<br />

i^nen. e§ ftcct gefcöribcnn. *I)tein fjouf ift ein ictt)ou|i, j^i abet fjobttd 8emacf)t jüt moibei<br />

gtüben 2a§ ift baä anbei ftui bljfe 6uangelion§, bo bcr §ctt if)n .'3 ficng] fo^et 2(i biej<br />

^Ijc gid^tifft unb ionberlid) Qug bcm 'i'rop^etcn J|l)f!aia, bo Wot alfo jagt. *I)!cin bcttliauS]<br />

^ou6 -.'.s 3lttc 3/ wntb] jottte 3:i6, l>l> ftot Ciienifalem .5.". goctclmciil S'.'T, JS er<br />

l^ie jü bcn juben ;i<br />

3d^ is mod^en fott 3:? »otlid^ ein 3'> bie 'IJrotJ^eten 39.s', J4 ^.itaffcn<br />

unb aJlüne^e, bie 33 bal fi^.j] big 3/ mibctumfi btinglt terct 3ii'J, lö fehlt -J:) unb (J.J<br />

fehlt 31i32 Spted^t bis noftei /eA/«<br />

|ccii] %\\\ Hiiinttciiii Jtantage nartj Criiiitatiö<br />

€luann5dian. ICiicc. xvill.<br />

T~^(Sr §efr fagct 3Ü etlichen, bie y\6) |eI6§ tiermoffcn, boS f^uur.is,;<br />

-*-^ fromm toercn, unboerai^tcn bie anbevn, ein f oll ic^ erleid) =<br />

5 nt». @§ giengcit flucti men[d)eti Ijljiuuiff itt bcn tempcl jufjcetcn,<br />

el)net el)n ip^iatifcer, ber anber ein ä&Inci;- 2)er ^ßl^arifeev [tonb<br />

unnb betet 6cl) fid) feI6§ alfo: ^ä) boncfe bir, ©ott, ba» id) ni(^t<br />

tiijn h)ie anber Icütte, rauber, luujcredjte, c()ebred)er, ober and^<br />

h)ie bl)fer 3olner.<br />

10 3(^ fofte jVüir in ber hjod^en unnb gebe bcn jefjcnbcn Hon<br />

allem, hal i(| ^a^i.<br />

[ccir] Unb ber ^ollner ftunb uon ferne, Inoltc and; feine<br />

üugenn nit auffbeben gen '^imel, fonbcrn fd)lug au fein prüft<br />

unb fprod): ®ot, fei) mir fünber gnebig. ^d) fage eud;, bifer<br />

i()enem. Tcun mcr<br />

15 gieng t)inab gerec^tfcrtigct in fein bai'f' f'"^<br />

fid^ felb§ er^6:^et, ber tuürt ernibriget lucrbeu, Unnb lucr fid)<br />

fclb§ ernibriget, ber tnirt crC)6^ct luerbcn'.<br />

©iimma bes (^uangelion^.<br />

1 Sucaä bcr (Juangelift leget unä bife ^krabot unb glci^niö au§ mit bcr<br />

20 tiorvebe, ba er Ipridjt, bcr ^errc ^ab \o{6) g(cl)d)uuss gcfngt ,511 ettUdjcn, bic fid;<br />

fclbs üermaffen, baä fie fromm »ncren, unb Dementen bie anbern.<br />

2 9In bcm '^^arifcer fi^eftu ein Krempel ber j[)eiiigen, bie !el)nen gtaubeu<br />

l^oben unb fid) boc^ jrer roerd Rauben für bie aöer'^al)ligftcn fdjd^en.<br />

3 £)er jolucr »irt geredjtfcrtigt on aftcn feineu bcrbienft, allcDn burcb beu<br />

:;i glauben, burcl) roelc^en er got allein bie gcved)tifti)t jiiaygnct unb jmcljffelt nid;t an<br />

ber güttigfctjt bcg freünbtlic^eu gnebigen tiaterg.<br />

4 S)arumb jOjgct bife gleidinuS an, bn§ luir burd) beu glainbcn alleine<br />

gered)tfertigct n^crben on alle unferc uierd unb Ucrbicufl.


348 Sommerpoftini; 152{i.<br />

'Jlufjlcäung be» ßuaiigeliouy.<br />

Es fohlt der Unsre Ausg. Bd. KJ', '2'.>3, 1 bis 303, 33 ab/jednicläe Sermon mit nachstehenden<br />

Ahceichungen<br />

2'J3, -j Unb c§ lüetbcn unl ^k in bijcm 6:iaiigclio ?,nu lonbexlid) pcrjonc füvgcftelt. @l)nc<br />

3 grunb gut unb xtäjt fromm ift Ijcimlic^] Ijcäcöcüjd^ 4 fd^rcdEIicäje urtcljl •"> Bor()in ^ie<br />

au§^E6en, bo§ (ijT 9Iun bis ^alt] Sonn ba§ tflEget SiicoS am maljftcn jütijün. unb ad^te<br />

9 trafft ;" tf)ut aiicf) 3o{jannc§ in ieiner (äpiftct unb ^nco&ul. ^'amit 11 nid^t bcftcenn<br />

ton. Unb atjo /-' bov] form feinet öorrcbc. rool, ba-3 nil gepvcbigt l)o6cn. Wie oHciu bcr<br />

gtoub fclig macfje, bamit ^abon fie gemalt, ba§ nllcine bic tcüt bo^in ftteben, unb luötlcn ein<br />

gerieften glauben l'> bcn /t-hli jtljrciben] prcbigcn fie] bie glauben gcmife madjen funnen<br />

unb beweijfen. ®atumb Hingt nu oUcnt^alben in Suco olfo, e? tomme 17 wtxä luie \x bann<br />

nclotiii^ gcfjört tnibctumb »ergeben 7!» unb Jiruftfd^togcn cvworben bie frcimmtcljt, Unb left<br />

J94, 1 fi^ gteid§ biß :? offt l'i:li!l gebort, baä bet mcnfi^ bot ollcn bingen c^c er ctltnoä<br />

gut« t^ü 5 bcfiäjid^tl befteet 4 bäum tan nidjt gi^ite ftiidjt madjen. '3Ufo 6' et ficfier,<br />

b,i jöUncr fiabc 7 nu<br />

/'. A/? botnmb gi'fcä)rl)en ober gcfrtjriben. baä tuir .S Sarumb muft<br />

jt t)ie bencn inl Ijerlj f)inoinfe^en unb nitt naä) ben tucvdfcn tidjtcu. Sonn menu bno licvfe ftomm<br />

ift 11 ban] bcnn c§ IJ ben glcl)6nev obet '|!^arifecr f|ie ouc^ «ad6 bcn Werden ridfitcn loit<br />

13 in] on 14 er fehlt unb fehlt IS getfi bo l)er| ba er 1'>I16 dt bis er (1.) fehlt<br />

16 jing] jeljenben tf)ut bis ift] bcfdjebiget niemanb IS Sllfo, wie tan nic^t uctwerffcn ein<br />

foldö crbar tugenttjnfftig tebcn. 2Bcr Wott fagcn fagcn boä foftcn nit gut Weve, bn? got loben unnb<br />

einem Degttic^en geben bol man fdjütbig ift, bofe fei' 2Benn idj eljnen 'Pfaffen, TOünc^ ober 'Jlonnen<br />

anfilje, bic ^alt i'.3 fiicvinn] ein bal ber bo§ fei), iljencv fromm, fo miifi i'ö fagt, ?In<br />

iten früd)ten folt jr Jß iäi bis got] nu Dom jöüner, ba§ er milf; Corwin gel)ört tjobcnii »on<br />

got ein Wort J'.i.'i. 1 alfo 3 fagt. ®er gtowb tomct auf; ber ^ircbig, baa prebigen ober burc^<br />

ba§ tuort ©ottel, SBenn ba§ Wort 3 rel)n Bon unb 'Hu bic ('> mit fünbet 7 nid)t fehlt<br />

eä /'ehli S gütig] barmfiertjig oQen bcn bie jr fünb erfeiuicn l(i natur gncbig fei), ollen<br />

bcn bic ficö bemüttigen, unb Iren troft auff jn fteUen II Jovumb ift bcr anfang bcr fr6mfcl)t<br />

nit an un§, fonbcrn an gote§ 13 ber mi'ifi 14 mi'igcn f-hlt unb bornad) gute l'> ge=<br />

Ijött 'öabe, 2Bo nit fo wcvc e? gcwifelidö unmüglid), bol er fic^ aüfo für ein fünbet erfonnct ^ettc,<br />

wie big (Suangelion mctbct. 6ä fdjeint 17 f|ie fehlt bie bis ouff fchli is flnljie^ungj<br />

werd unb onjcBgung in unb ouff bcn glauben l'ii l^ir fhlt -JOji'S bcr bis fdötcdöt] er<br />

äÜBor ba§ Cuangelion ge'öört Ijabe 33 fonft nidjt -'4 jütiot nach ^ettc i',"< teljr] eifere<br />

J'.in, 1 fagt aScr bonnd obffcrt ber brcljfet nüd). Unnb bo ift ber Wege, ba§ idö \m jctjge boä ^aljl<br />

6!ottc§. Sluff bcm 3 baä opffcr be>j tobä, unb im fclba bic fünb 3 C5r fehlt 5 ®enn<br />

olfo Hingt cä einfier, ©ot fet; mir fünbcr gncbig. Sllä wolte 7 bu felbft Woljft, ®a fe^et tennet<br />

v gefd^ent] gefd^maljct unnb fehlt 9 wiber empor an ®ot, ®ibet 10 uub (1.) fehlt unb]<br />

ober // ?llfo nu fehlt 13 bcn bis ift fehlt bcr] ben 3011, 13 bo§ Aw bo] erlenncn<br />

ba§ // re^t frnmb] geredjt Ifi in »orfiin u; fo f'lih ^ie, er fet) gcrcd^tfcrtigct ^etjm<br />

in fein ^ou§ gongen ' &§ ift boä bi<br />

id| oft gefogt fiabc. 3ft ber glaub rcd)tgefd)affen is bo<br />

fehlt unb bringt l'.i borffä gebietien iinb jü im fogenn. .^löreft 3i> boum bo ift unb<br />

glitt ift, fo folget bie fruc^t ungeficliffcnn. 3ft -^ fo muffen bie Wcrd folgen 33 ift e§J<br />

mitfe SerJ Sllfo bifer 33 nidöt» fünbcrn] Icüten Wirt, bo fraget er nidjtä nod), wie<br />

34 ffrebibi fehlt 34fJ9T, 3 fjofi bis @o] glaub barumb rebc ic^, icfi bin ober feer gebcmntigct<br />

Unb ipricfit, ®ot fei) mit fünbcr gncbig. 2in§ wollt er fagcnn Tleljunb fcfie idj, baS iä) ;\u i^rümmcrn<br />

gccn muß, bcnn iifi bt)nn ein bnb unb ertcnne moinc fünbe, (?§ fcl) bcnn fadjc, baä id) glaube,<br />

unb on WotteS barmficrljigfoit fionge, unnb rüfje WotteS gnob on, fo niüfe id) oerbcrbcn. Sllfo<br />

•/ nun fiflnob) fiiiiouff .j bcn] aiiiibctn leUtten oud) '>' ic^ ollfo S^enn id) fd)one fiiu^<br />

unber ^ benii gcwif) Unb bn§ bo] boä fagt, bifcv gieng fiinob gcrcdjtfertigt in fein Ijoufe.<br />

aiio 10 fiouptmon, ben wertfcn , ali ben jeugcn Ik madjcn einen fo geluifj, boi; II fci)


(StJangelium om 11. Soimtng und) Stiiiitoliä. ii'iif. 18,9—14. ;j.Jf><br />

rcc^tjc^affcn i:i et Ijat) fo Ijettc er /•"< nii /'aSi ir cud) unbernanber Üjcbet. Unb jüoor<br />

im abcnbeffen ftirad^ er. (5in nelo gepot gib ic^ mi), ba6 ir cud) unbernanber liebet, wie id^ cui^<br />

geliebet fiabe. Säbel) Wirt Ijcbermon erfcnncn, bj ir meine junger jcljt, fo ir lljcbc unbernonber<br />

fiobt. Unb botb baoot fagt et. ßin bcijfpil Ijab id) cud^ gcbcnn, ba§ ir tl)i'itt. Wie i^ eudj getfjon<br />

l)a6e. 22 nun j'Mi aber bj Werben bic Icütc nun nidjt crtcnncn an ewcrcm glauben, jonbetn<br />

Wenn ijr bie friidöt erljaiget unb ^craugbrec^ct in bic lieb, bo Werbcnn jic cud) crteiinen, Sic<br />

früd^te werben cudj nic^tt feiig nod) jü meinen freüuben motten, fonbcrn fic müffcn§ bewcljfcnn<br />

iai i^r feiig unb meine frcünbe feljt. larumb nierdt nun ba-ä wct 2'.»'.), l fo muffen bic wer!<br />

^erfür bringen unb ben glaudcu 2 bic fehlt unb mcnjdjen bu niüft .'>'<br />

niberfc^Iagen<br />

unb bid) bemutigen gegen liebcrnian, ba» bu alfo ben nert)ftcn mit bicnfte aud^ Ijerjjii bringeft,<br />

35orumb loft bi^ got aud) leben, fünft muft man bir balb ben fopff abreifjen.<br />

Im weiteren sind die Abweichungen ilcrnrtiy, daß von 2'.)'.), (l ab Ilnlhs 'I'c.tI vallständig<br />

gegeben werden muß.<br />

[CW] S)q§ jef)ct \i)x nun an ben frommen mcnfd}en aud) faft lool.<br />

Sllfo finbet if)r jlnol) gevic^t, eincä nat^ bcm glauben, ba§ anbcr nadf)<br />

ben auljerlidjen lueiden. Seu gvuniib [jabt jr, bas ber glaub Ucibüigen ift,<br />

ben fulet, bev ba glaubt, abn c§ ift nit gnüg, fonbein mufj f)erau§ bvedjcu,<br />

äUie jl)r I)ic an bem jolncr fel)ctt, ber brid)t l)crauB, unb mit bemiit, baö er<br />

bic äugen nidjt geen l)imel auf Ijebct, an bic prüft fdjledjt unb (Sot prel)fet,<br />

ba btenet er mir mit, ba§ iä) tan fagcn, locnn id) in fünben ftede: @i^e ber<br />

jülner luaS aud) ein fünber, nu fprid)t er: ©ot, fei) mir fünber gnebig, alfo<br />

toiü id) im aud) tfjon. Xa loerbc id) benn mit gcfpcifct, auff haii. locnn id)<br />

ein mal meine fiinbe fit)c, fo bilb ic^ mir für fein 6jempel, fpei§ unb nere<br />

mic^ aud^ bamit, ba§ id) fprcd)e: 3(d) ÖJott, ba fi£)e id) an bcm lotner, baä<br />

bu gnebig bift ben armen fiinbcrn. Xcn glauben befjclt er im, aufjlocnbig<br />

teilt er anber Icüten bie frud)t mit.<br />

©0 geet nu ber ,^6Incr l)ic in ber red)tcn pan unb ift gered)tfcrtigt jlt)l)=<br />

fclttig. ßin mal burd) ben glauben gegen ®ot, ba§ anber mal burd) baö<br />

zu .5 ©tewbigcnn bienen annbern. r zu 14 ©taub gegen gott mcrd! gegen bcm ncc^ften.


3Ö0 ©otnmerpoftillc <strong>1526</strong>.<br />

lueicf gcßcn mir. £n gibt ßiott fcDne ecv uub belmlct in burd^ beii glauben,<br />

ba§ er in prei][et. 2)tir tf)utt er aud) bie pfüd)! mit liebe, gibt mir bie irort<br />

ins maul l)iinein, loic ic^ biteu joH. £a bat er nun bemalet alle», ©ot unnb<br />

mic^, ba bringt in ber glaub 311, %xo^ aber, ba» er im ettnoä nmb beß Uiitlen<br />

Don Sott fobere. 5<br />

S)a§ ift nun ein perfon bcr sölner, iDolc^er nod^ bem glauben, ba» benn<br />

hal- güiftlii^e gcrid^t ift, gercci^t erfantt ift, nad; bem |('CVi] flaifd) ift er fain<br />

nn|. 2enn ber Spljarifeer gcet baber unb ad)tct fein nidjt, er filmet in nid)t<br />

an, fi'^et feinen glaubenn nic^tt, laft in bQ'E)inben fteen, fit)et in aüain an<br />

naäj ben fünbcn, unnb tnaiBt nid)t, boä ©ot ben Ijc^unb angcfetien unb it= 10<br />

fert bat unb gebeffcrt. 9llfo Inenn ein flaifi^Iic^er man einen fünber nac^<br />

ben fünbcn urttjoilen Irin, fo mii^ er feelen, e§ ift nid^tt müglic^.<br />

DJun tDullen toir ben narren anä) anfefjenn, ba finb bie aller fc^onftcn<br />

lüerd. 3"tn erften bandt er @ott :<br />

faft jtnot) mal jn bcr Inodjcn, unb bcnnodj<br />

©Ott 311 eeren, nitt Sant 9iiclaul ober Sant SBarabaran. ©ibt ben ,Äe{)cnben i.-.<br />

bon allen fei)ncn gütcrn unb t)at auc^ fain ef)c gi'brot^cn, l)at auc^ nlimanbt<br />

!ai)nenn gctralt gef^on ober ba§ feine genommen, ?lIfo fromm l)at er fic^ gc=<br />

tjalten. ^sft baS nidjt ein fd^on erber leben, fo nimpt mid)§ hjunber. 6-3<br />

l)ett in toarlii^ nicmanbt fünbcn fc^cltcn nadj bcr Inclt, tja man l^et in muffen<br />

loben, v,a er tf)ut e§ felb§. £a feit nun got baber jum erften unb fagt, bal 2j<br />

alle be§ toercf ©ottes lefterung finb. .öcrr ©ot bcbüt, Inic ift ha§ ein urteil.<br />

S>a mod^ten fic^ 5ionnen unb '^Mf ffc" ^ox entfeljen unb pljbmen bife jng mard<br />

bbnn cl)n, ber bod) foincr nid^t iiali aU frumm ift, al§ eben bcr. Sßott<br />

©ot, ba» lüir foldjcr gleißncr unb 5|?^arfccr lic|unb Oil f)ctten.<br />

3lun loa» fetct im benn bem frommen manne? 9lid^t» mcr, benn ba» a<br />

er nid)t fein aigcn [)er^ crfcnt. 3^0 babt jr, bas loir fclbs nn» bie groften<br />

feljnbc fdiubt, bie luir un§ bie äugen unnb bas l)er| 3Ütl)üen, benn toie er<br />

fid^ empfinbet, fo fagt er. Senn Incnn idj in ober einen folc^en gleifsner<br />

fragen folt: lieber, malmft bu» aud^ olfo, loie bu fogft? fo fdjlour er einen<br />

al)b, e§ loer nic^t annbers. @e£)et, toic ©ot» fdjtLiert fo tieff fd)nel)bt unb 30<br />

geet 3Ügrunbe ber feelen, e» muß I]ie aEe§ 3Ütbrümmern gcen ober gan| 3Ü=<br />

poben fallen unb ftd) bemutigen, fünft fan» nid;t bcfteen Por ©ott, 2lIfo<br />

muß aÜbie ein fromme fralo npberfallcn unb ber crgften b'iren bie fufj füffen,<br />

1)0 bie fn^ftapffcn.<br />

9lun tooHen tuir haB büß bcfel)en, unnb Ica» ber §crr barljü faget. S)cr 34<br />

;,ülncr ftee ha uub bemütigct fid^, fagt Oon fapnem faften, Pon tainem giitcn<br />

loerd nod; oon nid;tö nit, uod; fagt bcr |


ffbangeliiim nm ll.Süimtng luid) ^riiiitntiÄ. l'iif. IS, 9- 14. Hf»!<br />

über über bcii crgeftcn füiibcr, |o tnii iä) l)iiuuitci- fleliuuffeii. Vllfo ijat ber<br />

jäHner olle fein Icbtng nidjt fobil unb fo groffe jiuib getljnn, als bcr f)ie<br />

t()ut, ha er fogt: '^d) baiidEo bir, got, baS ic^ nid)t jo Clin tuic aiibcr Iciitte',<br />

unb Icüget bod), bo-J bcr Ijimcl m6d;t tvad;cti.<br />

i So l)üict jv !cin luoit, ba-j ba lauttctc: 'Oiot, fei) mir fünber giiebig", ha<br />

ift üei-gcffenn gotte? banntieilugtelitt, fcnütmuttigfeit unb lieb, S)enu got ift<br />

nid}t§ oiibcr-o bnnii el)tel laitttct barmt)crlufcl)t, unb bcr baS nit ftt)et, ber<br />

t)elt-3 barjür, ha?^ @ot !cin got fei), loic ber ^^ialm fagt 'Sie narren fpredjcn w. u,<br />

in item l^er^en : 6g<br />

ift !ein @ot.' So ein bing ift e» umb einen ungläubigen<br />

'" menfd^en, ber fid) felbS nidjt erfennet. Sarumb fngc id) nod) aiuö, loann<br />

er gleid) bie crgften fünb getljan Ijete, I)ettc jnngffraloenn gefc^cnbet, fo iner<br />

c§ bodf) nit fo arg getteft, aU bog er fagt: '^ä) bände bir, got, bag ii^ nic^t<br />

bin lüie anber leüt, ranber, unrc^te, el)cprec^cr.' 3" JQ- fo f)iH'e id), bn barffcft<br />

gote§ ni($t, oerac^teft feine güttigfcljt. bQrmt)ert^igtel)t, liebe unb aUe§, toaS<br />

IS er ift. 6ef)et, haB finb fünben. Sarumb ift eS nichts umb bie offentIid;cn<br />

grobe fünben, bie t)erauf5 bredjen, fonbcrn ber unglalube, ber im Tjer^en ift,<br />

ben loir nidjt fe^en, bcr ift bie rcd)te fünb, in lucldjer ntünd) unb Pfaffen<br />

einl)er gccn, ha§ Oerlorn Oerberbt oie[)c, haB ftedt in bcr fünb bifj über bie<br />

oren, unb toil nid^t brinnen fteden.<br />

2" 2Bel)tter, ha er nu ©ot gctefter f)at, unb mufj jm liegen in bcm, hal- er<br />

nic^t ein fünber fct)n tuil, ba feit er l)iu unb fünbigct audj loiber beg nedjftcn<br />

liebe, in bcm bog er fpridjt: '"^lud) nit loic bl)fer söHner', bcr tunte nit un=<br />

gcridjt unb ungetablet imr jm bleiben. 2^a finb aUc gebot auffgc()oben, benn<br />

er üerlangui-t (Sot, bcm ned}ften t^üt er aud; nid}t§ guti-, bamit ift er 311<br />

-''' trümmern gangen, ba» er nid)t einen büdjftaben beg gefetjcg erfüllet ^at, Senn<br />

^ct er alfo gefagt: "M) got, 4t)ir fein aHjumale fünber, ber arme fünber t)ie<br />

ift aud) einer, bef;gleid)cn i^ au^, loic bie anbern, unb I)ctte fid) mit l)inein<br />

gebogen in bie gcmaljn unb ge=|f'cvii]fagt: 3(d) @ot, bife unö gncbig, fo Ijetlc<br />

er gotteg gebot erfüllet, ncmlid) bog erfte in bem, bog et @ot bie eer unb<br />

«> ben prcl)fe gäbe unb I)ettc barnad) gefagt: 2((^ Wott, ic^ fitje, bag ber ein fünber<br />

ift, ftecfet bem Seüffcl im rächen, ^ilff jm, lieber !^err, unb t)etc jn alfo gc=<br />

nommen auff ben rüden unb für got prarf)t unb @ot für jn gebeten, fo t}ett<br />

er bag anber gebot auä) crfüüctt Oon ber 0"f)riftlid)cn lieb, loie 5|3aulug faget<br />

unb leeret: 'giner trage beg anber laft, fo loerbent jr bag gefclj 6()rifti er=®,ii.(;,2<br />

35 füUen.'<br />

5lu !ompt er f]er unb lobet fid) fetbg, er fep gerecht, ba§ ift ein gifftig<br />

b6§ l)er|i, rümet fid) gar Ijerlid) feiner Permeijntenn gutten mercf, loic er faftc<br />

unb ben ,3et)enben gebe Oon atlem bcm, bog er ^ait. Sarnad) ftedt er fo Pol<br />

[)affeg beg ned)ftenn, ba§, rtenn jm got bag gerid)t gäbe, fo ftieffe er jn am<br />

zu S $fot 14. r zu Ui Ungtaub bie groftc iünb r zu -'4 Ser 5p^atiicer fünbigct<br />

loibet ®ott unnb beii nc(i^ftenn r zu 34 ©alat. 0. r zu 38 (Sin gifftigeS iftx^. r


35'J eoniminpoftiüf l.WO.<br />

btcffftcn in bic l)elle 'hinein. Sc^ct, ift bn§ nit ein 66^ l^evlj unb grcülid) 311<br />

^ören, ba§ id) toolt, ba§ olle menfd)en ^nm tcüffcl furn, allein bog td) ge=<br />

prct)Bet Irürbc? 5loc^ ift cS alfo fein geplümct unb 9e3i)vet mit bem eiiljcr=<br />

lidjen Innnbcl, ba-j t-i niemanblS ftinffcn tan. ®a§ ift nu, ba§ man auf;<br />

bcn fiürfjten ben bäumen evtcnnet.<br />

£'enn lucnn id) mit gcliftlidjen nugcn fein f)cvti aiifetje, fo evtenne id), ba'?<br />

e§ üol ©otcälefterung ftcdt unb üol tjoffcö gegen bem ned)ften. 5!uf5 bifen<br />

früdjten ertcnnc id) benn, bai- ber toum hb^ fct), S)enn lucrd tneren an jn<br />

felbs nit Bö^, fonber bic btifc luurtiel im Ijertjcn maäjt fie bafe. ®a-3 ift unä<br />

nu füigcbilbct, ba§ Inir un» barfür t)utten foticn.<br />

3lü Iribevumb auff ber anbern fet)tten fe^c man i[)cncm und) inS l)cvlj,<br />

bn finbet man, bas er glaubig ift, barnad) fein bic Uierd aud) gut unb bienen<br />

ber ganzen Inclt, bann er lerct, bas. mann fid) bemiittigen fol unb @ot<br />

pret)§cn. SBiberumb, ber mad)etl mit feinen luerdcn auffgebla^nc unb !^od)=<br />

fertige I)el)Igen, benn er ftedet in fünben, bie feel ift ücrbampt, ftcdet bem<br />

Jcüffcü in bem rodjen unb ber l)üd)muttig biib tritt boI)er unb rumctt fid;<br />

barumb, ba-S ber ein fünber ift. 6umma fummarum, er Ucrfi'iret bie ganl;<br />

lüclt mit feinem glel)ffenben leben. 3llfo mu§ mon nu rid)ten bie friid)te mit<br />

gciftltdien äugen, Ivie id; Ijeluinb bie geridjt r)ab, fo ertennet man ben bäum,<br />

ob er gut ober faul ift.<br />

[ccvir] gtu lüotjcr ^db iä) ba?^ gerieft? S^oTjcr. e>ot f)at mir fein ge=<br />

bott geben lüie einen fpicgel, barinn fil)e id), InaS fromm unb bof? fei). Sa?<br />

.vwpkc.r. fpri^t: liebe '@ot beinen l)crrn Don gankm berttcn, l'on goni^er feelc, öon<br />

ganzem gemüt, unb beinen nediften als bidj fclb»'. diu be§ 36llner§ luerd<br />

prcifcn ®ot unb bienen aller inclt, benn fie lernen un§ crlcnncn unb lucpfcn<br />

un§ bcn tuege jum l)cl)lanb (5>ottc§, barumb finb fie gut, benn fie prel)fen got<br />

unb geen bem nedjften 3ii nu^. äßiberumb, ber glep^ncr get)et bat)ere unb<br />

Icftert @ot unb öcrfurct mit feinem gifftigen leben bic gan^ Inclt.<br />

§ic folt id) and) fogen Hon beut groffeu unb id)cblid)en lafter bc§ affter=<br />

tüfen§, fo einer bcn anbern Dcrleiunet, iid)t jn au^ unb rebet jm ubcl naä),<br />

fo löir bod) aÜ glcid) fein, unb feiner urfoc^ t)abc, baB er ftc^ über bcn anbern<br />

erl)cbe. -Jlbcr ba§ nu bie Cbcrfept bie fünb ftraffct unnb rid)tett, baS tf)ut<br />

fie aufj bem ampt. üDann ba?^ fd)Uiert braud)et man bar^u, ba-j man bic<br />

fiinbe unruluig mad)e. 3)enn got U)il bie fünb nit lcl)bcn unnb Inil, baB bic<br />

ari.4H,22ftiitlofcn fein rut) t)aben follen, luic ber *^U-opl)ct ^"^efaia fagt. 'i^arumb loo<br />

t^iot nid)t pnniücnbig unrid)c uuid)t bcn fünbcru, fo Uiil er bod) bic fünb<br />

tilgen mit maffcr unb feUier, bai fie fapn rul)c ijobm foUen Pon auffcn.<br />

äßenn nu fold)c fünbcun ^u ftraffen fürfommen, fo foUcn bie S^urgcrmeifter,<br />

^Kid)ter unb baS Oold bendcn: 5(d) got, luicluol id) fclby ein armer fünber bin,<br />

:.ii. II yiiilj bcä SöO-nni unb 5SI)ariieerä r ;», Jl Hiotcä gcVol r ~ii -'! 5Eeitt. 0.<br />

ajtat 12. r 211 1'» «ffter tcbcn. r zu .V! SBclttict) jd^lucvt. )• zu .'» 3c|ni 48 r zu r,r<br />

Si'inbc l)obcn iiitt iii^c r


©Bangelium nm 12. Soniitog naä) Jtinitali^. OTorf. 7,31 — 37. 353<br />

unb bil giöffer bann bei ba, iinb üit ein grofferer bieb ober el)epred^er benn<br />

ber, fo<br />

Itiit ic^ boi$ nicine§ amptu pflegen unb it)n nidjt rül) loffen in feinen<br />

fönben, unb loil biuanff nlfo ju fdjmepffenn, benn bad ift bein gottlicfjcr bcfell).<br />

SnDon l)a6c id) anbcii-luo meev gcfngt, unnb foubcvlid; im biulilein Don bei;<br />

5 tueltlidjen Dber!ei)t, ba§ muf\et l)v felb§ lefen, iDÖHen-S lieljt Ijierbel) laffen<br />

blcl)6en unb G)ot nnvuffen.<br />

Hm EUialfftcn fioiitüor nacf) Crinitati^:<br />

€uangclii.in .il^arri vil.<br />

[ccviii] T~^3t ber .'oerr toiber auf'gieng Hon ben grenzen 2;i)ri unb^fntt .7, ;n— .n<br />

10<br />

-* ^ ©ibon, (am er an hai ßJatilcifd) meer mitten unter bic<br />

grenze ber je^en ftctt, unb fie bradjtenii ju jm einenn tauben,<br />

ber rebett fd}lucrlid}, unb fie baten jn, ba§ er bie I)anbt auf<br />

i^n legte, unb er namc jn Don bem üold unb fpürliet unb rüret<br />

feine jungen unb fat)e auff gen f)l)mel, feüfftiet unb fprnd; 311 jm:<br />

15 .Sjepbct^a'^, bo'j ift: tf)U bic^ auff. Unb al§ balb ttjatcu fid) feine<br />

oren nuff, unb boS banb feiner jungen lüorb lof', unb rcbte<br />

redjt.<br />

Unnb er öerbot jnen, fie folten§ niemanbt fagen. j')e meer er<br />

20<br />

aber üerbot, jtje meer i<br />

f<br />

c cy aiifibrelittcu, unb üerlu uu ber tcn<br />

über bie m a -^ unb f' f p t a dj e u : G r f) n t -3 a 11 e 3 lo 1 a u<br />

fid)<br />

ji g e v i d; t , bie<br />

tauben f)at er l^orenbt gemad)t unb bie fprac^lofen rcben'.<br />

©umina be§ C*uangeliong.<br />

1 S)er fretnbbc glaub bringt bcn befeffencn jü C5f}vifto, auff ha% ber befcffenc<br />

Qud^ gtaubcn müge, lueiin nu ber leüffel Don ijme gcttibcn ift.<br />

•25 2 €0 fmie tompt mir ber frembbe glaub ,^ü t)i(ff, baS mir Ö'viftus ein eigeiieu<br />

glauben gibt. 911(0 bitten wir aud) für bic Süvrfenn.<br />

3 (finer, ber bind) bcn glauben gerechtfertigt ift, ber boret baä »ort unb<br />

befennct ({f)i^iftum mit bem munb, wie t)ie bifc tbüu- S:aä fein benn ucltie fruchte<br />

eincg neroen mcnfd)cn.<br />

:io 4 2)aä jnen ber ."öcrr öerbot, fie foltcnS niemanb fagen, jcpget er an, ba§ er<br />

nic^t feine cer ober rbüm füd)e.<br />

[CCVIII"] Slufjlcgung be§ gloangeliong.<br />

As folgt der IJnsre Ausg. Bd. 10', 3o4, .5 bix 312, lö abgedruckte Sernum mit viteh-<br />

stelienden Abu'eichungcti<br />

304, 6 e§ nun bielucit luit inimer3u] {o !*//" IDottcn bü ba^in) ein Wenig ton bem<br />

glaufien unnb I>)cbc iogen. Gtftlii^ wollen mit {c^cn bie einfeltigcn fiiftotien ;/ geben Witt<br />

Don bem| bcn ctrooä jagen] ein wenig ^anblen /-' ©0 nun] ^üm ccftcn ift gut baS<br />

i>)] Xcnn ba je^cn Wir, ba§ öit 13 wie] ott? 14 ^itff gejd^e'^e] ge^olffen wutbe jtj baljbc<br />

Cuttjcrä SDerte. X, 1 23<br />

»


354 SomnifrpofttÜc 152().<br />

l't Scr gtoub (cl; fehlt Kl uiib bovmtjctljici »ticrc, unb nllcn beiioii Mc flotcS] bno<br />

;*' tjnbcii \ti] nu'ijlcii l)ic auij (5f)riftii-j loort ftc folUr^ä gelcvct i)abm. ©luift wo cs iiidjt ^t)ii<br />

tiimpt, io ift e§ -'0 bif;] ba§ wie bn§ bobfii, ba-5 bic junor ba§ gcjdjrnl; gcf)ort Mafien, uirijt<br />

anjaigtt, iipäj bcmtoc^ niüjfcn witfj boraufi jic()cn. Hub bic ii)at jaigct cä oii, bj fic müffcii ba-3<br />

gilt gcjc^ral), 5n5 (Slnnngclion gehört ?";, / ;um //is ftinb] gcglniibtt 'ifcäim 4 flj) bic<br />

gfif, freünbttinö iiiib fütbcttid) « inicrt;fi bn§ bog gcfc^rot) niuji au§gccit äflm evftcn unb<br />

uni ^V'"*<br />

il"''-' ^''' tf'"l '"'" ttftcit ftnljn logcu, fünft ift-J bcttovcn. !' i^EfcCji-ai nngeljangcn<br />

Ijabcn, jn bcm baa fic /; albol aifo jljr nun nni^ bic IJ bcnu bj wort iarmftcr^itcit<br />

nnb gntigtcit 14 nadjoolgen, bnS ftccl bcnn nun in nnfctm enipfinbcn unb im l)crljcn, bii<br />

ijabcnn Wl)r bcnn gniig M mit 6f)rifto fr/ilt rcdjtfcrtig /(>' es fehlt auä) bifj Ewan=<br />

gclion bic Werde bev lictie, iön bcm bn§ bljje Ijingccn 7.S nnb on miltigtait] tiavnificrtsigtait<br />

lii aufj6vc(äjcnl anfiprnljten bie ä« nnb fehlt JI nnb on Vltfo] So ain] i^r bod) bc§--<br />

fcttiigcn nidjt i'-' nllaiu mr ricijlc i'i'/-'"' fifl' ^'»' ^'«'11] 3" ^sn 6orint{)evn unbcv anbevn<br />

Don ber (icfic jagt, Sic liolic fncljt nit baä jfjrc. Unb jfi bcn 5|!()ilipl)crn fprid^t er. ®in licgtlic^cr<br />

fcf)e uid)t nff ba-ä fcijne, fonbern auff baä bcvS anberu ift. 27 nid^t i'C J)a'jl Slio nndf)<br />

illlicf) fuin] nic|t -!


eoditfleliiim am VX Sonntag naä) Srinitati.?. l'ut. 10, 23—37. 355<br />

fogt im Sotjanne. 3d) jage eiid) nid)t, ba? idj bcn »nlcv füv cuc^ bittcnn Ivitl, bcnii cv jcthö<br />

bcr »atcr fjot cud) lic6, barumfi baS i^r mid^ gclicticl ^abt, unb gcgtoulict, ba3 id) tion got oiif!=<br />

gongen bin. !So-3 ift ein ä ba mein ^uv] ®cnH i' füro^in] fort an 10 bonnodjt]<br />

tjcborf) 7i'//.:i pticftcvlid) a;« allciamptl rin ijcgflic^cv füv bcn anbctn iittcn fol. Sio§ looUtn<br />

Sonct SßctcrS mort, bn tr in feinet etftcn 6piftel nlfo faget. 3r feit ba« aufferlocU gcfcOIcdjt,<br />

bn§ fiiinigttid^e ^Jrirflertfii'imb, bn« [icDligc »oW, ba« »otd be« Ql)gcntr)innO«, ba? jt Oei'tiinbigen<br />

folt bl) tnscnt bf«, ber ciidj fictiiffcn fint Uon bcr fii:ftctnu« ju jcljiicm lounbcrtmrcn licet)!, bic jv<br />

lDcl)tanb nid^t ein öolcfc loarcnt, nu adcr gölte« »otcE iel)t, nnb bcren fidj got nit evfcarniet, nnn<br />

o6ct cvSarmct Tjat. Ij^llfo miigcn toir nu U mein ^sfaff geluejenn, ber mir eviüort'cu ;.) für]<br />

inn 16 jnen] bem unb bcm alfo] Eo 17 im glautien loir, wie ber fjerre fogt. fflittet,<br />

fo »erbet jv nemen. ®n3 wir ater ficfjtig /^' nu aucf) nid)t li> nid§t, ba« loir alljrtit<br />

li<br />

frcfftig Ijiten. 5>au(n« iO ba« ganlj Jl glaube lucnbct«, bann ber gct)ft ba«cr{)ct| ()ette<br />

er ba« JJ WirtI loere Senn mann *4>aulu« 'J:> l)et geglaubt unb gefugt, .^err -'/ go=<br />

loijj fc/t/t aber auf; JH nngcjweifetter| frefftigtlicöcr -J? ttjiin nach jüfntj -Jti alfo| fo<br />

fo] wenn fo muffen ÖlO, ll fürfdjtagcn ijf.hni, fo bin idj ja nu gcWifj. || 'fllfo J felbfj<br />

alfo. 9)leiu 9)ater ift« niügtic^, fo get)c bifcr fcld^ ton mir, fa^t aber batb barjü, bodj uictjt loie<br />

\d) ttil, fonbevn loie bu luilt. Satumb 7 ift] ic§ H ber foldjc« nit l'.i ober lueril j'chli<br />

bas] bem ba« finbt] c« 'JO überfommen feliil J.'i nüt] nic()tS i'/ glauben ficlffe.<br />

'JUfo 'J-' beml ct)nem -J-ij-Jit Ijc (1.) Ins barfjl Vll« ftarct bcr ift, olfo uil t)Qt er, al« fcfiiuacf)<br />

bcr ift, alfo Bit barff er 'JT ainen bis Sornmb] ba« er ftercfcr werbe. -Jltfo i'.v mevtlenl<br />

fd^ltcffcn ba§ e§ ÜJleffen nnb öigitien l)alten, mit ben iSrubcrfcfjafften 211 fünff Ilfigen<br />

.?/ and^ nach Wenig .^levr bamit I)ic iebeültet. 1| ficimlic^c 2euttung. ji<br />

S)ie bringen 32 t)crrn,<br />

ben nimptt ber ^ierve bejouber S:i legt] teft orcn fpür^et unb .?//, 1 feinem] bem<br />

fpaljc^et, fi^et gen Ijimel, feüffljct unb fagt J le»)t)licl)] liepticij boc5 barnebcn fc/i/t ein<br />

gcljftlicöe bebcüttunge. Suvd) bie .'>' un«<br />

bebeüt ba« probig amfit. Sic .-) mitt] buril)<br />

7 Wort bringet man fic ju got ä aber /'e/ät beftcr mehliger fcl) !' f)erjü !'> teer<br />

Wibcv ;(i ftummen tragen für got, bj fiub fünber l)er;ü, fo fomvt ;r tl^ilt] gibt gebcljcn<br />

unb bj junemen. Wie !(5aulu§ fagt. S3rid^t jm bie äugen, oreu unb munbc auff, unb ba? /.'' wie<br />

ein (ititi, bcr in einem f)ut) «om morgen gcet bifi 20 bie ^erjü braiJ^t finb, gibt bie gnab<br />

21 er im unb ba« er im 22 cingeüfit] cinplnfjt 21 bcr] bcn 2.'> maul bj er rebc<br />

müge. Hub bifcr fpaic^el, bj Wort gote« ift ein ebet bing aber faft ftreng bem alten 3(bani. Sa<br />

ptel)fen 26 got (2.)X ßr 26127 ^at öin tcben fehl/ 2S iiä) vur 27 bcr (2j :1I2, I fagt.<br />

^ä) glaube, barumb rebc iä), ba ift ba« ^erlj hol, brumb muß 2 bc§] ba« 'i bann fehlt<br />

4 er nun fagt, er in] gegenn bem auffgefc'^en, ba« ift ba«. äSo 6 feinen] bcn 7 aber<br />

baS !'/" ba hin in] bamit joiget et an ba? follid)« muß Uonn leimet fommen, unub aufi ©öt--<br />

lic^er trofft j^n bem tjcrtjcn bc« mcnfdöen würden, fo Würbt j[)m beim geljolffen 12 fn bifcn<br />

bat)bcn, in ber j^m goiftlidjcn ober Ijoimli^cn Berftonbc /.'i muffen »or()l)n IS got l/i.i<br />

jm] bn«felbige unb prclijcu öiotl ewigflid^. Sa? fei) gnüg gcfogt bei) befem ffiwanngeliou, wollen<br />

(SJot umb gnobe onrüffeun Vlmen.<br />

[ccxip] SCni *Prci)t.icr)ciiticn Montage naclj (^Tviiiitati^<br />

€nangdian Xiirc X.<br />

[coxiiil T'§cf"'5 ttiiiiibt fid) jü feinen ^ungern uiinb ffrad^ jtjn fonbcr = mit. 10,23-37<br />

J ^ait: ©elifl fcinbt bic äugen, bic ba fef)cn, bnS j(]r fcljcn, bcnn<br />

5 iü^ fage eucf), Dil '|


iöG<br />

Sommeipofliflc 1520.<br />

lliib fi()c, bn ftonb :«tu 9ic()rifftgelcrttcr niiff, DerfiK^te in<br />

imb fpracf): 5)Jaiftcr, ItfaS miiV td) tlion, bal icf) iah elotge leben<br />

etcrbe^ Qx aber fprnd^ jii it)m: SlUe ftatS im gcia|; gefdjiibcn? luic<br />

lifcft bii? (fv nnttoortc unb fprnd): S)u foü Sot, beineu S^errn<br />

liebenn Hon cjnntiem t)er4'.en, Hon ganijev jcete, öon allen tfefftcn ••<br />

unb Oon c\anfeem gemiitte unb bei)nen nedjften all-; bid) felbf'. (Sv<br />

aber fpvai^ 311 it)m: 5^u fjaft red)t geantloovttet, tbiie hah, fo<br />

loürft bu leben. (?i- aber tnolt fi^ vedjtfevtigen unb fpracf ^ü<br />

3l)efu: SÖer ift benu mein ned)l'ter'?<br />

S)a autloorttct l^bcfu? unnb fpiad): Cr» loar ein mcuid), bcr 10<br />

gieng tion vievnfalem f)inab geen .:^\erid)o unb ftjel unbcr bic minbev,<br />

bic 3ugeu jl)n au^ unb id}lugen \n unb giengen bnooii unb<br />

lliofien in tialb tob ligeu. (vä begab \iä) abcx: on gefev, bac- ein<br />

pric[tei' bie felbige ftraije ()iuab .jol), Hub ha cv in \a\)(, gl)enng<br />

er für über. 'Seg felbigen gleidjen aud^ ein Venit, ba er !am bei) 15<br />

bic ftet unb fa()e in, gicng er für über. (Sin eamariter aber<br />

ral)t'ct unb fam bei] bie ftct. Unb ba er in \ai}t, jammerte in fein,<br />

gieng ;, n im unb P c r 6 a n b im f e l) u e tt) u n b e 11 unb g i' b r c i u 6 1<br />

unb h)el)n unnb l)ub jljn |C('X(ir| auff )et)n tljier unb füret in<br />

in bie i^erberg unnb pfleget fein. Ses anberu tageS rapfct er 20<br />

unb d) t)<br />

,5 e r a u f) 3 lu e n g r f d) c n u u u b g a b f !) e b e m lu ü r 1 1 e u n n b<br />

f p r a d; 3 n j f) m : ^.pflege fein, unb b u f lo a § m e r lo ii r ft b a r 1 1) n<br />

loill lä) bir§ beluilen, Uieuu id; lul)bcr lomme. Sßbldjer buuäct<br />

bid), b e r<br />

ber unber bie<br />

u n b e r b i<br />

f c n b r c p e n b e r n c d) ft fei) g e lo c<br />

f<br />

c u b e m<br />

miuber gc fallen loar? 6r fpr ad): ber bie barm- w<br />

f)cri3ig!cit au im tl)on f)att. 'Da fprad) SbefuS 3U il)m: ©0 gebe<br />

l^ijn unnb tl)nc bef' gleidjeuu'.<br />

Summa bif^ (f iiangetiDnS.<br />

1 Sic Sui'Qcr fallen unb boii'tc" IcipIidE) unb üerftunbcii aiid) im '^evijeu<br />

aftcä, lun^ bic ':l>vopbctc" .Pifcljeii unnb ^litjovcn bereit Ijcttcii, SBuIdicS bapöcä bcu "o<br />

alten l^ailigcti iluitern nidjt ttibcv ffirc, bie bn aurf) Icljplid) begcrttcn 3Üfct)cn unb<br />

jii büicn ba§, bnö fie im fiaific jiinov evtaiinbten. '.'Iber bl}C *|U)nrifffr faljotK' unb<br />

f)6rcleii§ unb tierfionbcns e§ bod) nidjt, tuie Sbefii" baüou üevtünbiciel l)cttc, Unb<br />

bcr iQtxi fclbä bcs ^prop^ctcn fprud) im ©uaugclicn nn^eiUjet.<br />

2 Sa§ üotdf be§ gcfop fraget und) tucvrfcn, "ilhn boä gcfafe fobcvt bic liebe w<br />

bei I)crtjen§.<br />

3 S)ni geiaijc öou ber ticbc, bnljbc gegen Woll unb bem ned)ftcn, uerbammet<br />

un§ alle miteinauber.<br />

4 Unfer ncdjfter ift bcr, bcr uiifcr Iidff bcborff, unb bcm mpr fiinbcn Uiol=<br />

t^at cr^aigcn. 40


©öangeliiim um 18. Sonntag nod) Svinitati-?. Siif. 10. 2:'>-:i7. 357<br />

3lu| bifcm fpvud) l;m C^uaiigdio: 2Bny bii nun unvft bnvtljoii, loil id) Mv<br />

bemalen, loenn ic^ lotbcv fommc, luöficu bic uavvcii iiu'u(d)Iid)c fatuingc beftattigni,<br />

nbev fie toerbcnä iiidit eubeii. Die ^wen i]i-D(d)cii fiiib eben bev tociii itiib bns olc,<br />

bic bei- Samavilcv bcni oem'uubtcii in bic iLUinbeiiu gof;, ba§ ift: baö gc[atj imb<br />

5 biiS (vuaugelion.<br />

[CCXllIl] Senn 1uq§ fott er bem fiicd)! Qubcv§ Inffcn, bnvbiivd) er befj fvaiirfcu<br />

pficgcte, benn eben bae, boo ev gclivaiidjet I)iit? ^iaii tan aiiclj luol iagcn, bny bic<br />

jlücn grofdjen bev glatub unnb bie liebe fcl)iibt, ii'üllid)c mau afioine prcbigcn fol<br />

uniib bem Dolcf iihtvngciin. Uiifcv navrildje 58ifd)üffc uuillen l}c^ mev hai tfjoii,<br />

lü bic bod) uodj iiidjt aiifigebcii tjabeii, tna§ j[)u uiibcigeticu uiib befolgen ift.<br />

(Sttmno mer bar tr)on ift nid)t bem fraucfeiiii mit menidjtidjeii gepotteii iinub<br />

fütjuiigen bcfdjmcvenn. Senn iuq§ luere nnrrifdjer? fonberu eä Ijaift ein tveünicn<br />

vabt geben, loa fain offenließ unnb fjcfleä movt {>6olei, Dcrt)anben ift, mie Saut '^anl<br />

tt}dtt, S)a ev fprad) jn ben eorinttjcrn : 4!du ben iundfvawenn Ijab id) fniii gepot<br />

1.', bcö .^cwn, id) fnge aber mein gütbundenn. 2)e§ g[eid)en t()at nnd) Daniel, ba<br />

cv tain l^cHeä luortt nod) bcfel'^ t)Dn ©ot I)ettc, gab ev bem ^iinig einen tveuieu rall).<br />

^lufjlcguitg be§ ©luangelioiiä.<br />

Das l'ulgcnde ist die Bearbeitung der Unsrc Ak^;/. ISd. fj, ti:>9 - r>(!3 ubgednickten Prcdigtnachschriß<br />

(vgl. Unsrc Ausg. lld. Jt. l


358 ©ommcrpoftiHe <strong>1526</strong>.<br />

@§ fjaficn aiid) oil Spropfjetcn unb Äüntcje 6t)riftinn gefctieii, aber im<br />

geiift, Uiic bcr .s>cit [elb§ fagt 311 bcn ^U'^tni tum ''Jlbrnljnm in :^0^anne:<br />

joi) s,5fi'5ibra[)am, ctocr imtcr, toorb fro, baS er meinen tag fclien folt, nnb ev faf]e<br />

jn unb frolriet fic^.' 1?a meljneten bie 3uben, cv rebete Hon eim Iei)p=<br />

Iid;cn fef]en, 'Ülbcr (^liviftuS vcbett üon bem gciftlidjen fe^en, bamit jn alle •<br />

fromme Ptjriftlii^e Ijerljen, ef)c er geBorn luarb, gefef)en f)nben, Senn liot jn<br />

3Un-a(iam gcfefien, one ^Ineliffcl jo I)n6en jn üil ^]>roplicten mcere gefel)cn, in<br />

lucldjcn bcr I)et)Iige geljft iunrc. Unb luiemol bi§ fcfien bie l)eliligcn oäter nnb<br />

^sropI)eten !^at feiig gema(?^t. fo fiabeim ft)c bod) gar ein l)cr|lid) fcf)ncn nnb<br />

ftiifflen gct)otit, ben .^"^crrnn {Sfjriftnm aurf) Iet)t,ilid)en yifctjen, mic ba§ liin 1»<br />

nnb mibcr tu ben ^H'opI)eten ange^ciigt Inürt.<br />

®arnm6 fogt {)ie ber tjerrc yi feinen jungern, bie e§ bebe Icljflid^ unb<br />

gcliftlid) faf)en: '(£elig finb bie angen, bie ba§ fefien, ha§ fr fef)ct'. 311? tnolt<br />

er fagen: j')e|t ift ein feiige ;,ei)t, ein angenamS jar, ein ^eljt ber gnaben, ba§<br />

bing, hci^i t)e|t Dor^anben ift, ba§ ift fo töftlid), boS btHtd^ bie äugen feiig ge= 15<br />

nanbt loerben, bie e§ feljen. ®cnn ¥\\] l)icf)cr ift ba§ Guongclion nic^t<br />

offcntlid) unb fo tjeü bor bcbcrman geprcbigt toorbcn, ber lieblifl gebft loaS<br />

nod) nidjt offcntlit^ geben, fonbern er nia§ nod) Ocrborgeu, richtet nodi loenig<br />

au^, ?lber (5l)riftu§ ber ftenge be§ t)el)ligen gel)fte>3 ampt an, unb bie ?lpofteln<br />

l)ernad)cr trat)benn§ mit gantjem crnft, barumb l)ebffet er liie bie alle fclig, bie -'o<br />

fold)c gnabe fcljenn unb Ijorcn, ä^on tueldjcr gnabe id; cnd; Hil unb offt ge=<br />

prebtgt Ijab, loolt jr, fiettety bcljalteu. 3)a bi^ ber t)err rebte nnb alfo fid)<br />

\)m gcbfte frclüet, Inüfdjct einer Ijeifür, ein fdjriftgclcrter, bcr erzeigt ftd),<br />

alö gült er aurij etlon-3, Ocrfiii^t ben .liern unb fprad):<br />

[CCXV| ">JJiel)fter, UniS miif' id) f^ünn, baä id) haS^ cloige leben •-•s<br />

ererbeT<br />

Sifer fd}rifftgelerter ift Oilleid^t ein üuger mau geluefcn nnb l)at bie<br />

fdirtfft lüül gcluift, tucldjeS aud^ fein antlnort au^lueljfet, nod) ioirt er l)ie 311<br />

einem narren nnb muf] nod) crft bom .^lerreu lernen, [a, er loirt 3U füuben<br />

unb 3n fd)auben. Senn Griftuö gibt jm ein rcd)te Icction auff, nimpt im 30<br />

allen feinen rl)nm '^intüed, mit einem rtort, S)eun er ftimbe jnn bifcm<br />

Inanl), er ^ettc bae gcfclj ganij unb gar gel)altcu, er Uune ettoaS fonber^<br />

lid)cr§ bor anbern, »nie er bann one 3loel)ffcl tnaä, unb mal)ncte nu, bl)loel)l<br />

er fo fromb unb gelert lt)ere, er locrä Inol iuirbig, ba§ er mit bem Ijerru<br />

rcben mochte. '-^<br />

2Bie tt)iit im ober nu ber ."perre, baä er ju mdd)te maijfterlid) fal)enu?<br />

Sllfü tljut er im, (£r left fid) jn fclbö beiidjteun, 2)ann alfo faget bcr<br />

©nangclift<br />

zu 4 ©eiftlid^ Köriftum (cf)cnn ^ol)on H r zu IS (äuongelionä ^tcbifl r zu l'J<br />

^o^an 1t zu 27 ©d^tifftgclcttet Witt jitm 3c'atrcmt r


eDangcIium om l;".. ©onntog nnü) iriiiitotiv. Suf. 10, 23--37. S^y<br />

'61; aber fprod^ 311 jmc: tüic ftcet im flcjct; ßcicl)vibcir? luic lifcft<br />

bu? ©r auHiiort uiib fpiadje: ®u folt @ot bcitien .^eviii lieben<br />

Don sanhcm I)eiiun, Don c^atilicr fcclc, lum oUen fvcfftcii unb<br />

bou ganzem gcmut unb bcincn ncd;ftcn als bici) felbä. 6r ober<br />

•' fprod) ,511 jm, bu ^aft rcd^t neantluortct, S()n bn«, ju Inivftu lebcnn'.<br />

Zsä) meine, bcr .s>ri- l^ab bifcm frommen man ein latein anffgcgebon. ''Mj,<br />

c§ ift nicf)t ledit, er folt feiner ein luenig oerfcf)onet ()obcn, madjt jn ba 311<br />

f(f)auben nor alter inclt, liiaS l)ilfft§ in borf; ? 3cl)l)ct in ba, er i\abi mä)<br />

nid^t'3 getl)an, bcr fiif) bod) Iie§ Dnndcn, er l)et§ oHe§ getljan. (fr fraget^<br />

lu lüo? er tl)nii foltc, id; l)alte, er l)nb nn 5iitl)iin genug, »nenn er nur Dil tlinu<br />

fünbe.<br />

9Jun Oon bifen 3lucl)en gebotten incrc Dil ]u fagen unub aud) tuol lum<br />

notten, tuen tuir ^cljt £)ettcn, bann ha§ finb bic Ijodjftcn [c'cxv^] unb griiften<br />

ftüde im 5Jlofe, in, (jicriiimn banget ha§ gant.! gcfctj unb alle 5|>ro|jl)cten, 2Bic<br />

li 6briftu-3 fclb§ fngt im ITlatljeo, äBoKen bcnnodjt ein Jueuig barnon fe()en. itiotm. 2:',4o<br />

SBenn loir alte gcfeti anfe^en im 9JJüfe, fo gecn fie alle auff bic lieb.<br />

Dann bi^ gebot: 'Su folt iiit^t frcmbbe giittcr Ijnben", fan ic^ nid)t anberg<br />

beütteu nod) auflegen bann 'bu folt got alleljn lieben'. '.Jllfo beiittetS and)<br />

5Rofe felb§ im fünfftenn biid), ha er alfo fprid^t: ',^öre Sfrael, bcr .Soerr;'"!«-«-!<br />

20 unfer got, ift ein eDnigcr berre, unb folt bcn .^crrn, bcincn Giot lieb babcn Don<br />

ganljcm t)erljcn, Don ganl^er fcel, luni allcni ocrmügen'. £al)er [)att nud; bcr<br />

fc^rifftgelerte feine antluort genomen. 3lbcr bie ,oubcu öcrftecn bif] gebot<br />

nic^t ferner, beim ha§ fic nid)t foKcn ^Ibgötter nod; bilbcr auffridjten unb<br />

fie nidjt anbeten unb rtcnn fie mitt bcni maul fagen tünnen unb betennen,<br />

-•b ba§ fie alleine einen @ot i)übm unb !eincn mccr ccren, fo meinen fie, fie<br />

'^aben bie gebot geljaltcn. IHlfo oerftiinb e§ aud) bifer Si^riffttgelertcr, aber<br />

e§ loa? ein falfdjer, unrechter Oerftanbt.<br />

^flu muffen toir adjt babcn auff ba§ gcfclj, had fprid)t alfo: Tu folt<br />

feinen frembben ®ot ^aUn, S)u, bu fagftS, ber bu alles bift, unb fonbcrlidj<br />

3,1 meinet e§ ba§ bcrl?, bie fcclc unnb all beim Ocrmügen, 63 fagct nidjt öoii bcr<br />

jungen nod) Don bcr ^anb uod) öon ben Inien, fonbcrn c§ rcbct Don bem gouljcn<br />

Icljbe unb t)on allem, ba§ hu |aft unb bift. ©ol td) feinen frembben @ot l)aben,<br />

fo niiiß lä) inarlid} bcn einigen redjtcn (Sot mit bem bcr|en b«ben, ba-3 ift: idj<br />

mu§ im bon ^er|en ^olbt fein, ijmmcrbar an im l)angcn, micf) auff jn üer=<br />

?.:. laffen, jm tratnen, luft, liebe unb frahjbe an fm ^aben unb ftct§ baran ge-<br />

benden, ßlel)C^ hjie tt>ir fünft fagen, lücnn tnir looUuft an einem binge<br />

^abenu: ha^ fdjuicdet mir tn§ l)er^ l)incin, Unb mcnu einer rcbct ober ladjct<br />

unb ift im nid)t ernft, meineta nidjt mit bem i^n^m, fo fprcd^en lüir: bu<br />

lod^cft, unb bo§ ^er^ crfereta nid^t, S)a§ fjerlj ift ein anbcr bing bann bcr<br />

zu 10 3üt!§un genfig. r zu 15 3Jlat 22 r zu 16 9tn gcfcfe gccn auf bicticfic r<br />

zu 19 Seut 6 ®ot tieBen r zu 28 itcin ftcmbe gottct ^aBenn r


360 Sommerpoftine <strong>1526</strong>. .<br />

iiuinbt, üarumb tjerij; im bei' fi^rifft bcbeiitet bte groffc f)cfftigc lieb, bic tnir<br />

311 got t)Q6en foUenn. Sie bn @ot bienen mit bem munbe, mit bcr tianbt<br />

ober mit beu !iiicn, |ccxvi] ba§ finb ficü^Icr, iiiib ®ot ncf)t ir iiit. S)Qnu<br />

Ü)ot tuil nid^t ein ftud aHeiii t)obcu, foiibcrn er \vHi gar f)aben.<br />

2)ie 3iuben ent[)ielten fid^ eüffcrlid^ öon 9tbgi3tereii unb bieneteu Sot *<br />

oHeine mit bem munbe, iv tjciti aber tiiov fern baOon, limö tiol miferoluenS<br />

unb tinglaubcny, i^on auffcn fci)ct)ncn fi) butjc^, als mclinetcn fie in mit<br />

ganzem evnft, aber linnluenbig ftecten fie öoüer abgottcrcl). Darumb fagete<br />

i'fnitii. 23, 517 f. Quc^ bcr §erre ,31°! l)n im 9J^atf)co: 'Sßce euc^ fcf)rifftgclerten uunb '^.^barifeer,<br />

j[)r (jcüc^ler, bic l)r glctjd) fcDt loic bic übertüncfitc grebcr, \vc\ä)c anfjUicnbig w<br />

biibjd) fdjcincn, aber Ijnntnenbig finb fie PoUcr tobten bel)n unb aÜeS unflat§,<br />

?llfü and) t}x, bon auffcn f($et)net l)'ör für ben menfdjen fromm, aber iinlncnbig<br />

feljt l)r Dotier l)eud)Ierel) unb untugcnt.'<br />

S)a§ finb bic redjtten bofeen Icütte, bie ha ftolti loerbcn öonn eufferlid)en<br />

lücfen, bie ftd) moüen reifjtfcrtigen unb fromme machen aufs ^nm Inerdcnn, hiic 15<br />

aud) bifcr Sdjrifftgelerte t)ie tljiit. 6c'f)et tnie ein ftollicr efcl er ift, in bem<br />

namcn tritt er bat)er, meinet, C^^riftus mürbe Ijn nit ftraffen, ja, er lie^ fic§<br />

bnndcn, bcr .^lerr mürbe fein leben al£)ic bor bem Hole! loben unb prcl)fen,<br />

6r gebadete nit, ba§ er öon beut Tjcrrn ettlnaS lernen tuolte, fonbernn nur<br />

feinen rl]üm fudjtc er, S)er lappe tjet gerun ein lobgcfaug get)abt Don bem, 20<br />

auff meieren bn§ Holet fat)e uub bc§ fic^ l)eberman Herlounbcrte.<br />

Sllfo t^un alle ()cüi^ler, bie au^toenbig ft^on ein'^er gcen mitt treffen^<br />

lidjen, groffen, boticu mercfen. ©ic fagen tuol, fie fragen nad^ etjer uub rl)üm<br />

nidjtt, aber ijunlnenbig ijm fjcrlicu fein fie üoUcr ct)ergcl)tiigtel)t, luulten h(i§<br />

nttc Itelt jre I)al)Iig!cl)t loüft, fc^mutieln gar fein, locnn fie babon t)ürn rebcn. 2b<br />

^Iber bcr .iicrre t()nt f)ie bifcm ©c^rifftgelertcu !el)n bienuft baran, ha§<br />

er in fo befd)emet, &i< ift ein unfrcünbtlid), ungutlid; man bcr (vl)riftu§, er<br />

fagt ben leüteu bie lüarf)Ci)t, nu er berbienetS mol, ba§ mau jm gram Inürt.<br />

©er fromme tjebtige man ftect uad^ auff bem topffc unb matjfe uidjt aubcrs,<br />

er looH gro^fe cer einlegen unb ein trefllidjcu rum fcine§ föftlidjcn Icbeu'i 30<br />

fccxvr] balben erjngcn, mainet, er t)ab bi§ gcpot gar erfüllet, unb liertjofft<br />

einer güttcu antluurt, ba§ bcr §crr fagen Innrbe: Sicbcr mabftcr, it)r f)abt§<br />

nricu gettion, fo feret PC)riftu§ ^cr unb fagt jü im erft: Sf)üe ba§, ha'i ift<br />

auff gütt Scütfd) fouil gefagt: Tu bl)ft ein biib in bcr l)aut, bu ()aft e§ bein<br />

leben lang nie getI)on, Da bu ()aft nid)t ein büdjftaben bran geljalten. ^ligct -5<br />

im atfo an feljuc büfjtioit, bcr nrmc tropff maint, er foU oben an filteu, benn<br />

er locre felju rljain uub l)iibfd) uub feffc biEidjcr unber ben tenglcu, benn ba§<br />

er ^ic unber bem boW fi^en foltt. SBie ift mir \>a§ ein Kninberlid)er Pvt)riftu§?<br />

haö tioItJ tjclt bifen gfdjrifftgelertcn für fromm unb für Ijailig, aber PI)riftu§<br />

fpridjt, er fol [)ingcen unb aUer crft an[)cbcu iaä gefalj in erfuUeu. SUjeljmc bid). 40<br />

zu 3 §er(jc. r zu .> jübi^d^cr ocrftonb be§ «ftcn gefeotte? r zu 8 ^)lat. 23 r zu 14<br />

^^arifcct r m 22 ^tü^tUx r zu 37 Scjc^cmunB bc3 Bic^nffflcl«ten. r


©Dangelium om 13. (somitng tiod) Itinitotid. üuf. 10, 23 -37. 361<br />

9lun, büS finb c6cn bife geieHen, bic luDbcv bnä eiftc ü,(\)ot[ am für<br />

nem^3ften fünbigen, iinb gcbeiicfcii nit Uielittev, briiu Uil)e bie tuort Iniittrii,<br />

^ä) fol ®ot lieb (jaBcu, iiniib maiiieu, bamit fei) es beim auf^fleiiifjt, blcikt<br />

alfo im imuib unb nuff bcm i}txiK\i fdjli'ebcit, fiimpt l)iiiel)ii nit. ''^(ber eS ift<br />

• nit geniig, e§ nni§ nocfj fil feniiev !ontmen, nemlid), ba§ id) ®ot fo lieb<br />

{jabe, ba§ \ä) feinet I)alben fitnbe nerlaffen (5vcatttren, nnb UnMui crS l)abcn<br />

hJtH, QU(^ le!)b nnb leben, l)a, baS icfj_ in aHaine lieb bobe über alle§, benn<br />

er ift ein eliffever, er tan§ nit Iel)bcn, baS- nion nbcr in etlnng lieb ()obe, aber<br />

nnber in etth)Q§ lieb tjnben, laft er trol l^u.<br />

»« ©leid) Uiic ein man luol leibenn !an, baS ein n^eib bie mmjtte, baS Ijiinf]<br />

unb banfjgeratt), üid) unb anberöl icbe Ijobe, aber mit bcr liebe, bamil fie in<br />

lieb '^aben fol, bergünnet er ir nl)emant anbcr» benn fid) atlain ^yiliebcn,<br />

l)a, er Inil, ba§ fie aücS feinet Ijalben üerlaffen fol, Unb luibmnub Uiil, baö<br />

aud^ ba-? loeijb oou bem manne tjabcu.<br />

15 3llfo fan aut^ ®ot leiben, ba» tvix feine (Sreatnrn lieb !^aben, ija, fie finb<br />

barumb gefd^affcn nnb gütt, S)tc ©onnc ift ein fel)ne Prratnr, golb nnb fifber<br />

nnb alle§, tvivS f)itpfd) utmb fd)6n ift, bringet Hon imtnr mit fid) ein liebe,<br />

ba§ man e§ lieb l)abe, ba§ tjcrgünnet nnö föot tool, -^Iber ba§ id) au ben<br />

ßteaturen Carnigen unb im bie felbigen in feiner liebe Oerglcid)cn toolt, ha§<br />

20 tüifi unb tan er nid)t leiben, ^a er loill, ba§ id) f6llid}§ atie-3 berleüg=<br />

|ccxvii|ne unb öerlaffen foll, lüenn er« üon mir begert unb t)aben loil, unb<br />

ia^ iä) 3Üfrl)ben fei), ob id) bie Sonne, gelt unb gut ul)mmer mer fct)cn<br />

folte. S)ie liebe ber Kreaturen fol unbcr feiner lljebe liunit, )üi'i)t ftecu,<br />

Unb h)ie er boä t)6d)fte gutt ift, alfo tuitl er and) uor allem auuberu giit<br />

25 auff§ '^odifte geliebet fein. SßtE er nun ntc^t, ba§ id) neben im ctlüaö lieben<br />

füK, öil tüeniger tütÜ er ettuaS über fid) geliebct l)aben, Inieluol Cy ein<br />

bing ift.<br />

5hm fi'^eft bu, matne \ä), lüa§ ba fei) @ot lieben Inm gannliem Ijertjen,<br />

Hon gante feelc, üou gantiem gemutc. Son gauljem Ijertjcu f^)ot lieben ift C^)ot<br />

30 aber alle Kreaturen lieben, baS ift: Uneluol Dil t^rcaturen faft licplid) finb, bie<br />

mir lüolgef allen unb bie id^ lieb b"be, ba§ id) bod) bife alte iimb (^)ottc§<br />

lr)i)llen, tnenn e§ @ott, mein .'perr, l)aben loill, üerad)te nnb farenn loffe.<br />

5yon ganlier feele ®ot lieben ift, haS bein ganlj lel)b§lebeun batjin gel)e<br />

unnb fpred)en barffft, tceun bid) bic liebe ber (Srcatnren ober i)rgcut eine<br />

3^' öerfolgnng ubertualtigen IriE: haB gebe tc^ allc§ bat)in, et)e id) meinen Wot<br />

öerlaffen motte, man Irerffe mid) T)in auf), man erlriirgc ober crfcüffe uiid),<br />

mir toiberfare, loa» ©ot loil, fo loil id)» alle» gerne farcn laffen, el)e id)<br />

bid^ öerlaffen loil, §ctre, an bir loil id) mel)r fangen benn an allen crea=<br />

turen, bar^u aud^ an aEem bem, ba» bu nit bift, alle» mittcinanber inil id)<br />

zu 3 @ot lieben uict olle?, r zu IG SteBe ber ßrcaturcn r zu 28 S3on goiijjcm<br />

^ei^en ©ot lieBen. r zu 33 aSon gonfeer feelc. r


362 SDiiimt'vpoftiac 15-26.<br />

bran fc^en, lüoö id) \)abe imb bin, bidj luil td) iiitt inulaffcii. Seele in bei<br />

gfd)rifft Ijatft ba§ Icil)§ letoi, luaS in bcn fünff finnen bat)er gcet, effcn, tvinrten,<br />

Jil)lnfjen, tnadjeu, fcfjen, (lovcn, vl)d)cn, fd)nu'rfen nnb alleS, lvn§ bic fecle bnvd)<br />

bcn leib luiurtet.<br />

25on allen !vefften ©ot Iteku ift alle glibma^ bvan fchen, fo baö einer ><br />

alle», lims er mit feinem auffevlidjen lei)I'e üermag, fiinliiagen baiff, cl)c er<br />

UiüUe tt)on, boy luibcr ®ott luere. Ü^on ganiiem gemiite ®ot lieben ift, hau<br />

id) nid)^ anneme, benn Umö got gefeit, bamit mainet er bcn bnndel, ben<br />

ber menfd) f)at, bn-3 ber andj anff ©ot nnb anff alleä, bal ©otte gefeit,<br />

gcrid^t fei). lo<br />

^JUfo fel)et il)r, Uia3 ba§ gcpot üermag 'S)u folt ©ott liebenn', £)u, bn<br />

gan| nnb gar, nid)t bie l)enbe, nid^t ba§ nianl, nitt bic !nl)C, Sie ba§ alfo<br />

tl)nen, Une gefagt, bic crfiiüeny redjt. 6s ift |('('xvir| aber lain menfd)<br />

nnff erben, ber e§ alfo tl)iit, ijlja, ba§ U'iberfl.n)l tljon luir alle. 2)rnmb<br />

nmc^t nnS bif5§ gefalj f)ie oEe ^ü fnnbern, fo, baä and) nid)t ber flal)nefte is<br />

bnd)ftabc Hon bifcm gebott erfitUet )iierbe, auä) nid}t Hon ben aUcr l)al)ligften<br />

il)n ber luclt. Tenn nl)cmant« l)enget alfo fcer an ©ot Hon ganl;em l)crt.',enn,<br />

ba§ er nmb &okä Unllcn aKc§ tjcrlaffen lünbtc. Sßir finb, got lob, nod) fo<br />

ferne lummen, ba§ luir fd)l)cr nidjt ein gering loort Üinben Iei)ben, t)ba ein<br />

Ijcllcr Uuiüen ioir umb ©ottcS millen nit nadjlaffen. -o<br />

Sßie ift§ miiglid), bQ§ Ioir ©ot lieben, fo unS fel)n Uiillc nidjt gefeit?<br />

jDcnn id) ©ot liebe, fo liebe id) and) feinen luillen. 5hi, loenn nnä ©ot<br />

Irnndbait, arniiit, fd)anb nnb fd)mad) ,]i'ifenbet, ba§ ift fein Inil. 2Bay t[)on<br />

luir bariui? ioir rnmplen, fd)nnrren nnb burren unb nemenS mit groffer nn=<br />

gcbnit an, unb bocS ift nod) ha^ gcringfte, ÜBic Imirbeu tnir tf)on, loenn mir 2^<br />

leib nnb leben folttcn nmb gotte§ nnb (^{)riftnö luillen laffcn? ba lunrben<br />

luir nnö luol anbery erjjaigen'? yiod) tl)n id) in be§ loic bifer 5pl)arifeer unb<br />

gfdjrifftgelertcr Ijic tf)üt, füre ein fel)n fd)cinbatlid) leben, cl)cr unb bbene<br />

©ot, faftc, bete unb ftellc mic^ feer fromm nnb bailig. Slber bad ivill got<br />

nid)t, fonbern feinen luillen luil er mit luft nnb liebe angenommen Ijaben. .10<br />

2)ay tl)on Ioir nod) langfam.<br />

Srumb, InaS ber §crr jii bifem ©fd)rifftgelerttenn fagt, ba§ fagt er jü<br />

un§ allen, nemlid), ba§ luirf; nod) nit tbon l)abcn, follcuy nod) tl)on. S)er=<br />

balben feinb alle inenfdjcn be-J tobcS fd)nlbig unb beS tenffely aigen. -^llle<br />

mcnfd)cn feinb lugcuer, el)tel nnb ftintfcn, lung fie für geben, ba§ langt bor 35<br />

©ot nit. ^\n unfern fad)cn finb luir fing, luic luir gelt nnb gut ,p"ifammen<br />

fd)arren, nnb luie luir luol luir ben Iciitten Hon föott reben l'iiuben nnb unuy<br />

maifterlid) öcrtl)ou, äßaS fragt ©ot barnad)? ©r luil, baä lul)r jl)n öon<br />

gautjein ^crtjen ll)cben foEcnn. 2)ay bermag nun Um menfdj, barnmb fd)Ieüft<br />

zu 1 ©tetc. r zu 5 aSon nllcn ftrfftcii.<br />

»• zu 7 S5on flanljcm nrim'ittr. r /" ncrirl)r<br />

zu ib aUc fünbci: r :.u -Jl «ottcd luillen Icibcii. r zu. 3> ^lUc (d^ulbifl nm fvflcn flcpott. r


^Uangetium am lo. ©onittag iinc^ Stiiiitatiä. i'iif. 10, 23— :!7. ;^63<br />

fid^§ "^erauffcr, ba§ Init alle füiiber finb iiiib füvnemlid;, bie in einem jdjiincn<br />

y(!§el)n eljn'^ev gen. Unb cS ift Dil flcluiffcv, bai einer bal)er gec nnb {)nltt,<br />

ba>j tiiii; olle fitnber finb, bcnn hau er nnff bie locrrf" aditung l^nbe unnb<br />

l)annge an eim fd^imcii gleifjenben leben.<br />

5 [CCXViu] ®a§ ift 'öaS erfte tl)eil bife gnangelion« nnb ift ein prebig beS<br />

gefap. 9}un folget ba» onber tf)ail, baö ift baö (5-uaiigeIiün prcbigen, tuie<br />

iDtr ba§ gefalj erfüllen unb öon luannc luirS nenien füllen, II nb bcvi Uiirt<br />

un§ ber ©omariter leren.<br />

äßa§ tl)üt nun bifer 0)fd)rifftgelerter bartiii, bieineil im ber .^3err fo a6=<br />

10 geferet i)at'>. 6r feret l)er, fpridit ber (ynongclift, nnb loil fid) felb§ xtä)U<br />

fcrttigen unb fprtc^t jüm .'öerrn:<br />

'SBer ift benn mein ncdjfter?'<br />

@r fraget utt, loer ift mein töot, 311^ folt er fprcdjen, id) blin Ootte ntd)t§<br />

fd)ulbig, mit Öiottc Ijatt tä taiu fei, and) Inf) id) inid) bnndcu, bnö id) fainem<br />

15 menfdjen cttluau fdjutbig bi)n, bennod) »oult id) gerne luiffen, luer mein ned)fter<br />

toere? S)er .'perr anttuort im unb faget im gar ein feljn gleid^uif], baniit er<br />

anljaiget, ba§ lüir aÜe unbernanber nedjfte finb, l)al)be, ber ba beut nnbcrn<br />

löolttjat bemeifet, unb ber ber »ooltljatt kbarffe, Inielüol ber Sejt lautet, alo<br />

füge 6l)riftuu, ber fep ber nedjfte, ber beut anbern Uioltljat bclBel)fct. 3lber<br />

20 bie gfc^rifft mac^t t)pertunen fainc unberfd^aib, l)aift l)e|*ben ben ned)fteun,<br />

ber bie lüolt^at tl)ut, unb ,^ii jcitteu ben, ber bie luolttiat empfat)et.<br />

-Jlufi bifem gletdjuif; fd)leüft ber .vicrr nun, mit bifcn hjortteu 'Wee l)iu<br />

unb tl)iie be§ gleichen', has bifer föfdjrifftgelerter nitt aUoine tovber got gc=<br />

fünbiget f)a6e, fonber auä) rtiber ben nedjften, l)a(ic uid)t allaine föot nidjt<br />

•J5 geliebet, fonnbern auc^ ben nec^ftcn nit, jmc nl)e taiu gilt» erljaiget. .'pie<br />

lumpt ber arme menfc^ in ein fol(^en fd;h)ai^, baS cv el)ttel argeä ift, üonn<br />

ber fd)ai)tel an bifj auff bie fole. 3Bie l)at crS fo Perfel)en, ber l)od)gclerte<br />

fromme man ^ 5ltfü [)at erö oerfeficn, (Vr t)at ein 5|>l)arifcif(^, glel)fenerifd),<br />

l)eüd;elifd) leben gefurt, ha^ fclbige filjet nit Ijeruuber auff bie ucd}ften, ba§<br />

:io er mit feinem leben anbern Inere jü^ilff fommeu, fonbern Ijat babnrdj nur<br />

el)ttel r^üm unnb eljer Por ben leüten gefnc^t unb bamit geen l)imel gcgaffett.<br />

9tun l)abt ]l)x offt gel)ört, hau ein (StjriftUd) lebenn barinne fteet, bas id)<br />

mit bem glauben unb mit bem tierljen cor got t)aublen fol, mit bem leben<br />

aber unb mit ben toerden gegen meinen ncd;ften |CCXViir| unb nidjt fo lang<br />

35 Darren, bifj haä mein uec^fter bie liioltl)at fudje unb etttoaö oon mir forbere,<br />

fonbern id^ fol im mit ber Inoltfjat entgegen lauffen unb im fie frcl)loillig<br />

anbieten. 9hi, lüir InoÜen fefien, »na» bife glcid)nn§ in fid) t)at.<br />

2)ifer ©amariter ift frel)lid) unfer öerre ^cfnö (sl)riftn§ felbs, ber l)at<br />

fein lieb belüei)§t gegen got unb gegen bem uedjftcu, @cgeu @ot, baS er Pon<br />

zu 13 9?ed^Pc finb to^r alle butd^ cinatibct r zti 2.9 ^cud^clifi^ Wbcn. r zu 3J (S,^xi^l=<br />

li^ leben, r zu 38 ©amatitet ift 6tiftu§ r


3G4 ©Diniiietpoftinc <strong>1526</strong>.<br />

l)imcl ficiuiitcv gcftigcn, mciijcf; tnorbcu ift, iinb ü1()ü bcn lotUcn fcinö botexy<br />

erfüllet, ©egeii bcm ned;)'teii, ba§ ev al§ bolb naä) bcr tauff angefangen l)at<br />

311 prebigcn, linuiberfticvd: 3iitl)un, bie fiantfcn gcfnnbt junmdjen, llnnb<br />

Snmma ininniaium, ev f)at !ein \wtä gctt)an, baä anff ja allei)n gangen<br />

loeve, fonbern aücS onff ben ned)ften, nnb l)att ba§ getlian mit allen feinen<br />

frefften, tft alfo nnfer biener tourbcn, ber bod) U'ol tjettc üinben im tjintel<br />

blcikn unb @ot gleid; fein. Stber bi§§ alicS tljct er barnmb, bann er luiifte,<br />

baö bi|3 @ot alfo gefiiel, nnb ba-j es beu öaterS tuitl Inere.<br />

2)a er nn in ha§ tjo'^e ftüd fam, ba§ er ®ot üon gontsem t)crijen liebete,<br />

gab er auä) fein lci)li§ leben bar mit allem bem, bo§ er Ijatte, nnb fpracf):<br />

3.>ater, l)ie l^aftn e« aüc-j, mein Iei|b§lcben, mein rt)um unb eerc, fo ic^ unber<br />

ben Icütten gc^obtt 'ijaie, ba§ gibe iä) ba()in fo gut al§ ed ift um6 beljnet<br />

luillcn, auff baS bl)e Incllt uerftefie, tuie licli id} bic^ Ijabe, mein nater, lafj<br />

meine lDel)pei)t unbcrgeen, fo baS mid) bie tuelt für ben aCernerrtfd;ten l)alt.<br />

Sa^ mic^ l)c|t ber üeradjtefte fein, bcr id§ jnöor l'on aller JDcIt gelobet tnarb.<br />

9!u bin id| ber atlerergeft morber, ber id) 3nlior aüer toclt frcünbtlid), nnl?Iid)<br />

nnb bienftlid) loarc. Sieber ä.>ater, bi^§ aüeö lierad;t id), has id) bir allein<br />

nidjt unge()orfam Inerb.<br />

S)a§ ift ber ©omariter, ber bn tarnt ungebeten, unb erfüllete ba§ gefe^<br />

Oun ganzem l)crl!en, ber allein l)ot e-S erfüllet, ben rljüm tan jm leiner<br />

nemen, er bot in allein unnb bel)eU jn and) Uml alleine, '^ai luer unS nu<br />

tein fonberlid)cr troft nic^t, 2lber ha§ er fid) bc§ armen öcrtounbten mcufd)enö<br />

annimmt, erbarmet fic^ über jn, terbinbet jm feine lininbcn, füret ju in bie<br />

l)erbrige unb pflegt feiner, baS gilt unv.<br />

S)er mcnfc^, ber ^ie f)alb tobt ligt, t)ertviunbct, gefd)lagen nnb |CCXIX|<br />

auf3ge,',ogen, baö ift Slbnnt unb ioir menfd)en alle. 5)ie morber fein bie Seüffel,<br />

bie l)aben un§ beraubet nnb Dcrlininbet, unnb baben nuy l)alb tobt laffen<br />

ligen, Unr ^appelun nod) ein inenig, ba ligt rofj unb mau, !ünnen uu§ aber<br />

felbä nid)t auffbelffcn, nnb luo Uiir alfo ligenb gelnffen loürbcu, fo miiften<br />

iüir ftcrbeu lior groffer angft unb lierfd)mad)ten, eö toürben uuö mnbcu in<br />

ben Juunben luad)ffeu, unb Unirbe janier unb nott Inerbeu.<br />

S)a§ gleid)uu§ ftect ftardt ha nnb malet uns fein obe, looä Inir finb uub<br />

öcrmügen mit nnfer ()oI)en Hernnnft nnb fvetiem luittcn. äßenn jm ber arme<br />

OcrUninbtc nienfd) felbö bette Uuilleu l)elffen, loere eS erger mit jm ioorben, er<br />

l)ct jm felb§ gcfd)abet, bette bie Uninbeu anff getraljct , nnb<br />

tocr jamer nnb<br />

not Ioorben, Incrc er bann ligen pliben, fo locrs gleid) foHil geloefen.<br />

''Kl\o gcetu, >ucnu luir nni fclbS gelaffen finb. @y ift jbe UerUnen mit<br />

uns, luir grel)ffcn§ an, luo loir tooEen. S3i§!^cr t)at man im alfo getlian,<br />

"JJian \)at mand)crlal) luege nnb locpfje erbad)t, loic toir toolten gen l)imel<br />

zu J ßl)tiftli5 lirtc ;• SU () 5pf)iÜ|) 2 r zu 11 (^l)rifluö (iclaijciinl)al)t. r zu 27<br />

.&ol6 tob liflcii mir aEc r zu SS SBctiiiiiifft uub ficljcv loili r zu S'J Slaudötlol) iBcge<br />

iromm jii lucvbcuu. r


'> obgematt,<br />

Stoatigelium am IX ©oniilag iiarf) Stiititati-l t'iif. 10, 23 'M. 305<br />

!ommen, itnb tuic \vix iinfer leben befferu luulteu, bcr ()at bifj c^efitiibeii, ber<br />

anbei j^ene», bo^er finb axii) mandjcvlalj örbcn crlimd)ffcn, ^teni bic '^lblQ[5=<br />

prieffe uub »inilfavten, fjabenS aber inunevbcir l|c evc^er nnb i:x(\n c\cmaA)t.<br />

5^'aö ift bie Uielt, nnb aljo ift fte unä in bijcm üerU'iinbten nienfdjen fein<br />

ba U\)t fie in fünben bi^ über bie orcn, ^an l)^r felb» nici)t f)cUffen.<br />

>Uber ber ©nmnritcr, ber ba§ flefetjc erfiilt [)at, nnb gnnlj gcfnnb ift, ber fnnuit<br />

^er nnb tljiit mctjre ben ber '4>rie)ter nnb Seöit, üerl)inbet beut Ucrluunbtcnn<br />

jel)ne inunben, geüft jm ole unb luein bnrein, l)ebt jn anff fein tf)iere, fürt<br />

in mit fic^ in bic Ijerberge, pfleget feiner löol, nnb ba er \mä reljfjet, befil()et<br />

10 er in beni Unrte ftei)ffig, unb Inft l)ni nac^ .^crung genimg, ber !el)ncö tt)ete<br />

loeber ber !:V^riefter nod) Scöit.<br />

©er ^Hnefter bebcüttet bie bel)ligeii lieben ticitter, bie Dor ÜJtofc gcluefen<br />

finb. S^er 2eüit bcbeüt ba-J S|5rieftcvt[)nnib beS alttcn Teftanient-l Tife nUc<br />

aber Ijaben mit ircn Uierden nidjtsi nn^geridjt, fiub fürübcr gnngen, )üie l)ie<br />

15 ber '^'riefter nnb J^eöit ttjnn.<br />

Sarnnib, Uienn id) gleid) alle gute Uicrd bette, Sloal), ?lbrabam§ nnb<br />

aüer lieben üeter, jo ()ülficnn fie niid) bud) nidjtö |('('.N.IX'| Sie [)abcn luol ben<br />

üerlDUiibten menfdjen ligenb nnb öerüjunbet gcfet)en, aber fie !nnbtcn fm nid}t<br />

t)elffen, ber ba t)alb tobt läge, falje e-i nnd), ober \vas Umfj eö? er Innbto<br />

20 nit bcffer mad)cn. 3)ie lialjligen lieben Dater tjabenö lool gcfe^cn, ha-i bie leüt<br />

finb in fünbcn gelegen bifj über bie oien, unb andj bie angft ber fnnbcn ent<br />

pfunben, aber \vaB funbten fl) bar;,n tljnn? erger tunbttcn fie e§ tool madjen,<br />

beffer nid)t. Unb bay finb nu bie prebiger bc3 gefeljeS gelnefen, bic langen<br />

nu, toa§ bie luelt ift, nemlid; üül Dol tubtfünben, nnb ligc alba balb tobt,<br />

•25 unb tünbe fr felb§ nid)t Ijelffen mit allen ircn trefftcn, öcrnnnfft nnb frciiem<br />

loille? ®et)e nu l)iu bu feine todc, nnb riimc bid) bel)ne3 frel)cn milcnä,<br />

betjneS Ijerbienfty unb beiner l)el)lig!el)t'^<br />

9lber 6l)riftu§ ber toarl)afftige Samariter uimptt fir^ be» armen )nenfd)enö<br />

an olä fein felü», geet bin, forbcrt fu nid;tt ^n fid;, beitn ba ift fein ocrbicnft,<br />

30 fonbern el)ttel gnabe unb bormljertjigldjt, gegen bem, ber ba tjalb tobt ligt,<br />

unb öerbinbet fme feine tounben, pflegt feiner mol nnb geiifft fm ole unb tüeiu<br />

barein, baä ift: ba§ gan^ 6uangeliou bnrd) unb burd). öle geüft er barein,<br />

lüenn bie gnab geprebigt Unrb, »neun man fagt: ©il)e ba, bn armer uienfd;,<br />

ba ift beiu unglaub, ba ift bein Oerbamniö, ha bift bu Dertuunbl unb unge=<br />

3i funbt, tjalt, ba§ hjil ic^ bir alle» ^at|len mit bem (5uangelio, ©il)e ha l)elt<br />

bic^ ber ^erre, an bifcn Samariter, au 6t)riftum ben .


366 ©ommcvpoftitle IMG.<br />

^ixxn d^rtfti unb umbä (yiiQngcUon§ toiUcn, lücim c§ ®ot imb bie not<br />

crforbcit.<br />

SBcin tft l'iijürpff unb bebcüt ba§ ticljligc Svciil^, h3cW)-3 balbc l)ernad)cv<br />

folgt. (Sin (it)i'ift bavff fid) nid)t nodi bcm (ircnt; lunBletjcn, es ift jnt cl)e<br />

auff bcm '^atle, benu er gcbcndct, luljc ©nnt 5panl fagt: ?lEe bie gotjältg<br />

s. 5im. 3, isleben luoHen iun 6l)ri[to ^vefii, miifien Ocrfolgnngc lel)bcnn. Saö tft bie<br />

.^offnrte inn bifem relic^c, Üßer fid) bcr favbc fd)cinen tnil, bcv gc'^orct ]ü<br />

bem AMnige nid^t.<br />

[ccxxj S)arnad) leget bev ©antavitcr bcn Hevlüunbten auff fet)n tljeve,<br />

ba§ ift nu er fcItiS, ber .^cire P{)riftii3, bcr tregt un§, Inir ligcn im auff<br />

feinen ft^nltcrn, auff feinem fjatv unb Icljb. 6« ift fanm ein Ueplidjcre<br />

.'piftorien im ganzen ©uangelio, bann ba fi(^ ber .^lere 6^riftn§ einem I)irten<br />

iruf. ir., s t)erg(cid)ct, ber ba§ tierlornc fdjaff anff feinen fc^nlteru inibcr ju ber I)erbe<br />

tregt. 6r treget unn-S nod) l^eiittigy tageS limmcrbar. 5)er ftal ober bie<br />

t)erberge ift bie (?t)riftcnf)al)t, I)ie in bifer luelt, ha miiffcn toiv ein Heine 3Cl)t<br />

innenb(el)ben , S)er Inirt fein bie prebigcr bc§ Inort goteS unnb be§ 6uange=<br />

lioua, bie foßen auff unB ttarten.<br />

©0 ift nu ha^ bie ©umnta be§ ©uangclioue-, 2)as reid) 6C)rifti ift ein<br />

reid) ber barmljcrtiüeit unb @nnb, ba nii^t» anberS ift bann Ijmmer tragenn unb<br />

tragen. Pt)riftuy treget unferc gebred) cn unb !randf)el)tten, unfcr fiinbc nimpt<br />

er anf ftd) unb t)at gebult, toann luir feetcn, luir ligen ime nod; Dnimerbnr<br />

auff bem l^al^e, unb er trürt be3 trogcnS nit mnb. Sic S|.>rebigcr iun bifcm<br />

reid) foücn bie gclniffen truften, foHcnn frcünbtlii^ mit jnen nmbgceu, folTcn fic<br />

fpei)fcn mit bcm föuangelio, foUcnii bl) fci^niad)cnn tragen, bie fvanctenn l)el)Icn,<br />

unb foUen ba§ Irort fein toiffeu 311 fd^netben unb einem l)egtlid)en, nai^ bem<br />

e§ l)m bon noten, fürtragcn.<br />

3)a§ ift ba§ anipt ciucy redjtcn Sifdjoff unb prcbigcr-3, unnb nit mit<br />

gelunit faren, U)ie unferc bifd)off l)etjt t^nn, bie ba ftoctcu unb blöden unb<br />

fc^rel)en: I)nl) l)iuan l)inan, Kier nid}t \vH, ber mnfj. ''^iidjt alfo, Sonbcr ein<br />

a3ifd)off unnb li^H'cbiger fol fid; fteßen tnie einer, bcr ber handeu Uiartet, bcr<br />

get gar fcüberlid; mit fn umb, gibt gute luort, rebet fein frciinbtlidj mit bcn<br />

franden unb t^iit allen blep^ bei) ju. Sllfo fol ein Sifd)offe unnb S].ifarrcr<br />

aud) t()iin, unb fol nid)t anberS gebenden, benn baS fein äMftnmb unb 5pfarre<br />

ein Spital unb ficd)t)auf3 fei), barinue er gar Dil unb nuind)crlcl) !randcn I)abe.<br />

äßenn man alfo Oon 6l)rifto prebiget, fo fommen glaube unb liebjüfammen,<br />

bie erfüllen benn baS flcbot bcr liebe. Sieliicljl nnn bif; ffniangclion mit fid)<br />

bringet baS gefc|e unb bav (iiiangclion, fo »uollcn tuir and; bauon gar ein<br />

Jnenig fagen.<br />

zu P, Sßein evfiii) r zn r, 2 %\m. ;S. r zu. ,•<br />

zu ir> ^crtctge r zu lli 2Birt ; zu IT ß^tiftu» vcl)rf)f. »• :.u 'Ml *|!vcbiflcr bc-j 6iian=<br />

ßoliotis r -•" •)/ l'fntrlicv ift Inic ein ipitnl mciftor. r


6Doiigclium am 14. Sonntag »aä) ZnnHalii. äul. 17, 11 — 19. 367<br />

[CCXX'J SSon beut ®efa^ unnb Stiangelto.<br />

Jis folgt der Schluß der Predigt vom 14. S'iplemhcr I.yj2 (Unsrc Ausg. ßd. lo'\ :!:12/)'.)<br />

Ui)sre Ausg. Bd. 10', 338, 3 bis 341, 15 mit nachstellenden Abiceichungen<br />

33fi, 5 man im baä fehlt ß onberS] aubcv birg unb lul)ffcn lua ^cv man-j 6' jü'<br />

fflfltn ba§ man in (randtljoit loß 9 So] Sltjo IJ gcinij jagctä i()m unb jptic^t Su lictcn<br />

nach §cttu uon flanljcni Ijct^cn, Don ganljcv (cclc, Won ottcn ttcfftcn, unb uon ganljcm gcmiitc,<br />

unb bctjncn nccf)ftcn aU birt) \Mi. \\<br />

SBcr ba? /.> bcr Sjdjtifitgclettc f)ic fjincin flccn iiub<br />

fid) tl)tl)nncn anjc()en /') i\\jt] IjljC 17 uon jnnlidjcr fcctc IS cmpfinbc bic tirtc. Senn<br />

licicu Bonn bot iccic in brr gic^tifft l^nift ein foWj? W gltjbmaijcn, Jitcni Don gonlicm geniuttc<br />

boä ift, aüc finnc, gcbondcn unb won fol aufi Bot gcvicijtt jcljn, bcr foinci bcfinbc idj in nüv.<br />

Senn foll Jl r)cifjen, fcclcn, ttefftcn unb gcmutte, jo ntfifj ptirf nit tl)on 'J-Jj-Jl baä l>i-i<br />

tiet^cn] unb tnin jovnig jaidöcn »on fiö^ gcticn 25 'Jinn] Vha- i'« (uft unnb lict Icüjdf) ober<br />

fünft ftnmm i'.S' wothiftigtnit, beim 3u fcnftmfit unb jii onbcin tugcubcn. Unb hienn idj nun<br />

bct naljgnnßc 2.'* talb] aücä geniig Sa] 'Jinn iä) fehlt •).;.'), i füniiün in niiv, fonbcin<br />

'J ^0 in id) ()ic jftm geiaij, gtcid) luic jijn einem il)>)egcl •/ crgecn .i luie (iftriftui fagt<br />

im IDtatfjco. 3c^ fngc eucf) »uorlid), big bn3 ^imct unb cvbc ,)ergee, luitbt nid)t jnvgecn bcr ftaincft<br />

6uc6ftafi, noc^ ein titte uom geia^, 6iB ba» c? alle§ gci(5el)C. 'Jiun baä finbcft bu tljüft mii<br />

ganzer jeetc unb ganzem (! tuft, luoS ba» geialj fobert unb »on bir tjobcn m'd, barnmO bift<br />

bu berbamtJt S feljcft, SBenn bu aber nitt fevncr lut)|cfte. Wie bu j^m ttjon fottcft, fo mnft bu<br />

Dctbcrien, Saljfi bicmt nun bit bao gcjali, baä Icrtt, baä mir 7 7 in um barBon IJ l)aben<br />

getevet 76' plinbcntatjter, Sie gccn jctbs jii /.j bcjdjtticitt in mit Öot luot injl? ffiarnm<br />

bis benu fehlt 17 ßljtiftuä aber Icvct l)ic is Ijingccn joUcn 7!/ nun nach it '2i> baim.<br />

9lu6 foHid^em irrigen Bciftanbc finb fiinben nad) neljn] tjinein '21 nur bvljunen cä aud)<br />

J-2 gelercl mit aber tuft werdEe t^on, brumb, fo e§ gej d)id)t mit bcir§n)crniä 23 bavumb]<br />

ber^atben jo 2ß Bi§] bift .3/0, 7 gclueft. §l)crnufi crfotgett ba§ Wir tenffcls finb _' toir<br />

ffJdt merffet alJc WcrdE terflic^ .'; ii^d] ic^ i unb alfo r>ll-l fo l>ix fumptl gcfdjidt, wie<br />

©ant S|.!aut jü bcn Sfomcrn im fiticuben GaVitcl gar f)ülijd| fdjrcibct. || SBenn<br />

mir nu in fo(d)em<br />

Mrbamm«i§ ftecfcnt 6liben, fo müfton mir crcig bcrbcvbcn. So tumpt nun l!) leret bariicben<br />

fehlt in crfiiüet werbe fo] aüfo 7r ranbern| mörbern 7.S: ^inWeg unb Soa fehlt<br />

19 mann] benn Bcrtafft] ucrlifc^et 21 gnugt^iier, bic ba 2t beinen fehlt 25 leben]<br />

Ictjben auc51 mic^ bcnn 2S bann] a(§ Balb ctc, fo ba§ iä) cmpfinbe, baä 341, I Sar=<br />

nacfi geüft er mir aud) Wein etjn -' Xarnar^] 'Jlbcr bannoc^t fehlt 5 glaWbigcr '>' alfo<br />

;'<br />

\\) ft'ilt III bannod)tl bot^ jm] jljncnn 12 iti'ix] rnrfcn •^labcn nun 13 lf)on, wie<br />

wuUcn wir un^ benn unbevftccn 15 ba^J bajjclbigc SlmenJ Saä jeij anff bijj mal gnüg gc=<br />

fagt, itiotlcn ®ot umb gnab anruffen.<br />

[ccxxTii ?i:iii liirrtirljcnbcii .5>onr.iiT[L' luiflj Crinitntui<br />

diiauöclian. Xiirc. xvii.<br />

^^^S Begab l'icf), bo» ber .s>cvr ralijete geeit ^crufnlem, jod) etsut. n, n 19<br />

^»•^ mitten 11 buxd) ©amarten unb ßJaltlenm, Unb nl§ er in ein<br />

marät tain, bcgcgnctten jfjm 3e()en anffcl^igc manner, bie ftonnben<br />

öon fernen unb erhüben it)re ftl)mme unb jprad^en: 3if)cfi' lieber<br />

matfter, erbarme bicfi unfer.<br />

(ccxxii'l Unb ba er fie fal)e, fprad^ er 311 jn: @eet t)in unb er =<br />

jeljget euc^ ben ''^rieftern. Unb e§ gefc^atjc, ba fie l)in gicngen,


368 ©ommetpoftitte <strong>1526</strong>.<br />

imirbcii iic velin. Giucx' ahex luibcr juen, ha er fatjc, baS ex ge^<br />

lunbt loovbcn luar, fert er iimb untib prct)fct got mit lauterev<br />

ftümm unb fiel auff )etu aiigcjic^t 311 feinen füfjen unb bandet<br />

jm, Unnb ba§ Wax ein Samavitcr. ^efu-S aber antloort unb fpvadje:<br />

Sinb jf)r nic^t K^en raline JBoibcnn? too finb aber bte neun? |)at<br />

fid^ fünft fal)ncr funben, ber iriibi-umti !eret unnb gäbe ®ot bie<br />

ere, benn nur bifer frembblinger? llnb er fprad) 3Ü fme: 8tee<br />

auff, gee Ijin, bein glaub l^at bir gel^olffeu.<br />

S u nun Q b c § 6 u Q n 9 c t i it §.<br />

1 SBibev ®ot uiib hie fc^vifft beftettigeii bie ^papiften Ijierauffcr bie geäioungene 10<br />

beicf)t ber fiinben, gleid) als liieren roijr 3ubciui unb prieftcr au| bcin 2eöitifct)EU<br />

ftanime.<br />

ß-§ miirt and) biien nuiff^igen Ijie iiidjt geboten, bas ftc ben auffa^ aiija^gcn<br />

tüUfii, ionbcrn, bao fie vei)n finb luorbcn, unb ha§ t()üii nac^ betn gefe^e, ©ie<br />

njevben nud) uid)t gcrennigett bei) hin 'iU-icfteru, fouberu in beut ba§ fie ,511 beu ,.^<br />

'•|>ricftcru ge£)fuu , uad)<br />

brni U'orte unb bcfclb (^brifti tucrben fie reiju. Sarnmb<br />

finb fie geraljnigt burd) ba§ irort Pbrtfti nuff beni nicge, unb nid)t burdi ba§ au=<br />

.^etjgen, bns fie beu priefterii tbctteu, SBic bann ßb^ifti''-" ^li beni al)ncu fagete, bev<br />

unber tam( unnb bandet jui: &efy bin, bein glaube bat bir gebolffenn.<br />

@§ itierbcuu nud) iud)t bie anbern, jonberu ber Saiimriter allein gelobet, ber 20<br />

ba 311 beul rcd)tge)cl)affeneu '4>rieftcr ,\n 6"brifto nubcrferet, unnb jui alles ,5uid)rel)bet.<br />

Serbalbeuu bi)c altfo bie bei)d)t bierauffer bcftettigenu niollenn, bie ^epgeu cm,<br />

boö fie fdjeubcr unnb oertcrcr bcö n)or[CCXXIIl| IcS ©ütteo finub, iL'cld)c, fo fie<br />

nid)t^ für fid) b^benu, indjen fie bod) allenthalben, wie fie jr iyraunel) mit gemolt<br />

nnb mad)t erbalten miigcn. 25<br />

2 .f)ie b^fti' fin niiberfd)nt)b unber bcnen, inetdieu hmdj ba§ (5nangelifd)e<br />

Wort gebolffen Wirt. Cfttlidje erfenncn bie gnab, (^ttlidie aber nertraweu nuff bie<br />

werd bc§ gefe^eä unb tommen ,pi ßb^'ift" "'(^t wiber, S)erbalben finb fie aud)<br />

l)nnWfunbig Dil trender unb nnreljuer bann bie onberu, wiewol mnn fie öon auffen<br />

rein unb gefunbt acbtet. 30<br />

^Jtufälcgung beo Suangeliouö.<br />

/?s foliit a»s iler J'reilii/t ©UQiigeliiiiti Don ben .jet)« 9liiijn^igeii (Ihmre Aiisg.<br />

Bd. S, 3361}'.) der Abschnitt ('mrc Ausg. Bd. S, H:',4, '.) bin 3S6, 14 unter atarken Kürzungen<br />

und mit nachstehetid rer:ci(Iimten Abireichungen:<br />

3:>i, 12 jcljdöcn jü tt)im angefaiijjcn Ijatie /.S' Dom ciib iei iieünbten GotiitetS an bi§ 011<br />

;; tjnn) uiinb l)u] gen •>'.'J.5, 1' t)5n (2.) fe/iU 4 möchte. *)iu liei(^vci)bct ber ßuangclift<br />

ba§ ^JJtirocfct unnb fpvie^t [| Unnb<br />

ba et in (in niardtt £am ß unb ctljüben jt r C fMi<br />

gemietet I TOcljftct 7" ift (/.y) i^ 27 a\^] a\\o .5:; bie tieO 356,4 ^u fehlt 7 tex-<br />

muten 12 in nach fetten loutcr) etljabcucr /> ifjn] im is dn gotti=| ®ot 21 Ij^n]<br />

im .';-' 2Bic 3ocobuä fagt. SBcr ba bitten reit, ber bitc im glauben, unnb jwcifjcl nidit, 2cun<br />

»er bo jloe^ftet (fogtt er bolb btauff) ber bendte nur nidf)t, ba§ er ctlnaä «on bem .^crtn emt)fod^en<br />

2T ertennct


©Dangelium am 14. Sonntog nad) Irinitatiä. Cuf. 17, 11 — 19. 3(59<br />

»erbe. !| Siatnad^ fommcn .957, 10 gon^] gat 12 jüiitten 1SI20 26« bis bingt] 2ic<br />

epiftct jü ben ßtteern fprii^t. 2ct glouic ift ein gcwifjc jÜBctrid^t, be§ bol jü^offcn ift, unb<br />

rid^tet fid^ naä) bcm baä nic^t fd^cinct. 2.') ^ettc 2(i ba-3 fi'.^] ^qS :.'y uncmpfiiibigc<br />

i(-< unempfinben 35S. IT ^l^t /'e/i?< W tciittt 2-t bi^ EaftctJ bifeit mavdt i'.s »ic iw<br />

fogt fehlt 34 man gnabe finbcn, fromm unb jclig tocrbcii »it. 116er bijc :>(! getcrct<br />

35!*, 2 (S6tiftu§ angcjcljcn unb erl)6rct Ijabe, unb ipridjt aljti. J Unb ba er fic jaije .j jaigct<br />

5 §err ^ie in bijem cjempcl aUe " bifen /)' jagt eä] unä 366itippern fagett er aüfo. Gin tiegtid^er fefte<br />

nid)t auff baä fcpne, fonbern auff bal bei anbcrn ift. Unnb fct^ot unl bafclbä ß^riftum jum<br />

ejempeU 3l'et(^er 06 er tool ©ot »are, jet) er bcnnoei^t unfer fned^t »orbcn, ^ab un§ gcbicnet,<br />

unb fei) eine§ fi^enbtttid^enn tobel für unS geftorbcn. 2f> für »ar] rearlic^ 27 ein glitten<br />

3.? Unb barumb 361, 6' gleich »ie fan] 6at 6aben fehlt 9 ber] bie bal er gibt] laffct<br />

13 tuät fehlt 13 ÜJlüni(5 ober $faff »crbent, bifen ben] i^cnen 21 iä) nic^t 23 bu<br />

fehlt 35 ba§ nid&t 362, 3 alB bis ftet| »ie aud^ 3ocobul fagt jm crftcn ßap. -11363, IS Siffcn<br />

biis i|l fehlt 29 big ftetttc] bifen mardtt »al beborfftt erl? »er 32 niätt 364, S bie<br />

ba U> Raffet bal opffec bal Dorn raub fumpt. 6in /; faft fehlt 15 fd^cnbllic^ 19 bal<br />

ftcttte] bifen mardtt 21 er ber felbigcnn 365, 3 man fehlt ba] haS 6 umb bogerc<br />

»erdt jümc^bcnn, unnb fo 2.? fe^en 26 all burd^ 27 alfo] all 32 nit unl 35 rid^tc]<br />

ra^^e 366, 81367, 32 3{u bis 6abenn] gifte bal ift aigentlicft ein ßftriftcn leben. 33 tftait<br />

au(ft feftcn. !] Sex e»angelifi fprtdftt alfo. 1 Unnb el gefd^aft, bal ft)e ftljn gicnngcn, »urbcn fic<br />

rftat)n il Siöfict 36 angenem 368, 3 fagt. SBer beftarret biß anl cnbc 4 fiftet jurudE,<br />

ber ift nid^t gefdftitt jum reidft UjlT Unnb bis eriagt fthlt 19 ÜBcr fid^ laft buncfen, er<br />

ftee, mag »ot jufeften, bal er nid^t falle 24 tag unl nidfttt 33 fafft] teuffe 369, 4 jappcltl<br />

unb crfcftredEt 6/377, ;i'31I6oii's»orben fehlt 73 Saliwgefagt] So Wollen nu bifewort belSejtl<br />

(Unb el gcfd^afte bal fljc ftingiengen, »urbcn fie tc^n) fosit fagcn 22 nitftt ted^t 23^30 Slud^<br />

bis teutt fehlt 372, lOjW «Ibcr bis fomct fehlt 23 tjftn] jm 24125 baoon bis tel)t] golget<br />

nu »ctjter im Sejt 26129 »ar bis \)^m] gcfunbt »otben »ar, tcvet er umb, unb ptel)fct ®ot<br />

mitt tautter ftl)mmc 373, 12 unb jn ber berauben IT »ertilgen ij/.Vs'iJ, l'i Sorubcr bi§<br />

fagen] unnb mal fie fünft für »ort gepraiid^ct Ijaben bie t)erljcn ber auffctjigen abiilroenbcn. ^Bcr<br />

bifer clinigc »ott fid^ nid^t taffenn Bon Gftrifto abmenben, bleljb ieftcnbig unb iiber»anb alle an=<br />

ftöffe bei gtaubenl. 16 Samariter 31 Unb für allen Boldtcrn »aren fie ben ©amaritern<br />

fetinbt 33 ©amariter (und so im folgenden) 3S3, 4 er fehlt 12 fie fehlt 2(^- 6er=<br />

»crffcn 21 Berwerffen 22 bal »il oud^ ßbriftui ba 23 Sa bis fprad^ fehlt 24 bcnn]<br />

aber 24126 3ft<br />

bis frcmbbling] ftat fid^ fünft tainer funbcn ber »iberumb fcret unb gebe 60t<br />

ben prei|i benn nur bifer frembblinger? 29 bal bal groß 3S4, 5 gerearnet l.'> fad^ aber<br />

2S Sieben bruber fehlt fclbcr nicftt (mein liebften) fonbern 2'.i jorn @otel. !Sal feftnbt aber<br />

bie »ortt, bie ber §err jü bcm Samariter faget, ba er feine fad^c rccftt machet, [j Stcfte auff, gelftc<br />

ft^n, bein 34 beftättet 3S5. 2 »ie bis ifl fehlt S bie liebe i5//y 9}o. bis Bemetung]<br />

SBir rftumcn unni aud^ ber tritbfalen, bie »eil »ir »iffen bal triibfal brinnget bie gebutt, gebult<br />

aber bringt erfarung (bal ber menjdft erfunben »irt rccfttfcftaffcn im grunbc gut, gtcid^ »ie bal<br />

fe»r bewerbt bal golb rcdf)t gut fc^) bie erfarung aber 20J-26 Pol. bis jc.] 3un Gotoffern fprid^tt<br />

er alfo. SBir bandfcn ßot unnb bem Sater unferl .Jierrn 3ftf)u Pftrifti, unnb bitten atletjcit für<br />

cudft, nadft bem »ir gehöret ftaben Bon ewerm gloubcn an Kftriftum 3f)Ei'im, unb Bon eüwr liebe<br />

ju allen ftaitigen, umb ber Hoffnung toiHenn, bie eud^ bet) gelegt ift im ftimet. j[ Unb<br />

nodft feljner<br />

fogt et JÜ ben Sfteffalonid^cm. SBir bandlcn Sott allezeit für eudft alle, unb gcbendtcn eü»er in<br />

unferm gebet on unbcrta§, jo »ir eingebend finb e»rel tterdtl im glabcn, unb c»er arbait in bet<br />

Sutfterl Slöertc. X, 1 " 24


Ol ©ommcrpDftiQe ir)2i;.<br />

liobc, iuib oHicr acbuU inii in fioffiiung, »uötdjf ift uiijcr ^^etx S''!""-' ßtiftu6, fiit got unterm<br />

iiQtev. i's gcbiitU EljiiV'v glje- *3Hio |dU -VN';, ;/ anicn.] Sih (Jluaiigelion »oiiii bcii icljfii<br />

Qiijicljiafn ifl mclittcv nufjflcrfgt iiin cintni foiibovlid)Oii tu'icl)(in pbcc *|5oftUU'nii, bn-j icfific frrtner.<br />

[ccxxxiiiij ^m füiifftsdjniöcn ^3>Liiitagc iiailj iCriiutati^<br />

€iMiiijrlicm. .liBatljci vi.<br />

'ffiditfi. G, 'ij-3j V,vieiii'j ipiad) ,511 ictncii 3i"i9


S'<br />

(Jüaiigeliiim am 15. Sonntag nnd) Itinitati-l IJlnttl). 6, 'Jl-34. r!71<br />

2 6rbel)ttcn foHeii mir, aber ö)ot bic forgc laffenn, gleid) luic ein 33amcr|=<br />

man, toetd^er iDaiin crS aUei ttjan Ijat, roartett er iiad) «on got bie |rüd)t unb<br />

ben fdjititt *Jl6er Ijieriiuieii roerbcn loir aße angefod)ten.<br />

o £Bl)teinniQl öiot f[cl)bet unb neeret bic drcntnrcn, uic(d)cr fd)6pffer er i[t,<br />

5 Dil niccr toürt er un§ E(ei)bcnn unb neeren, roellidjer Dater er aud) ift über bof-,<br />

ba» er un5 gefrf)afien t)at.<br />

4 .^•)et)benn finb ciS unb nidjt (5(]riften, bie ©ot nidjt Inntraucu, fonbcru anff<br />

jre !tÜ9fl)el)t unb für|id)tigtcl)t fid) f)alttcnn unb Derlaffeii.<br />

5 S)aä foHeu unr aüeiu mit biten ülui ®Dt forbernn, ba§ tuir burd) biMi<br />

M glauben feine finber fein, ©o tuürt unö ^clitlid)» bingeä afleci gniig iüfaUcn unb<br />

geben werben uou unfcrm öater. 2/ie finber Jörgen uidjt für fidj, fonbern ber<br />

öater forget für fi). ©aö ift ein groffc 0crl}al)ffnng unb .yifage.<br />

^lufälcguug beS GunngcIionS.<br />

Rs folgt die Bearheiiung des Unsre Ausg. Bd. 17', 414— 4 IS in Riirers Nachsclirift wit-<br />

i/eteille>i Sermons.<br />

^51 bifent ßuangelto fcl)cn tuir, lüie @ot bic fe"l)riften abfonberct bun bcn<br />

.sönl)bcn. Unb bife leere gibt bcr §err ntrfjt bcn f)ül)beit, bann fie iicuieii<br />

fic nid)t QU, ioubcrn feinen (^"fjriften ift fir geben, Sie I)ctt ev aber nid)t für<br />

feine Pljriftcn, bic iaä Inort allein tjinen, fo, baS fic Cy lernen ioöllen, unb<br />

fünnenö na^fagenn toie bie ^Jlonnen bcn 'l'fnltcr, l'Ufo i\oxd bcr tcüffeH auct)<br />

bQ§ Ifuangelion unnb baS »uort ®ottc§, ja er !an§ bcffcr bann Uiir, !ünbt§<br />

-0 and) fo lüol pvebigcnn als loir, lucnn er§ tl)nn Uiolt. ?lber ha-i P-nangclionn<br />

ift ein foldje leere, bic ba fol Icbcnbig fein unb in ber tl)at gelten, fol bie leiit<br />

fterdcn unb truftcn, niiitig unb !ec! mad;en.<br />

[f'cxxxv] 2)ornmb bie ba§ Guangelion nur alfo l)iirn, baS fie e5 Iriffen<br />

unb Don ber toeijjjfjcljt ©otte« reben litnucn, bic gcl)oreu nid^t unbcr bie 6l)viften,<br />

j:, fonbern bic im allfo t^iin Voie baB 6uangelion leeret, ha§ finb red)tgcf dja ff ne<br />

(vtjriften, ?lbcr bcr finbcnn loir feer Incnig, inl fef)cn luir bcr, bie c-i t)iuen,<br />

aber eS finb uidjtt alle C?t)riftcn.<br />

9hl W'ix \vbUm bcfc^en, »üa§ ber .§err für ein leer gibt in bifcm (?uangelio.<br />

@tftlid}en fatjet er an an einem natürtidjcn ßrcmpcl, ba-S tuir alle betennen<br />

30 muffcnn, ba^i c? allfo fei), cä tcretä aud) bie erfarung einen l)egtlid;en, unb<br />

fpridjt alfo:<br />

'9ll)emanbt tan ^^locljcn l)errn bienen, cl)nttocber er luiirt einen<br />

Ralfen unb ben anbcrn lieben, ober lt)ürt einem anljongen unb<br />

bcn anbcrn berad)ten\<br />

35 Scr nun lüil ilücien Ijcrrcn bienen, bcr loirt bl)enen, bau c§ nid)t gcbienet<br />

l^eift, beun e» mufj genjifj fo geen, luic l)ie ber .'perr fagt. ''DJan lan tool ein<br />

bienen. »•<br />

zu 17 ß^tiften. r zu JS §6tcn ba§ eiionaetioit<br />

; zu 35 9h)emant tan jmcljc u fictvn<br />

24*


372 .<br />

©oimncvtioftine <strong>1526</strong>.<br />

fiicdit jtniiigen, ha5 er ein Wiä tliiie, boS jm luiber ift, unb i()ii jiitliüu Der=<br />

bixüfet, übcx (leviie tljüt er-j uid}t, er iiici)iiet'3 niid) nid)! mit (jerljcn. (i;r fanS<br />

lüol t^im, fo lange fein ^erre fürl)anbcn ift, aber lucnn er l)inUicc£ fompt, fo<br />

cl)Ictt er baruon unb niadiet nirl)t§ giito. So luil nun ber §crrc, ba§ ber<br />

bienft jot nuB liebe unb uiillig c3eid}e[)en, loo uicl)tt, fo ift eo nid}t ein bienft. s<br />

S)ann bog Ijoben bic leütt nid;t gern, ba-J uinn jucn mit unloiüen ettloa»<br />

tt)u. ®qS gefi^if)et nn uatürlid), nnb luir erfarennS ciud) tegli^, ba» e§ alfo<br />

jugect.<br />

3ft nii bem nflfo bic unbter bcn Iciitten, bnS nicmanbt fon jloclienn .^erren<br />

biencn, nil mel)r fol e§ mit bem bienfte Q)ote§ alfo ^iigeeu, ba§ ber bienft i»<br />

nic^t gctal)let fei), fonberu ItiiÜig unb Oou I)cr^cnn gefd)et)e.<br />

Sarumb fetjct ber .


©Uaugclium oiii 15. Soiiulng und) 2tiiiitnti-J. lifottl). 0, l'4— 34. 373<br />

anbei» gefciii, cv mii^ gut f)nffen, llnb Unbcviimti aud), SBcv am gclbt luib<br />

gut nic^t {joiigct, bcr liebet ©ot, bQ§ ift geluia.<br />

'Jll^er Wo ftiib fic, bic ©ot lickn uiib uic^t au gelt iiniib gute I)aiigcii?<br />

©i^e bie gaiitj tucU an, oiid; bic (5l)i-iftcu, ut fic gett iinb gut ücvadjtcii. (Ss<br />

5 luil niiil)e tjabeii, ha§ ©uaiigelioii I)örcnii iiiib nud) barnnd) ttjuii. äBiv t)abcn<br />

ba» Giiaiigcliou, gott fcl) lobe, buv tan iiicmaiibt lüiicfcii. illniö tt)im luir<br />

abci; bar^u ? äßir gebenden oKeine barauff, btiy lutrS lernen nnb luifieun.<br />

mcer ioürt iiidjt» baraufe.<br />

[CCXXXVr] iBir loffen unS bnnrfen, co fei) genug, haö loiifj luiffen, tjabea<br />

10 faine fotgc, bQ§ imx anä) bev mal el)u§ baiimd) tt)iitteu. ®aianff aber (jaben<br />

löir grojfe forg, lüenu t)rgenbt einer ein gulbin ober jlnene, Xfya ein groidjeu<br />

laum l)at im fenfter ober in ber ftnben lafjen lligen, ba forget er unb fürdjtet<br />

ft(f), haS im ba-S gelt nidjt geftollcn lucrbe, Vlber be» Chtangelionc? fiinbe er<br />

ein ganli jar über geratljen, unb foUid;e gejeUen luollen bod; für ßuangelifdj<br />

1'' ge!^alten fein.<br />

.^ie fel)cu loir, \val- unb hier fie fet)nbt. SBenn toir (^fjriften loercn, fo<br />

tljeten Unr j()m alfo: luir neradjtelen bic giittcr unb forgeten für baä (.?luan=<br />

gelion, ba§ loir aud) bermal e\)nä brl)nne lebeten nnb mit ber tl)at e§ bclüel)=<br />

fetten. SoUid)er (>t)riftcn fel)eu tnir luenig, S'rnnib fo miiffen mir and) ba«<br />

M urtt)ail l)6ren, ba-i mir öeradjtcr föoteS fcijub unb ©otc Ijaffeu umb ber rel)cf;=<br />

tumber uub güttcr milleu. (Slj ein feiner rt)nm ift uu» ha?\ fd;emeu folt<br />

mir un» jtjU'j l)er| l)inel)n, aufj mit unä. @l} loic fein befteen mir nun, baö<br />

l)aift, malme id), onf;geftrid)en, loaä loir für frücT^tle finbt.<br />

9iun bic melt tan jlircn Unglauben itidjt bergen in beu groben anffcr-<br />

-'5 liefen fiinben. Senn id) fel)C, ba'i fie mer liebet cijnen gnlbeu beun ßl)riftum<br />

uunb all bie 'Jlvoftclen, menn fte and} felbö ba loeren nnb prebiglcn. !>\'d)<br />

fan ba§ (Siuangelion tägliu) Ijorcu, aber ca fdjafft nidjt taglid) nuij jn mir,<br />

6§ mag aber rtol lommen, meun tdjä ein ganlj jar gcljbrc, ba» mirö auf<br />

Cime ftunbc ber l)ailig gaift gebe, äBenn id;o nun bife ftunbc crlangcte, fo cr=<br />

30 langete id; nidjt allainc fünff tjunbert gulbin, fonnbcrn anc(; bie reid;tt)umcr<br />

ber ganzen melt. STenu ma§ l)ettc xä) nit, meun icfj ba5 ®maugclion l)ctte'^<br />

föot l)ette id) befomenu, bcr madjt filber nnb golb, ber ba l)at alle§, luoä<br />

uff erben ift. Xenn idj l)ab ein foldjcu gaift eupfangcu, ba bnrd) id) maif^,<br />

idj iuerbe cluig erl)alteu Joerben, XaS ift öil mer, benu menn id) bie fird^e<br />

i^ öoler gulbin t)ett.' Si^c ob uufer tjert^ nit ein fi^ald ift, üoler boßliait uu<br />

glauben»? Sßcnn id) ein rcdjter C?£)rift mcre, fo fprcdjc id;: Uuildjc ftnnb ba»<br />

6uongcliou fumpt, fo fumpl mir tjuunbert tanfcut gulbin, l)l)a Oil mer. 3)euu<br />

toenn id^ bifeu fd)a| l)abe, |CCXXXVll| fo l)ab id^ alle», loaö im Ijimel unb<br />

uf erben ift. ?lber bifem fdja^e mü^ mau aÜaine bicuen, benu mau fan nit<br />

zu 3 Ott fangen mit am ÖSütc r zu :i Uuorf)tfam fiiib tuiv bei) bcm Guaiigclio<br />

zu 19 S^tiftcit finb JctBani.<br />

;• zu .;/ euanaclion cljim fofttid^cr fdjatj )•


374 ©ommerpofttQe <strong>1526</strong>.<br />

(Sot iiub bcm 'JJtamiiioii biencn. ßntlücber bu müft @ot lieben uiib bau gelt<br />

t)iiffcn ober miift ®ot Iiaffen mib ba^ gelt lieben, be§ unb loiit anber§. Hub<br />

ber .'perv gebraucht f)ie ber 66reifc[}en fpvad) jiucben, tti6licl)e Inir nit im<br />

gcbraud) ()aben. lliaiiimoti bnift gut ober rcidjtiimber, unb ein folüctj gut,<br />

be» man nid^t gebraucht, fonnbcrn mon fyiU p cim fcljci|, unb ift aigcntlid} '<br />

ha'^ gelt unb gntt, ']o man ju einem Dorratf) enf)inbern leget. Tag tf)Dn<br />

nun (5£)i'iften nit, bie fammlen tain \ä)a^, fonbern fic bitten Ooii ®ot ba§<br />

t(igHrf)e brot, 3lber bic anbcrn laffen fid) barnn nid)t bcuugen, mad)en gvoffen<br />

tipiratfi, baranff fie fid) mügcn üerlaffen, Inenn unfer .'gevr gott lieitt obev<br />

KDL.l'sinoigcn fturbc, ba§ fie bennod) luüften, »tia '^tnaufe. Srumb l^aift ©out 5paul lo<br />

bic reidjtumber unb ben getjii ein @ot bifev tnelt unb ein ^Ibtgdttcrel), bamitt<br />

ftimptt ^ie (Sfiriftu» unb '^aiftS bem TOommou bleuen.<br />

Sßic geet nun ba§ 311, ba§ bnS (^^nangelion unb ©ant ''I.Hnil. nm anev=<br />

maljftcn ben gcl)li eine 'Jlbtgoterel) nennen, unb anbei ?ünben nid)t, fo bodj<br />

unv^Qtjnigfnit, bnverel), lüfte, bo^e Begirbe, uufeitfd)l)ait unb anbeve lafter is<br />

iner luibcr ©ot finb? lln§ ,5u gvoffer fd)anbe gefd)id)etS, brumb bas ba§ gelt<br />

unfer @ott ift, bcm luiv bleuen, auff ben tüir ticrtiaUien, unb auff ben Uil)t<br />

un§ tierlafjen, ber un§ bod^ nit evf)altten nod^ errcbten fan. S)cnn tnenn<br />

gleich einer bic rcljdjtumber I)cttc ber gantjen Hielt, fo ift er boc^ nit ein ougcn=<br />

plitf fid)er bor bem tobe. --lo<br />

äl^aS l)elffen ben ßaifcr feine groffc fc^a|e unb reic^tunibcr, Ineun baö<br />

ftünble funipt, ba er fterben fol? G^§ ift ein f(^enbtlid;er, I)cffiger, onmedjttgcr<br />

got, ber and) einem an eim gefd)h.iecren nit Ijclffcn tan, \]'i)a ber fic^ felb§<br />

nit bcluaren fou, ba ligt er in bem lüften unb laft feiner tnarten, man miifj<br />

ad)titng auff in l)aben. S)er .'pcrr, ber in f)at, müfj tag unb nad)t brauff 25<br />

fc{)cn, ba§ jn bl)c biebc nidjt fielen, ber onmed)tige got !an jm nod) niemanbty<br />

belffeu, ''^^fcü bid), bc§ toben gottcü, ber and) in beut geringften nit bclffcn<br />

!on, unb ift bod) fo edel unb foftlid), laft im groffe |CCXXX\ir] leftcn unb<br />

fc^loffer bafür machen, unnb fein l)crr m\\% bes aKe ftunb toartten unb forgen,<br />

ba§ er nidjt jm feür umblomme ober jm fünft ein unglürt linbcrfarc. 3ft m<br />

bifer fc^a| ober got on llel)bcrn, fo tnii^ man feiner loarnenien unb bfd)ü^en<br />

tior ben allergeriugften tuürmlin, bor ben frfinbeu, ba§ j'^n bie nidjt berberbcu<br />

nod) Oerticren.<br />

©oltcn un§ bod) bic tuenbe onfpetj'^en, ba§ totr mer tralncn uff ben got,<br />

ben bic fc^abcn freffen unb ber roft üerberbet, benn auff ben ©ot, ber ba nh<br />

alle? fd;afft unb gibt, blja tiu)ld)cr l)imcl unb erben unb allcS, tooy brinne<br />

ift, in ber l)anb '^at. ^^sft cu nitt ein nerrifd) bing umb bie luelt, ba§ fie<br />

fid; abtücnbett Don bem tüarcn @ott unb tratoet auff ben fdjcnbtlidjcn ^JJ{am=<br />

tnon, auf ben armen cKcnben ©ot, ber im felbä nitt l)clffen nod; fid) bor roft<br />

stt 4 3)lommon r zu, 7 C^rtjflcn (onilcn fein fdjaj!. r zu 10 P-Jificfc •') ßolofc. 3. r<br />

zu 14 ®c>)ö oWßotevcl) ; zu 21 ®rtt ift ein armer flott. r zu :!4 *Jiortl)ait bcv loclt. )


(Suiinticliiim nm l^. Soiintno luuli Itinitnti'j. 2)!alt(). (!, 24 'H. 375<br />

beJnaren faii. tinc ein iicivifd} biiig ift bao noii bei Inctt. föol jdjirfct<br />

bcm gelt iinb gut iimiiirtjcrial) feljnbc 311, aiiff ba^ \mx luifcrii iiiiglaiitn'ii iiiib<br />

gotloji ipcfcii fcl)cn iitib erfciiiicii iollni, bas lüir ciiifi ciiu-ii i.iiuiicd)tigcii iiiib<br />

gebicdjlidjeii got tiaulueii, bic luivci borf; gleid) fo Icidjtlidj fiiiibcii ,yi[omiiicii,<br />

i baä loiv bcm tüarl)Qfftigeiif med^tigcn itiib ftnvcfcn ©ottc Qn()ieiigen, bcr iin-:-<br />

nlle-j giöt, gclt, gut friid)tc, UmS loiv bürffcn, iiod) nubluii- fo iicrvifd; iiiib<br />

mad;cn gotci braiif;, '4>feü bid} bu DeviitalcbeUtcr imglaiib.<br />

^Jlnbcrc fünbcti mad;cn uiniö bod) fnUid;, tüir fxiegcn bod) >uaö bnooii,<br />

nl-r- mit freffen uiib fauffcn, ^ttm Ijiiicrcl), ba fjot bod) einer .ytjcitcu ein<br />

10 frelubc öoii, ;Vem ,50111 biiffct and) iel)nen luft, unb anbcic Ia[tcr nier, nllninc<br />

in bifcm In[tcr muf^ cliner bicnen, geptagct nub 9cnttu-tei;t fein, on unnbednfe,<br />

e§ ^att einer latne luft uod) frelubc brnn, Dn Icljt haä gclt uf einem I)auffen<br />

unb laft im bienen, trutj bn-5 im einer ließ ein fcl)blin luein Brlingen, bn<br />

fumpt bcr roft unb frijfcty, nod) bcnnod) barf er§ nit migreiffen, bas er<br />

15 feinen got uidjt erzürne, Unb tncnu in nun fel)ne biencr lang bcloaren, fo<br />

\)ahm fic uid)t§ mer beim l)rgeut ei)n armen bctler, ^\d) i]ab nid)t-?, bcnnod)<br />

cffc id) uiinb trindc fo Uiol aU bcr Ijrgent einer. äBeiut jtjcucr ftürbt, fo<br />

nimptt er gleidi fo Oil bamit batiou aU id). Hub e§ gcfd)id)t gelni^, ba§ bic<br />

fclbi |ccx.\.\viii|gcn Icitttc nimmer mer fo lool unb toftlid) leben, olfj offt<br />

20 bic nrmc Icütte, äßci ridjt ba§ ju? ®ot bcr .S^err lierfd)afft cä alfo.<br />

3)a (jaDcu fic >)rgcnb eine ?3lagc am leib, ba§ fie nid)t cffcn füubeu, ba<br />

finb fie jnnmcnbig ungefuubt, ba§ in fain cffcn fdjmcdt, ba I)abcn fic ein<br />

bo^eu magcn, ba fault ir hing unb Icbcr, ba I)abcn fic bife ba jbcnc fran(I=<br />

^ait, ha feelct cS in tjic, ha bort, unb l)abcn niiumer faiue fr6lirf}c gnttc<br />

2.'. ftunnbc, c§ gcluft fie lucbcr ju cffcn nod) jutrinden. ?llfo gcctö benen, bic<br />

bifcm gotte ^{ammon bicnen. t>n tuare ®ot laft feiner bod) gcbvaud)cu,<br />

bieuct bell Iciittcn , aber<br />

bcr ^JJiauiinon tf)iit§ iiid;t, bcr UiiU. mir ftiUe ll)gcn<br />

unb laft im bicnen. Unb umb bcr utfad) loillcn ^aift ba§ nclnc Seftomcnt<br />

ben gcl)| eine ','lbtgotcrci), ba« er im allfo »uilt gebienct ()a6cu. ^^Ibcr, Sieben<br />

30 unb nic^tt genieffeu, ha-i mbd)t ben tcuffct öcrbricffcu, haö tüiberfcret nu allen<br />

ben, bic bifcn got, ben ^JJJammon lieben unb jmc bienen. äßer fid) nun nid)t<br />

fd)cmct unb robt tnirt, bcr (jat ein el)fferne ftürn.<br />

So ftat§ nun aiiff bcm luorttc bienen, beun c§ ift uit ncrpotten gclt uiib<br />

gut 311 :öabcn, bcnn Irir Eünbcn c-j nid^t cntperen. IHbraljam, l'ott), Solnb,<br />

u ©alomon unb anbcrc, Ijabcn öil güt§ unb geU§ gcf)abt, unb nod) tjcütcS tage-i<br />

finbct mau t)il ret)d)er tcütc, bic bod) aud) fromm finb, ?(ber cä ift ein aubcr<br />

bing, gut f)abcn unb bcm giitte bicnen, Sliammou C)abcit unb ben llfaminon<br />

ci)ncm got l)aben. .»piob IwaS auc^ rcid), "^ctte öil güt§ unnb luar medjtigcr t^ob 1, 3<br />

iü<br />

bcnn alle, bic gegen morgen Inoneten, tuic foruc an im bud) §iob ftcct, bcnnod)<br />

zu 8 ©c^ö boj erflftc toftcr. r :u 21 Pjdjljigc Iciitc finb gcmatttcvt. r zu ä'J ©cilj<br />

attgotctct) r zu 33 ©ett unb gut mugfen loiv ^aJcn. r -;u 3S §io6 r zu 39 §io6 31. r


376<br />

©ommctpoftiDe <strong>1526</strong>.<br />

4'iof!3i,24rr. [prad^ ev: 's;>ab iä) iai golb ju meiner jiiöevfie^t gcftclt, unb 311 bcn gDlb=<br />

ilunitien gejagt: mein tvoft? Igab icE) ntic^ gefretoet, bau it^ grofe gütt l)etc<br />

iinb meine tjanb aÜcrtal) cvtrortcn {)cttc?'<br />

6umma Summnnim, Sa?- luill ©ot, iac^ tt)iv bcm gclt unb gut uid)t<br />

biencn joEcn, unb nid)t forgen, fonbern foEen avbaljtten unb im bie Jorge »<br />

bcücitjcn. Söer gutt I)nt, ber fci) ein fjcrr be-r-iclfiigcn gutS, lucr ba bicnet, ber<br />

ift ein fnci^t unnb er r)at ni(^t ha?" gilt, fonbern baS gut Ijat in, bcnn er<br />

barff§ nic^t gebraudfjcn, Uicnn er UiiE, fan auä) nid^t anbern bamit bienen,<br />

l)t)a er ift nidjt alfo fon, ha^ cr§ bürffte anregen.<br />

|ccxxxviir| 3ft er aber ein f}nx( über ha^i gut, fo bienct baö gut jm, 10<br />

unnb er bienct nic^t bcm gut, ber barff bann be§ gut§ gebrauchen luic 'Ülbra()am,<br />

®at)ib, .'TMob unb anbete rct)d^e mccr, unb forget aßcin auff ben .'perrn, loie<br />

i.sor. 7,30 Saut y^aul Icret jii bcn (ForintI)ern. 3)arna(^ f)ilfft er bcn armen fon bem<br />

gut unb gibt benenn, bie nid)ty tjabcn. Sßenn er einen fil)ct, ber tein xoä<br />

l)at, fo fprid)t er junt gclbt: .'perauS jundcr gulbcn, bort ift ein arm nactcnub i^<br />

man, ber f)at !ein xoä, bcm miiftu bienen, bort Icl)t cl)ncr frand, ber f)at<br />

fein labung, Ijcrfür juncEer ?lnneubcrger, t)erfiir jundcr Soac^imä tclcr, jr<br />

muffet fort, t)in unb ^elffet fm, 2)te alfo mit jrem giit umbgeen, bie finb<br />

I)crrn jreS gute», unnb ba§ tt)un geling alle rcd)tgcfd)affne CHiriftcn. Sie<br />

aber öil gelt fparenn unb limmcr gebcncfen, tuic ber l)auffe groffer tucrbe unb -0<br />

nict)t Ileliner, ba§ finb tncd)tc.<br />

©er ift ein "^crr be§ 5Rammon§, ber jn angrct)ffet, ber l)^enigen t)alber,<br />

bie c§ bcbürffen, unb lafjtS @ot malten, ber ba faget: ©ibftu, fo gib td) and),<br />

baftu nidjts mccr, fo fjaftu ja noä) mic^, ber id) uod) guug bnbe, ja \ä) t)ab<br />

mccr, benn id) öcrgeben tjabc unb nod; öcrgcbcn tan. SBir fel)en ^in unnb -^<br />

tuibcr l'il frommer armer Icütte, nur barumb, auff ha'i bie reid)cn bcn arnum<br />

foUen I)elffcn unb jn mit jren teid)tl)umbeu bienen. 2,t)uft bu eö uidjt, fo<br />

^aftu ein gelütfj jcljdjen, hah bu ®ot I)affeft.<br />

Sßcn ha'^j urtr)el)l nic^t fd^rcclet, toelc^ey er am jüngftenn gcridjt i]hxm<br />

mirt, ben iuirt nid}t§ bemcgcn. S)cnn alfo toiirbt er öon ®ot tjbrcu muffen : 30<br />

6it)e bu {)aft mid) gcf^affct unb geliebet bcn, ber fic^ felb§ nidjt »or bem roft<br />

unb fdjabcn l)at beUiareti üinncn, Gl) loie fein mirftu ba beftecn.<br />

So ift nun ha§ bie maimunge, ®ütter muffenu inir fjabenn, aber mit<br />

siJi.62,iibem I)er^cn foücn tnir nid)t baran t)angenn, ioie and) ber 5pfalm fagt: 'feit<br />

eud) retc^f^umb ju, fo l)enget ba§ l)cr| nit baran'. ?lrbel)tten foHcn toir, aber .ts<br />

für bie narung nid)tt forgen. 2)a§ faget ' ber<br />

I)erre jm C^uangclion mit f)clTen,<br />

Haren iuorttn, ba er alfo befd)leüffct unb fpridjt:<br />

'S)Qrumb fage ic^ cuc^, forget nid^t für elrer leben, fccxxxix] itaS<br />

jr effen unb trinken luerbet, and) nid)tt für eUiern lcl)b, hiaS jr<br />

aujicfjcn toerbet'.<br />

SU 6 Se§ ßutä ei" 'Ö'^^ !«')"• '' «" J'-^ • ß""^'" '' ^ =="23 Suce 6 r zu 33 2)cm<br />

gut nit bienen. r zu 34 $fol 62 r


eünngclium om 15. ©omitag mä) Itiiiitati?. liiattlj. t;, 24 34. 377<br />

Uniib gcbraud^ct nu einer üeinüiiütigen uatüilic^cn rcbc, baiiiit er fic<br />

bcidjlieijen Joil, ha^ fie für bie narung nic^t forgcn foHeii, 2)cnn bie üermmfft<br />

tnuB ba fcf)lieiicn unb jugebeu, ba3 e§ alfo fcD, »uic er fagt, fe|t gnuib unb<br />

urfac^ feiner reb unb fragt:<br />

'3ft nid)t ha-i leben meer bann bie fpcl)r, nuub ber lci)b meer<br />

bann bie flel)bung'r<br />

31I§ toolt er fagenn: 3r !eret§ gerab nmb, Sie fpel)B fol beni leben bieneu,<br />

fo bienet \>a§ leben ber fpel)fee, ?llfo ant^ mit ber fteibnng, Sie Ileliber foüen<br />

bem leibe bienenn, fo muß ber lel)be ber tleibnug bienen. So blinbt ift bie<br />

toelt, bal fie folc^e§ nic^t filjet.<br />

9lu muffen h)ir ^tc luol ad^t ^aben auff bie iDort be§ Ferren, ©r fpric^t:<br />

forget nicf)t, fprid^t aber uidjt: erbeDt nicfjt, Sorg ift una perbotcn, erbeDten<br />

aber nidjt, ja ea ift unä geboten unb auff gelegt ju arbeljten, ha^ unS ber<br />

fd)lriai)B über bie nafen flieffe. ®ot Joil uid)t ^aben, ba^ ber menfd) fol muffig<br />

geen. Sarumb faget er 3Ü 2lbam: "^m iä)'ma\)^^ beineS angefidjta fottt bu bein«'i''"'".i9<br />

brot effcn, bife ba§ bu miber ui erben toerbcft, bapou bu genommen biff.<br />

Unub loie ber *4^ialm fagt: 'äBenn bie fon auffgeet, fo geet ber menfd; nudjui. 104, ast.<br />

an fein arbel)t unb an fein aderlnerd bifj an ben abent'. Sorgen foUen loir<br />

nid^tt, i>a§ ift un§ l)ie üerbotten, benn tnir traben ein rcl)(^en got, ber un3<br />

jufagt fpeljfe unb flei}bung, benn er lualj^, tua» un§ fef)lett, e^e loir forgenn<br />

unb bitten.<br />

SSarumb gibt er» un§ benn nit on orbeDt? Sarumb baS e§ Dm alfo<br />

gefeit, Gr i\iX)iid un§ arbei)tten, unb beun gibt er-j, uidjtt nmb uufer arbcijt<br />

tDtllen, fonber oufe ferner gute unb gnabe. Sa» fet)en Inir für äugen, Senn<br />

toielüol niir aUe jar arbeiten auff bem felbe, fo gibt er bcnnod}t ein jar<br />

mel)er bonu ha^ anbcr, Sarumb fein Inir narren, ja »Dir Ijonbeln miber got,<br />

toenn toir forgen, »ie inir gelt unb gut jüfammen bringen, fo un§ bod) got<br />

fo reii^lic^ ,]üfagt, er luoll un» alle» geben unb überflüffig mit aller noturft<br />

Perforgen. |ccxxxix\l Wbä)t aber einer fagen: Spridjt bodj Saut 5|>anl, Joir<br />

foHen forgfeltig fein? 5ll§ jju ben Stömernn: 'Siegicrct i)cnuinbt, fo fei) er forg^3iöm.ia,K.n<br />

feltig', Unb balb t]ernad^er: 'Sel)t nidjt trege inn etoerm fürnemcn '. 3iti-'m 3Ü<br />

ben 5p()iUppern fagt er Pon Simotljco alfo: '^^d) f)abe feinen, ber fo gar meiuc-jiSMi. 2,20<br />

fl)nnea fei), ber fo Pon arte für eud) forget\ Unub er felbä Spauluä rijumett-.'.soc. u,ss<br />

fid^, ha^ er gtoffe forge trag für oEc gemapnenn'. Sa fe^et fr, ftie loir<br />

bennod§t auc^ forgen foKen? Slnttoort. Unfer leben nnb ein 61)riftlid) locfcnn<br />

flehet in jtoapen finden, im glauben unb in ber liebe. Sa§ erfte geet auff<br />

®ot, bai onber auff ben ned^ften. Sa§ erfte fitjet man nid^t, unb ba§ ift<br />

bct glaube, ben fi^et alleine got, Sa§ annber fi^et man, unb ift bie liebe,<br />

zu 12 Sorge ift Bcrtotcn abtx airfccitcn nit r zu 14 ©en :i. r zu. 17 -ßfalm 1 r<br />

Ol 22 erteilen foüen toit. r zti 2'J 1/tom. 12 r zu 32 ^^itip. 2 r zu 33 2 ßor. 11 r<br />

zu 36 ®touSen unb Siibt r


378<br />

©Dmmerpoftmc <strong>1526</strong>.<br />

btc loir imjciiu iicc^ften Betüetj^ptm foÜeii. 3ht bic Jorge, )o auß bev liebe<br />

tompt, bic ift gcbottcnn. Üßenri ic^ glaube, ba§ t(^ ein got "ijabt, fo tan iä)<br />

für mid) iiidjt forgfeltig fein, l^citii tnciin iii) glaube, ba-.- ®ot für mid) forgct<br />

toie ein bater für fein üubt, toas Inill id^ mid^ fürdjtcnn? Inas barff ic^ oit<br />

forgenS? iä) ipxiä) fd^ledjt»: Siftu mein öater, fo luai)f3 td), hab mir nid^t« 5<br />

5Pi 1''. ." arge§ toiberferet, lüie ber Spfalm f agt : '^c^ l)abc ben •'öerrn att^eiit für äugen,<br />

Xenn er ift mir 3nr red)ten, Xarumb lucrb id) icol blel)ben'. 9lud) fo bat<br />

er alles in febner t)anh, barumb fan mir nid^t§ gebred)cn, er forgt für mid).<br />

äßcnn ic^ aber jiifare unb mil fclb§ forgenn, bife forge ift aUe jeijt tniber<br />

ben glauben, unb bcrtjalbcn oerbcüt er aiid) bife forg. 5lber bie forge ber 10<br />

lieb loil er gef)alten baben, ba loit er, hab luir für anberc forgen follen, jnen<br />

nnfcr gut unb gaben mitt£)ci)Ienn. iiUn ic^ ein regent, fo fol idf) für bie<br />

unbertf)anen forgen, bin id) ein fjauStiater, fo müB id) für mein (iau^gcfiubc<br />

forgen, unb fo fort an, barnad) ein begflicEier gaben Don got cntpfangen l)at.<br />

®ot forget für alle, Hub hab ift ein forge, btc ben glauben angcct, 2Bir foUen i-'<br />

and) für einanbcr forgen, unnb bas ift ein forge ber lieb, ncmlid), iuenn mir<br />

@ot ettlüa-3 geben ^at, ba-5 id) forg, tnic Cu anbere auc^ überfommen.<br />

2)tan müfj ^ie ac^t {)aben, hab tütr lein gloB machen, fonber fc^lcc^ty<br />

alfo Derftcen, Inie bie Inort lauttcn. 3Bir foKcitn nid)tt [ccxxxxj forgen für<br />

narung. @ot fprid)t : erbeljtte, unb gib bu nic^t, ic^ loil geben, gibt cr§, fo 20<br />

forge bu benn, toie bu e-3 red)t au^teDlcft, forge nid)t, baä bn c-3 überfommeft,<br />

fonbern baruad) tratet, Inic betn l^aufjgefinb unb anber baffelbig, fo bir got<br />

geben l)at, and) nbcrfommen, unb forge, ba§ bel)u ^nu^gcfinb erbebt unb uid)t<br />

ungezogen tnerb.<br />

Sin iä) ein prebiger, fo fol mein forge nii^t fein, üon Inannenn id)§ 25<br />

ueuie, ba3 id) prebige, benn mann id)« nid)tt i)abi::, fo tan id)§ nid)t geben,<br />

sut.üi, 1:, benn (il)riftnS t)at gcfagt: 'od) tnil cud) munb unb lüei)^t)ei)t geben, Ineldjcr<br />

uic^t follen Uiibcrfpred)cn niügen nod) tüiberfteeu aCe etocr totberttiertige',<br />

Sonbcr l)ab id) hac\ fo fol id) nu forgen, »Die es anberc tion mir übertommen,<br />

unb bac' iä) trad)te, Une id)S jn auff§ olIerfrinnltd)ftc fürtrage, Une id) bie ;(u<br />

unlDiffcnbcu leere, bie e§ toiffen, bermane unb an!^altte, loic ic^ btc betrübten<br />

getniffen trbft, bic nacfileffigen fd)lcfferigenn l)crticn au ff tuecEc, nnnb fo fort an,<br />

loie ©aut 5ßaul t^an l^at unb feineu jungem Simottjco unb Sito anä) fo<br />

,5iitl)riu befolgen, lab fol mein forge fein, ncmlid), inic c§ anber öon mir<br />

übcrlommen, 3d) aber fol ftübiereu unb got bitten, ©tubieren ift ein arBcl)t, 35<br />

bie arbcl)t luil er, baS id)S tl)ü fol, unb tucnn e§ jm gefeit, fo loil er geben,<br />

@§ tan Inol tommcn, haä id) lang ftubiere, unb er gibt bcnnod) nid)to. Über<br />

ein jar ober ^tnci), nnb luenn» imc gefeit, gibt crs ()anffig unb uberfUiffig<br />

auff ein ftunbe.<br />

zu 1 (Sorge jWcljertel) r zu 6 5?fat. 16. r zu 11 ©ptgenn für anber r zu 21<br />

5!Ben§ föot gilit fo iotgc loic bu cä QufetOjlft r zu 17 Succ 21. 6in§ ^tcbigerä jotfle r zu .33<br />

I Simo i 2 Simo 4 Siton :! r


ffDangetium am 15. ©onntag nnc^ Srinitoti^. SJJoltf). 6, 24—34. 379<br />

Slljo tl^ü im ani) ein {jauBfater, bcr limittc mir fcineS t{)ün§, ha^ im<br />

befolgen ift, unb laß unfein .'öevrgot forgen, »oic civ gebe. ai>enn ev§ gibt,<br />

benn fo foige er, tnie er» nnbcrn, feinem fiauftgcfinbc gebe, unb fel)e barauff,<br />

bay e§ feinen ntongel Ijobe an leib unb feelc Ta5 nieljnct ber .öcrr t)ie, ha<br />

1 er fprid^t, rtir foflen nit forgen für fpeli^e unb ncijbung, aber gecnbel)t \v\l<br />

er ijobiti, ba» ift turluimb, benn bu miiffeft laug Ijiuber bein ofen ligcnn, bai<br />

bir ettlnas geben luürbe, tuenn bu nidf}t acterft uoc^ arbei)teft. Ö)ot fünbte<br />

bid^ iDol erneeren on arbeljt, fünbte bir Irol gebraten» unb gefoten», forn<br />

unb toein auff bem tifd^e laffen nmdjfen, aber er loiI-5 nidjt tt)iin, er luil, ba»<br />

10 bu atbel)ten foltt unb inn bifen facfjen beliner öernunfft gebraudjen.<br />

[CCXXXX'] 3tlfü gcctä Gud^ mit bem prebigen ju unnb mit allen aubern<br />

bingen. Gr gibt un» loole, bie laft er un§ Umdjfen an ben f(Raffen, aber e»<br />

tnirt nid^t all balb türf; brau§, tnir müffens arbaljten unb türf) braufj matten,<br />

iDcnn ba§ tüä) ha ift, fo tnirt nic^t balb ein rocf brauß, ber fcljuel)ber mu^<br />

15 in öor machen. Unnb fo fort an mit aßen bingen l^anblet (Sot alfo, ha'^ er<br />

tBiU forgen unb tnir follen arbattten.<br />

Se» Ijaben tüir ein ßrempel für augcu Pol auff , unb<br />

fuubcriirf) cvl^elet<br />

er ii)x jtoal) ba{)cr, bie folten unS biüid) fdjnmrot mad)en, uemlid) bou ben<br />

öoglen unb Don ben pliimen uff bem felbe.<br />

20 3Son ben Ooglen fprid^t er alfo:<br />

'©etiet bie Oogel unber bem f]imel nn, flie feen nid)t, fi)c ernbtcu<br />

nid^t, fie famlen nidjt j^n bl)e fd^cürcn, unb elucr ^imlifdjer ä^later<br />

neeret flje bod^'.<br />

3lt[§ tüolt bet .^ett fagen: ?)r "^abt nod; nt)e fain öogel gefe^en mit einer<br />

25 ftti^el, ber ba fjette et)ngecrnbt unb in bie fdjeüren gefamlet, bie Doget arbalitteit<br />

aud) nit Irie inir, nod) tnerbenn fie bcnnod) crneret, lamit luil aber bcr .sperr<br />

nidjt, ha§ toir nid^t arbaitten follen, fonbern tt)iE un§ mit bifem @jempel<br />

ber forg cntnemen, Senn ein nogel !an nit adEcrtnerdf treiben Inie \v\)x, bod^<br />

ift er nit one atbait, fonnbern er trei)bet ba», ba Im er gefc^affen ift, nemlic^,<br />

30 ba» er funge jeüge, fie erncre unb finge unferm .s>rr @ot ein Ipeblin bafür,<br />

.f)ette im gott mer atbait auff gefe|t, fo tl^at e§ auc^ mcr, frue ftätt» auff,<br />

fe|et fidfi auff cl)n jlüctjg unb finget ben gcfnng, ben c» gelernet ^at, unb<br />

toaift Oon fainer fpeljfe, forget aud^ nic^t brauff, barnad) Inenn e» t)unngert,<br />

jo fleugt e§ bal)tn unb fuc^t ein fornltn, ba ^at im ®ot ijrgenbt eine§ !^tn=<br />

3.i gelegt, barauff e» nlje gebadete, bo e» fange, unb f)ette bod) urfad) gniig gebabt,<br />

ba^ e§ für bie narung geforget t)ettc. (ii) f cremet curf) nun, ba» bie Oogelin<br />

frümmer unb glaubiger finb benn j^r, bie finb frolid; unb fingen mit freiüben,<br />

unb toiffen nid^t, toal fie jü effen ^aben.<br />

zu 1 got gibtä mit foKcn forgen onbctnn jügcBen. r zu 8 @ot lüntc uii§ on crtctjt tt=<br />

neienn. r zu 26 äioget folgen nid§t unb loetbcnn bennoi^ crnciet. r


380<br />

©ommetpoftine <strong>1526</strong>.<br />

[CCXX5X1] S)Q§ ift un§ 311 einer mccfjttigeit groffen fd^annbe gefagt, bn^<br />

loir ni($t fünbcn jo t^on, line tiögeliit t'[)on. 6§ folt [icfj el)n (Sfjrift fd^cmcii<br />

üor eiiit lüigclin, tuöllid)» bir !iiinift tan, bie e§ nie gcicvnet f)at. Sßcnii bu<br />

im Icn^>, ba bie öiigelin am '^üpft^ten fingen, 311 einem f predjeft : Inie fingeftu<br />

fo fv6lic§, l)Qft bn boc^ norf) lain tt)vat)bc in bcr fdjeüren? e? lünrbe beiner &<br />

fpottcn, (5§ ift ein gelmütig cjcmpcl, e§ folt nii§ limrlidf) für bcn fopff fto^fcn,<br />

nnnb uit» rai)ljcn 6ottc mcr 311 Dcrtrainen, bcnn Unr tl)iicn. ©orunib bcfi^Ieiift<br />

er and) mitt eignem Ijefftigen fpruc^ nnnb fagt:<br />

'Scljt il)r nic^t Dil mer bcnn fie?'<br />

3ft nng ba^ nid^t ein groffe fc^anbc, ba;- nn§ ber §err bie t'ogclin 3U 10<br />

maiftcrc mad^t nnb für^elt, ba§ toir erft öon in lernen follcn, '.|.>feü be-3 f)e^=<br />

Iid)en frf)cnbtlid)en unglonbcnn?', bie bogel tlion, tDa§ fie follen, U'ir aber nidjt.<br />

i.'KokwL'ä^in crftcn Bnd) 3Jtofe Ijabeti luir ein gepot, baB loir l)errn finb nbcr alle<br />

Greatnrcn, nnb bie Oogcl follcn unfere !^errn fein in ber üiig^ait, u^ mit bem<br />

^ailofen nnglanbcn, ®ot mndjt un§ 3Ü narren nnb fc|et unnS bie üogcl für,<br />

ba§ fie nnfcrc maiftcrc finb nnb unu regieren, bie lüir regieren folten, nur<br />

ba§ fie uns antiaigen, Inie Inir bem ''JJtammon bljenen unb ben rechten >uar=<br />

^afftigeii ®ot lierlaffcu. 5iun folget baä anber ©i'empcl üoii bcn phimeii auff<br />

bem felbe, nnnb lautet alfo:<br />

'SBer ift unber cud), bcr feiner lenge eine eile 3nfc|cn mügc, ob er 20<br />

gleid) barumb forgctt? toarnmb forget ir bcnn für bie üaibnng?<br />

Sdjaloet bie lilieu nf bem felbe, Inie fie Joadjfen, Sie arbaljtten<br />

nid)t, aud) naljcn fie nid)t, v>ti} ffiflc cud), ba§ auä) Salonion in<br />

alle feiner l)errlid)tait nit beflaljbet getDcfeu ift al» ber fclbigcn<br />

ciuö. 60 bcun ®ott baö graV auff bem felbe alfo flaibct, haä bod) -'<br />

l)cluttc fteet nnb morgen in bcn ofeu geluorffcu tnirt, foltt er ba§<br />

nit öil mcr cud) tl)on. ir tlain glenbigen?'<br />

|('('xxxxr| ?ll§ loolt er fagen: 5)a-3 leben ift nidjt clocr, ber leib aud)<br />

nit, jl)r !ünbt eud^ nic^t einer elen lenger ober !ur|cr mad;cu, nod) forget jr,<br />

loic jljr cud) llaiben mügct. Sel)ct auff bie plumeu uff bem fclbc, mie bie 30<br />

gcfdjiundt nnb gcllaibct finb, nod) t{)ntt jr faincS etUia» bartui, fie nafjcn<br />

nod) Uüjrdcn uit, bcnnod) finb fie fd)üu gctjieret. S)aniit tuil bcr frinx aber<br />

mal» nidjt, ba3 loir nid)t nat)en unb loirden follen, fonberu loir follcn ar=<br />

balitteuu, fpinucn unb nätjen, aber forgcn follcn Unr nidjt. Ta§ nbel, ba§<br />

lüir l)aben, ift nufer arbait, loollen loir nodj barlju forgeu, fo tl)ueu loir fer -t^<br />

narrifdj. 2)enn eS ift guug, ba§ ein ijegflidjcr tag fein aljgeu ubcl ijahe.<br />

3dj mainc, baS- fet) audj ein trotj gcfiottcn, ba?- bie plnmlin ba ftcen,<br />

unb befdjcmen nnö unb lucrbcu unfcrc maifter, S)and Ijabt ir plumidjcn, bie<br />

zu 10 »ogcl fiiit unjcv tnaiftctc. r -m 13 GJenc. 1 r zu 28 Sßlümlin fliiff bem fclbc. r<br />


(fDangcIiiim am 15. ©onntag nad) Stiititati-ä. ^Jlottl). 6, 24- 34. 38I<br />

ir üou ben !üen ge^ieficn luevbctt, unnb ®ot eud) fo {)oä) cvt)c6et, ha'^ ix.<br />

unfcre maiftere unb Icrct lüerbet, '^-'t^it ba§ un§ bie erbe tregt, ift ha^ un§<br />

ein eere, fo limiiß ir^ nit^t. 2Sir miiüen bn I)c!cimeti, ha^ ba» gcriiigftc<br />

pliimlüi, Uiüüi(^-j eine lue ober fdjajf iiüt iuijcn tl)titt, uuiiier fcf)ütmaifter<br />

5 tncrben fol, Sei)nb h)ir nic^t icl)u Icütte? idf) maitic aud()? Unb feljet narf)<br />

eben t)tn|u ben reidjften, mcdjtigften fünig Salomoii, bcr auffv foftlirfjftc mit<br />

putput unb golb beftaibet liia>3, ba-3 beS id^muc! nidjt fol beut ptnmlin öer=<br />

gleichet trerben. 3ft ^(^-j "iiJjt "'• Öioife», hav bie ]ierbe bev pliimlin nuff<br />

bem felbe l)6d)er gcnd)t iel)n joH bcnn alte cble gcftaljn, benn golb nnub fitbci?<br />

>o SBiv feinb abcx fo plinb, nnb fef)ens nic^t, lpa§ got bamit t)aben luitl,<br />

unb trie erS mainct. S)q-3 ptitmlin ftctt ha, boa loir e-i fcljen foüen, pocf)t<br />

un§ unb fagt: SBeun bu gteid^ ben fc^mucf bei ganzen toelt an bir fjetteft,<br />

fo 6ift bu mir nod) nid)t c^lcidj, Ui6Eid)-5 id^ ha ftcc, unb forgc nidjt, üon<br />

rtann mir bifer id)muct !omc, befümmcrc mid) nidjt-j brumb, ba ftcc idj atlainc,<br />

15 unb t^üe nid^t» bar^ü, Unb o'b bu glcid) fdjon gefdjmucft bift, fo bift bu bod^<br />

ungefunb unb bieneft bor^ü bem onmed;ttigenn ^Jtnmmun, ^vd) ober bin frifc^<br />

unb t)üpfdj, unb biene bem inaren rcd)ten ®ot. 6e()et fo ein licfitid; fd)entlid)<br />

bing ift e§ umb |ccxxxxn| ben Unglauben. Xa^ finb trcflidjc- getnalttigc<br />

©rempet 5IÜQI), tion ben Hogten unb plitmcn, Sic öogcl geen anff bie fpeifc,<br />

20 bl)e plumen anff bie tlaibung. Unb in bem ganljen nerocnn Scftamcnt ift<br />

un» unfcre fd^anbe nit fo aufgcbcdt unb für gcf)altcu al§ eben in bifem<br />

Suangelio. 3tbcr c§ finb ir lücnig, bie ba^ üerftccn. ,'lu$ bifcn (*remplcit<br />

unb gleic^niffen fc^leüft nun bcr .V)crr unb fagt alfo:<br />

'Sarumb folt jljr nidjt forgeu unb fagcn: Uia§ lüerben lüir cffen?<br />

2i lt)a§ toerbcn lütr trincfcn^ wa mit loerben luir nnf' flaiben^ yjac^<br />

folt^cm allem troc^ten bie ^otjben. Senn emcr ^imlifd^er 33ater<br />

iDaljft, ba§ i()r be-? aIte-3 bebürffct. 5trad)ten am erften nac^ bem<br />

teid^ @otte» unb nac^ feiner gered^ttig!ait, fo luirt md) foUid^o<br />

alle§ jüfallen. Sarumb forget nir^t für ben anbern morgen, bcnn<br />

30 ber morgent tag loürbt für ha^ feline forgeu. 6-3 ift gniig, baa ein<br />

i)egtli^ tag fein atgen übel ()atie'.<br />

©0 ift nun ba-3 bie 5nmma Xcfe Glrangetionc-: bie 6f)riftcnn folTcnn<br />

nic^t forgen für bie narunng, Giott forgett für fic, ba-3 e^e fic brau gcbcnndcn.<br />

3tBer arbal)ttetin follcnn fie, ift ifjn gepotten. SaS fei) gnüg öon bifem<br />

35 (Sti'angclio. föot tool'le unn-3 giiabc gebe, ba-3 mir ber mal cl)n*3 and) barl3Ü<br />

tfjättcn unnb ba3 ©manngclion uii'3 nid;t aüainc il)n ben orcn unb anff bcr<br />

jungen bll)be, fonbcrn fl^nS ^er^ !amc unb frifd; mitt ber ttjatt ^eerauffer<br />

bred^e. Sal gebe ©ott. ?lmcn.<br />

zu 6 Salomon. 3 SHeg 10 r zu 11 ^lumlin tto^en unnä r zu 32 (Jftriftfn jottcn<br />

nitl Jörgen, joubern avtailtcn. r


382 6omincTt)oflinc <strong>1526</strong>.<br />

%m .5»cif|t3i'lji:nbc!ni .^Diuaijc und) iCrinitatiiu<br />

if-hiiiinriimi irnrr VTl-<br />

€liuingdian Xiifc vii:<br />

[ccxxxxii''] /^T 5 begäbe \\ä), boä bev tjcvre in ein [tat mit namcu 'Diaiu<br />

am. ,,11-1, V^_^^^ gieng, unnb gicngcnn fcDner Sungcv oil mit (me, nnnb üil<br />

tooläS. 21I§ er aber noljcnu an ba>3 tbov ber ftnbt !amc, ©ilje ba ^<br />

triig man einen tobten f}crQuf', ber ein el)niger fon jcl)ucr mntcv<br />

Wax, unb fie \vax ein Uiittloe, nnb Uil tiotdcS auj' bev ftat gicng<br />

mit ir. Unnb bn fie ber 'pcrr fal)c, jamerte c§ jn, unb Ipxaä) jn<br />

ir: SBaljne nicf)t. Unb trnt Ijinjii nnnb ruvete ben jard) an, unnb<br />

bie treger [tnnben. Unb er fprac^: 3n"9linfl. iiij )^i^ ^i'-"- ft^')'" '"<br />

auff. Unb ber tobt ridjtet fid) anff unb fieng au 3n rebcn. Unb<br />

er gobe in iei)ncr mnter, unb !am fie alle ein fordet an, nnb pxc\)jetcn<br />

©Ott unb fpradjcnn: 6§ ift ein groffcr 'l^ropliet nnber nnS<br />

auffgeftanben, unnb (i)ot Ijat fein Oolcf t)el)ntgcfud)t. Unb bife<br />

rebe üonu jme eiid)at in baS gan| ^übifd) lonbt unb in all umb- i5<br />

tigenbe Icnbcr".<br />

Guuinui bc'j (Miangclicing.<br />

1 3)ic ticbc ifi bev mt, hnö fie jv fi1b'5 lu'Vgiifct unb m)iupt fiel) bcC- iicdjfti'ii<br />

büvfftiQfel)t unb nott) au. Sllfo tbiit l)ie 6^viftuf. aud), unctdl fiel) in bie aol ber<br />

Uiibtuieu unb l}di jv betrubtui§, al^ tueve e5 fciu ai)öeu. so<br />

,S'-)cl)mlid)e beültung.<br />

Die lüft, fo lüir Hon '.'Ibam cnlpfangen liaben, tregt nn3 Hon ftunb an<br />

3um grabe unb l)elt unö ftet.- im tobe. 3)a ift fain aubere l)ilff nodj ratl)<br />

benn bie barmt)erl;ig!el)t (vljrifti. äl>enn ber unö anruret im l)erl.ien, fo legt<br />

fic^ bie nngeftumigtel)t ber lüfte nibcr. T^ann burd) fein ftimtme, haä ift, •.s<br />

burd) bie prcbig feiney Inortö, meldjeö mit trafft baö b"'^ i'iiret, loerbcnn tuir<br />

bie |('(!xxxxiii| >oir tob luaren, luibevumb lebenbig gemadjt ,}u feiner cer unb<br />

Slufjlcgnng be§ (SitangelionS.<br />

Eh fiih/t die Tle.arhcltuiiy tlcs Ihixrc Anny. J.!


©uangeüum am 16. ©onntng iiadi Iviiiitoti^. ?iit. 7, 11-17. 383<br />

GvftUc^cu fi^eft bu f)ie, liiQ§ bifcm locl)t für ein luoItl)nt uitb gnabc l'oii<br />

ßl^rifto ev,5el)get lüitt, baS Unv limvlid) bctciincii miiffcii, bnä fic e» iiidjt üevbiciii't,<br />

benu fie gce{)ct ba jü bcr ftabt I)evauji mit ircii frciinbcii, ba nid;tv ift beim<br />

^eülen unb loeiineii, 2)te gute fralo t)at niiff iiidjtu luciiigevö gcbadjt, bann<br />

5 ba§ fie folt jven \on lebenbig tuibcr in bie ftat füren, unb bammB bcgerct fie<br />

e§ Quc^ nicT)t, bittet and) nirfjt bornmt', Inl liienigcr t)nt fie eS ncrbicnet, ©ic<br />

ijüt nie barauff gefunncii, baS PCjrift»? baljer foiiiiiu-ii folte, [a fie I)nt ^'Ijriftiun<br />

nid)t gefcinbt noc^ öon jm etthjal gOoift, bci§ er ben Icüttcii tjalffc, ba ift all<br />

üerbienft unb bcrciittuug nnffgerjatieu<br />

10 2)ai ift tiu alleö baruiub gefd^viben, bn-s luiv terueii foUen, ba-j gleiri)<br />

loie f)ie bifcr Untlücn bie luolttjat umb fonft unb lautter auf? guaben Inibev^<br />

fcret, allcinn, baS e» ßf)riftuiu jamerte, >uir and) tjieraufj fdjlieffcii tiiuueu<br />

ein gemeine 5){egel in aKcnu >iioltI)atcn OSoteS, ba-i fie iiiiy alle Uiiberfavii oii<br />

nnfer üerbienft, and) e[)e luiv fie fndjen, er legt ben grnub uiib faljetS an.<br />

i-' äßa§ ift aber bie urfad) ? (S§ jamcrt it)u nnfer. ?llfo bleibet e§ &okä gnabe,<br />

fonft Uienu tuii? öerbicncten, toev c§ fein giiabe, unb gefd)id)t bavitinb, bav<br />

>üir 311 jm fpredjeu fünnen : 2)n bift ein gnebiger ©ot, bu tl)iifl \w\ audj benen,<br />

bie e§ nid^t öcrbienen.<br />

®ife pvebig bundet uu§ teid)t, aBer tuo finb fie, bie e§ mit t)erljeii mal)uen?<br />

20 menn mir glaubten, bau un-? alle« au» gote§ gna= |C(;x.\xxiiP |bc unb barml)erljig-<br />

fcl)t miberfure, fo giengenu mir teglid) tun fprüugcn, ba§ i\ni} mürbe fid)<br />

ert)cbeu nnb ftet§ im l)imel fein. SBenn Unr nit bermal ciiiS babiu Eoiiimeu,<br />

ba merben mirö feljeu, hn^ e§ alfo ift, lieiit glaubt eä ntcmanb, 3)er ©ot bifcr<br />

melt, bcr leüffel, ^at fo groffe gemalt auff erben, baB mir gotteS merd nid}t<br />

er, feljcn nod; erfeunen, Sarumb gen fic audj un§ nit ]n Ijcrljcn, loir mijjbraudjcu<br />

ber moltt)ateu gote§, unb ftub ganlj uubandbar gegen jm.<br />

SBeun id} nur baran iiebcdjtc, hai er mir angen geben l)ette, marlidj, fo<br />

ein groffen \ä)ai}, fo töer e§ nit Itmnbcr, ha§ iii) mid) ju tobt fdjciuete Ooit<br />

megen bcr uubandbarfelit, bo§ id) jl)m nod) nie umb bifc molttjat gcbaud'et<br />

30 l)abc. 'Jlber mir fc^enn bie mottl)at uub bcu eblcii fd)atj uid)t, c§ ift ju geiualjn.<br />

Sßenn dbtx ein mal ein blinbe§ finb geborn loirt, ha fi^et man, ma§ für ein<br />

fd)merl3cn bortjanben ift, nnb maö für ein Idftlid) biiig e» ift umb ein ange,<br />

nnb maä cy für ein gbttlid)c gäbe ift ein gcfuub frifd) gefielt, es bienet un§<br />

bitrd^ all nnfer leben, nnb one ba§ m6d)t einer lieber tobt fein, noc^ ift nie=<br />

35 manb§, ber ®ot ba für baudcte. 6il)e ben ganljen lel)b an, fo mürbcft bu<br />

überal ©otteS gnabe uub gute fpürcn.<br />

S)arnmb fpric^t and^ ber 5|.'falm: 'Sic erb ift bol ber gute be§ §errn'. w. .13,5<br />

Der t)at ret)ne angen gel)abt unb tieff lünnen fcl)en, bü§ bie ganlj lüelt boHer<br />

gute unb molt[)at ©otte§ gemefcn ift.<br />

zu -J SJerbicnft r zu 13 ©otä rooltf)at aefdjic^t on tevbicnft. r zu 14 P)olc3 genab r<br />

zu 23 2 Cot 4 r zu 27 Slugcii r :w .3/ Uiibaiicf&ntfaljt für goltc-j (jaDcii. / zu 37<br />

5P(at 33 r zu 39 @ote§ 8»tc üBctot r


384<br />

©ommetpDflille <strong>1526</strong>.<br />

33on Uiannc tft aber bifc ßutc fomiiicii? linben luirS öcvbienct? 5iein,<br />

fonbern eS tjat ©ot alfo Uiolgeiallcri, ber Unhffctt feine gaben aljo in bie Inelt,<br />

bie cnjveüffen fo ]ä}\n bie uiibaniilmrcn alö bie bamfbarn (5.v tievbreüfft nn-3,<br />

Icenti Uiir ain ober ,',Uicu giilbin, jn uoii) Uieiiigev, joUen tucg! Inei-ffen ober<br />

and) nud) ariitcii tcütten geben, luic uil Unirfjt Inol @ot teglid; füi' gnbcu s<br />

in bie Uiclt, unb nicmcinbt ift, bev jm umb eine bnnd'ete? ja Uier evfennet c§<br />

bod^?<br />

Sttfo mügen iuiv alle (Jreatuvii aufeben, ba nicibcn Unr iel)d)lic^ ®otte§ gute<br />

Hi;aitii.r,,j.', innen niercteu. «liriftuc! fprii^t in uwtljeo: '6r Icft fein 6üuue auffgecun über<br />

bie biifeu unb übev bie guten niib lafst regneu über bie gercd)ten nnb unge= i»<br />

teilten'. ^Jtl§ lüblt |COXXXXi!iii er fagcn, er )d)Icd)tä in bie rnpn-3, iBcr baucEet<br />

jm aber ein§ barnnib? @r cileiiil)t nteiue unb bcine angen, uieuiaub aber erfent<br />

e§, baS cö öiotteö gäbe felj. äßcnu bie ©onn einen morgen nid)t auffgienge<br />

ober brel) ftnnbe jn tangfiani, loaci luiirb ba für ein jamer unb not loerbcn'?<br />

tuic toürbcn luir baö maul nnb augcn anfffperren? ba luürbe l)eberman fagen: i'.<br />

ßot fei) banrft unb getobt, ber un-i ein foId)3 Iied)t nfgcftedt bat, '•^Iber<br />

bieUieil e3 taglid) gcfdjidjt, ba3 bie ©onn ,;ii redjter ^eljt anffgeet nnb fdjeiuet,<br />

fo ift niemanbt, ber es für ein Uioltljat adjtet<br />

IHIfo ift e3 and) mit beut regen, mit bem gebral)be anff beut felb unb<br />

mit allen ßreatnrn, fö§ finb ber giiter ^iUiil, Inir loerbenn mit tooltljaten m<br />

teglid) überfdjütt, unb berl)alben lierblcnbcn Inir.<br />

,3ü ,',el)tfen left ®ot iiergcnt einen menfdjeu in aiigft iiuub not, in frfjmcrtien<br />

nnb bctriibtnua falten, ba§ bie Inelt fei), alö fjet fic teiueu (^Jott, madjct l)ergent<br />

einen blinbt, lain, toaffcrfüd)tig, laft l)ergent einen fterben, aU t)ie ber loitlueit<br />

fonc, es finb fei)ue C^reatnren, er magö bamit moc^cn, Inie er luill. 5iu luarnmb ^^<br />

tt)iit er benn baö'^ (fr tf)ut§ nur ]n einem iibcrfluf;, haH loir je feine giite<br />

Soll u.afpürcn follen. S)arnmb ba bie junger in ;,^sol)auue ben \ierreu Hon beut blinbeu<br />

fragcten, ob er ober feine eitern gefnubigt betten, autfUiorte ber .S^icrr unb<br />

fprad): '(?§ tjat lucber bifer gefnubigt nod) feine eitern, fonbern bas bie Uiercf gole3<br />

offenbar loiirbeu an jm', '','US Inoll er fagen: Wot loil geprcljfiet )oerbeu in bifem m<br />

blinbeu, S)enn ®ott fif)et, baä bie fdjeije ber gaulien tuclt nn3 nit betoegeu,<br />

bariimb tt)iitt er ha?^ ]ü cim überflnfs, auf; tanter gnab, baö er nnä ein blinbeu<br />

für bie äugen ftett, anff baS Inir fel)en follen, limö Unr für ein ebleu ffl)al!<br />

I)aben an nnferin gefid^t, ob inir feine gnab unb luoltt)at nit üinnen ertennen<br />

am fromjuen, ha^ mir fic bod} am fd)abeu merrttcu. 'Sarnmb mnft bifer x.<br />

blinb fein, anff bay bie anberu fid) erlcnneten nnb fprad)en: %(!) bu gütiger<br />

got, InnS Ijab id) für ein tuftlid)e gäbe, ioie ein gilt biug ift§ nmb ein gc=<br />

fnnben lel)b, umb ein frifd)c3 gcfidjt'^ 'ätbcr nicinaub nimfit eö 311 Ijerljen, ja<br />

tüir fagen n.ioI: tiabeu bod) bie tue niid) augcn? 5)(n Uu'uu bu blinbt »ncrft,<br />

sK i) 9Jiatf). .'>. r ~u 13 ©onnc r zu 2i' (vniict flcircdjlidjc mciifdjcixn » 2« 27<br />

3o^an 9 r ->'. :n SBlinbcr. r


^üaitgcliiim am Itl. itpomitog und) Itinitoli-J. l'iif. 7, 11—17. 385<br />

bu tpürbcft bell frf;abcii luol ciitpfinbcii, bcii bii l)elit, >uel)l bii gciimbt bift<br />

unb mit )üolt{)Qt 65ottcy übci-)rf)ütct, nit eiitpftnbeft.<br />

|C('XXXXiiir| "^llfo ift c-i l)ic niirf) gcfdjcljcii mit bijcr Unttlucii, an bei fid)<br />

®ot laft fe^eii, tonS ev füi ein (^)ot felj, InnS er lioit uiiö ()altc unb limS \x>h öon<br />

5 im tjalten f ollen, ©ife fvalu I)at jluai) iinglürt au ff beut (jollje. 3'iiii cJ-'fte» ift<br />

fl) ein n)ittoen, baS ift unglirt'-S gni'ig et)nem lueibc, biv3 fic Ucilnffcn ift unb<br />

aÜaine, t)Qt niemaiitt, jii bcm fic fidj tvoftä Dcvfctjen büifftc. Unb bcv()aUieu<br />

hjttt ®ot in ber gfdjvifft öilmnl« genant ein initci bcv luitUicn nnnb bcr<br />

loa>)fen. ^IfS im ^^falm 'Tier fö(xx bc\mx[ fvcmbbliugc unb Uial)fcn unb tjctt w. i-ir.,<br />

10 auff bie Unttuen'. 3'ii" nnbcvu, Sie I)at nun ein einigen [un, bcv ftiiOt iv,<br />

bct boc^ ir troft I)ettc fein foUcn. 5lun ©ot ferct 311, nimpt [x hcn man unb<br />

ben fnn (jinlüeg, Sie tjcttc Uil lieber Ijaiifj unb fjoff Hcrloven, l)I)a iven aigcnu<br />

leib, beun bifen fuu unb ben man, Ser fQiXX tevctö aber umb, Ta bcv man<br />

lebete, erlannte ba§ h)eib nic^t, \vaB e§ für eine gab tucre, ein man t)a6cn,<br />

•i ba er aber ftarbe, ba ertannt fic e3 erft, ba er lebete, gebad;ttc fic: D Ijabcn<br />

boc^ anbcrc tueibcr and) männer, mal)netc ir man, )oerc loie anberc manncr,<br />

aber barnad) ba er ftarbe, luurb fie gdüar, lüa§ fic für ein man üerloren<br />

l^ettc.<br />

?llfo mä) ba ber fuu frifd) unb gcfiinb »üare, erfante fie nitt bie galbe<br />

ä" ®otte§, ba er aber ftarbe, ba fit)ct fic crft, \va-i fic für ein fdjal; Dcrlorcn<br />

^at, liorl)in t)ette fidj ntd)t bii bran gclncubct, aber Ijctj ba er tob ift, loeubct<br />

fic lüol aHcv gut brau unb fid) fclbs. ?l(fo gcct mit un§ and) ,y"i. ^^)r finb<br />

bii, bie l)el5 nid)t ,^c()cn gnlbin bran luagcu, haä ir üub modjte erl^ogen lv)cr=<br />

ben, lücnn ba§ Unb ftürbct, fo lüünfdjcn fic unb fagen: D looltc @ot, ha^ er<br />

25 lebete, id) borffte t)unbcrt gnlbin brnmb geben, SBarumb l)nftu uidjt Oor<br />

bar|n tl)on, ba§ er ctUmS gelernet f)ettc? äBa§ ift bie nrfad^? 55u crtenneft<br />

bie luoltljat unb gaben ©ottcö nid^t. Summa Summarnm, löclt bleibt toelt,<br />

ba hjürtt nid^tv annt»erä au^.<br />

9Jun, ba^ Uieib gieng uod) baf)cr unb Unftc nit, U)a3 ir ®ot geben l;ettc,<br />

30 ober fic miift c§ balb crfaren, Senn ec fic f\ä) umb fi()ct unb am fidjcrften<br />

ift, ba !umpt ®ot bal)er, muftett ba§ toeib ein loenig, leret fie morei, nimpt<br />

ir ben man nnnb ben fuu fjintneg. 3)a§ ift un-3 alle§ barumb gcfdjriben,<br />

ba» \x)ix ein 6).:= |rf'xrA| empel ncmcn foUcn unb ©ot lernen ertenncn, loenn<br />

er un§ gut gibt, gefunbcn leib, frifd) gefid^t nnnb anber n)olt()at mer er=<br />

K |aiget, ba» bn luiffen folft, er gebe eS nidjt barumb, ba-3 bu bid} t)icrinne<br />

frclDcn folft, fonbern ba-i bu toiffeft, \mS bon im anfjalten ift. ä^enu er<br />

bir ein gll)b lueg nimpt, laft bir ba§ lüel)6 fterben ober öerberbet bir<br />

l)rgent ein äuge, ba§ gefdjidjt aUe» barumb, baS bu fcl)en ningeft, Inaa bu<br />

gelobt :^aft.<br />

zu r, SBitiBün. r tu ^[atm G8. I4fi. r xti 21 ©ottS floBe crfennet nt)emanb r<br />

zu 36 SBorumfi ®ot unngtüi jufcnbet. r<br />

ßutftet« SBctfe. X, 1 " 25


386 SomiiicrpoftiHc 152(3.<br />

Unb ba§ ift mm bic gemoiiic Icvc burd^ alle ©ittöongclia, ha^^ tniv fcf)cn,<br />

h)a§ toir für ein (Sot t)nben. Da-3 inüvt un§ ^tc in bljfem ©iiangclio aucf)<br />

niigeljoigct, bas n mjemont ncrlofjpn Inliü, bn laft er baS IneiB auff ein netnes<br />

fcl)cii, lucvS [ic für einen ©ot finbe. Senn ba bi^ »ncifc nnn üerlaffen 1dq§,<br />

r)ete foin man noc^ lainen fun incv, bn belncift fid^ G'^riftuä gegen ir, Jt)ie<br />

er mit itjr bran fei), unb fagt: lerne ginnten, Dcrtrnlne ©ott, crfenne ifjn, bei)<br />

Unliebem tob unnb lekn ein bing ift, l)ab ein gntt {)crij, fcl) gut§ mnt§,<br />

lnel)ne nid^t, e§ l)at !aine not, feret ju unb crlnecft ben nerftorbeucn unb gibt<br />

in fel)ner muter loiber.<br />

jDutrf) bife unb ber glei(f)en mirnc!e( 5nigct ®ot an, bnS ba§ berli lerne, lo<br />

Inie e§ firf) gegen @ot r)nltten fol, unb InnS cB fitf} ]i\ jm foll nerfeljen. S)a<br />

bi^ Ircib barauff ftonbe, e§ lüerc nun lierloren mit jljrem func, eS lucrc un=<br />

mnglid^, haB fic jbn Iniber lebcnbig iiber!ommen foltte, ?)f)a mcnn einer 311<br />

i[)r gefagt l)ctte: ef)c ein ftunbe Ijingect, foÜ hein fun Iniber lebennbig luerben,<br />

fo I)ette fie e§ no(^ für unmüglid) angcfcben unnb gefagtt: e§ ift müglid)er, v.<br />

ba§ ber I)imel cinfaHe, benn ba§ mein fun luiber lebcnbig locrbe, ©eTjet, ha<br />

lumpt ©ot, ee fic fi(^ umbfif)ct unb t()ut, bng fie ninnncr mcr aU ein nn=<br />

müglid) bing I)ete bon im bürffcu bitten, unb maff)t ir ben fun Iriber lebcnbig.<br />

äBnrumb tt)nt boc^ ©ot hc\iil barnmb, er laft ben mcnfd^en in folIid)c<br />

gfcrlid)!aitt unb nngft fo tieff fnUenn, bn§ gar fnin ra()t norf) Ijilffe mcr bn -m<br />

ift, unb Initt boc^, ba§ h)ir nit l)ev,5mcl)flcn follen, fonbcrn bem öertralncn,<br />

ber ba nufj cl)ncm unmüglic^em bing ein inüglirf) unb auf; nirf)t§ ettlna»<br />

mad^cn fan. SBenn bn in fünben ftcc!eft, fo tieff unb I)art, baS bir aucf} bein<br />

t)erü nbcfngt nfier gnab unb barmt)cr^ig!nit ©otc§ unb Inffcft |C('xla''] bidf)<br />

bnndten, c§ fei) mt nu^ mit bir, lüie benn in foUid^cr nnngft unb not bil ss<br />

geloiffcn fteäcn, ©0 !erc umb unb fiT)e ()iet)er, Uil)e freüntlid) unb gütig fidf)<br />

©ot burcT) ben Pl)riftum in ben cnongelijs Inft nbmnlen, nnff bns bn l)e<br />

mertfen folft, er mnine es l)er^Iid) gilt mit bir, unb baS er nitt ba fei), bid)<br />

,^üöerbammen ober ',u lierlucrffcn, fonbcrn elingflid) nud) an ber fcclc yicrbnlten,<br />

Senn bnljü luerben un§ foÜidje ^Jiirndel unnb lounberlocrct fürgel)alten, unb 3,,<br />

ha^ü bicnen fic ond^, ba§ toir fct)cn foKcn, loie ©ot t)ic bifer 2Bi)tliien leliplid)<br />

burc^ ben ('»briftum I)tlfft, alfo Ivill er unä and) nit nHnin Iciplid), fonbcrn<br />

nud) l)il mcer gniftlid; unb nn ber feele bclffen cUngtlid), Um luir un§ bc§<br />

nur p jm t)crfcf)cnn.<br />

G§ feinb ober alle mirndfcl unb Inerdf Giottcs in unfern äugen für un= r.<br />

müglid) gead)t, unb finb nud) ber nntur unmüglid) ]iibcgrciffcn, unb bnS<br />

borumb, nnff bnä ©ot ein nllmecl)tiger fd^dpffcr crlnnnt Ivu'vbc, ber niifj cljuem<br />

nnmüglidjc binge cl)n müglid^§ unb anfj nid)t§ ctltiaS mad)en fünbc. @§ ift<br />

unmüglid), loenn id^ gcftorben bin, ba§ id) folte Unbernmb lebcnbig tocrbcn,<br />

zn 3 ©ot min nicmniib t)cvtaf(cn r m 111 WixaXd. r r.u l'.i Plotlc ,ii'i UftttalDcii in<br />

Hotten, r zu 27 P[)viftii§ (lutiflfail im (hiangclio. r zu 31 SBimbcvljaidjcn. r zu :>6<br />

©ottcä mxäe für uiin§ finbt imniiiglid^. r


Suaiigelium nm 16. Somitatj naä) Jtinilati-?. Siif. 7, 11 — 17. 387<br />

unb loetm ic^ gleid) alle ßiigelc itniib aüc ()ol)lificn bavi^u anbetete, \o luiibt<br />

bennod) lüdjts brnu^, 2Bo ift mm bcv frci)c loiKc? 5Iod) bciinod) foE id) im<br />

tobe fpvedjcn; '^d) metbe leben, nid)t biird) tnid), joiibcvii, baä id) luai^, ba§<br />

mein föot olfo öcjdjidt ift, bcr bodj nid)t aufe l)üll;, ha-i nov angen Iel)t,<br />

.s ettn3a§ mad^e, fonbcvu feljnc natiir unb avt i[t, baS ev ein miifllidj bing madjeu<br />

tan niijj einem unmüglidjen unb id;tu njj nid)t§ fdjnffen, fnnft lueve ev nit<br />

ein Umvliafittiger rcdjtev C^ott.<br />

S)arumb toenu ber tob t)ic Uiev, unb id) üinbt mit nid)t nier tcben, fo<br />

mn|3 id} luiffeu yiiagcn: bennod) leb \d) nnb iuil leben, atfo bnö ber tob, bcv<br />

10 umb mid) ift, fei) luie ein findlin feiirö, unb ba« leben luic baö mor giofj.<br />

I^Q-3 tan nun bie bernunfft nit be9i:el)ffen, luie e§ ^u gce. Slber loer ben<br />

glauben [)at, bcv lueift ba§ geling, bem luivbt bcv tob loic ein fiinrftin feloev»,<br />

iia^ bü miten im mov ift, UHild)§ ha ticvlifd)et in ei)m angcuplid. Wott ift<br />

aUmcd)ttig, bcv nun glaubet, bcv ift in (>)ot, binmb ift ev and) im Icbenn, nnb<br />

i:, loenu ev gicid) mitten im tobe toeve. Gin avmev, bcv ba gla= |ccxxxxvi|bet,<br />

bcv gcbcnrfct, luic bifcv I)ie im tobe: O avuiiit ift Une ein findlin fcluvS unb<br />

ba» vcl)d)tumb luic ba» mov. ''ihm ift c» umb cl)u angcnplid ,)Utl)on, hau bie<br />

avmüt unbevgeen lüiit, unb id) Inevbc veid) luevbcu, benn buvd) ben glauben<br />

^at in ö)ot gaut; unb gav umbgeüen, lüold)ev alleö ()at in fcincv f)anb nnb<br />

•>o gelnalt.<br />

?Ufo and) mit bev fc^aubf, inenn cl)m fein gefd)ra>) unb gilt gevüd)t unbev=<br />

geet, fo maineu bie teütte, e§ lücvbc uimmcv mev luibcvfominen, gtanbft bu<br />

unb fjengcft an Ö)ot, fo ift cS umb ein augenplid .inttjon, fo bift bu luibcv<br />

in gvoffcn ceven. Senn ev t'an bie tnnft nnfev s^icvv O'iol, ha§ ev aufj cinev<br />

•-'j unübevloiubttid)en avimit gvofife» vcid)tnmb, auf; gvoffcv fc^anbc nnfcglige<br />

ecve fau mad)cn. l'Kfo ift e» and) mit bcv fünbc, ULhmiii bu gtaubcft, fo<br />

ift bie füube gegen bev gcvec^tigtait luie ein findlin feluev» gegen haä<br />

gan^e mov.<br />

S)a» fetjct iv i)\x fel)u an bifem lucibid)cn, ba» ift nnibneben mit tvef=<br />

3.) liefen gvoffcn fd)mcvljcn unb augft, ba» fic and) bnnrfct, (>iüt, l)imet, evbe unb<br />

aUe» fei) iv entgegen, Sitjctt fic bvct)n nad) bem flaifd), luic e§ bot äugen, fo<br />

mufe fie fd)ll)effenn , e§ fei) nnmiiglid), ba» fic bon fold)ev angft entlcbigct<br />

luevbe. ®a iv abcv bev fnn bom tobe evlucdct luavb, ba Iba» fl) md)t anbcv§,<br />

benn al» lad)cte mitt iv f)imel nnb evbe, ()oll; unb ftal)uc, unb alte» Ibcvc fvo<br />

35 mit i)f)v, ba bevgaß fie allc§ fd)mevljeuä unb Icl)bcu, ba» gl)eng gav l)inlbeg,<br />

glcid) a(» ein fündlin fcluvc§ bevLifd)et, luenu c» miten in» mev fett. Svumb<br />

fagt Wot im pvopt)cten ^i>faia: '(i^in augciipüd nnb ein tlainc jeit t)ab id) bid)<br />

betlaffen, aber nid^t] beftev tücniget tüit id) bic^ mit gvoffcv gute unb evbavmnug<br />

loibev berfamteu, 3n einem augenplid mein» ]ovn» []ab id) mein angefid)t ein<br />

::u 8 Cc6en im tobe, r zu 10 Sicic^tumt in armiil r zu 22 geic in bft jt^nnbc r<br />

zu 26 ©etedjtitaitt in ber [ünbe. r -JT ba§l bc3 zu 33 ©ol cttclct toennij not ift. ;<br />

ztt 37 3cja<br />

.>4. r<br />

25*<br />

,-;.(. f.4,Ti.


388 eoinmcttjoftiar <strong>1526</strong>.<br />

luenig oor bir ncrpoigcn, ober mitt einiger evBornumg '^a'6 ic^ micE) iiOev<br />

bid^ cibarmet'.<br />

£q-3 fcl)C [äj nt'cr nit, icf) \a^ m\ä) biintfcii, ber oitgenljlitf fei) ein etnigS<br />

bing tior föot, ain er ift nur ein aiigciililidf unb folget üil fvclube f)cniac!^ci-,<br />

*' »'«SUie a\iä) ber ^pfaltn fagt 'S)» Joürft in ein Inenig laffcn maugicn an @ot, ;<br />

aber mit ecrcn unb f($mu! Inivft bn in fronen". 9l[)ev ba^ ift unS noc§ aücä<br />

tierborgen unnb fef^enS nic^t, loic f)l)e bl)fev ftieib.<br />

fccxxxxvr] £)ifcr gcftorbne Jon ift mitten im leben, benn got ^at \n<br />

inn fel)ncr fdfjo^, benn er t)at§ im toiüen, er h)oIt jn erkicdfen, e§ ift ein<br />

füntflcin Dom tobe ha, unb ber tobt umbringet l)l)n ein luenig, ba§ fat)e nie= >o<br />

mnnbt, ba er aber nn lebenbig mar, ba Inarb offenbar, Iraä tior aller lüelt<br />

jnüor bcrborgcn hiare.<br />

9llfo lianblet got auä) mit un§ geUn^li^, S)a foltcn h)ir lernen, InaS<br />

Ivir für ein ©ott "fetten, ncmlicf; ber nnS umbgibet unb umb unS ift aud)<br />

in ben oHergroftcn gcferlig!cl)ten unb angften, S)crl)alben fo einer arm ift, is<br />

ftcdt in fünben, Iclitt jm tobe, ift in betrubtnuv unb anbcr anfcdjtung, fo<br />

gebcnniJc er, e§ ift ein üBergang, eS ift ein tropflein, ein fündlein, benn @ott<br />

l)at in umb unb umb umbgeben mit etjttd re^d^tfjumb, gercc[)tig!ci)t , leben<br />

unb fratnbe, nllcinc ba§ er mic^S nid^t fefjenn laffct, aber e§ ift umb ein fleine<br />

3Cl)t ^utf)ün, fo loerbcn tfirS fel)cn unb innen merbcn. '"^Ufo bnftu l)ic ein 20<br />

©rempel, nic^t be§ glaubcnS, fonbcrn ber lauttern gnabc unb guttigfel)t gotteS.<br />

5!u muffen ]v\t auä) ein loenig öon bem geljftlid^en oerftanb ober l)cimlii^en<br />

beüttung fngen.<br />

§et)mlidjc beüttunng.<br />

?llle tücrt! unb mirocfcl, bie Pf)riftu§ alfo ficfjtbarlicl) unnb ciiffcrlid) 25<br />

ttifit, bie foKen baliin ge.jogen tncrbcn, ba§ fic an,iai)gcn bie mertf, bie er un=<br />

fid}tbarlicf)en unb gcl)ftlid^ ober jnnerlic^ bei) ben menfc^en tbüt. Sarumb<br />

bebeiitt t)ic bifcr leliplirf) tobe ben gcl)ftlidjen tobt ber fcclcn, ben man glanbcnn<br />

mufj. S)ann fein menfc§ !an bem anbcrn in fein feele fcl)cnn, bielocljl loir<br />

leben, aber lucnn Inir tobt finb, fo ^abcn h)ir anbere äugen, ba fcl)en loir 30<br />

benn, ba§ bie ganlj loelt tobt ift. Sarumb fpradje ber bcrr ]u eim fcf)rifft=<br />

fflMiti).8,22gelcrten, ber Oor^in geen lüoltc unb fel)nen Oater begraben: "[yolge bu mir<br />

unb laß bie tobten jre tobten begraben'.<br />

Sifer Si'iigl'"!! ^ie ift lel)pli(^ tobt, ben man t)in yim grabe trcgt, 6§<br />

finb aber aud) ettlidje junerlidjen tobt für @ot, bie bo(^ nod) Ijie lel)plid^ as<br />

leben, unb bau ift ein tobt an ber feele.<br />

£)ife feele ift tobt, bie ba nid}t in got glaubet, unb nidjt an ^me<br />

[ccxxxxvn] f)anget, "Senn bie in got glaubet, loenn fic gleid; mitten jm tob<br />

ift, fo lebet fie beunodjt, loic baoben gefagt ift.<br />

m 5 !ßfalm. 8 r zu 2S ©eifttld^ tobt r zu 3a mal 8. r zu 36 lobt ber feett r


ßöangetium am U). ©omiiag nod) iviiiitatis. t'ut. 7, 11— 17. 389<br />

W\l bifein geljftlid^en tobe geljct» ,5h)el)erlcl) Ireljfj yi, (5ttlid)c fiiib tobt<br />

an bet feele, obei mau fil)ctä nic^t, toic man bcn leljplirfjcu tobt iil)ct, iiub<br />

fte fcl6§ aiid) icljni» iioif; ciitpfinboiiä nidjt, W]o ift bie (Viulj iuctt tobt, abn<br />

fie eiitpfinbct eä nidjt. 3?oriiad) fiiib cttlid^c anä) geljftlid) tobt, bic eiitpfinbeiiy<br />

s hjol, aU \vdd)t bo» gefd^ rcdjt troffen t)at. SBir icbenu t)ic nid;tt Hoii benen,<br />

bie bifcn tobt ntt adjten, fonbeiii lion benen, bie ba cntpfinbcn, ba» fic tobt<br />

finb, bcn ba-S l)cr^ jnppelt, unb bie ba in jvem geluifjen entpfinben, ha^ fic<br />

ein unglanbig l)cvti ()a6enn. 3)er ift oil anbci'5 tobt, benn bcv e§ nid)t ent=<br />

pfinbet nnb boc^ l)mmevbar im fanfse lebet. Ser c§ mm nid;t eutpfiubett,<br />

10 bem !an man nid)t f)elffen, benn er erfcnuct fein frandrjeljt iiidjt, (ebet ba[)in,<br />

ac^t loebcr ®ot nod) bcr toelt, Scv aber bifen tobt cntpfinbcl, ba ift jamcr<br />

unb nott, ba ift zappeln nnb jagenn, bem loirt bie toeljte toelt 311 eng, ber<br />

flicket f)ilff nnnb rabt, ja er öcradjtet ftcin nnb fjotij nid;t, Uu'tin fie jm<br />

rabten tünbten, fdjtoeigc benn Don ijrgcnt einem mciifd;en, and) uon bem aller<br />

i& geringftcn.<br />

SBer gibt jm aber bi§ entpfinben? baö tl)ut ha-i gefclj, loeldjcu bic fünb<br />

offenbaret. Sa» gcfeij fpridjt: '3^ii folt nid)t frcmbbc ©ottcr ^aben', Inenn id;'''.i'''"H-i9,<br />

bi§ gefet^ ücrftcljc, fo nui§ nnnb foU id) jme alfo tl)un, id) fan aber nid)t,<br />

©0 fd)lieffe ic^ balb, bo» ic^ Perbompt bin. SBeun id^ fo bamit nmbge^e, fo<br />

20 fompt ber tobt nnb ein fold) ;agcn in meinem f)ertjcn, loo mir nit gct)oIffen<br />

»Dürbe, miifte id; in foldjem tobe nnb ^iappfln chiiiö bleiben. Sa§ ift benn<br />

bet tobt be§ einigen fone§, ber ligt in bem farc[;e, bic treger tragen in jmmer^<br />

'^in in bie T)ellc. S)ie treger fein bic prebiger bcä gefeljci, bie tl)ün nidjt»<br />

anbcrä, benn bas fie ben mcnfc^cn Ijmmerbar Ije tieffer nnb tieffcr in ben<br />

« tobt fentfen, loic bie ^ie mit bem tobten jnni grabe 311 e^Ien, fdjrctfen nnb<br />

trcl)ben plje lenger pe meer in bie l)ell f)inein, nnb luiirt mit bem mcnfc^cnn<br />

nid}tä bcffer, ja jmmer erger. Sa» l)abcn luir lüol erfarcn unter bem Üiapft<br />

mit bem beidjten unb gnugtt)nn für bie fünbe, SBir licffcit un§ bnnden, »uir<br />

luolten mit tücrcfen gnug tC)iin für bie fünbe, [ccxxxxvir| aber eä loar nur<br />

30 ein engftigung bcr geluiffcn, alfo funrfenn loir pmmcr ^h ber l)ctle ]n. S)ar=<br />

umb rtenn bn folc^c Icütte t)aft, bi) bic fünbe fürdjtcn nnb ba» UerbamnuS,<br />

bic finb fd)on tobt, bm barffeftu uic^t öil meer Pon bem gefelj prcbigcu, mann<br />

mu6 iiic ba^ l)apl anjepgen unb ba» 6nangclion prcbigcu. llufcrc ^^apiften,<br />

iDcnn fic ein fold) be!ümmert menfd) \n jn uber!ommen, fo locljfeu fie eö ^u<br />

35 rofenfren|en , ^n tüolfarteu, ju bifcm unb jn jfjencm Itcrcfc, aber e§ '^ilfft<br />

ein» h)ic ba^ anber, 3}ie treger ba l)ettcn ben tobtenu pmmcr in§ grabe gelegt<br />

unb ,5Ügcfd)arrct, locnn nidjt (5l)riftu§ fominen loere, ^^Ifo mufe ßljriftn» l)te<br />

oud^ fommen.<br />

Unb bai ift nu ba§ anbcr ampt beS ©uangclionS, ba^ bo nit leeret, tnaS<br />

zu 4 @cl)fttid^ tobt fein, r zu 17 6ciclj r zu JS Jtegct finnb bic ^Jjrcbiflcr hti<br />

ßeje^ r zu i'.s ©niiBt^ünn fiu bic jüiibc r zu 31 Setümmcttc acwijjcn. r zu 39 guan«<br />

gctionS anbet ampt r


ßyO ©ommct)JoftilIc <strong>1526</strong>.<br />

bit tt)un folt, fimbev Um bii cö iicmeii folft, bn§ bu e§ t()iift, (yicid) iüic l)ic<br />

6t)rtftii§, cv fraget nicijt, Innä ift ha, ober Unc ttjut jr iiljo, Inolt jv bcii<br />

Jüngling U'iber lebcnbig fjnl'eu, nnb berglcitfjen'? 3)er teiiieä fraget er, fonbcrn<br />

crtiarmct fid) über bie niütter, tritt tjinju, rurct bcn fard; an, nnb bie tregcr<br />

ftef)cn fiolb ftill. S)a3 ift, iocnn mou bie luolt^at @otte§ ))rcbiget, unb Jnie :<br />

uuü 6f)riftn§ fein Hcrbienft nnb luerdc fdjcnndet, ba ift bie Ijanbt nn bcn fnrd;<br />

gelegt, ba fteen bie tvcger ftill, ba§ ift, ba tjiirct mann bie gefc|ie§prcbigcr<br />

nidjt nicfjer, mann glanbct jiic nl}mmcr, fonbcvnn mann fpridjt nlfo: prebigc<br />

tüerrt f)in, prebigc »uercE l)er, luir fjo'bcn ein anbcve prebig. äßenn nnfevc<br />

r)enb nm farcf) finb, fo rid^tcnn fie nid)t§ anf^, bcr tobt luirt nid)t Uil)ber '»<br />

leknbig, Üßenn adcr P()riftnu (janb ben fardj anriiret, bie tl)nt cö, T^enn<br />

loann ber mcnfd) Ijörct, ha;i e-S (5l)riftnj tucrdt t^^iin, nnb ba§ iin§ feine loeid:<br />

gefdjcndt finb, fo fpridjt er: luaS biirffenn loir bcnn ttjnn'? fo ift unfer tt)nu<br />

alles umb fünft unnb üergeblid;.<br />

3l6ev ber tobt tnirt fobalb baüon nid)t leknbig, (Sy luiirbet nnn§ luol ge- i'.<br />

prebiget ba§ liuirt, bie U)ültf)at ®otte§ unnb \mS nnö bnrdj Gljriftnm 9c=<br />

fd^enctet ift, a'6er eS ift nod; nidjt gnfig, c§ ift crft bcn fardj anruren, 6»<br />

mnfi bie ftümmc ß{)rifti ijm Tjerljcn and) barjii !ommen, baS loir bcni loort<br />

glauben, ba§ e§ alfo fei), loie bie prcbig lauttet. Der iüugling fteet ^ie nit<br />

fo balb auff fccxxxxviii| nad) beut annuen, fonber ba ber .soevr fprad): -'n<br />

';jiingling, id) fagc bir, ftee auff, bife ftljnim rurete ha^i I)erh unnb madjte,<br />

ba§ bcr tobt leficnbig loarb. Sßenn id) gleid) bo§ luort l)6ve unb lo^e mic^<br />

uicnfd)ltd)e faljuugeu nid)t meer beUiegen, fo tregt man mid) bcnuod)<br />

ijmmer l)in, id) bleibe nod) ijinmerbar in foldjeni l)ev3agen, cy Ijilffet mid)<br />

uo(^ lücnig. ^(^ ""^3 i'^i'i^ i^'c ciif)erlid)e prcbig aucl) l)oren bife ftl)mme im «<br />

Ijerljen: 'Jüngling, id) fag bir, ftee auff, ba§ ift, id) miif] bifer prebig glauben,<br />

uiit bem Ijerljcn baran Ijangcn, mid) baranff lierlaffcn unb mid) mcber fünbe,<br />

tobt, Xeüffel nod) klle balion laffcu rcl)ffen.<br />

?llfo l)abenu Iniv .^Ino prebige, etjne legt bie l)onbt nur an ben fard), bie<br />

tt)fitä nid)t, Sic anbcr limnn bie l)aubt an ben fard) tl)an loiirt unb bie so<br />

ftl)mm folget l)crnad)cr, bie tl)iitg bann, Die crftc nerfünbigel uns bie loerrt<br />

(i• zu 30<br />

3l»o fvcbifl be§ ©imiiacliomis r ,-.u .V6 SictciintmiS bc§ ©laittciig »•


1 au,<br />

©bangelium um 17. Soiiiitng imd^ SItiiiitaliÄ. l'iif. 11, 1—11. 391<br />

S)arau6 folget bann ftvoffe fval)b unb bandiaiymni], baüoii Ö)ot gelobet<br />

unb gcpvclifjct luivt, loic fjic t>f)ii|"tuy ein giofic-J geirfjvci) eilanget fjat über<br />

haä ganlj jiibifdjc lanbt unb in allcnn umligenben Icnbevn.<br />

5lIfo fan ein 6l)i-i[t \x oil \üm glauben bringen. Tiaiuint) jo nmcfje<br />

i man !ein ganc!elluerct bavnuf; aiife ben ^JJJiiacteln unb lünnbciinl)cljen, Unc bic<br />

S^^apiften getf)an I)aben. ^a-i fei) Oon bijent tfuangelio gcfagt, bavinnen luir<br />

iel)cn, tüie unS got aufe lauterer gnabc unb gut l)iliit unb crrett, on all unfer<br />

üerbienftt nnb .yitfjiin, ja el)e luir fjulffc öou jm fudjen ober bitten.<br />

H'iii XVII. .ftont.iijc nad) (.CvininitiQ €iiaiiijcHnii.<br />

10 XlllC XIIII.<br />

OCXXXXViir] ^W^S gcfdjal), ha^ hex .sjcrr fam if)n ein l)an|' eineS Oberften berijuMi,<br />

^^ *pi)ariieer anff el)ncnn Sabatf) baS brot jft cffen, Unb fie<br />

hielten auff '\i)\\. Unb fif)e, ba tuar ein menfd) bor im, ber lunr<br />

tüaffer fici^tig. Unb 3it)ciu'3 antloortct unb jaget ,y°i ben gfdjrifft =<br />

15 gelcrten unb 5pf)nrileern unb fprad): ^impt iid)§ and) auff ben<br />

©abat^ Ijnilcn? ©ie aber fc^Joigcn ftille. Unb er nnm in ]n fid)<br />

unb ()ailet in nnb lieS in ge'^eu. Unb antloortcl unb fprnd) ,]ii<br />

inen: äßollidjer ift uuber euc^, bem fein od^f'e ober cfcl il)u ein<br />

pruun feilet, unb ber nit nl-j balb in f)cranf' ',eiid)tt am ©abatl)?<br />

20 uunb fie fuuben im baranff nidjt toljber antU'ürt geben.<br />

6r jaget aber ein gleidjni§ ,5u ben geften, ba er merrfet, Uüe<br />

fie erUiolcten oben an u°i fl)|cn, uunb fprad; ju if)nen: liluMin bu<br />

Oon ijcmanbt gelabcn luiirft ]nx l)od)t]eit, fo felje bid) nirfjt obenn<br />

ba» nidjt ettloa ein cl)rlid)er benu bn Hon iiiie gelaben fei),<br />

25 unb jo benu ber tumpt, ber bid) unb il)u gelabcn t)nt, nnb jprcdjc<br />

,^ü bir: toeid^e bifeui, unb bu muffeft benu mitt fdjam unben an<br />

fl)|eu. Sonberii locnii bu gclabenn »nirft, fo gec ^in unb fc^e bid)<br />

unben an, auff ba§, tuenn bn lumpt, ber bidj gelaben l)at, fpredjc<br />

jü bir: frciiub, tnäe t)iiuuiff, benn loirftn crc Ijabeu Oor benen,<br />

30 bie jü tifd^e fiitien. S)enn toer fljd) felbä ert)6l)et, ber fol eriüibrtget<br />

hjcrbeu, Unb »oer fl)d) felb§ ernibriget, ber fol erl)6l)et loerben'.<br />

Summa bifä (Jnjangcliuuö.<br />

[CCXXXXIX] 1 Cilaub unb liebe pMl bu b'« bei) foiume. 5Dev luaffeifüd)tigc<br />

IjQt ein gut bevlj in PljviftD, bae ift ber glaub, 6[)viftuä erbarmet fid) bcä trinffcv=<br />

35 ft(^tigeu unb marf)t jn gcfunb, bas ift bic liebe.<br />

2 ®ütte lucrd fiiib bem iiec^ftcn bicnen.<br />

zu 1 6otl to6 r


392 ©onimetpoftiHe <strong>1526</strong>.<br />

3 'xiidn gibt iivlaub aud; über ein offcntlitf) gebot ©otcg, S)n» {)ielten aber<br />

bie ^^»'Eiavifeev nicf)t.<br />

4 Sev aufiivlidje Sabnttj bebciittette bcn (?bvift(icbcn ©abof^, ba >uir ®ot<br />

ftill (jotten uiib lafjeii uiiö feljiieii unlleii Uiul gefallen, er niad)e e6 mit uns, tüie<br />

er «joüe. 2>QüDn jagt SMiios iinb bie (Spiftel an bie (*breer. 5<br />

5 SBir feinbt alle geloben ^n ber föottUdjenn gnabe, aber bie Sp^arifeer fi^cn<br />

oben an bon luegen jljrer gleljjjnerijdjen ^|U;avifeijd;en Ijailigfait.<br />

^tufjlcgung be§ @Joangelton§.<br />

Fiir die füll/ende Preäiyt ist keine Vurlaye in den ijedriickten l'redipten zu finden. Einige<br />

Anklän(je :cigt der Sermon Unsre Aiist/. IM. 11, 184— IHT.<br />

^^^üa\]tx\a.\) \)ahm \mx siitjanblcii in bifem fjciittigen ßtüaiigelio, Dn§ eine<br />

\lJ ift etttoas gcmaljncä, bo§ ha gemal)n ift mitt allen ©toangelicn, ©aä lo<br />

anbcre bn-J ift nun ettlunS fonbevlidj§. 2)Q'5 cvftc, hJollid^§ allen ©iuangclien<br />

gemain ift, ift "büQ, bas es nn§ ben §cvn 6t)riftum fürbilbct, luaö er fei),<br />

unb ti)a§ loir öon im 31: geluartten I)aben, llnb barinne lüirt un§ ber glaub<br />

unb lic6e angel^eiget, 'Der glaube in bem, baS bifer hjafferfidjtige ,5Üt)or \>a^<br />

(5uaugelii.ni gel)6rtt Ijat, nemlidj, loie ber .'perr (f^riftuä fo ein freüubtlid) u<br />

gutig Uioltl)iittig man Uiere, ber Ijebermau t)ulffe uub niemanty unget)olffeu<br />

unb uugetroft lieffe öon fidj gecn. S)euu loenn er foUic^ gejilji'at bon bem<br />

.*perru uidjt t)ctte gcliort, fo loerc er im uic^t nadjgelauffen jnS t)au|5 l)tnel)n.<br />

6r mü^ loarlid) ein tuubtfdjajft bou im geljabt unub limS groffeS Don<br />

jl)m get)int uub bifem tjoren geglaubt ^aben. Unb 'i>a^ ift ba§ ©luangelion, 20<br />

toie gefagt, bas nnifj yibor geprebigt uub gel)i)rt U'crben, ee toir glauben,<br />

nemlid;, Inte unS (-^üt fo freiiutlid) uub barml)crljig fei), l)abe uns bifen fun<br />

bon t)l)mel t)erunber gcfdjirtt, unS ^iitjclffcn.<br />

< '( ®aä miif] baS gcUuffeu l)orcu unbjglauben, Sunft loenn unö 'xxxxix'j glcirf)<br />

f<br />

alle ßreaturen freiiutlid) luereu, fo l)ilfttS un§ lütt, loenn un§ @ott nngnebig -a<br />

unb unfreünubtlid; ift, Sßiberumb aud), luenn @ot mit uii§ jüfribc ift, fo<br />

yiöiu. 8,3ifan uns faine t^reatur fdjaben, luie 6. 5paul fagt 311 ben ;Wl)omern : "3ft föot<br />

für uns, Irer mag toiber uu-3 fein'^ Da lafe jiirnen üob, üeuffel, .sjeüe<br />

iiiinb aEe (ireatureu, eS !an unS bod) nit fdjobcn. Drumb mü^ e§ ba§<br />

6unngelion tl)on, baS un§ ben man gnebig fiirbilbet, ber ba @ot ift. 2)a 30<br />

fd)6^fft benn unfer l)erl^ bcn glauben l)eraiif5 unb ein freiintlidje ,iiibcrfid)t<br />

gegen ©ot, baS ber im luevbe l)elffeu burd) fterben unb leben.<br />

2)a§ fel)en tüir |ic in bifem toafferfidjttigen menfdjen aud), ber '^at 3ii=<br />

bor bie fveüntlid)!ait C^ljrifti gel)ort uub alfo baruad) geglaubt, er luerbe fel)n<br />

freüutlid)tait uub gatigtait an jt)me and) belveifen, Denn eS luere iinmüglidj m<br />

gelneft, ba§ im loerc gel)olffeu luorben, loa er nit geglaubt l)ctte. S)aä<br />

zu 1.0 ®taS inib licic iii ntlcu ciuaiißclicn. r zu 20 öuanflelion. r zu 27 St^otn. 8 r<br />

zu 33 2)er ltiaB|cr(icf)tiflc ^at jÜBot ilanU. >


gbangeltum oiit IT. ©oiminq naäj ItiiiilotisJ. Mut. 14, 1 — 11. 393<br />

ßuatigcUoii Hinget in bic gantjc »ucU bal)iu, cä tjörctö (\hn iiidjt l)cbci=<br />

man. Senn bie 5p[)ai;ijeci' jafffn and) ba, fal)enö niitt angcn iinb griffen e§,<br />

ba» eil ein ftcüntlic^ man luaro, abcv fie glanOten cy nit. ''^nfü, baä (Stuaiu<br />

gelion ift fer gcmaljn, aber baö fnffcn ift nitl gcnuilm. ®a-j ift min Hom<br />

i glauben gcfagt. 3)arnaif) Ijabcn luir and; nns fiugcbilbct bie liebe in (i^l)rifto,<br />

bie bol)in geet unb tf)iit frud^t nid;t if)r, fonbern anbern, loie benn bie ledjtc<br />

liebe tl)iit. S^a» ift nun in bcr gemain gerebt bon bem erften tl)ail beö (5nan=<br />

gelionö.<br />

3in fonberljait aber leeret un§ bife (Snangelion jnm annbern mal ein ii6t=<br />

;o tige leere, bie man mnfj l)aben, Uienn man bic gefa^ brandjen fol. 2)enn e§<br />

ift nidjtä 3ertlid^er§ in tjimel nnnb erben, nnb baö ineniger fdjimpffö leiben<br />

!an benn ba§ getoiffenu. Wan fpridjt, e§ fei) ein ^ertlid) bing iimb ein aug,<br />

aber baS getoiffenn ift iiod) Dil jertlid)er unb Uuil|d)er, Tarumb fcfien luir in<br />

ben ^ilpoftcln t)l)n unb t)er, \vk fenfft fie mit bcn gcluiffcn finb iinibgangen,<br />

15 baä fie bie felbigen mit ben gefa^cn nid)t etlua berruclten.<br />

Sie lueil man nu nitt onc gefa^ leben lau, unb ift bod) gefar mit ben<br />

gefa|en nmbiügeen, benn baS geluiffenn feit balb ,yi unb berluidlet fid) bar=<br />

ine, ©0 toüllen luir ein luenig fagenn, luie man mit ben gefatjen fol nmb=<br />

geen, unb luie toeit fie füllen ge[ccL]l)alten luerben. ''Man fpridit in fprid)=<br />

20 lüort: 6§ ligt alle§ an el)nem guten anfjlcger, i>a^ ift l)ie foiibcrlid) loor, luenu<br />

man mit gefallen umbgeet. Senn loa nit einer ift, ber ba bie gefalj luaift<br />

red^t 3U beulten unb au^|iilegen, fo ift fd)luer unb gferlid) bamit umb3Ügeen.<br />

Se^et, lua ein 5){egent ift, ber fo 2!irannifd) ift unb mit gelualt feret, luenu<br />

ber ein gefatj gibt, bringet er fo l)artt brauff, baf] eu mufj get)alteu luerben,<br />

25 ober einen bundet, ber ^i)mcl falle el)n, ber geet mit bcn geluiffenn umb, gleid)<br />

h)ie er el)n fd)lüertt in ber l)annb l)ctte unb fted) immer tobt, ©o ein grofj<br />

gefar ift, lua man bie gefalj nid)t red)t 3ull)nbern nnnb .yilcncfen luaift.<br />

Sarumb fdjlieffcn luir entließ, ha^ alle gefalj götlid)e unb menfd)lid)e nid)t<br />

lüel)ter bl)nben benn bie liebe geet. Sie liebe füll fel)n eine aufetegung aller<br />

30 gefü^, loa bie nidjt ift, fo ift§ fd)on an^, fo fd)abet ba§ gefa^ balb, c3 fei),<br />

luie eB luölle, luie benn in be» bapftu bud) aud) ftcct, luenn ein gefalj luiber<br />

bie liebe laffen luiK, fo fols balb nffljoren, Unb ba3 ift tur^umb Uon (S5ütlid)eu<br />

unb menfd)lid)en gesotten gcfagt. llrfad): Senn alle gefo^ finb gegeben alleiue,<br />

ba§ fie liebe auffrid)tten foKcn, SBie *4^aulny fagt: 'Sie liebe ift beS gefalj erMom. la, lo<br />

15 füEung', 3tem, luir finb nidjts meer fd)ulbig. benn ba§ einer ben anbern liebaüim. u,«<br />

1)abe. Senn fo id) meinen ncd)ften liebe, fo Ijclffe id) im, bf($iilje in, bel)alt<br />

in bei) feinen ceren unb tt)Lie, luaä id) mir luolte get[)on [)abeii.<br />

5Jun lueilfj benn alfo ift, bas allaine bie gefalj alte ^ümal ll)ebe auf=<br />

rid^ten, fo muffen fie alfo balb uffl)6ren, luenn fl) luiber bie liebe lauffen luollen,<br />

zu 11 6eh)iffen r 12 fei) fe/dt zu 17 («cjatj jü fjanblcn. r zu 2i> 6in flüttcr<br />

oujiteaEt. r zu iy £ic6e ift ein teflcl unb ma6 ad«: flcjotje. r zu 34 SRom. 13 r zu 38<br />

©efcfee ^öten uff, wenn fi)e toibet bie lieSe gcen. r


394 Sommcipoftiae <strong>1526</strong>.<br />

S)aruint) Idjt c§ aEe§ an einem gütten äJegeuten, ber bie gefa^c nad) bev liieBe<br />

aufliege. 9Jempt ein ei-emvel Don ben SPffff" ""^ 5JUhüdjen, bie Ijoficuu iui<br />

gefnli bevfnffet, biiS fie nuff bije ftnnbe ':)3tc}fe (jalten, nitff bifc beten, nnb<br />

tuenn ein arm man bafjer tiimc nnb bete fie nmO ein bicuft uf bie feltnge<br />

ftnnbe, ba fie 5Jteffe tjaltcn ober beten foEen, fo fprec^en fie: St), l^ebe bidj, ..<br />

lä) mii§ l)el^ meffcn lefeu, mfifj meiiicö gcbets luarten, unb tf)äten beut armen<br />

manne !ain bienft nid;t, toenn er glci(^ fterben foltc.<br />

Soy tfjon anc^ bie aller {)niligften -JJlünidje bie ßartf)enfcr, |OCl/'J bie<br />

Ijnlten jrc gebot unb Statuten fo ftreng, ba§, loann fie gleidi einem armen<br />

mau fal)enu bie fccle an^geen, unb füubten \[)mc bod) lool l)elffen, uodj tl)etcn w<br />

fie c3 ni(^t. -,!rber bie guten leut folteu alfo gefdjidt fein unb ba§ gefe^ ober<br />

fre Statuten uac^ ber liebe anbiegen unb fagcn: '\^-axt f)in, 5Jteffe, fare ()iu,<br />

©acrament, fare f)in, gebet, fare l)iu, Orben, 3dj luil bc» toerdy gern cntpcrn,<br />

l^d) \ml meinem nedjften bleuen, Sie liebe, fo id) an meinem nedjfteu übe,<br />

ift gulben gegen bem loerö. v.<br />

lluub alfo fül mau alle gefc^ lenfen, baruadjä bie liebe aufe loeljfjet, baö<br />

man fie Ijalte, luo fie bem ned;fteu bieuftbarlic^eu nnb nutdid; finb, nub faren<br />

laffe, Wo fie fd;abeu tooEen. Stcmet ein grob ©i-cmpel. SBein uunb brot ift gute<br />

fpeljfje, ift ben gefuuben faft uu|, 5ht gibt ein f)aufjl»ater feinem gcfinbe l)ctjt<br />

fifd),<br />

ijeljt flel)fd), ijetjt luein, ijelj bier, baruadj er§ l)at unb loaS er betommeu -m<br />

ian, Sßcuu nu einer fraud luürb ou^ bem gefinbe unb üiubte nidjt bier ober<br />

loein triudeu, unb ber l)aufibater loolt jm nidjtä anber» geben, fonnberun fagete:<br />

9lein, mein gefetj nnb orbenung locljfjt eö alfo au^, ic§ gebe bir nichts nnuberä,<br />

SBaä loerc baS für ein IjaufjOatcr? mau folt jm billig uieflourtj geben, bnS<br />

er ba§ t)iru purgieret. SBcnn er ober ein berftenbigcr mau loere, fo hJürb er a.s<br />

billid) alfo fagcu: 6-3 ift luol loare, baä mein gefeli nub orbnung au^luelift,<br />

l)eiit fleifd) ober fifdie jii cffen, bod) bieloeljl bir bie fpel)^ entgegenn ift, fo iffe,<br />

\vai} bir loolgefelt. ©el)et, loie ber l)auf3boter fein gcfe^ lendet nnb beiiget<br />

nad) ber liebe, bie er \n bem gefinbe lieget, ''^llfo foKen alle gefe|e nadj ber<br />

liebe beö nedjften geleudt nub gebogen luerben. a,,<br />

1)erl)alben, ba im alten S^eftament baä gefelj 5}lofe nidjt berftanben tuaib<br />

unb uid)t nad) ber liebe gclinbert lourb, bert)ieffc got bem bold burd) 'JJiofen,<br />

er loolt jn ein 5t.U'opl)eteu erioecEen, ber ba§ gefel; anfjlegeu folt, Senn alfo<br />

5.!i)!okM,ir. fugt lliofc im fünfften biulj: '©inen !:|.^ro|.iI)etfu Une mid) loirt ber l)erre beiu<br />

©Ott bir erloed'en aufj bir unb anfj beinen bri'iberuu, bem folt )r gel)ord}en.' ss<br />

2)ic 5^.^ropl)eten ertocdet CJot alle jumal, baö fie folteu hai gefelj aufwiegen unb<br />

es nidjt nad; ber fd;erpffe, fouberuu nad; ber liebe fiiren. S)e3 Ijaben luir ein<br />

föjcmpel an ^JJiofe.<br />

\GVAA\ 'Mo^c fürt bie finber auf} ©gipteu bierljig jar Inug in ber loufteu l)in<br />

i.!i)ii)ici7,i2unb l)er, Sin Ions bem 5lbral)am geboten, hau man folt ein Ijegflidjy menblin 4«<br />

zu. 16 ©ejcfe uiib orbiuina jii Icnrfcn iioi^ ber liclic unb nott r zu :)2 3)cu 18 r zu 34<br />

^xo\)%(Un r zu 39 ®cn 17 r


(SDQiigcliiim nm 17. ©oitiitng iiad) SErtuitatiS. l'uf. 14, 1 — 11. 395<br />

auff bell nrf;teu tngc '6etrfjiieljbeu, bifj c^epot ftüiibc r)cll bei, baö mniiy tl)iiu<br />

inüfte, 5iod^ lic§ eS 2Rofe§ uacfj uiib iefcljinjtte uicmaiibts bic gauljcii Dier|it^<br />

jav lang.<br />

9Juti lücr gat) ^JJloje bie gelimlt, ba§ cv bifi gcfek iiidjt l)idte, uiib Wot<br />

5 l^ctte e§ bem 3lt)ral)aiii fclbä geben? S)o3 gab-i jiit, baä er Uniftc bie gcfclj<br />

]n Iciicfcii niiff beä ne(^ftcii lieb, iicmlirf), bnä bie gcfctie im iiiib beut Uolrt<br />

bieiien im'iftenii, iiniib er nucfj baö l'olct uic^it bem gefe|. S'cim iim bev vntif;iing<br />

mufteii fie bafjer ye^eii alle tage im Ijariiifd), 2)aiiimb ba-3 fte befter gejrfjiiftei<br />

»uaveii ,511 taljfjcn, liefe cv bic befd^ueljbiing imif; iiiib jaget: äüietool ba-3 gcfclj<br />

10 geboten tft, unb mau mnfe eS balten, fo möge man eS bennoif) lernten, tueniiy<br />

bic liebe ci-forbei-t. Unb aljo liciioge er bie befcfjneljbung, bif; ba§ fie anfigcveljfict<br />

l)atten. 2ltfo fol man alle gefe^ beiitteu nadj bev liebe unb nailj ber uott, bai-=<br />

nmb feelct e§ aEeiue an einem guten aufetegev.<br />

3)ef3glei(^en gieung e3 and) fo ju mit S)alnb, ba er bie gelueljt)eten brot<br />

15 äffe, bie nteraaut effen borfftc beun bic 5priefter, luie (5[)riftu§ ba§ (Srcmpel iu'W'Utn. u,*<br />

hm guangelij'j felbft offt an,'|en[)et, 5hi TaOib luav nid)t gelPctjfiet, feine bieuer<br />

auc^ nii^tt, nod; ha jn tjungcrte, tarn er l)iu ,)ü 5l6imclcd) uuub bat in, er<br />

lüolt jtne unb hm feinen loa§ 3Ü effen geben, S)a faget ?lbimelcd}: 3dj tjabe<br />

loarlid) nichts, bann ba Itgeun bie fdjalubrott, S)a laufft Saüib tjiu nub Ijffet<br />

->u fie frei), .s^at nu Saüib t)ie gefüubigt, benn ba fteet gottca C%büt? ^iein,<br />

SBarumb? 2)arumb. 5)enii bie not ,]tuang in, nub er t)atte fünft nid)tö jii<br />

effen. 2llfo bebet bic not unb liebe alle gefctj auff.<br />

Sllfo tl)üt ouc^ ßljriftny f)ie im ßuangclio, mad;t beu luafferfüdjtigen ge=<br />

fiinbt am 6abatl), ber bod) tvcflid) l)artt ijm nllteu S^eftament ^u Ijalten gc=<br />

w betten h)a§. ©cljet tmS bie ^fjortfcer tl)nn, 6ic fteeu ba, laurcu auff beu<br />

^errn unb fe^eu, loaä er tl)un luil. ©ie I)etteu bem loafferfüditigeu nid)t ge=<br />

^olffeun, loenn fie jm gleidj mit einem loffel mciiiy Ijetten tonnen belffeu. Vlber<br />

ß^riftui greljfft l^ineiu ijuuä gefel^, haä c§ lrad)t, unb Ijilft |ccLr |<br />

bem<br />

ormcn<br />

Irafferfüc^tigeu manne frei), unb ,]el)gt jueu offcntlid)e urfad) au, loarumb er<br />

io baS t^u, unb fagt: 6ä ift inol gebottcn beu Sabatl) 311 feiern, aber loo ca bie<br />

liebe angeet, ba mufe ha^i gefelj tücidjen, Unb gibt jn ein grob @j:empel unb<br />

befd)leiiffct fie bnmit, ba§ fie cu muffen billid)eu, üiuuen l)t)m aud) lein loort<br />

barauff antworten, unb fprid)t alfo:<br />

'Sßclc^er ift uuber cnä), bem fein od)'3 ober efel inn beu pruunen<br />

35 feit, unnb er nid)t ala balb if)n t)erauf',5eiit)ct am Sabatl)'r<br />

2(l§ iBolt er fagcu: ''})x narren, fel)t ir nid)t toU unnb toric^tt? ÜIl)üt<br />

iv ha§ an einem od)ffeu ober efel, ber bileid)t el)nc§ hax gülbcn tocrt ift, oil<br />

meer folt ir§ t^nn au cloerm ned)fteu, bem f)elffen unb in gcfnnbt mad)en, un=<br />

ongefeljcn, ba§ c§ am 6abbat^ gefd)el)e, 3)euu "ber ©abbatl)', loie er on eim<br />

zu 1 atfc^iicljbung. r :> et) cä zu ir, Snoib 1 Jtcfl 21 5U!ot. 12 »•


396<br />

©ommctpoftiHc <strong>1526</strong>.<br />

s!att.i),27i. nnbern ort fagt, 'ift umb bcö iiicnfdjcn tüillcn 9cma(^t, unb nidit ber mcnfd^<br />

umb be§ ©obbotl)» linHen, So i[t bc» ineiifcf;cii Jon ein l)crv nud^ be» ©abbotl)»'.<br />

S?ei) bell 3ui>cn UiQicii bic gejel? ()ait gcbottcn, eä bvaiigen niid; bie Äüiiigc<br />

faft baraiiff, man mü[te fie fjnitcii, äBciui nu bic -^kopljeteu fameii iiub \wl--<br />

ten bic gefe^ naä) ber lieb beüttett, iiiib fngctcii: olfo mal)net6 5[)lofc, aljo fol ;•<br />

man ba§ gcfei;, berftecn, S^a Uiaven bcnn bie folfdjen ^^U'opt)cten bn mit ben<br />

iJünigenn nnb bieten l)ait am Sej;t unnb jpradjcnu: ba ba ftectä gefc[;vibcn,<br />

e« ift gotte§ Itort, man mfi^ c§ nid^t anberS beiitten, 2Bie uu bie ^>iopt)eten<br />

frf;vif)en, ba§ c§ alfo ^ntievftecn Uicre, bnlffc e§ boc^ aUcS nit. 2)a fiircn bic<br />

ytünige 311, bie ainicn blinben leittt unb tobten l)mmcv einen 5pvopl)eten nad) '"<br />

bem anbern. ^^llfo f^iinn Ijcljt aud) bie ^^apiften, 5)Jünd| unb 5fNfaffen, ©0<br />

pemnubt faget, man nm^ ]xe gcicl? nidjt bntten, joiibcrnn fie auff bie liebe fteücii,<br />

ba fc^rel)eu fie fo balb: te^er, fetter, unb locnn fie cS bernioc^ten, fo töbtetenn<br />

fie jn aud; barjü, ja fie tf|im§ aud) l)C^t lt)ei)bUd^.<br />

SBie nun '^ie 6t)riftu§ mitt bem ©abbat^ t^iit, left jt)n bem meufi^eii bicncn, if.<br />

3Ufo foÜen luir auc^ fort faren inn allen ge^t'CCLiijfelen unb fie nid)t ferr=<br />

ncr fjalten, benn fo fern fie ber liebe biencn. Siencn fie ber liebe nidjt, fo<br />

fol man fie balb ^errelj^enn, e§ fei; ®ottc§ ober menfdjen gebot. 9Iemet ein<br />

IM 7fi,i2(S-jcmbcl. ®§ f)at cljncr gelobt ^u ©ant ^acob ju geclin, 5}un fteett ba§ gebot<br />

ha: Sßer loa§ gelobt, ber fol§ t)alten. S)ifer f)at ha tücljb unb tinbc, gcfinb so<br />

unb feine "^au^^altung, lote fol jf)m ber tl)nn? fol er fortt faren unb 311 ©ant<br />

Salob geen ober foU er baljclim blcl)ben unb lt)el)b nnb finb erneercn? S)a<br />

fc^licffet fclbg, lüclc^ö am iiöttigftcn, unb \wldy2 \iä) am meljften \h ber liebe<br />

äiel)e. 3d) l)alt, e§ fei) nütilid)er, er blcDbe bal)al)mb unb arbel)ttc, lüarte<br />

ferner narung unb fe'^e auff fein »ueiib, linber unb Ijaufigefinbc, llfit feinem «<br />

toallcn 311 ©ant jacob Unirt er loenig luitj fd)affenn, ja er luirt mecr lier3eren<br />

unb öerfaumen, benn er gcUiinnet.<br />

Sin anber ©jempel, 6§ gcet ein ioeljb fd)tuaungcr, bic l)at gelobet an ber<br />

mittmocTjen fein i\t\)]ä) 311 effen, Juie bann manche ncrrin tbut, bife lnel)b geet<br />

baljer oiüeidjt in groffer gefaljre ber frndjtt unb and) jrcä lei)be5. So fommen 30<br />

nu bie narrcnn t)cr, bie SBcidjtüätcr, unb fagen: liebe todjtev, e§ fteet in ber<br />

fdjrifft gcfd^ribcn, lüa§ man gelobet, ba§ mfif; man Ijalten, ha-i ift goteS gebot<br />

bu müft c3 luarlid) fjalten, 3)a ift nu bais gute rteljb balbe gefangen unb üer=<br />

tniipffct in jrem gctoiffcn, geet bal)in, l)clt ba§ gelübbe unb fc^abet bel)be, il)r<br />

unb ber frudjt, Da tjabenn bebe nnred)t, bic, bie fie alfo leeren, unb fie and), 35<br />

ba§ fie nid)t bie liebe mct)r ad)t benn hai gelübbe, baran fie bod) ©ot le\)nenii<br />

bienft nad) gcfaüeu tl)ut, ja Dil met)r cr3ürnet fie jn mit jrem geliibb l)alteu,<br />

S)arumb fol mau alfo fagen 311 ber nerrin: ©il)c ba, bu tregft ein frud)t, ber<br />

mfiftu biencn nnb ba§ narrcnntwrdc nad)laffcn, baS nitt l)rgeut ein gefal)r bar-<br />

auB erlüad)ffe, Sann attc gefc^c finb in ber lieb bcfd)loffcn. 10<br />

m 1 anot 2 r SU 5 qSrotJ^ctcn l)oubtlctcii ba§ flcicb naüj bei ticte r zu IT «c(cti (oricii<br />

bcv tirtc bieneit. r zu V.t %]a\. 70. r zu 28 i'irtc unb not flcen füt oU fletiot r


©tmngclium am 17. Sonntag nad) Jrinitotiä. öiit. 14, 1—11. 397<br />

3llfo fol man auä) mit bcn Pfaffen, 5Jlüud)cu utib Dionncti iiintgccii.<br />

Sßenn fic fngcii: jo, Iniv I)nticii§ (gelobet, imb c-S ftcl)t flefdjribcn: '©clobet jv, *i. 'c »s<br />

jo l)aUet c§ bcm tjcwii elucreii ©ott', ©o fpvid) : Sif)c, ba ftcct auä) ein flcbot,<br />

S)n füU beinern nerfjftenn bienen. ?)n bcm ftnubc aber fanftn bcincm ned)=<br />

5 ften ni($t bienen, !anft auc^ nit one fünb barinn leben, barnmb jo c\ce frei)<br />

I)crau§ [cri,ip| llnb nltmm ein ftanb an bid^, ba bn nidfjt fo<br />

liil fiinbc tt)iift,<br />

jonbcrn bomit bn bcincm ncdjftcn bienen, jnic ()elffen unb rattjcn nüigcft, llnb<br />

fi^c nic^t an ba§ gclübbe, lü6Hicl)-3 bn nitl;t ©ottc bcincm .öcrrn, fonbern bem<br />

tenffel tl)on tjnft, nidjt y'ir feelcn tjaljl nnb fclif^fait, fonbern ,yi Hcrbammniä<br />

lü nnb öerberben bal)bc, bcy Icibfe nnb ber fcelc.<br />

Unb ba tjaft bn madjt 311 bifpenfiercn mit oüen geboten, Ina bn altain ein<br />

G^riften bift, locnn fic bid) in ber liebe Ijinbern Unillcn, Inic l)ic (U)viftny t()ut, ber<br />

ferct frei) baljcr, löiciuol e§ Sabatt) tnare, nnb [jilff t bifcm luaffcrfidjticieni, ]aic[d and)<br />

gniigfame nnb fdjcinbarlidjc nrfadj an, tuarnmb er fold; lucrd am 6abotl) tl)attc.<br />

15 S'3 ift nod) ein ftncf im ©uangclio Hon bcm oben an fitjicn, ba§ mnffcn<br />

h)ir aud^ gar ein lücnig raren. 3)a ber §crr merdcte, tnic bic gcftc, bie 5^V[)a=<br />

rifeer, erluoletcn oben an ]u fi|en, fprad; er jn j^nen bifj gleidjniB-<br />

'aCßcnn bn üon ijcmant gclaben lütrft 3nr l)od^^cit, fo feljc bid) nid)t<br />

oben an, baS nid)t cttioa ein ef)erlid^cr benn bu bonim gelaben fei),<br />

20 nnb fo benn fnmpt, ber bid) nnb in gclaben l)at, fprcd)c ,]n bir: luel)d)e<br />

bifem, nnnb bu muffeft mitt fd)am unben an fi^cn. Sonbern Incnn<br />

bu geloben toirft, fo gee "^in nnb feljc biä) unnben an, anff bo§,<br />

hjenn ba fumpt, ber bid) gelaben l)at, f),ired)c ]n bir: freünbt, rndc<br />

"^in auff, benn luirft bu el)ere ^aben Oor bcncn, bic jü tifd)e filjen."<br />

25 2)i^ gleid^ni'3 geet uff ber ^^arifecr unb gfi^rifftglcrten gepott nnb faijnng,<br />

ba§ man folte bcn groffen unb gclocltigcn cljcrc tl)on, jnen U)eid)cn nnb fi)<br />

laffcn oben an ft|cn. 6l)riftu§ feret-3 ^ie umb nnb fprid^t: Sßer ba tril ber<br />

grofte fcl)n, ber fitje unben an. S)a§ ift nun bnä gciftlid)e ijicgimcnt, baS Inil<br />

Don aüen bemut l)aben, loic Inol ba§ locltlic^c nnb auffcr(id)e iKcgiment aljo<br />

so !^clt, had bie Cbcrften oben an fi|cn, aber boi geet ha^ gaiftlid)c rcgiment<br />

nid)lj rccLiiil an, gibt im and) tucnig jnfdiaffen, benn c§ l)anblett nKaine im<br />

t)erljen, 6l)riftnä mag nit i*nvgermaiftcr unb IKid^ter, A-ürftenn ober .'öerrn,<br />

fonbern befill)t bah bei öernunfft, bie '^anblet in anffcrlid)cn fachen, ba muffen<br />

Dbcrlait fel)n, nnb bcncn gepürctt benn bic eljcrc jreä ftanbcS falben. ^^Ibcr<br />

35 ba§ gaiftlid)e yfcgimcnt t)elt, ba§ man mufj ,5upoben foinmen, toenn man h)il<br />

grofj fein. S)rumb fprad) ber .^icrr 311 fel)nen jungem, bic fid) baritbcr ^andetenn,<br />

lü6lc|er unber jnen ber grofte fein folt: 'bie lücltlid)c ßiinigc l)crf(^cn, nnb bic^.K. 33, 25f.<br />

getnaltigen l)aiffet man gncbige l)crrcn, if)r aber nid)t alfo, fonbern ber groffeft<br />

unber mä) fol fein luie ber jüngflc unb ber fürncmpfte >oie ber biencr.'<br />

(tu 2 ©etü6ke. *Pfal 7f> r 27 06en an p^cn. t zu 37 Succ 22 r


398 ©ommcrpcftidc irac.<br />

S)n§ fjaBen itnfcrc 5pa|3iftcu fctjn aufgelegt uiib bem Sluangelio eine nafeii<br />

gcmnd)tt iinb gcfagtt: ''J)\}a bcv 2?ap[t fol tuol ber Hninftc ober jüngftc fel)n,<br />

iiiibcn an fi^cn iinb ben nnbern bl)ciien, a6cv ba§ joU gcjcfjcfjcn im l)er|eii,<br />

ViaBenn fic gcbidjt, Une fic mit bciii f)ci1icii uiibcii nn filicn, bie gcringftcu finb<br />

unb aiibern bieiicn. 'Hin boniad^ finb fie iit'ev aUe ßaifer, .^iinige unb (}ür= 5<br />

fton ^ergangen, l)ii fie bnvtiü mit fiiffcn gctl)rcttcn, &k\)ä) ciU folten .'ilatfcv,<br />

Atitnige, 5i"-'ftcn unb .'pcrvn nit and; bi)e bcmüt im l)n^m 'i)ahm. S)rnmb<br />

lt)il ha§ ©toangclion nEc ,v°imal, lnic finb', Ijcrnnber IjaBcn, ba§ fid) foincv<br />

ctT)cIicn foll, ex iDcibe bcnn burcTj ovbcnlid)c gcUmIt gebvnngcn nnb tmpox<br />

gcfetjt. Unb bas Uiill bcv .V)cn' l)tc nnrf) finBcn mit bifcm glcidjnifj, U'o(d)S ev m<br />

311 allen faget, nnb alle foHenS tf)on, ev fei) {)ol) obev nl)bvig. S^vuntb ftvafft<br />

cv and) tiie bie 'ipl)avifecv nnb gvoffen ()nnfen, bie bn luolten oben an fitien,<br />

ftvebeten bavnad) unb evUniletten alle ;,el)tt bie obevften ftcte. S)eiin abcx foÜcn<br />

fic e§ nnucnicn, inenn fl) mit ovbeulidicv gctualt ba|u eviuiilet unb glcid^ al§<br />

mit bcn Ijnven l)inanff gebogen lucvbcn. is<br />

Vlbcv l)ei; inmi fie ,v'i nnb mengen baS gaiftlidjc ^liegimcnt in ba8 Uielt=<br />

lidjc unb mainen, eä fei) gnng, locnu fic im I)cvtien bemiitig fein, als bcnn<br />

mügen fic Inol oben au fi|cn, ?)I]a liebcv, bl)c bcmüt bcy l)evl!cn§ miif; flicffen<br />

in§ luevcf unb fid) alfo cvljal)gcn, fünft ift bie bcmüt falfd). Savunit fo foU<br />

ein l)egElid)ev nnben an filjcn, fidj bcm onbcvn uubcv bie füjj Uievffeu nnb nit -'i'<br />

l)l)nauf |cCLin^| fommen, ev locvbe bcnn baljli getvuugcn, tl)iit cv§, luol im,<br />

tt)ütt evy nid)t, fo Unvt ev bvnbcv jüfrfjanben lucvben. 3)a'3 Uni bcv 'i)n\:, ha ev<br />

bifi gleic^nifs 6efd)Icüft, unb fpvidjt:<br />

'S)enn Inev fid) fclbä evt)6d)ct, bcv fol cvul)bvigct lue v ben, nnb<br />

lucv fic'^ fcl6§ cvnl)bvigett, bcv foll cvljödjct Uicvbcn.' as<br />

©aut Slugnftin l)at ()te eine glofc gemad)t, id) Inolt, cv T)et fie uubcv=<br />

lücgcu geloffeu, beu fl) ftindct nad) 'Jlbam§ fafä. M§ ha cv fagt: (?iu 3icgcnt<br />

fol fid) nid)t fo gvofj bcmütigcn, anff ba-? nit baS anfcljcn bcv Obevtait mod)ttc<br />

gefd)mcl)et lucvben.- .'{•»aDbnifd) nnb locUlid) iftö gcvcbt, nit ('«()viftUd), man mag<br />

eS ober eim foId)eu manne liml lievücitjcn, C^'ö ift and) in ben T)ailigcnu nod) '"<br />

nic^t aUcä Uoltommcn.<br />

6ü ift nun bie Summa be§ SuangclionS: Siebe unb not maiftevn alle<br />

gefatjc, unb faine gefctj fol fein, c§ fol nad) bcv licbc gebengt unb gelenöet lviev=<br />

bcn, Ina nit, fo fol cS anf; fein, nnb Incnn cc? gleid) ein (Fmgel l'on t)imel ge-<br />

ntad)t Ijcttc. S)avuad) levut nn§ bcv \u-vv, loic Iniv nu'3 bemüttigen foUeu, i-'<br />

unub uuij ben aubevn uubcvlncvffen. 3)a§ fei) gnüg Hon bifcm (^•nongclio.<br />

zu 3 2)ct flvi'iftc io( bcv {(ciiiflr luctbciin r -.u II .VTniiifr fol firfj rvfjclicii. r zu lü<br />

3)cmfit bc§ tjcrljcnä. r zu :il Siebe unb not niaiflcvcii nllc nolioltf »<br />

') VViihl zu rrjiiin:cn: Uiif fic finb. •) Dir Stf/Ic u/ir mi-lil .:ii fliifh'rt.


eöangeliiim am 18. Somitng noc^ Ttinitatil. Wailt). 22, 34—36. 399<br />

%m fliijticljiMibcn J^ü^t.^öl' ii.id) .Crinitatiö mm.r^.M-zB<br />

€liiaiujiiian Jllatljn: xxil<br />

jj5t bte 5pl^aitjcer f)6reten, bai 3eju§ ben ©abucccvii baS maul<br />

"^^ geftopfft I)ctte, ocifamleten fic fitfj, Unb einer iiiibcv jn, ein<br />

b ©d^riftflclcrtcr, öcrfurfjt if)u unb jpvad): 5)iQi[tcr, SÖoIlid;» tft ba§<br />

fiivnemeft gcpot im gefal? 3')ef"§ aber fprod; ju im: S)it folt lieben<br />

®ot bcinen .^crrn üon ganzem Ijcr^en, öon gouljer )cclcn, üou<br />

ganzem gcmüte, Sif» ift ba% fürnemcft unb ba§ grofte gcpot.<br />

S)n§ nnuber |ccuiii] aber ift bem gleid;: ®u folt beiucn ncdjftcu<br />

10 lieben qU bid) felbft, o" tiifen sUniljen gcpotcu t)a ngct ba-3 gantjc<br />

gefo^ unb bie i|.^ropl)eten.<br />

S)a nun bie 5pl)arifccr bei) cinaubcr innren, fraget fie 3:^efu§<br />

unb fprad;: 2Bic bunndft eud) umb 6l)rifto? Iref' fun ift er? ©l)<br />

fpradjcn: S)aöib§. 6r fprac^ 511 in: SlMe nennet in benu Slabib im<br />

1' gcift einen Ijcrru? ba er fagt: ©ott liatt gejagt ju meinem tjerrn:<br />

©elje bid) jii meiner redjttcun, bif) ba§ id) lege beine fcl)nbe jüm<br />

fd)emel bcincr fuffc. ©0 nun S)alnb in einen ()crren nennet, Jnie<br />

ift er benu fein fun? Unb nt)cmaut tunb im ein »uort nuttuorten,<br />

unb borfte autf) niemant üou bem tage an l)infort in fragen.<br />

20 ©uniina bifj @iüangcnon§.<br />

1 S)ife iwa\) flcpot t)ic im ßiiongelio öon bcr liebe ®otte§ uiib bc§ ned^ftcn<br />

ücvbQmmen uns aflc niittel)nannbcv, gefdjtüeljg bcuii bn§ unö bng gefalj folt icd)t=<br />

fevttigen.<br />

2 '.?inaiii ber gaift ©otteä erfüllet bie gcpot. !Dvumb alleg tDO§ an unng ift,<br />

21 ba§ ift bem gcfo^ ©ottcg wibcr iinnb enbtgegen, wie ©ant 5ßaul fagt in bcr ßpiftcl<br />

jü ben SRI^ümctn.<br />

3 Se^ttcmal alle^ in bcv [ic6c fteet, fo re($tfcrtigen bie luerd iiidjt, fonbevu<br />

aHaine ber gtatübe, Söot bem, ber ben glaföbenn '^at.<br />

4 6I)riftu§ ift bciibe Sott unnb incnfd), ein fun «uub .f)cvv SnüibS, S)er<br />

30 l^alben er oud) nllainc ein mitlcv ift jiüifdjcn ©ot unb bcii meufcljcn, tpic 'l'auluö<br />

fagt äü S^iinotljcon jljn bei erften ßpiftct.<br />

Slufjlegung be§ @iüangelion§<br />

Die folgende Predigt ist identisch mit dein Unsre Ausg. Bd. 10^, 311 bix 31«! mityeteillen<br />

Sermon. <strong>Roths</strong> lanstmg weicht aber derartig davon ab, daß sie hier vollständig mitgeteilt<br />

icerden muß.<br />

[CCLIIII'] T)^B'5 Suangelion ftcl)tt in ^hjoljen fragen. S)ie erfte, fo bcr ©djriffttgclcrte<br />

'^^ bou mcgen bcr anbcrn ^Hjarifeer Pf)riftum fraget, 2Bcld)e§ ba§ fürnemcftc<br />

35 gebot tncre im gcfeli. Tic anbere, ba ber .^err bie 5).Vt)arifeer unb fdjrifftgelertcn


400 ©ommerpoftiHe 152G.<br />

Uiibcnimlj fragctt, toefi fon t^^rtftuS tvcxe. ©ife jtoo fragen detveffcn auä)<br />

ein 6l)i-iftcn, bnnn lücrc ein ßlivift fein \m\, bcr mufj bifc 3loel) ftuci tnol<br />

lüiffcn. ßiftlid), )üa§ bn§ gcfelj jcl), iinb ium-ju e§ biene. ^i"» anbern,<br />

tün§ (J()i-iftu§ fei) unb lua§ er boii jm 311 gchjarten Ijabc.<br />

(Jf)riftU'3 leget Ijie ben ^^'^arifeern ba-3 gefe| anf3 nnnb fnget jn bic Snm= &<br />

nia beS gankn gefc^S, fo haS> fie gar iitier fetner rebe nnb frage Herftnmmen<br />

unb nid)t»3 Ineniger luiffeti, benn etcn IraS ha§ gefe^ nnb tonS (s()riftU'3 fei).<br />

T^aronf; erfolget, Wo nnglaut ift, Inie Inol für ber Inclt Uiel)f3f)el)t unb r)c\)lig=<br />

tel)t fcf)eiuet, fo bleitt bod) torl)el)t unb ungered}tigfel)t nor ©ott, unb fonber=<br />

\{ä), \vo nid)t erfentniy ift tjetjt erjelter jtoeljer fragenu. S)enn ber baS '«<br />

nii^t tual)f], luie er mit bcm gefctie baran ift, unb tiiaS er bon 6()rifto 9e=<br />

Umrten fol, ber I)at getüifi nic^t bie red)t tuet)^^el)t ®ote§, er fei) fo n:iel)fj unb<br />

!Iüg, Inie er immer mer toöll.<br />

5iu Inir liniHen bic crfte frage '^anbeln, uemlid), luaS haS gcfeti fei), \m?><br />

C'3 geriete, unb mie e§ gcl)ftlid) fol öcrftanben loevben. S)a ber ©djrifftgelcrte '"'<br />

ben .^lerrn frogcte, locld^eS ha-i fürnemfte gebot »üerc im gefa|, fpradj ber<br />

Iqcxx 311 ime:<br />

'S)u folt lieben ©ott beinenn §errn öon ganlfem I)er|en, Don gonlter<br />

feclen, bon ganzem gemnte, ®tfi ift ba§ fürnemfte unb ba§ groft<br />

geOot. S)au anber aber ift bem gleid^, S)n folt beineu nec^fteu a«<br />

Heben qI§ bid^ felbft, 3[nn bifcn 3lrial)en gebottcn (jongct ba§<br />

ganlj gefelj unb bic $rol)()ctenn.'<br />

JUS folt bcr .vierre fageu: SBer bifc 3I11CI) ftiid Ijnt, bic lieb gotteS unb<br />

bie liebe be§ ncdjftcn, ber f)nt alle bing unb I)at alfo ba3 gcfelj erfüllet, bcnn haU<br />

ganli gcfdj unb alle ':^>roVl)eten geenn anff bie 3Uial) ftud, uemlid), tote ®ot 21<br />

unb ber ned)ftc fol gcliebct loerbcn.<br />

|('CLV| Tai mod;t einer l)te fragen, tnic bod) alle bing !ünuen in bifen<br />

3tocl)en gefe|eu Derfaffet fein, fo ben ^uben bic befd)nel)bnng unnb anbere l'il<br />

gefc^c mer geben loarcn, bie fidj aiiff bife 3loat), toie mau fic^ bundenn Icft,<br />

nic^t rel)mcnn? jDaranff<br />

31°) antUmrtcn, tnollen Uiir crftlidj fel)cn, luic Pf)riftu3 30<br />

hai gcfcljc beutet, ncmlidj, ba§ c§ fol Hon l)crt^en gcl)altcu Uierben, Unb ba§<br />

l)at)ft man fonft baS gcfeli gcl)ftltd) nerfteen, 3)enn luer ba§ gefe^ luit bem<br />

^erljcn unb mit beut gel)ft angreüffett, bcr loürbet eS lool unerfült laffen.<br />

3)arumb fagt l)ie bcr .Cierre bem ©d)rifftgelerten ben grunbc nnb ben !ern<br />

be§ @efclje>3 nnb fpric^t, boS bifj ba§ fürnemcfte gebot fei), @ot tion l)crljcn


ei)niigfliiiin nm 18. ©omitag und) Itiiiituti-}. Ulattl). 2-2, 31-4(1. 401<br />

()edj au uiib uit baä locvcf, ®§ f)ilffct aiidj beu meiiic()ciiu uidjt, loeiui ci<br />

nod^ füüit lucrdE t()et, tuo bn§ t)ei-^ nid^t bnvBcl) ift.<br />

X3 toillig ober nnluiltig tljcten.<br />

S)attn )oenn ein frouuncS Ijcrl^ ba ift gclocfcim, ba§ t)Qt gcfagt : ^ä) \va\}%<br />

e§ loarlid) nidjt, Iviariiiub mit got bie tiefdjuetjbuug geben Ijat, feljteiinal Cy<br />

nienianb nülj ift, loeber got nod) miv nod) meinem ned;ften, abci biclüeljl c§<br />

J5 got olfo toolgefclt, fo Icit ic§§ bcnnoc^ t()un, nnb toenn c-3 iiod) ein geiingei§<br />

unb tiered;tlid|ciö lucvcC Uievc. Vllfo ift bic befd;neibung ein nbnug getocft bifeä<br />

gebotö, "Du folt got lieben Hon ganljem Ijeitjen'.<br />

®a§ lv)a§ and) ein uevrifd) gcbott, ba§ @ott bem ^Jlbraljam gäbe, ba-S cv<br />

feinen fon tobten folte, äBciui t)ie bic lievuuufft fjete follen vid}ter fein, fo t)ett<br />

30 fie unb alle menfdjen nidjt aubevS fouiieu fd;licffcn bann alfo: SaS ift ein<br />

öerinalebeljety gcbott, luie fan c§ tion got fein, fo bod) (^ot felbä ,]ü ?(brat)ain<br />

gefüget l)at, er luott fein gefd)lerf)t ton bifem fonc niecru, ha§ eä uujcilid) )oerben<br />

folt, toie bie ftcrn am i)iiucl nub ber fanb am mecrc. Xarnmb ift e§ eini.OTofe23,i7<br />

nerrifcf) gebot gcluefcii, ein fd)>oere», tjartcy nnb l)crad)tlid)y gebot, iil^ic t()nt<br />

35 fme aber 2lbral)am ? (Sr fd)lenffet feine fljnn 311, nimpt feine bcrimnfft ge=<br />

faugeii unb 9c()ord)et ber ftl)miu bcv .^errnS, gieng [)iu nnb tt)et, toie im got<br />

befatl)c, Samit bcmcljfet er, baö bi^ gebot Don tjcrljcu (jer gieng. Sonft lucuii<br />

er ben fon ^ette 311 l)unbertmaln getöbtct, t)ct got nirf)t§ baruad) gefraget,<br />

fonber ba§ fal)e got an, i>a§ bi^ löcrd Oon f)erljcn unb auJ3 lieB (SotteS bal)ei;<br />

2 ift] lä) SU .5 ©ejelj luatumt) eEfifii '' «" " iRoma. 3 r su 14 fflefcfjiictjbiing r<br />

zu 28 ^Itva^am ©cn. 2-.' r :u :ij %bxai)am^ glaute r<br />

Sut^etö mnU. X, 1 u 26


402 Sommerpoflitle 1520.<br />

gaiigcii luav, ^n cv gebai^tc, locnn gleich bcv Jon flirtet, io ift ©ot fo mächtig<br />

iiiinb tüai-t)afftig, er toht beitno(J)t fein toovt {)Qlten, er toiirt hjol liieljfe unnb<br />

Uicgc finnbcn, bamiiff id) nic^t gcbcuncEe, nur frifc^ jm gcfolget, ci- f)Qt fein<br />

not, Sl^cnn er bcn tro^ nnb glaliificnn nidjt getja^t ()ette, iuic iBolt ers fonft<br />

über fein batterlic^ I)er| bracht Ijatien'?<br />

[CCLVI] S)ifcm ß-jempcl t)nBcn t)crnad)er bie ;^suben folgen lnoüen nnb<br />

Dpfferten föot gleid) lutc 9l6rar)am jrc finbcr, l)offten, fi) luoltcn got ein an=<br />

gcnnm loerö tf)nn, aber c*3 luaS ferne babon, bie gfittcn leütte fi^tuffen alfo:<br />

9llirat)anis tvcrc! f)at got gefallen, barumb toirt nnfcrS and) ©ot gefaüenn,<br />

nnb tobten l)mmer l)tn ain ünbt nadj bem anbcren, D luic niand; fein, cbel,<br />

[)iibfd) finbt ift alba nnibfommen? SBiber bah loertf faljtcnn fi(^ bie 5pro=<br />

)3t)ctcn, prebigten barlniber, ftraffeten nnb fd)ri()en, c§ tnerc berfnrnng, aber<br />

c3 Ijalff nid)t, ja gar niandjer 5)>ropt)et f)att ba« leben bariibev laffcn nu'iifcn,<br />

U'ie tuir in ben •'pilftorienn bcr ßünigen l)in nnb h)iber lefen.<br />

SBarumb tnou aber bif; Inertf ber ;3uben got nit angeneme? Tarnmb ba§<br />

e§ nid;t bon I)Ci-'l^f" mib anß liebe ö5otte§ gefd}al)c, fonbcrn fal)en allein an ff<br />

ba^ lucrrt nnb tl)etcn-3 I)inad^ on befellj nnb »uort Ö)otte-3, ^Jlbev Öot fpvidjt<br />

hieben t)errnn, c§ ift mir nidjt barnmb 311 t[)nn, bn§ Vlbral)am feinenn fon<br />

geopffert l)at, fonbern bas er mit bor tl)at betuep^ct liatt, ba§ rv mic^ Hon<br />

Ijcrlien liebe. {£5 mufe evftlidjcn bie liebe im fjertjcnn fcpnn, barnad; tljn Incrd,<br />

fo Irerben fie @ot angeneme fein, S)enn aüc lucrä be§ gefetjeS finb bal^in gc=<br />

rid;t, ba§ man bamit anjepge bie liebe gotteS, fo im ^er|en ift, luelc^e liebe bav<br />

gefel erforbcret nnb für aüen bingcn Ijaben lüil.<br />

£erl)alben ift aud; l)ie 311 merdcn, ha'Q alte lüerd be» gefe^§ nid)t bavumb<br />

gebotten finb, baS mann fie nur fd)led;t§ tl)i'ic, 9Iein nepn, Si^enn »nenn gleid^<br />

got meer gebot gebenn Ijette, fo Uiolt er nod) nid)t, ba§ man fie ballen folte<br />

mit Herfcernng nnb fd^aben ber liebe, ja lüenn fie loiber bie Hebe beS ned;ftenn<br />

finb, fo tuil er, boa man fie jerrepffe nnb umbftoffe.<br />

®c3 nemct ein ^jcmpcl, >ncld)§ Unr neUilid) and} er.^elt liaben.' Wo]e<br />

fürt bie juben anfj ©gipten biird) bie lin'iflcn bep l'ierljig jaren, nnb bo luarb<br />

nie feiner befd;nitten, luie jnen bod; geboten tnare. äBo blib ba ba§ gefe^?<br />

^ornetc nit ®ot, ba fie fein gebot nidjt bifiten? 5iein, benn ba liiaä ein<br />

l)ül)cr3 gefelj, hai- bajnmal im fc^luang gieng, nemlid;, ba-j fie got gcljordjtcn,<br />

bcr fie l)ie6 mit eile oufe [CCLvn| ggipten in§ Herbaiffene lonb gieljcn, mit<br />

bifcm 3uge gel)ord)tten fie G5ot taglid), nnb ha?^ fal)e ®ott an, fünft luerc er<br />

jornig toorben brnmb, ha§ fie fein gefal^i nit l)ielten. (v§ uior and) bie nott<br />

unb liebe hci Perl)anben, tnoldje alle gepott bonpbcrfdjlagen. ®enn c§ Inere<br />

äiifc^lüer unb Perbriefjlid} gelucfenn, ba$ fie ben fc^merljcn ber befd^nepbung<br />

SM 7 Winnbct opffctii r zu rt tirtc miifj fcinii i^or bcn WcrdEen. r 2« 29 ?ic6c ift ein<br />

tcgcH nnb mnß oder fljcjj r zu H4 acicIjiKibung. r<br />

') V(jL in der vorhergehemJen Predigt S. 394 f.


eöoitgelium am 18. Sonntag naä) Irinitati?. 3)!nttt). 23, 34 -4G. 403<br />

l^etten foücn Iel)bcn unb ba|u auä) mit bem raifen bclaben fein, ©rumb txaug<br />

bie lieb, bQ§ fie biB ^tpot ber Scfdjneljbiini-} l)e^ lieffen anfteeii. Uub otfo<br />

foEen alle gcpot in ber lick tjcrgccn, nbcr foKcn nit gcfjalten lucibcn.<br />

2lIio cntidjulbigct 5f)iii'tny feine junger im ''JJuitljeo, ba fie bie jnbeii on= 'J^uiui. la, i ff.<br />

5 flogten, aU u6ertl)rctten fie baS gefatj, ol» bo§ fie am Sobotl) tljattcn, ba»<br />

fid) nitt ^impt nm Sofcotl) jutfjon, nemlid) ba? fie 6[)cvn anfj rnnfften unb<br />

äffen. £a gab ber §err jnlierfteen, fie t()ättcri nid)t unred;t, aVi fpredje er:<br />

^ie ift !ain fabat^, bcnn ber leib teilt fpeljfc l)abcu, bie not tringet bie, er<br />

mnfe cffen, nnb »uenn e» nod) eine-3 am Sabatb Uiere. S^eS f)oben Uiir and)<br />

10 ein ejempcl am Sauib, ttold)« ber fjcrr ben jnben bafelb* and) fürleget nnb<br />

fprid)t: .s^abt ir nid)t getefen, h)Q§ Satnb tljatt, bo in nnnb bie mit im Umren,<br />

hungert? Inie er in ba§ Giottc? i\au^ gieng nnb äffe bie fdianbrot, bie im<br />

hoä) nid^t jimpte ^üeffcnn nod) benen, bie mit im tnaren, fonbern allaine<br />

ben ^Meftern?<br />

15 S)a äffe 5)Qt)ib bie brot, ob er gleid) nit ein ^l'riefter toa§, benn ber t)unger<br />

tranng in bartui, and) tb.it ''.Jlbimcled) nid)t tniber ba§ gefal.;, baä er bem Sanib<br />

bie brot jueffen gobc, bcnn bie liebe tuaS ba nnb trang jn follid)-? ,yitt)on.<br />

9llfo ^ette and) ba§ gantte gefa^ bem S)al)ib in bie not muffen bieucn, Srumb<br />

luenn ba§ gefatj toibcr bie lieDe tringet, fo boret c§ auff nnnb foH fain gefalj<br />

20 mer fein, loo aber fain tjinbernis ift, ba ift bie t)altung be§ gcfa| ein anl:ci=<br />

gnng ber liebe, bie im f)cr^enn Oerborgenn ligt, Senn barumb gebraud)t moii<br />

ber gefatje, auff ba-3 bie liebe an jnen belucifet »nere, Sßenn fie aber one Uer=<br />

le|ung beS ned)ften nic^t tünben get)Qlten »werben, fo )oil ®ot, man folt fie<br />

auff^ebcn unb Jnegnemcn.<br />

2s 3llfo folt j^r Qud) etüer leben unnb »tiefen aurid)tcn. (i-i finb [CCLVir]<br />

beulte» tage» l)il gebreüdje manid)erlal) Crben nnb 6'cremonien, bamit man felfd^=<br />

lic^ mainett ben iiimd ^üüerbienenn, fo bod) allaine bi^ cl)nigc find, bie liebe<br />

gegen bem ned^ftcn alle gutte trercfc in fidj befd)leüft. S)e§ tuotleu tüir ein<br />

Srempcl feben, to5ttid)S tnir nclulid) and) gcbiu't baben.^ 6§ ift ein ^^faff<br />

30 ober 5JJüni(^, ber foU fci)nc .§ora» (5anünica3 Icefcnn ober folt ''JJleffe boltcn<br />

ober feine büffe fpred)en, 9Jun e§ fumpt ein orm man ober tüeib ba^er, ha9<br />

bebarff fei)ne§ ratb§ ober bilfff. ^^)c fol im ber Spfaff ober mituid) tbou ? fott<br />

er fein§ bing» inartten ober fol er ben armen menfd)en tuegfcrttigcnn'? Sr<br />

jol l)l)e fing fein unnb gebenden: 6-3 ift tüar, mir ift gepotten, id) fol mel)ne<br />

j5 .Öora-s lefen, ^JJleffe ballten ober bie biiffe fprcc^enn. 9htn ift allba auff ber<br />

onbern feptten ein armer man, ber bebarff beiner t)ilffe, beut foll id) jubilffc<br />

fommen, bo» ^ot mir öot gepoten, aber ba§ nnber b'iben menfd)en crbadjt<br />

zu 4 «Dlat. 12 r zu 10 2aDib r zu ii 1 Sffl 21 r zu 19 ©ciolj fol nit mibet<br />

bie liebe gccn r zu 26 Üiefie bc? ne^ften. r zu 36 ^ienic^lid^e {o^ungcn. r<br />

') Oben S. 394.<br />

26*<br />

i £""' ai.«


40') ©omincvpDfliHf iri2(l.<br />

liiinb nnfJQCJeijt, 3i^ ^^'ü tncnfdjcn gcpott fiucu Inffcii iiiuib luctncm ncrf)ftcii<br />

iiad) 6)ottC'3 gcpot blicncn.<br />

S)a§ buiidct Ulli ntcv gnv fclljfnm, bnS boä fd[tlttf)c locvd 'OJieffe T)Qltcii<br />

iiub §ovn5 6cctcn foK bol]\)uben blcDt'cii iiiib djn follirl) fdjM}t gering tiicvcf,<br />

Unc fie C'j tjnltcn, fol ()evfüv ,^ngcii tucvbcii. Sßü§ ift a6cv bie iivf ad)'? \)aB '•<br />

ift§, bie ttjraitmpvcbigcv, bic iiuy itidjtö beiiit iiicnjd)Iic^e fa^imgcn \)(xbt\\ gc=<br />

Uiiift fiivljiitrngen, \)ah(\\ m\i jo fd)ciicl}tcvn unb foid)tfaiii gcmadjt, "iia^i Unv<br />

t)at)en Uunicri Uiöltcu, Uifim luiv uii§ iiidjt nüenttinlbcu imd) jvcii pvcbigcn<br />

vidjtcteii, bev t)imel Untib einfallen. ?)l[)n, U'enn el)ne 53leffc folt Hevtjlinbcrt<br />

icl)n liiovbrn, c? licttcn e()C ,]cr)cnn nvincv nicnfd)cii (junger mi'ifjcn ftcrten. i"<br />

l'uin fiubft luol nod; t)ciitcS tngeci ninnidien ^Jiiinid) ober '"]>füffen, ev lief;<br />

einen oiinen nienfdjen cvfrpcvn, fo cv feine ©tütnten nnb faljnngen nnnbev<br />

lieffe, ji) iainmevlid) nnnb ert'arnilid) finb fie tierfnvtt bnid) bic gotlofjen pve^<br />

bigcr nnb Icvcv nnb biivd) bic Okvftcn, bic fie niitt jfjren ©tatntcn nnb 2:cn=<br />

ffclifdien ovbnungen Honn bem gefntje ö5oltc§ anff nnfevn aignen gntbnncfel is<br />

geijogen \)ahm nnb nod; jnuner mev nnb mcv jieficn.<br />

ICCLVIT*] S)n§ fel)nb bie Tjnnptfviic^ttc be§ nnglnnbcnv nnb be-S gotlofen<br />

trcfenS, Undlidjc bic gfd)vifft nennet, bnS fie PkU evplittcvn nnb rniljen. ©oltc<br />

®Dt nid)t nbev mir cr,]iiinct fein, luenn er mir gcpciit, id) fol meinem ncd)ftcn<br />

lictic cv^aigen, nnb id) gcc t)i)n nnb folge meinem ober nnbercr menfdjcn tl]rei'ime? so<br />

(^§ ift gtcid), nis Uumn ein l)nnf;tintcr bem fnedjtc gcpnte, er folt iid'crn, nnb<br />

bcr !ned)t gteng nnb Uidlt bic fd;ii^Icn Umfc^en. ©olte nid)t ber beinfumter<br />

ftillid) nber bcn l'ncd)t .lornig fel)n? ?lIfo ift eS nncT) mit ©ot, ber loil feine<br />

gepüt gcljnltten Ijcibcn, nnb bn-i man fie mer ad}tcn foK bcnii ber mcnfd^en ge=<br />

pot, nnnb ba§ alte gcpot in ber liebe l)erunber geen foüen, fo bnS alle gepot 25<br />

in bifcn 3Uial)en gcpoten, j^aOon ber ."ocrr f)ie in bifem (^loongelio rcbet, be=<br />

fd)Ioffcn finb 'S)n folt lieben 65ott beincn .^^errn tionn ganlicm beitjcn. Hon<br />

gan|er fcelcn, t)on ganlsem gemnt, llnb ben ncc^ften alö bid) felbö'.<br />

Sßilt bn etlua? tl)on, ba§ ba tMot foE angencm felm, fo tbuc e§ allfo,<br />

ha^ e-j anfj tjcrlilidjcr liebe t)cer flicffe. ^aS fid; bic jnben lieffcn bcfd)ncl)bcn, m<br />

fafteten bil, beteten bil nnnb nnbcr Inerc! mer ttjatten, Inar @ot nidjt ange-<br />

nem, bcnn e§ gieng nitt Hon I)erljen l)er nad; bifem gcpot '"Sn folt ®ot lieben<br />

bon ganljcm Ijcrljen'. 9llfo and) bn, Uienn bn glcid) ein ,fi'nrt()eiifcr lonrbeft,<br />

ober ijrgcnb nod; ein l)crtern orbcn an bid; annenu'ft, Unirb birö nid;ty nn|<br />

fein, luenn bu bic liebe ®otcu nit bettcft. S>l)er aufs Ijaft bn lcid;tlid; 31V :«.<br />

fd;lieffen, ba§ olle lucrd nid)t§ finbt, bic nit anfi bcr liebe lommen ober bic<br />

tüibcr bic liebe gct)en. (5-s5 foUen laine gefatje gellen, benn an m61d;cn man<br />

bif} gcpott bcr liebe l)cbc. 2)al;er erfd;el;nct nnn, Ina? bcr 5Ritnid; nnb ':pfaffcn=<br />

ftanb für ein l)crbammlid;er ftanb fcl), hal fie aHaine mit locrdfen ben !^intel ber=<br />

zu 17 3)cuf. Sl r i», 'M ((Jotc!) flcpott nvoffcv ,1» ailjtrii bniii mciiirtjpn flrpot.<br />

Sielje tnad^t nflo Uionf «otl niifloiioni. r zu HS ©ciftti^c ftoiib. r<br />

) «n 2!»


©Oniigeliuin nm 18. ©onntng imd) iriiiitatis. ÜJiattl). 22, 34—46. iu",<br />

bieiicii tuoUeii, iiiiiib biuauff lucljifcii l'ic aiid) bic Iciite, ba» fic baviimb fliitle locvd;<br />

t^oii, bell ()imcl bamit ^jultcibiciicii, luotdjö ein fcr gvüjjci ciütlujcv bieiift ift.<br />

Sriuiib foE bn§ gcfal^ iiiiv ein ijebuiig fein, bie liebe bvan ^ubelueilen, juiinft,<br />

one bie liebe fvnßet (Sot nid}t-3 nacl) bcii lücvdeii, fic [ei)ii fo )"d)bii, aU fic inimei:<br />

> luei; loüllen. ^Jhm filjeft bii, luie üit lool meiifcljeiiu liiib, bie ba U)i)ieiiii, lüuä<br />

boif) bn§ geio^ fei) '2)u folt @ot lieben |C('L\iii| üon gnnljeni Ijeiljen nnb bcn<br />

nedjften alä bid) felbS"? fvi'l)lid) iv finb »uenii], nod; Dil lueniger finb iv, bie<br />

eä l)nltcn. älUe folten fic ba-s Ijalten, ba-i fie uidjt )uiffen'? Mix fcl)nb plinb<br />

uub unfer natnv gan^ unb gav ift plinb, bnt^n audj uicnfd)lid)c üevnnnfftt, bic<br />

in loaift bod) nidjtu luenigeva, beim \\}i.vj hivi gefnlj öotte-s f)aben luiU.<br />

'^Ibcr (5l)viftnC' bchjeifct l)ic ben '-ptjniifeeiu unb ©fdjvifftgelciteu ^loaierlal)<br />

lDoltl)at, Gvftlidjeu ninipt er Hon in ii)vc plinntt)ait unb Icvct fie, lua« biiä<br />

gefnt;, fci). 3iii» onbern levet er fie, \v\]c unuiügtidj e-5 in fei) bie gcpot jiV<br />

l)alten. 3)f)i' plinbt[)aitt nimpt cv [)inntücg in bem, ba» er fic leiet, Inaö<br />

i-> \)a^ gefa^ fei), nenilid), bau bic liebe biiy gefnlj fei). S)a§ tan bic tiernunft nud)<br />

l)cüte§ tag-j lüie bie 2^ihin nit öevfteen. S)enn lucnu c§ ber ocrnunfft müg=<br />

lid) Inere ,3Übcgrcl)ffeif fo tjetcnS loarlid) bie 'jsbarifecv unb iifd)riftgclevtcu,<br />

bie bQ|uniül uuber beut üold bic beften unb tliigftenu tinu-cn, begiiffcn, 'ilbcv<br />

fie mal)ncten, e§ ftnnbe allein barinncn, ba» man bie auffevlid)eu lucvcEc be§<br />

20 gefalj tl)atte, (Sott gebe, fl) gefd)er)en luillig ober nnlüillig, ober bic innlocubigc<br />

ptinttjail, bcn gci)lj unb iv bofeü ücvftorfteC' (jcvlj lal)cn fie nit, uial)neu, fie<br />

Deiftceu ba§ gfa^ gov tool, aber fi) fteen ju alfo felbfi im licd)t. S)cnn nijcmanb<br />

öciimig bnä gcfa^ 3nf)altcn, er fei) benn gav Dcciiclüct.<br />

'Diirunib t)altu gelnifjlid) bafüv, ba-? faine Ueiunnfft ninuner nicv ha-:i gcfalj<br />

25 ocvfteen unb tf)on mag, ob fic gleid) luaift, lua§ ba» gefalj in fid) l)abe. 3i>cnu<br />

t^iift bu einem anbcin, lua» bn üon il)m luilt getl)oii l)aben ^ lucv liebet feinen<br />

fel)nb üon (jcilicu? iver ftüvbet gerne ^ Incr Icijbet gern fd)inad) unb fif)aube^<br />

£iebcv, gi)b mir einen mcnfd)en, ber ba gerne ein bofj geriid)tt i)abt ober gerne<br />

in armiit lebe? S)enn bic *J!atur unb menfd)lid)e üeruunfft fleüd)t genljlic^<br />

30 baDor, fd)eii^et fic^, erfd)ridEt unb entfel^t fid) brüber, Unb lucnu fie fünbe,<br />

foüit alä an jr ift, lijte fi) fold) unglüc! nit.<br />

(S» lüirt auc^ menid)lid)c natur niiumcrmer üolbringcn, loa» @ot in<br />

bifem gefn^ Don un-5 forbcrt, nemlid), ha-j luir unn|ern loitlen in ben toillen<br />

@ote» übergeben follen, fo ba» luir entfagen unfern aignem Uerftanbe, unfcrm<br />

35 loiEen, unfer mad)t uub nufetn treffteu unb tiou [)ertjeu fagen !anft '3)ein<br />

luiHe gefc^e^e' |ccivii[^| :^a 3luar bu luürft nirgenb leinen finben, ber uon<br />

gau^em ()cr|en ®ot liebele uub beu ned)ften oUs fid) fclb». Sas fau luot<br />

gcf(f)el)cn, haä l)rgent 3>uen gefeiten finb, bie ba freünbtlid; uubereiuanber<br />

leben, aber e§ ift bod^ l)eüci§(erel) baruuter uerborgen, lucld)c fo lang luerett.<br />

zu. 3 ©ejafe. r zu 15 SBernunflt ift ptinbt zk >4 &t\a% etfüttcu ift in notiit iin=<br />

müfllic^. r zu 33 Unnfctn toitten entfoßen. r 39 ift] iii^


406 ©ommctpofliUc 1520.<br />

biß bu iji-gciit ein mal Hon jm üciie^ct Unrft, 2)a luürftu beim Inol fct)eii,<br />

loie bu jn liebeft, unb ob bii flcijcf) ober geljft fcljeft. S)arumf} )oil V\% fle=<br />

felj I)ie IjaOeii, ic^ {o^ bcm, bev midj beleibigt i]at, freüntlidj fein öoii Ijcvt'.cii,<br />

aber Uienn tf)u id^§'?<br />

Vllfo luil [)te 6()viftuy allein anjeljgen, bai man benn ba-3 gefetj redjt 5<br />

j-ivebiget, loenn man barau^ levnett, ba§ loivy 3ntt)nn nic^t bevmiigen nnb bc§<br />

teiifjcl» eigen fein. 3)a§ leerett unnS bie erfavnng nnb iüivt l)in unnb Unbev<br />

inn bev gefi^rifft angc,',al)gett, fonbexiid; im 8ant ^^anl, ba cv 3n ben 'Jicimern<br />

suiiii. 8,7allfo jagt, ba§ 'flel)jif;lid) gewinnet fein ein feinbtfdjafft fei) loiber got, fel)t ein=<br />

mal eS bent gejelj goteS nii^t nnbertljan i[t, benn eS lievmag-3 anäj nidjt'. Unb v><br />

siöni. s.sfpvidjt balb baranff 'Sie aicx fieljfdjlid) fein, mügcn ©ot nidjt gefallen.'<br />

So nimc nun für bid) bife gebot '£)u folt ©ot beinen ^crn lieben oou<br />

gantiem Ijcr^en', unb gebend bavonff, tratet im nai$ nnb erforfdje e§, loa»<br />

eS für ein gcfe^ fei), toie ferne bu nodj feljeft tion ber erfüUnng bi^ gebotö,<br />

ja loie bu mä) nic^t red)t tjabeft angefongen 31°! erfüHen, nemlid) jn lei)ben i:><br />

unb jutlinn bon l)er|en, loa§ ®ot Ijabenn loil. ©§ ift ein lautiere t)cüd)lerel),<br />

locnn einer in ein loindel Iriei^en loil nnb gebendenn: ®) id) loil @ot lieben,<br />

@1) loie lieb Ijabc id) ben @ot, er ift mein üater, £> toie günftig bin id) il)m,<br />

nnb ber gleichen mel)er, 3a loenn er t^üt naä) unferm gefallen, fo fünncn<br />

loir fold^er loort oil fagen, 91ber loenn er nn§ ein mal nnglnd nnb loibcr= 20<br />

lücrtitcijt 3n fdjidet, bn l)alteu loir jn nidjt nieer für ein got nnb für<br />

ein üater.<br />

(finc rcd)te liebe @otte§ tbnt im nidjt alfo, fonbcren fie ift l)m bergen fo<br />

geftnnet unb fagt§ aid) mitt bem mnnbc: .iierre @ott, id) bin bein (Kreatur,<br />

mad]§ mit mir, loie bn loilt, e§ gilt mir gleid), ic^ bin ij'^c bein, ba§ lüal)fe 25<br />

id;, unb locnn bn looUteft, ba-j id} bife ftnnbe fterbenn folte ober Ijergcnt ein<br />

grofj uuglüd leiben, fo toolt id;§ boc^ Oon l)eriien gern leljben, ^d) toil mein<br />

leben, |CCLViiii| et)er unb gut, unb loaS id) ^abe, nimmer meer l)6l)er unb<br />

groffer ad)ten benn beinen loillen, ber fol mir alt|el)t mein lebenlangl lool=<br />

gefallen. -.Ilbcr fold;er menfdjen loirftu leinen finbenn, ber fid) aUentt)alben au<br />

nad) bifem gebot l)altc, Senn bein ganlieS' leben, baö bn Icbefl in beinem eiu'per,<br />

in ben fünff fijnnen, unb loa-S bn mit bem leljbe t()nft, ba§ fol oUeä bal)in<br />

gerid)t fcinn, ba§ cS gefd)el)e Wot 311 lobe, nad) erforberiing bifeS gebote§, baS<br />

ba faget 'S)u folt föot beinen •'^erru lljcbcun Hon ganljcm Ijerljeun, Oon ganljer<br />

fcelen, öoii ganzem gemnte.' 31<br />

5llS loolt (5]^riftU'j flned)cn: i'iebeft bu ©ott Hon gannljcm lierfjen, Oon<br />

ganljcr feie, bon ganijeni gemüte, fo loirl cu uidjt fcelen, bu loürftä in beinem<br />

ciiffcrlidjcn leben erfarn, 5Jenilid) loenn alles, ba§ bu tbüft, bu fdjlaffeft ober<br />

loadjeft, bu arbcljteft ober ftecft muffig, bu iffeft ober trintfeft, bal)in gerid)t ift,<br />

XU 5 ©Ejcfe tcc^t pvcbigcii. r zu 8 SRoma. S r ::u IS ©ot tii'tcii Bon f)Oi(jfii r<br />

211 -Jl ©oltc§ Iriricri fic^ ßav ctgcljcnii r zu 30 ®ot lieben bon l^ctfecn jede unb ßcmi'ict »•


©Uniigcliiim am 18. Soiiiitoij iiiidj Itiiiitnti». *Diati(). '22, 31— 4ü. 407<br />

bQ§ e» @ot jü liefce üoii tjevljcii cicid)iii)t. S)e§ gleid;cnii lüirbt and) bciii ac=<br />

miitt unb gcbaudcn gon^ iinb gar auff @ott geiicfjt fein, S:!nu ift, bu luirft<br />

bicf) n\ä)U lafieii gütbiindtcn, baS bu nit lunljft, ba» eä ®ot luolgcfclt, ^a luo<br />

fiiib fie, bic e» tfjiiu ?<br />

5 Unb bo» ftnd, ba er jagt 'Don gannkm gcmute', ift Tiefftig fccr tuiber<br />

bie mcufcfK» Iccvcn unb aufffcljcun, barauff fic^ bic meufcf;eu foubcriid) üer=<br />

laffeu unb nuiljnen, ftc toütlen babuvd) einen gnebigen @üt erlangen unb ben<br />

I)imel baniit öevbicnen. ©oldj« giitbuutfeu menfrfj(irf;er Uevuunfft .^eiUjet<br />

nn§ Innnbcr feer atic Don bifem gebot, ba-i U)ir ®ot niä)t üon gannljem gc=<br />

lu uiütte lieben, luie bifjfiere gefd)et)en ift, unb uodj Ijeüt be-s tage>3 gefdjifjet, jDciun<br />

^^faffen unb 'JJfiiudje uiaijnen nid)t anbevv, beun got laffe fid; mit ^JJieffcn unb<br />

anberu ijrcn cljgnenn nienfdjenfünblein ertueljd^enn, 2lbcr er ^at ein gretoel<br />

baroor nub Uni jr nidjt, »nie er int ,'.!:''<br />

;3cfoifi fflgt 'i\n-geb(id)eu bienenn fie mir, •;';.f''i',<br />

bielueljt fie leeren foldje lere, bie nid}t-j benn meufdjcn gebot finb.' 5)a§ ge=<br />

IS fe^ rjie h)il, S)u folt bic^ !ein bing laffen gütbnnrfen, Joeldieu luibcr got ift<br />

unb loibcr alle?, baS' er geboten ober üerbotten f)at, tuil alfo, boö bu bid)<br />

im gan^ unb gar geben folft mit alt beinem leben unb n.'anbel.<br />

Säbel) fauftu nn abnemenn, ba» tein mennfd) fei), er ift Dcr = [ccLVliir]<br />

bampt, fei)tcinmal er bif; gebot nid}t Ijelt, nnnb got lüil§ bod) gc()aUen f)aben.<br />

20 Sa fteen luir mitten in angft unb not unb üinnen nn§ felbS fieranfj uid)t<br />

"^elffen, Unb ha-i ift bie erfte erfentnnä bcä gefe^eS, boä toir fcl)cn, ha-s e§<br />

menfdjlid;er uatnr uumüglidj ^uljalten ift, benn e§ luil ha§ l)cr^ I)aben, unb<br />

luenu e-j Oon (jerljeu nit gefd)id)t, fo gilt-J Hör gott nid)t, 3)u magft bie Inerrt<br />

cüfferlidj loci tljnn, aber ©ot ift bamitt nid)t ju fribeu, luo fie nid)t Hon<br />

25 I)er^en unb auf3 liebe gefd)eöen, SBeldjeS ntjmmermeer gefd)id;t, e§ fei) benn, ha^<br />

ber meunfd) auff ein nclneu geborn loirt bnrd; ben ()ai)Iigcn gcift. ®arnmb<br />

fo lüil G)ot mit bem gcfctj nid)ty meer anf5rid)tcn, bann bau mir barburd)<br />

unfer nnuermiigen erfennen füllen, nnnfer gebred)ligfel)tt nnnb francff)al)t, ba§<br />

lüir oud^, folnl an nnö ift, nid)t ein budjftaben am gcfetj erfülleun miigen.<br />

3j SBenn bn ba» cntpfinbeft, fo I)att baö gcfcl; fein lucrd anfjgcridjt. S)as mal)uet<br />

©ant '^Hinl, ba er ,5u ben 'Junncrn fpridjt Snrd) bau gefel; lompt nur cr!ennbt-=aiöui. 3,vu<br />

nu§ ber fuube.'<br />

3lu§ bifem aUcm erfd)cinct nun flarlid), ba§ lüir alle glcl)d) finb unb ain<br />

lüdjen in ber junerlidjeu I)oubtbüfj()al)t beS (jertjenS, luetdjc um baä gefetj<br />

35 offenbaret, menn tüirä redjt anfel)en. 3)n mag man lool fagcn : 3ft einer<br />

gut, fo finb fie alle gutl, Sarnmb barff feiner bem anberu nid)!? anfff)cben,<br />

lein efel barff ben anberu ein fadtrögcr t)ei)ffen. Sa» ift luol loar, inn eüffer=<br />

lid)eu groben fünben ftedt einer tteffer brinnen benn ber anber, aber ba-i l)crtj<br />

ift gleid) böß, eis fei) benn öom I)el)ligcn gel)ft bernclnert. 3o toie fol id^ jm<br />

SU 7 3)lcnid)lirf)c ialjuiig<br />

;• ;.u i:i ^ejo. '-^9. ^Hat lö r zu lö %üt menid^fii HEt:<br />

bompt r SU Jl Gttctibtnuä beä fleie^cä r zu 27 ©cjc^ r zu ot SRoni 'i mmb 7 r<br />

zu 33 SlDc ein tüii^cnn. r zu 37 6rtcnbtmi§ bot |üiinbe r


4()S ©ommcrpoftillc <strong>1526</strong>.<br />

nbcv t()iiii, lucnn id; bic fiiiibc mm evteuiic? Ma§ ^ilfft e§ mid)? 55il t)tlfjt<br />

cy bid;, bctiii U'ciiu bii (o UH'l)t !oiiipft, fo biftii itid)t fönt tiom l)i ine Ivel) d),<br />

»iaiMv, :!4iuic C5()viftii§ fagctc l)m ^.tian-ü 311 einem fdjvifftgcicrten, bev nnd) crfonbtc,<br />

b(i§ bie luerd be-S gejeljes nid;t Uiercn on bte lietc.<br />

2ßic fompl nmu aber bnv^ii, ba§ luiv beä bojen geiuiffcn-S lof; loctbcn? s<br />

Tn folfiel un bcvj nnber find' bcS (5'nanf(elionS, Uniy (5riftny ifl, nnnb Umä<br />

Uiir lumn jf)ine follenn iv''"cvtifl fetm, be\) bcm muffenu luir-J nenien nnb Ijoten,<br />

^onft bleiben luir in fiinben eUngfUd), S)cnn eben barnmb ift nnS tUjviftnS<br />

fiivcieftelt nnb |('Ci.x] tiont uatev c]eben, biv3 er nn-j Imn ben jiinben, bom tobt,<br />

Don bbfeni gcluiffenn nnb Don beni gejct; entlebtge nnb fvel) niadje. w<br />

?Ufo fjnben Iviv nn getjüvt, loaS bas gefet; fet), unb »nie bnri^ bo§ geje^c<br />

fonim ertenbtnnS bev fünbc, nbev bavan ift» nidjt genng, fonbevn c§ geljovt<br />

ein onbev man nod; bnvjn, »ueldjev (SviftuS 3t)cfu§ l)«t)ft, äßietool baö evftc<br />

finde nnt^ ba fein niiijj, jn c§ ift Hon nottcn, 2)cnn Uio id} meine fiinb uit<br />

evtennc, fo fvngc id) nar^ (5l)vifto nidjt, toie bie ^^f)nvifeev nnb fdjvifftgelivte, 15<br />

bie nuil)nen, fie babenö nlteö getl)an, luny boy gcfct^ gebellt, nnb loeven bevel)t,<br />

nnd; meev ,]ntr)nn, abev Von (51)vifto Uniftenn fl)c nidjty. ®ev()nlben Hov allen<br />

bingen, loann bnS gefet; ev!aubt, bav^ii bie fünbe buvd;§ gcfeii offcnbav )üovben<br />

ift, fo ift Don notenn, baö man loiffe, \m?- gljviftnS fei), fonft ift miv ba§<br />

evfenbtniy bev fünbe nid)tö nntj. Senn abev ift bag gefeti cvfanbt, luenn id) 20<br />

bavani levne, bn§ id^ bcvbamptt bin, nnnb nnn fcl)e, ba§ fein l)offnnng nod)<br />

tvoft lHvl)nnben ift, tan and) miv fclbä nid)t belffen, fonbevn id) miife ein<br />

anbcvn l)abcn, bev mid) evvettc, S)a iftä 3cl)t, baö id) nüd) nmbfel)e iiad) beut,<br />

bev e§ tl)i'in fan. llnnb ba§ ift (5()viftnS '^\i\u§, bev eben bavnnib ift mcnfd)<br />

Unnbeii nnb unä gleid), anff baö ev nnö an§ bem fd)lamm biilffe, bavinnen a&<br />

luiv ftcden, S)ev t)at got Hon gont3em l)evljen geliebt nnb ben nedjften alö fid)<br />

felbä nnb feinen lüiücn bem loillen feiny Oatevy gcntjlid) nnbevluovffen nnb<br />

t)ott alfo baä gefet) olIentl)alben ganlj nnb gav evfült, ba§ tünbe id) nit tl)iin,<br />

nnb folt ey bod) tt)nn, Davnmb nimpt cv fid) meinev an, nnb ttoy ev am ge=<br />

felj evfiillct l)at, baö fd)cnrfet ev miv, fein leben gibt ev miv fvel) mit allen 30<br />

fcl)neii luevden, fo ba§ id) mid) be§ an^ietjcn müg aU einS giit§, ha§ mein ift<br />

nnb miv gefd)endt. Sei l)ilfft nny nn tion bem gefetj, T^enn loenn ba§ gefct^<br />

fagt: Üiebc Wot Oon ganljem l)evtjen nnb bein nedjftenn olö bid) felbe, obev bn<br />

bift öcvbnm:pt, ©o fpredjc ic^: 3d) fann ntd)t. So ff3ttd)t (SftviftnS: l)iet)ev,<br />

ni)mm mid) auff, l)ang an miv bnvd) ben glanben, fo folftn Dom gefeij lebig 35<br />

lucvben.<br />

Unb ba§ gcet alfo 311, 6t)viftu§ l^at nn§ buvr^ fein ftevben evluovbcn ben l)cl)l=<br />

genn geift, bev tl)nt haä gefelj in un§, nnb lüiv nid)tt, bann bev gel)ft, ben biv got<br />

nmb feinS fony loillcn inn bel)n t)cvij [cclx^I fd)ii!et, bei inad)ct gav ein neuen<br />

zu H Wlax 12 r zu II e^tiftitm ctfcmicil r zu 20 ©cjctj ci-tcmicti. r zu l'.S<br />

Ct)riftu§ fjttlt ba§ fleie|5 erfüllt r :il (qik zu 30 .SicljÜflc fic^ftä ottitit inn unä r zu ,39<br />

©ciatj cifUttcn. r


gbongclium am 18. ©ontilog iiod) Iriniiati-i. UJIntK). '22, .'?1~46. 4u9<br />

meiiftf;ni itfe biv, tooldjci mit (iift iinb Ikbc l'oii l)ci|cii tf)iit nllc'3, luaä jl)m<br />

ba-? gcfatj beut, toDldju im Duv iiiiiuüölid) ,iiitl)ou Umr, bcv jclbii^c iioluc meiijd)<br />

öevotfjt beim bife leben f)te, l^at liift .yifterbciui, \u)vd fid) in nllcv U)ibev=<br />

lüerttiiitaitt nnb ergibt fid] f^aiilj niinb gor bcm UiiKen töotteci, loie c5 bev<br />

5 mit im niad;t, jo gefeltv im luol. Ten galjft fnnft bii biv felb-j nidjt licvbiencn,<br />

fonbern ßfiiiftuy (jatt in bir l'cvbienct unb erlüovbcn, SBcun id) bnä lion (jer^en<br />

i]lnln6c, ba-5 mir Pf)riftn§ follid)ö gcttjon ()Qt, fo nkrt'omme idj bcn felOigcn<br />

l)ailigen ©oift, ber madjt mid) bcnn gar nelu, bn ift mir benu nlle-j fiific,<br />

licplid^ unb angenem, ma3 ®ott gebeut, nnb tan benn alles tf)on, Uuiö er öon<br />

1" mir fjabcn Itil, aber nidjt au^ mir, fonbern anf; frafft, bei jf)n mir ift, lüic<br />

S. ^panl fagt '^^^d) uermag alleä bnrd) ben, ber mid) mei1)tig madjt, Cifjriftnö. i"»'-^''»<br />

3lber baranff mnft bn adjt Ijaben, baö bn bidj nit nnbcrfteeft bifen glanbcn<br />

an (S^riftum mit bcinen luercfen ober freffttcn ^nerlangcn, ober bai? bn bir<br />

ein fdjiedjten gebunden baiuui mat^eft, bcnn ci ift ber natur nnmiiglid), fonbern<br />

li ber [)ailige Gniift mufs follid;^ in bir linirdcn. Tirumb Ijuttet endj oor ben<br />

hjerdprebigern, bic ha t)er plonbern nnb fagen, man mn^ gute luerdc f^on,<br />

bas man feiig Iverbc. Sßir aber fagen: Ser glonb aHaine ift giiiig baljn,<br />

bie loerde get)uren anberä lDat)l)n, nemlid), nnfern glanben bamit jnüelueifjcn,<br />

toie i^r bor oft joKid^g bon mir get)6rt tjabt.<br />

20 !Sa§ Inill nun f|ie bife frage, bie ber •'perr ben p)arifeern fiirl)e(t, Mai<br />

fic Hon 6t)rifto f)alten, luer er fc»), nnnb ioefj Snn er fei), '^ber ir aiitluort,<br />

ha fie fagen, er fei) ®alnb§ fnn, fd)Ied)t ber .§err umb nnnb Ocrbnnrflett fic<br />

jnen, fnrett gfc^rifft anf3 bem 'li^\ahn, bamit er fic in eijm .^iociffel ftcen laft,<br />

fo hai' im niemnnb fiinbe ein loort branff antloorten.<br />

25 2^'a§ aber SaOib 6f)riftum fein .^errn nennet, ba er fpridjtt "^n ()crr<br />

fpvod^ jü meinem §errn: fe^e bid) jn meiner rec^tten, 3?i| ba§ idj beine fcljnbc<br />

bir ,?um fc^emel beiner fi'iffe lege', ift ,yt üerfteen, hai '^a\nh t)ie rcbe Don ber<br />

®ot£)ait 6[)rifti, benn nad) bem ftaifd) luar er 2)a0ib'3 fnn. Sife bal)be tjat<br />

3ßouIit§ 3iifatnen [CCLXi] gefegt, ha er alfo fagt 311 ben 9if)6mern: 3d) bin *'""• l 1-<br />

30 '^nm -.'(püftel bernffen unb anfjgefünbcrt jüprebigen baS ©uangclion ©otteö,<br />

tooUidjS er ^üüor üertjaiffcn ijat burc^ feine '4-H'üp[)etcn in ber l)ailigen gfdjvifft<br />

Don feinem Snn, ber im geporen ift Oonn bem famen 3)abib nadj bem ftaifdj<br />

nnb trefftigllidj ertüei)Bfct ein fnn @ote§ nad) bem gaift, ber ba t)ailiget,<br />

fl)nbt ber 3el)t er anff erftanben ift Oon ben tobten.'<br />

35 S)aöon fjaben loir anberäloa mer gefagt. SüoUcnu ijelj habet) laffen<br />

blel)ben unb ®ot umb gnabc anrnffen.<br />

zu 2 9Jtün) uienic^ r zu 11 %\)\i\p. 4 r zu 10 SBetdpvcbigct. r zu 23 iJJiol Uu »•<br />

zu Jö ß^xiftuä SaBibä fun unnb §ctt. r


41u<br />

'<br />

Sommetpoftiae 15'iö.<br />

^m ncimticöniiibcn .fiDntagc iiailj (sJTrüiitatiö<br />

€liiangdicin. üKattön XI.<br />

a'!,im,.9,i-s^^@t SQcxx tl]xat in bal ft^iff unb für lin)bcr ()ci-ii6ci- luib {am<br />

"^^in feine Statt, Unb fi)f)e, ba bvad^ten fieim einen gic^tprüdjigcn,<br />

bcr lag auff einem bet{)e. S)a nun 3>Ijcfu§ if)rcn glaloBen ial)e,<br />

ia{)c, bevlu<br />

mcnfd^en geben tjat.'<br />

[CCLXI^] Summa btfa ßtoangclionS.<br />

1 5Dcr fvniibbe gtnub bringt ivot bcii füiibern t;ert;ü, ober cä tuivt l)tc balb<br />

eilt Qljgimcr glaub gefobfvt, bniu alfo fpridjt (5()riftu5 ,511 bcm gid)tpriid)tigcn: Sei)<br />

getieft, mein fuu, bai ift, gloube bu nur unb l^ab ein gut T}ev^, cg tjat faine not.<br />

2 S)ic trctt unb bn§ flaifd) lidjtcn mit jbrcv nu-ifebait Itnber bo§ C^löaugeliün.<br />

DJlan glaubt uid)tt, ba§ üevgebuug bcv jünbe |ei) buid) @f)rifium.<br />

3 Sic aufferlidjen miiactcl unb touubev^aid)en, bic man mit äugen fi'^et, finb<br />

allaine ^aidjen bev jnnmenbigeu gefuubniad)ung unb ein an^aigung ber üevgebung<br />

bcv lünbc.<br />

4 9[Biv finbg gcwi^, ba« mir öevgebnug bcr fünbe b^beu buvd) Gfjviftum.<br />

ai}al)cr finb mirö aber gemifj? (frftlidjen oufj feiner ,vifagc unb ücrbaiffnng, bcuu<br />

er ift tveme uub marljafftig. o'""<br />

anbcrn an^ feiner gemalt, benn er ift @ot.<br />

"Jluf jlegiing beS ©lüangenonä.<br />

i,'.s /ol(/t fler Unsie Ausg. Bd. lö, t>'J7, l'.i 6i,s 712, :IJ abgedruckte Sermon mit nach-<br />

stellenden Ahn-eichuwjen<br />

r>7 bc§<br />

uuberftccn Ö'.i'J, is on] loß l'-J n'iniEii bcä tjciligcu gt'jf'ä. fltt'E'i -'' ""cÖ etttidjc I)ic<br />

Ijalteii, bo-j cä nit gnug jcl), baö miv oUeiiic 27 hk fehlt 2


ö-Daiigclium nm 19. Soniitnij iiat^ 2riiiitntiä. 9Jlattl). 9, 1—8. 411<br />

feljt T'X), lL> mit] mit i:i VUfo flcuft et] 2cnn oljo iprie^t er 14 sc] unb bet gteid^en<br />

«ort mit] Bon W mit erflen] erftUd^ "^ fliiabc, je^flett bit jo batb fein wcrd /" naäj^<br />

mall] barnad^ ncd^ftcn njütftu mxd senüs finbenii. S'ic fcöwetmetgctjftcv aber ploljen -' / uott<br />

fehlt 27 SBet bu? nod^ iiid^t, ©teid^ 701, 12 biefe] bic ;r botauß iinnb fagcn. Wenn<br />

7» ferner. Unb bifer r^üm 20 für bie] Bot 25 bifem ftiid, b^ fie 702, Ifi baBon iDÖITen<br />

G^iiften 21 aü fehlt 23 boä)] nod^ 30 loetden unb mit gefctj 32 unb fehlt tonnen<br />

unb b^e baä Bcrftcen »aS ba gejogt felj, Sit fein bcine jünb Bergeden. SBenn roii 3S wott,<br />

Seine fünbc iel)n bit pergeben. Slflc ^oren ba§ ©nongelion lool, aber 703, 22 an, Sie »ergebnng<br />

bet (iinbe ift Sn erfcnnen. Sarnad) etft folget bie netgebitng bet fünb. 6« ift alet Bit c>)n<br />

anbei bing. Wenn got bic fünben Bctgibt, unb Wenn fie ein rnenf^ bem anbern Bergitt. (Sin menfcl)<br />

Detgtbt 33 wibbetj bing benn et] got 31 faten, ja er gcbendt niö^t nieljr an bic fünben.<br />

Wie et fclbä im $ro})^eten 3efaia fagt. äöenn nu fein jotn 704, lö äüoerlaffcn, ja baä bu<br />

ftolid^ fonft barübcr fterbcn. 3l6er 21 ©otcg. Sa ift ni(f)t§ anbcr? benn etjtlel trofl ba gccn<br />

bic wort on unbcttofi, Sift 24 glaube, batburcf) bu bifen motten glaubcft, bag c3 nitt unib=<br />

fonft Werb -'6' ben fehlt flot^iern, benn bj ®ot ftiricfjt, iBiß guter 2!^ Ijaftu benn<br />

2'J loffen] tbün 30 f trotten 31 Ijabcn 32 ben fchli 35 barumb] barinne 3r> fie]<br />

bie Werd^ailiflcn 36137 wie bis tiaitn fehlt 700, IS Ijangen unb fd^reiben jren loerdcn qax<br />

ni^tä jä. Sllfo 19 fie be^ fid^ felbä. Sifet 20 ftc^Hig fMt -3 botte fehlt gütften<br />

t^on, bie WoBcnS fd^led^tä tob 24 belennen. So» ift no^ bic getljngfte oetoolgung. Sic anbet<br />

35 nod^ fehlt 34 bet fehlt jrem miifl 7 """' bot gcprcbigct 34 ^aben fehlt bie] bei 35 bet<br />

gemainen S^riftenljoit 3.S' griffe jut feligfait, Wenn 3f


412 ©ominetpoftiae <strong>1526</strong>.<br />

bj CS oucf) glaube luic idj Si) luott cvfealtcn lucrbc ba* mii; tjnt. lliib tauf) ba^ finbt iiidit<br />

batüuf 7li,M trigcii) cifl ükrfoiiuncit :.'-' tiiaen gcftrofjt? ©o ift uu ba^ Summa ©um=<br />

manim, 3'!) -^' oi"^ glaube, obev für in tan \ä) ni(^t glauben. i'ö teuften luol ba§ e-s<br />

flotteS bo§] lueldje? 'JU tljut rvn- @ot jünbc, ba§ t^itt aud6 ein mcuft^ bcm onbevn, 91bev<br />

::o xfyta fdd' :u ift nu oo mcnfdjeu, lueldjc 6f)riftcn itnb gctaufjt jiub, bcnn bataufe {»reifen<br />

fl) ISftriftuin unb ()aOon baS luoit, Sünbe lu'Vßtbcn im munbe, baä fic jagen fünncn nnb niügeit,<br />

luenn fic luöUcn, nnb jo offt es bon iiptcn, ©iI)C nieufdö SJ ic.] ffiift gettöfl, bit fein beinc jinbc<br />

ucrgcbcn, gtoub c§ nur, fo ifts gcwig, unb lua^ nu einer mit für iDort gebraui^en. Sije flljmm<br />

.;ö nuff^oren unber bcn ßfjriftcn bif; an ben 7I>, is mort offcnttid). in luetd)em /!' gemalt<br />

bic fünbe 3nticrgcben. Scrbatbcu i^o »ergeben, fo Ijalt c§ gcmifi borfür, at§ fagtc birä got fetbä.<br />

5;rnn mct HljH^ 3)aä bis t^ut-ä] bj mir foltcn einer bem anbern bic fnnbcn »ergeben? Sllä ba<br />

er lini ,3"f)anne jbricfjt, ^icmpt t)in bcn [)cl)ligen gelift, metcfjem fr bic fünb crtaffett, ben finb fic<br />

eilafjcnn, unb mclrfjen jr fic lu-tjattet, ben finb fic beljaltcn. llnb an eim aubcren ort fpiidjt er.<br />

20o jmcn uubcr ciitf) cinä werben, wariimb c-3 ift, bj fic bitten mcltcn, bj fut fn miberfavcn bon<br />

meinem Datcr im l)'nicl, Senn mo jmcn ober brclj fcvfamlct finb in meinem namen, ba bin id)<br />

mitten inibcr in. S;a§ mort tl)ut§ unb fc5nel)t I)inbnrdö. 2J SiSenn nun fein :io unnb<br />

mcrn allein rcolj mie i'J mitt ben armen betrübten gcmiffcn i'-i gibt, bj er iprcdjcn tan<br />

jii eim anbern, bir foUen -'(> trotjen unb bod)cn miber bie fünb, ba5 id^ jü meinem brubcr,<br />

bcr in angft unb not bcr fünbo ftedett, fageu tan, 33i6 frolic^ unnb getröft, mein brubcr, bir fein<br />

bcin fünb vergeben, SOiemot icJ)<br />

-'•'^ bcn glauben l'U ti\ crä 3ii t^ün Ijm ßuangelio.<br />

Saä ^ctjft allenj allein HJ ttjnn mir nu bi'.r^':' mort. Sot geb bj mirs alfo foffen.<br />

[ccLxvii^l^fm XX. ^niitag iiadj .Crinimhö 45ii.inodion .ÜP.atrjci. XXII:<br />

üjiotti) 22, 1— 11 Y&cfu» vebct biird; glciii)iiüne 311 fctuen juiii\erii itiiiib fpind):<br />

-^y S)n§ Ijimelreid; ift flleljd) einem ^i'inigc, bev )ctnem fon I)od)=<br />

,5cit mochte, nnb fanbtc feine Incd^t nnf', ba§ fie ben geftcn inr<br />

l)od;3el)t viifftcn, Unb fie tuolten nidjt !oinmen. 3ltiev ninl fnnbte<br />

er anbcr !ned)t anfi nnb fprad^: ©ngct ben geften, ©i()e mein mal=<br />

jeljt IjaB id; bereit, meine ud}ffcn unb mein maftfid) ift gcfd)lad;tct,<br />

unnb nlle?' Ibevaljt, !ompt jur Ijodjjeljt. Slter fie licvad;ten baS nnb<br />

gicngen I)in, Giner auf f feinen at!er, £)er annber3U feiner I)anti ein iig,<br />

@ttlid;e nfier griffen feine !ned)te, t)6nctcn nnb tobtcnn fic. Sa<br />

iiai bcr Aiiinig fjorct [cclx\t:tt| itrnrb er iornig unb fdjidct feine<br />

^cere nnf' unb brachte bifc morber umb nnb ^iinbct jr ftatt an.<br />

£'a f))rnd) er 311 feinen tned^tenn: Tic f]od)jel)tt ift 3Uinr lu-rciit,<br />

ober bie gefte loareiiv nid^t lücrbt. SJarnmB geet ()in auff bic ftraffcii<br />

unnb labet jnr Ijodjjcljt, loen jf)r finbet. Unb bie fnci^tc giengen<br />

aufi auff bic ftrnffen unb ()rad;ten 3nfammen, lucn fic funben, bofe<br />

unb gute, unb bie tifdj inurben all üol. S)a gienge bcr tünig<br />

l)inein, bic gefte jnbeferjeu, unb faf)c alba einen meufd^enn, ber<br />

l^atte fein Ijodjjeijttid; tletjb an, Unnb fprad^ 5U jl^m: greunbt<br />

zu 4 ßuce 14 r zu 13 ajlQt. 12 Succ 20. r


gDangelium am 20. Soniitflg lind) Iriiiilnti-?. 3JlnttO- 22, 1 — 14. 413<br />

loic biftii l)evcin fommcn, unb finft bodf) U\)n i)0(i)]i\)ttl\ä) tlcl)b<br />

an? @r ober lierftummet. 1)a fpracf; bcv fiinig 311 feinen binteni:<br />

SBinbet im ()cnbc unb fiijle unb luevffct jn tun baS eüfferftc fijn^<br />

ftcvnuy, ba tüirt fein I)eülcn unb ^^nntlappen. Denn uil finb Iie^<br />

5 ruffenn, aOer tocnig fcinb nn ffcvloelet'.<br />

©umma befj ©uangctionl<br />

1 3>on bifer T)od()(ol)t fd)vcibct and) *].!anlu^ ,iü beit Pp()cft'vnn bn cv Don<br />

6[)rifto unb feiiiov genuiljue vebet wu Hon i'ijucv tnnut unb bvoiitligani<br />

2 Sie Snbeu, welche l^ie bic l)cind)tcv unb tobtfrf)(cgcv finb, U'cvbcn miberunib<br />

loj öerad)t unb getöbtet.<br />

tuevben.<br />

3 Vllfo fein alk nieufdjcii üon natuv gt'fd)irft, U'ciin fic ju fiKbö gi-lnfft'u<br />

4 S;ic •ftaljbcu Uiavcn brauffeu, ba§ ift, bic (üubcvc ge()6vctcini nit in bife tjodj^<br />

,}el)t, aber boviiad;, bo bie vcdjtcu gcfte bic b'^rf),5cit lievQd)tctcii, Univbcn bic ,fini)bcn<br />

15 aud) binein gefi'ivt.<br />

5 ?lu§ bcv bo'i)(ii-'t)t li^'^'t gcmorffcn baö üolrf, »uctrbc a((cl)iic mit beut naiiicu<br />

Sl^riften feljnb. |CCLXVlir| S)cv bot fniu bPdjt.^citUd) Holjb an, bcv bcn glauben<br />

nit t)ott, buvd) touldjeu altein bifc bodjtjeit ,5ugevicbt unb gcbalten tuivt, mü(lid)y<br />

flaib unfev cvftc ottcru öevlovcn t)cttcii unb luurbcn alljo mit jvcv blLiffe unb nnrfbait<br />

2u ,5Üfd)anben. ?tbcv bcv gtaubc bedet aEes .ju, uuis mir uon Vlbam empfangen l)aben.<br />

3)runib fpricbt bev ^Pfalm. 3öol bem, bem bic ubevtbvettungc Dcvgebcn fci)nbt, be§<br />

fiiiib bebedt ift.<br />

Slujjlegiing be§ ©uangelion?.<br />

Es folgt aus dem Utisrc Ausg. Bd. 10', -1071]'. nligalruclcten Sci-mtm tlns Sliick<br />

S. 410, 11 his 419, 35 mü nachstellenden Abweichungen:<br />

410, 12 ben] wenn 13 goiftlid^ bcni] bifeit /."; ()ic] bic JU ift] jcljnbt 2-ll:'r> fptcrfjcnt<br />

bis 6ercl)t] unb ju bcii gcftcit fpicciöcn, ©et)ct, meine mnlljeit i)ai irf) ticteit, meine ocljficn nnb<br />

tntinc mnftfidj ift geic^tac^t, tiiml't .juv ^otfitjeit -JU ipcifen fotlfti. •///, 10 bo ev lernt] (cvet<br />

/.; mcr Ber[)onben. ®o !'> @ot gefltaiitit 10 Ijii gemeffenn] nfvcrOnel 17 nevet iin§, bn?<br />

gtauljen auä) at(o IS 3tem tiolb (ictnocöei; tegt unä SJJaulnä oüev ein fcl)n maftfid) 21 ba<br />

et Jfti^t. ©ctig jcljnbt bie, loold^c i[)te ungcve^tigfoit Hergeben (el)?ibt unb luült^e jrc (iinb bebecft<br />

finb. Selig ift ber man, loöWjen gott taine fünbe jutcrfinet. Scf)ct, bj meftct nnb ncret redjt<br />

22 unb glauben narh lere 24 tan. gotgett nun fetrnct im Snangetio. 9luer bie getobcncn<br />

^aben nid)t 27 bacütcr au^ bie Dicr ^inberniffc So unb in jn glauben teljben unb<br />

.H2 ift, faüen mit bem fietljen auff 33 ba§ fie] unb 4t2. I'> baS (2.) feUll 17 ben bljc]<br />

fie bcnn barumb fo 7.S' mottieit unb l'.t gftftrifjtgetetten. bic tjabcn bal)bc Ptiftuni unb<br />

bie ?l(ioft(en getöbtet, wie ir öttern jÜBor bie $rotiftetcn. Sic finb 21 Berbammeu würgen<br />

ilünig ^oret, ba 26 »ürbt alfo ba§ eä gefd&ejen jet), ba 65ott 2U nidjtä befl eljnanbcv<br />

bliben ift, unb fie beraubett, batjbe be§ $ricftertf)umBä unb bc3 Jtiinigrei^S, jo bj Ijelj fain armer,<br />

cUenber, uerta^ncr ootl uff erben ift, bcnn eben bie juben, alfo geets ben »erärfjtern Wottea luortä.<br />

2« 1 (l^oc^jeittid^S fte^be) 3ft tier glaube, Sann biß ßuangelion iierwürft bie iucr(J(|ei(igen<br />

unb nim))t an bie glaubigen r


414 SomnicttJoflidc <strong>1526</strong>.<br />

5votgct mm lucDtcr. !j bei fint 3i) ift iluar ticrnDt, nicr bie gcfte luarcti-5 iiit luovbt. ®n§ ift<br />

4i:>,2r, luölieii. gctner |1 ®a<br />

Ijat gcfiitit. ©cct l)iii auff bic ftvajjcn iiiib laben jiit tjoditjcDt<br />

meii i^t fiiibet. So fiiib jl) iififlQugcn aiifj bif ftvnjic Sov ift 2/^ ftjvdjcn] gemninc gniiflen,<br />

bic gcftc jüticicl)!'!!. S)Qä luirt .9/ iio(i)l bod) 3.i gcfrodjcii finb, äöic bie bcii otc gcijvad),<br />

b,i ift 4hl, SO ba?] c§ o/ ciificvIicf)oii| niiffcvficn i'i cu6ctti',f)cn] Dufjcrften gcluorficii)<br />

gcl)aUfn :i4 iiififi aüoin bcv glniib allba feficn<br />

;•"> bie fehlt 4i:i. IS bitncfcl. S)tumt)<br />

muf; bif iifviiimift ba.iü grid)lo|fcii l'.i iiiib| iiiiifj -'/ nrf|ten fiati] nc^to bni fid) beim baS<br />

()ci(5 crmcgf, tl)iit nUc -'-' imb fil)ft ^'.'i blj] jo -'J gcmorffcii finb »evmovffeii i>:> tjaiigcn.<br />

baS fic nud) uaijtoEiflcn J7 bcv] bife :.'« blje] bife -'1' luljc] wad füv .fc' riiig imb<br />

bcrgteidjcn, jonbcv l)n| bcu titcüitigant 4l(!, 7 iciittct, Sanimb Wervct nudj bifc (ieb nit toug.<br />

mn fotdjc roii^tc tivautticOf t)at uiiä /-' S)ol Unb 13 attev i:i.)\ iinb WjlT 3n bix ffir]<br />

im I)olKn lieb ©alomoiiiÄ TOeiii fveünbt •.'" iiidjt (1.)] niit; i'/ bev /VA//, :.'.•; Sßll] Kf<br />

luil !'/ ^i'ii fr/il/ nüfv unb i'/f 9?ii lucii idil aBcnn id) nun iT unfettige 6^r atiev<br />

-'.s Jüngling. aBa§ gif'ct ev nn« bcnn ? fid) jeltsi ganlj niib gav, id)notit .'i/ nn jo| nljo<br />

417, 11 loci-) f)ilfict IJ luav()ofjtig-j ;.'/'' ©euncn ii« Ornnl ift) SBcnn ev niiv feine tueri)t,<br />

feine *f.!volif)ctcu gibt, fo fint cv allein ein ftud gegeien, ein (lavtcden. S)ic gaien fein aücin bie teljv=<br />

Wel)t)cv, unbcr ben ift allein eljnc bie rei^t tuaut Ui k.) iinb bevglcic^cn /." bie rc[!öten<br />

bveiiltc i'ö nidjt bie nid)t bao nn frhil Jl liertjcnlctjb, alles nngliid, jiinb, iamev iinb<br />

elenb. (Jv ift<br />

:.':' bic gercd)tifet)t 'J:! aiidj frli/t :>.4 lini Viov] l-orfiin i'.'i tjii (I.) fi-hll<br />

IcTct bev Vlfioftel '|hiuIuö nnb ft)vid)t. ßv l)at fiiv •-><br />

fl| iegoffcn -T luibergefnut nnb<br />

cviictvievung bc'j ficiligen gcljftä. ßr dot -'i' fcljnnl ein .;/ "Jin bie tt)el)lä| S)ie rteil c-j abev<br />

4IS. IJ c§| ein« 14 3l'a-3 bcnn ein? angeljctt >s famon] cljnanbcv 7!» nid)t. ©oüen loiv<br />

nn ,iiiiiinimen _'/ miv tünnen 1':^ nnb fein -''! ninfe. 3)avuinl) fo ttevidjiDinbct mein nnb<br />

meine i'f, nnb /'/i/i nnb «evgcct :'/; nnb / /]<br />

jo lang lucDb) lu-ant .;.' bid)j biv .;.)' cv,iclet -//H. :.' ang] «on 3 nWt fflil' 3)ie=<br />

loeljl nn 7 nn l)cv| l)cicin .s bie) bife // l)Ort),icitUd) lö ben] bie /.v ciifjcvftcn<br />

i:> ben| bem bie lieub, IdIc grfagt, finb Jl bie jdjulbc JJ ^odijeitlid) -'J jüuov ein<br />

banm. bavnndj jolget-3 felb>i l)cvnnfj.<br />

[ccLxxii] Hm XXI. .ftcintaijc iinrfj (.aTrinitiitiiS<br />

€ii.imjcliiiii. :(ial)anni'l im.<br />

3oi). .), 4'-5i /^S^S uinr ein tüiit^i jdjcr, bcS fon la([ fvaintc! ,yi tiaVcviiniiiit,<br />

^^ bijer f)6rct, ba§ 5it)efii§ tnmc luni iubt-n in ßJalilcnn, iinnb<br />

nicufic t)in sfi jl)m unb bnt iljn, ba§ er l)inaB !cnic unb l]iiltfe fcijncnt<br />

fon, bcnn cv loci tob !vnncf. llnb ^vt)cfn3 f^rnd) ^ii 11)111: Sßcnn jv<br />

nit ,5cid)cu nnb luiinbcv fel)ct, fo c\Iant)ct jv nit.<br />

ICOLXXIPI S)et üiufiifÄjc fpvnd^ jii itjnt: .'perr, !innm I)inn(i,<br />

cl)c bcnn mein finb ftnrbct, .^>I)cfn§ fpridjtt ,]ii )l)ni: ("'Jctje ()l)n,<br />

bcin jnn lebet, ©er nienfd) nloHibet brni tuort, bnö :^efn§ ,^ii jm<br />

jaget, nnb gtjcng ^l)ii. Unb jn bem cv t)inab flteng, begegneten im<br />

feine tnecTjtc, lievüinbigten nnb fpvndjcii: Dein ünb lebet. Da<br />

forfdjct ev l'oiin jn bie ftiinbc, in Uu'lrf)cv c8 beffev mitimlouvben<br />

toar. llnb fie fpvQd)cn jü im: ©cftcvn umb bie fibenben ftnnbc<br />

Uevlief' jn baö fiebev. 3)n mevcfet bev Oatev, baS umb bic ftunbe


güaiiiidium nm 21. Sonntag iiadj IviiiilntiÄ. 3ol). 4, -IT-r)!. .\\r\<br />

hjeve, iini »tionidjfv vif)cfii3 3Ü iiit gcfogctt f)ette, bcin fun IcBi't.<br />

Uiib cv fllan&ct mit jeiucni c^aniic ()üii)'C. Sa» ift baß anbcv ]al)=<br />

d;cii, ba^ 3f)eju>3 tf)at, ba er auf' ^u^'^a in ©alilcam tam\<br />

iü<br />

©timma bif,; (Jluangctionä.<br />

1 int Ijaben luiv ein (5^rcmpel, boriniic fi(jt'[t bii, luic bcv uuüoltommeiic glaube<br />

nljiiipt, wa ev nHaine nit abloft jübittciui.<br />

2 3Bcnti luiv evtofit lucrben Don bev aiifotljtmig, fo luivt iiiiiifcv (ifaube gcftcvifet,<br />

bnt^ü, baä iL'ir bcn jütiiufftigen niifcd;ttuii3eii iiiiub Ucvbolaungcii and) bcftev ftevctcv<br />

fünben n)l)bev ftctjcn.<br />

?Iu^3lcc\iiitfl be§ ©toangcltonS.<br />

Es folgt der Ihmv Auxij. IUI. 10', 420, r> bis 4'J.'^, I', abynhucklf Sermon mit niich-<br />

slehetulen Alnceichimyen<br />

420, ri iin§ feli!( ; / luibcvumb !i>l,'i t\)nemfi/ili s clifcii] nufjctii 1';' gcljüit<br />

®otle§ lootl ober 422, /"» ^^m (2.)] in // joljiijcn unnb innnbcr fc^ct tt 9(ljo] So<br />

/') in. 3r ttninntän'Discn, hjQtumtJ fct)t it (0 fovrtjtfamV *OUia luolt er fnflrn, 2l necven<br />

2>< gcloflt f)at, Srae^tet am erften nod^ bem reljd) goteä unb nnti) feiner geveifjtigfcljt, fo Wirt cnrij<br />

foüicfjä atleä 42.'i, 7 fagt. Sie tlarfidjt bc-j .^lertn fpiegrlett fid) in nn3, uon nnffgebecftem on^<br />

gefid)t, nnb wir njcvbcn öcrtfarcf in bn-J fctbige üKbc, »on cinev {[ov^eljt jü bcv anbevn, at-S uon<br />

bem .§crrn, bct ba bcv gcift ift. ij Sie (Inr^e^t :.'" nnb tierer IMi 420, 12 311 jm l:', S)a|<br />

Soä /) Bor^in 427, 1 aU\ ba 19 au(!^ nod) -'."> fo f'ehlt<br />

[ccLxxvii] €in anbcr ..ftcnnon am €i\\ unb sUiciiitiigitiMin J^ü^t.^oc<br />

luni) ^€iinit.itiö, aiili'ö €iianoeluiii. "(ioljaii. im.<br />

Eh folijl dir Uiisre. Annji. Bd. I7',4I.'>, Ui l)i.


416<br />

SommctpoftiEe 15-26.<br />

Jollen, unjcv aiuicii gcgoii ftimct l)oticn, nuff bn§ Wir ö.9 ba§ felill H4 luotlc fovbevii imb<br />

jcl)iUion gcfnti buvif) jciiic tvafft (lattcti :u; lut fftili 45-J, 10 Suangclio. äBiv Wollen nii<br />

bell Sejt iiadö cinanbev Iieje[)eu. Sltjo jpud)t bcv Siianaetift. |1 Sl<br />

War i.> ift ()ie mcvdfcn,<br />

ba-j cv nu balb I)errta(ljet jaset. |1 Siicv Ijurct iVi äüeiin abet bijet fihigijcöcr in 27 mcre<br />

nae.li l^n^ -Jil glaub 36 jpvacf) bcv §6-ili3i aiicfj jii ©aiit *4-!etcv, I)u bift -iö.), 76" bo<br />

/Wi/f -JJ Ijclfien. 9lbcv bcr tüiigifdje liffi nit bolb abc, jonbcvn jbrac^ jum ^crvn. !| §eic<br />

tonim tjintt'b. t^f tii«"' Ei"!) ftürbt. |! So<br />

luoU bcv glaub |i^on baf)iu faücn iinb finden. 9(bcv ber<br />

Cxvr S3 glcid) luol .i7 '5}u am luaS] Sa Wag bcv glaub topfjlin] tropfUn :iJ ftevbeii,<br />

aber Efjviftu» fevet ä« 5-''' b'l'inb] Ijiu 404, 14 Senn bet i'.) ftiUigent i'l' jbvidjt im<br />

(Suangclio 2)iatl)ci jü feinen jiingcvn. ©o jv glauben l)aüt als ein ienfi'tovn, fo niügt jv fagcii ,!ii<br />

bijcin borge, hebe bin) uoiiii l)l)niu'n boct Ijijn, jo luivü er fiel) beben, unnb eiicf) Wirt nid)l-j iin =<br />

niiiglid) fein. [] Cvd ift 4'i'i, 13 waffcv, nbev ba er Wanäete, bcgunb er unbcrjügcben. SUfo aucl)<br />

WojeS bcv [)elt ein 17 fter&rn /!' burc^ bcii -JO unb *l>ctrii-3 tct] licfje :« bar=<br />

nibcr !'•"> Senn Wenn bvtunib. Se§ ^aien Wir ein fc^on glcidjniiä an einem 27 unb| ba<br />

Von ber blut 28 bluct 29 elju] ber 30 nnfenfetjcu, unb tonipt tjrgcnb ein winb, ba<br />

fallen ncmlidj l>h winb fehlt 32 tappen ,5erftcdeii -/•"*'. /')" ouff nnih ine 12 bie|<br />

Sife 2! unü Werben 2:1 l)ongen, in bitten, unb alfo fpvcrfjcn. ]j 53avmnil)eiljigct 4ri7,23 ift,<br />

iage idj, benn 2S bic. ]| Scv<br />

mcnfdj glaubt bcni wovt, ba>3 3''iii'' ö" ii" fagft/ imb gicng t)in.<br />

Unb in bem cv binab gieiigc, begegneten int feine tnciijtc, «crtünnbigctcn unb fpvaef)eii, Sein finb<br />

lebet. Sa forftfjet 30 beffer »" eä fehlt 37138 Saä l'i.s<br />

tarn frlili 4.'>8, 13 wevcE, Wie Saut Jßaul fagt, Scv glaub t[)nt§ ber buvct) bie liebe ttjetig ift.<br />

Senn er lebt // feljern, Wie ber tünig Safib im *l!fatni fagt, unb Sant *4>aul ,;euc^t eä auff<br />

bie -'" unb Uiic er uon 28 Wirt, e-ä ifl gcwiä ein 2'.i i his 33 fehlt<br />

[ccLxxxiirJ ?liin .liucij imiib .sluciiitiiöiftcn ;fiinttiiTiC iiad) iCvinitatf^<br />

•Bintlll 18, 2.!^.-.', Y& c f 11 § f ii fi t 311 'j' e 1 V unb ,5 11<br />

€iiaiiöLMuin Äat: xviil<br />

bell nnbcvii junfiern: SaS t)imel=<br />

-«^ rcicC) i[t 9lci(J; einem fniii(\ i(\ bcv mit feinen !ne(f)tcn ve(i)ncn<br />

Inolt, Unb al§ ev nnflienfl 311 feifjcn, tnm im einer füv, ber limv ;.<br />

1)1) m 3el)en taufcnt pf unbt f(f)nlbi9, Sa cv nun ntdjt l)ottc 3 ii bemalen,<br />

I)ie§ ber .Cierr üert'nnffen l)l)n nnnb fcl)n h)el)6 unnb feine ünbev,<br />

unb nllcS lua§ er tjatte, 11 nb belsalcu. S)a fl)el ber !ncd;t niber<br />

unnb bettet it)u an unb fprad); .'öcrv, f)at) (\ebnlt mit miv, idj Uiil<br />

biv§ ntlcS ficlialcn. Sa t)amevt bcn 'pcrveu bc§ felbiflcn tnedjtS 10<br />

unb Ii)e§ in lo§, unb bic fdjulb crllicS er im and).<br />

Ta flienfi bcv fclbi^e !ned)t IjinaiiS unb faub el) |0('LX.\:x[TIT|<br />

neu feiner mittiiedjtc, ber Inar il)m l)unbcvt 9Vofd;en fcl)ulbiij,<br />

Unb er flvcl)ff in nn, nnb Kiiivftct in nnb fpradj: Scijale mir, Uia§<br />

bn miv fdjiilbiq bift. Sa fljcl fein milfnedjt niber unb babt in i.-,<br />

nnb fprad): .^ab ßcbulbt mitt mir, id) loil birö alles bemalen.<br />

6r lüoltc aber uid;tt, fonber gicng t)in unb luarff in >)n§ gcfcntf=<br />

ni§, bi§ ba§ er bemalet, 1003 er fdjnlbig luar. Sa aber feine mit=


(Soangelium nm 2:1 ©oiiiitng mä) Srinitati?. Wnttl). 22, 15—22. 417<br />

fliegt foI(f)§ fat)cn, tmubcu fl) fc()V Octvutet iiiib famcii uiib 6vocT)t=<br />

teil für jvcii f)ervcn alleS ba§ fl)cf) begeben I)ctte. 2)o fobcrt in<br />

fein ()ci;i- für fljcf) uiibfprarf; jüiiit: 2)u fcfjalc!, alle bif c fdjiilb fjabc<br />

iif; bir cilnffcnn, biclncit bii mirf) babteft, foltcftu bcnn birf) uit<br />

i and) ertmrmeu über betii miÜiiedjt, luic icf) mid) über bicl) erbarmet<br />

J)abc? Unb fein ()err tüorb 3ornifl iiiib übcrnnttoiivtet in bcn pci^<br />

nigern, bi» boä er beratet ntlcä, »ua^ er im fd)ulbig mar. IHlfo<br />

mirt cndj mein {)immlifd;er öattcr and; t()nn, fo jr nid;t Hergebet<br />

öon ()er^cn eljn t)eglid)er feinem briibcr feine fcfjcl."<br />

10 ©umma bc§ giiangelionä.<br />

3)iad) bic bormmbniteit unb gnab 65ot§, werben alt (ünb «ergeben, unc gvoö<br />

)ie and) tjmniernier finb. 2)cm aber werben bie fnuben nit Dergcbcn, bcr iiit<br />

feinem briibcr aud) «ergibt, wie nuä ^briftu» bat beten gctert: «ergib nni uufer<br />

fi-fjutb, wie wir unfern fd^ulbigern üergcben.<br />

15 ^lufälegung be§ Snongcltonfj<br />

T^s folf/t der Unsre Aii-tg. 1kl. JJ, 673, '24 bis GfiS, SO abgedruckte Sermon mit nach-<br />

stehenden Abioeichungen<br />

6TÖ, 2 ein tjeglii^ct 9 unb jiinbe ucrgifit """I) tcc^t nacf) toffct JS ^atatct obcv<br />

ä(c>)c5uu& tctet IS eä fehlt 676, 11 [iücnljig fi6en mat öTN, '2 mitf) Iic6 /' üaiifll<br />

Oaiib 26 ni(5t§ 679, 10 SUcffen unb annbet norrcnlucvcf finb 21 [)imct jii ttjün wv<br />

mochten 6S0, 6 gctjolffcn, bcrm bai gclüiffcn ift im jlucljfct 21 fcl)it] (SotlcS 22 liflift<br />

fehlt 6S1, 14 ift3 17 uerteurfet] Bcttegiiet 682, 7 ift c3 i:i baS man bnS 6nanflelicin<br />

nitt ton fnffen, ea fc^ 25 unb fehlt 6S3, 4 tj^s 6 luol jagen 14 k.] unb bct gleiiöcu<br />

6N4, 3 ptocft et, iDÜrget in, mit 9 bctjnen] ben 16 wctt, Uub bj fjaftii fi.s.i, 13 Rotten<br />

19 gcfjovt bijet \pxuä) im SJlatfjeo, bcn ß^tiftn? 21 jc] unb fo fort an 6S6, 6 bl)r fehlt<br />

18 jc^cndfcftd 26 rv'olkn ii6er anbete eviarmmen 6S7, 3 iftS .S" 6()viftu§ im Wnlfjco «on<br />

bcm unfaiuicvn 6SS, 2 jc] fanipt ben anbetn 17 nod) üficv bcn i'.j nid)lä<br />

[ccLXXxxij ^m bucij unb .ilucintiioiltcii ^niitaijc uaclj (.Cviiiitatii^<br />

Ciiangdian .Ü3at: XXII<br />

""T^^c 5pf)artfeer gicngcn [)in nnb [)ieltcu einen rnbt, toie ft) bcnwaito. 22,11-22<br />

"^^ .söerren bcftridtcn in feinet rebe, unb fanten ^n im jre jnnger<br />

20 fampt §erobi§ biener nnb fpradjen: ''JJieifter, luir lüiffen, baö bn<br />

rtartjaf ftig btft, unb lereft ben lueg Öotteä red)t, nnb bn frageft<br />

nad) niemaut, bcnn bu ac^teft nid)t ba§ anfe()cn ber menfd;en,<br />

jDarumb fage un§: 2ßa§ bundt bid)? tft§ ved}t, ba§ man bcm Af eifer<br />

jl)nfe gebe ober nic^t? ®a nu :,^()cfu§ mevtletc jrc fd)alrt()eit,<br />

25 fprad) er: 3^' f)eitd;Iet, Ina» öetfuc^tt fr mid;? Sßcijfent mir bic<br />

jinfe mün^e. Unb fi) rcidjten im ein Pfenning bar, Unb er fpradj<br />

Sut^et§ ajSetfe. X, l" 27


418 ©DinmcvpoftiHc 152G.<br />

?,n in: Sßc§ ift ba§ bitbc uiuib bic üfterjdjiiift? ©ic f^ivadjen 311<br />

im: S)e§ ßeifcrS. 3)q jpvac^ er ju in: @o gebenb bcni Reifer, lüas<br />

bc§ faifevg ift, unb Giott, U'n§ C)otte§ ift. Sa fl) ba§ Ijoveten,<br />

iianic fl)c c§ lunnbcr, nnb licjjen in unb gicngen bart)on\<br />

|CCLXXXXI'] ©iinima bcä @uangeüoii§. f.<br />

1 ®aö ftcifif) fiidjet altjeit flcifd)tid)c fvei^nt. '^(Ifo Uiattcton oiirf) bic ^ubt-u<br />

nufi ^Jlcifiani, ba» cv fic mit gcU'nlt üon bcv Möiucr gcpiet encic. äÖic bniu niicli<br />

bie uufcrii fid; fvcimni, baä fic (eiplirf) Hon bcv 3:ivaimcl; bcs 33apftä unb bcv<br />

a5ifd)Dff gefreut lucvben.<br />

2 Soll bcv lucltlid;eu Cbcrfait fngt ©nnt ipaul jun 9{6m. ©ctet ijcbcrmaii, i»<br />

>üa§ jr fc^ulbig fcpt, ben fdjoi, beiii ber fd|D§ gepütt, bcn jol, beut bcv ,^dI gcpüvt,<br />

bic fviid}tt, bcin bic fvudjtt gcpüvt, bic cvc, bcin bic cvc gcpüvt, Sod) nlfo, bo§ jv<br />

Wot fiiid) gctct, luaö (Bottcä ift.<br />

.'pic fi'^cflu bic t)Di3f)cit menjdjlidjcv »uci^eit, mic bcnii afte iiiciifdjcit Don<br />

nntnv fiiib, luo fic in felbö gclaffen lucvben, luiun fic nid)t bcn gcift bc5 glauben? 1^<br />

Ijobcn.<br />

SIufälcgunQ be§ ßnongelionfj<br />

Es folyl die Bearhcihmp der UiiKre Ausg. Bd. 17^, 464, -JH bis 469, 6 ans Rörcrs Nachschrift<br />

miiyctcdten Fredigt. Roth henutü aber diese Predigt nur bis S. 466, -JS. Dann<br />

brarheilet er weiter die ünsre Ausg. Bd. 10 ^, 4-2,s, IT bis 432, S in Hörers Nachschrift ab-<br />

gednickte Predigl, und swar von S. 429, ST bis zum Ende. Den Schluß fügt er hin:n,<br />

ohne daß sich eine Vorlage nachtceisen hißt.<br />

k5c bifjcm Sitangclio luirt uii§ abgentalct, luljc bic l)oI)c ticiuunfft nnb<br />

'mcnfd)(id}c Uicifif)eit übcrcljn fompt mit bcr ©utlid^en lüci^I)cit, nunb »nie<br />

fic fo fdjcntlid} nnlnufft, Uicun fic ü\\&) am attcv flugftcu fein toill, als \)\i<br />

gcfdjidjt mit bcn ^ß^onfccrn , iucldje büd) bl)C bcftcn nnb Iiodjücvftcnbigftcn<br />

Icuttc nnbcv ben Siitbeti lüaieit, Une fie e§ aud) [)ic mit bifem fünblein be=<br />

ltiel)fcii, nodj miiä l)t)re Hügt)eit jür narl)eit luevbcn. 6ie fmibtcn ß'tjviftnm<br />

nid)t ftvaffcn in fciiicv pvcbig, andj nidjt in fct)ucu Incrdcn, nnb fjcttcit bod)<br />

gern nrfad^ gcfjnbt in jii tobten, bcrljalbcn gebadjtcii fic in nuffu aller tingfte ^r.<br />

antjügretffcn, nnb legten im für ein fpiljigen ©püogifmnm, fo fpiijig, ha^ in<br />

menfd)lid)e Dernunfft aiidj nidjt jpiljiger l)cttc fünben erbenden. Unb fagttcn<br />

alfo jii Ijm:<br />

'53iciftcr, Uiir Uiiffcn, baö bn >uart)afftig bift unb lecreft ben lüeg ©otteS<br />

red)t, nnb bn frngeft nod; niemanbt, benn bn nd^tteft nid)t baö anfet)en ber 3o<br />

mcnnfd;en, S)arnmb foge nn§, äBaö bnnrft bid;? iftä red;t, baö man bem .Reifer<br />

jinfe gebe ober nidjt?'<br />

Sic gebadjton olfo: S)a tüoücn toir in ergreiffcn, benn er mii§ 3a ober<br />

9lcin fagcn. ©pridjt er: ^^a, fo fjaben tnir in iibertüun=|cc[xXXXXilJ bcn,<br />

m 19 »•<br />

9Jleui(%tic^c loifi()cit.<br />

="


göangelimn nm 21 Sonntag nnc^ Stinitali«. ÜJJattf). 22, 15--22. 410<br />

fagt er 5Jein, fo ift er aber bc§ tobS fcfjulbig. ^\m bem ba-S fic |prerf;eii<br />

'5)Jcifter', luoKeit fte, er miifle nntloiutcit iiiib rcifjtt jujagcii, Unnb bn fie<br />

jprecfjcn 'tt)it »üilfen, baS bit Inartjaffttlig bift, criiiaiien fie in fciiieä amptS.<br />

2ßo folt (Jfjriftuy I)in, e§ tunren im alle t()iircn ucrrant, 5I(icr er Inolt 311<br />

5 bem locfj nid}t I)l)nau§.<br />

2Bau bQ§ nic^t ein liftiga fünblin? jetjgcii fie lürfjt gmigfjam an, bo«<br />

c§ ttügc leutte gctoe^t ftnb ? tuie ber «öcrr geanttourt ()ct, lucrc er gefangen<br />

geluefen. 3a ipar ba§ nid)t aurf; UieifUic^ genug getjanbelt ? 6ie nemen ,',11<br />

fid) .6crobc§ btenet unb mainen, \a fie luotlcn ber fad) alfo mit lift beljfommeu/<br />

in ha^ er in nid)tt entgefjeu foHc, gebad}ten alfo : .sparrc, ba Uiollen Inir im rabten,<br />

fprid;t er 9Jcia, fo finb .'gerobeä biencr ba unb lucrbcu in balb tobten aU<br />

ein auffriirift^en, unb ber fidj tniber boS 9lomifc^e rei^ fel^e, ©pridjt er ja^<br />

fo rebet er Ittibcr bie Sübifdjc freif)el)t, ha \vbüm ioir ba» öold an in ^el^cn.<br />

2)cnn bie ^iibcn holten eljn frei) bold fein unb jren eignen tünig I)aben au§<br />

15 irem flamme f)er, Inie jnen benn burc^ 5Jiofen Don ©ott öcrl)eiffen loa§, unb<br />

ba§ folte ftetjen bis ]\n ]ät be§ rechten tünigS, bi§ auff (i()riftum, Une bcnu<br />

ber 5patriar(^ ^'acob anäj barHon üertünbigt unnb \\)xai) '@5 Inirt bn§ Scc)jtcr i.woK-i;i,io<br />

Oou 3uba nic^t cnttocnbct locrbcu nodj ein mciftcr üon feinen fiiffen, Oif? baS<br />

ber |)ült !ommc', Unb ber{)alben ^at im ß)ot anä) bi3 öold fonbcrlid) crlnolet<br />

20 unb ein fiintgreid) brau§ gemacht nmb bc§ einigen (Sf)riftu3 ioillcn. @ic f)ctteu<br />

aud) tiil iprüd)e fünft mer, ba» fic nicmant biencit foUcu, fic U'eren 'ba5 I)au})t'>-äKoic28,i3<br />

unb nic^t ber fd^toan^' 3C. £ife unb bcrgteidjen fprüc^ mer ^aben bie ^l)axu<br />

feer unb fd;rifftgelertcn l)n§ l)oId gctribcn, unb barauff f)abcn fic awä) gepodjt,<br />

SBic mau ijelj ins üold gepleut f)at, ba§ bie firdjc nidjt l)rrcu müge. 'S)ax--<br />

25 iimb gebac^ten fie alfo: fprid)t er ja, fo leftertt er @ot, ba ift er bei tobö<br />

fdjulbig al§ ein ©otsicftcrcr, haS öold Inirt in fteinigen, benn föot ()at bifcm<br />

oold freifjeit siigefagt unb berljeiffcn, Inaren aud; al^eit ®ote3 oold, au(i)<br />

miten in ber gfenfnu§.<br />

3t6er 311 ber jcü fjetten fic fainen Üinig loie aud; l)c|, unb ber fjalben<br />

30 er()nbe ]iä) gro§ gemürmmct, rotten unb auffrür unnbcr |ccLXXXXrT^| bem<br />

gemainen üotde, S)cnn ba» üold loas unberridjt au§ bem gefel^, fie foltcu ein<br />

et)gcn lüng au§ jrem fleifd; unb flamme l)abcn, loie gefagt. 2)arumb Um»<br />

!oin§ aufff)6renn» ba, ben frcmben lünigen unb obcrl)crrcu yi loiberftrebcn,<br />

6I)» ba» fie jit ]eiten über bie lopff gcfd^lageu »nurbcn, unb mandjer tob brübcr<br />

35 blibe, Unb ha§ gcfdjac^ offtt, benn e§ h)a§ ein l^al^ftarrig, ungeliogen, Ijart<br />

bold, Srumb müflcn bie Stömer, lodere bie .^eit ba» gepljct ü6er fic l)cttcu,<br />

ba§ lanb luol bcriDarcn, muflen§ tcl)len l)n öier fürftentümb unb an alten<br />

ortten mit fürften unb laubpftcgern Inol befc'^cn, auff ha^ fic alfo gctaljlct,<br />

nic^t fo Balb jüfamen lünben fommcn unb auffrür mad)cn, ha^ mau in alfo<br />

zH u 3ubcn ein fre>) »ot( r zu 17 @en. 49. r zu 2;/22 3)cu. 28. r ZH -J!) Snbcn<br />

ein f)nl6ffattig »oW r<br />

27*


420 ©ommcrtjoftitle <strong>1526</strong>.<br />

bcfter ia-i tnercii tiiiibc, »no fie fid) lüiber bn§ StomifcC) rcic^ tuoltten Qufflcfjncn,<br />

Scifialben Uia§ 5pilatii§ ein Iniibtpflcgcv Hon bcii Somevn gcfatfi iin Sübijcfjcu<br />

laiib, .l)riftuy bartjü, bo bie 5pt)arifcer in fo liftiigtlid) angriffen?<br />

t?r fd;let)et fie mit irem eigen luort nnnb fat)et fie mit ircin eigen rabt, bQ=<br />

mit fie in gebnd)teii ,5nfa()eii, faget Uicbcr ja nod) nein, Inie bcr ®uangclift<br />

ferner fd)reiBt unb fpridjt:<br />

'2)a lum 3cf"ä marcftc jrc fd)alcfcit, fprad) er: y)^r f)eiid)ler, lua-S Per=<br />

fnd)t jr inid)'? äßel)fet mir bie jinfcniüntje. Hub fie rei)d)teii im einen<br />

Pfenning bar, Unnb er fprad) .yi in: SÜcJ ift baä Bilbc nnb bie üBerfdirifft?<br />

6ic fprad)en .^u im: S)e» Äciferä'.<br />

3)a fit)eftu baä meifterftnd, lüeld)5 ()ic ber .Sjerr geBrandjt, 6r l)eif5t im<br />

bie ^iiifcmiinlje l)er reid^cu unb fraget nad) bem Bilb nnb iiBerfd)rifft, S)a<br />

fie im antlüurten, eä loer be§ ij'cifery, fd)loffc er frei), bng fie unbcr bem .ft'eifer<br />

inercu, bem müfteii fie aud^ rcnbt nnb jinfe gcBcii. 2ll§ folt er fagen: .s^iaBt<br />

jr ben .Ü'cifcr fo cingelaffcn, ba§ er miiiiljet, fo Bat er ein geUiiinncu fpil, al§<br />

fprcd) er: föiner fd;ulb iftö, ba-i ber teifer elucr l)err ift. ilnic folttcn fi)e<br />

zu 5 Siicc. H r zu 17 ÜKitt imnctijjcn biiicn fir^ fiotiimfrit.


euftiiaelium mit 23. Soiuifafl und) Ttinilnlir. 5J!nllf). 22, 1.')— 22. .121<br />

t^itu jü bifev antlüuxt ? fic ücrlminbevteit firf; uiib giciigcii bavDoii, Sic mal)=<br />

iictcii, fic luoltcn in niciftcvlid; ii()cmi)iibcii, ahn ijvc luci^()cit iinb nui^I)cit<br />

betrüge fie.<br />

3)t§ ift un§ jü hoft gejc^ribeii, niiff ba§ toir, bic ton glaubcii in 6[)vi=<br />

•• [tum, loiffcn foUcn, ba? Wix ein foldjc Uicifjf)cit l)abcn, bie ha iU'cttrifjt nttc<br />

tucififjeit, ein foli^e ftcrctc nnb ein foldje gcvcdjtigfait, tuclrfjer fein mcnfrljliclje<br />

ftercfe nocf; gcrcc^tifatt ni(f)tt jü üeigleic^en ift, ®cnn Inibcv ben t)ciligcn gcift<br />

ift !al)n rabt, Surd) 6f)viftnm I)abcn luiv bi§e gOonlt, bic fünbc mit fiiffcn<br />

tvcbtten nnb üb« ben tob jülauffen. 2Bcnn (5I)viftuy bnvcf) bcn glnnben in<br />

10 ung iDonet, fo fjabcn luir in, ber ridjttet foUid;3 in un§ an, ?l6ci- el cmpfiiibet<br />

fic^ nid;t benn in ber aiifccf^tnng. Sarnnib luenn id;§ 6rau(Jjen fol, fo lompt<br />

er nnb gibt mir frefte frifd; f^inburd) 511 gcfjen.<br />

I cCLXXXXrip-<br />

'illfo 1 f ollen luir unä nid)t Beforgcn, bQ§ unfcr lere lüer=<br />

ben unbergctjen unb jiifdjanbcn luerbcn, S)cnn Ia§ gleich aüe flügen nnb lucifjeu<br />

15 in ber toelt anfffte{)en tuiber ba§ luort 05olc§, ncrfct)en fic bcn fdjer^, baS fie<br />

fid) batüiber legen, fo ift^ nmb fie Qefd)e()en. 6« tan lool fommcn, hau fic<br />

balüibcr bellen unb Beiffcn, fo bQ§ e§ bie lenf bnmfe, bog ©nangclion Joerbc<br />

nnbergen, aber toenn fic fid) bran feljcn nnb iuolTenS nmBftoffen, fo ifty ge=<br />

tüiy, ba§ fie ein bioffen luerben legen unb mit beut griff, bnrmit fie fat)eu<br />

•^iu »üollen, toerben fie jü letft gefangen. SBie tnir t)ie l)^n bcm @uangeUo fet)en<br />

unb in 5paulo ^iu unb loiber, unb foubcriid) in ber 'öiftorien cantt ©tepf)anS,<br />

ha fc()en loir, lüie fie blje fdjrifft nidjt rcdjt gefürt i]abm, ja bie fie gefürt<br />

tjaben, ift eben totber fie geUiefen. Senn bie 3uticn 3cl){)etcn @tcp()annm, er 'JI))«. c, i.i<br />

rebete loibcr bcn Sempcl unb alfo iniber (^ott, ber ben Sempel tjctc halücn<br />

a5 t)eiffcn, bradjten fi^rifft fjcrfür, baniit fic in oermeintcn ^ü bcmpffcn unb ,5n<br />

übcrtul)nbeu, 3lbcr @tcp[)anu§ öol beS fjciligcn gciftS ,5ciget in an§ ber fd)vifft<br />

nadj einanber f)er, tote ®ott nidjt luo()ne in f)cnfern mit f)enben gcmad}t.<br />

3)abib loolt im ein ^aus balocn, aber er loolt» nidjt ()abcn, ''Mai loar bic<br />

urfad;? (Üott [)at unber feinem oo(c! geluonet iuoor ein lauge ;)Cit, ct)e Sabib<br />

30 toare. 6§ müfte ein armer ®ott fein, ber ein§ [)a)t)fc§ beborffte. Unb fo burcf)<br />

üil .^iftorien belcepfct er, baä (Sott nit in t)eufern lootjnc Don menf({;cii ge=<br />

mad;t. äÖa§ foltcn bic ^nben tt)un? fie faljcn jren eignen lert f(ar ba ftel)en,<br />

ben fie lüiber @tepl)anum fürbtcn.<br />

^^Ifo muffen ^nfd)anben locrbcn nnb unbcrgc()cn oEc, bie fid) iuiber bife<br />

as (Sotlid^e tueifetieit nnb ba5 luort ©otteä legen, Sarnmb fol ficlj nicniant fnrdjtcu,<br />

loenn fid} gleidj aU flügt)eit unb madjt ber tnelt toiber ba» (fnaugetion anff=<br />

leijnct, ja ioenu mau e§ gleid) mit blntbcrgieffen bcmpffcn luil, benu ije met)r<br />

mann blut öergeufjt, l)f)e mcr filjrifteu tuerben, 3)o§ (Sfjtifteu blnt, fpridjt<br />

Sertulianuä, ift ber famen, barauä bie (iljriftcu ioad;ffen.' 2)er Seuffct mnS<br />

Wiber ®ot.<br />

zu 4 Erifttid^ iiieiS^ait ftctcE imb gcrci^tigtcit r zu U 9Jlcn?döIic6 wcipctt tann iiid^tä<br />

)• zu 23 Slctuum. unb .7. r zu 34 anfct^öttimg bc§ 6uonBelioii§. r<br />

') Apolog. 50.


422 Süiiitiu'tpoftiQc 15"26.<br />

inii bei Gr)riftcii t'Iüt crfeitfft Uievbcn. Sci-fianictt fo ift !aiii griff biuijfi,<br />

mit gelunlbt bivs Guniigeliou iiubcr jiibnidcn. (f-i gcljct initt beut (5'iianaclio<br />

,',i'i, luie Tuitt bcni [CCLXXXXllll] ^^alm Imtmn, bei I)at bie arte uiib uattiiv,<br />

baS er oben ligc, man tcfdjlriere in, luie feficr man tnollc, Solcfjer arbt ift<br />

and^ ba§ ©uaiigclion, l)f)e mer mau im luiberftetjet, Ije groffer c? cinrcii^t, uiinb<br />

l)c fel)erer man c§ bempffcn tüiH, \)l]e mer unnb mcfjcr e§ Incdiffct.<br />

SarumB follcn luir un§ niifjt fürchten üor ber geUuiIt, fonubevu glüct<br />

iiub giittc tage foKen \mx fitrd)tcn, bie nuicfjten unS mel)r fd}aben benn angft<br />

unnb tierfolgungc, ©oUcn un§ aucfj nic^t fürchten Dor ber tricifitjcit nnnb flu9=<br />

I)eit ber Jocitt, benn fie !an un§ nicfjt fd^aben, ^a ^)^e "le'^r fid; bie lueifsfjeit<br />

ber lucltt toibcr bie timrrjcit auff leimet, lic lautrer uub Herer bie U)arf)eit<br />

luirt. S)er()al6eu fo tan bem Snangclio mä)U Befferä Iniberfareu, bcuu Uu'nn<br />

fid) btc luelt barlütber leget mit gelcalbt unnb flug^cit. 9)()c mer mid^ mein<br />

gcluiffeu, bie füube uub ber 2eufel anfedjten, l)c fterder luirt ineiue gerccf;tig=<br />

tait, Seuu bie fiinbe bie mic^ brudtcu, matf;cu mir Inelje, fo f)alt id) tjerter<br />

unnb t)erter an mit betten unb fc^reljen 511 6)ott, fo loirt beuu ber gclaub<br />

uub bie geredjtigfait ijmmertjü ftercter unb ftcrd'er. ©aö malmet Saut '^awl,<br />

2.JUU. 12, ii.ba er fpridjt: firafft loirt burd; fd}liiad;r)eit fterder. Sielocil linr nun ein<br />

fol($en fdjatie I)aben, ber üou aufedjtuug uub luiberluertigtcit fterder loirt, fo<br />

füüeu lüir un§ nid}t furd^teu, fonberu gi'itö mütö fein unb unS über ber trub=<br />

|,',|jJ"5;'*;J f al freloen, lote Sant 5paul ju ben ÜJomeru fagt, Uuub luie blje Ipofteln ttjeten,<br />

bie mit groffer freligtcit tion beu rabtijeuferu gieugen unnb baudcten (i)ott,<br />

bau fie loirbig geloefen loareu nmb 6I)riftu§ namen loillen fd)mac^ 311 leiben.<br />

Sßenn ber Sleufel fo Itüg loer unb fdjloigc ftiHe uub liefj ba§ (Suangcliou pre=<br />

bigen, fo tourb er locutger fdjaben» l)aben, S)eun lueun ba§ (Juaugcliou nidjt<br />

angefodjten loirt, fo bcrroft e§ gar unnb l^att !ain urfadE), feine geloaÜ uub<br />

irafft an tag «jugebcu.<br />

?llfü fiub lüir t)ie nod; fidjer, uiemaut fid;t un« an, barumb fo bleiben<br />

loir l)mmerbar, loie loir bor geloefen finb, ja loerbcn erger, 'SJaB un§ etlidje<br />

loiberfad^cr mitt fd^rifften autafteu, ba§ trifft l)f)r loeuig, ba§ fie loibcr uuuS<br />

gefdjribeu, t)aben fie nid;§ me'^r aufjgeridjtt, benn ba§ fie l)n§ ba» feluer ge=<br />

pla|3en t)aben, |CCLXXXXiiir'] f)ettc man aber un§ l)n§ feur geloorffen unnb<br />

über bie topff gefd^Iagen, fo lourbeu uufcr lool mer Gtjriftcn fein.<br />

S)arumb fo ijaitn loir t)ie ein trofte, locuu loir angcfod^teun loerben, ha^<br />

6t)riftu§ in un-i ift unb befialt bin fig burd; nuuu. @o nal)e ift uu§ C5f)riftuy,<br />

ba§ loir oll^eit burc^ in übcrloljnben, loeljl loir it)n ß^rifto fiub. SBcil loir<br />

uid)t lüiberloertigfait auff bem tjalfe babeii, fo tljiit er nidjt?, loeuu loir aber<br />

angefod)ttcu loerben unnb unbergetrudt, ha ift er Ijie uub madjt aUe unufere<br />

feinb äüfdjanben.<br />

zu ] ß^tiftcn Hut. r zu 3 *Polm 'bäum, r zu 9 Sßctfotßunfl nicf)t aufütd^lcn r<br />

zu 18 2. ßo 12 r zu 11 iRom. 5. r zu 21 ?tctu. 5. r zu 28 ßuanflction nii'iS an=<br />

»• Sjcfodjteii fein. zu 34 Stoft Ijn bct Qiifcc^tiinß. r


@tiangcliunt am 23. Sonntag nodj Stinitoti-J. 2)ialtt). 22, 15—22. 42o<br />

'3llf)ier f)a6cti loir anä) ]u Iciiieii, bn» bic licnigen, tnclcfjc öor anberii<br />

Icuttcn cttnn-j mer finb, Hugcr, gclucüigev iiiib mit foiibcrlicljcn gaben bciibc--,<br />

ücrftanbl, bcr natur unb glücfä Begäbet, bie ba h'ini'tvetdfjev, gelertcv iinb lici-=<br />

fteubigcr finb bcnn anbcve, bie bn tuol ixben fiinben nnb gefdjidt finb nnbev<br />

5 leuten für ^üfteen unb aUe» am beften regiciu unb orbncn fünben, ba§ bljc<br />

am aCer mei)ften tniber ®ott unb loiber ben glauben finb unb fic^ mer üer=<br />

laffen auff jre fveffte unb öcvminfft bcnn auff Sott, Senn bie liergiffte na=<br />

tut füret fie ba^in, ba§ fic bifcv gaben nitt fünben nod) luöUcn ;(um bcfteu<br />

gebraucfien, jü nul? unb frommen bes necdftcn, benn fie ncrlaffcn fid) auff bie<br />

itf gaben unb meinen, fie tüotlen Ijcfj hi-i, l)c^ liencg erlangen, unb gcbenncfen nid)t^<br />

bo§ fie ®otte§ t)ilff unb frafft and) bor|u bebürffen. 2Bie t)l)e bifc *4-^f)avifeer<br />

unb ft^rifftgelerte tl)ün, bie finb be§ gclniy, toic- fic^ bunäcn laffcn, tncnn fi^<br />

ben Vetren olfo lourben angreiffen, fo hjurben fie in gefangen ()aben, benn<br />

c§ ift nid^t müglid), fagen fie, bas er un§ I)ie entU^erben üinbe, ba fjnbcn loir<br />

15 in ioie t)nn einer fallen, er fage ja ober nein.<br />

©i^e nur 311, tute liftig unb oerfert bie menfc^Iicfje nattur ift, id} moi)ne,<br />

cä fei) Ijic fein abgcmnict? ^\t bodj nid)tt-3 anber-3 im menfc^cn benn bofe?-,<br />

betricg, lift unb alle unart, liegen unb triegen, ja nod; ber natur ift bcr mcnfd)<br />

ni^ta anberg benn ein liftiner, lüie ber ^pfatm fagt, 5Ran barff feinen menfd}cn w. neu<br />

20 id)t§ ocrtratnen, gebend nur nid}t, baS bir einer ein tnar tuort rcbcn inirt,<br />

e§ leugnet ber mcnfd}, tiio§ er nur rebet. äßie fo '. 2)er brunn ift bii-3, ha§<br />

ift: ba§ t)er^ ift nit^t gut, barnmb fünben bie qucEen [CCLXXXXV] aud^ nidjt<br />

gütt fein. Unnb ba§ ift«, ba§ ber .Sjerr bie menfc^en I)in unnb luiber aterna)(auii.i2,3i<br />

ge^ic^t unb fc^Iangen gcrid nennet. 3ft bas nidjt ein feljner 2itel be= nienn=<br />

«5 fd^en» ? @e^e nur einer ijtju unnb rüme fid) feiner frommfeit, feiner frcfftc<br />

ober feines freien toillcn? G§ fan lool einer öor ber nselt fd)on, fromm,<br />

{)et)lig fein unb giciffen, aber e§' nidjtS anber§ ba benn ein attcrn gc^id^tt<br />

unb fd^tangen gerid, Unb ba» am aHer maiiften in ben foftlidjcn, treflidjcn,<br />

öerftenbigften unb flügften leuten. SÖenn bu burc^ li^eft aüe ^iftorien ber<br />

30 .ßriec^en, ^u^en unb iRomcr, fo lüirftu befinben, ba3 bie aHer beften unb fingftcn<br />

dürften, bie ha naä) menft^Iid^em lobe luol regiert unnb ©otte aber nic^tä ge^<br />

l^alten l^aben, fonbern auff fid^ aüainc iiertraloet unnb @ote» getüalt nidjta<br />

3Ügef(^riben.<br />

|)ierauffer folget, ba§, t)^e toeniger einer gcfdjidt ift üor ber ioelt, i)f)e<br />

35 tneniger er loiber ©ott tbüt, Unnb bie ba anfd)Icgl)g unnb etlua-3 angefefjen<br />

finb öor ber luelt, bie betriegen unb Iijegen me^r benn bie anbcrn, mahnen,<br />

toenn fie fo betrieglic^ unb ^inberliftig t^anblen, man fol l)ren Betrieg unnb<br />

zu 1 SBet om meiftcnn reibet ®ol unb fttjn Wort ift. r zu 9 ©atjcn gotel nHifebtoud^cn r<br />

zu 16 9Jlenic^tic^E natut Bcttett r zu, 19 SPfa. 110 r zu 34 Sugcnct finb aÜc incujtfjen<br />

ajlat. 12 r zu 29 §eud§[er r<br />

') Von hier an bearbeitet Roth die ztceite Predigt (tgl. oben S. 418). ') Ergänze fie<br />

') Ergänze ift.


424 ©ommetpoftiöc <strong>1526</strong>.<br />

iinaibt lUjdfjtt ntcvcfcn, G§ ift toar, fie !ünbcn§ niei)ftcilid; iiiib tuol ucvmentetii,<br />

aber bciuiod)t iit)ct bcr f)cilige geift ftfjavVff unnb !cnnct fic aiig hex ma\\m<br />

)üo(. 3?nrum5 fjaifjt btc '(grifft offt foldjc QefcHcii leinen, »Dolffe, bevcii, feine<br />

iiimb Unlbc ttjier, 5iümli)cf}, bic ha luütteii unb aUcä mit jvcv tricgevet) frcfieii<br />

iinb ttciljeien. Safjeer getjort, ba§ im alten Seftament ctüdje t^ier beti ^uhtn =<br />

,511 effen ncrpotten Umren, aU bie ijeljt er^otett finb, unb aiiberc me'^r, 111116<br />

!cinei- nnbevii urfacf), beim ha^ man eine ftgiir unb onljcigung l)Ctt, ba§ etlidjc<br />

Icute finb, bie ba ftarcf, getuelttg, veid), gefdjidt, gelevt, Derftenbig unb Ineiifec<br />

finb, ha^j man bie felfiigen mcl)ben unb fll)cl}en folte gleich al§ etliuiä unvaine§,<br />

5!emlic^ als fold)e Icute, bie ha anbere nerfuven unb Betriegeu ml)tt jreni fif)cin, i"<br />

gelimltt unnb !lngl)eit, Sienn mau luift fie barfür nidjt Ijalten uodj gebenden,<br />

ha§ e§ foli^e leutte finb, bie etlnaj tiü^cy im ft)nue Ijetten ober t^ün borffteu.<br />

S)erl)al6eu fo ift gar !ain tralue -1101^ glaub auff lirgcnbt el)n menfc^en<br />

311 feljen, gclalobc Icincm, er öcrfuret bid;, Ino er uii tan. [cclxxxxv^I 3a<br />

inenn bu ijtjm tralneft, fo Biftu loiber ©ott, ba§ bu @ot nit oertralucft. Senn 1^<br />

5CV.I7, r, nlfo fteljet gefd;riben: 'Sßermalebelit fei) ber, ber auff einen menfc^en traluctt,<br />

unnb gebeucbeljett fei) ber, ber auff beu §erren traloet.'<br />

5JJ6d}t mi einer fprei^en: Sßie loils benn jügeeu? @§ mü§ t)e einer mit<br />

beut anbcrn ^onbeln, luie lünbe fuuft ba§ menfd)ll)d;c leBen fiefteen? 2Bir<br />

utnffeu fauffen, Ocrlanffen unb unfre loar mit ben leutteu öertreiben? äöcuu •;"<br />

nn leiuer bem anberu glaloBen uod; traloen folttc, fo Imirbc aller mcnfd;lid}er<br />

l)aubcl unberget)en? 9lnth)urt. 6§ ift ioar, einer muS mit bem aiinbern tjaubelu,<br />

unb einer bebarff bc§ anberu l)ilff, ?l6er ba§ toDÜ id), ba-3, loa« bu l)anbelft<br />

mit bem menfe^en, es fel)e in touffen ober oerlauffen, ba§ bu e§ für ein un=<br />

gelüi§ bing "^altcft, brauff tein glaub ^nfetien unb nid)t§ barauff siiBaloen ift. »<br />

2)enu baj ift geloi§, traloeftu einem ineufd^cn, fo biftu fdjou tetrogcn, bieloeil<br />

meiifd)lid)c natur, foüil an jr ift, nidjts !an beun liegen unb triegeu, G§ ift<br />

and) adeä ungeloig mit bem menfdjen, feine loerd unb toort finb eljtcl im=<br />

öcftanbt, ha^ glau6 lunlic^.<br />

Unb berl)al6en foHen loir au unfer Oertraloen auff ®ott allaine fe^en 30<br />

unnb fagen: € .Sperre, bu fiift mein leben, mein fei unb leib, mein gut unb<br />

l)ab unb aÜc§, loag ha mein ift, richte unb orbcue cä aUe§ nad) bcinein @6t=<br />

lid)cu loillcn, benn bir glatnbe ic^, auff bid; Oertroloc id), bu toirft mid) nid)t<br />

üerlaffen in foll)d)cr ferlidjer l)anbluug mitt bifem ober bifem menfdjen, beim<br />

bem mcnfd)en tralo id) nid}t, grlenneftu e§, ha§ mir§ gut ift, fo oerfdjaffe, 35<br />

ba§ er mir glauben I)alte, crlenncftu e§ uid)t, ha?^ mir e§ nü|et, fo lafj in mir<br />

leinen glauben l)alten, Zs^) bin§ lool ,y"ifriben, beiii loill gcfc^e()e. '^tlö balbe,<br />

lücnn bu gebendeft, ber lauffer ift ein fromm man unb l)6lt glouben, id; bin<br />

c§ geJüiS, er toirtt midj nid^t betriegen, er toirt glauben l)alten, fo biftn fc^on<br />

zu 3 SSitbc t^ict inn ber fc^Tifft fiimb bic Bctfotgct bc§ toorleS. r :u 6 Untcljnc f^ict<br />

iiitt etjcn Scfii. U r zu 13 %m nienjc^cn nit traiocn : r zu 16 3ere. I7 r s» 1'/ SBie<br />

mit mcnfc^cn ju^anbtcn r zu 30 @ol ottein jü ttatoen. r zu 38 flouffcn unb Bcvtouffcnn r


gDaiigelium am -23. Sonntng itac^ Stinitotiä. iDiattt). 2"2, 15—22. -(25<br />

tiojt @ot gefallen unb fjoft ein laiücn ongcpctct nnb auff ein tugncr bein lier=<br />

tratüen gefegt. Srumb, tttenn bu mit eiui mcnid)en l)anbclft, )o gcbcnc! niiu<br />

irijd^: f)6lt er glauben, fo ift§ gitt, ^olt et nit, im uamen ©ots, fo fnic cv<br />

i)ntmer fjin, er !an boi^ nit anber» benn liegen unb tticgen, iä) lüit nnec- in<br />

i G)ot§ ftiitlen je^en, bev loirt^ lool mati^en.<br />

[CX3LXXXXVI] 2tu§ fold^em falfd^en unb gottlofen uertratoen, fo man auff<br />

bic menf($en gefetit ^at, ift aud) bifer fd^ab ijljn unfcv 6f)viftcnt()umb cin=<br />

gcfd^Iid^en, bet tjeiligen bienft unb efjre, barau» blje Gt)iiftlicf)e £ircf)C' ^fl5 ift<br />

bic h)atf)afftige berfammlung ber gläubigen ein mevc!lic^en groffcn fcfjabcn unnb<br />

10 fal erliten l)at. 2ßa-3 ift bcr l)al)ligen bienft unb cev anber» gcluefen benn<br />

ein lautter S^^euffelifc^ bi)ng'? Senn alfo ift man einher gangen: S^ißcr<br />

man ift Ijailig gctnefen, ba§ t)att el)r gcfagt, ba» 1)^1 er t^on, luir toellen ijtjm<br />

nachfolgen unnb aud^ aQfo t^un. §ieronimu§, 2luguftinus, ©rcgoriu» f)at<br />

ba» gefagt, barumb ift c§ red)t, ic^ \mU glauben. [yrnucifcuS, Senebittu?,<br />

IS Sominicu», Sartf)Dlomcu-3 Ijabcn fo gelebt, l^aben bis unb bi3 geton, brumb<br />

rtil aud^ iä) fo leben unb ttjün, toai fie t^on Ijaben. 3tem 2luguftinu3 ift<br />

burd^ biße reget feiig tt)orben, barumb teil id) oucf) baburdlj feiig Inerben. ö<br />

loie arm, unbeftenbig, cHenb bing ift haä, eitel lugen unb menfd^cn trclome<br />

finb», totrt bo^ ni(f)t all)ie mit einem hiortt 6^riftu§ noc^ fein§ lDort§ 9c=<br />

20 bad^t, fonbern e§ finb nur mcnfcljen tabing. ^)i) tl)ate Saut 5luguftin in<br />

feine regel, toenn er fl)e barumb l)at auffgeric^t, bal er baburd^ tnil feiig Incrbcn.<br />

(So blinb unb t^ol ift bie Oernunfft, ba§ fie aud) ein larDcn unb ertidjt bing<br />

annimpt, fo bod^ allal)n (Sötte» toort in ben ftudfen ber felig!ait fol angenommen<br />

toerben, 211» loenn •öerobe», *^^latu3, Gaip^a» unb .'ganna» ba» ßuangelion<br />

i'j prebigten, fo folt i^ e» anncmen. Unb loiberumb, ttienn bie, fo man für<br />

l^eilig ^olt, ouffftunben unb prebigten lugen, oon regeln, !appen, blatten, 6ere=<br />

monien unb oon anbern menfdjcn fünblin, fo fol id^ fie nit annemen. S)enn<br />

ba fol man nit auf bie perfon fel)en, fonbern auff ba§, ba» fie prebigen.<br />

nJlod^t einer fagen: Si^e, loiltu benn fliigcr fein benn oEe oeter unb<br />

3u ^eiligen, benn alte SBifd^off unb dürften ber ganzen ftieltt? £a» fei] fern,<br />

^ä) lüil nid^t tluger fein benn fie, 5lber ba» ift toar, 6» ift unmüglid), baä<br />

ba», h)a§ ba toei)», !lug, gro», ^üpfc^, med^tig unb geloeltig ift öor ber loelt,<br />

mit bem toort ©oteS überein fomme. S)enn alfo ift» oon @ot oerorbnet, ba»<br />

bl)fee oEe^eit muffen ba^ ßuangelion oerfolgen, toenn e» nid)t folc^ leut loeren,<br />

35 fo ]§ctt ba§ Suangelion fein fold}en fd^ein nod^ Sriumpf).<br />

[CCLxxxxvr] Sie Üiomifc^en Ski]it Ajabrianug, 2;raianu§, S)ioclctianu§<br />

toaren bie oEer flugften Äeifer, regierten faft tool, fo ba§ aud) bie gank<br />

loelt fr Üiegiment lobete, nod^ oerfolgten fie baä Guangelion unb !ünbcn bie<br />

hjorl^eit ni^t leiben. Se» gleichen Icfen hjir oud^ bon ben ^übifd^en 5?ünigen<br />

zu S ^oitigen angtciffen. r zu 17 Seseln unb otbcn r zu 22 Buntheit ber Bet=<br />

nunfft. r zu 25 ©otte? toott onncmen. r zu 33 SEBctt ftim|)tt nitt mit ©ott üBct cljn: r<br />

SU 3S SScrfotaet be§ (Suongetionä. r


420<br />

©ommctpoftiUe <strong>1526</strong>.<br />

nl'3 boii ^Idjay uiib niibcve, btc bn luol xegieücii, luic fic bau \mü ©oteä öcv-<br />

aä)t imb linbcv ®ott gcf)niibclt TjaBcn. 3" unuferti jciten ^dbtn tinr nl)c<br />

!nine foldje ßeifci; uub gürftcn gcfinbt, bie l)ncn ,^ü lierglclidjcn lucvcn, Silier<br />

i.sun. i.si ba muit c5 tvai luctben, baB (Sott bic üug^ctt bijcv luelt mit einer toridjteii<br />

nevri)d)en prcbligc Inolt juji^Qnbeii tnaii)en, SBie Sant ^aul 511 bcn 6oriii= j<br />

tl^cin fngt.<br />

Sia nllcS loirt uns fjie in bijem Snangelio nngeheigt, tuelcf)cS Inol fd)M)t<br />

unnb cinfcltig an^njef)en i[t, aber c§ ift nu§ bcr inaifcn reid) unb Iiegreifft<br />

öil in ftd). 2Btc befdjlcufet aBcr ber .'perr bie 5^.^f)ariieer l)ie, bn fie im bie<br />

jinfsmiintjc tüetifetcn unnb nu gcantrturt Ijetten, bnä bilbc unnb bie ükrfc^rifft i»<br />

Uierc bc§ ^cifery'^ 2cr ©uangelift fprid;t, er l)nb alfo gcnntiinirt:<br />

'&eU bem Reifer, toa§ be§ ßel)ier§ ift, unb ©ot, JDn§ ®ote§ iff.<br />

SBietool fie e§ nidjt umb ben .f^erren fcrbicnten, bennoc^ leret er fic bcn<br />

redeten lueg. Uub mit bifeu loorten beftetiget er bo» lueltlic^e fc^loert, Sic<br />

I)offtcu, er tourb cg öcrbammcn unb balnibcr reben, aber er t^üts uic^t, fon= !•'•<br />

bem lobet bie loeltlic^e Dberfait unb bcDilljet, fie follen jr geben, töa§ jr<br />

gebüret, Somit luil er l)e, bog Ober!ait, iyürften unb r)erren, ben »Dir geljorcn,<br />

fel)ne foKen, fie finb, toer fie finb unb tnie fie ttiööen, unb uidjt baruad^<br />

fragen, ob fie ba§ ^{cgiment unb bie Oberfait mit rcd^t ober unrcd^t befi^en<br />

unb ijnne l)aben. ''Man mü§ allein fcl)en auf bic gclnalt unb Cbcrfcit, hk -^o<br />

ha gut ift, benn fie ift Hon @ot fcrorbnet unb eingefeljt. S)u barffft bic<br />

€ber!ait uid)t fd^elten, toenn bu gü jcijtten öon ben fürften unnb Slirannen<br />

unber brudt inirft, unnb hai fic jrer geloalt mifibraui^en, bic fie üon @ott<br />

fjabcn, fie löcrbcn tüol muffen rec^cnf(^afft barüon geben. Scr mi6=<br />

braud) einc§ binngc§ mod§t barumb ba§ biugc ui(^t bo§, ba§ an int fclba -.s<br />

glitt ift.<br />

[CCLXXXXVII] 6in gulbc tette ift gut, luirtt aber nic^t barumb erger,<br />

ba§ fie l)rgent ein fjür am ^al-ä trcgt, ober »oenn mir einer l)rgcnb ein aug<br />

barmit üerberbet, »uolt ic^§ brumb ber !etcn fd;ulb geben? inarlid; nein.<br />

9tlfo rnüa man anä) bie gtüalt be§ fyürftenS Icibcn, mifjbrnnd^t er feiner 30<br />

gctnalt, fo fol id) brumb ben fürften nid)t mcljben, nud) ba? felbige an im<br />

nic^t rechen nod^ mit bcr t^at ftraffen. Wan mü§ im ge^orfam fein oEaiu<br />

umb ©otteS lüillen, benn er ift ba an ©otteS ftabt. Sie fd)c|ien nu, Inic<br />

unlcibli(^ fie tuüllcn, fo fol man in ge{)ord^eu unb atle« gebulbigtlic^ leiben<br />

umb gote§ tüillcu. S^ün fie red;t ober unrcd^t, ba^ Joirt fi^ lool jü ferner j-,<br />

jeit finbcn. ©arumb locnn bir beiu gilt, bein Icib unb leben, unb toaS bu<br />

l^aft, Don bcr Obertcit genommen Jüirt, fo fprid;c: 'M)<br />

gcbS cuc^ gern, idj<br />

crlcnuc eud) für meine Ferren, id) JüljU eud) gern ge^orfam fein, gebraiid;en<br />

jr ber gctüalt, cud^ tion got geben, tool ober übel, ba feilet jr jü.<br />

ju Icibcn. r<br />

zu 4 \. Kor. 1. r zu 1-1 aScltUat) ja^lccrt uub otcrlait r zu 2'J ©elooltt bcr o6crlcit


(fBaiigeüum nm 23. Soiuilng iind^ Ivinitntii-. *Dlnltf). äS, 15— 22. 427<br />

Sßie, toeim fic itn-3 baS (iimuflclion tiemcii U'ollcii ober licvpictcii3 pi<br />

prebigcu? Sa foUu ipvct^cu: SaS (i-uaiiciclioii uiib Uiovtt (Sottc5 \v\l \A) ciid)<br />

md)t gekn, jr l)a6t aui) t)ierü6ev feine ge>ualt, beim c\vn 9icgimeiit ift ein<br />

lucltlid) ^{cginicnt ü6cr jcitlidjc, Uieltlidjc güttcr, aficr ba« Snnngclion ift ein<br />

5 gciftlidj I)l)mcliid) gut, biiimlj crftvccft fidj clur gclualt nid}t anff ha-i iSmn-<br />

gelion nnb luoit @otte-j. ®evt)Ql6en erfcnnen loiv bcn AMjiev aU ein f)eiTen<br />

über jeitlidje gntter unb nic^t über OiotteS lüort, bou lüoücn luir un§ nidjt<br />

laffen abreiffen, S)enn e» ift ein f rafft (Sotteä, baluiber aud) bic pfortten bcr<br />

fjeßen nic^t« Dermügen.<br />

10 S)orum6 fo f äffet ber §err biefe jlrel) ftndE fei)n jüfanten nnnb teljlct fie<br />

mit einem fprud) Oon ctnanber nnb fpridjt: "(Sedt beut Reifer, tua§ bcö .Vieiferä<br />

ift, nnb ©nt, Ina» Giotteä ift'. ®ott gcpürt fein cfjev, ba§ idj in für ein<br />

toarl^afftigen, almcd)tigen nnb fingen @ott ^alte, nnb im aHe§, ioaS nnr gnt§<br />

fan gcfogt loerben, vifd)rei6c, llnb oh id) im gtcid) bifc e^r nid;tt gcfic, fo<br />

15 btijölt er fie bcnnod;t tüol, e§ gctjet im nidjtä ^u noc^ a6c üon beijncm cren,<br />

216er in mir ift er ioartjafftig, almed;tig nnb flüg, luenn ic^ in bofür f)alte<br />

unb glaube, ba§ er fo fei), iuic er öon fid) taft fagen. [CCLXX.\XV11^| Sem<br />

iJeifer aber unb ber obcrfnit gcpürt fordet, ,pl, rcnb, ,]inf5e, ge^orfam. S)a§<br />

fjert^ Jüil ©ot !)aben, bcr tcib nnb boS gut ift ber Dberfait, barüber fie an<br />

20 ftabt ®otte§ ju regieren tjat. Saj fagt @ant 5ßaul gar fc^on mit runbcii<br />

(jeEen iBovten ]n ben '[Romern, ba er alfo fagt.<br />

'2)eberman fei; nnbcrtljon ber Obcrfai)t nnb getualt, benn eä ift faijn ^'i»"! ", i-j<br />

gelualt on bon @ot, ®ie getnalt aber bie aEcntfjalben ift, ift öon ®ot Uer=<br />

orbnet, alfo, ia^, Wx fic^ luiber bie gcliniltt feljt, ber lüibcrftrebt ©ottc-S orb=<br />

25 nung, Sie aber luiberftrebcn, Incrbcn über fid) ein urteil empfa()en. Saun bie<br />

gelDcltigen finb nic^t ben gütten lücrden, fonber bcn bo^en jüfürdjten. Söiltu<br />

bid^ aber nidjt fürd^ten Oor ber gelnatt, fo tf)u gutteS, fo luirft bu lob Hon<br />

ber feibigen l)aben, benn fie ift ©ottc» bienerin bir ,^ü gut. Ütjüftu aber<br />

bofe», fo fürd;t bidj. Sann fie trcgt ba§ fdjlnert nid)t bcrgeblid}, Sie ift ©otteS<br />

30 bienerin, ein rad^erin jur ftrnf über ben, ber bofe» tljüt. @o fel)t nu an§<br />

not unbertf)ou, nid)tt ollein umb ber ftraff loiHcn, fonber and) nmb beS<br />

gctoiffcn§ loitteu. Scrl)atben mü^tt jr aud) fdjo§ geben, Senn fie finb ©ottcy<br />

bicner, bie folc^en fd|u^ foHen Ijanbt^aben. So gebt nu ijeberman, h)Q§ fr<br />

fdiulbig fel)t, bcn fd}o§, bem ber fc^o§ gcpürt, ben 30I, bem bcr ,pl gcpürt,<br />

35 bie forest, bem bie forest gepürt, bie ef)rc, bem bie eljrc gcpürt.'<br />

Unb barumb finb fie aud^ öon ©ott öerorbnet, baä fie gmeljucu frib<br />

er'^altcn foKen, toeld^S aHaljn mit bem gut ber gan|en luelt uidjt fünbc<br />

bemalet Serben. Sßir ^aben§ ein locnig gemerdt ijclj an ber Solurcn auff--<br />

fte^en, tt)a§ auffrur unb unfribe für f^abcn, ijamer unb tjerljelaib in bcn<br />

zu 1 guanaetion lan unnä b^c o6ct(aitt n\


''''^^mMtM^i^^J'X^^'<br />

428 SommettJoftillc 152Ö.<br />

laiibcii tiuidjet, ©ot gck, ba§ e§ baBci) nod^ bleibe, bas >uir» nicfit beffcv ci-<br />

faven. Sa« fei) giiug Hon bifcm (äuaugclio. Süon bcv lucltliiijen Cbertcit<br />

I)nbcu lüiv ein foiibeilid; biidjltn gefdjriben ', toer e§ lefen lüil, ber mag» tl)iiii,<br />

baicibft luiil er mcr bal'on fiiiben.<br />

Hm bicr iinij ilucintsiöirtcn .J'ontngr uaüj .CnnitatiG *<br />

aJuangdion .iiiat: IX<br />

'^"' ^^'^^^ '"^^ ^^" 5|>f)artfeern unb Silben rebet, Sif)c,<br />

"^^ bafambevöberften einer jü im unb ftjelöov imnibci<br />

unb fprncfj: §err, meine todjter ift t)e| geftorbcn. Slbev tomm<br />

unnb läge bcine Ijanb auff fl)e, fo luiit jl; leben big. Sefuö lo<br />

ftnnnb auff unb folget im nac§. Unb fl)^e, ein tueib ba§ 3lüelf<br />

jarbcnblütgongge'^abt, ttobt Oon I)tnbcn 3U im unbrüret<br />

jcincy fleibc§ falnm an, benn fl) ll)iad) bei) jr fclbä: mod}t id)<br />

nur fein fleib annrüren, fo »üurbe id} gefunb. 5)a Uunbct fljd)<br />

3ef u§ umb unb fa'^e ft)e unnb fpr ad§: ©ei) getroft, mein tod}ter , u<br />

beiu glaub fjat bir gebolffen. Unb hai tueib toarb gefunb ju<br />

ber fclbigen ftunb.<br />

U n b a I § e r t n b e § 6 b e r ft e n i) a u § f a m unb f a f) c b i e p f e i f f e r<br />

unb baa getümel be§ üol(i§, fpr ad; er jü ijtjn: Jueidjt, benn<br />

ha^ meiblin ift nid)t tob, fonber fdjiafft. Unb fl}e berladjtcn 2"<br />

in. 31 1§ aber ha^ üold aufigetrljben loar, gieug er Ifjinein unb<br />

Crgreiff ft) bei) ber ^anb, ba ftünb ba^ meibltu auff. Unb bis<br />

geriidjt e rfdjal in ba» fclbige gan|e lanb.<br />

Summa bc§ ©uongctionä.<br />

1 6[)riftu§ ift in bie toelt tommen, ba§ et bcn tobt lucg nani. -25<br />

2 S)ic ^pf^iffs'-'' ^«2 ift, bie iiieltttd)e tueipait unub niennfd)lid)c gcrcditigtait<br />

Utifpoteii bog toftcE ß'^rifti.<br />

3 S)er glaub Unit geprcl)}ct in bifem meiblin, ttJcldjS bcn fauni au bes .^levren<br />

flcib anrüvete. Sauen Li§, maä WarcuS fd)vei)bet in feinem (iuangclio.<br />

|CCLXXXXVlir] |)etnilic^e Deutung. 30<br />

Suvcb ba§ tüdjtcriin be§ übeiften bon ber fd)üle bcv Snbcn loirt bie 3»^"'=<br />

jd)nfft Ijcrftnnben, bnvd) bQ§ Uieib bie ^cibcnfdjafft, njelcf)cu aücn 6l)viftu§ tjilfft.<br />

iflearcu? Ijnl fonnbcrlid) hift gcl^abt l)inljii jufcljen, nnc bnS meiblin fei) ,511'clff jav<br />

alt geiuefcn, unb bos meib Ijob ben bliitgang and) .^»uelff jnr geliabt, alfo bas ba§<br />

XU 11 ÜJlor. '). liuce. 8. r zu 18 (Vfcifcr) bie man ju ber Icici^te iraudjct unb Icbcutcn<br />

fotfdöe letc. r<br />

') Utwe Ausg. Bd. 11, 229 ff.


gDongelhim am 24. Sotmtcig nad^ Itiiiitati?. ÜJintt^. 9, 18-26. 429<br />

niciblin frifd) unb gefunb ift getrc|en unb in freubcn iiub fpvingen f){x gegangen,<br />

tticit bas Weib fxancfe gelegen ift, Sa atcr ba-j nicib gejunb luivt, legt fitf) baS<br />

meiblein nljbev niib ftivbet. Somit ange^aigt roivt, bai jid) bie ^uben gefvowet<br />

nnb gefrotocfet l^aben über (9ott unnb feinem gfe^, me^t bie .ipeiben in fünben piie<br />

i ©Ott bliben nnb firf) nidjt unber bie 3nben mengen borfften. 1a nnn Ci^iiftnc-<br />

!ümpt unb lüil ben \iel)beu nnb af(ev icelt ^elffen, ba begljnnct büo niciblin, baä<br />

ift: bX)e äinagog ,pi fterben, öeracf)tet bie angebotne gnab ©ottci buvrf) Gljtiftnm.<br />

9lbcr bog roeib ftilt in bei bie gefnnbl^eit, baj ift: bie Reiben evtangen bie gnabe,<br />

tpetd^e bie Suben öeifc^mcc^ten. Sod) jiUetft etlrocfet Gfjriftus ba§ nictb(in oon<br />

10 bem tobe, baj bebeutet, bal bennodjt nic^t alle 3uben öertoorffeii finb, foubev nod)<br />

öi( burd) bie prebige beS ©uangetioug unb burc^ ben glauben au ©l^viPcn fjev^ii^<br />

lonimen. 'üüfo ift baj bie Summa ber l^einilidjen beuttung: (F^riftul gctjet unnb<br />

(uit bie (Synagogen üom tobe auffroeden, fo fouipt ba? ,^cibniid)e botd eben l)f)n<br />

»urff unb mdnget firf; mit ein, Sarüber ^at man öolle fc£)rift in ^^Janto unb in<br />

li ben 5prop]^etcn ijin unb loiber.<br />

Slufglegung be§ ©uangelionfä<br />

Es folgt die Bearbeitung der Unsre Arisg. Bd. 17^,46'J,S bis 474,25 aus Hörers Nach-<br />

schriß abgcdritclien Predigt.<br />

?)ebeu fvcunbc, jr luifict, bo» boB Suangelion ni(^§ oubeift ift beim ein<br />

prcbigc öon ber einigen perfon, bie bo ßf)riftu§ (jeifst, Unb lüieluol fünft<br />

bil biidjcr ^in unb tnibcv gefc^riben unb bil prcbigcn gcfc^e()eu finb üon<br />

20 mand^erloi) Icutten, bcl)bc uon .Reiben unnb (^fjriften, ja aurf) bon ber matter<br />

@otte§, öon Sant ^dtx, Oon ben Sngeln unnb öon üit anbertt fjeiligcn, 2l6cr<br />

ba» finb nid^tt guan= [CCLXXXXixjgelta, fonberu ba» ift allain ba^i tedjte<br />

Guangelion, ttjenn e§ uns ben ßriftum fürl^olt, unb baä ba Icret, >tia§ tnir<br />

un§ gut§ jü l)m üerfe[)eu foEen.<br />

25 S§ toirt tDol au(^ ju jettten in bem Suangelio öon ^o^onne bem Sciiffer,<br />

öon 5Jtarien unb üon ben 3IpoftcIn gcfd^riben, aber ha?^ ift eigentlid) uid}t<br />

ba» ©uangelion, Sonbern barumfi luirt jr gebadet, auff ha^ bcfter öültomm^<br />

lid^er ange^eiget tourb, oon toanne bod^ 6^riftu§ !ame, unb toa§ fein ampt<br />

ttiere. 9IIfo kfdjreibt 2uca§ bie .^iftoricn bon 3of)a"nc bem SIeuffev bon<br />

30 anfang an, lote e§ mit feinem empfengfni» unb gepurt jugaugen ift, Stern<br />

üon ber 3ungfra»ücn ^IRaria, SBelit^» aüeS nit umb jrent loiUen, fonber<br />

aEetn umb ber einigen perfon (Sriftus loiUcn gefdjriben ift, fo ha§ c» alle§,<br />

h5a§ in bem Suangclio ftct, nur btfer perfon gelte, ^n» @fl»t ^'aul» ©pifteln<br />

ftet)et nid^t» oon ben fjciligen gcjc^rtjben, nur aUc» ift e» Oonn Gfjrifto, 2)1)0<br />

05 (Suangeliften befc^reiben, tt)Q§ Gt)riftu» für ^JJtira!el unb lounbertjeirfien tljon<br />

f)at, aber Don feinem locrde fd^reiben fl)e, bü§ 3of)anne§ ober '3JJaria tbon<br />

I)abcn, fonbern nur, toas (i^riftuS auBgeridjt f)at, loie er ben Icutcn gctjolffen<br />

l^obe an leib unb fecl, unb tote fid^ bie leutte an in ge'^engt f)aben.<br />

gu 17 (Suangelion letet Sriftitm r zu 25 Sltteä inn ben (äuatiflelien gecbt auff Griftum r


430 ©ommctpoftifle <strong>1526</strong>.<br />

£ieitn ©Ott ^Qt§ alfo bcf(|lofien, ba§ er lüil, ba§ nüc mcnfdjcit an bcm<br />

einigen inenjcf)en 6f)rifto Tjangcn foUcn, auff bcn Ijoffcn iinb ben fafjen, iroHen<br />

fic QiiberS felig locrben, jo ba§ fie üon feinem anbcrn lüiffen Jollen benn Don<br />

bcm 6f)vifto, bcr aHatnie ift un§ jit cljm gnabenftul Don ö)ütt fiirgeftclt, lote<br />

3!ijm. 3, 2i ©ont 5paulu§ fagct. ffiiS tjie'^er Ijot einer an bifem '^cljügen, ber anbete an ^<br />

»Jörn. 1,2<br />

t)enem gcf)ongen, ber Tjat ^Jlaviatn gctjaBt, ein anbcver ©aunt ffiorfiarcn, nnb<br />

finb mancfjcriel) ©ecttcn nnb Oibcn gelocfen, aBcv l'on (?f)rifto ^at man nid^tS<br />

geI)Qlttcn, nHein ber namc ift Olitcn. Sßtr fjabcn Hil fiirbitter gel)al)t, Inelidtjc<br />

ntle »Dir fjetten foEcn faren loffcn nnb an ßljrifto allein Ijangen. S^^arnntB<br />

faget ©ant Sßanl, ba§ ba^ (Snangelion nerfjeliffcn fei) tion ©otte buvd) feine ^^<br />

5|h-opf)eten Don feinem func. ©o Ijnrt nnb enge fpnnnet crS, bo§ inn bem<br />

ßnianngclio nitf;tö gelbte benn bife eljnige )3erfon S^efiiy 6f)riftu§. 2Ber ba§ .<br />

lueis, ber mag tnol Ojot band= [COLXXXxrx^'J en brnmli, ba3 er luiffe, tno er<br />

feinen troft, l)iilff nnb ^nUerfidjt [)in ftellen fol, S^er felbige trirt benn olle<br />

anbcre fremBbc prebigen toerai^tcn nnb öon fic^ Inerffen. i''<br />

S)crl)al6en tnirt nn3 ber .^err in bem [)cntigen Guangclio alfo adgemalet,<br />

ba§ er mitten nnber ba§ tiolc! gemanget fct) nnb alle luelt 3n fid§ jiefie mit<br />

feiner freuntlicf^ait nnnb fiiffen leere, anff hai^ fie auif) mit bem fier^en an<br />

im Ijangen moi^tten nnb fid) üerlaffcn fünben auff feine guttigfait nnb l)offcn<br />

lion im fieljbe, geiftlii^e nnb leiblidjc gutter 3u6e!ommen. l)n fi()eft andj !^ic -'o<br />

ni(^t, ba§ er cttnaS name inm benen, ben er ioot t^iit, ja elir erlanget Hon<br />

jnen nidjty benn ()on unb fpobt, inie tüir ^ie Tjoren, 35on im geltet UioItf)at<br />

an§, akr fpot nnb Ijon nimpt er Iniber an.<br />

3)a§ Uiirt ber gantjen loelt geprebigt nnb für getragen, auff baä man t)e<br />

lerne bifen man rc($t erlenncn, unb ba§ Icir Iniffen, luie lüir 6f)riften tnerben, sr,<br />

nirf;t lüie Inir fromm lucrbcn follcn, .?lnbere leren, anffcrtjalB bem (Siuingelio,<br />

bringen bat)in, ha-3 bljc Icnttc foEcu fromm baburd; Inerben, aU bic üiidjcr<br />

ber .S5eibul}fd)cn 9Jlciftcr nnb be§ tt)eltlid;en gcfet^cS, ^tem bie Segenben ber<br />

I)ciligcn, Inetdje fonbcrlid] ba()in bringen, ba§ bie lente and; modjten fo leOen,<br />

lote bic Ijeitigen gelebt f)a()cn. (}i-'i""'"c leut madjen gct)6rt bem önangclio so<br />

nidjt jü, fonbcr e§ madjt nur Kr1)ften, 63 ift üil mer ein (lljrift fein benn<br />

fromm fein, @3 !an einer lool fromm fein, aber nid;t ein ß^rift, @in 6f)rift<br />

loeifst Hon fepncr frommfeit nid;t3 siifagen, efjr finbet in im nidjts gntt? nod)<br />

fromme«, fol er fromm fein, fo mitS er fid; noc^ einer annbern nnb fremöbe<br />

frommfeit nm6fef)en. 35<br />

Sarliii ift un§ nn Pf)riftn3 fiirgcftelt al§ ein unan§fd)epf(id;er Iirnnn,<br />

ber ba alljcit überfteufjt mit el)tcl gut unb gnabe, nnb für foldjc gute nnb<br />

tüoUt)at nimpt er nid;t§, benn haB bic frommen, bic folIid;e giitte nnnb gnabe<br />

crfcnnen, iljm bafnr banden, l)I)n M'cn nnnb lieficn, bie anbcrn aber feiner<br />

;:h 1 Ktjrifiug folä artcinc tf)iin. r zu ö 3Jom. 3. r zu m 3iom. 1. r zu 16 S()riftiiS<br />

frcunnttigtcit. r zu. -jr, Gfjriftcii locrben. r zu 30 gtommc tciitic inadtjen. r zu J.V<br />

Gljriflcn iicmcn t)on G()tifto. r


GUnngclium nm 24. ©oiintofl iiadj Srinitnfis. 33}aü() 9, 18—2G. 431<br />

bat^u fpotten, bciS. firiiiflt cv bnvüoii. Siirumt fo Ijcifjt cincv nidjt ein 6f)iift<br />

häijn, bo» ev Inl tl)ü, c» ift ctUiaS f)ü[)er§ ba, fouiibci-n btuiiiiiti, ha?" n Don<br />

6f)rifto UuiS namc, fdjiipffc, nnnb (a^ im nuv gckn. SBcnn cincf nidjt nicv<br />

nimptt Hon Ci()rifto, )ü ijt er fnin (Sfjrift [CCC| met)v, fo boS bc§ Kfjviftenä<br />

5 nanien unr im ncinen bleibe unb nit im geben ober t()iin, nnb bas n öon<br />

niemonbi nichts namc benn öon @f)rifto. 2i)enn bn bavnuff fif)eft, >ua§ bn<br />

t!^uft, fo Ijnft bn fdjon ben {^f)iiftlic^cn namen Hcdoven. @§ ift tuol \mx,<br />

ba^j man gutte loevcf tfjnn fol, anbein I)clffen, rabten nnnb geben, ober baüon<br />

toirt lainer ein ßfjrift genantt, nnnb er ift ond) baramb loin 6()iift.<br />

»n 2)err)oIben fo mii-S man ein (ffjriften (luenn man bo§ loortt luil rcdjt<br />

anfeilen) barbel) crfenncn, baS er nnn bon Gfjrifto namc nnb Gf)riftnm in im<br />

fjüie, unb ba^i bringt baS luort el)gentlid) mit fidj, gleidj luic einer lucifj f)cif5t<br />

öon bcr tneljüe, bic al)n im ift, fdjtuarlj öon bcr fdjlücrl'.e, gros öonn ber groffc,<br />

fo and) ß^riften öon ßrjrifto, ben er in im Ijatt, nnb öon bcm er güttc§<br />

15 cmpfaljet. ©o nn einer ein 6f)rift genant Juirt öonn (vfjrifto, fo löirt er l}e<br />

öon feinen lücrdcn nidjt ein &)xx\t genant, ©o folget auc^ balb boranä, ba§<br />

ieiner lain CJrift löerbe bnrd) bic löerdc. 3ift baS »uar, luie eS bcnn mar unb<br />

gctöiö ift, fo mu'3 folgen, baö Drben nnb Sectcn ^um 6(;riftlid)en namen<br />

nid)t geboren unb mad)cn ani$ fatne 6()riftcn.<br />

20 S)arnmb, bie ba })rcbigen ober in bcr gemcl)ne leren nnb gecn mit gcpoten<br />

umb, mit lüerdeu nnb ftatntcn, baä finb öerfürer, bic tl)un§ nid;t, »oictöol<br />

fic ben ß^riftlidjcn namen fürlucnben, fo töoCCen fie nn§ bodj unbcr bifem<br />

namen mit jren gepoten unb lucrden, bie fic für geben, belaben nnb bcfd;löercn.<br />

^ä) tan lüol öon ben Jöcrdcn ein faftcr, ein bctcr, ein lualfartcr gcuannbt<br />

25 hjcrben, aber !ain St)rift, äBcnn bn glcid; alle beine loerd jufanic fled;tcft, ja<br />

nemeft aller anbcrcr töcrdc aud) ba^ii, bennoc^ l)aft bu nid)t 6()riftum nnnb<br />

töirft and} !ain Gl)rift baöon genent. (>()riftu§ ift ein anber bing nnnb etloa«<br />

I)6^er§ benn gefc^ nnnb mcnfdjcn gepott, 6r ift ©ottcä fun, bcr allain 311=<br />

geben unnb nid^t 311 ncmen 6crel}tt ift, toenn id) fo gefd^idtt bin, ba§ idj öon<br />

3u i)^m ncme, fo l)ab ic^ in, I)ab id; beun in, fo tüirb id) bl)I(id| ein 6f)rift ge=<br />

nennet. 9ltfo ^abt jr ein unnbcrfdjeib, tüaü ein (i()rift ift, nnb \va§ Gljriftnö ift.<br />

[CCC] 51u bi§ ßuangelion Icret un§, bü§ 6t)riftn§ bic grofte unnb r)öd)ftc<br />

perfon fei), in ber ganzen öjclt ertjaben, nid^t, ba§ er bljc lentt fdjredc, fon=<br />

bern ba§ er aüe l]rbifd;e nnb ^immlifc^e giittcr anfjgicffc, fo ba» alle menfd)cn<br />

35 fic^ auff in öerlaffcn, im tralöcn unnb nur ijmmcrbar öon im ncmen foUcn.<br />

Sßenn mid§ ijrgenbt ein fünbe im getoiffen fdjredet, nnb bie gefeelj prebiger<br />

fommcn ^cr, nnnb »DÖllen mir Ijclffen mit tucrden, fo riditen fie nidjtts bei)<br />

mir au§, 6^riftn§ Ion ba allain ^elffcn, fünft nicuwntä, ja bie anbern<br />

mad^en§ nur erger, e§ fcl) gleid) Sant *Peter ober ^aul, auc^ 5)laria bie<br />

zu 10 C^riften ^aien Bon ßtifto ben namenn. r zu 20 Söcrd prcbigct. r zu 32<br />

ß^riftuä bic ^od^fl ptx\on r


432 Sommetpoftitle <strong>1526</strong>.<br />

müttcr ®ot'3 }el6§, bcr ßljxiftiia f^iit^ allein, ber tiou ©ott bnrtjii üerorbiict<br />

ift, ba§ er lieffe ein pvcbig nu^gcn, bic ha ücrtüubigte, Inie miv meine fünbc<br />

nni6iitn[t foltcu ticvgelicu jetn on nlle luevc! unb Hcvbicnft, nnv lauter au§<br />

gnab, bnid; bcn glauBen an bifen C5f)riftum, 9lame id) nn bic pvebig a'^n, fo<br />

ijob \ä) ein troft, ba§ miv meine fünbe Ucrgebcn finb, Hov ©ott nnb öov bcr s<br />

lüclt, name idj§ mit t)erl^cn an, fo bin id) ein ßfirift unb bände bert)aI6en<br />

©Ott burd; 6f)riftum, ber mir al|eit bcn f]eiligen geift gibt unb gnab, ba§<br />

mir bie fünnbc nid)t fc^abct, Incber t)ic noc^ bort am jungfien gcrid)te.<br />

y^ürd^te ic^ bcn tob nnb ftirbc nidjt gern, fo finbe i(^ t)ie bei) bifem<br />

(Ff)ri[to tro[t nnb cr^ncl), baä id; bcn tob uidjt adjt. (vrfdjredc id) bor bem ic<br />

joru ©uttcy, fo f)ab iä) I)ie ein mitlcr, ^Jknc^cr lanfft in bic Uniften ober<br />

3ent)et ein l)aren !Ieib an, unb mel]nct, er lüoEe ©ott jlningcn, ba§ er nid)tt<br />

mitt im jürnc, aber c§ luirt nidjts barauö, locr bijcn (Jliriftnm niii^t l)at,<br />

über bem beleibt bcr ^orn ®otte§ einig, otjo iftä bcjdjloffen.<br />

©arumb Incr ba toil ein frolic^ gelüiffen ^abcn, ba§ fid; nid;t fürd;t öor n<br />

fünbe, tob, tjcHe, noc^ tior bem ^orn @ote§, ber mfiy bifcn mitlcr Griftnm nit<br />

au§ bem Ineg ftoffen, 3)cnu er ift bcr brunn, ber öon gnabcn iibcrfleufet, ber<br />

baa 5eitlic^ unb einig leben gibt, tl)ii bu nu ba^ Ijeri^ anff nnb l)alt in bafiir,<br />

fo luirftuy alu i)ahm, er qnilt unb fleugt au§ unb tc\\i niditä anber» bcnn<br />

nur geben, flieffen nnb quellen, Inenn bn e§ nur fanft glauben, beun fo f)aftu so<br />

rcd^t bcn namen, baS man bid) ein (5f)riften Ijeiffe, fo bodj, baä bn ein d}rift<br />

feieft mit nemen, loo nidjt, fonber bu löilb im Dil geben, fo biftu lein d^rift.<br />

ICCCIJ S)a§ ift ba§ rcidjc tl)clürc Uiort, locldjä ©ant ''\\^\^\ l)od) lobet nnb<br />

nt)mmer mer gnügfam loben fan, hai ©ott fo gncbigtlid) nnber uuö feinen<br />

fun mauget, anff ba§ er feine gnabe au^ gieffe über alle, bie fic onncmcn -a<br />

lüoQcn.<br />

?tu§ bifem folget nun lucitter, lucnu ein Gl^rift gntte Inerde tl)ut unb<br />

crljciget bem ncdjften liebe, ba§ er baburd^ nidjt ein (5l)rift nod; fromm locrbe,<br />

fouberu er mü§ äüüor ein ßtjrift unnb fromm fein, (är t()üt luol gntte locrd,<br />

aber bie gntte loerd nmd;en in lein (5[)riftcn, ©er bäum bringt ober madjt 30<br />

giitc früdjtc, bie früd}t mad;cu iiid;t bcn bäum, alfo aud; t)ie loirt leiucr ein<br />

6t)rift burd) inerdc, fonbern burd; (5l)riftnm.<br />

.s^icrauS lierftcl)et jr nu, lua§ bie ßtjriftcn für ein öoldc fciju, nnb InaS<br />

jr reid) ift, uemlid), ba-ä c§ fcl) ein l)anffen, bcr ba t;t)u (Jfjrifto tiangc unb<br />

einen geift unb gaben mit im l)abe. r,<br />

Unb babnrdj finb alle (^l)riftcn glcid), unb l)at einer nljdjtt mcr Hon bem<br />

6[)rifto beun ber anbere. Sunt 5pcter ift nit mdjr bcnn ber 6d;ed)er am crcntje,<br />

Waxia bie ^JJtiittcr ©otteS nit mer bcnn bie fünbcrljnuc "^lax'ia lliagbalcuc.<br />

zu 1 et)iiftu§ Ijilfft imb vnt nUciii r -m 4 Slicrgclnuin bcv jinibc. r zu V SobcS<br />

foriljt. )• zu 11 ®olc§ joteii. r zu 13 ^oi)a. :i r zu is ß|)viftii§ ift bct ri'cf)to mittov i-<br />

zu 2:1 SRom. 2. miiib h ©ata. :! r zu 20 (Siit Wcrrfc bot Kviftcn. r zu SU Sfjriftcii uoM. >•<br />

zu 30 ßtjriflcii jinb nllt ßctcictj. r


gDongeliuin am 24. Sonntog iiq^ 2rinitali?. ÜJinttf). 0, 18—26. 433<br />

3n euffeiltdE)em tf)un uiib locrden ift luol itnbcv jncn ein unbcvid^eit, nl»<br />

Dlaiia bie SungffvalD ()at ein a,xo]]n »ucrcE gcljabt bcnn 5J}aiia -Btaflbalena,<br />

(aant ^peter ein giofferg bcnn bcr Sd;c(Scr, ja nad; bcm Icercf jii vcd^ncn, dbtx<br />

botion [inb fie ntc^t P^riftcn. 'IJJQiia bie Sungtfrah) ift nit ein C^f)iiftin öon<br />

5 »üegen jre? gioffcn n.ierd§, bo» fic ßriftmn ein foldjcn !6ftlid)cn unauifprcd;<br />

liefen iäfü^<br />

in jrem leib getragen i\at, tote (Stiftuä iclb§ jagt ^n bem loeiö,<br />

ba§ ba fd)ret) nnbev bcm üold ju beiu .'öervn: 'Selig ift bcr leib, ber bid^ ge^snr. n,37f.<br />

trogen ijat, nnb bie brüfte, bie bn gcfogen l)Qft\ '^a\ \pxaä) er, 'Selig finb,<br />

bie bad iDort (Sotte-i ^oren unb bcluoren'. S)a fi^eftu, ba§ er bie glaubigen<br />

10 üBer feine müttcr erljobt. Senn 6[)riftcn incrben barnmb 6£)riftcn genant,<br />

ba-3 fie in 6l)riftuni glauben, .^"nS^fi-"'!^-'' i'»'^^ mutter finb fel)ncr jtnen<br />

namcn, aber c§ ift nichts gegen bem traren namen bcr glaubigen. 3*^1"<br />

©. $paul ift fo ftol^, ba§ er in bcr Gpiftct nn bie ©aUatcr baö ampt bcr «.u. •.., c<br />

groffcn l)ol)en ^^ppoftcln borff ein cuffcrlid} anfcljen nennen, bn ®ot nit oil<br />

IS bran gelegen ift, bcnn bal er» ju bcr anbcru nuli nnb frommen gcprand)t.<br />

fcccr| Serljülben fo finb tuir alle gleid) in C^l)rifto burd) ben glauben,<br />

•Ob glei(^ @aut SV'ctcr ein fterden glauben l]at bcnn id;, fo ift cS bod) gleid)<br />

ber felbige glaub in (S^riftum, bcnn bcr fclbl)gc (Sl)riftu§ toirt üon got feinem<br />

öatter unber alle in bie rapua gctrorffen, tuer in überfompt, ber l)at in gant^,<br />

':'> er überlomm lilju ftard ober frfiluad), ba lcl)t nidjt» brau. 5)n§ Uicl)b l)ie im<br />

©uangelio, ba-3 fo lang hand gelegen luaä, begreifft CJriftuni gleid) fo tool<br />

qI§ 2Rnria bk 3ung!fralD, feine miitter, Srumb fo ^aben bie ßljriften einen<br />

gleichen geift, einer ift fo l)0(^ geporcn al-S bcr anbcr, «öannt ^^.'cter mii» mid)<br />

fein brüber ^eiffen, unnb iä) barff il)n and) ioibcrumb meinen bruber l)at)ffen,<br />

3a (S^riftuS nimpt fic^ unfcr fclber an unb t)6lt un» für fein bruber, tnie<br />

er faget nac| feiner auffcrftel)ung 5u 5}Jaria ^3Jiagbalcnc : '®el)e l)in tjii meinen goii.io.n<br />

brubern unb fage l)l)n: 3^ fare auff ^u meinem battcr, unb ju eurem öatcr,<br />

ju meinem OJott unb eloren ®ot\ Unb ®. ?ßanl l)eifet (.^^riftum ben erft=<br />

gcpornen unber öilen brubern, balion fagt er gar fein in ber Gpiftcl an bie<br />

30 6orintl)er, ba eljr bon ben fdjlüodien brubern rebet, unnb fprtd}t alfo:<br />

'©e^et 3u, ha^ bife clucr frelil)eit nid)t gerabtc ju einem annftoö beri.jioi-, a,9-i<br />

fd)h)ac^cn. Senn fo bi(!^ (ber bu bai erientni§ Ijoft) l)cmanb fel)e ]n ti\ä)<br />

fi|en im g6|en ^au§, toirt nit fein gctoliffen, bietncil e» fd}iDa(5 ift, uerurfoci^t<br />

ba§ go^en opffer ju cifen ? unb ttiirt alfo über bcinem er!cntui3 ber fdjloadjcn<br />

35 bruber umbfommen, umb Inelc^» Tillen Sl)riftu§ geftorben ift. Sßcnn jr aber<br />

alfo fünbiget on ben brubern unb fd^la^ct jr f(^ttiac^§ gcltiiffcn, fo fünbigt jr<br />

an 6l)rifton\<br />

|)ie fi^eftu, bal', toenn ein 6f)rift gccrgert ober belei)bigt toirt, ba-i e§<br />

allc§ 6l)tifto felb» toibcrfare.<br />

ZK 7 ?nc. 1 1 r XU IS ©atot. 2 r zu 24 G^riflen [mi ixubexe. r zu in 305. 20<br />

(J^tiftu? unjct firübcr. r zu 28130 91om. 8. 1. 6or. 8 r SS 9eftt)ii= zu SS ßl^tiftuä onn<br />

ben fdöwad^cn geergeret. r<br />

Sutftetä aSettc. X, 1 n 28


434 £omm;rpoftinc <strong>1526</strong>.<br />

So ift IUI biu bic Sumrao bc? gaiüjcn (äunngclions, ba§ \ü\}x qI)o 6{)vi=<br />

ftiint Icvucrt ixcljt crfounctt, unb ba'^ nicijt nllatjiie bcc l'Iojjc warnen ba bleiSc,<br />

l'unbcL- ba-:. roir iDifjcn, bas loii- allcä unfcr )ve.]zn von im hnhn, ©cinb loir<br />

(Jljril'icn, jo fjotcn t'jii; aHcS, unb ©Ott ifr iinii'i; öaitcr, unub fiiib .§ci;reit<br />

über alle bing j[)m Ijimcl inib bcr erben, 2a» bxint^t iiiig !ain tücrdc, c§ fei) :.<br />

fo grofij imb toftUd;, aU ec- ijiinncr melier inoll. 9^u fitjeft bii, linc jcru bic<br />

jCCCli] tiou einem (i[]i'ifttidjcu namcn finb, bie unbcr be§ S5opft§ rcicf; leteit.<br />

2)a5 Giiaiigclion fol nirtjty aubery prcbificn nucl) tierliinbigcn bcnn aEaiu bie<br />

einige perfcn S[)iifi;um, aud; 'JJkriaut iiid)t, [djrocig beuu ben Sapft ober Ijvgenb<br />

ein iDctd, c? fet) io ^tiftlid), aia Cv Ijmnici; mcv \vb\i. 6f)Vtfium ntieiu unb lu<br />

fünft icl)ücn iot ci fürtvagcn, ben i)at ii nc- töot ber nattci: inn bie rapu§ %t=<br />

toorffen, nur ba^ ' mx im ncutcu fottcu unb fclincr gnob unub giittc luütttcn.<br />

Sßcnn man bir in nu prebigt als ein 'iiict'tcr (ixiic er bcnn lu°i tünfftig<br />

fein inirt am jnngftcn lag) unnb luic bu folt inl gnttcr tvcxä tt)ün, bas cu<br />

fie bir belone, uiiii bu uimpft c§ alfo alju, fo luirt er bir gciniS ein ;]iid)tcr i.-,<br />

fein unnb r.idjlt ein [)ci)laitb, Unb irenu man in bir fo für{)eU, iöic i;;an<br />

pfiegtt ,^u malen, bab Vii)\n bic mutter jrc brüftc Uiciju, ba-j ift cl)gentlid) ben<br />

Scuffel prebigcn unb nid)t (;"if)rifinm, ber nrioin gibt unb nicijt nimptt. 2a§<br />

ift iDol töar, lucnn bu nu Don im genommen f)aft, bcnn fo folgen giite Inerd<br />

Hon fid) fclfay ungcljtpungcu nnb ungcfobcvt, iDcldj^S l)r l)ic in bifcm l)culigcn :,.„<br />

Snangclio feljn fet)et abgemalel.<br />

••pic fifieftu, baö Gfjriftnä bcm liold bac- ßnangetion prebtjgct. 3hi, pre=<br />

bigcn ift nidjt ein gering leeret, bcnn ba ll)ntt cljr uu-i ein groffe lnolll)at,<br />

bah er nnfcr lerer Inirt nnb unberrid}tt nu§. Une loir ^u feinem erCcnttniö<br />

Tommcn miigcn, SaS ift ci)u find ieiner groffcn gunbe unub giittigtait, mcil i-,<br />

er l)ic auff erben ift, tjöret er niditt auf-f ^-^u teeren, auff ba-i Inir in ije für<br />

el)nen .'peilanb nnb fcligmadjcr auffncnicn, barnac^ fo folget er mit feinen<br />

incrdcn, bie er iibetal, ino ec- oon nottcu, iicbcrmanu bcmci)fct. £u finbeft<br />

tcineu menfdjcn im (Suaugclio, brm Ijilffc Oerfagt fei), ber l)e elluac' uon bem<br />

.Öcrru gcpetcn t)ct, nnb Ircr im iiit gegeben, Inie bil fr ,',ü im tommcn, blinb, :iu<br />

taub, lomcn, gidjtprid)l)gc, loafferfid^tig, bic l)at er alte angenommen unb tjatt<br />

inen nad; frcm begirb get)olffcn nnb fic öon allerlei) Irnndeiten gcfunb gcmadjt,<br />

sur. e, i;' luic ^^ncaä fagt: '^Ideis Holt fnd;t bcu .'ipcrrn, bas fic in onriiren modjtten, bcnn<br />

e» gieugc trofft öou pljm, nnnb t)al)lett fic alle'.<br />

l'tlfo tt)ut er aud; l)[c bifem Incib, 2ja,^ tocib tjoret in prebigcn [CCCll'''j ;.;,<br />

unnb ftl)ett, ba-i er ein giUtig, gliujpfüdj man ift, bcr fid; gegen aller hielt<br />

frcuntlid) ftott, ba bcgl)net fic aud) an im ju L)angcu unb ein ijcxk ju gcminnen,<br />

bielrieit er niemaut Don fidj fd;lal)e, fic Ircrbe aud) feiner frcintligitait unb<br />

.5 unb bn, iiiibcr ;» 7 Söüpfiitmti ift fccritc iioni ßriftcntumt r zu IS Stitiftu? iiicfjt<br />

Ol« ein ri^tlct iiivi-)CiraQciui. •/• 'm '.'2 Spvcbigcnii ben anbeven bj (Suongclion. r. zu US ß^riffuS<br />

inetdc. r zu. 3


(Juiiiigcliiiiii nm 24. Sonntag nad) 2:tiiutali->. -liiolt(). i), 18—26. 43")<br />

glitte flenicjicii, Snimb laft fic iillc 5tpoftel favcii unb lüirfft jici ijui^m wx=<br />

trauen unb jüocrticljt aüciu auff bcn öcrrcn unb fpridjtt kl) jr idb'i:<br />

'dJlodji ii) nur jcin tiaih aiukxzn, fo linirb id) p>c|nub.'<br />

Silje nur, loa» ba-j lueib für ein (jcvli ge[)a6t t)at, bac- ift ein trcfftidjcr<br />

;. gvofier glaub unb üertrolöeu, Sie t;at niiijtt ünbcr5 iicbadjt in jrcni Ijerticii, er<br />

iDtrt mir geinia Octjicn, lucnn td) im audj nur mit meiner [).inD jcin Ücib anrur,<br />

Unb ift bod) uid}t jo tim, bas fic im unbcr bac- angefitljt barr getjcn, Sic<br />

f)ölt fid) für unluirbig, ha^- fie mit im rebon joU ober in aii!i.'I)cn, benu fie<br />

»etjfet, hav fic uii^te öerbienct f)att nnh bau S^mn nie nid)tö guttes gct[)on,<br />

•0 batumb fioliebt fie fid) and) aljo, gcet inni i)inbcn Im, folt ]h ben fiiijen unb<br />

rurct nur ben faam feineC' Ücibs an. Summa, c« ift cl)tct nngcidjicttigteit<br />

unb unDcrbienft ba, 2ßer (jatä üerbicnct, baä ber .Sperr ba bem DoLrf baä Qnaugelion<br />

.' prebigtc Sa ift fein beraiitung, ba ift fain nierd, nud) ift bn§ arm<br />

ineio ba unb iierfi()et fid) eiuS gioffeu ^n bcni .'pevua, er luerbc fic "oon jrer<br />

i.s frant£(]cit crtüfen, Sie ()at bm öüitgouüg mol äroetff ji)ar uad) cinauber 9e=<br />

!^afct, ITQS hinbe fic bamit ncrbiencii ? loic folt fic bnuon gii etloa? luirbig<br />

fein? 5a frcilid; Was fie toirbig, aber nur ,^ii empfa^cn nnnb ntd)t jn geben,<br />

bcnn fic tuube bal^üniat niil)ti5 geben.<br />

Unb ba-j ift bic rcdjifdjoffnc berc;)tung ju bcr gnabe unb güttiglait<br />

20 6^rifti, bae id; ber fclbigcn 6eb:,rif, Unb benu rci)mctt c-j fid) fein, bas fr<br />

3tDen äiifame tommcu, ber reicl) unb ber orm, (Ät)rtftuu unb fein fünbcr.<br />

Slber Ca ift ein groffe fünft, bo3 man bcn Icntten bao eijnrcbe, baS fic<br />

arm ftnb unb bcr gnnbc bebürffcn, (^-3 gcid)id}t fci)tocrUd), and; fo leibet es<br />

bcr xcuffcl uid)t, fonberu er jeutjct bic leute l)minerbar auff luerd, ba^ fic ja<br />

S5 nidjt bat)i)u tommen, alc' bebörfftcn fie ber gnabe unb barmml)erl;igtait 6I)rifti.<br />

[CCCillj S)er Sert fagt, bah bau arme meib [)abe ben blutgang 3h)clff jar<br />

gcf)Qbt unb att jr giU mitt bcn ar^tcn brübcr nerlieect, unb l;e mel)r fic bar.^u<br />

tljon l)at, i)c erger c-3 mit jr loorbcn ift. Suca^- unb ^jJcaveu-3 äieljcn ba^ l)od)<br />

an unb äci)gen bamit an, bat-, l)I)e mer uian ba-5 gcfelj unb lion ben locrden<br />

3'' prebigt, l)c crgcr iä mit uns tvitt, unb ijabcn nicf)lä baoon bcnn ijmmcr ein<br />

fc^aben über ben anbcrn, cj fan unfcr gclüiffeu nid)t geftilbt inerben mit ben<br />

»uerdfen, menu gleid) ein fiiubc au-3 bem getoijfen tomptt, jo ift balb ein anbre<br />

ba, ja bk ar^nel) unb ha^ tocxä mad)t luia ofjt jünbe, ba aud) jnnft faine<br />

ift, bis fo lang baj loir jii 6l)rifto tommen, loic l)ie bifeä lucib, bai jo lang<br />

35 Irand gelegen lria{)r, unb wer jr ntmmcr mer gel)ütffcn luorbcn, föo fie nid)t<br />

5Ü Gf)rl)fto lommen lucrc, bei) bem fic on ade loerdt gcjuntt)cit erlanget, gibt<br />

im nidjts, fonber nimpt nur Oon im unb lafet fr geben.<br />

3ltfo gebt» mit allen prebigen, bie (il)rt)'tuni md;lt prcbl)gcn, Unb mirt<br />

^iemit and) angeijcigt, ba5 man ftebtg ba'5 loort ()anblen fol unb i)mmerbar<br />

s» 5 @ctQlD6 bcä lDcl)6c-3 bi ben blüttflong ^alU. r zu I!) SSctaljtlunä jut ßnob ßrjrifti. ?•<br />

zu -29 Söetäc ftitlcn bj getD'fisn "it^t- ''<br />

28*


43ß Soiiimcrpoftiftc <strong>1526</strong>.<br />

011 unberlaa treiben, beim bifer menfd^en ftnbct mau iioc^ al|eit, bic joWjc<br />

gceiigfte unb kJümmertte getuiffen Mafien. Senn bi§ toeiS fiebeut alle nieun=<br />

jc^cu, bie r)n6cn bcn Hütgang, ha§ ift: fie emfftubcn jre fiinbcn, nnb ber 6liitt=<br />

gang fteuffet Dmmcrfort, fon nid)t fttÜ ftetjcn, bcnu Mut unb flcijd) tf)ut nidjt<br />

anbcvy, bcnu \vaö eö gelüftet, äßenu m\ ba,] empfiubcn üöer^aub nimpt, fo<br />

faUeu bie armen leut 311 iiub lotiltcu in fcltä '^elffeu, ba tf)iit einer bi-o, bcr<br />

anber i)enev, unnb richten bod) ni(f)t'3 an§. ®a finb foöil Orben unb ftifft<br />

f)er!ommeu, 2)a l)at man fubil nnb jobil loerct erbatet, ba§ man [ie jd)ier<br />

nid}tt aUc ,ielen fan, äßcr ift be-5 aEe« ein urfad; getucfen? 'Jiiemauba benn<br />

ba§ gemificn üder bic jiinbcu, haS tjat unS fo gctrliben nub gccugftigct, tjabcn 10<br />

gemaljnet, loir limlttcu nufcre fcclcu barmit erlogen uuub atter füubeu Io§<br />

iDcrben, Slber barbcl) ift Cvtjriftn-J nidjt gelncfcn, bcnu Irir ^aben nur geben<br />

unnb uii^t nemcu luolteu. S^arumb ift cö aM) ijmuunbar erger mit nnn§<br />

iDorbcu, lüic mit bifcm lucibe, bic atle arl;,tc l'crfudjttc, ob fic yc tjelffcuu<br />

tiinben, unnb boc^ ulje !atneu fanbe, '.?tlfo i)al3m tvir aud) aüm [cceili^] ar^ten n<br />

geglaubt, lucun einer fommcu ift mitt einem lucrc!li)U, bcn l)abcu tnir an=<br />

genommen, !i!ieber ®ott, mir Increu gereu gcfuub gclocfcn, fjettcu gern ein<br />

frblid) gclDiffen gcl)abt unb loercn ber fünbc gern loa loorbcu.<br />

Sie ar^tc fiub bie gefelprcbigcr unb ^licgcntcu bcr (i{)rl)fteu. aBcuu nu<br />

einer gerne mere Uou fünbcn errebtct gclucfcu, ]vaa tljetcu fic im^ fic gaben ao<br />

ar|nel), baüon einer nur ftfjloedicr nnb frcudcr luarb, S)a§ t]abcu mir gefef)cn<br />

unnb äum tail \ni gefnlett, jmar mit unferm groffcu mcrdlidjcuu fdjaben,<br />

lt)ic bie leut l)abcu Inolleu mit mcrdcn fromm loerbcu nub fid) bamit uon<br />

fünbeu erlöfen, l'lber c§ l)att uidjt gcl^olffcu, mir finb i)c (enger l)bc l'crtiagtcr<br />

morben miber bic füube unnb miber ben tob, fo \)ai man and) fein öcr^,agter 25<br />

Hole! ouff erben finbct bcnu eben ':pfaffcn, JJiüiuljc, 'Junuicu unb bic mit ben<br />

mercten umbgen, menn fic ein fdjmcrcu l)abcn, jo miiS bie Vlpotefen ()erf)altten,<br />

ba ift fold) cr^nel)eu, fold} rennen nub lanffcn, al§ molt in l)e| bie feele auB=<br />

gecn, alfo fürdjten fic fid] nnb fo Hersagt finub fic, Hub fouberlid) fürest fid)<br />

niemaub fo fel)r Dor beut juugftcn gerid)t als eben bau felbigc gciftlidjc Hold, au<br />

3)ay jeigen fic bcnu aud) fein an, menn fic mit bcn luerdcn alfo ()anbeleu,<br />

ba§ fie l)mmcr cl)n toerdf über baö anber tl)iiu nub auff feinem iuercEe bcftcnbl)g<br />

ücr^arren, nnb l)e mer fie tüu, l)e erger c-:- mit in loirt, l)e lier^iGt'''-' ""^<br />

ätocl)fel[)afftigcr fie Inerbeu, Unb gcjdjiljct it)n glel)d) luic l)ie bifcm meibc<br />

S§ ift gar ein fd}ön gleii^iiiö unb rcl)mct fic^ rec^t luol auf un§, Unr s-.<br />

t)aben aud), nid)t allaiu ba§ ;,citlid) gut f)iuau gehjcnt, fouberu aui^ ben leib<br />

brau gcftrctft mit faften, mitt taftel)eu unb mit anbern fcl)lv)ercu untrcglid)cn<br />

burben, boa aud) etli)dj offt Ironfinnig barnbcr toorben nnb t)on oUen Irefften<br />

fommen finb, ja l)abeu julctft aud; bie feele bart^u öerlorn, ^ä) bin ourf) ein<br />

zu 7 öiccngftc ücfünimctlc gclDiffeit. r zu JJ lirljüc bic gtlctiprcbigcr.<br />

tjngt >"'W bljc ßcifUidflcn ) zu :i7 Söiv fintcii aiirtj atki nitit bic crijtc gcluciibt r<br />

/• ~u JO !Dcr=<br />

•••


(jDoiigetium am 24. Sonntofl imtf) JriiiitatiS. 9J!attI). 9, IS— 26. 437<br />

foWjer geiüefen iinb bin ticffcr in bcr '^(poteten flcftcrtt beim tool niidj mancher.<br />

;^d) fünbe nid)t baritn fomineti, baä irf) fo halb bcs 3?al)ftS gcfc^ (jettc nady<br />

iielQJjen, Q§ iam mid) falür unb Ijart an, ba§ irf} am gteitag flcifrf) affc, unb<br />

ba§ be3 Sapft gcfch unb orbniingcn nid^t§ foltcn gelten, r)ilf ©ot, luic fd^luev<br />

5 [ccciiii loarb miri, e[)c trf)'3 loagcn boi-fftc. Savumb, fol einer bc§ bingca<br />

aH§ bem getoiffcn lo? tuerben unb be§ S3apftv fa|unngen öcvarf;ttcn, \o mu§<br />

er h)arlt(^ einen ftarrfen feften grunnb be3 glauben-S f)a6en, l)at er ben nidjt,<br />

fo ttirt er firfi einmal ober dl'ulß Dor um&ie[)en, e^e er§ barff tragen.<br />

Mba gefietS benn 511 loic mit öiicm Incibic^en, ha§ all jr gut unber ben<br />

10 arljtcn liat umbgeprarf^t, unb toarb baPon bcnnorf)t nit^t gefunb, ja c§ loarb<br />

nur erger mit jr. ^üfo ifl-ä aurf) mit un3, ba finb alle unfcre loerrf, mn^c<br />

unb arbait öerloren, ba folbt all unfer menfd)lirf)cr geljorjam unb bcr ganl^e<br />

Drbcn batjtn, unb ift gar PergebenS gelnefen, )i)a§ lüir bran gelöänbt ^abcn.<br />

S)ü feilen P^ir benn, \)a?- bes SBapftS unnb ber SBifdjoffe Statuten unb fn^ungen<br />

i;. ni($t§ finb, bagegen lüir Por gitterten unb bpbmeten- ®a3 atleS l)at unn§<br />

gleich foPil get)olffen al§ ba§ arme meib, haä aH jr gut unb l)abe, ja ben<br />

leib bar|;u brau gefeilt l^ot. D Wa-i Irirt bao )oeib er^nep unb getrenct t]abeu<br />

muffen gebraurf}en? tüie matt, fc^trarf; unb Ironrf luirt fie offt bauon lüorbcu<br />

fein? "^a, toenn fie £)ctte fünben gefunb luerben, fie ^ct bic ganl? '^Ipotcleu<br />

:;o gefreffen? (S§ ^alff ntd^t-3, fte mufte iiä) mit ber !randf)eit rtol ,5Welff jar<br />

fd^leppen.<br />

Sßie toirt benn bem armen Joeibirfien ju letft ge^olffen? Sa fie i>m man.<br />

ber ba 6l)riftu§ Ijeifet, an!ame, jr ^^ofnung unb troft 311 iljm fa^te, ba »oarb<br />

fie gefunbt. äßer tnepffete fie aber ]n bem manne? freplirf) bie ärWe nirf}t,<br />

2.^ Senn toenn unfere prebiger Pon ßtjrifto prebigten, fo lege be§ Söapft» fram<br />

unb aU feine fa|ungen gar barniber. SBer fagt jr» benn? ©te t)ort c§<br />

prgenbt Ponn einem, ber auc^ gefunb mar Sorben, unb ni(^t oou ben iir^ten,<br />

ber ^at jr on jtoepfel gcfagct, tvk einer ba unb ba fep, ber f)epf§e ScfuS- tx^i-'<br />

fet) ein freuntlic^, guttig man, l)clffc i)eberman unb laffe niemant Pon fid)<br />

30 unget)olffen, unnb fep eben barumb Pon ÖJott gefanbt, ba§ er ijebcrman ^elffe,<br />

unnb toirt jr mannid)cn mcnfd;en erplebt ^aben, benen er gcl}olffen tjatt, fo<br />

ba» er fie auä) ju im bred;te. 2)a bas loeib hai l)6retc, lief} fie bie artete<br />

faren unb lieff 3Ü (5l)rifto.<br />

[cccilTT^j 3llfo gel)t§ auc^ pefe, man prebigt nidjt (^tjriftum, fonber nu<br />

35 ei)ttel tuerd, t^ü bi§, tl)u ba-i, bennod^t fompt eö unber bas Polf, loa» 6^riftu§<br />

fe^, toa§ hjir Pon im jugePiarten ^oben, unb baB er§ alloin tf)ün mü§, on<br />

unfere loerd unb oerbienft. äöenn loir bo§ gef(^rep l)aben, fo folgen h)ir im<br />

nai) unb l)6ren bifem mortc ju unb taffen bie artete pmmcr ^infarcii , leren<br />

un§ benn an bie gcfetsprebiger unb toerdprebiger nid;t mer unnb fragen and)<br />

zu ii 2)lu unb ctbcit »ertoten, r zu JS 6^«ftu3 ^itfftt otlotne. r zu 25 aJtcbigtt<br />

oon ß^tifto. r zu 37 SScrdprebiget. r


4;;»; «cmiiicvpcfiüli' 1-'J6.<br />

iiacf; iren r^cpottcii uub faijungci; riidjtk-,. iotibevii lauffcii üoii ganijetii bcgtrb<br />

bc'j f)crlje!:-:i; ,511 bijcni manne, bev Gtiftüi fieint, uiib inqeti benn: ^^-^ l^ol,<br />

imi-3 man cS Dlhi bcm mann r.etnen on nlle Ijcrbienfl , el) wie nerrijd) t)ab<br />

id) fictl)on, bnS icli fonit '^cibc bavan öcUmo.et, Cicfffinc bid) @ot, lieber '-Snfift,<br />

gelegne eiid) (''iolt, lieben 2?iid}offe, idi barff elnr arijncii. ctor Werc! nnb tier= ^<br />

bicnft, cUn- gcpot nrb fnrU!nn.en niniraev. jr Ijabi mid) lange gor fatt bamit<br />

gemaitcit, idi liab cir.cn ticloinmen , bcr o.ibt niirS innb innft, loa§ id) ooi;<br />

mit Rioffem flclt t)0Li mnfi'cu fon eni^ fanfrcn, cv gibt mivS one loerct nnb<br />

bcrbicnft, ba \ä) tpv []au ineinen leib, ftevci in.ib (^cinnb nniffen bvon fc^cn,<br />

yibc ,5Ü c]i'iti'v nad)t, id; fomm nidit loibcr 311 eiid). i«<br />

äilfü Inirt nu einer ein (>f)i-ift, nicfjt an? hc?- 3?api"t§ Sccretalen ober Don<br />

lüei'den nnb lucnidilidje jal3migcn, fonbern au5 bcr pabc nnb fliiticitait 6f)rifti.<br />

2Bcr nu ein bcüimmrvt, 6cfd):i'?r!: ßeluifien bat, füvdjt jiit Oor ber fünbe, cr=<br />

td^rid't uor bem tobe ober f)ot ir.nji: nidjti^ Ants in im, ber fomme ^ief)ecr |ii<br />

bcin manne ui;b bcfenne, lua§ im fiebredjc. rnffe in an, er Jinrt bir gch)t§ i-><br />

iM-'-'. steinen, 'Sdjiittc bcin fjcrb »or im ans, wie ber S/falm 'pridit, nnb fage alfo<br />

,311 im: Si[)c, bie ift ein tat ta^, bos bebarff Inol, bos man e-5 i'iitle, mein<br />

•Öerr, jüfie eS, idi bin itfjltiad] im glauben, ftertfe mid;, id) bin lalbt in bcr<br />

liebe, wcrme mid) nnnb mac^e mid) bi^ifl- i>Q§ meine liebe bt^riinifer flieffe<br />

auff meinen nec[)ften, id) fjab nidit ein fel'tcn, ftardcn glanben, id) jtoeiifel 311<br />

3ei)ten unnb !an ©ott n.icbt gcnbltdi Dertraroen, 3(d) .'öervc, l)ilff mir, mere mir<br />

meinen glouben nnb tiertrairen, 3" ''id) t)nb id) ben f^al? aller meiner gittter<br />

tierfi^foijen, ic^ bin arm. bn bift ICCCV) rcid) nnb bii't fomnun fic^ bcr armen<br />

]ü erbarmen, id) bin et)n lünber nnb bn bift g"rcd)t, 'öte bet] mir ijt ber flu§<br />

ber iünbc, nn bir ober ift alit fiittc nnb gered)tigfait. 25<br />

Sßenn hn bnä einmal (ernejt, jo Wcrbenn bic^ bte gefet; be§ Süpft nid^t<br />

foljen, au'3 lüeld)§ geleiten nnb gepoten bn nid)-; nimpft, fonbern tier|ereft mit<br />

bifem Incibc aUt?, Wa^ bn [jaft, bein leib unb gntt, ja 3Ü letft bie feele bar|ü,<br />

,Unnb benn irirftn ipvccfien: bcu wil id) Ijaben, Oon roeld)em id) nemen fan,<br />

nii^t bem id) geben barff. au<br />

Sie anbern Snangeliiten fi^reiben alio öon bifem toeibc, ba fie fei) gefunb<br />

Werben, ^a6 3eiu§ gefulet, ba5 eine frafft »on im außgongeu fei), unb iiä)<br />

mibcr bem t)ol(! umbu'Wanbt nnb gefraget: äßer bat meine f laiber ongerurt?<br />

uub wie im bie junger geautWurt i)abcn, baö Oolcf bringe nnb brnde in fo<br />

l)art, 3l6er ber .öcrre f)abe fid) baran nid)t laffen genüge"' fonber geantwurt: 35<br />

(i§ bat mic^ i)emant angerurt, benn id) f'ile, bQ§ ein fraft bon mir gangen<br />

ift, ic^ Wci)§, ba§ l;cmanb§ etWoS non mir empfangen i)at. Sa§ atlcö l)at bcr<br />

sjerr barumb t^an, baS il)m bc3 meib» glauben Wol gefiele, ben Wolt er ba<br />

befanbt machen öor allem Holcf, Senn er ijüt nid)t§ ll)eber§ benn boä mau<br />

i)^m öertroWe unb glaube, "Jlnc^ um be§ bfierften Willen, be§ felbijgen glauben w<br />

zu 16 ^jct. 62. r zu 26 l'iav. 5. Üiicc. 8. r zu 40 (Ülaioüe niat^t gcjunbe. r<br />


GDongelium am 24. Sunnlag mit iTtnitoti;. Wottlj. 9. 18 - U6. 439<br />

mit bifem ÜJiirafel iinb geid^nd^t ,311 öeftettigen. Sarutiib fo jc^iclibet 'JJbrcus,<br />

trie bas tvdb, ba fie maclctt, boö c§ bcr öcrv tuüBte, ficfi neforcht liaBc unb<br />

ge|itei-t, unb fet) t'ommcn. betn .fecrrcn für bie füfjc gefnüen unb im brc flontic<br />

trarficit gciagt, mic ir oon im gefc^e^eti tocre. S)a ferst auä) ber 'Ticrr 311<br />

: unb nbfolPicrt fie unb ipx\ä)t 3Ü ir: '^hhi tcc^ter, feri gctrüft, bcin glout)<br />

f)Qt bi^ gcfunb gcmndjt, föclic l)in mit ftibcn unb feU gefunb tion beiner<br />

plage'<br />

Sinb bac' ..:..,. „untlidic lüort? SBqs luirt bo? Incili I)ic für ein frcub<br />

gel^abt fjoben, in bem bn» fie jr einen onbcrn tafit moltfiat crljcigcn? Sijße<br />

10 freub unb frib übcrt'ommcn otle, bie fi]cf) gut-; 311 brm mann neifctien. Sßo<br />

nun bifc freub ift, bo muffen ola balf» bie rocrcfe folgen, mid)e bifjc freube<br />

betocl)§cn. -Jilfo müfte bifcr frib nnnb freub in bem iveibc oud) ficrfür. 2cnn<br />

fo balöe CCCV''] fie bie iDoIt^at oon bem .'ncrrcn cm^^fing, 6c!anfc fie rS öor<br />

attcm öolc? unb fc^cmct fidj ber prebig nii^t. ba^ fie oon im ettma§ empfangen<br />

15 Ijettc nnb bocf) nidjt-3 barumb gegefijn. Sifec Vocxä aber unb ha§ bandfagen<br />

toil @ot t)on nn§ ijabcn, nemlicb, ba5 toir ioläjc feine gntte, gnob unb tDot=<br />

t^at für lieberntan bcfcnnen unb auBfcfjrcljen , auff ba§ oud) anbcrc (jcr^ii<br />

fommen unb (offen inen quü) Inoltiiün, loic ej i)ie gcfcf)ef)cn ift.<br />

3llfo jtoingctt mic^ benn mein 6t)riftlid§ leben, boS i(^ onbcrn ouc^ tDoI=<br />

20 t^u, toie mir Don (Sott burcf) 6rr;ftum Irol gettjon ift, ouff haS nur btfer<br />

6^riftu§ erJanbt werbe, v)lber baburc^ toirb iä) tcin ßijrift, (Ülcid^ Wie liie bis<br />

toeib üon bem befcntni^^ nidjtt gcfunb roirt, benn fie loa? jiiDor, bor allem<br />

totxä unb befcntnu§ gefunb, ober bornadB, ba fie nu gefunb Warb, betennet<br />

fie Sbriftum unb Iob:t in, nur ]ut befferung ber anbcrn, unnb gebt alfo in<br />

25 guten Werden baf)cr unb tf)iit pmmcr ein gut toer(! über ia'j anberc, 2;er=<br />

falben leben Wir aucf), Wenn mir nu ßt)rtften finb, ouff ha§ einer bem onbern<br />

biene. Womit er tjmmermer Eiinbc. Sorumb wie nu biB Weib gefunnb iriorben<br />

ift oor QÜem werdt, atfr '"rüen wir nudi Cfiriftcn Werben, e^e Wir ijrgenb ein<br />

Werdt tl)ün.<br />

3'j JJBie nu in bifem wnü: :>ai liuanäiliüu aügcmntebt ift, olfo Wirb e» un§<br />

au(^ in bem tot^tertein be§ oberft^n {)ie abgemaict. 3)ifer oberfter ber fc^üte,<br />

ben 5Jlarcu§ ^oi-"» nennet, ^att el)n ftordtcn glauben unb DertroWen gel^abt<br />

3Ü bem öerren, er würbe im fein gcftorbnc toc^^tcr Wibernmb [cbcnbig mad;en,<br />

bann Wenn er ba§ ticrS ju im nic^t gef}abt ()ette. Wer er nit^t 311 im !ommen<br />

35 unb ein fotd) bing, ber natur unmüglict), bon im gebeten, 2)arumb jeiget er<br />

mit btfer bitt an feinen glauben. 35a ber öcrr bißen gtauben an im mercfetc,<br />

tunbe crl nicf)t laffen, ef)r müft im ,311 Willen fein, ber Ijolben ftünb er bolb<br />

auf unb gieng mit im. Unber bi§em gel)en gefd;|t)l)ct bi^c 'otftorien oon bem<br />

Weibid^en, bie 3Welff jar !rancf gelegen Wa§, Wie wir Xjti gel}6rt Ijaben.<br />

zu S grib unb fteub ber S^tiften r zu 1', Sefenbttiul bc-3 (itnuöcuS. r zu -J-l SBevdc<br />

mac^cnn feinen ßiiflcn.<br />

;• zu :jö Stlorofcc bcs öbcrftcu 5Ü crifto. r


440 Sommcvpoftille lfi26.<br />

Sa IUI bei- i^;)ni in hn-i oöevftcn Ijauö tarn uniib iat]C bic pfc^)!!"' ""iib<br />

biis gcttiiimclc bc§ t)oId:-3, lt)eldt)c alba nad) bein gejclj ^Ftofe luaren unub<br />

bltjefcit mit l)6riicr!i iiunb tljrununctcn jcccvi] wie man tjic 311 laiibc mit<br />

glodfcn leuttct, ba-5 üold jniomcu 311 riiffen, §lic§ er bas Hole! unb bic Pfeiffer<br />

auf3lüel)d;en itnb fpvarf): 'S^ai» mciblin ift nic^t tob, fonbcrn tu \ä)la\\t'. S)a<br />

lu-rlac^tcn fic in unnb fpottctcn feiner.<br />

Saö ift baS, »ucmi bife prebig au^ßetiet, unb baS man alfo prebigt, (Sl^riftnS<br />

fei) hex man, ber ba t)clffe, unfer Uicrd t^ün§ nit, fo !an§ bie Inclt tiidit laffcn,<br />

fie mu3 lachen, fie mn§ fpoten, fic miiS fid) brau ergern, Senn e§ ge()t fr nit<br />

ein, bo-S (S£)nftu§ t]clffen folt, iuie f)ie ha^ Hold tf)üt, ba§ fonber 3lnet)fcl gcfagt<br />

()att: (äl) ein ferner TOeifter ober üvljt ift baS, toa§ folttc cl)r 'griffen? iüelj^t<br />

er boc^ nic^t, lua§ fc|Iaffen ober geftorBen :^ei^t. Sen Sitel mit§ ha§ ®uan=<br />

gclion in ber toelt ^aten, ba] c-5 eine nerrif(^c prebig ift, Perac^t unb Oer=<br />

fpotet, Senn ber Seufel tan§ nid)tt leiben, baS bife prebig folt eljr in ber<br />

tDclt ijaben, bcnn fic bringt feinem reic^ tloineii frommen, ba§ empfinbet er<br />

tüol, SarumB grcl)fft er§ and) an mit allen liften, auff ha^j exä l)e Ijinberc<br />

unb unmcrb mat^e fiel) bcn feinen, tnclc^cr l^erknt er gan^ Ucrplenbct unb<br />

eingenommen :^at, ha§ Ijncn nidjt fdjcl)nc bie erleut^tung beS ©uongelionS üon<br />

2. Slot. 4,0 ber flar[)eit (ä^rifti, luic ©ant $aul fagt ju bcn (Sorint^ern. Senn eg ift<br />

unmüglic^, ha?- bi^e prebig Pon (Sfjrifto nidjt folt fruc^t Iningen, fic loirt<br />

nidjtt UergeBenS geprebigt, 06 jr glcid) lucnig finb, bie fie anljnemen, ha Icljt<br />

nl)c^t§ a'^n.<br />

Sietoetl e§ nu ber Satfjan empfinbet, ha^ l)I)m loaS entgect, ja ba§ bife<br />

prebig nur eben tnibcr fein rcid) auffgeridjttet fei), fo l)at er loin rüge, er<br />

ücrfolgts, er üerac^tö unb greifftä an aEen fet)ten an, iüie er aud) ijctj in ber<br />

ganzen iüelt tobet unb loüttct. Senn bic prebig Ponn (Jl)rifto ftöfet ]n hohen<br />

alles, toa§ nun ber inelt unnb beut Seuffel loolgcfelt, aud; loaö bie tüclt für<br />

ha^ aöer t)eiligfte unb töfi(id)ftc aufil)et, Senn fie malet jr ein folidjen @ot<br />

für, ber ba anneme unfere giitte lücrd'c, laffc im gefallen ^Dleffcn, i^igilien<br />

ftifften, rofenhen^e, tappen, blatten, Ijenffcnc [trirf, unb loaS bc§ narrenmerds<br />

mcr, bamit ber bapft umbgeet. äßcun nn einer tompt, bringt ba§ (Suangelion<br />

unb prebigt lüiber ha§ [cccvi>] narreulücrd he'^ SBapftS, inie er benu tun<br />

mü§, unb fagt, eS fei) nid)§, e§ fei) Perfürung, eä fci) Joiber Pl)riftum unb<br />

luibcr bic fd)rifft, ber niu§ ^crljalten, man fd;ilt in ein feljcr unb buben, jlja<br />

ein Dcrfurer be§ bolds, Unb fagen benu gar iinliä): Inilttu bie gantj loelt<br />

regieren, mal)ncftu, ha^ hn ber flngftc fcpft, unnfere Porfarcr finb aud; uidjt<br />

narren geluef^tt ? 6§ l)abcu Pil l)eiü)ger frommer leutte bif]c »oerdc getl)on<br />

unb babou prebigt, folteft bu erft :^ert"ommen unb eö 3U nidjt madien, hau<br />

müfte nit fein? Sa l)ebt fid}S benu an mit toben unb tiuiten, mit Perfol=<br />

»•<br />

zit I Sßfctifjcr 6el) bem (icgtcbniS. r ::u 7 fiuanscUon tnttt Ucii))otct r r.u IJ 1<br />

. (5or. 1<br />

;« H %tn\\ti-i lift. ' r:« 17 2 Por. 4. r r.n -'0 oja. .55. r M 23 Scufct tobet loibcr<br />

baS Cuangclion. / .'< •>'/ ai5tU uerfotflct bj (^imngclion. )


t^uniigeliuiii nm 24. Sonntag iiad) IviiiitnliÄ. -Minttf). "J, 18— 2C. 441<br />

(^iinnci iinb töbtung, unnb \m\ ber Sciiffcl icd^t linbcii , cS getjc 311, luijc c3<br />

tooUe.<br />

S)a§ jel) gnüg Oon bifem (Suangclio auff biSinol, unnb tjabt l)e tuol ndjt<br />

brauff, ba§ jr ous ben (Suangclicn lecrnct, \v\]c alle bing [tcf)cn in ber einigen<br />

5 pcijon, bie ha (Jf)riftu§ l)el)fjc, unb nierefett bao faft Inol, ba-i ein (5()vift ben<br />

nnmen oon ß^rifto ^att, ^ä) rebe e§ nic^t umb funnft, bcnn idj tüel)§, ltia§<br />

c» ioftet, bn§ mnn cs in ber oufet^tnng ber tüibcttrertiglnit nlfo Ijetjaltte.<br />

äßönen ©Ott ujnb gnabe anritffen, ha-i loirc' un§ ber mal el)n§ ein ernft jein<br />

(offen unb mit £)ert;,en foffen. 5lmcn.<br />

10 6§ fompt 311 jet)tten, ha-i ein Sontag übrig ift, ba pfleget man ju lefcn<br />

ba§ (äuangelion iUattjei am yj-'iiij. Don ber .jerftorunng be§ oübifdjenn yicid)S<br />

unnb ber trelt enbe, S)el aufelegung finbet man in beut äBintterteil.


€^rnd)lid)e ^Itmctfimgen<br />

5wr 8tnjimcr|)o[tiUc 1536.<br />

3ttot bcbciiti-1 Seilen: unb ,'5'^i''''öiffi'i-' t'ft Sc^fficIIe. S)ie Ültifüvv.mgcii finb bic üblidjcit<br />

212.24 laufftig = gcläufm-. hewandert, kiuniit!:. DWtb. VI 336. 2.<br />

30 i'ipl rapS eine Zwillintjstbriiiol niil .\blautspii'l ; fiiio Interjcklion, (Utl'Ii<br />

(jelege bis in den Anl'aiiL' des 16, -lli,? zuiüekreirlicn. ziiv BezcicJTiiung<br />

einer .sclinelieii Bewe^uriij mit iler Bedeutung- unordenliieher Flüchtigkeit<br />

= es geht di-uii'.T und drüher. WanJer 111 IG93. DWtb. VllI 1037 1'.<br />

35 und 264, 20 auff (fein) aBeiitf^etncv anf gut Glück, :inr eigne Gefahr =<br />

in cvnn/inn: nihd. äixnliurc aus dem roman. (idwvtura entlehnt. Bei<br />

L. häufisr, aber nicht in der Bibelüber.setzunfr. Dietz 9. DWth. I '271'.<br />

213, 1 Hielt 6[cl)[it tticlt spiiehw., Wander V 176 Nr. 473 IT.<br />

214, 29 f. Wie ein t)fl^c . . . bis . . . Mciöet sprichw.. Wander 11 378 Nr. 259.<br />

215, 29 f. c§ geet . . . bis . . . anbevn miß sprichw. wie heule. Wander 111 1136<br />

Nr. 291.<br />

21H. 1 nt)-3 ßlcic^ md. Nebenform = obi ßleic^.<br />

217,4 fvan^bfifcöer iiiinid) mit der Krankheit der Franzosen {morbui (jaüicus =<br />

iiti-s vi'wrm) !)enartet. Die Krankheit wurde durch die Franzosen<br />

nach Italien, von dort Eride des 15. -Ih.s nach ncutschland einiiescldeppt.<br />

Dietz 698. DWib. IV 1, 1, 62.<br />

218, 9 u, ü. Qiigel;a()en Pai'tiz. von on'^ebcu, Prael. an!)u6 ^^ anfangen, befiinnen.<br />

210,8 ftiitfig .slückweise: hier also: von jedem der drei Tage ein Stück.<br />

10 nöcfjten Adv. gesiern nach'.<br />

30 tXMtig Praef. von bringen Irans. = drängen, nötigen.<br />

301'. in bic iii)an^ )d)(ogcn aufs Spiel setzen : viel gebrauchte Redensart wie<br />

beule. Wander IV 102 Nr. 14 und 30. DWib. VIII 2163.<br />

36 fid) entfüjet ^ firf) entfefet.<br />

221,4 crroüic^t = ettoifc^t erhascht. Dietz 603.<br />

233. 24 mit fjanbt unb l)nr slabgereimte Zwillingsformel = vollständig.<br />

25 ruEiig =-= vn£)ig.<br />

27 beige (nicht bei Dietz) = balge (batjc): breites, flaches Wassergi faß aus<br />

Holz: die Hälfte einer in der Rundung durchsäglen Tonne.<br />

231.25 bekanntes Sprichwort: Wander 1 402 Nr. 27 und<br />

39 jQpVelt .\dj. = zappelig.<br />

233,3 ücrnicf)tigen ; mhd. vernihtigfu = zunichte macheu,<br />

II 1531'.<br />

nhd. vernichten; bei<br />

Lulhei' und sonst im 16. .111. häuliger vorkommend.


Spradjlid^c ?liim«tfuiigcii sut Sümnieipuflittc <strong>1526</strong>. 443<br />

233, 17 bi'S leibg nu^^iitmj'bcn sr. den büscn Geist oder den Teufel; der im mhd.<br />

bei Veii)en häuli'^ic Gebruucli des Henitivs uimuil zwar im 14. bis<br />

16. .Ih. ab, aber im Vergleicb zum iihd. hiilt er sicli no( li bei einer<br />

^q;röf.5eren Anzahl von Verben.<br />

236,37 Qtu jecvfleu: Superlativ von fcl^y = am meisten.<br />

240, 19 gieiig beu Iiunbäireg: sprichw. wie 'den Holzweg -'cbn'; v^l. Wander II Wi<br />

Em (h; Huml'strate wmi. E. Thiele, <strong>Luther</strong>s Spricbwörtersammlun-<br />

Nr. 285.<br />

243,28 ^ieiVii )\ i nd 2122,3" und meine<br />

Bemerkung zu Murner, Mühle von Schwindelsheim, Vers 397.<br />

290, 8 ba,5 fper {= Speer) Neutr. wie im mhd.<br />

291, 4 fid) lüflerii mhd. rhistern = t hispeni sich räuspern.<br />

294, 27 gcfunben erfunden.<br />

28 talt zu der übertragenen Bedeutung vgl. DWtb. V 81, 4.<br />

297, 26 tDircf[igtet)t im frühnhd. auch = Gegenwärtigkeit.<br />

298, 14 ein fc^Iappen geben alte häufige Redensart = einen Schlag geben, dann<br />

Niederlage, Verlust, Unglück erleiden. DWtb. IX 485 f.<br />

19 om üetiften von mhd. Jkht : licht, hell.<br />

23 ^cr^ig beherzt, mutig.<br />

31 jüfunfft Hinzukommen, Ankunft.<br />

800, 19f. Wenn e§ an bie jüge geet wenn es darauf ankommt; vgl. 'zum Zug<br />

kommen'.<br />

301, 1 ficf) rümpffen sicii winden, weigern.


444 Spriirfjüdjc V'lmiu'vfuiijcn jur lißmnicvpoftitlc l-'i'jfi.<br />

o03. 11' QUltec^eu iuci(


Sprnd)lirf)c 'Jlmticvtiiitijcu ,5111: Sommcipoftitlc 152G. 445<br />

360, 34 ein bnb in bev (jaut mit ühlcr Nehcnbwlculuiig = iiajiiam, scclits.<br />

Dielz 353 f. DWtb. II 460 Nr. 5. Wander I 496 Nr. 78.<br />

40 r!^el)nie bid§ : sich reimen = miteinander in Kinklaiig sein, /.ucinander<br />

[lassen; häufige Redensart bei L.. Belege DVVth. VllI (571.<br />

362, 24 vumplen lärmen DVVth. VIII 1480. fcfinuiren sich laut und unwillig<br />

äufäcrn DWtb. IX 1418. purren in Ibrnielhaftcr Verbindung mit<br />

f($nurien und von gleicher Bedeutung. iJWth. VII 2277.<br />

38 jtd) t)eitT)on : sich gehaben, sich verhalten.<br />

363, 26 fumpt in ein fotd)En fd^tuai^ : Schweifs als Folge von seelischer Erregung<br />

= Angst, Schrecken. DWtb. IX 2455 f.<br />

365, 26 feine tocfc = Zierpuppe.<br />

366, 7 Tiofforbc<br />

: vgl. oben zu 254, 23.<br />

371, 18 naclfagenn mie bic ^tonnen bcn *j»fQUev, sprichw. Wander III 1041 .\r. 32<br />

und 35.<br />

372, 17 gar wie im mlid. = ganz, völlig.<br />

373, 1 gefein = fein (Infinitiv) durchs ganze 16. Jh. beleghar.<br />

6 loudfen = leugnen ;<br />

Form.<br />

L. gebraucht im Infinitiv stets die zusammengezogene<br />

23 ou^geftric^en : mit Nachdruck hervorheben; eine aus der sinnlichen Bedeutung<br />

des Färbcns und Malen.s entsprungene .Abstraktion. Dietz 189<br />

Nr. 3. DWtb. I 992 Nr. 3. toai luiv für fvücfille pubt : sprichw. Redens-<br />

art wie heute. Wander I 1236 mit Beleg aus dem Schlesischen.<br />

DWtb. IV 1,269.<br />

374,6 enl^tnbevn Adv. rückwärts. Bei L. häufig; Belege bei Dietz 53.").<br />

27; 375,7 pfeü btd) Interjektion mit dem .Accus, der Person =^ nhd. phii.<br />

DWtb. VII 1640.<br />

375,291'. lieben bis öerbricffen : gereimtes Sprichwort. Wander ill 168 Nr. 57.<br />

376, 25 üergeben hingeben, ausgeben.<br />

380, 5 tf)xat)hc = Getreide.<br />

381,11 po^en prahlerisch reden. DWtb. VII 1958 Nr. 3.<br />

384, 11; 433, 19 u.ö. fci)(cc^ti in bie rapuS : über Entstehung und Bedeutung dieses<br />

eigenartigen, im 16. Jh. aufkommenden Ausdrucks vgl. DWtb. VIII 122 f.<br />

385,31 terct fie moreS wie heute; zu der aus der humanistischen Schulsprache<br />

stammenden Wendung vgl. DWtb. VI 2555.<br />

387, 6 ic^tä = aliquid; ursprünglich Cenit. von mhd. icht in der Formel ichkff<br />

icht : durch Verlust des regierenden zweiten Gliedes steht seit dem<br />

14. Jh. icht(e)s für sich allein bis ins 17. Jh.<br />

17 boä le^c^tumb : im frühnhd. Masc, Fem. und Neutr. nebeneinander; L.<br />

gebrauclit das Neutr. sonst seltener als das Masc.<br />

389,9 im fauße lebet wie heute in Saus und Braus leben. DWtb. VIII 19251'.<br />

391, 5 gaurfetttievcE .Narrenpossen. DWtb. IV 1, 1562.<br />

393,11 fd)impffl : Gcnit. abhängig von weniger: f($intpff damals = Scherz, vgl.<br />

die Verbindung fc^impff unb ernft. DWtb. IX 166.<br />

20 ei (igt oHei an . . . sprichw. wie heute. DWtb. 1 401 f.<br />

394, 24 niefrour^ geben : die Wurzel der Pflanzen hdlebonis und vendrum wurde<br />

seit alters als starkes Niesmittel benutzt. DWtb. VII 837.


446 Sprachliche 'ätitmctfiiitgcii jur SommerpofttEe l.'i^R.<br />

395, 28 !rad)cn in der volkslümliclien Sprache des 16. .Ili.s selir vcrbroitet.<br />

DWtb. V 1921f. Bebermeyer zu Muiners Mühle 163ff.<br />

398, li. eine naien gcmadjtt sprichw. in derselben Bedeutung \vi.' heilte. DWtb, VII<br />

407 IT. "Wander HI 9.55 .\r. 200 und 210.<br />

26 ftiticEet iiad) 2lbaiiie jcf;<br />

Nr. 95. üietz Ü.37f. DWlb, III 1360.<br />

: übei- ähnliehe Redensarien bei L. v?]. Tli'pje<br />

404, 7 jd}eüd)tern = fd)iid)tcvii mit ilyperdiphlhongiernng; zur Worigescliiclite vgl.<br />

DWtb. IX 1824 f,<br />

407,351'. ift einer bis gütt .Sprichwort Wandt-r II 180 Xr. 177.<br />

36 auff^eben = zum Vorwurf machen. Dieiz 132 Nr, II,<br />

37 sprichwörtl. : ein (>]d l^cißt bcn anbcvn Sacfträgcr DWlb. Vill 1G27.<br />

Dielz 609 Nr. 3. Wander I 861 Nr. 173.<br />

408. 31 fid) QUjieficn mit Genit. — sich einer Sache annelimen, bemächligen ; nfl.<br />

sonst dies Verbum von L. selten gebraucht. Dieiz 108 f. Nr. 4.<br />

418.26 fpiljig = spifzllndii:. DWlb, X 1, 2631 f.<br />

419, 24 pleuen = bleuen, miul. hiinwin |uiii;


ll^nit'' imb ,3ait'ä:cgi|tCL<br />

^


'iloron, unb jcine Söljne 184,23.<br />

'Jlbentimal)(, bulla coeuae Domini 135,6.<br />

Mfcgöttcrei 232, k. :<br />

•}(b(op 43,31-, 96,10; 135,28; 246,»?; 248, lo;<br />

365, 3.<br />

— , remissio peccatorum 53, ?.<br />

"Jlbra^am, a3erl)ei§ung 4, Ji ; 358, 3.<br />

— , 3icKi!j Cpfftung 300, 21; H15, 21; 317, u;<br />

401, SS.<br />

'»(bfotntion 439,5.<br />

Sthnm, ber alte iM. 221,37; 22-5. -.>; 2.53, u;<br />

— , unb ß^rijluS oOl, 11.<br />

258,13; 413,20.<br />

?lbDCllt, de tempore adventu.s 7, i?.<br />

-, -Mbüciitipoitiüe (<strong>1522</strong>) Iff.<br />

'iirgcrniö, bei Scljre uiib bei Stbm-i l(i2, 13;<br />

167,3.-..<br />

flftcrfofen 352, s«.<br />

'Mrfcrmonn, bcfiet otä 91oniie 141,27.<br />

— , Infie ©Ott Jörgen 371, 1.<br />

'.nicanbcr, Lexicon graeco - latinuin 12,3;<br />

12i;, 1.20 ; 128,21: 158,21; 16»;, 11; 174, h.<br />

'»llBclbCbicvöantcn 132, 13.<br />

5lmbroiiii§, übet 3ot)onnc? bcii Innf" 148. '•<br />

— ,<br />

335, 1.<br />

'Amt, unb *^'ctjoii 138,0.<br />

".Hnfcrfitung, bc-3 2obe? unb bet JgjöIIc 105,2:.<br />

— , 146,14; 182,8; 186, i'.>; 249,3b; 250,6;<br />

254, 14; 331,14; 415, 7; 421, 11; 441,:.<br />

— , Srofl in 91. 422, 3«.<br />

9(ttno6erg, tjeriui; juncfet Slniienbctgci: jc.<br />

376, 17.<br />

-JCntirfirif«, SJLMberdjtifl, gubc^rifl 47, 10; !t7,i3;<br />

121,29; 125,7; 338, ts.<br />

"HutouiuS ©. 142, 24.<br />

V'lpoftcl, tote man bon bcii 91. Ijalten foH 121,<br />

9. m; 214, 28.<br />

9ltbeiteii, unb 6ott forgen loifcn 371 , 1 ; 376, 3J<br />

379, 1.<br />

Arbitrium, de libero arbitrio 28, 21.<br />

— , i. mih.<br />

Cut^etl aCctfe. X, 1 "<br />

1 l:S.tl)|)l|aflc,<br />

•Jlviancr 283, 27.<br />

«riftotelc^, Suttjct? Urleil liberal. 74, s; 96,2»;<br />

101,1; 116,11.<br />

— , gtflärung bot flomcten 99,22; 101, 1.<br />

— , 10,2?; 104,.-..<br />

9(rnt, geifllid) unb leiblid^ 9ltme 160,2.<br />

'Jlrtifci, vim 3. 91. 2-=>, so.<br />

9lr,^t 42, 30.<br />

Jlftrologic, Stermneiflct 99,i2; 105,4. ü; 108,2.<br />

9(nfcrftcl)un9,6f)ri|lt 213ff.; 218, 5 ff.; 227, 21;<br />

22:1, M.; 250,1».<br />

— — , mit ctnriticicvtem l'cib 220, 12.<br />

9(ufiva(i)cn, aufftcljen, Cidjt 2,6.20; 3, s.<br />

Singe, eine t)cttlid)e ®abc ®ottel 383,27.<br />

9lnguftin, (cp. ad Gal. expo.s. cp. 56) 69, in.<br />

— , eine .rietbc unb ein $irte 116, 1.<br />

— , 138,16; 151,20; .335, 1; 337,1;.; 398, !6;<br />

425, 13. 16. 20.<br />

— , Contra Epist. Manich. c. 5 — 335, 2:1.<br />

S?nb))lo)i, ®ef)ciinnijjc bei Icufel-ä 129,».<br />

'.Sonn, i'om 33niin 245, 40; 290,1-..<br />

'.Barbara, St., gegen ©ctinlter unb ^euet?:<br />

gefaxt 83, 2.<br />

, .350,15;<br />

430,6.<br />

iBntfiificr 151,22.<br />

Slnrnilicr-iiflfcit, red)tc 09,8; 315,32.<br />

iBnrtlioIoniriUi-, S. 425, 15.<br />

iPttucr, f. 9(cfcrsmann.<br />

--, iyancrn=3lnfftnnb 427, 33.<br />

sPcic^te, Smni'g 103, 12; 368, 10.<br />

— , i'tibtttbeii^tc 239, 30.<br />

^cfcnutnii?, ^otjanne? be? ifinfet» 191,3;<br />

197, 7; 200, 1.<br />

— , bei ÖInnbcnl 271,2.5.<br />

Scncbift, £. 151, 19; 425, u.<br />

*ctnfi(it», ©. 151,20.<br />

S


450 2öort- imb Sacf)regiftcv.<br />

— , aul bet Jaufc ein Wffenipiel gemacht G2, 2.<br />

— , it)t 9!int unb @elDalt 121,»; 153,22;<br />

äliffl)of, bie äloei Spieen am 18if(^oiäf)ut 59,2i.<br />

243,32; 244,23; 246,30.<br />

— , 244, s; 245,40; 290,36; 357,9; 366, 2S.<br />

SBiötiim, «Pfrünbe 243, 35.<br />

Blinb, iDotiim bie SSlitiben finb 384, sr.<br />

a?Iumcii, auf bem %(lit 380, 28.<br />

BreTlarinm Romanoram 91, 3.<br />

S3rot, DDit ben iü|en Sroten — Oblaten 218, 20.<br />

löutftbrucfer, übet bie 3?ud)btu(fettunft 96, 11.<br />

— , giat^btucte lutljetift^et Sd^tiften 212.<br />

ißüdifcn, nnb anber tricgSljenbcE 96, 12.<br />

Siiflcnfjogcn, 3ol)Qnn ^'ommeronul, ©nmmen<br />

lateinifd^ 212,22.<br />

Bnlla coenae Domini 135, 6.<br />

SSu^c, ßutf)er? ße^re ton bet 58. 113, 5.<br />

— 3of)anne5 bet Sänfet 206, 22.<br />

,<br />

(äotmctitcr 101,22.<br />

(>attl)uicr, ©ctfon<br />

— , f.<br />

übet bie (5. 19, le.<br />

flQttl)5uict.<br />

(>l)riftcit, bet 5^t. Sieben unb Seben 69, u;<br />

230, 4.<br />

— , bei bet Siebetfunft ß^iifli 109 t.<br />

— , dienet (Sottel 122, 9.<br />

— , (DQä ein (Ttjtifl ift 207, u: 225,9; 229, 31;<br />

239,17; 2.50,15; 371,7; 400,2; 430,25.<br />

— , bie ^offfltbe bet 6()iiftcn 254,23.<br />

— , Summa bei t^tifll. SDefen? 333, 2s.<br />

-, fali^c 6f)tif»en 334, 11.<br />

— , j. geben.<br />

— , gtomenc^tifien 413, ic; 434,2.<br />

— , unb ß^tiftul 4.33, 3S.<br />

(£l|tifto|)l)oni«, St., Siige 83,4.<br />

(JOriftus^, ?lbtol)oin4 ©ome 4, 25.<br />

— , Dietetlei 3"^""?' 6l)tiftt 7, it.<br />

— , Sonne (bei ©eiedjtigtcit) 9, 10.<br />

— , S.'i^t bet SSJelt 9, 20.<br />

— , P^iiflum anjie^en 15, 13; 57, u.<br />

-, ß^tifti aCBette 22, 7; 42, 5; 152, ?; 161, 20;<br />

171,25; .364,1; 428,25.<br />

— , bein flönig 27, 5.<br />

— , un|ei3JiittIet.31, i2;83f.; 171,25; 262, 24;<br />

432, 16.<br />

— , ^eilonb, Seligmat^ct 37, is; 221, w;<br />

434, 16. 27.<br />

— , ein Jienet bet SBefrfjncibung 87, 15; 122, 12.<br />

— , 61)tifti aajiebctrunfl 97, 17; 109, iff.<br />

e^tiftui', ßljtifti dienet, 6f)tiftuäbienft 122, 3.<br />

mysterium 127, 4.<br />

— ,<br />

— ,<br />

unb3o^annei bet Saufet 148,6; 163,29;<br />

206, 31; 429,29.<br />

— , ÜJJetfial, unctus 152, 29.<br />

— =gt)angelium 158, so; 171,24; 429, 18.<br />

— , gjiebiigfeit 161,24; 284, s.<br />

— , ©toigteit 202, 11.<br />

— ,<br />

— , ?lufctftff)ung 213ff.: 218, .".ff.<br />

ttögt qUc Sünbe bei SISelt 207, 7; 221, 20,<br />

— , unfei Stubet 214, 37.<br />

— , bei gute .g)itte 241; 287,23; 366, 12.<br />

— , (F^tiftnm eifennen 247, ss.<br />

— , Öltifti DJeid) 2.59, 20; 260, le; 366, is.<br />

— , ic^möict 262, 23.<br />

— , bon bet ©ott^eit ß^tifti 295,2; 409,27.<br />

— , ©Ott unb TUn\ä) 399, 29; 410, 28.<br />

— , toeß Sof)n ift et? 400, 1; 409, 21.<br />

— ,<br />

loa? ei)tiftul ip 403,6; 429,28; 431,32;<br />

437, 35.<br />

Cicero, de officiis 1 10, 178, 19.<br />

Goi^IäuÄ, 3ot). in gtanffutt 199, u.<br />

Concilia 290, 3; 334, 13.<br />

Sanf, ©cBet 183, 19.<br />

SoBib, unb bie Sc^aubiote 895,14; 403, 10.<br />

heftete, päpftüdje 136, 31.<br />

2cmut 198,20.30; 231, 3s; 397, 15.<br />

Deutung, Mysteria obei geiftli^e 2. iii, 17;<br />

118,11; 204,17.<br />

I»ief)ftat)I, bcä ^^apfle? 339, 3.<br />

biencii. Sott unb bem ?J!amraon 371, 35.<br />

^ominicu^, f. SDicnd^e.<br />

— , 58, 10; 151, 20; 425, 15.<br />

Sonatiftcn, unb *J!o6atianet 69, 25.<br />

;tünfcl, .fiaupt oHet 5pntteien jc. 77, 12.<br />

— , geifttic^c 199, n.<br />

Dnrandas, Rationale divinorum officium<br />

libr. VI. ep. 2, de tempore adventus 7, 18.<br />

^lITi^lailliit, pieelari, nobiles 134, 30.<br />

e<br />

ej)c, ßölibnt 20,25; 337,1.<br />

— , übet<br />

— , übet<br />

Cl)cbiucö 52, 10.<br />

bie Siiginität 144, 19; 146,25.<br />

-, übet bie e. 240, so; .338,31.<br />

SHo!?, unb 3Dl)annc? bei laufet 191,29.<br />

GnUjfintieii, unb ©laube 223, is.<br />

enbrfjrift, |. '•.'Intirfjiift.


(f nßcl, fltöftc ber .*2)immcl lOti, is.<br />

— , angelus, SBote 166, lo.<br />

^iiflloni», ciiglifdjc föciftlid)feit 19, u.<br />

Epiikia — fiiiibigfnt 174, u.<br />

{ftfo^rung, ift uii^ nol 253, 3s.<br />

(Srfurt, große &lodc im g. £om 39, i4.<br />

Cfrfciintnts, Sclbfterfcnntiiii 233,2«.<br />

— , 6t)tiftiim crfcniicri 247, ss.<br />

©tlöfuiig, Iva- ifl Q >. 112, i9.<br />

efel 22, 2t; 51.22.<br />

— , Sofjn bcr ©fcIiiiiKii 33, i; 37,23; 52, S2;<br />

55, 23.<br />

— , @fe!lfeige ö7, i3.<br />

Suangclium, dies, sol iastitiae 8,9; 9,4.<br />

— , .cQii luftige bottjc^offt' 10, i3; 158, 21;<br />

166, äi; 236, 2s.<br />

— , breifat^c? in bcii ©oaiigclieit 22, 12.<br />

— , ifl eine iliiebigt öoii ßtjrifio 24, 1 ; 47, 1<br />

53, si; 184,8; 235,27; 274,17; 392, 11;<br />

429, 18.<br />

— , ßüöngelifleii unb iprop^eteii 33,».<br />

— , ©Dangelier 50, 31.<br />

— , unb ®efe^ 155,2.; f. QJcfc^.<br />

— ,<br />

©nabe unb SSergcbung ber ©ünben 158, 15;<br />

171, 24.<br />

— , unb enbe ber äßelt 195, 4.<br />

-, 371,20; 389,39; 422,2;<br />

— , (Stoangeliid) 373, u.<br />

427,1.<br />

Jabcr, Stapulensis9,6; 10,2.9; 37,i4; 43,i7;<br />

48,S3; 61,7.10; 68,21; 72,i8; 77,28f.;<br />

80,23; 82,25; 98,15; 107,6; 113, ib;<br />

124,12; 127,6; 155,13.15; 157,7.8.22;<br />

171, 11; 172,27; 173, 1.7; 181,8; 182, 1.2;<br />

183, 10.<br />

Roflfn, über baä 5. 19, 9; 21, 2; 38, 16; 63, li^:<br />

78; 396,29.<br />

5if(^e, ©leit^niä 22:3,9.<br />

gltifc^, f. Seufel.<br />

— , 18, u; 259,21; 301,27.<br />

Sranffnrt, Sut^er in gfr. 199, 13.<br />

^ranfrcidi, Si)pl)iliä^firnnff)eit ber fjronjofen<br />

104, 21.<br />

— , ein franjöfijc^cr a)lenf(^ 217,4.<br />

^van^i^tnd, f. Tlöndjt.<br />

— , 58, 10; 66,1s; 151,20; 425, H.<br />

^reilieit, Hon ber diriftlidöen gfr. 63,22.32;<br />

— , fleijc^lic^e 418, «.<br />

66,8; 79, 10; 17.i,5; 176,s; 292, i.".; 420,21.<br />

ai>ort= uitb Snd^tcgiftcr. 451<br />

J^rcubc, (}rudjt bc-i öilnubcH-J 170, 21; 236,3?;<br />

250,2; 439, s.<br />

— , bcr iMt furj 255, 11.<br />

Sricbc, ©otie? 186, 10.<br />

— , im ©lauten 187,9.<br />

— , toelllic^er unb d)riftlid)er gricbc 281, u;<br />

427, 36.<br />

gtömmigfcit, fruiiiteljlt 36, 7; 233, 2u; 256, n.<br />

— , üiifectlie^ irtimm 230, 12; 232,3.<br />

(Vrndft, bc:- 3?aume? 432, so.<br />

^nt^-ifdjroanj, baniit bte @E)ri[len geftäupct<br />

nierbcn 254, 22.<br />

rtürbittcr 430, ^.<br />

«obricl (Siit. 1, IT) 192, 16.<br />

öjcbct, faljc^ beten 113,7; 185, 30; 264, 20.<br />

-, unb gflef)en 182,4; 183,6.<br />

— , redjte« ®ebct 183,2; 185,3; 263, 7.<br />

— , 5in<br />

Sermon «on bem &. 263 ff.<br />

&tbot, praecepta ecclesiastica 96,2o; 125, 10.<br />

— jum 1. (Sebot 231, 6. n. 29; 359, i7.<br />

,<br />

— , aum 4. ©ebot 338, 10.<br />

©cbitlb 75,17.<br />

(Scliorfnm, ber flird^e 66, 11.<br />

®cift, bot fjeiligc, paracletus, 9lureger 12, 3.<br />

— , unb gieijc^ 18, 17; 2.59,25.<br />

— , ©eiftli^e, ©eiftlofe 42, 3.<br />

— , aSirfcn bei ^eiligen ©eifle? 259,25; 288, 14;<br />

409, y 15.<br />

— , ©eift unb Sißort 262, 32.<br />

— , ©eift bcr SDJafjrljeit 271, 4.<br />

— , üom Sßeicn bei .f)eil. öeiflcä 297, l^.<br />

— grüßte beS ©eiftcä 340, i.<br />

,<br />

©eis, ©olb ift fein lierj unb ©elb ift fein<br />

Seben 200, is.<br />

— , eine 3lbgötterei 374, h.<br />

(Scnngfuung, unb aiec^tfertigung 213,3»;<br />

246, 27 ; 306, ;<br />

7 389, 29.<br />

yjeret^ttgfcit, red^tfertig 35, 24; 399, 2».<br />

— , ©otteä ;36, s.is; 327,24.<br />

-, bei ©tfe^ei 294, 7.<br />

— , burc^ 6t)riftui 311,32.<br />

— , allein burcf) ben ©louben 347, 24.<br />

(ücridit, richten 134, 5.<br />

@erfQn, über bie Sarl^ufer 19, 16.<br />

— , 103,6.<br />

&t\t^, unb ©eWiffen 53, 12; 231, 13; 398, 16.<br />

— , 54,3.26; 231,»; 2.S.%39; 292, is; 394,29;<br />

.398, 33; 405, 12.


Wcfclj, iiiib (ilmiigcliiim 15.ii, -jn; 20l1, uff.:<br />

234,4; 357,4; 363,5; 367, i; 400,;..<br />

— , Soppclgcbot bcr ^icbe 3.59, 12 ; 894,:;^;<br />

399,21.<br />

— , geiftlid) Unftctjcii 40U, 32.<br />

-, aBctfe bei (5ie(etj6§ ]. Wtxlt.<br />

—, föffehptcbigev 431, 31;; 436, 19.<br />

Oiciualt,'bet ©c^lüfjel 239,9; 247, s.<br />

Wouificii, luibcr bal &. tiiii 64, 7;<br />

— , 93ebrniigiii>3 bes fö.8 102, 1.<br />

66, lm.<br />

-, 1.37, n; 171,3; 231, 11; 257,33; 27.5, u.;<br />

39.3,12; 436,10.<br />

Wibcoii, iiiib bic Ssvaclitoii 123, 22.<br />

ÜWoiilic, aSetfe, O^tüd^te bcä &U 1, i2fi<br />

25, c; 167,10; 314, le; 432,30.<br />

— , iiid;t oitfge^obcn, joiibeni beftäligt<br />

— , nii-j bcm ®1. in bcit ®I. 5, 211.<br />

— , bal Ü\d)i, bot 2ng 11,6.<br />

— , uom<br />

— , jtueierlei 24, 3.<br />

— ,<br />

iüJovt-- ilitb Sadjtccjiftcv.<br />

; 11, i'.>;<br />

'1, n;.<br />

(S(aiibcii 22, 15; 26, is; 37, 32; 0.3, is;<br />

139, 17; 167, 10; 222, 21.27; 234,27; 249,3:.;<br />

271,19; 385,14; 415,.'.; 428,2«; 435,,"..<br />

— , (Soll loirb iiidjt mit bcn S'Pcvh'ii, foiibcvii<br />

©crcdjtigfeil bei m.-i 37, 10; 347,24.<br />

mit btm (St. gebleut 41, 23.<br />

— , ütiev fölaubeiiäfdjniadje 6},'.).<br />

— giiebe imb^teilbe im föl. 92, 2,v, 170,2i;<br />

,<br />

187, 9.<br />

— , Syraboluui, ©laiibcn-ibefeiiiitiii.;- 149,'...<br />

-. im ®ebet 185, 1:.<br />

— , iinb üiebe 187, sr.; 2.-i0, 7; 240, ; 3j 248,2;<br />

— , gevcdjl adeiii biud) bcn ®l. 347, 24; 409, 17.<br />

— ,<br />

278,37; 345,2..; 357,8; 366,3,".; 377, 30;<br />

390, sc; 391,33; 399,27.<br />

frcmber ®l. 35.3, 2r.; 410, is.<br />

ÖKorfcii, CJtfiivt.<br />

f.<br />

— , öiludciiiinmeii 62, 4.<br />

— , 440,4.<br />

Wtoffcti, bet ipnpifteii 74, 1.<br />

Wimbc, öiottcS 23,5; 30, n; 3.3, 20; 35, n;<br />

140,24; 318, a; 383, 15; 388, 21 ; 392, c;<br />

429, 8 ; 4.35,19.<br />

- , uiib &e\tii 'A, -.r,.<br />

— , luic befoiiimt iiidii einen giiäbigeu Wolt<br />

171,17.<br />

©Ott, ®ottes äBifle 85, 11; 405,34.<br />

-, ba'i Sieid) (Miei 114, 21.<br />

— , wie nuiii fid) gegen ©ott l)n(teii foll 170, 21;<br />

386, u; 406,12; 427, 12.<br />

— , )«ic befonimt iiinii einen gnäbigen föotl 171, n.<br />

©Ott, ift iinljc isl, 1.<br />

— , \vtti luit für einen Öiolt Ijnbcn 386,2.<br />

«ottci^bienft, ber leckte d)viftlidöe 61,5; 80,2<br />

89,25; 90,16; 122,6; 14.3, 11; 169, 1 ; 372, 10.<br />

-, bet *pnpiften 168, 30; 231, 21; 3.38, le.<br />

©vcgor, über 3of)'""'i''5 ben 'laufet 148,8;<br />

— ,<br />

196. 3.<br />

337,19; 425,13.<br />

(iirnncitbcrg, Soljann, S^rnder in ätnttentierg<br />

208. 4.<br />

(i5ru§, tjcbriiifc^er 281, ,"..<br />

(iinlbcn, .^etQu-!' jnnrfer giilben )e. 376, 15,<br />

(Siinft, ber .gierten niib gfütften 188, 2s.<br />

,^olle, üietiiinien im neuen Stift jii .£). 39, 21.<br />

— , ^JJotijjbnrg in .g). 130, 21.<br />

Jj&nnblocvt, Uevfdjiebene 78, 14.<br />

.©nn-J, bic großen ^innfen 50, 5; 51, 19; 398, 12.<br />

.t»ovni)d) 21, 13.<br />

i^af), luib Siiebe 68, 19.<br />

.fmn-?, §an.il)(ilter 125, 3'2.<br />

— , .^lonägotte-ibicnft 213, 2.<br />

— , Uon einem regten ^iniiäDntcr 394, 22;<br />

404,21.<br />

.^cliräcrbricf, fanXu^ Söerfafjcr bei ^i, 57, 22;<br />

60,17.<br />

— , bct *JJIeifler ber epiflel jii ben l^. 216, 39<br />

222, 27.<br />

^iciScit, uub (5t)tiftn>5 88, 16; 418, 13; 428,32;<br />

429,21.<br />

.^cif, ift nnljc 4, I5.<br />

— l)el)ltiicrtig 0,3; 6,29; 8, I6.<br />

•ticilißc, blinbe §. 19, 7.<br />

-, loUe ,g). 21,13.<br />

— , lücibifdje §eiligfeit 21, 2.<br />

•<br />

, ®cineinbe ber S^., commuuio sanctoium<br />

26,1.<br />

-, SBcreljrnng ber .§. .82, 31; 83,29; 183,9<br />

425, 8; 430, 2k.<br />

— , ©d)cint)eilige - ObferDonten 132, 13.<br />

-, ber .Sp. fnnn man entraten 152, i,s.<br />

, aUctf{)ciligc 160,23; 206,2.-.; 232, 1. 3.1.<br />

—, glci6nevifd)e<br />

.f). .307, ih.<br />

-, Dorn Unglonbcn bet ^. 331, 17.<br />

— , in ben .f). nidjt nllcJ üoHtominen 398, 30,<br />

.^eiiirid), .ffaifer .fi. II., 131,7.<br />

.ficHod), älorlänfer bc^ iiingficn Sage-3<br />

19-.', 2.<br />

,^cr,v in ber Ijeiligeii Sdjrift bebentet 360, 1.<br />

.'PCIICl)lCV, 360, 22.


f>i et 0111)111 HC-, 59, .<br />

119,30.<br />

imb (Jrbe luctbcit i'ctgcljeii 116, lo.<br />

.tiimmclfalitt, 3cfu 267, n; 303,32.<br />

löioi, tcid) iiiib ftomm 375, 3s.<br />

^ittt, Dom guten §. 6t)vi|"lu?.<br />

f.<br />

— , ein ^irte — Cbtigfeit 242, ?.<br />

^oi^äcit, Hon ber föuiglic^cn $. 413, 7.<br />

^od)jcillicf)ett flfeib 413, n.<br />

— , Dom<br />

^öUe, „jut §öQc jogen" 96,20.<br />

— , ber Sünbcn iüetbienft 207,23.<br />

.Öofffltbc, bet eijtiftfit, 254,23; 366,7.<br />

.gioffttiiiig 92,2«.<br />

.ÖoUc, ^tau .^iilbe 104,3; 105,4.<br />

.öol^ljoufcii, ÖJilbett o.§. inSfianffutt 199,i3.<br />

.fiorcil, honis ftiflcit 43, :'9.<br />

.'Öofiaita, 2öottetfIätuiig (jl,s.<br />

fiufe» 3oIjfliincö Quj bcm flonftoujct fioiijil<br />

154,7; 206,7.<br />

— , ein ted^tet 5Paiilu» 193,!j3.<br />

Sorob, Saut — äüanfatjtt 396, i?.<br />

3etiifalcm, SBebeutimg bc-3 'Jiamenä 49, is.<br />

— , 3eiftötung 3.-3 98,9; 100, 1 6.<br />

— , bie fiaupirtQbt 189,2.<br />

3oo(^imötf)a(er, l)ct[üi jnurfct 3oad^imStnIet<br />

376, 17.<br />

3o^anMC0bct(fuoH8CIift,3Jotbotebc«jün9|len<br />

Jagcl 192,2.<br />

3ol)aHiicc-, (Suangelium 1, 19—28 9lbBenli=<br />

poftiüe a522) 188, i<br />

ff.<br />

— 3,1—15 Sommeipoftiüe (<strong>1526</strong>) 293 ff.<br />

-3,16-21 „ . 284 ff.<br />

-4,47-54 „ „ 414 ff.<br />

-10,1-11 „ „ 287 ff.<br />

-10,12-16 „ „ 241 ff.<br />

— 14,23-31 „ „ 278 ff.<br />

— 15,26-16,4 . „ 270 ff.<br />

— 16,5-13 „ „ 259 ff.<br />

-16,16-28 . „ 249 ff.<br />

— 16,23—30 , „ 262 f.<br />

— 20,19-31 . , 228 ff.<br />

3i)l)onHCä bct Xiiufet, iinb 6f)tiftii-3 148. •:<br />

16.3,»; 18a ff.; 429, aa.<br />

äöott: uiiti endjrrgtftct. 453<br />

3uI|niMic bct Jüiifcr, riii 3.


454 aBovU iiiib ©ndjvcgiflct.<br />

fiomctcii, (5iitflcl)iiiiii ticr Si. !I9, -ja.<br />

.^"ioiiftoii.^, Sulfjft über bnÄ ^^oiiftnuji'v fionyl<br />

%, lo; 154, 7.<br />

ftorinti)ct 1,4,1-5 JlbuciilÄptebiat 120, -j<br />

firoft, Scijavcn bcr öngcl 109,;;; 119, so.<br />

Jlvcatiir, Sifbe ,511 bcit ßt. 361, li.<br />

— , ©ütf ©otte-5 384,8.<br />

.^ircu.v fircujlinmbcv 104, 'jü.<br />

— , of)nc üx. feine Scligfeit 2.50, -•4.<br />

— , ie(bfletto;if)(tos Sit. 252, 3;i.<br />

— , ?ltgetnis bc-3 ü.i 271, ifi.<br />

— ,<br />

cijtiftUi^c» i?t. unb a3ei;fDl3Uii(i 307, 20;<br />

366, 4.<br />

.^Uicji, je^t fiel greiUictjct nlä friifjct 108, is.<br />

üniivciitiiiv S. 131, 1. 9.<br />

S;cDcii, ßt)tiftlid^ S. 1,13; 13, i(i; 170, 20;<br />

213, ü; 323,25; 363,32; 377, a.s ; 439, ly.<br />

— , 'Jirgenii? bct ße^re unb bc-3 Scl'cit-3 162, 13.<br />

i.'cl)rc, unb 'i'cnnnljneii 1, r.i.<br />

— , falfdjc 24, so.<br />

— , QUd) ein aUetf 154, m.<br />

— , *Jitgerni-3 bev Se^te unb bes SfOenS 162, 13.<br />

Üei&cii, etjrifti 250, 16.<br />

SJeBit 36.5, is.<br />

l'iri)t, f. ai\nfe.<br />

üicDc, äuin ''Jiäd}ften 3S, 1 ; 64, 31; 70, -jo;<br />

167, u; 176,9; 238, -jo; 313,;!«; 382,1«.<br />

— , unb §fl| 68, v).<br />

-, ©Inulie unb 2. 187,35; 237, u; 240, ;f4;<br />

278, ;i7; 345,22; 391, 31.<br />

-, aßette unb S. 313, ::s; 356,37; 402,23.<br />

— , ©efelj unb Siebe 398,33; 40,";, 15.<br />

— , 3^o^H)elgebot ber iiiebe ®e|e^.<br />

f.<br />

iliniburn, 'Jom jn )ii. 91, 1.<br />

Sinbiflfeit (^i)il4,b) 174, is.<br />

V.'ot, Untergang ©obom^ 94, 30.<br />

Viifn-J, ßünngelinm, 5,1—11 ©onunerpoftiEe<br />

(<strong>1526</strong>) 324 ff.<br />

— 6,36-42 ©ommcvpDftiae (<strong>1526</strong>) 313 ff.<br />

— 7,11-17 „ „ .382 ff.<br />

— 10,23-37 „ „ 355 ff.<br />

— 14,1-11 „ „ 391 ff.<br />

— 14,16-24 „ „ 309 ff.<br />

— 15,1—10 „ „ 311 f.<br />

-16,1-9 „ „ 342 ff.<br />

— 16,19-31 „ „ .306 ff.<br />

— 17,11-19 „ „ 367ff.<br />

— 18, 9-14 , „ 347 ff.<br />

ff.<br />

IMiln-J, Cfiuingcliniii 19,41 4-S SDniinerpufiillc<br />

(<strong>1526</strong>) 345 ff.<br />

— 21,25—36 SlbDenHpoftiÜe (l.:i22) 93 ff.<br />

— 24,13—35 SommertiDftiae (1:J26) 225 ff.<br />

— 24,36-47 „ „ 227 ff.<br />

luiiljc = licbevlidjc«, (djmn^igca äBcib 15, s.<br />

SMft, bic böfe Siift 233, 19; 3S2, 2'j.<br />

5]utt)cr, 8.5 (Jixgeje in ber 5rül)jeit 9,«.<br />

— , Üiomrei|e 131, u.<br />

— , unb bie Sßittcnbergcr Sfeforiner 189,.=.;<br />

190,20; 194, -jsi; 205, ;i3.<br />

-, über feine gijöndjijeit 4:37, 1 ; 438, 3.<br />

iltfxa, 3iifo(nu5 ü. «. 4, is; 6, ig; 8, s: 11, i'.i;<br />

13,2; 15,33; 18, 14; 2;i, 14; 49, 17; 51,24;<br />

55,28; 61, u; 98,24; 106, 15; 148,5;<br />

149,17; 188, 2s; 189,2; 19.5, 0. is. 24;<br />

196,3; 202,12.<br />

Wnbcnfott 224, 3ß.<br />

"iJJiifjinfcit, ßiubigfeit 174, 21.<br />

•JJialcr, über bie ^!. 91, 1.12.<br />

«{nhmficr 199, 1.1.<br />

SJJnmmo», Ijcijil ®ut, 9icid)lnm 374, ».<br />

SJJom, ajJulter @olte.3, 8.3,


iöJei^cti, elöigc ^InOeliinij im Tom ^9, i?.<br />

4J}ciifd), bibl. *}5fi)d)otoc(ie 51, oi.<br />

— , ©Eift imb 5(eiid; 56, n.<br />

— , menji^Iid^e *J!alut 423, ir,.<br />

Werfciiirg, .(leid) floifct ^einric^:- IL, 131,6.<br />

«Oieffe, Slbid^nffiiiig bct 3JJ. 6ti, 24.<br />

— , Cpfer iiiib gut Wnl 79,26; 119, u.<br />

— , 96,18; 277,11; 404,9.<br />

— ,<br />

mysterium 126, 17.<br />

ajJictlingc, id^Icdjti: .Ritten 243, i7.<br />

aJlöiidjc, flutte bes 5tnnjisfQnct= unb Soiniiii^<br />

foiierotbciiS 39, u.<br />

— , unbSJoniicu 65,24; 125, 3i; 350,22; 430, 26.<br />

— , flutlc 87, 7.<br />

— , 102,28; 119, .i; 351, n; 394,2; 404, ii.<br />

— ,<br />

— , öetjd)iebcne iDlöndjäotbcii 151, i9.<br />

über bie SJiöiidjctci 142,29; 319,32; 404, as.<br />

mont), Ofiiifterniflc 100,7; 118, 12.<br />

•äJJorncitrot 8, vj.<br />

Worihbiirg, in ,ginl(c 1.30, 21.<br />

ajJofcö, 1,8,11 «ualeaung 60, 10.<br />

— 4., 2l,6ff. gtl)bl)ung bcv Sdjlnnge 304,34.<br />

— 394,31.39; 402,29.<br />

iDJüKcrfiici^t, me^r nl§ ^Japift 41,25.<br />

WüUerc-manb, inctjt nl?- ^api\i 41, 30.<br />

Mysteria, ober gcift[id)c Teufung 45, 17.<br />

— , a«5ftifcr 51, 7.<br />

— , 126, n.<br />

DJae^briirfc, über bie fntfdjen 9i. bev Srf|viftcn<br />

Sutl)et§ 211, 19; 212,3.33.<br />

^laä)t, nox intii.lelitatis et ignorantiae 8,7.<br />

— , bie 9?ni^t ift uuborjdjnmpt 13, 3.<br />

''Jind)ffcn, loie ninn iid) gegen bcn 9Jäd)fteii<br />

Ijalten \oü. 170, 22 ; 173, 29; 180, 24; 237, r. ;<br />

240,11; 356,39; 363,12; 391,36.<br />

"Kicoea, ffoncil ju 91. 336, 39.<br />

«icotniiö, St. 3.50, 15.<br />

9ioaf), ©iiitflut 94, 27.<br />

•JiDunc, *2Idevnmnn bcffcr aU 9i. 141,27.<br />

— , unb<br />

— ,<br />

23!üud)e j. !Diöitd)e.<br />

nac^fngcn bcn ^Pfaltcr 371, is.<br />

*)jBüntioiicr, unb Tonntiften 69,26.<br />

COlotcii, ©üfic a^rote 218, 20.<br />

Dbrißfeit, mufe fein ouf (Jrbcn 124, 1; 177, c;<br />

245, 14.<br />

— , SSeftimmunflärer^t ber C. 177,«.<br />

— , 238,3«; 352,32.<br />

äBovt: iiiib «ad^tcgiflcr. 455<br />

Cbvifltcit, ?liifgaBe ber O. 240,26.<br />

-, geiftlidje unb luettlid^c 0. 212,3; 244,35;<br />

3!i7,29; 418, 10; 426, m.<br />

— , Säüt^tcin Don ber loeltlidjcn Obertel)t 353, r,;<br />

428, 3.<br />

Obfcrüoiitcii, fiutl)evl ©Icüiing ju ben D.<br />

1.32, 14.<br />

ti, bcbentel ®ütte-5 GSnabe 23, .s; 60,7.<br />

— , Ölbcvg Qiotki ©nobc 48, 16.<br />

Cfficinlcii 214,9; 245,40.<br />

Crbcii, ber ©eiftlidjen 20, 2r,; 365,2; 40.3, 20;<br />

431, is; 436,7.<br />

CvBCf, mit 14 SJcgiftevit unb lOfnd) gUiteii=<br />

loeif 40, 1.-..<br />

Cftcrii, ?lHfctfte()ung ßtjrifli 219, 12.<br />

*4?n(mcH, *Jht beS ipntmenbaume? 59,26; 422,3.<br />

pampclit 171,7.<br />

*^>nVl)initiuc! ©. 142,27; 337.2.<br />

'^Javiftcu 24,16; 29,9; 36,24; 41,2;; 4.3, 19<br />

59,23; 66,9.25; 79,4; 93,2; 103, 10; 137,1<br />

145,29; 217, :i3; 224, 21; 234, 3g; 314,39<br />

318, 3c; .389, 33; 391, 6; 396, 11 ; 398, i.<br />

— , Sßcrtc ber 5Papiften 41, 11; 42, 2s; 65,1.'.;<br />

168, 30; 315, 1.<br />

— , unb bie I)cilige Schrift 73, 29.<br />

— , ber '.IJ.l'c^rc unb geben 81,<br />

— , Unfcuid){)cit 97,.',.<br />

2.'.; 154,19; 155, 1.<br />

— , fnlfd)c .^inuÄtjaltcr öottcl 133,9.<br />

— , gcjluiiiigene SBeidjtc ber Sünben 368, 10.<br />

".ßnpft, 20,4; 25,9; 28, 21; 30,19; 43, 31;<br />

51, 11; .53,20; 79,4; 81,5; 90,16; 118,2»;<br />

119,31; 122,1c; 129,4; l;;0,6; 132, ic;<br />

135,1; 136,3; 143,14; 162,21; 167, 30;<br />

200,10; 206,?; 230,11; 244,8; 24.5, 13;<br />

248,8; 257,2; 276,33; 291,4; .334,13;<br />

338,7; 389,27; 398,2; 418,8; 434,9;<br />

440, 31.<br />

sanctione.s papisticas 20, 2i.<br />

beä ^bpft? (Sreuel unb Serfüfjrung 39, 2<br />

65,15; 3.39,3; 440,32.<br />

beä*Pop|t.3®eiclj unb ©(offen 74, s; 175, 32;<br />

4,37,2; 4.38,26.<br />

SlatlljQltct 6f)tifti 97, 1; 1,53, 20; 245,27.<br />

Silb be^ 5papfttuml 105, 10.<br />

n)ibetbQlipQpfttuml21,i6; 12.5, 1; 13:i,9;<br />

136,33; 143, 26 ; 176,2.5.<br />

,ber Stpoftol fliin erben" 121, 20.<br />

„3nliabct nller Söi?tümet" 129, .-12.


450 aBorl= mib ®nc[)rcgifier.<br />

*J?npft, llnict)(bnvfoit be^ lv-> 13S, sk.<br />

— , nidjt in einet Sobjiinhc lo8, s-i.<br />

-, gufefuü 143, 17.<br />

— , ein redjter 6nipf)a§ 193,22.<br />

— , gci[ttic^e Cbrigicit 245, 21.<br />

ißnri^, determinatio theologicae facultatis<br />

Parisiensis 24,16; 80, 10.<br />

i'niifu^, Sulfieri Ihfeil über 9[5. 136,4.<br />

*^Jctriiv, ©. 515etei: im .g)tmincl 132, s.<br />

— , SBcfcnntniä iinb sBcvleuannng 2.'>3,.".; 255, 1.<br />

— , 102,2s; 119,6; 274,32; 350, 22; 397, 1<br />

404,11; 407,11; 436, 2fi.<br />

i'fci'b, im ßticgc gc&taudjt 23, 1.<br />

— , Slccfenpfcrb bct fliiibcr 40,23.<br />

'45friiiilic 243, 3S.<br />

i«f)nviläcv 298,7; 311,2«; 350,13; 392, b;<br />

418,21.<br />

*4.


SoiiimctpuftiUc, diot()ä 211 ff.<br />

Sottitc, ^eidjen nii bct S. 98, ia; 118, i:'.<br />

— , giiiftctiiific '.»9, v.<br />

«arge, ®fi)tt iiit^t jovgfcütig 181, la.<br />

— , »erboten 377, 12; 381, 32.<br />

Sjiitnifiicd)» — er)riflus 161, 1:.<br />

3prici)luüvtcv : bie 'Jiadjt ift iiiiüorfdjoiiipt l'!,s.<br />

— , böfc, (S-S ift fdjoit OoBe 11,1«.<br />

— , baä t)itbfc%e fcljtin l)m Ijatöfee 68, ii'.<br />

— , etilem iqlidjcit flcfcUt fei)nc toel)Be luol,<br />

boriiinb ift baS lonb naxxai üol. 77, u.<br />

— , bie gelcrt en, bic uovtcretcn 120, 1; 337,8.<br />

— , ber fremd fidj, uiinb fei)ii ()or^ erfftel-i<br />

•<br />

ni^t 172, 17.<br />

— , Wenn bie I0 e i) 6 e n iiaitcii, fjo narren fie<br />

grobli^ 178, .:-.<br />

— , ®ctj. ©otb ift fein .^txi unb @clb ift<br />

fein Sebcn 200, la.<br />

-, äßclt bleibt SDelt 21.% 1.<br />

— , ©Ott ift nnl 3U jcittcn naljc, jii jeiten ßuv:<br />

— ,<br />

fd^toljnt er 251, is.<br />

„^ä) tan nit nicfjr tion iiieinem inciftcr<br />

lernen, benn er ineiB" .'522, as.<br />

— , »Dir finb no^ nidjt über bcn bad) 334, 5.<br />

— , 9t;^cime bid) 360, 10.<br />

— , Qi (igt alle» an el)ncnt guten aufleget<br />

398, ;o.<br />

— , ripö i:ap-J 212,3».<br />

— , toie ein l)a§e bei) feinen jungen bleibet<br />

214, L'9.<br />

— , eS geet ju e^neni r el)n unb jum anbern<br />

QU6 21."j,J',l.<br />

— , in bie fd^nn^ fd^lagen 219, 30.<br />

— , ein btinber füret ben anbern unnb faUen<br />

boqbe in bie grübe 231, 1:5.<br />

— gieng bcn '^unbämeg 240, la.<br />

,<br />

— , fud|f(^h)nnt} 2.54,22.<br />

— , ein l i c b l c i n fingen 276, 3.<br />

— , iDte ein fc^oum auff beni hjaffcr 277, n;<br />

336, n.<br />

— , ben erftcn ftain legen 317, la.<br />

— , teuffeU trerf 319, ja.<br />

— , brccE rütirenn 321, 12.<br />

— , ein 1 c^ mod^cn 335, 2.<br />

— , ein In teilt aufgeben 359, r,.<br />

— , f ci^mcrfen ,359, :;7.<br />

— , ein bub in ber l)aut 360,34.<br />

— , n Q 1^ f a g c n n mie bic 9{onncn ben ^jjnltcr<br />

371, i>.<br />

— , toüä rtir für fruc^tlc finb 373,23.<br />

Cuttjcrä aöcrlc. \, 1"<br />

!isJütt« iinb ©orfjn'fliftcv. 457<br />

oVr>d|iwörtcr: hieben unb iiidjt genieffcii,<br />

bn?- möd)t ben teuffei »eibricffen 37."i, .",1.<br />

— , eine 11 n feit gomndjtt 39s, 1.<br />

— , fti liefet nnd) 'lUbani?- fnfe 398, 2c.<br />

— , ift einer gut, fo finb fie olle giitt 107,:;-.<br />

— , ein Kfel Ijei^l ben anbern Scirfträger<br />

107, 37.<br />

Stnnti, alle Stäube uor ®ott glcid) 143, 13;<br />

145, IV.<br />

--, uoni gcifllidu'ii £t. 143, ji; 141, :i-.'.<br />

Stcrtenpfcvb, ber .Rinber 40,2:.<br />

Stcplinn, ®., .(piftoric be-3 421, 21.<br />

Sterben, Ciictidjt 3.34, 3s.<br />

Sterne, Stcvnfdjnuppen, 100, 18; 119,1.<br />

Stiiiiereii, ift eine 3lrbeit, bie Sott hjill 'MX, 3.=,.<br />

SünScH, rcnii.ssio peccatonim 53, .<br />

temnten 17, 21;.<br />

tenl?CM 200,8.<br />

Xcren,^, Heauton linioruinciio.s IV 5, 178, n.<br />

XettulioH, ?lpolog. .50, ßljriftcnblnt ©nmc<br />

421, 3'.'.<br />

30


458 äBort: uiib ©ac^tegiftct.<br />

Xcftamcitt, bn> 3ütc I. = bic l)cilige ©d^tift,<br />

34, 2'.'.<br />

— , ba» 5ffuc i. — bas U-bcnbigc äöott 35, i;<br />

48,7.<br />

-, «Utes unb 9ieue? 2. 5S, nff.; 15;t, 7. 15;<br />

204, 21.<br />

— , 'l.Ucbigtnmt bc-3 9t. J.s 204, r.>.<br />

Icufel, bic 5ffielt unb boS ^Ui\di 11, •-:.; 12, s;<br />

14,3; 27,11.<br />

— , 11,:»; 12,25; 66,2b; 79, 1;.; 125,i6; 131,13;<br />

187, 11; 197, 23. 31 ; 198, 3; 2.52, 35; 333, :,;<br />

364,26; 371,13; 383,54; 397, y; 421,3;);<br />

422,24; 440,14.<br />

-, ber ®olt bieget mdt 12, -js; 211, ju.<br />

— , SeiifcUftinagogeti 24, 15.<br />

— , ®c()eimnijie (mysteria) be? S.s 129, 1<br />

133, 13.<br />

— , 2. u. S{)ri|tuä 284, i:i.<br />

Zi)omaS, unb bcr 9lufeiftaubenc 229, ss.<br />

2:ibcr, in Dfom, totei Sier 105, 7.<br />

Tob, ba§ Sterben ein ©djlof 43, 1:..<br />

— , burc^ 6{)tiftuä übetUiunben 221,3?; 223, 31;<br />

254, 4; 428, 2.-..<br />

-, 224,12; 234,27; 254,1; 256,33; 303, 17;<br />

334,38; 387, s.<br />

— , leiblidie unb geifttici)e Sob 388,34.<br />

lorfcii, beim !Puppen|piel ber flinbct 40,22.<br />

Jonfur, Pauli unb Petri 39, 17.<br />

Xraum, über bie Iräume 3, ii;.<br />

— , Xraiiiiiprcbiger 112,23.<br />

Xrcnc, ber §aulI)aUer fiiotteä 129, -.m; 133,8.<br />

— , \al\die Ir. bcr ^apiftcn 132, s.<br />

Irinitäf, göttliche 2r. 27,3, ;:i; 294, l^,.<br />

Sroft, in l)eiligcr Sd^rift 75,5.<br />

— , Iröfter — f)eiligcr ©cifl 273, i:.<br />

liirfcil 24, is; .56, 11; 27G, :;5; 353, ar,.<br />

— , bcfjcr qIS 3K5nd)c unb ^Jßfaffe» 119, m.<br />

Uufcl)ll)atteit, beä ^^opfteS 138,2.'.<br />

u<br />

iöotci-, «Ott un(er Sioter 83, 1:,; 255, 30.<br />

— „Sfltet Unjer" redjt beten 11.3,.;; 183,1:,.<br />

,<br />

— , ba« ebclfte («cbft 183,27.<br />

— , ilfcrrnntjunng unb tur,;e Deutung be? 35. U.ä<br />

213,1::.<br />

il»cibicnft, unb Sßürbigteit 28, is; 4^35, 10.<br />

— , öon unferm S. 214,2?; 347, 2s; ;383, h.<br />

^2>crf)ci^uiigcn 4, r.'.<br />

'i'crmat)ncu, fie^rc unb ai. leite bes ").nebiger'<br />

aintc? 1, 19; 11, 22.<br />

ä5crmcffcnl)cit 15G, 11.<br />

ä^crnunft unb SeBiße 145, 31; 252, 10; 298,.-..<br />

— , unb griebe ©otteä 186, 21.<br />

— , 223, 33 ; 405, 16.<br />

i'ermefHng, nod^ 3 Sagen 219, i?.<br />

äU'V5>tieiflung 1:57, 10; 233,9.<br />

äUrginität, über bie ^ungfraujcfioft 144,19;<br />

146, 2...<br />

*.Boflel, ÖJott uäl)ret fie boc^ 379, 20.<br />

Vulgata 9, t;; 10,2.9; 12, 10; 17, 10. 11; 18,<br />

IC 20. 24; 19, 13; 37, 11; 43,1?; 44, is;48,<br />

23; 49, n ; 50, 19. 26 ; 61, ?. 10. 23 ; 68, 21<br />

72, is; 77, 28 f.; 80,23; 82,25; 90,4. 10;<br />

91,36; 98,15; 99,2; 102,14; 103, 21; 106,<br />

27; 107, 1.1:. 7; 112,15; 117,8.13; 123,25.<br />

2?; 124, i2f.; 127, 2(;; 128, 1 ; 135,2. m;<br />

137,1). 2s; 141, i; 146,7.3.22; 152,23;<br />

153,6; 155,13.15; 157, ?. 8.22; 166, i?. is;<br />

171,6.6.11; 172,20.2?; 173, 1. ?; 174, 21;<br />

178, 20; 181,8; 182,1.2; 183, 10; 189, 20;<br />

193, s. is; 195, s; 200, 16. 17. 23. 25; 203, 31;<br />

204, 30.<br />

aj<br />

SönUfalitteH, ,5U ©.gofob k. 232, 12; 248, 10;<br />

396,19.<br />

— , 365, 3.<br />

Sönrtburg, ein Oftüljmorgen auf bcr 3BB. 8, 23.<br />

"iScib, ber ©c^Icier ober bie ^^öpfe tid^tcn bicl<br />

llngliitf an in ber SBelt 87, .i.<br />

— , ©leit^nis Born äÖ. in ßinbSnbten 250,?;<br />

255, h-..<br />

2ßett, (Snbe ber 2Ö. j. Sag.<br />

SScrtc, bei 2id)t-S unb bcr ginfterniS 2, ir.;<br />

11,3; 12,5; 13,2ff.; 14,6; 16,25; 20,9;<br />

21,2ff.<br />

— , bcÄ ©louben» 2, 21; 25, 6; 167, 13; 224, 2s;<br />

238,22; 318, 1:..<br />

— , burc% 303. nit^t fclig 20, 7; 115,2; 119, i«;<br />

140,2; 207, 1; 237,23; 277, lu.<br />

— , 6I)ri)ti 22,7; 168,6; 236, 15; 237,4.<br />

— , Bon guten 38. 29, 23 ; 37,32; 38, 26; 89, 5;<br />

44,9; .52,28; 54,14; 67,32; 141,25; 168,<br />

is; 171, 20; 231, 1. 16; 232, 9; 248, 10; 2.54,<br />

37; 257,8; 285,27; 289, 1?; 302, ?; .328,9;<br />

.340,11; .365,16: 389,29; :3yi, 36; 401, 1;<br />

431, s.<br />

-, bct iPapiften 41, u; 65, 15; 122,1«; 167, 30.


4\?crfc, Öott luirb iiid)t mit bcu JÜJ., fonbetit<br />

mit bi-m GJlaubcn gebiciit 41, -ji.<br />

— , alle äBeif fllci(^ 143, i.<br />

— , aSeifOtiliflc 160,2:1; 20ü, 25.<br />

— , bct Siebe 313, :i? ; 340, i'o.<br />

— gctec^tfcttigt nlleiu butd) bcii ölaitbcii<br />

,<br />

347, 2S.<br />

— , SBcttc uiib Öicfac oSt), i .<br />

— , bei ®cic^eä 368,28; 402, 21; 435, jü.<br />

— , äBerfiiTcbigcr 409,1«.<br />

ȆSicbcrgebiirt 294, s; 299,2.<br />

aSiUc, Dom ftcicn ai>. 28,2i; 29, i;; 2r)2, ic;<br />

•254,2t; 255,22; 256,3; 305,it; 311,:i4;<br />

364,33-, 387,2.<br />

— , unb SSetnunft 145, 31; 298, s.<br />

— , 405, :n.<br />

2Siiib, große äB. 3eid)eii bc? jüngften Sage»<br />

103 f.; 119,21.<br />

•KintcrpoftiUc 141, u.<br />

S?ittcubcrg, ?lb[n6 uiib ;KcligiiicnOercl)rimg<br />

an bct ®d)lo6fitc^e .'Sg, 21.<br />

aBovt= uiib Südjtcgii'tcv. 459<br />

Söittcuberß, Slbfc^affuiig bcr a)lcjjc 66,24.<br />

— , übet bic Sauliift in ÜB. 95, 22.<br />

— , 189,.-.; 190, •-".'; 194, 2',i; 205, ;i:i.<br />

— 3of)aiiii ®nmcnbetg, Sturfet 208, t.<br />

,<br />

aSolf, iiiib S^af 64,32; 65, 2s; 244,.-..<br />

ii^otmi, ;}{cic^-jttig 311 Sß. 51,7.<br />

-, SBotmicr (Sbift 134, 1:,.<br />

©ort, ®otte« 226, 2l.2J.2^; 241,17.23; .•>:!:<br />

1:.; ;:71, 17; 421,1-..<br />

-, 6l)tifti 241, .1; 3i;8, 1.;.<br />

— , imb l)ciligcr (Seift 262,32.<br />

äSmiber, äyunbctjci^cii bc^ Icufcl;- 1.(2,2.<br />

— , (Soltcä 266, .i.<br />

— , 6f)rifti 391, .s; 410,2;).<br />

>icid)cii, bc'3 jüiigfteii logeä 93 f.<br />

SlptUing<br />

16:'., 21; 176,23.<br />

91. ^iiiifc.

Hurra! Ihre Datei wurde hochgeladen und ist bereit für die Veröffentlichung.

Erfolgreich gespeichert!

Leider ist etwas schief gelaufen!