Dialogu alternativ Kosovë-Serbi

SHOQËRITË E DHUNSHME NË TRANZICIONDialogu alternativ Kosovë-SerbiPrishtinë-Beograd20041

Vërejtje hyrëseDhuna nuk është zgjidhje, viktimave duhet të u kthehet dinjitetiKur udhëtoja viteve të fundit nëpër Kosovë, çdo herë më dukej se ekzistojnëshpresa për tejkalimin e pasojave të politikës kriminele të Serbisë gjatë dekadëssë fundit. Çdo herë ballafaqohesha me pyetje dhe fakte të reja për krimet emëdha dhe të hatashme që forcat serbe kanë shkaktuar gjatë viteve tënëntëdhjeta.Asnjëherë nuk do të i harroj fytyrat e njerëzve të cilët më flisnin për krimet.Kurrë nuk do të i harrojë netët e kaluara pothuajse me njerëz të panjohur që ishintë gatshëm të flisnin deri në agim për tragjeditë dhe ngjarjet. Mjaftonte vetëmparashtrimi i pyetjes.Projekti “Shoqëria e dhunshme në tranzicion” dhe puna e Nismës së të rinjëvepër të drejtat e njeriut në Kosovë realisht janë të themeluara nga dëshira për tëdëgjuar për të kaluarën dhe kërkimin e të vërtetës mi të drejtën dhe përgjegjësinë.Vetëm pasi kjo të ngjajë mund të flasim për pajtim.Jam mirënjohës fondacionit Henrich Böll nga se ka përkrahur idenë në të cilënne vërtetë besojmë. Ndërtimi i besueshmërisë është rruga e vetme deri tekmarrëdhëniet më të mira në mes Kosovës dhe Serbisë. Është e sigurtë sepërfundimi që buron nga analizat globale thonë se dhuna nuk është assesizgjidhje dhe kthimi i dinjitetit njerëzor viktimave të drejtat njerëroze të to cilëveishin cenura rëndë në të kaluarën ësthë rruga e vetme e mirfiltë me ardhmëri endritshme.Në këtë publikim mund të a gjeni procesverbalin nga konferenca e mbajtur ngafundi i muajit maj në Risan të Malit të Zi, në të cilën janë tubuar mbi tridhjetë tërinj aktivistë, studentë dhe intelekualë nga Kosova dhe Serbia që bashkarishtkanë biseduar në kuadër të pesë senacave. Seanca e parë kishte të bëjë me tëkaluarën dhe ruajtjen e mundësisë së ballafaqimit me të kaluarën. Në seancën edytë dëgjuam diskutimet mbi nacionalizmin dhe radikalizmin shoqëror, deri saseanca e tretë kishte të bëjë me gjendjen në Universitete. Në seancën e katërt dhetë pestë kemi folur mbi shoqërinë civile dhe rolin që ato mund të luajnë nëprocesin e stabilizimit dhe vendosjes së drejtësisë. Jemi marrë vesh që grupi injëjtë në përbërje të formacioneve të pjesërishme do të takohet edhe vitin eardhshëm dhe të organizohemi në forum. Nuk e kemi caktuar emrin e forumit, asnuk i kemi vënë themelet e veprimit të tij. Ky është roli i seancës së ardhshmedhe i tubimeve në vijim.Në mes të këtij libri gjenden fotografitë. Të gjithë ata që besojnë se vlerat etheksuara në këtë publikim përputhen më atë që besojnë ata, janë të mirëseardhurnë këtë forum. Kritikat e të tjerëve jemi të gatshëm të i dëgjojmë. Dëshirojposaqërisht të i falënderoj njerëzit që me plot entuziazëm kanë punuar në këtëpublikim.Andrej NosovPrishtinë,6 tetor 20042

Përshkrimi i konferencës së mbajtur në Risan të Malit të Ziprej 17-20 qershor 2004H y r j eAndrej Nosov, drejtor ekzekutiv – Nisma të rinjve për të drejtat e njeriutJu dëshiroj të gjithëve ditë të mirë dhe ju falenderoj që jeni përgjigjur në ftesë tëFondacionit Henrich Böll dhe Nismës së të rinjëve për të drejtat e njeriut nëtubimin “Shoqëria e dhunshme në tranzicion”. Në këtë konferencë i kemi ftuar tëgjithë ata njerëz për të cilët konsiderojmë se është me rëndësi të jenë tëpranishëm në një këso tubimi, diskutojnë dhe flasin për të gjitha drejtimet në tëcilat gjendet shoqëria e jonë, flas për shoqërinë kosovare dhe serbe.Dhuna është pjesë e përditshmërisë së shoqërisë sonë, nga dhuna në familje ederi tek ajo etnikisht e motivuar që sipas meje ësthë dhuna më e rëndë e cilaështë gati gjithkund rreth nesh. idea e jonë themelore ishte që të shohim se sashoqëria civile dhe të rinjtë në shoqërinë civile mund të ndikojnë në deratikaliziminnë Serbi dhe Kosovë dhe në de-ratikalizimin dhe ndryshimin e jetëspublike.Ideja e jonë themelore ishte bashkimi i disa njerëzve të rinj. Kishim shumëtakime të këtij lloji dhe konferenca të tilla të shumta dhe çdo herë kur ibashkojmë njerëzit e rinj bëjmë tentime që ti ngrisim raportet e tyre ose ndoshtandonjë punë të tyre të përbashkët ose veprimtari të përbashkët pastaj dhe kështundikojmë në përmirësimin e situatës në Serbi ose në Kosovë.Unë jam këtu për shumë shkaqe, e së pari personale pasi që e dëshiroj njëshoqëri më të mirë dhe shoqëri për veti. Kështu që shumë kisha dashur që seciliprej jush kur të fillojë diskutimin, cili është shkaku pse është ai/ajo këtu dhe psekonsideron që tema aktuale ësthë e rëndësishme? Pastaj, pse konsideron semarrëdhëniet Serbi - Kosovë janë të rëndësishme për të ardhmen.Emilia Mançiq, Fondacioni Heinrich Boll“Të dojë me tërë zemrën lirinë mundet vetëm njeriu i mirë. Të tjerët nuk kërkojnëlirinë por vetëm lejen, e mu këtë me mëshirë të madhe e ndajnë tiranët. Për këtërrallë herë kur tiranët sulmohen nga njerëzit e këqinjë, kurrë nuk dyshojnë të ta,sepse nga natyra janë robër të ardhëshëm, por këtë e bëjnë ata të cilët kanë mësë shumti virtyte dhe vlera të vërteta”.Gjon Milltoni ka shkruar këtë para treqind vitesh, ndërkaq unë me fjalët e tijdëshiroj të hap tubimin që bartë titullin “Shoqëria e dhunshme në tranzicion”. Kyështë inspirim për ne dhe diskutimet në vijim dhe parandjenjë për shoqëritë në tëcilat shumë të pranishëm këtu janë rritur, në të cilat jetojnë, studijojnë, punojnëdhe ndikojnë sot në zhvillimin e tyre.3

Nga regjistri i pjesëmarrësve shoh që shumica prej jush janë angazhuar nëprojekte të organizatave lokale dhe ndërkombëtare që për qëllim kanë forcimin edemokracisë, përparimin e dialogut dhe tolerancës ndëretnike, ballafaqimin metë kaluarën e të ngjashm. Për këtë vit më lejoni të them që ne të gjithë jemimbledhur këtu për një projekt të përbashkët dhe këtë takim shoh si një prejhapave që na paraqiten. Kështu një ditë mund të themi që një prej qëllimeveideale realisht po realizohen dhe këtë në mënyrën që secili prej nesh të apërjetojë para së gjithash në përmirësimin e kualitetit të jetës së vet personale.Të gjitha këto janë qëllime dhe dëshira të cilat shpesh dëgjohen e për të cilat netë gjithë e dimë që vështirë arrihen e veçanërisht në këto hapësira. Për këtëparasupozoj se të gjithë këtu në një mënyrë i ndajmë edhe frustrimet e ngjashme,pasi që jetojmë dhe jemi shoqëri në tranzicion ku dhuna shumëvjeçare kadepërtuar thellë nën lëkurë të kësaj shoqërie, dhe në një mënyrë ësthë bërë mjetpolitik plotësisht legjitim. Nga kjo kemi vendosur që mu në ftesë të konferencës– “Shoqëria e dhunshme në tranzicion”, të potencojmë këtë. Supozoj që shumicaprej nesh pajtohen mbi atë se kuptimi i shkaqeve tërë asaj që ka sjellur der nëkëtë rang të veprimit politik është hapi i parë. Të gjitha veprimet antimodernedhe populloiste tregojnë një kontinuitet duke anuar kah dhuna. Këto janë procesetë vështira, pasi që bartin vula të institucioneve tradicionale me të cilat lidhenpersonat me ndikim nga epokat e ndryshme. Mu për këtë duhet kthyer rolincivilizues shtetëror, që është përkujdesja për të drejtat dhe pasuritë e qytetarëvetë vet e bashkë me këtë edhe rolet tjera të politikanjëve që janë përgjegjës përkëtë proces me vlera të jashtëzakonshme.Të gjitha temat me rëndësi që janë përmendur në program të këtij tubimi, do tëkemi rastin që detajisht të i shqyrtojmë gjatë dy ditëve në vijim. Këto janë merëndësi të veçantë pasi që drejtëpërdrejtë ndikojnë në jetën tonë dhe me të drejtëgjenerata e re bartë një barrë të rëndë e të pa pushuar të së kaluarës. Edhe psekëto gjenerata nuk kanë mundur të kenë ndikim direkt në të gjitha ngjarjetnegative në këto hapësira duhet gjithsesi të ballafaqohen dhe të i përjetojnëpasojat e tyre. Prandaj këtyre me tepër duhet kushtuar rëndësi dhe duhet dhënëme tepër hapësirë për ët theksuar atë që donë. Studentët e sotëm janë me të drejtëata që në ardhmërinë e afërt duhet të a bartin barrën e transformimit struktural tëkëtyre dy shoqërive. Shteti po edhe Universiteti deri më tani kanë treguar nëshumë shembuj se ende nuk janë në gjendje që për këtë punë të rëndësishme nukjanë sa duhet të pajisur dhe të përgatitur. Për këtë nuk çudisin të dhënat qëtregojnë se të rinjët në përqindje të madhe ndjehen të lënë anash dhe përqindje emadhe e tyre kanë lëshuar këto hapësira, ose këtë do të a bënin në momentin kurtregohet për këtë shansa. Shumica si shkak theksojnë para së gjithashvetëdëshirën dhe papërgjegjësinë e sjelljeve të politikanve, hetojnë pamundësinëvetanake që situata të ndryshohet apo që në të të ndikojnë, aftësia ose përkatësiae opcionit politik përkatës si parakusht i përparimit dhe për shkak të situatës sëkeqe ekonomike. Angazhimi politik konsiderohet një veprimtari më tepërnegative se sa pozitive.Për shkak të shkaqeve të lartëpërmendura ky tubim është inicuar si një hap parapër hapjen e një dialogu alternativ te të rinjëve nga Serbia dhe Kosova, që rritennjëri afër tjetrit në një atmosferë ndërnjerëzore armiqësore dhe të mbyllur, e nëesencë ndajnë dilema pakënaqësie të ngjashme ose gati me probleme identike.4

Ndoshta lansimi me të drejtë i problemeve të tyre të përbashkëta mundë të jetëfillimi i këtyre zgjedhjeve.Seancë: E kaluara si pengesë – leksion nga e kaluara e afërtAnka Kurteshi Hajdari, Fondi për të drejtën humanitare, PrishtinëDo të tentoj që vërejtjet hyrëse të i ekspozoj nga këndëvështrimi iprofesionit tim përkatësisht punëve që kryej në zyret e Prishtinës nga Fondi përtë drejtën humanitare, ku merrem me monitorimin dhe analizën të procesevegjyqësore për vepra penale më të rënda: krime të luftës dhe vepra penaleetnikisht dhe politikisht të motivuara. Fjala është për vepra më të rënda penale qësot njeh praktika gjyqësore në Kosovë.Bëhet fjalë për vepra penale, ndriçimi i të cilave konsiderohen tërëndësisë të veçantë për dëshmi të vitalitetit, profesionalitetit por edhe të aftësisësë një sistemi gjyqësor si zgjedhje e së drejtës në shoqëri.Duke analizuar numrin më të madh të veprave më të rënda penale mundtë vijmë në përfundim se, ato në esencë janë të rëndësisë rrënjësore bazuar nga ekaluara. Sqarimet e tyre nuk është e mundshme të kryhen me vendosjen e tyre nëtë sotmen, përkatësisht që diku në zanafillën e tyre janë të motivuara ngatrashëgimitë e rënda, që kriza shumëvjeçare në Kosovë i ka bartur pas veti. Edhesot këtyre pesë viteve të pasluftës kur analizohen thellë motivet e mundshme qëkanë ndikuar në shkaktimin e veprave më të rënda e që kanë udhëhequr me rastine shkaktimit të krimeve, mund të shihen vetëm motivet sipërfaqësore që janë tëlidhura për realitetin e sotëm, ose ndonjë ngjarje konkrete – për ndonjë shkak osemotiv – që flen thellë e shtresuar në traumat nga e kaluara.Kjo posaçërisht vlen për krime të motivuara etnikisht.Për kuptimin më të qartë të këtj fenomeni përgjithësisht nuk është merëndësi kryesi shqiptar e serbi viktimë ose e kundërta. Vepruesit e tillë thjeshtëfunksionojnë sipas një principi të trashëguar nga Millosheviqi. Nga qeverisja e tijtmerruese. Fatbardhësisht në përmasa më të vogla, që do të thotëë se ështërezultat i kryesve më të fiksuar. Por më tepër është rezultat i asaj se tani më shtetinuk i sponzoron krimet e kundërshtarëve politik ose politikisht të motivuara.Mjaft shpesh gjatë përcjelljeve të gjykimeve të veprave më të rënda oseveprimeve të kryera me motive politike fitohet përshtypja se shkaqetsipërfaqësore të tyre janë këtu rreth nesh të vendosura në përditshmëri, pormotivet e tyre janë thellë të rrënjosura nga periudha shumëvjeçare kur njerëzitjanë stimuluar dhe mësuar me urrejtje, hakmarrje dhe vrasje dhe për këtë janëshpërblyer.Formulën sipas të cilës problemi politik, mendimi tjetër politik nga radhëte bashkësisë së vet kombëtare ose kundërshtarit politik të mesit të bashkësisë5

tjetër etnike, zgjidhet me likuidimin fizik të tyre, i pari më gjërësosht e kapatentuar dhe përhapur Millosheviqi. Autori i formulës sot gjindet në Tribunaline Hagës, por “mësimet” e tij ende kanë adhurues.Edhe përkundër kohërave të reja, destruktiviteti global që mbretëron nëkëto hapësira, së paku për këto gjenerata që janë pjekur në këtë periudhë nëformën të viktimave ose si shikues anash, kanë lënë aq gjurmë të thella sa që kydestruktivitet edhe sot shpesh funksionon në atë mënyrë që mund të provokojëkënaqësinë e krijuesit të tillë të ekstremizmit dhe etnicizmit politik ndaj jobashkëmendimtarëve.Ngjarjet e marsit kanë treuar se është mjaft të ndizet vetëm shkrepsa,respektivisht mjafton vetëm që të ekzistojë shkaku më i vogël që në mesin tonëtë detonohet e kaluara që në mes nesh të rikthehet fryma që e lansoiMillosheviqi.Ngjarjet e marsit sa shihet kanë treguar se akoma jemi të varur nga ekaluara dhe përcakohemi për mënyrën e zgjidhjes së problemeve që gjenden paranesh.Përshtypjet e tilla shpesh paraqiten gjatë paraqitjes së gjykimeve tëkryesve, që kanë ngjarë nga periudha e luftës e këndej. Përsëri dëshiroj të theksojse nuk është me rëndësi se kush është në bankën e të akuzuarve dhe kush ështëviktimë. Është dëm që ne në Kosovë deri më tani nuk kemi pasur analiza tëdetajizuara thellë: prapavinë me motive të vetëdijshme të veprave më të rëndapenale e posaçërisht të motivuara politikisht. Sikurse ato të ekzistonin jam ebindur së paku nga përvoja ime nga gjykimet kryesore të pasluftës, se në bankëne të akuzuarve së bashku me kryesit direkt është dashur të jenë edhe kryesit e tëkaluarës të cilët janë dorë e zgjatur e kryesve të drejtëpërdrejtë.Natyrisht se standardet juridike gjakftohta dhe të pamëshirshme dhegjykimet me rezonime të ashpra që u përmbahen fakteve si dhe psikologjia ekryesve me motive të vetëdijshme dhe trauma nga e kaluara nuk do të thonëshumë gjatë shqyrtimit të fajësisë. Nuk mund të jenë mjete për çrrënjosjen endërgjegjes dhe të kaluarës së saj, e cila me veprime të shumta edhe sotudhëheqë me veprimet e njerëzve, duke lozur me ta por edhe përcaktuarveprimet dhe mënzrën e sjelljeve në raport me palën kundërshtare.Kontributin më të madh që gjykatat mund të japin është çrrënjosja e tëkaluarës, e cila edhe sot i përcakton emocionet tona dhe përcakton veprimet tonanë raport me palën tjetër – është imponimi i drejtësisë dhe zbatimi i saj mbi tëgjitha, që praktikisht do të thotëë se nuk ka falje ndaj atyre të cilët e thejnë ligjin.Edhe në kushte më ideale pushteti i të drejtës (jo të vetmuar) nuk mund të i dalënë krye përshtypjes se e kaluara edhe më tej është prezente.Pushteti i të drejtës është vetëm një nga primesat e rëndësishme përçrrënjosjen e të kaluarës nga brendia jonë dhe kthimin i saj atje ku e ka vendin.Për ne në Kosovë është më me rëndësi jetike arritja e një lloji të paktit kategoriktë shoqërisë bazuar në parullën, e cila do të tingëllonte kështu: “Nuk do të bëjmëatë që neve më parë na u është bërë dhe nuk dëshirojmë të barazohemi në asnjëmënyrë me xhelatin tonë të dikurshëm i cili definitivisht gjindet dhe ballafaqohetpara të drejtës në Hagë.6

E kaluara shumë herë është shkelur dhe keqëpërdorur, si nga vethistorianët ashtu edhe nga ata që e interpretuan sipas dëshirës së vet e jo nëfrymën e profesionalizmit. Mbi të gjithë këta qëndron barrë e rëndë epërgjegjësisë për atë që ka ndodhur në të kaluarën e afërt, sepse në çdo hap tëpunës së bërë gjatë çdo prezentimi publik e kanë keqpërdorur të kaluarën duke endryshuar të vërtetën historike. Kanë falsifikuar burimet historike duke vepruarkeq ndaj të gjithave; historinë e kanë arsyetuar me krime. Dy shembuj mëekstrem do të tregojnë sa dhe si keqpërdorimi historik mund të dëmtojë.Ratko Mladiqi në korrik të vitit 1995 ka hyrë në Srebrenicë “që të uhakmerret Turqëve për krimet në nahinë e pashallëkut të Beogradit para vitit1804”. Ratko Mladiqit krimet e dahinjëve e arsyetonin që të vras sa më tepër dhekështu vrau mijëra boshnjakë në Srebrenicë.Lufta e Kosovës e vitit 1389, miti ndaj Kosovës dhe shpërngulja eserbëve më 1690 kanë shërbyer si inspirim dhe arsyetim për pastrimin masoviketnik të shqiptarëve nga Kosova në vitin 1999.Dahinjtë nga shekulli XX kanë shërbyer si arsyetim historik për mijëradjem dhe burra të vrarë në Srebrenicë, trupat e të cilëve u mbuluan, u shpluandhe sërish u mbuluan në dhjetëra varreza masive në Republika Srpska.Një betejë e humbur nga shekulli XIV dhe një shpërngulje nga shekulliXVII (të këtilla në historinë serbe kishte mjaft) kanë shërbyer si arsyetim përTherandë (Suharekë), Pejë, Izbicë, Mejë, Korenicë, Vushtrri. Këto dy të vërtetahistorike shërbenin për arsyetime për 836 trupa të varrosura në Beograd, PetrovoSello dhe Peruçac.Duhet luftuar ndaj çdo tentimi për keqpërdorime historike, pasi që kjoedhe sot po ndodhë. Duhet të i pengojmë ata që vedin e definojnë sipaspërkatësisë etnike, religjioze, në kufijtë e të kaluarës ose kufijtë e të sotmes, të ipengojmë që të mos merren me të kaluarën dhe që të mos inspirohen për shkrimelibrash ku më tej do të flasin se jemi të dalluar dhe më të mirë se të tjerët. Kjo tëgjithë ne duhet të na shërbejë si mësim nga e kaluara e afërt. Medoemos tëballafaqohemi me të kaluarën që ju të mund ti ktheheni të ardhmes, ndërkaq unëtë i kthehem hulumtimeve për të vërtetën historike.Valdete Idrizi CBM (Community Building Mitrovica-Ndërtimi ikomuniteteve në Mitrovicë)CBM punon në afrimin e bashkësive në Mitrovicë. Siç e dini Mitrovicaështë e ndarë, kështu kjo punë është mjaftë e mundimshme. Por ne këtu vetëkemi zgjedhur që të jemi akter të kësaj pune (afrimin e bashkësive).Konsiderojmë se për të kaluarën duhet të flitet dhe që ngjarjet duhetanalizuar.Asgjë nuk duhet harruar nga e kaluara që ngjau gjatë luftës edhe pas saj.Nuk duhet harruar që në Mitrovicën Veriore para disa viteve u vranë8

trembëdhjetë shqiptarë dhe as që duhet harruar fëmijtë që u vranë në Gorazhdec.Natyrisht se ngjarjet e marsit kurrsesi nuk duhet harruar.Mendoj se duhet inicuar diskutimin, por jo vetëm të numrohen viktimat,pasi që ngjarjet e tilla vënë në pah frustrimet tona të shtypura për shkak tëjetërave në kohëra me shumë kriza të ndryshme ekonomike, sociale etj. porgjithashtu konsideroj se mësimet bëhen si me shembuj të mirë ashtu edhe meshembuj jo të mirë nga e kaluara. Do të theksoj disa shembuj të mirë tani.Në rajonin e Drenicës ekzistojnë dy enklava serbe: Surigona dhe Banja.Atje serbët janë këhyer pas luftës vitin 1999, shtëpitë nuk i kishin të djegura dheserbët nga këto vise ishin të vendosur që përsëri të jetojnë aty. Nga ana tjetërshqiptarët menjëherë pas lufte kanë arritur të i ruajnë këto shtëpi. Gjatë marsitvetëm një javë pas 17 marsit përjetova nevojë morale që të i vizitoja. Ishtekrenari për mua kur pashë se shtëpitë dhe kishat ishin të ruajtura. Kjo d.m.th. seshqiptarët nga ky mjedis që më së shumti patën vuajtur, pasi që ishte mjedis igoditur me më së shumti nga luftimet, u përpoqën të i ruajnë shtëpitë e fqinjëveserbë. Këta janë njerëz që bëjnë hapa përpara.Mendoj se të gjithë ne duhet të mësojmë nga ky shembull. Duhet tamarrim këtë shembull të njerëzve të zakonshëm në mënyrë që problemet epërditshme dhe vështirësitë të shërbejnë si shembull nga e kaluara. Shumë prejtyre thonë se duhet shikuar drejt ardhmërisë dhe assesi nga e kaluara dhe historia,nga se kështu do të u këthehemi konflikteve të sërishme.Unë jam nga Mitrovica veriore, e tani qe pesë vite jam e shpërngulur dhemund të them: “Një serb është i vendosur në shtëpinë time, i vrau të afërmit e mi,ma ka marrë tërë pasurinë që ndonjëherë kam pasur”. Megjithatë, përsëri tentojtë jem sa më objektive nga se edhe ai serb që tani është matanë urës, nodhsta ekishte domosdoshmëri ikjen atje. Në qoftë se që të gjithë serbët bijnë në tënjëjtën situatë është e pamundur e të mos përsëriten gabimet e vjetra.Besoj se vetëm duhet menduar si të ecim përpara duke mos na interesuare kaluara, atëherë edhe ne do të arrijmë nivelin e dikurshëm – kështu unë dheakterët tjerë në këtë lëmi vetëm emrin do ta ndërrojmë. Për këtë mendoj se gjëratgjithmonë duhet analizuar. Duhet të merremi me shkaqe, por duke mos u ikurproblemeve.Ngjarjet e marsit personalisht mjaft rëndë i kam përjetuar, e veçanërishtndezjen e kishave dhe institucioneve fetare. Nuk di se ndonjëherë në histori kandodhur që shqiptari të i djegë monumentet fetare. Atë që në familje mësova mëdetyroi që me të gjitha forcat dhe mundësitë e mia të i gjykoj dhe pengoj këtondodhi. Këto grupe që kështu kanë vepruar nuk morën parasysh këtë shembull tëmirë. Dua të them nuk morën parasysh se ky veprim, ndezja e kishës nuk është“veti shqiptari”. Mjerisht në këtë rast mendimet pozitive për ardhmërinë qëbazohet në të kaluarën nuk kanë qenë në funksion. E vetmja gjë që atëherëfunksiononte ishte ndjenja e frustrimit. Për këtë besoj se ne si shoqëri qytetare,duhet ndryshuar shumë e pranë saj të jemi të vetëdijshëm se jemi akterë tërëndësishëm të shoqërisë sonë dhe medoemos të i mobilizojmë fuqitë tona dhe tënisemi përpara, duke pasur parasysh të kaluarën. Sipas meje kjo është mënyra evetme.9

Dushka Anastasijeviq (ESI) Nisma për stabilitet në EuropëUnë do të këthehesha në të kaluarën, por një të kaluar më të largët ngakjo për të cilën ndëgjuam gjer më tani. Kur pashë fytyra të njerëzve dhe shumëfytyra të reja, mendova se kjo është mjaftë me rëndësi për të kuptuar dinamikënserbo-shqiptare si raport i përgjithshëm dhe për vazhdimin e shpresave, të cilatedhe sot në masë të madhe janë ruajtur.Ivo Banac, Dubrovnikas, profesor i Universiteti të Jejllit (Yale) dhe njërindër historianët më të mirë nga ky nënqiell, në kohën e vet ka thënë qëvështirësia më e madhe është të shkruhet për sllavët e jugut, duke menduar nëhapësira Ballkanike, nga se duhet filluar nga fillimi. Jam e sigurtë që edhe ai tanido të ishte pajtuar që është punë edhe më e vëshirë të i drejtohet gishti kësaj pikedhe të i thuhet: “Ja ky është ai fillimi!”, pasi që për disa është fillimi viti 1999,për disa tjerë fillimi është viti 1989 kur shumë njerëz në Kosovë mbetën pa punë,për disa të tjerë ky ishte viti 1968 kur në Kosovë shpërthyen demonstratat. Përdisa tjerë fillimi ishte viti 1912 kur gjatë Luftërave Ballkanike ushtria serbepërparoi dhe gjatë asaj periudhe veproi në mënyra të ndryshme dhunshëm nëKosovë, para së gjithash ndaj banorëve myslimanë dhe shqiptarë etj. etj. Kështudo të arrijmë deri te ajo Luftë e Kosovës nga shekulli XIV dhe nga pak do tëbefasohemi kur historianët, ata të vërtetit tregojnë se në këtë luftë u rreshtuan sëbashku shqiptarët dhe serbët në një anë në luftë ndaj osmanlijve. Ky fakt shpeshharrohet kur shkruhet për luftën në Kosovë e veçanërisht në Beograd.Do të filloj nga një pikënisje. Unë për këtë rast kam zgjedhur vitin 1981si një fillim i kthesës, ngase mendoj që ai vit nga një anë mjaft i afërt dhe tërëprocesi që zgjati pas tij janë mjaft të rëndësishëm. Konsideroj se për gjeneratëntonë dhe veçanërisht për gjeneratën e prindërve tonë, ky vit ishte formal nëkuptimin e problemit të Kosovës.Kosova në vitin 1981, për më shumë ishte problem Jugosllav në kuadër tëRSFJ-së. Në mars të atij viti shpërthyen demonstrata të mëdha në Kosovë, e qëishin kolosale në ish Jugosllavinë pas vdekjes së Titos. Ishin këto demonstratastudentore, të cilat shokuan e tërë elitën publike dhe politike dhe u zhvilluan ngaankesat e studentëve nëpër konviktet e tyree. Ata u ankuan për kushte të dobëtajetese, ushqim të dobët dhe çështje të ngjashme. Ato në fillim nuk ishin tëzëshme, por kishin përjetime shokuese, pastaj u zhvilluan kah fundi i muajit më26 mars në fillim të prillit me intenzitet të shtuar kur studentëve iu bashkangjitënpunëtortë të shumtë, intelegjenca dhe profesorët e tyre. Protestat vërtet ishinmasovike. U aplikua ora policore në Kosovë, intervenoi edhe ushtria, ndërkaqelita e atëheshme demonstratat e tilla i etiketoi me emërimet më të shëmtuara.Ato u quajtën “kundërrevolucionare”, por për mediume u mbyllënpublikimet kështu që në Beograd asgjë nuk dinim, kurse situatë identike ishteedhe në Zagreb, Lubjanë dhe qendra tjera. Rrodhi një informatë e vogël përngjarjet në Kosovë, por vetëm kur definitivisht situata u qetësua dhe atë sipasshënimeve zyrtare që thonin se tetë demonstrues kanë humbur jetën.Ne tani mun të themi se pas këtyre luftërave dhe paknaqësive, tetë njerëzjanë të vrarë brenda një apo dy dite nuk kanë ndonjë veprim të hatashëm. Po e10

përsëris: Kjo ishte periudhë e Jugosllavisë së qetë dhe të ashtuquajtur idilike dhekur për një ditë vriten tetë njerëz vërtet ishte një atmosferë tmerruese. Tani poflas vetëm për të dhëna zyrtare, por besoj se ekzistonin edhe të tjera: 75demonstrues janë të lënduar, prej tyre 55 me lëndime të rënda dhe nga armët ezjarrit, një polic i vrarë dhe 3 të lënduar seriozisht.E tërë ngjarja shpejtë është qetësuar nga ana mediale dhe është vendosurnë një formë administrimi ushtarak në Kosovë. Ngjarja e mëvonshme u zhvilluame burgimee masovike dhe padi për kundërvajtje si pasoja “tëkontrarevolucionit”, pasi që studentët ndër të tjera kërkuan Kosovën Republikëdhe bashkimin me Shqipërinë. Këto ishin në mesin e shumë kërkesave që undëgjuan, e në mesin e tyre përmirësimi i kushteve sociale.Mu këto kërkesa ishin potencuar si dëshmi e tentimevekundërevolucionare, natyrisht që lidhurr me këtë menjëherë u gjetë edhe armiku ijashtëm. Ky ishte Enver Hoxha që në logjikën komunsite e tëra dekorohej metregimin se vendi po destabilizohet nga brenda dhe jashtë me ndihmën e armikuttë jashtëm dhe bashkëpunëtorëve të brendshëm e të ngjashme.Në Kosovë filloi pastrimi, së pari në Universitet. Edhe përkundër asaj qëatëherë Kosova kishte elitën e vet politike dhe policinë, esencialisht e tëra ishtenën pushtetin federativitit Tito kishte vdekur vetëm para një viti, por rezultatet erevolucionit duheshin mbrojtur me çdo çmim. Ne në Beograd nuk kishiminformata as për numrin e demonstruesve pjesëmarrës e as për numrin e tëvdekurve në atë kohë, por as për natyrën e vërtetë të kërkesave të shqiptarëve tëKosovës. Rrahman Morina, ministër i punëve të brendshme të Kosovës më 1988ishte edhe në Parlamentin e Kosovës, pasi që autonomia ende nuk ishte hequr, icili si “shqiptar i ndershëm” ishte bashkëpunëtor i Millosheviqit konfirmoi, sesipas të dhënave statistikore policore që nga viti 1981 deri 1988 në polici dheprocedurë gjyqësore se kanë kaluar rreth 600.000 njerëz. Kjo d.m.th. më tepër se1/3 e popullatës së përgjithshme Kosovare, prej tyre 22.000 veta janë dënuar prej2-14 vite burgim, gjë që paraqet dënime me burgje të gjata dhe drakonike.Shumica prej tyre ishin dënuar sipas nenit 114 dhe 133 që kjo nuk ishte asgjëtjetër veçse delikt verbal, përkatësisht brohoritje e parullës “Kosova Republikë”.Në Kosovë, ku raportet familjare janë më të forta se sa në pjesët e tjera tëJugosllavisë, shkuarja e një anëtari në burg i goditë tërë familjennë mënyrëidentike ose të përafërt. Tani e tërë shoqëria vepronte kah regresi. Elita shqiptaredhe disa nga intelektualët filluan të dyshojnë në autonominë kushtetuese të vitit1974 që gradualisht humbiste kuptimin për shkak të regjimit politik dhegradualisht po i ktheheshin kohës së Rankoviqit.Gjatë asaj kohë në Beograd shumë pak dihej sa është numri i popullatëskosovare nëpër burgje – vetëm pse ishin të mendimit tjetër. Ndërkaq Beogradi nëatë kohë ishte qendër e disidentëve të shtetit. Megjithatë, po ju përkujtojmë seatëherë klubi i shkrimtarëve merrej me peticione për mbrojtjen e njerëzve tëndryshëm që ndiqeshin politikisht në mesin e të cilëve ishte edhe Shesheli,Sheksi, dhe të tjerë që ishin shndëruar në radikalë. Por gjatë këtyre përpjekjeveShqiptarët e Kosovës nuk mirreshin parasysh për të u mbrojtur në të njëjtënmënyrë. Beogradi nuk tregonte kujdes ndaj tyre. Kështu krijohej një realitet përshumicën e popullatës në Kosovë. Beogradi fillon ndërtimin e realitetit personaldhe kështu fillon një proces i plotë paralel. Gjatë tërë kohës edhe serbët ishin të11

pa kënaqur. Kur them serbët, atëherë mendoj në Beograd, pasi që tani për taninuk i marr parasysh serbët në Kosovë. Një pjesë e elitës politike kurrë nuk ështëpajtuar me faktin se Kosovës i është dhënë autonomia e vitit 1974, sepsekonsideronin se anashkalohej Serbinë si shtet. Pakënaqësia e tyre ishtesanksionimi politik.Në vitet e tetëdhjeta fillon qetë shpërngulja e serbëve nga Kosova, ndajkësaj dukurie organet shtetërore nuk u kujdesën sa duhet, me përjashtim tëndonjërit prej rasteve që merrej me të. Kjo për elitën ishte dëshmi jo vetëm që kaautonomi, por që praktikisht d.m.th. ka status republike. Elita komunsite serbenuk ishte në gjendje të përballej me këto probleme si shpërngulja nga Kosovadhe që serbëve po u bëhet një e padrejtë e madhe. Shpërngulja në fillim ukonsiderua si rezultat i presionit të qetë. Me kalimin e të tetëdhjetavepakënaqësia ia mori kontrollin elitës.Shoqata e Shkrimtarëve e në veçanti Akademia e Shkencave dhe e ArteveASSHA (SANU) që duhej ishte ajka e inteligjencës serbe u aktivizua në këtëdebat. ASSHA më 1986 shpalli Memorandumin i cili tentonte të zgjidhteproblemin e Kosovës, duke thënë se serbët janë viktimë e gjenocidit mepikëpamje të natalitetit shumë të lartë të Shqiptarëve. Thjeshtë nataliteti është ilartë që edhe sot është kulmor në Evropë, megjithatë, Memorandumi pretendontese nataliteti është paramendim për strategji gjenocidi ndaj popullatës serbe.Në krye të Serbisë në atë kohë ishte Ivan Stambolliqi, tani i ndjerë.Njëkohësishtt paraqitet kisha dhe Akademia Serbe e Arteve dhe Shkencave menjë orkestrimin e kampanjës së sinkronizuare mbi ngjarjet në Kosovë, ku përsëriparaqitet Lufta e Kosovës që tani përsëritet në një mënyrë plotësishtkontradiktore. Kemi pasur viktima, heronjë por edhe tradhëtarë. Këto ishinmotive historike të cilat kishin marrë përmasa bukur të mëdha tragjike. VërtetKosova barazohej me ndonjë golgotë me të cilën u acarua e tërë atmosfera edheashtu histerike.Për të gjitha ato jam duke folur përsëri tani. Është bindja ime seMillosheviqi nuk ishte kreator fillestar i kësaj politike. Ai ka ardhur në njëmoment kur elita politike me ndihmën e faktorëve publik e parapërgatiti terenin.Në momenin kur filluan të ngriten zërat kundër udhëheqësisë së paaftë serbe, ecila nuk ishte e aftë për zgjidhjen e këtij problemi, paraqitet një njeri i cili thotë:“Më shikoni mua, unë jam ai njeri që do ta zgjidh këtë problem”, i cili shkon nëFushë Kosovë dhe thotë: “Askush nuk guxon të ju rrahë!” etj.Është me rëndësi të dihet se çka ndodhte në atë kohë në në Zagreb dheLubjanë. Sistemi ekonomik i tërë Jugosllavisë e në veçanti ai kosovar tregontevërtet zbraztira serioze. Elita komuniste Sllovene dhe ajo Kroate dyshonin sepolitika e mbyllur dhe deportimi i njerëzve nga Kosova për shkak të deliktitverbal është pak e tejkaluar dhe filluan kritikat ndaj kësaj politike. Kjo në tërësipritet si thikë duke i akuzuar ato se po vihen në anën e separatizmit dhe këto elitaçdo ditë e më tepër largoheshin prej njëra tjetrës.Gjatë tërë asaj kohe Kosova edhe më tej ishte visi më i pazhvilluar në tërëJugosllavinë dhe si i tillë shfrytëzuesi më i madh i Fondit Federativ për tëpazhvilluarit.12

Në një atmosferë dezorientuese të këtji lloji ndodhi edhe një ngjarje, tëcilën nuk duhet lëshuar pa e paraqitur.Në shtator të vitit 1987 një ushtar që quhej Aziz Kelmendi me pushkëautomatike në kazermë vrau katër ushtarë dhe plagosi gjashtë. Një nga katër tëvrarit ishin: serb, hungarez, slloven dhe kroat. Ai ka tentuar të ikë dhe sipasverzionit zyrtar vritet në ikje. Po në këtë muaj mbahej seanca e Tetë dheMillosheviqi me të vërtetë përforcon karrikën në pushtet. Atë vit dhe atë ditëdritaret e shumë ëmbëltoreve të shqiptarëve dhe lokaleve nëpër tërë Serbinëthehen dhe dëmtohen. Hetohej një atmosferë pranie e armëve të zjarrit.Millosheviqi forcoi pozitën në pushtet kur autonomia ishte pushuar më1987, atëherë në Gazimestan më 1989 ajo festohej.Shqiptarët përsëri ngriten në protesta dhe sipas të dhënave statistikorevriten 24 njerëz. Ekzistojnë shënime jo zyrtare sipas të cilave ishin vrarë 75.Megjithatë, Beogradi tani festonte për shkak se tani “Serbia nga tri pjesë ështëtërësi” edhe përkundër faktit se për këtë kishin ra viktima.Shpejt pas saj sipas të dhënave qytetare të Sindikatit të pavarur shqiptarnga 170.000 shqiptarë të inkuadruar në shërbime publike nga puna dhunshëmdëbohen 115.000 sish.Në këtë kohë të gjithë e dinë çka po ngjet atje.Dëshiroj të them vetëm edhe këte se, Millosheviqi ka ardhur thjeshtë nënjë terren të parapërgaditur. Këtë teren për të e kanë parapërgaditur institucionetqë në atë kohë zëvendësuan opozitën si ç’ishin kisha dhe elita politike siç janëshkrimtarët e para së gjithash Akademia e Shkencave që u bashkuan; jo përndonjë projekt tjetër përveç tij. Për këtë konsideroj që procesi i vetëdijësimit tëjetë i mundimshëm dhe i vështirë.DiskutimiEmilija Mançiq, Fondacioni Heinrich BöllPër fillim kriminelët e luftës janë tema të rënda, mirëpo rëndësiaindividuale e gjykuar dhe vlerësuar ka rëndësi të posaçme. Është hapur edheçështja se çka është realisht e vërteta historike, si me histori mund të manipulohetdhe sa ajo mund të jetë e rrezikshme.Jetëmir Balaj, Forumi- PrishtinëMendoj që problemi ynë më i madh përherë ishte historia.Politikanët tanë gjithmonë flasin se do të i korrigjojnë disa gabimehistorike dhe krime që u bënë ndaj nesh. Shumë nga këto gabime historikeburojnë prej disa miteve mbi kultin e popujve Serbë ose Shqiptarë të cilët filluannë shek. XVIII dhe zgjasin edhe sot. Shumica e politikanëve ballkanik ende dalin13

para masës duke thënë se çka ka ndodhur më 1945, më 1389 dhe se gjatëmandatit të tyre këto gabime do të i përmirësojnë.Mua personalisht më intereson që sot të jetoj mirë, që sot njerëzit tëjetojnë normal që ta vejmë si model tonin ndonjë nga shtetet e Unionit Europian.Mendoj se kjo mund të arrihet mjaft lehtë sepse po arritëm që të bëjmë që sotnjerëzit të jetojnë mirë, atëherë kemi arritur atë që politikanët flasin dhe me këtëkemi arritur që të i përmirësojmë “gabimet hisorike”. Nëqoftëse kemi demokraci,lider të përgjegjshëm politik, administratë funksionale, të drejta dhe lirinjerëzore, personale dhe qytetare me këtë i kemi arritur të gjitha, e me këtë edheproblemet historike. Mjerisht që këto arrihen shumë, shumë vështirë, posaçërishtnë qoftëse marrim parasysh aspektin ekonomik të situatës së gjithmbarshmeështë vështirë por jo edhe e pa mundshme vetëm që njerëzit të mos i kthehenhistorisë dhe të kaluarës.Nevojat njerëzore janë të shumtën të natyrës ekonomike. Nëqoftë sesecili do të kishte pagë prej disa mijëra euro në muaj, kjo do të ishte zgjidhje. Metë zgjidhur të problemit ekonomik, njerëzit do të ishin në pozicion më të mirë përtë zgjedhur më me vëmendje politikanët, duke menduar se kështu do të humbnimmë tepër dhe do të mendonim për të gjitha këto, e në veçanti si të i iketkonflikteve.Elita jonë drejton nacionalizmin, politikanët aderojnë në këtë duke“hedhur vaj në zjarr”, pasi që kaosi që mbretëron Ballkanin në dhjetëvjetëshin efundit i kënaqë simpatizantët e Millosheviqit, Karaxhiqit dhe kriminelët tjerë ngatë gjitha anët. Ata janë pasuruar ndërsa populli varfërohet. Nëqoftëse nemundemi që njerëzve të njejtë të i betohemi, por jo të u premtojmë, por të uthemi: “Është e mundshme që të gjitha nevojat tuaja të realizohen vetëm poçesejemi në gjendje të jetojmë në një shoqëri demokratike ku secili njeri është i lirë siindivid, i ka të gjitha të drejtat dhe institucionalisht është i mbrojtur nga shoqëriadhe është pjesë e saj”, besoj se kështu mund të i tejkalojmë ndarjet etnike...Sa i përket ardhmërisë, gjëja e parë që duhet pasur kujdes është se sinjerëzit mund të bëhen të lumtur lidhur me kërkesa të punës, arsimim më të mirë,sistem shëndetësor më të mirë. Pra, në këto përditshmëri duhet ta përqëndrojmëvëmendjen. Po që se arrijmë ti zgjidhim këto, historia aspak nuk do të ishte enevojshme.Millan Podunavac, këshilltar i programit fondacioni Henrich Böll dheprofesor i Fakultetit të Shkencave politike në BeogradNë prezentimet tona hyrëse kishte mjaft ide të mira dhe reflektime shumëtë mira mbi atë se çka është hapësira politike ku jetojmë dhe çfarë janë shansatqë kjo hapësirë të hyj në proces të modernizimit politik dhe rindërtimevedemokratike.Do të dëshiroja të theksoj tri çështje me rëndësi: Taciti, një ndërhistorianët më të mëdhenj shprehet mu kështu: “Fati deshi që unë të shkruajhistorinë e pushteteve të dhunshme dhe luftërave”.14

Pra historia e Ballkanit dhe Evropa Juglindore është historia e pushtetevetë dhunshme, histori e diktaturës dhe histori e luftrave. Këto janë shoqëri që kanënjë barrë të rëndë të traditave negative politike që objektivisht pamundësojnë qëato të rindërtohen si shoqëri moderne me politikë demokratike. Nga ky shkak,konsideroj se për shoqëritë tona në këto hapësira, e mira e parë politike do tëishte qetësia qytetare.Nuk ka institucion politik, nuk ka shoqëri stabile, nuk ka vlera tëstabilitetit politik pa qetësi qytetare.Ekziston një pjesë eshkrimeve të Monteskeut ku ai studion pushtetin embretit të dytë romak Pompiliusit dhe thotëë: “Pompiliusi ishte mbreti më ifuqishëm romak”. Pse? “I dhuroi Romës të gjithë çelësat e institucioneve politikerepublikane” e pastaj Makiaveli thotë: “Për çka i dha? Dyert e luftës ishin tëmbyllura për 43 vjetë me rradhë”. Për këtë konsideroj se qetësia qytetare është emira e parë politike që u duhet shoqërive tona politike.Çështja tjetër është shoqëria që jeton në gjendje ankthi. Unë këtë ide pakdo ta kisha ngritur përsëri duke marrë një ide të shkrimtarit hungarez politikIshtvan Bibo, autor i librit të jashtëzakonshëm për shoqëritë e Europës Qendroredhe Juglindore e cila titullohet: “Mjerimi i shteteve të vogla të Europës Qendroredhe Juglindore”. Porosia kryesore e saj është e shkëlqyeshme për ne dhe vetreflekimettona. Ai thotë: veçori vendimtare e kulturës politike të këtyreshoqërive është një gjendje e tmerrit ekzistencial. Po ku janë burimet e tmerreveekzistenciale?” Billbo thotë: Burimet janë në një proces të vonuar tëmodernizimit, në një proces të vonuar të atij që paraqet ndërtimin e shtetit dhekombeve, ku çdo tentim i teritorializmit të politikës dhe bashkësisë që tëkonstituohet në mënyrë politike e përjeton si një lloj kërcnimi ndaj të gjithabashkësive politike”Vetëm dhuna prodhon gjendje të tmerreve ekzistenciale dhe pasigurinë.Çështja e tretë paraqet motivet themelore. Motivet themelore pa marrëparasysh se a kanë bazë apo jo, kanë fuqi të madhe mobilizuese në krijimin eqëndrimeve negative politike në raport me bashkësitë tjera kombëtare. Këto prejtyre formojnë një lloj të koncenzusit negativitit Mjerisht kjo është shenjë qëshoqëritë tona janë pranë modernizimit, pra janë shoqëri organike. Europamoderne me shtete moderne, mitet themeluese i zëvendësoi me konstrukcione.Shtetet janë konstruktuese, bashkësitë konstruktuese që fillojnë me njëkoncenzus të gjerë të gjithë atyre që jetojnë në kuadër të një bashkësie politikedhe që janë nën pushtetin e ligjeve të njejta, e këta janë qytetarët. Për këtë pozitae qytetarit është pozitë fundamentale për marrëveshje dhe parasupozim përkonsolidim demokratik dhe rekonstruktim të këtyre shteteve edhe si shtete poredhe si bashkësi politike.Rade Bunçiq, Gratë në të zeza, BeogradKur flasim për histori dhe si të mësojmë sa më tepër se si gjithmonëduhet të mësojmë diçka prej gabimeve të bëra, që thjeshtë nuk fuksionon nëhapësira tona, pasi që kurrë nuk është mësuar asgjë nga historia, ngase po tëmësonim nuk do të kishim Bosnën dhe Kosovën pas Kroacisë. Maftë dhe qartë.15

Valdete Idrizi, CBMSë voni shikova filmin dokumentar “E kujt është kjo këngë?”. Ështëkëngë për të cilën besoj se të gjithë ne e dimë ose e kemi dëgjuar. Tregimi fillonnë Bullgari ku autorja e filmit i pyet njerëzit se a e dijnë prej nga është kënga. NëBullgari konfirmojnë se kjo është këngë burimore bullgare. Pastaj autorja iviziton vendet – shtetet e rajonit me të njejtën pyetje. Edhe pse fillon ngadëshmia se ajo “është e imja”, dmth. Bullgare, në Turqi vijnë në përfundim qëajo është këngë turke, pasi që ata sqarojnë se kjo është kënga e tyre me motivenga histora e tyre duke aluduar në disa fakte dhe ashtu siq thotë profesoriekzistojnë disa motive lidhur me vajzën nga kënga. Në Shqipëri hasim nëreagime dhe sqarime të ngjashme, në Maqedoni njësoj. Vazhdon në Serbi, nëBosnjë, në Hungari dhe gjithkund me reagime të ngjashme. Kthehet e hutuar nëBullgari duke mos ditur se çka do të ndodhë me “këngën e saj”. Ajo që ishte epërbashkët për të gjithë, të gjithë e donin melodinë e këngës, ngase ajo vetvetiuishte e mirë. Përvoja tregonte që kënga mund të këndohej pa tekst dhe kjo nalidhë të gjithëve. D.m.th. e përbashkëta ishte se melodia i pëlqente secilit. Edhene këtu kemi për një interes të përbashkët dhe ejani të ia fillojmë nga kjo.Radikalizimi i shoqërive postkonfliktuoze – rroli i të drejtës dhe i tërinjveSonja Biserko, Këshilli i Helsinkut për të drejta njerëzore në SerbiPër të u folur mbi raportet në mes Serbëve dhe Shqiptarëve, është enevojshme të definohet konteksti që ishte shkaktar i rënie së Jugosllavisë. Pakëtë është vështirë të flitet për Serbët dhe Shqiptarët sot. Shqiptarët dhe Serbëtkaluan gati tërë një shekull në shtetin e përbashkët në Jugosllavinë e parë dhe tëdytë. Themel i mosmarrëveshjeve dhe pastaj edhe konfliktit, të Serbëve e pastajedhe popujve tjerë që jetuan në Jugosllavi ishte kuptimi i shteteve të përbashkëta.Dy koncepte kundërshtuese të shteteve jugosllave kanë shënuar edhekushtin e krijimit Jugosllav dhe gjatë tërë kohës së ekzistencës së saj patënrëndësi vendimtare në dinamikën jugosllave. Duke shikuar vetëm përmes optikëssë kushtetutës jugosllave mund të thuhet se i tërë shekulli kaloi duke hulumtuar –modus vivendi – për popujt jugosllavititUnë nuk do të ndalesha në detaje të Jugosllavisë së parë, pasi që ajo ishteunitariste që nuk merrte parasysh të drejtat legjitime të popujve tjerë. Lëvizjaantifashiste partizane me Partinë Komuniste Jugosllave tuboi popujt Jugosllavë16

në shtetin e ri me parime federale. Lëvizja jugosllave antifashiste ishte unike përshumë çka, së pari nga që kjo nuk ishte forma nga BRSS, pastaj duke i eliminuarmitet kombëtare dhe kreativitetin e mitit të ri mbi bazat e “Bashkim -Vëllazërimit” i cili u bë substitut për të gjitha indntitetet kombëtare që kanëshkakuar aq plagë të thella në të kaluarën e afërt.Kushtetuta e vitit 1946 ishte hartuar sipas modelit sovjetik, e cilaJugosllavinë e mëkëmbi si shtet njëpartiak me pushtet të fuqishëm qendror qëmbështetej në armatë si mbështetëse legjitime (për rolin që pati në luftë) dhegarantues kryesor. Armata bëhet me kohë faktori më i fuqishëm dhe shpeshherëme tretman si “republika e shtatë”. Pas prishjes së marrëdhënieve me BRSS-në,Jugosllavia në periudhën prej disa viteve (deri në vdekjen e Stalinit, respektivishtkongresit të XX të PKBS) për shkak të presionit të Moskës ishte shprehimishtcentralist dhe shtet një partiak. Kah mesi i të gjashtëdhjetave sipas presioneve tëvazhdueshme federaliste në pushtetin e republikave federative ishin detyruar nëkoncesione në favor të decentralizimit të shtetit dhe kompetenca më të mëdha përrepublikave. Kushtetuta e vitit 1963 përfshiu elementet vetëqeverisëse, ndërsaplenumi i Brioneve dhe ndërrimi i Aleksandër Rankoviqit (1966) ishin ndarjeserioze me koncept të shtetit unitarist. Nacionalistët serbë identifikoheshin meJugosllavinë centraliste si solucion ideal. Ata ndërrimin e A. Rankoviqit epërjetuan si kërcënim ndaj Jugosllavisë socialiste. Kjo njëherit ishte fillimi ipërgatitjes për trashëgimtarin e Titos.Me kushtetutën e vitit 1974 institucionalizohet shteti kombëtar,republikat dhe dy krahinat autonome me elemente të shtetësisë gati të plota. Kjoështë pika vendimtare që elita serbe e kuptoi si fund të Jugosllavisë. Mund tëthuhet se kjo në një mënyrë ishte trauma më e madhe e elitës serbe.Në Serbi ndalet procesi i demokratizimit për shkak realizimit tëstrategjisë kombëtare. Përkatësisht prioritet i ipet mbajtjes së shtetit jugosllav siformë e unitarizmit centralist, e kjo është ajo për çka serbët u pajtuan edhe nëJugosllavinë e parë dhe të dytë. Në këtë platformë vepronin grupe qëpërgaditeshin në luftë për trashëgimtarin e Titos dhe marrëveshjen që do tëpasonte pas vdekjes së tij për transformimin e Jugosllavisë dhe demokratiziminesaj.Bëhej fjalë për grupin që tubonte rreth vedi Dobrica Qosiqi e që veprontepas ndërrimit të A. Rankoviqit, përkatësisht plenumit të Brioneve, e në veçantipas vitit 1968 për shkak të demonstratave në Kosovë. Dobrica Qosiqi asaj koheishte larguar nga Komiteti Qendror për shkak të qëndrimit të tij mbi Kosovëndhe nacionalizmin shqiptar. Qysh atëherë është paraqitur teza se Kosova është ehubmur për Serbinë duke u angazhuar për ndarjen e saj. Ai qëndrim mbizgjidhjen e çështjes kosovare qysh në vitet ’70-ta bëhet dominues në qarqetnacionaliste, që pastaj bëhet pjesë e politikës zyrtare dhe strategjisë shtetërore.Për marrëdhëniet e tanishme të Serbëve dhe Shqiptarëve duhet të mirrenparasysh faktet të cilat e kanë bërë që pas eskalimit të viteve të ’80-ta arrihet deritek liberalizimi i jetës politike. Ndërkaq Beogradi në këto momente vepronte siqendër e liberalizimit në ish Jugosllavi.Megjithatë shpejt u tregua që rryma nacionaliste e artikuluar përmeshapjes së çështjes kosovare, nuk e shfrytëzoi për ta zgjidhur mu këtë, po për tahapur atë jugosllave, përkatësisht çështjen serbe. Miti Kosovar ështëinstrumentalizuar për mobilizimin e Serbëve ngase bëhej fjalë për17

funksionalizimin e mitit me rëndësi në ndërtimin e shtetit modern serb tëshekullit XIX. Emocionet dhe irracionaliyimi që ky mit përherë promovonteështë vënë në funkcion të homogjenizimit të popullit serb. Pas kësaj në të njëntënkohë është ringjallur miti i Jasenovës për mobilizimin para së gjithash të serbëvenë Kroaci.Pas demonstratve të Kosovës së vitit 1981 fillon propagimi i oranizuarmbi gjenocidin ndaj serbëve në Kosovë (fabrikoheshin raportet mbi dhunimet efemrave serbe, shpërngulja e serbëve etj). Pas demonstratve të Kosovës, APJshpalli gjendje të jashtëzakonshme; numër i madh i njerëzve kryesisht të rinjë epopullatë studenore imigroi në Europën perëndimore. Armata asaj kohe kishterol vendimtar politik që u demonstrua gjatë kohës së pranverës Kroate mevendimarrje të rëndësishme për shuarjen e asaj lëvizje. E njejta u veprua edhe medemonstratat në Kosovë që haptazi ishin shprehje e një pkaënaqësie të madhe qëpër herë të parë ishte shprehur në vitin 1968 kur u prezentua kërkesa legjitimepër Republikën në Kosovës.Qysh atëherë bëhet e qartë se Serbia nuk pranonte esencializimin efederalizmit Jugosllav, por edhe Serb, që me të madhe tregoi raportin e elitësserbe ndaj karakterit të shtetit Jugosllav dhe transformimeve të saj. Kontestimi itë drejtës ndaj popujve tjerë në emancipim dhe tentim që gjatë ndryshimeve tëkushtetutës së vitit 1974, përsëri të centralizonte Jugosllavinë, shprehej revoltë erepublikave tjera që shpejt paraqitën konceptin e transformimit të shtetit.Oferta e parë arriti nga Sllovenia, e cila kërkonte konfederatë ose lidhje tështeteve. Koncepti slloven i federalizimit dhe ai serb mbi recentraliziminmenjëherë u konfrontuan pas paraqitjes së Memorandumit të ASSHS.Memorandumi bëri homogjenizimin definitiv të popullit serb. Politika antiJugosllave në Serbi filloi heret të kristalizohet nëpërmes krijimit të modeleve tëreja kulturore që kishte angazhuar grupe rreth Qosiqit duke filluar që nga viti1974. Kjo ishte rryma paralele në jetën kulturore të Serbisë e cila kah vitet e ’80-ta bëhet dominuese.Dalja në dritë e Memorandumit ishte këshillë e hapur ndaj popujvejugosllavë se, Serbia po përgaditej për ndryshime që nuk ishin përkrahur nëpërrepublikat tjera. Pjesa e parë e Memorandumit që i takonte kritikës shoqërore,situatës ekonomike, haptas përfaqëson politikën antireformuese. ndërkaq qëpjesa e dytë që kishte të bëjë me pozitën e popullit serb në Jugosllavi, para sëgjithash serbe në Kosovë, që sipas Memorandumit bënte asimilimin e serbëve nëKosovë me gjenocid kultluror.Qëndrimi i këtillë i çështjes serbe në Jugosllavi ka qenë shkak ipërgatitjes për luftë. Gjatë propagandës e cila ka filluar menjëherë pasdemonstratave në Kosovë (arrihet kulminacioni në periudhën 1988-91 së paripërmes gazetës “Politika” dhe shtëpitë e saj të afërta botuese e pastaj edhepërmes mediumeve publike) e kushtëzonin popullin serb për luftë. Para saj ështëbërë centralizimi i mediumeve, Prishtina dhe Novi Sadi u futën nën kontrollë tëRTS-së në Beograd.Këto shtëpi televizive patën rol të madh në mobilizimin e serbëve në luftëqë përgaditej e posaçërisht ajo e Novi Sadit e cila reletë më të forta i ktheu kah18

shtetet fqinje sidomos kah Bosna dhe Krajina Serbe. TV Novi Sadi me nivelinpropagandues parapërgaditi luftën në Kroaci dhe në Bosnje.Përgaditjet paralele filluan edhe për krijimin e udhëheqësit të ri që do tëishte i aftë për zbatimin e qëllimeve të vëna. Sllobodan Millosheviqi ështëinstaluar nga ana e ushtrisë dhe qarqeve të kishës dhe Akademisë, si njeri qëposedonte aftësi të caktuar për implementimin e projektit. Kjo solli radikalizimine parë të skenës së politikës serbe që pastaj vazhdon përmes revolucionitantibyrokratik e cila legjitimon format jashtëinstitucionale, ndërsa popullin,përkatësisht rrugët prodhues të faktorit politik. Kjo Serbinë e ktheu në shekulline XIX, kur dominonte koncepti i shtetit kombëtar e cila fillon me kuptimin elirisë dhe demokracisë në formën egaliste dhe patriarkano-kolektiviste.Kur ishin në pyetje shqiptarët, atëherë Millosheviqi përmes pushimit tëautonomisë së Kosovës dhe Vojvodinës, plotësisht centralizoi Serbinë që pastajtentoi të bënte edhe me republikat e tjera, duke përdorur idenë e unitarizmitJugosllav, por nuk pati sukses. Atëherë u kalua në variantin e rezervë, mebashkimin e tokave serbe ose Serbisë së Madhe që d.m.th. lufta në Kroaci dheBosnje.Pasi u pushua autonomia e Kosovës, shoqëria shqiptare organizohetpërmes rezistencës civile, e cila zgjati deri më 1996 (për të cilën Shkelzen Maliqishkroi shkëlqyeshëm). Ky lloj i rezistencës ishte fenomen i kohës kur kemiparasysh se shoqëria shqiptare e ngjashme me shoqëritë tjera ballkanike, që do tëthotë se është mjaftë patriarkale. Shqiptarët megjithatë arritën që në këtë situatëqë të organizohen, të formojnë institucione alternative dhe përmes rezistencëspaqësore të stilit Gandist dhe të pengojnë radikalizimin e Kosovës. PasMarrëveshjes së Dejtonit (1995) bëhet edhe radikalizimi i shoqërisë shqiptare sireaksion i fakit se në Dejton është anashkaluar çështja shqiptare dhe zgjidhja përtë është zgjatur.Kjo bëri që të paraqiten grupe të vogla të armatosura siç është UshtriaÇlirimtare e Kosovës, e cila pasaj rritet në lëvizje masovike të gjërë në mbarëKosovën.Në kronologjinë e ngjarjeve që u zhvilluan me shpejtësi marramendëseështë me rëndësi të përmendet Konferenca e Hagës mbajtur në vitin 1991 sitentim i fundit që të ruhet shteti Jugosllavitit Megjithëkëtë Serbia e refuzoi planinqë e ofroi Lordi Karingon si krkyesues i konferencës në emër të UE-së. AtëherëAPJ qartë identifikohet me Serbinë dhe në “mbrojtje të Jugosllavisë” dheregjistrimin e kufijve të rinj ku do të jetonin serbët dhe popujt tjerë që këtë edëshirojnë. Pas mossuksesit, themelohet komisioni i Badinterit i cili e përcaktoise Jugosllavia definitivisht po pushon si dhe kriteret që do të aplikohen përpranimin e republikave të pavarura. Edhe Kosova paraqiti kërkesë për pavarësi,por aplikimi i saj nuk u shqyrtua. Komisioni i Badinterit menjëherëpërfundimisht zgjidhi çështjen me rëndësi lidhur me të drejtën për vetëvendosje.Ajo Kushtetutën e vitit 1974 e interpretoi, në mënyrë që të drejtën përvetëvendosje e kanë republikat e jo kombet, që ishte pikësynim i politikës serbe.Sipas këtij kriteri u pranuan të gjitha republikat.Pas Dejtonit fillon edhe radikalizimi i Serbisë, që në veçanti treguansukses radikalët edhe këtë në dy çështje: Kosova dhe Dejtoni. Pluralizmi iskemës politike nuk pati sukses. Edhe përkundër numrit të madh të partive, ishte19

e qartë se bëhej fjalë për të njëjtin koncept e ky ishte ekskluzivisht i fokusuarmbi çështje kombëtare dhe krijimin e shtetit serb. Dobrica Qosiqi këtë e formuloipak para luftës: “Së pari shteti e pastaj demokratizimi”.Serbia me represionin e vet politik nëpërmjet mediumeve, e pastajpushteteve lokale në Kosovë, vet e ashpërsoi çështjen shqiptare. Nacionalistëtserbë dëshironin ndarjen e Kosovës që tregon edhe mënyra e tërheqjes, jo vetëme forcave serbe por edhe e popullit serb nga Kosova. Dushan Batakoviq në njëcitat të vetin këtë e kualifikon si “kantonizim spontan të Kosovës”. Pasintervenimit strategjia e Nebojsha Qoviqit si shef i Qendrës koordinuese përKosovë dhe Metohi mund të rekapitullohet kështu: Minimi i politikësndërkombëtare, pengimi i pjesëmarrjes së serbëve në institucionet Kosovare dheprishja e imazhit të shqiptarëve duke i apostrofuar paaftësitë e tyre përorganizimin e shtetit.Përzënia e serbëe dhe e banorëve jo shqiptarë nga Kosova dhe sjellja eBeogradit, e ka mbajur vazhdimisht të tensionuar gjendjen mes dy bashkësive,pasi që bashkësia ndërkombëtare gjatë intervenimit dhe pas tij e në veçantiAmerikanët jepnin signale se Kosova do të pavarësohet. Për shkak të situatësndërkombëtare (Afganistan, Irak) çështja e Kosovës përsëri është pezulluar.Politika e bashkësisë ndërkombëtare e pa definuar dhe shtyerja ezgjidhjes së statusit përfundimtar të Kosovës është rezultat i ngjarjeve të marsit,kur erdhi deri te radikalizimi i bashkësisë shqiptare dhe serbe. Në Serbi po ashtuka ardhur në shprehje radikalizimi që orientohej kah pakicat (rrëzimi i xhamiveetj.) dhe incidenteve që kanë pozicione nga nuk mund të shprehesh në raport meçështjen e Kosovës. Përzënia e serbëve nga Kosova më 17 mars jo vetëm se i karadikalizuar serbët, por janë rrënuar mundimet katërvjeçare pas intervenimeve,pastaj është penguar hapja e dialogut në mes dy bashkësive dhe mundësia përraporte demokratike të çështjes Kosovare dhe të gjitha çështjet e brendshme tëvet Serbisë.Kryeministri Vojisllav Koshtunica është shprehur se Kosova nuk kazgjidhje tjetër pos ndarjes. Reagimet e bashkësisë ndërkombëtare për herë të parëqartë tregojnë se nuk ka ndarje dhe Kosova do të ketë zgjidhje si tërësi. Nuk upranua propozimi i Beogradit për decentralizim dhe kantonizim. Beogradi në njëdakrodohet për decentralizim në Kosovë, kurse centralizim në Serbi. Kryetari iSerbisë deklaron: “nuk është e mundshme rajonalizimi i Serbisë pasi që ne nukkemi përvojë dhe është i shtrenjtë. Beogradi haptazi ka një kriter për Kosovëntjetër për vetë Serbinë. Brenda Serbisë është në veprim unitarizmi që më së mirishihet brenda Serbisë, e që më së miri shihet për çështjen e autonomisë sëVojvodinës dhe për të drejtat e pakicave.Për unitarizmin e Vojvodinës është e angazhuar lëvizja popullore“Svetozar Miletiq” dhe SPC Kisha Ortodokse Serbe. Në të njëjtën kohë që të dyinstitucionet e lartëpërmendura tentojnë të i eliminojnë të gjitha ndryshimetkulturore brenda popullit serb dhe të ia adaptojnë modelit të Shumadisë. Kështupsh. në Vojvodinë kah ana e Danubit në drejtim të Kroacisë ngriten kishaortodokse në stilin bizantin, ndërkaq për Vojvodinën është karakteristik stilibarok.20

Në këtë kontekst vështirë është të bisedohet për pajtim. Hapi i parë ështënormalizimi i raporteve në rajon. Kjo nënkupton pranimin i realitetit, jo vetëm tëluftrave në fund të shek. XIX, por edhe për raportin e serbëve ndaj Jugosllavisëgjat tërë shek. XX. Mjerisht akoma dominon realiteti i bazuar në mite dhestereotipe për veten dhe të tjerët.Mediumet janë në funksion të krijimit dhe mirëmbajtjes të asaj vetëdije.Muajve të fundit jemi dëshmitarë të radikalizimit brutal të mediumeve që janëinstrumentalizuar për mbajtjen e nivelit të vetëdijes për të gjitha çështjet që janëmomentalisht aktuale, qoftë për Kosovën, për Sanxhakun, për Vojvodinen dhepër bashkësinë shtetërore Serbi – Mali i Zi. Është e pamundshme hapja edialogut për të gjitha çështjet e lartpërmendura. Sektori civil i cili edhe vet kakaluar nëpër turbullira gjatë intervenimeve plotësisht është margjinalizuar.5 tetori merret si rikthesë në Serbi. Ajo që është me rëndësi është ajo seatëherë nuk erdhi deri te revolucioni i përgjakshëm radikal. Megjithatë nuk erdhias deri tek diskontinuiteti me politikën paraprake, para së gjithash për shkak sebrenda për brenda DOS-it ekzistojnë ndryshime të thella në pikëpamje të asaj sekush ishte Millosheviqi dhe si të planifikohet ardhmëria? Shumë shpejt erdhi deritek ndarja e Koshtunicës dhe Xhingjiqit, që si personalitete simbolizonin dyrrymat. Koshtunica mbështetje kishte legalizmin që në esencë është kuptimideologjik e jo juridik. Kështu Koshtunica nuk ndërpreu kontinuitetin e regjimittë Millosheviqit dhe politikën e tij përkatësisht projektin. Gjithashtu vie deri teradikalizimi i jetës publike, bartës të së cilës është kisha ortodokse serbe qëparaqitet si faktor i rëndësishëm i modelimit të jetës kulturore.Në vakumin që paraqitet pas rënies së socializmit, sistem ky i vlerave tëatëhershme në skenë doli kisha duke promovuar modelin kulturor që ështëantimodern dhe arkaik. Kjo mund të shihej përmes raporteve të kishës ndajkonceptit të drejtave të njeriut. Ata i mohojnë të drejtat individuale pasi që këtorrezikojnë kolektivitetin dhe idenë e përmbledhjes së popullit serb. D.m.th. nëkëtë vakum promovohen personalitete siç është Velimiroviqi e të ngjajshëm.Këshilli i Helsinkut botoi librin me titull “Mendimi i konzervatizmit serb” meparahyrje të Mirko Gjorgjeviqit e cila është plaformë e veprimit të KishësOrtodokse Serbe, që do të thotë: antiperëndimore, kundër privatizimit, kundërkonceptit të drejtave individuale, kundër barazisë etj.Në këtë model tani profilizohen gjenerata të reja. Ata dalin nga shkollame një pikëpamje për vehten dhe mesin që nuk u mundëson dialog dhenormalizim. Për këtë Tribunali i Hagës është me rëndësi jetike për rajonin e nëveçanti për Serbinë, për arsye se sistematikisht grumbullon fakte mbi ngjarjet.Kjo do të pengojë mitologjizime të reja në rajon. Megjithatë kjo nuk mjafton qënë këtë shoqëri të zabtohet procesi i ballafaqimit. Kjo duhet të rrjedhë ngaqëndrimet e brendshme të shtetit. Megjithatë, parashtrohet pyetja, a ka shoqëriaserbe potencial për procesin e ballafaqimit, vetëshqyrtimit dhe vetëreflektimit.Duke u nisur nga prezentimet mediale të punës të Tribunalit, tani për tani s’kasinjale se është diçka asisoji. Pra me rëndësi është lufta vendimtare përinterpretimin e të kaluarës së afërt. Menjëherë më 5 tetor Vojisllav Koshtunicaformoi komisionin për realitet dhe pajtimi, i cili nuk pati sukses të funksionojë,së paku jo në formën e paraqitur, por strategjia e komisionit është në veprim nëjetën publike.21

Të gjitha tentimet e deritanishme që të fillohet me procesin e ballafaqimitpara së gjithash për shkak të presionit të bashkësisë ndërkombëtare, përfundojnëme racionalizimin dhe barazimin e përgjegjësisë te të gjithë, pengimin eshqyrtimit të përgjegjësisë së elitës serbe dhe në veçanti pengimin e alternaivës.Alternativa është e mundshme vetëm përmes ballafaqimeve dhe pranimit tëpërgjegjësive. Nuk janë në pyetje faktet, por sqarimet pse ka ardhur deri te kjodhe si e ku të vendoset e njëjta në kujtesën e gjeneratave të reja. Tek atëherënjerëzit e rinj dhe gjeneratat e reja mund të ankohen ndaj prindërve të tyre. Kjoka ndodhur edhe në Gjermani në vitet ’60-ta.Kaluan dhjetë vite pas luftës në Bosnjë dhe Kroaci. Është kohë emjaftueshme për fillimin e procesit të ballafaqimit, para së gjithash për gjeneratattë reja, të cilat do ta hapin këtë çështje. Përveç saj këto lufta kanë ndodhur nërrethana të ndryshme nga Lufta e Dytë Botërore. Së pari ajo ishte e izoluar ngaEvropa dhe së dyti ajo ishte e dokumentuar që nga nisma, e filmuar, kurseinformatat ishin prezente për të gjithë që dëshironin të dinin e në veçanti përelitat. D.m.th. nuk ka të bëjë me atë se a dihet për krimet, por për atë që tëpranohet realiteti dhe që me këtë të niset procesi e ballafaqimit. Kjo ështëmënyra ma adekuate e normalizimit të marrëdhënieve në rajon. Mendoj sepajtimi i serbëve dhe shqiptarëve, serbëve, kroatëve dhe boshnjakëve nuk ësthë imundshëm derisa serbët nuk ballafaqohën me vetëvehten. Mendimi im është qënë këtë moment ka njerëz që punojnë në këtë drejtim përmes tubimeve të këtillae bile edhe i disa mediume, porse kjo është një shoqëri e margjinalizuar.Megjithatë derisa kjo nuk bëhet politikë zyrtare e shtetit, institucioneve,Universiteteve etj, mendoj se nuk është i mundëshëm zbatimi i politikës së tillësi do që ta quajmë: të jetë kjo denazifikuese ose vetëdijësuese, ... çfarëdo termiqë të jetë. E di se në Serbi nuk pranohet kjo shprehje, ndoshta është tepër eashpër, por në këtë rast bëhet fjalë për një proces, i cili kishte me hyrë në shkollë,në televizion, televizionin kryesor dhe mediumet kryesore. Kjo duhet të jetëstrategji gjithëpërfshirëse prapa së cilës duhet të qëndrojë shteti, pasi që përmesstrategjisë të këtij lloji, krijohet një identitet i ri i gjeneratave të reja.Shoqëria serbe është konfuze, e frustruar dhe vështirë është tëparashikohet se si do të zhvillohen gjërat më tutje. Serbia akoma gjendet në njëproces i cili është gjithsesi radikal prej vetëvehtes, duke mos pranuar realitetinmbi të kaluarën. Kjo do të thotë, mostërheqja nga projekti, projekt ky i cilikonsiderohet i mundshëm për realizim në rrethana të reja ndërkombëtare, që mëshumë ndikon negativisht në vetë atmosferën në Serbi. Serbia më nuk kapotencial për luftë fqinjësore, por ka potencial kur janë në pyetje pakicat dheraportet me to. Kjo u pa gjatë ngjarjeve të marsit. Serbia është në rrugë tëvetëizolimit për shkak të mosrespektimit të detyrimeve ndërkombëtare.Perëndimi mund ta lë Serbinë të kalbet, përderisa fqinjët në një mënyrë orvatentë i bashkangjiten Unionit Europian. Për këtë është e nevojshme puna me rini, tëcilët do ta paguajnë çmimin e sjelljes së këtillë të elitës. Në bisedime si këto,është e nevojshme të krijohet besimi së paku bile në grupe të vogla. Mendoj seakoma nuk është e mundshme puna në procesin e pajtimit me shqiptarët, derisanuk pranohet e tëra se çka ka ndodhur, përderisa nuk ngriten akuza ndaj atyre qëjanë përgjegjës për Batajnicën dhe të gjitha varrezat tjera masove nëpër Serbi,për të cilat nuk dijmë se sa janë.22

DiskutimiDushanka Anastasijeviq, ESI, BeogradMendoj që është me rëndësi të përmendet Marrëveshja e Dejtonit e cilashërbeu si kthesë për radikalizim në Kosovë. Për këtë mjaft ka shkruar edheShkëlzen Maliqi, por edhe Tim Xhudah në librin e vet “Kosova Lufta dhehakmarrja”, mjaft mirë e sqaroi këtë fenomen. Pas Dejtonit filloi të lëviz statusquo-ja në Kosovë atëherë kur shqiptarët thjeshtë humbën besimin në rezistencënpaqësore ndaj regjimit të Millosheviqit.Çështja tjetër që duhet pasur parasysh është mungesa e kontaktit në mestë shqiptarëve nga Kosova dhe serbëve nga Serbia, trend ky që zgjatë me dekada.Gjithashtu nuk kemi pa asnjë autor me ide të rëndësishme për zgjidhjen eproblemit të Kosovës ose radikalizimit i cili del nga sa vetë Kosova.Këta janë njerëz me prejardhje plotësisht të ndryshme. Nuk duhet harruarqë pjesa më e madhe e serbëve nga serbia së paku deri në vitin ’99 me të vërtetënuk kanë qenë në Kosovë. Disa ndoshta kanë qenë në ndonjë nga ekskurzionetnëpër manastire, megjithatë kontakte me popullatën kosovare nuk kanë pasur.Çështja Kosovare nuk ka filluar të dhemb atëherë kur Jugosllavia ka filluar tëbie, por para saj, respektivisht viteve të ’80-ta, gjatë reaktualizimit të historisë sëKosovës. Atëherë të gjitha ato tregime për shqiptarët barbarë që dhunojnë dhe tëgjitha të dhënat e pavërtetuara statistikisht kanë rënë në tokë të plleshme mu përmungesë të kontakteve. Shumica prej nesh, shqiptarët nga këto troje i keminjohur vetëm si njerëz që prejnë dru për dimër, ngarkojnë thëngjill dhe shkundintepiha. Ky ishte shqiptari tipik që kishim rastin ta shohim. Asokohe, flasim për të’60-tat dhe vitet ’70-ta për shkak të situatës së mjerë ekonomike në Kosovë,shqiptarët kanë ardhur në Serbinë qendrore e në veçanti nëpër metropole siqështë Beogradi kryesisht si mërgimtar dhe ky ishte imixhi që mbretëronte nëkokat e njerëzve. Nga ky shkak unë mendoj se këto kontakte të tanishme janëtejet të çmueshme, nga se tani Kosova dhe Serbia shkojnë në dy anë të kundërtadhe nuk guxojnë të harrojnë se kemi jetuar në të njëjtin shtet. Niveli dheintenziteti i kontakteve duhet forcuar e sidomos në nivelet e të rinjëve së pakupër të u njohur, pasi që vërtet njerëzit në rrethin ku jetoj unë besojnë se shqiptarëtp.sh. nuk njohin gjuhë të huaj dhe se kjo është plotëshisht e pamundshme etj. Kjoështë banale ngapak, por kur qytetarët dëgjojnë fjalë për “njeriun analfabet”, ngaDobrica Qosiqi që është njeri me autoritet në letërsi, ndërsa ata asnjëherë mëparë nuk e kanë parë tjetër pos atë që shkundë tepiha, sqarimi që ky ështëshqiptari mesatar pranohet lehtë dhe mendoj se këto janë rezultate që nukbefasojnë.Dardan Veliu, KODI, PrishtinëDo të kisha folur për një temë mjaftë me rëndësi e kjo është objektivitetidhe shifrat. Çdokush që flet për Ballkanin dhe ish-Jugosllavinë shërbehet meshifra të ndryshme. Nëqoftëse bëhet fjalë për shqiptarin nga Kosova, ai do të jutregojë për disa raste të deportimit të popullatës shqiptare nga Kosova për nëTurqi, kur gjysma e popullatës kosovare është deportuar për në Turqi para Luftëssë Parë Botërore. Ndërkaq kur bëhet fjalë për serbin nga Kosova, atëherë ai do të23

thotë se si nga Kosova vazhdimisht është i përndjekur populli serb. Për këto tëdhëna kurrë nuk pati statistikë të besueshme sa shqiptarë ose serbë realisht udëbuan, sa serbë ose shqiptarë përfunduan nëpër burgje. Këto të dhëna janë mëse të rëndësishme, ngase kur sot flitet psh. për kthimin e serbëve në Kosovë, prejpolitikanve serbë thuhet se 250.000 serbë do të kthehen në Kosovë. Kjo itmerron shqiptarët, pasi që kjo paraqet një lloj rreziku. Edhe pse ngjanë qënjerëzit mjaft shpeshë i shmangen shifrave për të i dhënë një ton humanitarraporteve dhe situatës në përgjithësi. Shifrat janë megjithatë mjaft me rëndësi nëmënyrë që të bëjmë një interpretim objektiv të situatës. Është dëm i madh që nukekziston një nismë e përbashkët për interpretimin e shifrave të sakta. Së paku ngashekulli i kaluar për të cilën do të mund të dëshmojnë nerëzit e gjallë ngapërvojat personale etj.Mariana Toma, Fondi për të drejtën humanitare, BeogradMendoj se një ndër ngjarjet më të rëndësishme që ndodhen pas 17 marsitështë radikalizimi i mediumeve në Serbi. U shokova kur kuptova që pas 17marsit bile edhe moderatorët e lajmeve në B92 për Kosovën përdorin terminKosovë dhe Metohi. Kjo është çështje me rëndësi jetike që flet mbi marrëdhëniete mediumeve ndaj politikës shtetërore. Edhe shtëpia televizive filloi të përdorëkëtë shprehje që sipas meje mjaft flet për raportet ndaj çështjeve të Kosovës.Nëse përdorni shprehjen Metohi ju me të vërtetë radhiteni në anën e pozicionitserb në raport me çështjen kosovare.Gjëja e dytë me rëndësi të madhe për çështjen e Kosovës të pas 17 marsitështë edhe radikalizimi i shoqërisë serbe ndaj saj. Është fakt se 90% të njerëzvenë Beograd dhe Serbi që e kanë gojën plotë manastire, me të vërtetë nuk dinë çkajanë ato, pse u ngritën dhe nga kush, për çka shërbejnë dhe çka kanë brenda ato.Këto janë manastiret pranë të cilave ju u rritët. Shumë më tepër janë pjesë etrashëgimisë suaj kulturore. Jam e rritur në Beograd dhe unë mjaft shpesh kamkaluar pranë asaj xhamie, e cila është pjesë edhe e imja. Njerëzit rrënues nëpërBeograd që bërtitnin me ato parolla rrëqethëse duke folur për manastire,absolutisht asgjë nuk dinë për to. Sa është mosdija për Kosovën dramatike do tailustroj me fjalimin e profesorit Nikolla Samarxhiqit i cili në afatin e marsit paskrejt atyre ngjarjeve në provimin e vet bëri një eksperiment. Çdo studenti, e fjalaështë kryesisht për studentë të vitit përfundimtar të historisë u bënte nga njëpyetje hyrëse të shënimeve themelore për një manastir serb. 90 % prej tyre nukdinin përgjegjen. Në të njëjtën kohë të gjithë këta njerëz vihen në shërbim tëpolitikës ditore dhe rradhiten për të mbrojtur çështjen e Kosovës më tepër se saju që jetoni këtu. Mbrojnë këtë Kosovë të njejtë prej jush dhe në një mënyrë të arrëmbejnë, edhe përkundër asaj se atje kurrënjëherë nuk kanë qenë.Do ta theksoj edhe një çështje mjaft me rëndësi sipas meje. Nëradikalizim të madh ndikoi edhe roli i kishës në shoqëri, e cila pak për të mos ebanalizuar shumë çështjen sillet sikur në atë filmin Perandoria kthen grushtin(Lufta e yjeve). Kisha është mjaft agresive në paraqitjet e veta. Afirmon njerëzitsi i pushtetarin Nikollaja Velimiroviq, i cili është antisemitist i hapur dhenacionalist serb jashtëzakonisht i madh, gjë që as vet kurrë nuk e fshehu. Njerëzite tillë sot vendosen nëpër pozita të shenjta serbe. Agresiviteti i kishës ndajshoqërisë është më se i rrezikshëm për faktin se thellë cenon sistemin arsimor.Kisha nëpër shkolla përfaqësohet përmes shkencës fetare, por shumë më tepër24

është e pranishme në Universitet, pasi që njerëzit udhëheqës të saj siç ështëAmfillohije, Atanasije e tjerë të cilët u fotografuan me “mashinka” (pushkëautomatike) dhe në një mënyrë apo tjetrën i ndihmuan ato ngjarjet e Bosnjës dheKosovës. Këta janë njerëz arritën përkrahje të madhe të një pjese të studentëvedhe të arsimuarve. Kjo duhet të pengohet. Do të shkoj edhe një hap më larg prejjush kur theksuat se kisha na ktheu në shekullin e XIX, ngase kam dro se ajo dotë na kthejë në Bizant. I frikësohen pra bashkëpunimit të shtetit me kishën. Ajona kthen në një mënyrë në një teokrati fundamentale. Unë këtu e shohë rrolin eshoqërisë civile dhe e shohë pikën të cilën duhet goditur.Bujar Maxhuni, OSBE PrishtinëMë intereson ta dijë a mendoni se do të fillojë periudha e ballafaqimit mevetëvehten, me ardhjen e forcave demokratike? Këtë pyetje e parshtrova pasi qënjerëzit në Kosovë frikësohen se pa marrë parasysh se për çfarë forcash ështëfjala në Serbi ndaj Kosovës të gjithë kanë një qëndrim dhe çdo parti që vie nëpushtet e ka një agjendë të fshehur. Desha vetëm të përmend të ndjerinkryeministër të Serbisë Zoran Xhinxhiqi. Ai disa muaj para se të vritej patpërkujtuar një ndarje për Kosovën, kështu që edhe ato simpati që kam pasur përte si politikan kanë rënë në ujë.Sonja Biserko, Këshilli i Helsinkut për të drejtat e njeriut në Serbi, BeogradKur është në pyetje Partia Demokratike, ajo në një formë po kalon nëpërnjë lloj profilizimi, nga ç’gjë mund edhe të ndahet. Mund të them se Xhinxhiqinga kjo perspektivë e ka njohur dhe kuptuar në një mënyrë çështjen e Bosnjësdhe të Kosovës dhe se ai sigurisht i ka folur disa gjëra për shkak se nuk ka pasurçare. Mendoj se ai në Partinë Demokratike ka hyrë i vetëdijshëm, pasi që nëskenën serbe përpos Lidhjes qytetare, e që më vonë edhe ajo u shndërrua nënacionaliste, nuk kishte parti që përfaqësonte opcionin qytetarë, kështu që aiishte i vetmi politikan i cili u nis rrugës së drejtë. Duke zëvendësuarMiqunoviqin erdhi në pushtet. Të gjitha partitë tjera i mbajtën liderët e njejtë,derisa nuk u burgosën. Në çdo pikëpamje ai ishte bartës i asaj vije. Para sëgjithash ai burgosi Millosheviqin dhe dërgoi pesëmbëdhjetë njerëz në Hagë. Kjoflet mjaft për punën që bëri dhe raportert me Hagën. E kur sot lexohen dheanalizohen intervistat e tij të publikuara në librin “Serbia në Evropë”, ai kaqëndrime qartë të kristalizuara për këto çështje. Ai e kupton se ky është kusht përvetëdijësim dhe reforma në serbi. Latinka Peroviq ka mbledhur një grupnjerëzish që punojnë në përmbledhjen botimi për te dhe do të jetë interesant seçka do të gjejnë. Por qysh tani ka pikëpamje se tekstet e tij tregojnë për një njerikosmopolit dhe europian. Ishte përjashtuar dhe kjo e pret secilin politikan serb icili tenton të bëjë europianizimin e Serbisë, dhe mund ta gjej i njëjti fat, nga seeuropianizimi e shkatërron atë “projektin kombëtar”. Europa atë projekt ezhvlerëson dhe pastaj njerëzit do të merreshin me tema tjera dhe gjëra tjera.Derisa ta mbajnë në agjendë, ata mund të manipulojnë me popull duke lozur meSerbinë e madhe dhe bashkimin e tokave serbe. D.m.th. edhe kjo Kosovë edhesot e pas tregon për qëndrimin e bllokut nacionalist, i cili pret një llojkompenyimi për Bosnjën. Megjithatë, bashkësia ndërkombëtare është mjaft epjekur që të thotë se ndarje nuk do të ketë as për Bosnje dhe as për Kosovë. NëBosnje është shkuar mjaft larg sa që Pedi Eshdaun e detyron qeverinë e25

Republika Srpska-së që të shkruaj raport për Srebrenicën para dy viteve, ndërsakjo ishte një senzacion. Pasi nuk kishte humbje klasike ashtu siç ka ndodhur meGjermaninë, bashkësia ndërkombëtare kësaj here me shumë metoda ka depërtuarnë këtë proces dhe ajo kushtëzon me çmime, para së gjithash ekonomike, sipasparimit shkopin ose karrotën.Problemi Jugosllav jep një model për të gjitha problemet në botë që sotekzistojnë dhe për këtë është ndalur në Bosnjë. Ata ende nuk kanë përgjeje përKosovën. Janë dhënë disa zgjidhje. Lufta është ndërprerë, po më duket se viti iardhshëm definitivisht do të bëhet zgjidhje për këtë nyje edhe në Kosovë e edhenë hapësirat e ish-Jugosllavisë.Gjendja në UniversiteteLeon Malazogu, Fakulteti i shkencave politike, PrishtinëSituata konfliktuoze lind atëherë kur vie deri tek mungesa e ligjeve dheinstitucioneve në të cilat njerëzit e gjejnë veten. Atëhere kur fillon pa siguria,grupet etnike shpesh bëhen institucioni në të cilat njerëzit gjejnë ndonjë siguridhe duke i shkakuar humbje një grupi tjetër bëhet qëllim i vetëm i saj.Shqiptarët, Serbët dhe tjerët jetuan mjaft mirë deri sa nuk u shuaninstitucionet shoqërore pozitive në fuqi. Mirëpo, atëherë kur institucionet filluantë shuhen dhe më nuk ka shërbime shoqërore, por fillon krijimin e sistemit qëofron shërbime për grupinn etnik. Kjo është nisma e shkatërrimit të shtetit dhefillimi i shoqërisë solidare si përgjegje nadj mungesës së shërbimeve shtetërore.Njerëzit janë të detyruar të kërkonë siguri dhe shërbime tjera prej grupeve tëcaktuara, për shkak se shteti nuk ofron shërbime të njejta ndaj të gjithve dhekështu vie deri te konfliki. Pakënaqësia më e madhe u hetua në vendet rurale tektë cilat sistemi paraprak asnjëherë nuk kishte arritur plotësisht. Në mjediseturbane ku ishte vendosur gjyqësia, njerëzit filluan të i lënë anash traditat dhe nënjë mënyrë u bënë pjesë e shoqërisë në ish Jugosllavi. Kryesisht kjo pjesë eshoqërisë nuk e filloi luftën. Kriza në realitet ka filluar në mjediset rurale, e tëcilat më së shumi dhe ende e përkrahin nacionalizmin, pasi që shteti asnjëherënuk depëroi mjaft e as sot nuk ofron shërbime të mjaftueshme, pos që këtë e bënëme polici. Megjithatë, mjediset rurale janë ato që atë shtet e konsideruan si njëpadrejtësi e jo si diçka të veten.Kështu njerëzit filluan të i përjetojnë grupet e veta etnike si shpëtim tëvetëm, si burim sigurie dhe mbrojtje dhe grupet etnike morën rolin e shërbimeveshtetërore në të gjitha aspektet. Në këtë situatë, arsimi luan rolin më të madh përdy shkaqe:Në vitet ’80-ta dhe ’90-ta aprovohet Ligji mbi ndalimet dhe tubimet enjerëzve sipas të cilit ndalohej tubimi publik më tepër se tre njerëz. I vetmi vendku njerëzit mund të tuboheshin ishte Universiteti.Arsye e dytë është se në ish shtetet tjera komuniste siç ishte e jonamegjithatë ka ekzistuar një mrekulli e madhe nga ana arsimore. Arsiminkomunistët e shfrytëzuan si filter gjatë vendimeve për ardhje në pozita të mira.26

Atje bëhej edhe testimi ideologjik i profileve të njerëzve dhe këtë njerëzi ekuptuan si: kryej fakultet dhe arsimim dhe do të kesh sukses në jetë.Nga këto dy shkaqe: arsimi si fetish (mrekulli) dhe Univesiteti sivendstudim ku mund të tuboheshin njerëzit lirshëm dhe në të cilën të rinjtëenergjik, kishin mundësi që të bënin diçka, arsimi tek ne ka bërë rezistencë tëmadhe.Numrin e madh të protestave në vitin 1997 e organizoi Unioni istudentëve. Tani problem është kjo sepse ata akoma konsideroheshin se mund tëjenë një lloj i rezistencës paqësore. Përkundër kësaj se tani nuk ka nevojë përrezistencë paqësore e as luftë, Unioni i pavarur i studentëve në Prishtinë akomanuk merret me problemet e studentëve, por merret me protesta politike përlirimin e të akuzuarve për krime lufte ose protestonin kundër Rezolutës së KB1244. Profesorët ende insistojnë në rolin patriotik të fakulteteve. Krejt kjo ështëe ndihmuar me faktin se Statusi i Kosovës nuk është i zgjidhur. Shpeshherë këtoi quanim efekte frigoriferi, sepse deri sa statusi nuk është i zgjedhur, vështirëështë të i bindësh njerëzit që të këthehen kah ndonjë kahje tjetër e cila është më erandësishme për tërë shoqëria.Do të tentoj të ua përshkruaj gjendjen ekzistuese në Universitetin tonë. Jofort moti është aplikuar parimi që të gjithë studentët duhet të paguajnë shkollimin80 € në vit dhe Unioni ynë i pavarur i studentëve, menjëherë u ngrit në protestë.Njerëzit ende punojnë atë që më së miri e dijnë, e meqenëse ne gjatë kemiprotestuar, ne këtë e bëjmë më së miri. Para do kohe kur u bënë hulumtimet evetëqeverisjes lokale, u pamë se ekzistonte numër i vogël arkitektësh, etj. qëpunonin nëpër komuna, por ekonomistat dhe juristat përbënin 60 përqind tënjerëzve të punësuar nëpër komuna. Kjo flet mjaft se Universiteti prodhon mjaftshumë kuadra nga profilet e caktuara që momentalisht nuk janë të nevojshëm.Shumë pak ka studentë nëpër profile tjera. Psh. nuk ekziston asnjë drejtim përtrajnime të profesioneve speciale. Efekti social i saj është se ne prodhojmëakademikë e jo njerëz që janë me të vërtetë në gjendje të punojnë. Problemikonsiston edhe në fakin se paguhet të punosh taksist, ndërkaq ata që diplomojnënuk mund të punësohen dhe bëhen aktiv për shtetin i cili nuk mund të ua sigurojëpunën në sistemin tonë.Problemi tjetër që paraqitet është i lidhur me informimin. Ende besohet senë Universitet ipen informata e jo shkathtësi. Nëqoftëse ministrinë e arsimit epyesim për këtë, ata përgjigjen se për shkathtësi ekzistojnë seminaret. Atathjeshtë nuk e marrin parasysh faktin se pas paraqitjes së internetit, jeta kandryshuar për 360 shkallë. Fokusi është vetëm në atë që informatat barten tëgatshme, dhe përgjithësisht nuk ka tentime që studentët vet të shkruajnë diçka.Nga ky shkak studentët që diplomojnë nuk janë në gjendje që me rregulla tëshqipes ta shkruajnë asnjë paragraf, e mos të flasim për gjërat siç është mendimikritik analiza e ngjarjeve...Për këto gjëra ndoshta nuk është vëshirë të gjindet zgjidhja, porekzistojnë problemet tjera që nuk mund ti zgjidhim. P.sh. mjaft vështirë është tëdëgjohen diskutime kritike për çfaredo, e posaçërisht jo për politikë meqenëseshoqëria është shumë homogjene. Pos saj 80 deri 90 % të studentëve janëmashkuj (në shkenca politike) që mjaft vështirëson çfarëdo diskutimi kritik.Ballafaqohemi me një rezistencë të madhe kur them diçka e cila nuk hyn në27

pranim global të formularit patriotik. Psh. ligjëroj lëndën zgjidhja e konfliktevedhe flisja për interesat ekonomike në luftë. Si shembull merrnim se çfarë interesemund të kenë grupet guerile. E morrëm Kolumbinë si shembull. dhe kam dëgjuarse dikush nga studentat tha: “është e mundshme se edhe te ne është situatëngapak e ngjashme...” ashtu që studenti tjetër menjëherë iu përgjigj se duhet tëhesht. Kjo tregon se ende nuk ekziston atmosferë liberale e cila mundëson që sëpaku në nivelin Akademik të diskutohet edhe çdo gjë tjetër.Për arsye se profesori vetëm transmeton diturinë, e jo mënyrën se si duhettë sillet ndaj atyre informatave, u hapë rrugën ligjeratave dogmatike. Profesori siautoritet u ofron studentëve çdo gjë, duke mos zhvilluar tek ata nevojën që nëmënyrë kritike të sillen ndaj atyre informatave. Për këtë shkak ky ështëkombinimi më i keq i mundshëm.Universiteti nga një anë përjetohet si një institucion i cili duhet të bëjërezistencë, e nga ana tjetër mu në institucione të tilla me rezistenca legale kemiligjërata dogmatike që bëjnë kreativitetin shumë të keq me kombinim tëfuqishëm.Millan Podunavac, Këshilltar për program i fondacionit Henrich Böll dheprofesor në Fakultetin e shkencave politike, BeogradNë llogari të asaj se Universiteti ende konsiderohet si një mjedis mjaft ipopullarizuar i rrezistencave, Tomas Hobsi shkrimtar politik i njohur anglez mbiUniversitetet thotë: “Universitetet janë qendra të popujve protestues”. Ky ështëai roli rrezistues mjaft i rëndësishëm.Unë do të kisha folur për atë se, cilat ideologji politike dominojnë nëUniversitet dhe në shoqërinë politike në Serbi. Këtë do ta bëja në veçanti përkolegët tonë shqiptarë të cilët mund të përfitojnë një ide më të mirë, çfarë ështëambienti politik, cilat janë ndikime politike, ideologjite politike dominante tëformësimit filozofik të Universitetit të Beogradit.Universiteti i Beogradit është i vjetër. Ai para ca vitesh e festoi 150vjetorin e ekzistencës. Dhe si është e njohur themeluesi i tij ideor është njëri ndërarsimdashësit më të njohur në traditën politike serbe Dositej Obradoviqi. Ai ishtenxënës i Gjermanisë. Kaloi shkollën gjermane dhe gjenerata e parë e profesorëvenë shkollën e Lartë në Beograd, kryesisht kanë qenë serbë nga Austro-hungaria.Pra serbët nga Austrohungaria i bijnë ato idetë e para europiane politike në Serbidhe mund të thuhet se kanë ekzistuar tri të tilla me rëndësi që ata i bartën në atomëkëmbjet e para të zhvillimit të arsimit univerzitar në Serbi.Së pari ato ishin ide liberale. Për herë të parë në një Serbi patriarkale, tëmbrapambetur aplikojnë idenë e lirisë dhe vlerave individuale, diç që Serbia prejvetëvehtes nuk e ka ditur.Vlera e dytë esenciale që e sollën ky grup i parë e intelektualëve ngaAustrohungaria ishte idea e shteit juridik. Ide kjo që pushteti politik në njëshoqëri duhet medoemos të rregullohet dhe mbështetet në ligje dhe gjyqësi dheqë drejtësia duhet të jetë princip që kufizon dhe kontrollon pushtetin politik.28

Idea që vinte nga monarkia Austrohungareze, ide kjo e shtetit juridik nukishte demokratike, ajo ishte autoritative, por se kishte një veti të rëndësishme: ajopër herë të parë e mëson gjeneratën e të rinjëve në Serbi se si vendosetrregullativi stabil politik, si vendoset një rregullativ kushtetues, i cila të gjithënjerëzve do të u mundësojë nivel minimal të sigurisë dhe kështu të mundësojë qëpër një kohë më të gjatë mund të planifilojnë sjelljet dhe planifikimet tjerapolitike. Siç po shihet pra ky është ai trupi i parë politik ideor dhe ideologjik tëcilën e formësoi Universiteti i Beogradit.Jovan Skerliq shkrimtar politik serb lidhur me atë që sot shumicës nëSerbi nuk u pëlqen idea europiane thotë: në Serbi ekzistojnë dy anë. Ai mendoinë dy gjëra. E para se vlerat politike të formësuara në Europë nuk ishin nëharmoni me vlerat dhe nismat e shoqërive organike dhe patriarkale serbe. Gjëja edytë ishte se këto ide nismë i kanë pruar njerëzit që ishin jashtë Serbisë, pra atanga austrohungaria. Ky do të ishte ai ndikimi i parë që sipas gjykimit tim ështëmjaft i rëndësishëm, për arësye se nga ky ndikim realist u formësuan ajo qëmund të quhet çerdhe e liberalizmit të shoqërisë politike serbe, e cila edhepërkundër rënieve dhe ngritjeve ende është e pranishme.Ndikimi tjetër i rëndësisë së madhe lind gjatë Luftës së Dytë Botëroredhe ai arrin nga dy drejtime. Një pjesë e ndikimit arrin nga grupi i madh iprofesorëve rusë të cilët u shkatërruan dhe u dëbuan në Revolucionin e Tetorit,pra antikomunizmi, i cili zë vend para së gjithash në Fakultetet e shkencaveshoqërore dhe dominon në fakultetin juridik. Nëpërmes ndikimeve ruse në Serbihatashëm zhvillohet idea pansllaviste, idea që Serbia sipas qenies politike dheorganike nuk i takon Europës, por i takon një familjes së madhe sllave me seli nëRusi. Rezultat i saj është një traditë antieuropiane shumë e fuqishme dhe shumë enjohur. Pra një traditë antieuropiane rrezistuese ndaj asaj që është perëndimore.Nga ana tjetër shkolla ruse e solli një koncept të shtetit popullor. Pra nëkundërshtim me konceptin e shtetit juridik i cili buronte nga Austrohungaria. Kygrupacion ofron një koncept të shtetit popullor dhe shtetit organik. Pra ne tëgjithë organikisht i takojmë një bashkësie politike. Në këtë bashkësi organike nekemi orientime të forta dhe të qarta se si do të gjindemi në periudhën afatgjatë.Bazë e themelit të konceptit organik janë ato shtyllat më të thjeshta dhe më tërëndësishmet të atij pushteti: fshatarët dhe ushtria. Pra ndikimi i dytë që sipasgjykimit tim është mjaft i rëndësishëm për kuptimin e dinamikës serbe edhe sot.Por ndikimi i dytë i cili vinte plotësisht nga rrethi tjetër që flet vetëm për atë sesa është Serbia politikisht e komplikar dhe sa ide politike janë në lojë- luftë meshumë dallime dhe ideologji politike.Ndikimi i dytë pas Lutës së Dytë Botërore vinte nga Franca për shkak seFranca dhe Serbia kishin një lloj miqësie luftarake dhe numër i madh iintelektualëve serbë pas Luftës së Parë Botërore shkolloheshin në Francë, e cilaSerbisë i ofron atë që ajo ka në themelet e politikës së vet tradicionale. Këto janëdy ide politike plotësisht të ndryshme, njëra mjaft e dobët e tjetra mjaft efuqishme tubonin shoqëri politike në Serbi. Të parat janë idetë politikerepublikane, pra vie deri tek një traditë e fuqishme republikane nga zemra erevolucionit borxhez françez, që realisht kultivon idenë e participimit,pjesëmarrjen në politikë si mjedis ku formësohet jeta e një bashkësie politike.Megjithatë tradita republikane disi nuk arriti të mbijetojë.29

Tradita e dytë që vinte nga Franca ka të bëjë me rregullimin shtetëror.Franca e ka një sistem qendror të fuqishëm dhe ai në traditën patriarkale dheorganike serbe u adoptua. Kjo është një e arritur e rëndësishme në politikën etradicionalizmit serb.Për të kuptuar rrymat politike serbe duhet pasur parasysh se ato nuk kanëtraditë federative, të cilën gjë e kanë të gjithë shtetet fqinje. Kroatët e kanëtraditën e fuqishme federaliste, Sllovenët e kanë traditë federalizmin, por Serbianuk e ka. Federalizmi thjeshtë është fjalë e hatashme, ndërkaq që Serbia e cilaështë një shoqëri e ndërlikuar multietnike dhe multikulturore thjeshtësisht kërkonvizion federalist. Ky kishte me qenë ai rrethi i dytë i këtyre ideologjive politikeqë formësojnë ambinetin në Universitetet tona dhe në Serbi.Tradita e tretë vie pas Luftës së Dytë Botërore ndërlidhje komuniste,atëherë kur arrijnë konceptet e fuqishme marksiste. Në fillim ky ishte një recept ifuqishëm i interpretimeve autoritative marksiste, e cila vinte para se gjithash ngaRusia, nga Bashkimi Sovjetik, por që ngjau diçka dhe krijoi rezistencë ndajhegjemonizmit rus dhe në kontekstin global në mes të Rusisë dhe Jugosllavisë.Lajmërohet vetëqeverisje socialiste. Vetëqeverisje, vetëvendosje, pjesëmarrja enjerëzve në politikë, por jo vetëm në politikë. Ishte një ide republikane dhe këtëgjithmonë duhet të kemi parasysh atëhere kur vlerësojmë veten si pjesë e njëtradite të mbarë rajonit dhe mendojmë se ne jemi pjesë e hapësirës ku kjo traditëka ndikim të madh. Gjithmonë duhet pasur parasysh këtë emancipim republikandhe politik të rëndësishëm.E tani kisha dashur të them diçka për vet dinamikën e politikës nëUniversitet. Për herë të parë në ish Jugosllavi idea njëpartiake dhe monolite esistemit të ideologjisë politike monolite zhvillohet pas vitit 1968. Vite këto tërëndësishme kur për herë të parë i tërë një sistem komunist, pavarësisht ngavarianti “i butë” bëhet objekt i një politike të fuqishme delegalizuese nëmëkëmbjen e lëvizjes studentore. Edhe pse lëvizja e ’68 mbetet plotësisht njëretorikë majtiste politike, në retorikën e demokracisë Marksiste tëreinterpretimeve, ajo bart një komponent të rëndësishme politike e që ështëtheksimi i kundër – autoritarizmit. Gati të gjithë liderët politikë në Serbi qëerdhën në pushtet pas ndryshimeve të mëdha të tetorit janë në bazë përfaqësuestë gjeneratës ’68. Zoran Xhinxhiq, profesori Miqunoviq e të tjerë, janë plejadë egjeneratës ’68 e cila i takon antiautoritarizmit. Kjo bartë edhe një rëndësi tëveçantë identifikuese nuk posedon dituri për drejtimin e shtetit. Kjo është veti etë gjithë gjashtëdhjetave.Fillimi i viteve të ’90-ta kur filloi procesi i rënies së Jugosllavisë, vie deritek një forcë e nacionalizmit radikal në Universitet. Selia themelore e saj ishteMemorandumi prodhim i Akademisë serbe të shkencës dhe artit e cila filloi gatipërkrahje të njëzëshme në Universite. Kjo është pika kur Universiteti i Beograditfitoi ngjyrë të nacionalizmit të fuqishëm duke njohur prijsin e ri dhe kur filozofiathemelore e cila kishte bazë Memorandumin- së pari shteti e pastaj demokracianëfakt e arsyeton një lloj armiqësie dhe agresiviteti ndaj të gjithë tjerëve përrreth Serbisë, ndaj bashkësive tjera etnike dhe kombeve tjera.Në vitin 1992 vie tek lëvizja e parë dhe më e madhja në Universitet. Kjolëvizje sipas disa vetive themelore ishte antikomuniste por jo edheantinacionaliste. Lëvizjen Millosheviqi relativisht shpejt dhe relativisht lehtë30

qetësoi. Por pas viteve 1996 dhe 1997 vie deri tek një lëvizje e sërishme nëUniversitetin e Beogradit jo vetëm e studentëve, por e studentëve dhe eprofesorëve e cila kishte një dimenzion shumë të rëndësishëm: ajo tregonte se pamarrë parasysh që në Serbi formësohej një legurë autoritative e fuqishme njësistem politik represiv, një sistem që mbështetej në luftë me veti kryesisht tërrezistencës legjitimuese, sistem ky i cili shkatërron dhe shkretëron siinstitucionet politike ashtu edhe rregullimin kushtetues dhe lirinë publike,mirëpo nuk mundet deri në fund të shkatërrojë rezistencën që ne e quajmëshoqëri civile dhe shoqëri qytetare ndaj një regjimi të këtillë. Pra vie deri tekformimi i asaj që unë e quaj shoqëri civile e imponuar në Serbi, vie deri teformimi i një lëvizje rrezistuese dhe një kulture politike rrezistuese e cilaformsohet në raport me tri trashëgimi vendimtare negative që në këtë momentdominonin në Serbi: e para është lufta, e dyta është diktatura dhe e treta ështënacionalizmi. Në këto parakushte të viteve 1996 dhe 1997 vie deri tek protesta emadhe studentore dhe qytetare, e cila i jep një pasqyrë dhe perceptim plotësishttë ri politik Serbisë. Ky konflikt me pushtetin autoritativ në vitin 1996 lind sikonflikt i të drejtave burimore. Pra për herë të parë në Serbi konflikti vendimtarpolitik ishte konflikti rreth të drejtave të njeriut, rreth të drejtave politike dhevjedhjeve zgjedhore. Nga ana tjetër forma kryesore e kësaj proteste ishtepadëgjueshmëria qytetare, një formë e luftës politike paqësore dhe jo tëdhunshme ku rinia dhe qytetarët protestonin në kapacitetin e vet politik dheforcën e vet politike. Për herë të parë në këtë lëvizje qytetare, Serbia paraqitet meformulën: ,,Beogradi është botë”. Ajo ofronte një vizion, një përceptim të Serbisësi pjesë përbërse e hapsirave të politikës europiane. Është e njohur se lëvizjapësoi humbje dhe rritja e lëvizjes dërgon në vitin 1998 kur i ashtquajturikoalicioni kuq e zi socialistët dhe Radikalët sjellin ligjin mbi Universitetin. Qënga profesorët e Universitetit kërkonin të nënshkruajnë haptaz deklaratën mbilojalitetin ndaj diktaturës. Në këtë problem të shumë të madh ekzistencial, erdhideri tek shtresimi brenda lëvizjes univerzitare, para të gjithash brenda bashkësisëakademike. Universitetit plotësisht u pushtua dhe iu nënshtrua politikësdiktatoriale të pushtetit. Një numër profesorësh kryesisht të rinjë lëshuanUniversitetin. Një numër i tyre që nuk e nënshkruan kontratën punuan si edhekolegët tanë shqiptarë, formimin e Universitetit alternativitit Të them unë jamnjëri prej atyre që formuan Universitetin alternativ që është i njohur si Rrjetaalternative e arsimit akademik. Ky ishte tip i sisitemit paralel të arsimit para segjithash në lëmin e shkencave shoqërore në Serbi që lindi si rezultat i ligjitfamëkeq mbi Universitetin.Universiteti edhe pas shuarjes së këtij ligji mbi Universitetin kurrë deri në fundnuk është shëruar. Universiteti pas ndryshimeve te Tetorit arriti në një izolim tëcaktuar në raport me kontekstin e gjërë shoqëror dhe kështu nuk paraqitej siçerdhe e ideve te reja demokratike dhe politike. Ishte pritur si çerdhjademokratike në Universitet, por erdhi përseri deri tek një retradicionalizëm ifuqishëm në Universitet deri tek izolimi i tij. Për këtë izolim tani posaçërishtforcohet procesi retradicionalizues i tërë sistemit arsimor dhe një lloj bllokade eprocesit arsimor të sistemit doktrinar. Roli i kishes ortodokse është tejet i madh.Shkenca fetare është futur nëpër shkollat e arsimimit të mesëm pa kurrfarshqyrtimi paraprak në universitet, por edhe pa kurrfar kundërshtimi ngauniversiteti që po ngjet për herë të parë. Tani kemi situatën që ministri i arsimitnuk mund të zgjidhet pa pëlqimin e Sinodes të Kishes Ortodokse Serbe. Në anëntjetër ka ardhur deri te themelimi i Fakultetit teologjik në universitet pa kurrfarpëlqimi paraprak dhe pa kurrfarë vendimi paraprak të pushtetit universitar.31

Natyrisht se enklavat e rezistencës kanë mbetur, por tani janë margjinalizuarplotësisht dhe ato nuk e kanë atë forcën politike që sipas natyres realiste duhet takishin.Çështje tjetër që po ngjet në Serbi që këtu Universiteti ka një rol merëndësi për mirëkuptim është se grupet e ndryshme radikale ekstremiste ofrojnënjë lloj retorike pastruese politike. Fusha vendimtare e veprimeve bartet nëfushën e shoqërisë civile ose qytetare, kështu që tani kemi në universitet disaorganizata që direkt janë nën patronatin e forcave konzervative politike, KishesOrtodokse Serbe si Dveri, Justiniani, Obraz etj. Të tillat sipas profileve politikethemelore për ekzistencë ofrojnë ide antieuropiane, antidemokratike dheantiliberale për Serbinë...Nuk mund të thuhet se brenda universitetit ekziston një çerdhe e fortëdemokratike para se gjithash forca politike majtiste siq është UnioniSocialodemokratik etj. me ndikim të madh në Universitet, por thjeshtë me njëfilozofi dhe platformë politike të konzervatizmit politik social. Është ky projektqë i ofrohet sot Sërrbisë për zgjidhjen e problemeve të saj fundamentale,probleme qe i takojnë asaj për ndërtimin e shtetit dhe kombit. Sipas orientimittim përsonal ky është një lloj i orientimeve politike që bartin me veti shumëvlera të fuqishme antidemokratike.DiskutimeMilica Rodiq, Studente e sociologjisë, Kryetare e klubit të studentëve dhestudenteve të sociologjisë ,, Stallkeri”.Do të isha ndërlidhur me mendimet e juaja kur e cituat Hobsin që flet përfakultetin si një vend revolucionar. Ju që treguat historinë e Universitetit tëBeogradit dhe ajo faktikisht ishte ashtu. Të gjitha ato protesta në një mënyrëparaqitnin rrethana me prapavi shoqërore politike. Pas vitit 1999 protesta të atillamë nuk ka në Universitetin e Beogradit dhe asgjë më nuk ndodhë. Për këtë arsyekanë lindur Stakllerët si reaksione ndaj rrethanave shoqërore kur realisht raportinë mes katedrës së historisë dhe asaj të sociologjisë tregon se sa FakultetiFilozofik që esencialisht ishte gjenerator i liberalizimit dhe vlerave progresivetregon si ai po stagnon dhe e përkrah gjendjen e “status quo”-së. Për ndryshimnga Stakllerët, ,,Shën Justinit filozof” institucionalisht është pranuar. Vitin ekaluar profesori i sociologjisë Alosha Mimica, që me prejardhje është kroat kamarrë letër kërcënuese të përcjellur përmes mediumeve. Stakllerët së bashku meshokët dhe shoqet nga filozofia reaguan në mënyrë paqësore. Shkruam tekstindhe ia dërguam Danas-it i cili këtë e publikoi. Si reagim ndaj këtyre veprimeveqë në të vërtetë është mbrojtja e profesorëve si një qenie e njeriut, mua dhekolegën dekani na ftoi në bisedë ku mund të zgjidhnim: ose të shkojmë ngafakulteti ose të shkrihemi në realitetin ekzistues. Organizata e njejtë ,,ShënJustiniani filozof” të cilët ne i patëm akuzuar për letrën kërcenuese, vazhdimishtmbanë tribuna në fakultetin filozofik në amfiteatër duke i ftuar priftërinjtë dhenjerëz tjerë që të mbajnë fjalime profashiste. Ne si studentë të atij Fakultetidëshiruam të shkojmë dhe shohim çka po flitet dhe si duken ata. Atë që kemimundur të shohim ishin kryqat thyer (svastikat) mbi ta, d.m.th. simbole naciste,e të gjithë e dijmë çfarë peshe ata bartin.32

Përveç saj fjalë urrejtjeje që u dëgjuan në Fakultetin filozofik, të cilët nganjë anë dekani i përkrah duke u dhënë amfiteatrin që zëri i tyre të dëgjohet. Ngaana tjëtër ne që kemi reaguar për mbrojtjen e profesorit të tonë, ishim ata fajtorët.Ne jemi ata që nuk na lejohet që në mënyrë kritike të mendojmë dhe të bëhemindryshe.Millan Podunavac, këshilltar për program i Fondacionit Henrich Böll dheprofesor në Fakultetit të shkencave politike, BeogradMilicë, falemnderit shumë. Mendoj se kjo është e shkëlqyeshme dhe falemnderitshumë për këtë ndihmë. Në llogari të asaj që ke thënë është një mendim i GjergjKonradit i cili thotëë: “Të gjithë intelektualët e Europës Juglindore janë kryesishtmajtistë”. Ne intelektualët e Europës Juglindore jemi kresisht majtistë...Veton Firzi, Nisma qytetare, PrizrenDo të dëshiroja të përmend që problemet e në Universitetin e Prishtinësposaçërisht të shprehura në Fakultetin e shkencave politike dhe administratëspublike, janë pasojë ndikimeve politike dhe klaneve të caktuara në Kosovë. Nëseshikojmë nivelin e Ministrive dhe andej Rektoratit deri Drejtimi për shkencapolitike dhe administratë publike, do të shohim gjendje katastrofike. Shefi ikatedrës me orienime reformiste Enver Hasani i cili pas një vjet pune për shkaktë mosmarrëveshjes me rekorin dhe ekipin e tij që përfaqsohen nga një pari ecaktuar politike dhe mospajtim me shpejtësinë e reformave dha dorëheqje. Qëshqetësimi të jetë edhe më i madh, ai nuk u përkrah as nga studentët e as ngakolegët e vet e bile edhe nga ata që studiuan jashtë atdheut. Kjo ishte ne tëvertetë humbje e madhe. Megjithatë, në vitin e kaluar në kuadër te seksionit tonënë Universitet formohet organizata “Tjetërqysh” që me fakte argumentojnëngjarjet në seksionin tonë me ndihmën e profesorëve të atyshëm që punimet etyre të magjistraturës dhe specializimet e ngushta i mbaruan në mënyrën më tëparregullt që mund të jetë. Natyrisht, përkrahje këtyre studentëve iu dhanë vetëmdy profesorë dhe ne si numër relativisht i vogël i studentëve. Të tjerët për shkaktë interesave të veta personale, përkatësive partiake e të ngjashme nuk iubashkangjitën kësaj lëvizje, ndërkaq në të njëjtën kohë përkrahin Unionin estudentëve i cili në një mënyrë ka rol partiak, së pakut ky është qëndrimi i tyre nëshikim.Leon Malazogu, Fakulteti i Shkencave politike, PrishtinëMendoj se në Prishtinë problem i madh është sepse gjithmonë ekzistojnëklane. Mjerisht në kanet tona nuk mund të flas për profile të ideologjive tëndryshme në Francë, Germani etj. Këtu gjithnjë e më tepër formohen klane rrethmundësisë dhe parasë. Problemi është në ate se kontrollën e Rektoratit e ka njëparti (PDK) dhe ajo kontrollë është më tepër ose më pak është kontrollë përshkak të parave ose për shkak të ndikimeve politike. Do të ishte mirë sikur tëmund të flisnim për socialdemokratët ose për komunistët ose kend do qoftë. Porne për këto nuk mund të flasim, pos për njerëzit të cilët garojnë për prestigj dhepara për veten e tyre dhe mendoj se mu për këtë shumë njerëz, që dëshironin tëbënin diçka u tërhoqën.33

Meqenëse ministrinë e udhëheq partia rivale LDK-ja ata vazhdimishtsabotojnë Rektoratin të cilin e kontrollon PDK-ja që mjaft flet për krizë të thellëpolitike në Universitet. Megjithatë, me vetë faktin se ai është i politizuar kjondoshta nuk do të jetë më i madhi problem. Problemi më i madh është seesencialisht ekzistojnë klane të ndryshme: disa janë me baza politike, ndërkaqdisa të tjerë nuk kanë fare bazë politike, porse lufojnë për prestigj dhe para,ndërkaq që situata vazhdimisht përkeqësohet. Kur shikohet kjo situatë vërtetështë e dhimbëshme.Veton Firzi, Nisma qytetare PrizrenMendoj se është brengosëse dhe disfatë mungesa protestuese eprofesorëve. Studentët nuk munden të vetmuar të bëjnë reformime pa përkrahjetë profesorëve, por profesor Hasani ishte i vetmi i cili të paktën shkroi kundërrektoratit.Jetëmir Balaj, Forumi, PrishtinëUniversiteti i Prishtinës ashtu siç është, sipas një thënie që është dëgjuarduhet të mbyllet, e për të cilën po dakordohem edhe unë. Kështu çfarë është nukguxon të vazhdojë së ekzistuari dhe për këtë ekzistojnë dy shkaqe themelore: epara se Universiteti nuk i kryen obligimet e veta që i ka dhe kjo që ti mësojënjerëzit se si të studiojnë, si të i ndërtojnë mendimet, hulumtimet, që pak tëlexojnë dhe mendojnë për leximin e bërë. Shkaku tjetër obligimet univerzitarekushojnë përafërsisht diku kah 5000 € në vit për kokë studenti, numri ekzistues ityre është 25.000. Në Universitet dominon korrupcioni. Sa të zgjatë kaosi, për aqdo të përkeqësohet edhe situata edhe ashtu e acaruar që është pa shenjapërmirësimi. Në një moment mendoj është e nevojshme ndoshta të fillohet ngafillimi, meqenëse është e pamundshme të ketë ndryshime me këtë strukturënjerëzish të përcaktuar me ideologji të caktuara politike dhe patriotike ndajrektorit dhe ndaj partisë së caktuar.E vetmja gjë që mund ta shpëtojë këtë Universitet është privatizimi dhekëtë në një mënyrë specifike. Secilit student i cili dëshiron të studiojë, duhet t’iipet llogaria prej 5000 € dhe studenti mund të zgjedh, të studiojë në Universitetine Prishtinës, Universitetin amerikan që ekziston në Kosovë ose mund të shkojë tëstudiojë në Amerikë. Kësisoji do të zhvillohet tregu konkurues, sepse seciliprofesor duhet zhvilluar luftën për student dhe me këtë mundet të mbesë pa punëpasi asnjë nga studentët nuk dëshiron me e zgjedhë lëndën e tij. Në situatë të tillëdo të fitonim profesorë ndër më të mirët, librat më të mira, provimet do tëorganizoheshin me kohë dhe jo sikundër që tani funksionon Universiteti iPrishtinës që studentët pasi që presin tërë ditën, thjeshtë nuk dinë a do të vieprofesori për të mbajtur provimet apo jo.Dardan Veliu, KODI, PrishtinëUnë do të isha lëshuar në analiza të thella të shkaqeve mbi situatën aq tëkeqe. Shkollat e para shqipe në Kosovë i kanë hapur nazistët gjatë Luftës së DytëBotërore. Shqiptarët nuk stimuloheshin për shkollim gjatë Perandorisë Osmanepo gjithashtu edhe gjatë Okupimit të dytë më 1913, sepse atëherë ishte politikë tëzgjidhet apo jo çështja e nxënëseve shqiptarë. Absolutisht asnjë qeveri nuk kishte34

interes, mes dy luftërave botërore, që në Shqipëri të hapte shkolla. Të gjithë ataqë u shkolluan jashtë atdheut patën probleme të mëdha dhe shumica edhe nuk ukthyen. Me ardhjen e Gjermanëve, u hapën shkollat e para në gjuhën shqipe nëKosovë, ku ligjëronin arsimtarët nga Shqipëria. Me të përfunduar të Luftës sëDytë Botëore, atëherë shqiptarët qenë të detyruar të mbeten për të bashkëjetuarnë Jugosllavi. Mbetja e atyre shkollave të hapure qe rezultat i kompromisit. Po tëmos i hapnin nazistët ato shkolla gjatë Luftës, sigurisht se kurrnjëherë nuk do tëkishim pasur shkolla shqipe.Pas gjithë kësaj Beogradi kurrë nuk pati qëndrime të qarta për integrimine Shqiptarëve në sistem. Numër i madh i shqiptarëve gjatë kohës sa ishte nëpushtet Rankoviqi është deportuar nga Kosova për në Turqi. Ata që vazhduanshkollimin gjatë Luftës së Dytë Botërore, studimet kryesisht i vazhduan nëBeograd dhe ata e inicuan themelimin e Universitetit në Prishtinë me 1968 qërealisht filloi punën më 1970 që do të thotë mjaft vonë. Gjatë gjithë asaj koheUniversiteti kurr nuk u freskua me ide dhe kuadro të reja që vinin nga bota ejashtme, kështu që profesorët nga ky Universitet studijuan, magjistruan dhedoktoruan në Prishtinë. Gjatë viteve të ’90-ta erdhën njerëz të rinjë, por në punënme sistem paralel gati asgjë nuk kanë mundur të tregojnë nga shkathtësitë. Edhepërkundër asaj se e gjithë popullata paguanin 3 % taksë për arsim, pak u dërguannë botën e jashtme për t’u arsimuar. Numër i vogël nga ta merrnin bursë për tëmundur pastaj të vazhdojnë studimet jashtë. Edhe ata që përfunduan studimetjashtë, dhanë kontribut të vogël të bartjes dhe shpërndarjes së dijes me ndonjëpërjashtim të dalluar aty-këtu. Ajo që i nevojitet këtij Universiteti ështëndryshimi radikal i politikës ndaj tij. Qeveria duhet ndarë mjete për studime tëjashtme pasi që pa ndryshime rrënjësore mjaft vështirë është zhvillimi imendimeve kritike. Ne në një mënyrë jemi të lumtur për faktin se e kemiUniversitetin Amerikan në Kosovë, edhe pse me numër të vogël studentësh. Dotë isghte ideale sikur të kishim më tepër këso Universitetesh. Ideale do të ishtesikur në Mitrovicë të kishim një Universitet Europian i cili do të ishteUniversiteti i parë multietnik. Sa i takon Universitetit në Prishtinë besoj se ai dotë vazhdojë punën dhe ekzistencën, por nuk besoj se ndonjëherë do të jetëpromovues i ndryshimeve dhe diturive.Dushka Anastasijeviq, ESI, BeogradUniversiteti në Mitrovicë paraqet ish-Universitetin e Prishtinës,përkatësisht Universitetin paralel të Prishtinës, i cili pas vitit të ’99 për shkaqe tënjohura ndërroi edhe selinë. Të gjitha katedrat e Universitetit të Prishtinës ushpërndanë nëpër pjesë të ndryshme të Serbisë në mënyrë që tani pothuajse tëpërmbledhura të vendosen në Mitrovicë dhe një numër i katedrave u vendosën nëZveçan dhe Leposaviq. Natyrisht se ky Universitet nuk mund të quhet iPrishtinës edhe përkundër asaj se udhëheqësia e tij kështu ka vendosur. Ata nëmarrëveshje me UNMIK-un ndërrojnë emërtimin, por problemi i tij është i njejtësi dhe problemi që pati deri në vitit 1999. Shumica e profesorëve që ligjëruanatje deri në vitet e ’99, ligjërojnë edhe më tej.Profesorët dhe asistentët, pjesa dërmuese nuk jetojnë në Mitrovicë, asZveçan, as në Zubin Potok, por as në Leposaviq, porse në një mënyrë u gjetënnëpër Serbi dhe këtu kthehen kohë pas kohe për mbajtjen e ligjeratave, tëushtrimeve ose kur i pyesin studentët. Edhe për kundër këtyre, Universiteti është35

zgjëruar, zgjerimin e të cilit e ka financuar Qendra Republikane Koordinuese përKosovën dhe këto mjete janë ndarë nga obligimet tatimore të marra nga Serbia.Në Mitrovicë janë ngritur konvikte të reja të studentëve dhe Universiteti mepërafërsisht 900 të punësuar, zyrtarisht u shërben 11.000 studentëve.Ajo që ishte mjaft e rëndësishme, deri sa nuk u paraqit Rektori i riRadivoje Papoviqi i cili është emëruar në mënyrë antiligjore, Universitetitentonte që në bashkëpunim me UNMIK-un të hapen kah reforma dhe kyçjen nëDeklaratën e Bollonjës.Shumë e rëndësishme është këtu të ceket fakti se Mitrovica tani ështëqytet që po vdes për shkak të industrisë kryesore që posedonte me gjiganin ekompanisë së Trepçës, që tanimë ka përfunduar definitivisht. Asgjë globalishtnuk ka të jashtëzakonshme dhe as sihariq që qytetet industriale të ish sistemitkomunist të shndërrohen në qytete univerzitare. Kjo është temë për të cilën duhetmenduar dhe të angazhohen forca dhe mjete që në Mitrovicë të ngritet, por edhenë lokacione të reja Universiteti multietnik, i cili do të jetë konkurrencë i atij tëPrishtinës, i cili do të ketë specifikat e veta që Universiteti i Prishtinës apondonjë tjetër në afërsi nuk mund të ofrojë si shembull Studimet Europiane.Roli i shoqërisë civile – Të rinjtë dhe konfliktetJetëmir Balaj, Forum, PrishtinëGjysma e popullatës kosovare është më e re se 25 vjetë, ndërkaq që 70përqind nga ta kanë më pakë se 30 vjetë, që d.m.th. se shumicën e popullatëskosovare e përbëjnë të rinjtë. Edhe përkundër kësaj gjëje pozitive, përbërja ekësaj popullsie njëkohësisht paraqet edhe presion në infrastrukturën ekonomike,në sistem arsimor bile në kuptim të caktuar edhe në sistemin politik, pasi qëmjerisht shumica e pjesëmarrësve në demonstratat e marsit ishin të përbërjes e tërinjëve. Edhe përkundër asaj se kjo është në kundërshtim me interesat e tyre, atafrustrimet e veta për shkak të situatës së keqe globale e shprehnin duke djegurautomjete, shtëpi dhe njerëz. Ngjarjet e marsit u bënë me dije qeverisë dhe tëtjerëve se problemet në sistemin qeverisës në Kosovë janë prezent dhe se tërinjëve momentalisht nga perspektiva nuk u ofrohet kurrgjë. Zëri i tyre nuk udëgjua në këtë sistem. Përveç mundësisë së votimit, të rinjtë nuk kanë kurrëfarëndikimi në ndërtimin e jetës politike të sistemit të ardhshëm, e cila më së paku uintereson atyre, ndërsa qeveritarët fare nuk merren me ta. Ne i kemi me vite tëtëra të njejtit liderë politik. Pë çdo rast mundësia e ndikimit të rinisë brendapartive politike ose brenda qeverisë ose parlamentit është zero. Rrënjën eproblemeve ekzistuese e bëjnë faktorët e sistemit ekzistues jodemokratik. Ne nëKosovë nuk kemi pozitë demokratike, por kemi ekskluzivisht tradicion anarkikku secili i jep vetit të drejtë të punojë pak a shumë çka të dojë, duke i shikuarinteresat vetanake. Kur partitë ose qeveria konsultojnë rininë ose na përfshijnë nëpërgatitje të ligjeve, kryesisht kemi të bëjnë me një farsë për arrijtje të imixhit, eqë realisht kjo nuk ka kurrëfarë rëndësie.36

Në anën tjetër problem në veti është sepse shoqëria civile nuk punon saduhet për kyçjen e rinisë në radhët e veta dhe nuk mundëson kontributin nëndërtimin e politikës dhe sistemit ligjor. Edhe pse të gjithë flasin se ardhmëriaështë në rini, realisht për këtë ardhmëri vendosin njerëzit që nuk i takojnë asajgjenerate dhe që nuk janë posaçërisht mjaft të mençur.Shoqëria civile duhet kërkuar përgjegjësi prej liderve politikë që tëmbikëqyrën dhe mundësojnë qytetarëve për të dhënë kontributin e vet në ndonjëkuptim organizativ. Megjithkëtë them se shoqëria civile nuk ka punuar sa duhet.Ndoshta ne kemi bërë më tepër se sa cilido segment tjetër i shoqërisë, porse kjonuk mjafton që rinia të kyqet në sistemin demokratik, konsultimin me qytetar etj.Si rezultat i saj është se rinia nuk inspirohet për ngritjen e zërit në këtë shoqëri.Nga deklaratat nuk është vështirë të konstatohet tendenca e pranishme për talëshuar vendlindjen dhe atdheun. Jo moti gjatë një ligjërate mbajtur në gjimnazështë dëgjuar përgjegjja e njëzëshme në pyetjen, cili është asociacioni i parë kurpërmendet Unioni Europian, e kjo është: “Vizat janë problem që përgjithmonë tëshkojmë nga këtu!”... Porse përgjegjet e tilla nuk duhet të na befasojnë, pasi qërinia ka të njejtat probleme sot në 2004 sikur ato të vitit 1992.Vend i mirë për fillimin e angazhimit më të madh strategjik të rinisë ështëme të drejtë Universiteti i Prishtinës i cili grumbullon rreth 20,000 studentë.Shumica prej tyre në Kosovë së paku ata që nuk janë nga Prishtina, Universitetine përjetojnë si një shpresë për arritjen e arsimit të lartë, largimit nga fshati dherealizimit të prosperitetit të caktuar ekonomik dhe social.Njëherë pata dëgjar se revolucionin e fillojnë njerëzit të cilët e bllokojnëzhvillimin e caktuar të sistemit shoqëror dhe ekonomik. Kjo d.m.th. se roli ynëështë më tepër i rëndësishëm se sa që ishte për shembull në mars. Ne ndoshtamund të bëjmë shumë më tepër ndryshime, por me kusht që nëse kyqen numërmë i madh njerëzish, nga se shoqëria nuk ndryshohet duke pasur për qëllimvetëm “individin me rëndësi”. Kjo duhet të bartet në nivele sociale dhe politikemë të gjëra, duke kërkuar ndryshimin e ligjit ose mënyrën e udhëheqjes sëshoqërisë. Për ndryshime të tilla është e nevojshme masa kritike e njerëzve. P.sh.revolucioni i 5 tetorit në Beograd ka mund të ngjajë vetëm atëherë kur ështëkrijuar momenti, ajo masë kritike në të cilin sistemi më nuk ishte në gjendje t’ikundërvihet me ç’farëdo lloj masash. Ashtu të ngjajshme jo të dhunshme dhekonstruktive do të mund të ndodhnin edhe në Kosovë.Unioni ynë studentor në Prishtinë realisht është trup politik i uzurpuarnga ana e rinisë militante që konfirmojnë se mbrojnë interesat e studentëve, por evërteta është se ata merren me politikë. Ata janë pionerë të partive politike qëd.m.th. se jetojnë në sistemin ku ata janë pjesë e klasës në pushtet. Tani në tëgjitha fakultetet themelohen disa organizata të vogla studentore. Misionet e tyrejanë plotësisht të ndryshuara: disa organizojnë debate, të tjerët organizojnëndonjë ngjarje më të vogël, kurse disa tjerë ndikojnë për ndryshime esenciale nëUniversitet. Luftojnë kundër korrupsionit dhe gjërave antietnike në Universitet.Individualisht as ne nuk jemi efikas, mendojë në organizatat e vjetra tësektorit joqeveritar dhe shoqërisë civile, ashtu siqë nuk janë as ata. Është inevojshme bashkëpunimi më i madh dhe kooperimi në mes këtyre organizatave.Mu për këtë kemi propozuar që në tetor të mbahet panairi i Universitetit. Në37

tetor, kur fillon viti akademik në Universitet, OJQ-të e Kosovës në bashkëpunimme OJQ-të që veprojnë në Universitetin e Prishtinës, do ta hapim një panairstudentor, në të cilin të gjitha klubet dhe të gjitha organizatat e Universitetit do tëekspozojnë punimet e veta dhe kështu rinisë brenda Universitetit do t’i ipetmundësia të na bashkohen. Unë nuk kam iluzione se këtu do të ndodhin gjërarevolucionare, por se rinia që dëshiron të kontribuojë do të ketë rasti të na njohindhe të dinë ku mund të na gjejnë. Mendoj se ky do të jetë hapi i parë përvendosjen e rrjetit brenda Universitetit, në kuadër të të cilit do të jetë imundshëm shfrytëzimi i kapaciteteve dhe potencialeve të tyre. Nëse arrijmëaktivizim të 20.000 njerëzve që të na përkrahin për ndryshim shoqëror, mendojse do të ishte plotësisht e mjaftueshme për paraqitjen e ndryshimeve në nivele tëlarta. Mendoj se ky do të jetë fokus i shoqërisë civile, e cila detyrohet të iumundësojë rinisë që ta konsiderojë veten si pjesë të procesit, sepse derisa atajetojnë pa pasur mundësi ndikimi, gjëja e vetme që u mbetet është ikja ngaKosova.Andrej Nosov, Nisma e të rinjëve për të drejta të njeriut, BeogradDo të filloj me një citat: “Unë jam Enver Duriqi, e kam humbur tërëfamiljen në mars të vitit 1999. Policia atë ditë i përzuri nga shtëpitë tërëPodujevën. Familjen time dhe fëmijtë e mi i vranë disa policë. Sot jam më i qetëdhe më i ndryshueshëm dhe i qetë do të kthehem në Kosovë. Sot në gjykatë kamqarë, nga se për herë të parë ndëgjova se çka me të vërtetë i ka ndodhur fëmijëvetë mi. Unë atëherë kam qenë në mal”. Këto janë fjalët që i shqiptoi Enver Duriqinë gjykim për krime lufte në Beograd në dhjetor të vitit 2003. Fjala është përgjykimin në të cilin është gjykuar një anëtar i njësisë speciale të Ministrisë sëPunëve të Brendshme të Republikës së Serbisë, të njohur me nofkën Akrepat.Dëshiroja të filloja me këto fjalë ngase po mundohem që përmes punësdhe Nismës të promovoj kyqjen e të rinjve në zgjidhjen e konflikteve me të cilënnënkuptohet para së gjithash e drejta e viktimës. Dëshiroja gjithashtu të fillojakëtë ekspoze të Enver Duriqit për ate se mu më 17 mars Gjykata e Qarkut tëBeogradit i shqiptoi aktgjykimin dhe e gjykoi me dënim më të rëndë me burgimSasha Cvijetanin anëtarin e Akrepave, dhe pas saj filluan hetimet ndaj treanëtarëve tjerë të Akrepave. Një muaj pas shpalljes së aktgjykimit, Bekim Blakaji cili punon për Fondin për të drejtën humanitare më ka thënë se Enveri po duketmë i freskët, plotësisht tjetër. Nuk ka mjekër dhe jeton krejtësisht ndryshe. Përmua kjo do të thotë mjaftë, ngase mendoj se ajo drejtësi Enverit i ka sjellë aq saka mundësi të bëhet, ardhmëri më të mirë.Këtë gjykim për krime lufte në Beograd e përcollën vetëm dy organizatajoqeveritare. Nga më tepër se njëqind OJQ në Beograd, të cilat merren me paqë,me të drejta të njeriut, ndërtim të paqes, askujt nuk i interesoi se çka do tëdeklarojë Selatin Bogujevci, dëshmitari i parë shqiptar për ngjarjen e korrikut tëvitit 2003. Për askend nuk kishte rëndësi çka do të flasë i ashtuquajturi dëshmitarnën mbrojtje Goran Stopariq njëri nga punëtorët e Akrepave. Për askend nukishte e rëndësishme se çka do të flas Enver Duriqi. Për askend nuk kishte rëndësise çfarë aktgjykimi do të shpallë gjykatësja trimëreshë Bilana Sinanoviq.Kjo për mua ishte treguesi më i mirë se shoqëria civile në Serbi është e papjekur.38

Konsideroj se për ju që jetoni dhe veproni në Serbi është e pakuptimt qëtë merreni me të drejta të njeriut dhe shoqëri civile, e të mos jetë i rëndësishëmgjykimi për krime lufte, gjykimi që shqipton ndonjë gjykatë vendore dhe të mosjetë e rëndësishme se çka thotë Tribunali i Hagës.Në një hulumtim për shoqëri civile në Serbi i kemi bërë tri shtresaorganizative.Klasa e parë e organizatës janë ato që qëndrojnë pa luhatur në lëmin e tëdrejtave të shoqërive civile, respektivisht në mënyrë strikte u përmbahendeklaratave univerzale mbi të drejtat e njeriut dhe qëndrimeve tjera normale ngatë cilat nuk tërhiqen. Këta i kemi klasifikuar si organizata për mbrojtjen e tëdrejtave të njeriut.Grupin e dytë e përbëjnë organizata që merren me zhvillimin e shoqërivecivile ku i kemi identifikuar diku kah 2500 të tilla në Serbi. Këto zhvillojnëshoqëri civile nëpër rangje të ndryshme. Në mesin e tyre ka të tilla që nëpër muresi fotografi të heronjëve i kanë njerëzit nga mjediset lokale që kanë marrë pjesënë këtë luftë , dhe grupin e tretë e përbëjnë organizatat e biznesit.Po kthehem te rasti i Enver Duriqit sepse mendoj se e drejta sisatisfakcion për Enverin ngjau, por se tek gjeneratat e ardhshme nga rasti i tij porjo vetëm i tij por me mijëra të ngjashme duhet të nxirret mësim. Dhe mendoj sekjo do të jetë gjëja më e rëndësishme. Njëherit mendoj se dëshmia dhe i tërëprocesi gjyqësor shembull se si një OJQ mundet realisht të jep rezultate. Këtumendoj se fondi për të drejtën humanitare pati sukses, pasi që për tetë muaj nëteren mblodhëm tërë dokumentacionin e fakteve dhe provave lidhur me këtë rast,që nga një gjykatë e vogël e Pallankës në Prokuple, me presione nga gjykata, ngajeta publike dhe presioneve qeveritare në Beograd arrihet që gjykimi të bartet, tëmerren avokat, viktima, ta bindin Akrepin të flasë, të tregojë faktet dhe taakuzojë shokun e luftës dhe në fund gjykata shpall aktgjykimin në emër tëviktimave. Unë, natyrisht nuk mendoj se të gjithë duhet të merren me avokimendaj gjykatave, por mendoj se është segment me rëndësi dhe tregues i mirë se sidiçka të punohet.Kur është fjala për 17 marsin nuk dëshiroj të flasë për atë se çka kandodhur në Kosovë, nga se ajo është detyrë e Kosovarëve të flasin për këtë. Kurkam dalë nga gjykatorja më thirrnin njerëzit nga Kosova duke më pyetur se çkapo ngjet atje. Shkova deri në zyre dhe nga dritarja shikoja moshatarët e mi paratë cilëve ishte flamuri shkollor nëpër fytyrat e tyre. E vetmja gjë të cilën eshihnin ishte pse nuk e dinin pse janë aty, që ma heret i kanë lëshuar nga shkolla.Para tyre ishin udhëheqësit më transparent “Kosova është Serbi” dhe këndonin:“Vraj, prej që shqiptar të mos ekzistojë”. Krejt kjo ngjau në Beograd para disamuajve. OJQ në Serbi kanë dhënë konfirmime në të cilat gjykojnë dhunën nëKosovë, që është plotësisht e drejtë duke ftuar UNMIK-un për të reaguar qëgjithashtu është plotësisht e drejtë. Gjithsejt tri organizata në konfirmimet e vetaarritën deri tek mediumet për të ftuar policinë në përgjegjësi për ndezjen exhamisë. Vetëm tri organizata kanë ftuar policinë në një vend tjetër nëpërgjegjësi. Këto janë ato organizata të furnizuara nga publiku. Për këtë unëkonfirmoj kategorikisht se ndonjë sektor i fortë civil në Serbi nuk ekziston.39

Gjithmonë kur në Serbi pritej reagim i shoqërive civile, ato janë shumë tëbuta ose nuk ekzistojnë fare.Një organizatë nga Londra Quaker Peace and Social Witness (QPSW) kabërë hulumtime në ballafaqim me të kaluarën, për konfliktet, për mënyrën se sikëto tema, punohet me organizat në Serbi duke bërë një ndarje mjaft tëçuditshme. Ata kanë bërë ndarjen e organizatës në ato që merren me ballafaqimete të kaluares në mënyrën e fortë dhe në të butë. Sipas analizave tëbashkëpunëtores së tyre “të butë” d.m.th. që dikush mbledhë p.sh. nga Bujanovcipesë njerëz të rinj, pesë njerëz nga Subotica dhe pesë nga Beogradi, ose bënëekspozenë dhe thotë: “Ja të gjithë janë viktima”. Versioni i autores është seveprimi i fortë nuk është i mirë dhe ai nuk do të jepë rezultate. Nga ana tjetërlidhur me gjykime keni organizatën për të drejta të njeriut, e cila mekambëngulje dhe shumë vite konfirmon se ne duhet ta dënojmë këtë dhe këtënjeri, nga së ka bërë këtë dhe këtë, dhe kjo është përmbledhje e plotë ashtu siështë ndarë shoqëria civile në raport me konfliktin, në raport me luftën, në raportme ballafaqimin me të kaluarën dhe në raport me diçka që quhet pajtim dhe përtë cilin në këtë çast nuk duhet të flasë, sepse nuk di e se kush tani pajtohet. Dhedo të përfundoj me diçka që mendoj se është shumë me rëndësi e ky është faktise shumë projekte dhe programe që i bashkojnë njerëzit e njëjtë, ndërsa mua mëduket shumë e rëndësishme kur ne në një tubim tonin një grua që kohë të gjatëpunon në sektorin joqeveritar thotë se gjatë tubimit ka njohtuar tre njerëz të rinjë.Këto tubime shënojnë përbërje e njejtë dhe se shoqëria civile bënë xhiro në vendme të njejtit njerëz me të cilët ballafaqohet, fletë me fqinjët dhe rajonalizon,demokratizon etj. Nga këto shkaqe konsideroj se është mjaftë e rëndësishme qëshoqërinë civile ta pranojmë kudo që jemi, çka jemi, ku veprojmë, cila ështëmundësia e jonë objektive dhe se me të vërtetë a mundemi të bëjmë kthesa nëpozita që të themi se Serbia është në bisedime me Kosovën ose është ndoshtalojë se diçka mund të bëhet. Shumë është e rëndësishme të a kuptojmë seshoqëritë janë të frustruara, se është gati e pamundshme të ndryshohet çka do ngarrënja, por është e mundur të bëjmë hapa të vegjël, ndoshta për grupe të voglanjerëzish që të arrijnë disa nga rezultatet. Mendoj se rinia është e rëndësishmedhe duhet sa më shumë prej tyre të kyçen nëpër procese të shoqërisë civile.Radoica Bunçiq, Gratë në të zeza, BeogradQë në fillim do të kthehesha dhe do të shërbehem më një citat e ky është që“paqja nuk do me thënë vetëm vrimë e mungesës së luftës”. Pjesëmarrja eqytetareve dhe qytetarëve në jetën politike është mjaft e rëndësishme për çdoshoqëri dhe zhvillimin e saj, poashtu edhe për atë të pasluftës ose ende me tënjejtën shprehje shoqria konfliktore. Sakaq në këto shoqëri tranzitore organizimipolitik është shpesh në nivel joekzistues, ose institucionet janë mjaft keq tëorganizuara, njëjtë edhe me të gjithë kryesit të cilët përbëjnë bashkësinë erregulluar me të drejta dhe mundësi për të gjithë. Në pozita të rrezikuara ose tejettë rrezikuara në shoqërive të tilla zakonisht gjenden ata dhe ato që kanë edhemundësinë më të vogël – persona me identitet të ndryshëm shoqëror ose gjinorpsh. në raport me dominimin mjerisht sipas rregullit shumicën represive e cilatenton ta kompenzojë mundësinë politike ose shoqërore në duart e veta. Natyrisht40

se gjithmonë nuk është shumica ajo e cila përcakton rregullat politike të realitetit.E në veçanti në shoqëritë në tranzicion në drejtim të rregullimit neoliberalist mendryshime klasore vie në shprehje se cilat pakica me mundësi materiale idiktojnë kushtet e rrethanave shoqërore për të gjithë dhe shpesh negative dhe josolidare me popullatën shumicë në kufijtë ose nën kufijtë e ekzistencës. Pravotimet për zgjedhjet lokale, parlamentare ose presidenciale nuk janë formë enjejtë dhe angazhim shoqëror as rrugë e vetme në drejtim të realizimit të drejtavetë njeriut të barabarta për të gjithë. Mu në këtë meshapësirë politike dheshoqërore të (jo) realiteit të njërit ose njërës në raport me shoqërinë vepruese umundëson angazhim për realizimin e të gjitha atyre të drejtave dhe lirive tëindividëve ose individeve që u takojnë, por që ende nuk janë tëinstitucionalizuara ose me ligj të garantuara.Nëqoftëse përkujtojmë parimet e feminizmit PERSONALJA ËSHTËPOLITIKE, e cila thjeshtë kuptohet se veprimi i njerëzve në bashkësi unënshtrohet kritikave shoqërore (ajo që fqiu im e rrahë gruan nuk është vetëm etij personale, çështje private, ose vetëm e tij, problem i viktimës, porse na takonne të gjithve dhe problemi është i mbarë shoqërisë), kështu që mund ta kuptojmëse veprimi mund të jetë i treguar në mikroplan, p.sh. ashtu që unë do të tentojbisedimin me viktimën, fqiu si kryes i veprës dhe fqinjes si e dhunuar-viktimëduhet të marrë parasysh se në çfarë mënyre ajo mund të mbrohet nga sulmuesiduke i dhënë përkrahje dhe duke e udhëzuar. Kështu duhet te ketë qendraautonome të grave kundër dhunës ndaj grave ku ajo mund të tentojë t’i realizojëtë drejtat e veta si qytetare e kësaj shoqërie ose në çfarëdo institucioni tjetër qëmerret me këtë lloj diskriminimi të drejtave dhe lirive të njeriut, nëse të tilla nëshoqëri ekzistojnë. Porse diç si Qendra autonome e grave nuk do të ekzistonin poqë se persona të caktuar të mos jenë grumbulluar për qëllime të përbashkëta dhetë themelojë organizata që i përkrahin në këtë rast gratë si viktima të dhunës. Kjod.m.th. se aktivizmi mund të jetë edhe organizim i shumë personave rrethqëllimit të përbashkët, që këta persona konsiderohen të rëndësishëm për tapërsonalisht dhe pjesëtarëve tjerë (pjesëtarë të shoqërive të cilët / të cilat, tëgjithë / të gjitha u takojnë).Atje ku shteti nuk e punon punën e vet, qytetarët dhe qytetaret tentojnë taplotësojnë zbraztësinë, pasi na takon të gjithve! Atje ku të drejtat dhe liritëcenohën çdo ditë siç është rasti i Kosovës dhe i Serbisë, nganjëher jo rrallë dherrugë e vetme drejt realizimit të barazisë dhe shoqërisë solidare duhet të merretme politikë jashtë institucioneve; me biseda, punëtori, aksionet nëpër rrugë,pllakata, fletushka, pamflete, tribuna, aksionet direkte që qytetarët/qytetaret mevetëiniciativë tentojnë të rregullojnë bashkësinë të barabartë dhe të kënaqshmepër të gjithë, duke mos diskriminuar dhe duke mos rrezikuar këdoqoftë.Aktivizmi d.m.th. të mos presim se diçka do të na bie nga qielli vetvetiu, porsepër të drejtat vetanake të luftohet sa më parë, pasi asgjë nuk nënkuptohet prejvetvetit derisa ata/ato, të cilët/ të cilat jetojnë në bashkësi nuk japin ndonjëçështje ose problemi rëndësi.Bujar Maxhuni, OEBS, PrishtinëQendra e të rinjëve në çdo shoqëri e gjithashtu edhe në Kosovë duhet tëjetë gjenerator i tendencave progresive.41

Shoqëria civile edhe pse numerikisht e fortë (rreth tremijë organizata tëregjistruara lokale dhe jo qeveritare) ende është jo mjaft e lidhur dhe organizuarrreth iniciativës dhe aksionit të rëndësishëm për Kosovën, e në veçanti nësituatën momentale.Në sektorin joqeveritar përveç aktivistëve ekzistues dhe prominent endeështë e pranishme dhe jo mjaftë e përkrahur nga shtresat e gjëra edhe rinia, nëmënyrë që ai impuls të fitojë “masë kritike” dhe rezultimin e Nismave tërëndësisë më të madhe.Në dritë ne ngjarjeve të marsit në në djegjen e objekteve civile por edhefetare në Kosovë por edhe ngjarjeve në tërësi që kryesisht pjesëmarrës ishinrinia. Njëkohësisht sektori joqeveritar i organizatave e të rinjëve nga të dy anëtnuk iu është përgjigjur me kohë ftesës për ndërprerje të dhunës. Mbetet punë eanalitikëve për të sqaruar se si rinia e Kosovës është gjetur rrugëve të Kosovës,Beogradit, Novi Sadit dhe Nishit. Pyetja është pse rinia përdorë dhunën dukedëshiruar shpejtimin e rrjedhave politike në kuadër të spekulimeve. A është realeajo që vërtet është dëgjuar pas ca ditësh të ngjarjeve kosovare. A ishte kjopërgjigje relevante dhe arsyetim, është pak e besueshme. Shpesh shtrohet pyetjanë të cilën ndoshta sociologët mund të japin përgjigje, e cila është si tëshpjegohet fakti që kishat në Kosovë i kanë kallur mu ata, baballarët dhegjyshërit të cilëve me vite i ruajtën ato duke i konsideruar ato si pasuri tëpërbashkët shpirtërore.Edhe përkundër organizimit të shoqërisë civile dhe dërgimit të deklaratëssë përbashkët dhe e tërë ngjarja pas saj tregon se as akterët e tyre kryesorë nuk ekuptuan me kohë vëllimin dhe seriozitetin e ngjarjes. Sektori civil i cili do tëduhej të kishte rolin e kontrollës së llojit të vet (Watch dog), nuk luajti rolin e vetnë mënyrën më të mirë. Parashtrohet pyetja: a janë këta aktivistë të sektoritjoqeveritar, apo janë politikan dhe në çfarë mase duhet të jenë ata?Këtë pyetje, të cilën shumica prej tyre ende nuk ia kanë sqaruar vetes:“cili është roli i shoqërisë civile dhe çfarë raporti ajo duhet të ketë ndaj ngjarjeveditore të politikës dhe në raport me mediumet?”Edhe pse si nga njëra ashtu edhe nga tjetra anë dëgjohen ide pozitive mbidialogun dhe integrimin politik, lidhjen në mes veti dhe rajoneve, të gjithaaktivitetet mbesin në shembuj të vetmuar dhe individual, kështu që nuk kishteparasysh çasje të pjekur të këtyre problemeve.Paraqitjen do ta përfundoja me një anekdotë, e cila është një tregim që edëgjova në rini prej disa anëtarëve të familjes dhe e cila vërtet shumë aktuale pasngjarjeve ta marsit. Bëhet fjalë për kohëra të vjetra apo të mesme gjatëmbretërisë otomane diku në Ballkan.Babai kishte djalin shumë të shqetësuar i cili u shkaktonte problemenjerëzve nga fshatrat përreth. I paaftë që të ndërmerr diçka babai vendos që përçdo veprim të keq të shkaktuar nga djali, ta ngulit nga një gozhdë në derë tëhyrjes por jo thellë por deri në gjysmë. Kështu gjatë tërë kohës, grumbulloi mjaftgozhda në dyer të hyrjes nga druri dhe një ditë djali e pyet babain për çkashërbejnë këto gozhda. Babai i skjaron se për çdo veprim që i shkaktonte dëmtjerëve ka ngulitur nga një gozhdë ashtu që atij të i kujtohej se çka ka bërë.42

Normalisht se djali nuk ndie mirë dhe vendos që të ndërmarrë diçka duke epyetur babain se po qëse përmirësohet dhe vepron mirë a do të fillojë ti nxjerrëgozhdat. Babai përgjigjet pozitivisht. Kështu djali filloi me veprime të mira dhenumri i gozhdave zvogëlohej. Ishte fatlum dhe mburrej, por babai edhe më tejishte i dëshpëruar. Kur e pyetën pse edhe më tej është i pikëlluar ai u përgjigj:Gozhda më nuk ka, porse vrimat kanë mbetur!...Jam i bindur se gozhda më nuk do të ketë as për rastin tonë, por ajo qëshumë më brengos janë vrimat.Katarina Putnik, Nisma e të rinjve për të drejtat e njeriut, BeogradFalënderoj të gjitha parqitjet e tyre prej nga do të kisha formuluar një fjalitë shkurtë. D.m.th. situata është kështu: nuk ekziston sektori i fortë civil dhe nëkëtë drejtim duhet diçka të ndërmirret në mënyrë që edhe ne të rinjtë të kemi njëardhmëri më të mirë, ashtu që eventualisht gozhdat do të nxirren dhe që vrimat tëi mbyllim në mënyrë që ato të mos shihen më? Do të thotë pyetjet janë si mëtutje, si të mobilizohet rinia, si të motivohet ajo për të mos i lëshuar trojet ngarajoni, nga se situatë identike është në Kosovë dhe Serbi sa i takon shoqërivecivile dhe rinisë.Emilija Mançiq, Fondacioni Heinrich Böll, BeogradUnë punoj për organizatën që në një mënyrë e ndihmon shoqërinë civilepor nga perspektiva e asaj se kush jep para. Ne jemi takuar me numër të madhpërfaqësuesish të shoqërisë civile dhe shpesh kemi pasur rastin të ndëgjojmë sinjë organizatë e shoqërisë civile kritikon tjetrën duke konsideruar se mu ato kanëmënyra dhe rrugë më të mira se si të zgjidhet një çështje më së miri. Dhe shpeshvie deri te një luftë e qetë nga këndëvështrimi kush është esencialisht aktivist ekush jo, kush punon për interes e kush nga promovimet personale.Ballafaqimi me të kaluarën ëshë i rëndësishëm dhe problem i madh, porkur Andreu flet për gjykimet, vihet deri tek një situatë jo e këndshme nga seapelon në emocionet e juaja dhe kjo është sikur dikujt drejtpërdrejtë të i thoni:“A e di, ti je i keq”. Dua të them që nuk mundemi të kuptojmë se njerëzit qëlehtë pranojnë dhe e mirëpresin se janë të këqinjë, që konsideroj se është shumëe rëndësishme se megjithatë ekzistojnë organizata po le të jenë edhe tri, por qëkështu të bëhen radikale. Për procesin e denazifikimit të Gjermanisë pas Luftëssë Dytë Botërore ishte e nevojshme koha prej 40 vjetëve. Dua të them se Andreunë një moment është shprehur pesimist. Tani mund të vazhdojmë diskutimin emëtejshëm por vetëm dëshirova të them se shoqëria e fortë civile ekziston dhenuk ekziston.Andrej Nosov, Nisma e të rinjve për të drejta të njeriut, BeogradPër disa gjëra ndoshta duhet edhe 40 vjetë. Ndoshta dikush pajtimindefinitiv në mes shqiptarëve të Kosovës dhe serbëve ose Serbisë dhe Kosovës dotë kërkojë edhe 40 vjetë. Dyshoj se me këtë mënyrë çfarë momentalisht ekzistonkjo kurr nuk do të ndodhë, pasi që disa padrejtësi nga e kaluara jo vetëm se po43

vazhdojnë, por edhe po forcohen. Duke lexuar gazetat si Epoka e Re, Bota Sot,ose Telegrafi javor lehtë është të përfundosh se nuk jemi larguar shumë ngakonflikti. E di se për disa gjëra duhet kohë e gjatë dhe nuk është thjeshtë dikujtnë fytyrë të i thuash: “Ti je i keq”, por ne mundemi dhe detyrimisht duhet të ithemi: “Nuk ke të drejtë, njerëz nuk kemi të drejtë”, dhe këtë me zë të lartë aqmë mirë, dhe sa më shpejtë, aq më mirë. Sepse rasti i frigoriferit të thuash me600 ose 800 trupa të jetë publikuar për herë të parë ose për Srebrenicën të kishtedebat të shëndoshë, kjo do të ishte e mjaftueshme që Serbia të fillojë proçesin edenazifikimit. Gjithashtu është e nevojshme diskutimi për ngjarjet e marsit duhettë shikohen si fenomene sociologjike që kanë shkaktuar vdekjen e njerëzve tjerë,e jo si rast i politikanëve për fitimin e pikëve, dhe për UNMIK-un që të lajnëduart nga përgjegjësia. Në këtë rast shefi i UNMIK-ut do të ndorrohej, egjithashtu edhe Shefi i Gjyqësisë dhe me ta edhe disa ministra kosovarë që medeklaratat e tyre kanë shkaktuar dëme. Po të mos ishte shoqëria civile, tubimi metë cilin është gjykuar dhuna as që do të arrihej.Turp ishte edhe për shoqërinë civile kosovare koha nevojitur prej 48orësh për organizimin e tij. Në Prishtinë ka organizata që fitojnë edhe miliona nëvjetë e të cilëve nuk iu kujtua që përgjegjësia e jonë është të bëjmë diçka kurnjerëzit vriten, digjen shtëpitë, digjen kishat. Ekzistojnë organizata që kanë bërëdiçka të mirë, konkretisht CBM të cilët kanë dalë para kishës, por shumëorganizata që kanë marrë më së shumti para për të drejtat e njeriut vetëmshkruajnë raporte për thëniet e Andreut. E di se nuk është fer të kritikoshkonkurrencën, por megjithatë edhe këto gjëra duhet të shqyrtohen. Megjithatëdisa kritere të efikasitetit duhet të ekzistojnë, ngase në të kundërtën të gjithë nenë realitet vetëm lozim, kurse kjo na kushton.Nuk dua të pres 30 vite! Nuk dua të pres! Nëqoftëse edhe 30 vite duhet tëmerrem me këto probleme themelore të serbëve dhe shqiptarëve unë do të kishashkuar menjëhërë nesër në një shtet normal dhe do ta ndryshoja emrin, për t’u tëbërë Gjon atje diku ngase dua të jëtoj jëtën time.Kam lindur në vitin 1976 dhe një nga kujtimet e mia të para janë tanksetnëpër rrugët e Prishtinës të vitit 1981 pasi që nëna detyrohej të na përcjellë ngaçerdhja, sepse të gjithë qanin nga frika pre tankseve dhe lotsjellsëve. Nuk kishadashur që fëmiu im të jetojë atë jetë. Më tëpër do të doja që ai të jetë ndonjënarkoman në Amerikë, sesa që të jetë serbë ose shqiptarë në Kosovë. Për këtëproblem disi kisha mundur të kujdesem, ekziston terapia, por sa i përket situatësnë Kosovë unë jam realisht pesimist.Radoica Bunçiq, gratë në të zeza, BeogradNë këtë hapsirë të gjithë ndihen si viktima, e personat që konsiderohen siviktima nuk mund të ballafaqohen me realitetin.Marija Gajicki, Nisma rajonale e grave të Vojvodinës, Novi Sad.Tani bëhet kristalizimi i organizatës sonë e të rinjëve që punojmë nëprocesin e ballafaqimeve me atë që është, jo vetëm e kaluara jonë, por edherealiteti momental, në një mënyrë të pakënaqur me të arriturat. Ne dëshmojmëpër këtë se jemi mjaft të përgjegjshëm në punën që kryejmë, por këtë që po eshoh si problem i madh i rinisë për veprime të gjëra hapsinore janë tri gjëra:44

Në 10 vjetorin e fundit ne jetojmë në shoqëri me shkathtësi të mëdha dhe mjaftmirë mbretëron politika manipuluese, propaganda politike shumë e rrezikshmedhe mendoj se ne jemi zënë në këtë kurthë nga e cila mjaft është vështirë tëkërcejmë. Dy shembuj nga përvoja ime jetsore dëshmojnë që ky është elemementme të cilin duhet shumë seriozisht të merremi për ballafaqime.Gjatë vitit 2002 kur në Serbi u organizua e kspozita e fotografive të luftësRona Haviva – Gjaku dhe mjalti, në të gjitha qytetet erdhi deri te incidentet dheunë kam mundur të a marrë me mend që pjesën më të madhe të tyre i kishinshkaktuar të rinjtë. Novi Sadi ishte qyteti i fundit në beteja dhe besoja se në NoviSad nuk do të ketë incidente. Besova se Novi Sadi është ndryshe dhe se të rinjtënuk i tërheq politika propaganduese, e cila e përcillte ekspozitën me simbolikaantiserbe të drejtuara vetëm kundër popullit serb. U shokova tepër dhe rëndë epërjetova kur më 10 shtator në hapje të ekspozitës hynë Brenda me qindra tërinjë dhe të reja me moshë tuajën në fanela me fotografi të Radovan Karaxhiqit,me flamuj serb, me parola politike të njëjta dhe propaganda të dëgjuara edhe nërealizimet paraprake dhe të cilat i dëgjoj që sa vite. Plotësisht mbeta e humburduke mos besuar sa është kontributi i politikës propaganduese në të cilën ne tëgjithë jemi rritur dhe ngritur disa qëndrime, identitete dhe masa vlersuese. Tënjëjtën gjë e njoha e pas ngjarjeve në Kosovë të 17 marsit. Duke mos e pritur kët,shikoja çka po ndodh në Nish, në Beograd ku ishte plotsisht hata dhe mendovaqë Novi Sadi nuk ka arsye për ndodhi të tilla. Përsëri në mënyrë shokante epërjetova kur ditën e nesërme nëpër rrugë pashë rininë e shkollave të mesme, qëme shkathtësi ishin të manipuluar nga propaganda politike që shprehninqëndrimet e caktuara të opcioneve politike.Dëshiroj që vëmendjen t’ua orientoj edhe në dy gjëra:Është e rëndësisë së madhe që kur dëshirojmë të presim dialog,bisedojmë për pasojat që duhet të dijmë se çka ka ngja dhe që kjo të na ndihmojëqë disa gjëra ndryshe të i pranojmë.Është e rëndësishme që gjithmonë të i kujtojmë se nuk fillon çdo gjë ngaviti ’90 ose ’99, por se secila ka historinë e vet.Është interesant të dihet se situatë plotsisht e njëjtë është edhe nëUniversitetin e Beogradit dhe në Prishtinë dhe se atje nuk fitohet kurrfarë dije qëështë e nevojshme. Nga ana tjetër gjinden mediumet që në 10 vitet e fundit na ubënë institucione arsimore. Vëmendjen do të përqendroja në atë kur bisedohetdiçka për tejkalimin e problemeve, ndoshta duhet mbajtur llogari që një anë kemipropagandën politike e cila tani përjeton kulminacionin, e në veçanti në Serbidhe në Kosovë posaqërisht pas 17 marsit, vëmendjen do ta përqendroja tekmediumet.Dushka Anastasijeviq, ESI, BeogradUnë vetëm desha të ju përkujtoj se gjërat duhet të emërohen me emrin evërtetë dhe ajo rini në fanela me fotografi të Radovan Karaxhiqit nuk mund tëquhet antare e organizatave joqeveritare. Ata ndoshta formalisht janë anëtar tëOJQ-ve, por se këtu nuk ka asgjë joqeveritare. Prapa asaj rinie që janë tëmanipuluar qëndrojnë partitë politike, parat dhe asgjë më pakë serioze nga këtotë cilat vërtetë mirren promovimet e të drejtave të njeriut etj.45

Valdete Idrizi, CMB, MitrovicëShkurtë do të i ilustroja problemet që paraqiten për shkak tëtransmetimeve të këqija të informatave.Gjatë një seminari mbi dialogun mbajtur në vitit 2002 njëri nga studentëtnga Beogradi përkujtoi si një student nga Serbia gjatë Universitetit veror nëPrishtinë ishte i vrarë dhe i masakruar. E vërteta është se studenti kishte pasurgiditje në zemër. Rrënqethëse ishte se ky studenti tjetër u kishte besuarmediumeve serbe. Atëherë i bëra pyetje vetes ku jemi ne si shoqëri civile eKosovës për të dhënë informata të sakta dhe ku ishit ju serbët që nuk kërkuatinformime të plota. E konsiderova veten ndoshta edhe të përgjegjshme përshkakun se njerëzit nuk informoheshin drejtë. Për këtë në mars mendova seduhet informuar për gjërat ashtu si me të vërtet janë.Shumë të dhimbshme janë ngjarjet që po ndodhin, por duhet të a dijmë seedhe në këtë të keqe egzistojnë disa që ata nuk i përkrahin.Jetëmir Balaj, FORUM PrishtinëKur është fjala për mardhëniet Serbi-Kosovë, problem i madh paraqitettransmetimi i keq informatave. Duke i lexuar disa raporte për Kosovën ngamediumet e Beogradit nganjëher mendoj se a jetoj unë në këtë vënd për të cilinshkruhet, por që nga këto raporte fare nuk e njohë. Këto gjëra janë diçka që do tëishte dashur të bëhen punë e shoqërisë civile. Kjo esencialisht është punë emediumeve, por se mediumet edhe në Kosovë edhe në Serbi shpesh janë joprofesionale dhe në fund të fundit lajmi nacionalist është ai i cili i shet gazetat,por kur kësi lloj qëndrimesh i pranojnë dhe i përkrahin institucionet, atëherë kjobëhet problem i shoqërisë civile.Përvoja e dialogutTanja Tuciq, Qendra për rajonalizim, Novi SadKur është fjala për dialogun civil në Kosovë, duhet pasur parasyshkushtet specifike në të cilat ai zhvillohet. Për ndryshim të rasteve nga luftatparaprake në trojet e ish-Jugosllavisë ku sektori civil kurr nuk i ka ndërpremardhëniet në mes veti, këtu bashkpunimi i organizatave jo qeveritare ishte gatitërësisht i shkëputur (me disa raste të veçanta individuale, të cilat mjerisht nukkanë pasë ndikim të fuqishëm). Ky fakt kërkon çasje të veçant në themelimin ekontakteve duke theksuar se në kushtet e mosbesimit ndërnjerzor tensionet endejanë të fuqishme.Në tetorin e vitit 2001 Qendra për rajonalizim nga Novi Sadi i ështëdrejtuar misionit të OSBE –së në Kosovë me lutje që të i ndihmoj përthemelimin e kontakteve me organizata joqeveritare në Kosovë. Pasi që shpejtpas saj pasuan zgjedhjet në Kosovë është vendosur që mbledhja të shtyhet për tëfilluar në vitit 2002. Kështu që në mars të vitit 2002 u realizua takimi i parë nëselinë e OSBE- së në Prishtinë. Takimi i parë tregoi se ekziston interesimi dhenevoja për bashkpunim me organizata joqeveritare me qëllim të normalizimit të46

mardhënieve dhe përmisimin e gjendjes në rajon. Në qershor të njëjtit vit patëmrastin të bëjmë dëfinimin dhe formësimin e projektit. Në Prishtinë u mbajtkonferenca rajonale me titull CIVIL SOCIETY AND NGO SUPPORT CENTREREGIONAL NETWORK CONFERENCE, në të cilën u realizua marveshjafinale mbi rrjedhën e këtij projekti më të madh emërtim punues Dialogu civil meKosovën – hapi i parë. Jemi marrë vesh që si hap i parë për hapjen e dialogutcivil të mbahet takimi me nga 25 përfaqësues OJQ-ve nga Kosova dhe ngaSerbia. Kështu në organizatën Qendra për rajonalizim dhe organizatën partnereNënë Tereza nga Prishtina. Më 5 dhe 6 korrik në Novi Beçej mbahet takimi në tëcilën pjesmarrësit pas njoftimit në mes veti në bazë të përfundimeve të grupevepunuese (demokracia dhe të drejtat e njeriut, bashkpunimi rajonal, multikulturadhe mardhëniet ndëretnike, organizata e grave) dhe tekstit të projektit ideor tëdialogut civil nga Kosova dhe pas diskutimeve, definohen kahjet e ardhshme tëzhvillimit dhe aktiviteteve në kuadër të projektit. Është me rëndësi të ceket që nëkëtë takim pas pjesmarrësve prezentuan dhe përfaqësuesit e mediumeve, si dhepërfaqësuesit e pushtetit lokal. Ky fakt është një nga elementet esenciale me tëcilin dialogu civil mbështetet në përvojat e Iniciativës së Igmanit, lëvizjes përnormalizimin e raporteve në mes të vendeve të trekandshit te Dejtonit. Mepërkrahjen e qeverisë lokale dhe përkujdesjen mediale, Nisma e tillë fitonafirmim formal dhe hapsirë mediale për transmetimin e lajmeve të mira, si kushtpër krijimin e atmosferës për ndryshime pozitive me qëllim të normalizimit tëmardhënieve. Dalloj gjithashtu bashkpunimin e shkëlqyeshëm me policinë e cilanë mënyrë diskrete u mundsoi që mysafirët të ndihen të sigurt dhe të shlirshëm.Takimi i ardhshëm i ngjashëm u caktua kah fundi i gushtit në Paliq.Njëzetë e pesë përfaqësues të organizatës së të rinjëve nga Kosova dhe po aqpërfaqësues nga Serbia në atmosferë të këndshme të liqenit dhe rrethitmultikulturor (një nga ngjarjet ishte edhe prania e shoqërimit tradicional tëRusinëve) të ndarë në dy grupe, diskutuan mbi temën toleranca ndëretnike dhezgjidhja e konflikteve në mënyrë paqësore si dhe mbi temën mundësi ebashkpunimit ndërnjerzor, përspektivat zhvillimore, pikëpamja e OJQ-ve, skenatnë Serbi dhe në Kosovë. Në hapjen e tubimit foli edhe nënkryetari i Kuvendit tëKomunës së Suboticës, zotëriu Bella Tankoviq. Por lajm i mirë ishte edhetransmetimi në lajme në stacionin TV publik rajonal. Qyteti i Suboticës namundësoi edhe hyrjen në muze të qytetit, i cili ishte i hapur posaqërisht për këtërast, kurse pjesmarrësit patën rastin të shkojnë në koncertin e mbajtur në sallënsolemne të shtëpisë së qytetit. U tregua se hapsira e Vojvodinës është ideale sivend për vendosjen e kontakteve për dialogje si për kah historia e saj multietnikeashtu edhe për shkak të shembujve pozitiv të bashkëjetesës të përkatsive tëndryshme etnike. Kemi konkluduar se organizatat e të rinjve paraqesin potencialtë madh, i cili në bashkpunim ndërnjerzor mund të kontribojë shumë nënormalizimin e gjendjes. U morëm vesh edhe për takimin e ardhshëm, i cili mëpas u mbajt në Novi Sad në 2003. Ky takim edhe më tepër i forcoi lidhjet nëmes rinisë. Kishte shumë shoqata jo formale, u krijuan edhe mardhënie miqësie,kurse grupe të vogla e të rinjëve të shqiptarve nga Kosova marrin pjesë nëprogramin EXIT festival. Në mes të këtyre dy takimeve të organizatave e tërinjëve është mbajtur takimi me përfaqësuesit e mediave në Brezovicë në dhjetortë vitit 2003, si dhe takimi i organizatave të grave në Prishtinë në prill të 2003.Këto tri grupe, mediumet, rinia dhe gratë u shëndërruan si faktorët më tëmirë të Dialogut civil dhe në fokusi strategjik të zhvillimit të tij. Tanimë ështëkrijuar rrjeti OJQ-ve, por që nuk është ende funksional, por pas ngjarjeve të47

dhunshme të marsit 2004 u tregua mjaftë të pjekura të organizohen dhe reagojnëndaj dhunës dhe vandalizmit si në Kosovë ashtu edhe në Serbi.Në këtë periudhë Dialogu civil fiton në kuadrin institucional. Gjithashtunë bazat e përvojave e Iniciativës së Igmanit është definuar struktura e saj. Ështëformësuar Këshilli i Dialogut Civil i përbërë nga njerëz me famë i cili tubohetperiodikisht, zhvillon strategjinë e punës së mëtejme, ndërkohë që me aktivitetine vet kontribon afirmimin e idesë në publik poashtu edhe ndaj organizatavendërkombtare duke i avokuar për fonde dhe vazhdim të projekteve të mëtejme.Një nga rezultatet e kësaj pune është edhe inicimi i fondeve për grantet evogla dhe me përkrahjen e Rockefeller Brothers Foundatoin. Ky projekt filloi nëmaj të 2004 dhe në të kordinojnë edhe organizata Nënë Tereza nga Prishtina dheQendra për rajonalizim nga Novi Sadi me përkrahje konstante Departamenti përDemokratizim Misioni i OSBE-së në Kosovë. Programi për grantet e voglatenton të inspirojë organizatat e rinisë, organizatat e grave dhe ato të mediumevesi grupe të cakut, për zhvillim sistematik dhe të fortë të partneritetit dherealizimit të aktiviteteve të përbashkëta në baza afatgjate. Si kontribut me rëndësitë zhvillimit afatgjatë të bashkpunimit në mes mediave dhe OJQ-ve në Serbi dheKosovë këto grante të vogla u dedikohen promovimit të mundësisë së dialogutdhe inicimit të Nismave të ndryshme. Numri i projekteve që konkuruan përfitimin e granteve të vogla, i tejkaloi përmasat tona. Tani është duke u bërëpërpunimi i tyre dhe që nga tetori do të fillojë nga realizimi. Me suksesin natyrëssë vet konsiderojmë ndërtimin real të mardhënieve të partneritetit në mes të disaOJQ në vetë Kosovën, partneriteti në mes të OJQ dhe përfaqësuesit tëmediumeve nga Kosova dhe Serbia që do të ishte kusht themelor për konkurim.Dialogu Civil forcohet, organizohet, krijon front unik në luftë për paqë dhetolerancë, përgatit terenin për dialog zyrtar dhe rekomandon publikun që jeta epërbashkët jo që është e mundshme, por se është edhe nevojë reale.Jetëmir Balaj, Forum, PrishtinëKryesisht do të flas mbi projektin i cili quhet Partneritete për paqë(Partnerships for Peace) i projektit Instituti për paqë i shteteve të Bashkuara(United States Institute for Peace – USIP). USIP është një Institucion Amerikanpunën e të cilit e financon Kongresi Amerikan. Projekti për të cilin do të flaszgjatë nga vitit 2001. Tubimi ynë zyrtar u mbajt në shtator të vitit 2001 në Vjenë.Në realitet tubimi i parë ka qenë në plazhën e Ulqinit ku përfaqësuesit eOTPOR-it (Rrezistencës), FORUM-it dhe USIP – it diskutuan se si tëorganizohemi. idea lindi mu për shkaqe mediale të cilat nuk raportonjëobjektivisht dhe pastaj pasojnë disa dimensione të komunikimit, të cilat i kemi.Identifikuam nevojën për vendosjen e ndonjë niveli tjetër të komunikimit në mestë politikanëve, mediumeve dhe organizatave jo qeveritare. Në seancat tonaprezentuan të rinjtë nga partitë politike rrespektivisht nga kabineti i kryeministritBajram Rexhepit, Hashim Thaçit dhe nga kryesia e Aleances për ardhmërinë eKosovës të Ramush Haradinajt që d.m.th. njerëzit mjaft të afërt me qendrat evendosjes. Të njëjtën gjë tentuam të punojmë me mediume, por se prania e tyreishte e vogël për arsye të tendencave të tyre për lajmërime, e ne nuk dëshironimqë për këtë të raportohet, por që njerëzit të ndiheshin komot për këto biseda.Bartësit kryesor në projekt dhe zbatues ishin OJQ FORUM – i për Kosovë dheRrezistenca në Serbi. Kemi pasur shumë mbledhje, por e rëndësishme që duhettheksuar, që gradualisht kemi filluar të punojmë në projekte konkrete që i48

konsideroj si shumë komponente të rëndësishme të çfarëdo iniciative për dialog.Dialogu është i domosdoshëm, por i vetmuar nuk mund të kontribuoj asgjë nësenuk përcillet me ndonjë aktivitet konkret. Pas saj, “OTPOR” në Serbi punonteme banorët shqiptarë në jug të Serbisë. Punonin TV kompanitë për zgjedhje nëPreshevë, Medvegjë dhe Bujanovc, kurse ne tentonim gjithashtu të bëjmë tënjëjtën gjë në Kosovë. Bëmë kampanjën ku ftuam serbë për pjesmarrje nëzgjedhjet lokale për të i zgjedhur përfaqësuesit e vet. Kjo mjerisht nuk ishtemjaftë e suksesshme, pasi që Çoviqi luante me politikën që të mos votohet, nëmënyrë që 12 orë para zgjedhjeve i fton serbët e Kosovës të dalin në zgjedhje.Dialogu është me rëndesi për realizimin e mardhënieve ndërmjet njerëzve dheorganizatave, nnjohtimit mes nesh e ndoshta edhe të tejkalimit të disaproblemeve personale. Mua psh. shtëpia në fshat më është djegur. Babain timgjatë luftës deshën t’a vrajnë si kundër vepruan me Bajram Kelmendin dhe krejtkëto janë disa gjëra që njeriu duhet t’i tejkaloj në një nivel personal. Përmeskëtyre dialogjeve unë jam i bindur që me njerëzit me të cilët bashkpunoj janëvërtetë njerëz të sinqert të cilët shprehin raste pikëllimi për ngjarjet e kaluara nëse vetëm kështu do të ndërtojnë diçka tjetër.Ne kemi hyrë në fazën e implementimit të projekteve të përbashkëta, pordisa gjëra nuk kemi arritur ti realizojmë në mungesë të mjeteve, sepse interesi idonatorit nuk është më i njëjtë sikundër ai i para një viti, e të mos i cekimdallimet të para dy apo tri viteve.Unë mendoj se disa Nisma më të mëdha se ajo e dialogut Civil të OSBEsëe ngatërruar në fazën e bisedimeve. Ka pasur disfatë atëherë kur ambasadori iOSBE-së Paskal Fieski në mbledhjen e fundit të kësaj iniciative në Prishtinë, efalenderoi punën e dertanishme të sektorit civil, kurse unë turprohesha të ndëgjojkomentime të tilla pas marsit. Kjo më është dukur si fjalë mashtruese se ne kemibërë diçka përmes dialogut dhe mëpastaj ka ndodhur marsi në Kosovë.Ne duhet të ballafaqohemi me faktin që disa gjëra thjeshtë nuk kemimundur ti bëjmë, nuk kemi vendosur ndonjë dialog në mes të disa shtresave tënjerëzve. Gjithashtu nuk kemi arritur që në masë të madhe t’a bartim këtë nëshoqërinë tonë, e për këtë nuk ka faj vetëm i shoqërisë civile. Sinqerisht mund tëthuhet se ne si organizatë kemi punuar atë që kemi mundur. Gjendemi në këtëtubim dhe do të ishte e pa përgjegjshme po të themi se çdo gjë e kemi punuar nësuperlativ. OSBE-ja e ka ftuar konferencën kah fundi i këtij muaji në Prishtinë ecila quhet Dialog i dialogjeve në të cilën do të tubohen unë mendoj 4 ose 5Nisma identike të dialogut dhe që pak të flitet për leksionet e mësuara dhe përprobleme të ndryshme, por më së tepërmi do të jetë: si t’a transformojmë këtdialog në diçka konkrete.DiskutimetTanja Tuciq, Qendra për rajonalizimin, Novi SadMua më dhimbset Jetëmiri që këtë iniciativë të OSBE-së e përjëton si jotë sinqertë. D.m.th. këtu kujdesshëm dhe në mënyrë strategjike paramendohetmënyra e funksionimit të Dialogut civil dhe ai e ka strukturën e vet. Një ngapjesët e kësaj strukture janë seancat periodike ku do të shihet deri ku ështëarritur, çka është punuar dhe përmblidhen gjërat. Për këtë nuk isha pajtuar që49

këto seanca janë pa efekt, sepse po të mos ishte ajo, nuk kishin me qenë asreagimet tuaja. Nuk kishte me pasë reagime nga ngjarjet e marsit. Unë mendoj setërë ato Nismat duhet të bashkpunojnë. Ne kemi botuar Bzletinin ku shihet qëmbi 100 organizata nga Serbia dhe Kosova janë pjesmarrëse në Dialogun civil.D.m.th. kjo nuk është sasia e disa organizatave. Ky është numër i madh iorganizatave.Radoica Bunçiq, Gratë në të zeza, BeogradPo vërej se askush deri më tani prej nesh nuk i përkujtoi grupet tjeraetnike të cilat jetojnë në Kosovë, pra nuk janë viktima vetëm serbët dheshqiptarët. Çka është me Romët, Hashkalitë, Egjiptianët dhe tjerët që jetojnë nëKosovë, shumë prej tyre edhe janë dëbuar?!Mendoj se është mjaft e rëndësishmeqë edhe ata të kyçen në dialog pasi që edhe ata janë pjesë e shoqërisë.Dardan Veliu, Kodi, PrishtinëMendoj se të gjitha këto nisma janë me rëndësi të barabarta dhemonopolizimi do të sillte humbje. Gjithashtu mendoj se është e domosdoshme qënismat e ndara, me njerëz të ndryshëm, do të duhej të takoheshin dhe këmbeninpërvojat dhe plotësimet të ndërsjella duke i krahasuar rezultatet e punës së tyre.Milica Jovanoviq, gazetare e gazetës Danas, BeogradNuk e di se çfarë është situata në Kosovë, por kur flitet për krijimin eshoqërisë civile këto tregime shpesh i gjasojnë atij tregimit psikologjik mbiprodhimin e subjekteve në procesin e individualizmit që psikoanaliza moderne equan bashkërenditje e Minhauzenit, në bazë të tregimit për Baron Manhauzenin icili vetvetin nga bishtaleci e nxjerr prej vrime. Pra subjekti nuk mundet vetin tariprodhojë, kjo është fantazmë. Shoqëria civile nuk mundet vetin ta riprodhojë,kjo gjithashtu është fantazmë. Këto janë procese të cilat janë afatgjata etj.Ndërsa përshtypja tjetër që kamë fituar është: konzervatizmi në mes tërinjve. Para saj nuk mendoj vetëm në konzervatizmin politik, në kuptim të idevedjathtiste, por mendoj në mbështetje të rinisë për institucionalizim dheinstitucionalizmin e aksioneve të veta. Unë shumë i përkrah të gjitha organizatatmajtiste, por ajo që në Beograd na mungonë janë akcionet jashtë institucionaledhe rinia e cila nuk dëshiron që ato menjëherë të institucionalizohen. Unë do tëiu përkujtoj në Black Block në Gjermaninë Lindore një formacion majtist mjaftagresiv, që ka lindur si geto për mbrojtjen e emigrantëve nga sulmet neonazistetë cilat lindën në Gjermaninë Lindore pas rënies së murit të Berlinit. Black blockishte formacion majtist ekstrem, që ishte formuar si përgjigjje e sulmit me sulm.Nuk dua të them se përkrahu dhunën, por na mungojnë organizatat të hatashmejashtë institucionale.Emilija Momçiq, Fondacion Hainrich Böll, BeogradAjo që mua më shtyri të paraqitem është një panoramë që ekspozoiJetëmiri dhe me të cilin pajtohem. E ky është fakti se shpesh kemi tubime,shpesh këto financohen, shpesh këtu tubohen njerëzit e njëjtë, por ejani që diçkakonkrete të shohim se këto tubime në një mënyrë a mund të marrin një formë e50

cila pak a shumë e fokusuar dhe se ai efekt nga jasht është më i fortë. Dhe si njëpropozim mendoj se ndoshta mundemi të shfrytëzpjmë mediumet elektronikepër ti tërhequr në një mënyrë.Jetëmir Balaj, Forumi, PrishtinëNë kuadër të hulumtimeve roli i shoqërisë civile në dialogun zyrtarKosovë-Serbi, ne kemi kërkuar përvojën e dialogut nga konfliktet tjera dhe ikemi identifikuar modelet që mund të aplikohen në konfliktin Kosovë-Serbi:I pari është konflikti brenda-Taxhi. Në Taxhikistan kanë pasur konflikteinterne dhe me ndihmën e organizatave ndërkombëtare me përvojë, është bërëdialogu jozyrtar, d.m.th. bisedimet jozyrtare në të cilat organizatat e shoqërivecivile dhanë kontribut të madh në zgjedhjen e konflikteve. OJQ u treguan shumëtë mira, më të shpejta, më imagjinative dhe më të suksesshëm në zgjedhjen eproblemit të zhdukurve. P.sh. ne i kemi grupet teknike në nivel të qeverisë sëKosovës dhe Serbisë që momentalisht kanë ndërpre dialogun, por të cilat kanëbiseduar edhe për të zhdukurit. Megjithatë ata këtu plotsisht i injoruan përvojat eorganizatave që merren me këto probleme me vite, punojnë për të zhdukurit qënga konflikti me Kroacinë. Mua më pengon kjo byrokraci ku OJQ-të bëhenbyrokrate dhe që kjo bëhet vetëm që të këmi sa më tepër seanca.Andrej Nosov, Nisma e të rinjëve për të drejta të njeriut, BeogradDesha të ofroj dhe promovoj një çasje të cilën në bazë të pjesmarrjes nëkëto dialogje tjera vendosëm të a shfrytëzojmë.Kjo është çasje personale e kontakteve, ngase prej të gjithë atyreseancave, konferencave në të cilat flitej për Nisma civile, unë kuptova ashtu senëse nuk ka ndonjë aksion dhe interaksion personal në mes dy personave qoftënë Kosovë ose në Serbi, ndërsa njëra nga Serbia, njëra nga Graçanica, njëra ngaPrishtina ku janë shansat shumë të vogla për ekzistimin e lidhjeve të forta, posatyre që lindën me projek konkret, dhe nga kjo kisha propozuar që një kësi grupie njerëzve të bëhet forum i institucionalizuar tradicional, që do të u shërbentekëmbimeve të përvojave në punë për vendosjen mardhënieve të reja.Ne gjithmonë po flasim për dialog, por unë nuk e kam zakon që ta vej nëplan të parë fjalën dialog, ngase mendoj se kjo fjalë tepër në përdorim dhenjerëzit shpesh detyrohen të thonë se është shterrë. Nuk mendoj se proçeset janëshpenzuar, por mendoj se fjalët interpretohen në kontekst shumë negativ, dhe atofitojnë një nocion plotësisht tjëtër. Nga kjo mendoj se është çelës për venien ekontakteve të reja, duke menduar në mungesën e lidhjeve ndëre njeriut, e nëveqanti në mes të rinisë që kurrë nuk u takuan me njerëzit e Kosovës, dhe me tëdrejtë rrugë për vënie të disa lidhjeve dhe mardhanieve të reja në mes elitave tëardhshme. Mendoj se ky është çelës i disa mardhënieve nga një anë, e nga anatjetër punë në një proçes të drejtë tranzicioni me shumë përmbajtje dhe procesekonkrete pa të cilat nuk ka as pajtime, as ballafaqime dhe as dialog.Jam i vetëdijshëm se ne nuk mund të marrim ndonjë vendim që do tandryshoj jetën në mënyrë esenciale të qytetarëve në Kosovë ose të qytetarëve nëSerbi, por mund të promovojmë idenë se mund të u jetojmë në fqinjësi.Dardan Veliu, Kodi, Prishtinë51

Shumë nga këta njerëz kurrnjëherë nuk kanë parë serbë prapa uniformësserbe, kështu që kur përkujtohet kushdo nga serbët ata menjëherë kanëasociacion të keq për të. Mendoj se situata mbi imixhin negativ të shqiptaritekziston edhe në Serbi. Qëllimi i dialogut nuk është që detyrimisht të a realizojzgjidhjen. Qëllimi dialogut do të ishte ndihma në rrugë për realizimin e zgjidhjessë problemeve. Dialogu njerëzve u duhet për prezentim të rasteve, për takimedhe tejkalimin e disa sterotipeve. Lloji më i keq i komplimenteve që i marrë nëkëto takime “a ka edhe ndonjë kësi, çfarë je ti?”.Cilët janë hapat e mëtejmë – seanca e grupeve të partnerëveAndrej Nosov, Nisma e të rinjve për të drejta e njeriut, BeogradSeanca e fundit e tubimit “Shoqritë e dhunshme në tranzicion” ështëmenduar si përgjegje për vazhdimin e punës në shoqëritë e dhunshme nëtranzicion, respektivisht në vazhdim të dialogut alternativ Kosovë-Serbi.Ideja ime themelore është se këtu të pranishmit me të gjitha forcat janëpër formimin e një forumi që mundet të jetë i emërtuar ndryshme dhe që pastajmund të zgjerohet si shtesë me njerëz të rinjë sa i përket organizimit të këtijforumi. Ai duhet të ketë këshillin e vet të cilin do ta përbënin njerëzit meintegriteti nga shoqëritë tona dhe ato të jenë një lloj trupi kshillues mbi atë se çkaështë e rëndësishme për forumin për si fokus. Gjithashtu duhet formuar edhe njëtrup të vogël ekzekutiv që do të kordinonte ekipen e forumit, udhëheq meorganizimin e seancave ose çfarëdo aksione. idea ime themelore është që forumidy herë në vjet me tema të ndryshme të tubohet dhe thjeshtë të këmbejë përvojanga projekti ynë që kemi lidhur me dialogun, mardhëniet ndëretnike, ballafaqimime të kaluarën dhe që në atë forum të tentojmë të arrijmë deri tek disapërfundime të përbashkëta të rëndësishme për seancat e bashkpunimit tonë. Ajoqë më duket e rëndësishme si ide është që vet forumi ose disa nga organizatatanëtare të forumit duhet të punojnë për sigurimin e mjeteve për këmbimin epërvojave ndërmjet veti. Në këtë mendoj para së gjithash si atë pjesë e cila itakon udhëtimit të studimeve, përkatësisht secili që punon në sektorin joqeveritarështë student ose thjeshtë dëshiron të udhëtojë në Beograd dhe të dijë se çka pondodhë në lëminë me të cilin ai mirret, mund të pres nga ky forum ndihmë përhartimin e agjendës nga një anë dhe nga ana tjetër ndoshta edhe finansimin eshpenzimeve të rrugës. Rruga ndoshta paraqet problem, pasi që sot shumëvështirë është për të udhëtuar nga Kosova në Serbi ose prej Serbisë në Kosovë senë çfarëdo shteti tjetër fqinjë. Vërtetë mënyra e transferit është shumë kompleksedhe shumë e shtrejtë, nëse nuk kemi automjet personal. Pra idea themelore qëunë propozova për diskutime të mëtejme është që ne të gjejmë emrin dhe tëtentojmë me ndërtimin e strukturës.Radoica Bunçiq, gratë në të zeza, BeogradIdenë mbi forumin e konsideroj të rëndësishme dhe si vlersim të mundit.Më duket se është e rëndësishme që të punohen disa punë të disa akcionevekonkrete dhe me këtë nënkuptoj që psh. që konferencat e këtilla të mos52

transferohen në një vend të tretë por që punëtoritë mbi dhunën, mbi përvojatpersonale të lidhura me dhunën etj. të organozohen në Prishtinë ose Beograd.Kështu që të eliminohet frika dhe kjo të bëhet tregues i qartë i bashkësive nëKosovë dhe Serbi dhe se çka ne vërtetë dëshirojmë. Njëkohësisht kjo duhet bërënë mënyrë transparente dhe publike sado që të jetë e mundshme në rrethana tësigurisë.Gjithsesi struktura është e rëndësishme, ngase pa strukturë është shumëvështirë realizimi i çfarëdo ideje, por është me rëndësi të dimë se çka do tëpunojmë, pastaj në bazë të saj të formohet struktura, pasi thjeshtë nuk ekzistonformulë e përgjithshme e strukturës. Gjithashtu e konsideroj si shumë tërëndësishme që për të ardhmen në punë të kyçen të gjitha bashkësitë etnike ngaKosova që tani nuk janë këtu. Përveq saj besoj se është e nevojshme që më tepërduhet të kyçen femra, pra organizata të femrave nga Kosova. Duhet të bëhenhulumtime serioze dhe nëpër grupe tjera nga Kosova, që rrinë të fshehura duke ivlersuar fuqitë e tyre dhe të kyçen në këto procese.Andrej Nosov, Nisma e të rinjëve për të drejta e njeriut, BeogradKjo që këtu nuk ka përfaqësues të organizatës që merret me të drejta tënjeriut dhe grave, organizatat që merren në çfarëdo aspekti me të drejtat e njeriuose përfaqësuesve të pakicave, kjo është eksluzivisht për shkak se kjo nuk ukonvenonte të gjithëve të cilët në fillimisht i kemi ftuar në tubim. Natyrisht sekjo nuk do të thotë se nuk do të kyçen.Çështje tjetër e rëndësishme është se e kemi të mbuluar shumë mirëteritorin duke falenderuar Valdeten e cila jeton në Mitrovicë dhe e cila e mbulonatë rajon. Nga ana tjetër në vetë Prishtinën janë njerëzit sikur Jetëmiri, Leoni, tëcilët shumë mirë e njohin skenën. Me rëndësi është që kemi kujdes e të mosmendojmë se tani ne po e nisim një punë që askush deri më tani nuk e ka filluar,e cila nuk ekziston. Diçka megjithatë ekziston vetëm se tani atë duhet drejtuar,kështu që forumi mundet të jep rrezultate të ndryshme nga ato që i kemi nëkuadër të dialog projektit ndëretnik ose çfarëdo projekte tjera të këtij lloji.Dardan Veliu, KOD, PrishtinëMendoj se është shumë e rëndësishme të kemi jo vetëm grupin qëdiskuton, por edhe grupin që lobon, që propozon ide dhe mendime mbi mënyrënqë këto ide ti avokoj. Besoj se do të ishte me rëndësi jetike të lobohet për idenëmbi Universitetin multietnik në Prishtinë.Andrej Nosov, Nisma e të rinjëve për të drejtat e njeriut, PrishtinëMendoj se duhet bërë ndarjen e detyrave. Unë e marrë përgjegjësinë nëNismë për t’i punuar disa faqe mbi parimet për të cilat po pajtohemi, e dikushtjetër do të mund të bëjë hartimin e strukturës etj.Pranë përgjegjësisë kush se çka do të punojë është me rëndësi të madheqë mos të a lëmë anash atë që disa grupe të shoqërive civile punuan më parë dhetë organizohemi për shfrytëzimin e përvojave të tyre që eventualisht të i ftojmëdhe që të kyçen ose nëse është më lëhtë, që ne t’u kyçemi atyre. Gjithashtu ështëme rëndësi mos përkufizimi se kush mundet të jetë anëtarë ose të kërkojmë ngaantarët që t’u përmbahen parimeve të përcaktuara. Kur them anëtarë i forumit,53

nuk mendoj në ekzistimin e biletave të antarsisë, por që të jetë e dobishme tëdëgjohen përvojat e njerzve nga seanca e forumit.Millan Podunavac, Këshilltar për program i fondacionit Heinrich Boll dheprofesor në fakultetin e shkencave politike, BeogradKy tubim tregoi se ekziston kapital social i natyrës impresive në kuadër ekëtij grupi dhe mendoj që forumi do të ishte mënyra më e mirë që kjo tëartikulohet.Sipas gjykimit tim shumë është me rëndësi për dy shoqëritë që të hapetnjë proces i ndërlikuar deebatimit publik para së gjithash të rinisë mbi atë se çkajanë shoqëritë, cilat janë çështjet të cilat i lidhin këto dy shoqëri që mund të jenëfokus i përbashkët i një agjende, e pastaj cila është kjo agjendë e cila do të ishtestruktura e forumit.Andrej Nosov, Nisma e të rinjëve për të drejta të njeriut, BeogradNjë nga idetë e propozuara e cila duket interesante janë shkollat; këtojanë seminaret e gjuhës shqipe dhe serbishte, pasi që gjuha është një ngapengesat themelore teknike për komunikim në Kosovë. Përveq saj ndoshta mëkëtë do të përmisonim raportet ndëretnike edhe në Kosovë edhe në Serbi ku tëmos harrojmë përveq serbëve nga Kosova dhe boshnjakëve, duhet të ftohen dheshqiptarët nga Presheva. Shumë është më rëndësi të u ipet njerzve mundësia që tëmësojnë diçka që sistemi nuk ua mundësoi.Leon Malazogu, Fakulteti i shkencave politike, PrishtinëMendoj që situata është e pjekur për një lloj forumi përmanent dhemendoj se është shumë ide e mirë që të kyçen edhe kombet e tjera siMaqedonasit, për arsye se ndoshta përvoja e tyre mbi tejkalimin e disa krizave,plotësisht kishte për të ndikuar ndryshe tek serbët dhe shqiptarët të cilët vetëm nëmënyrë deklarative arrijnë marrveshje, por nuk i zbatojnë në praktikë.PËRSHTYPJET E PJESMARRSVEMarija Stojanoviq, bashkimi i qytetarëve Fractal (Fraktall), BeogradOrganizata e jonë ka ide themelore për vendosje të dialogut në mesnjerzve të shoqërive me përbërje të ndryshme dhe pos tjerash edhe atyre mepërbërje kombëtare, me theks të përkrahjes nga nisma e të rinjëve si organizator iproceseve të ardhshme shoqërore. Gjëja që mua më fascionoi janë njerëzit qëtregojnë se vërtet kanë dëshirë që të punojnë në mes veti. Në qoftë se do të mundtë ekzistonin komponentet e strukturimit të mëtejmë të këtij forumi, unë me qejfdo të isha kyçur komponentës punuese me njerëz të rinjë.Radoica Bunçiq, Gratë në të zeza, Beograd54

Edhe pse vij si përfaqësues e femrave në të zeza, jam aktiviste e disagrupeve të rinjëve nga të cilat kisha dalluar grupin e meshkujve kundër dhunës,ose grupin e meshkujve kritik, e cila ende është duke u konstituar.Çka kam pritur nga ky tubim? Kam pritur këtë që ka ndodhur, pra t’i këmbejmëmendimet. Një e kam pritur se do të punojmë më tepër dhe ate jo formalisht, pornë kuptim që të kemi disa punëtori. Kemi mundur nëpër punëtori këtu tëpunojmë shumë gjëra. Pasi që punëtoritë i konsideroj si mjaft të rëndësishme simënyrë e zhvillimit, komunikimit dhe mësimit.Milica Rodiq, Klubi i studentëve të sociologjisë, BeogradUnë duhet të them që unë kam mundim nga pritja, ngase prisja ngashumica prej jush që në fund asgjë nga e tëra nuk do të realizonim. Unë kampritur të punojmë diçka konkrete të propozojmë ndonjë aksion konkret të cilingjithsesi do të a zbatoja në mesin tim.Lana Kojiq, Studente e shkencave organizative, BeogradPër mua kjo është hera e parë që jam prezent në kësi tubimi që t’i njohnjerëzit dhe studentët nga Prishtina dhe Kosova dhe në përgjithësi dhe jam elumtur për këtë, sepse pak a shumë në rrethin tim njerzit kanë paragjykime lidhurme njerzit nga Kosova. Mendojnë se njerzit nga Kosova fare nuk kanë fakultete,nuk janë të arsimuar dhe vërtetë në këtë kuptim jam e kënaqur për shkak tëtakimeve të këtilla që mua më kanë kënaqur, ngase në një mënyrë sado që vetë tëluftoj nuk kam pasur rastin ta njoh askend këndej pari dhe t’i thyej paragjykimete mia. Jam e lumtur që për herë të parë po prezentoj në një kësi tubimi me temëtë problemeve nga Kosova dhe Serbia pasi që thjeshtë këto probleme më parë asqë janë prekur. Më tepër kam qenë e kyçyr në problemet e Bosnjës dhe Kroacisë,por jo edhe të Kosovës.Mirjana Toma, Fondi për të drejtën humanitare, BeogradShumë jam e lumtur që këtu lindi idea mbi forumin pasi që bashkpunimidhe dialogu janë të rëndësishëm për Kosovën dhe Serbinë e veçanërisht për ju.Mendoj që këto janë disa mundësi që do të mund të kenë rrezultate përshoqërinë. Mendoj se ne të gjithë kemi shumë potencial për të reaguar nëmjediset tona, sepse me ndrrimin e një koke, kemi ndërruar një pjesë të madhemos edhe krejt botën.Kur është fjala për nisma rajonale, unë do ta kisha cekur se me 6 prill2004 me iniciativën e Fondit për të drejtat e njeriut nga Sarajeva me rastin ejubileut dymbëdhjet vite nga fillimi i luftës në Bosnjë dhe Hercegovinë ështënënshkruar marrveshja mbi bashkëpunimin rajonal në mes të Qendrës përhulumtim të dokumentacioneve të luftës dhe kriminelëve të luftës në Bosnjë dhedisa organizatave joqeveritare nga Kroacia. Ne të gjithë së bashku jemi obliguarpër bashkpunim rajonal, kemi formuar qendra rajonale për hulumtime dhedokumentime të kriminelëve të luftës. Shpresoj se shumica nga ju do t’i shoh atjesi bashkpuntor të ardhshëm pa marrë parasysh se kriminelët e luftës do të jenëvetëm një segment i mendimeve tuaja dhe dialogjeve e tuaja, por gjithsesibashkëpunimi mund të ketë sukses dhe mund të mbijetojë në qoftë se mbi tëseriozisht mendohet dhe për të seriozisht të punohet dhe nëse ndaj tyreorganizohet potenciali i tërësishëm i energjisë që posedoni.55

Nebojsha Nikçeviq, Fondi për të drejtën humanitare, PodgoricëKëtu jam para së gjithash të dëgjoj diçka të mençur. Ditën e parë dikushpatë cituar një historian i cili thotë se ne, popujt e sllavëvë të jugut duhet tëfillojmë duke lexuar histori nga fillimi. Me duket se është shumë pak dhe sendoshta është dashur të përmirësohemi pak aq sa është e mundshme korigjimidhe të fillojmë që gjithnjë prej disa numrave të para njëmijë viteve.Të gjithë kemi dëgjuar aforizmin që “historia na mëson që mos dimëasgjë” që në këtë shtet ndoshta nuk është vetëm aforizëm por më tepër konstatim.Më duket se njerëzit e rinjë dhe fëmijët duhet para së gjithash të mësohen që merespekt të sillen ndaj përfaqësuesve të grupit tjetër etnik në atë kuptim që të mospërdorin shprehje urrejtjeje etj. Mendoj se këto janë gjëra të rëndësishme dhe seështë e çuditshme që askush nuk organizon kampanjë me këtë temë, sepsemendoj se problemet janë aq të thella sa që vështirë është që tani radikalisht mirëtë punohet dhe të fillohet që nga fillimi, pa u bërë kjo.Marija Gajicki, Nisma rajonale e grave të Vojvodinës, Novi SadPër mua kjo është hera e parë që aktivisht dhe drejtpërdrejt që marrëpjesë në një nga dialogjet civile por jam e kënaqur që kam rastin të i ndëgjojrininë që flasin për këtë problem. Jam e detyruar të them se për mua këto tri ditëishin të jashtëzakonshme dhe se kam mësuar shumë gjëra të hatashme. Kaherënuk më ka ndodhur që në bazë të thënieve personale, përvojave personale,posaçërisht nga disa njerëz nga Kosova, nga Prishtina dhe nga Prizreni të ndëgjojkësi fjalë të cilat janë të ngjajshme fjalëve të cilat i di nga Novi Sadi dhe të kemiaq shumë të përbashkëta për punë dhe këmbime. Për mua kjo konferencë ishteshumë e rëndësishme për atë se për herë të parë pas kohës së gjatë ndihesha nëbarazpeshim në mes të ekspozeve hyrëse, analizave të situatave momentale, tëshkaqeve dhe pasojave dhe vetë akterëve pjesmarrës në dialog dhe që realishttregojnë një seriozitet të madh të pregatitjes për kreativitet të proceseve tëpërbashkëta që na dërgon kah ardhmëria pa urrejtje.Tanja Tuciq, Qendra për rajonalizim, Novi SadSa i takon konferencës në veçanti më ka pëlqyer niveli i ekspertëve dhetemat e bisedave të ditëve të para. Për mua kjo nuk është fillim, veq se edhe njëproces prej nga unë shoh ndryshime e besueshme. Në qoftë se analizojmë tematqë i kemi pasur në këtë konferencë rrënjësisht dallohen nga temat në të cilatështë folur para dy viteve, që sa marr pjesë në dialogun Civil. Gjithashtudallohen edhe temat për biseda private. Më kujtohet pra se takimi i parë kakaluar në këmbimin e emocioneve, ndërkaq tani temat janë plotësisht tëndryshme nga jeta e përditshme, gjërave private, mirbesimeve etj., kështu që unëkëto i përjetoj si një përparim të konsiderueshëm.Jetëmir Balaj, Forumi, PrishtinëEdhe pse nuk shkoj shpeshë në kësi lloj konferencash, sepse shpesh ipërjetoj si humbje kohe, mjaft jam i kënaqur që kam ardhur këtu për shumëarsye. Me shumë nga këta njerëz punoj që katër vjet, kështu që i kam njohur disaorganizata dhe njerëz me të cilët shumë kisha dashur të punojë në të ardhmen.Për çdo organizatë krijimi dhe mirmbajtja e lidhjeve është domosdoshmëri dhekjo deri diku është qëllim i kësaj konference.56

Gjëja tjetër është testimi i dëshirës dhe përgatitja e shoqërisë qytetarendërsa këtu kam theksuar përshtypjen e ekzistimit të shumë njerzve që janë tëpërgatitur dhe që shumë nga ta kanë guxim me të punojnë disa punë që do të andryshojnë shoqërinë tonë. Kjo për mua ishte çështja më e rëndësishme, ngasefriksohem se koha po kalon.Labinot Hoxha, Departamenti për demokratizim, OSBE KosovëGjatë këtij seminari më ka pëlqyer zgjedhja e temave e në veçantimënyra si është biseduar e cila ishte plotsisht e ndryshme nga disa seminare tjerame temë të ngjashme. Më pëlqeu edhe kjo që njerëzit pa brenga flisnin mbiçështjet e ndryshme. Përveq saj pata rast të kënaqshëm që të takohem me disanjerëz të rinjë.Paola Babos, OSCD, Frento – ItaliEdhe pse tani jetoj në Itali, mjaft jam e lidhur për Ballkanin pasi që dyvitet e kaluara i kalova në Beograd dhe në Prishtinë. Mendova që ky seminar dotë jetë i orientuar më tepër për këmbimin e përvojave personale. Në vend tëkësaj, e tëra pati tingullim ekspertizmit që gjithsesi është mjaft mirë, porgjithashtu konsideroj që përvojat personale janë gjithashtu aq të rëndësishme siedhe ekspertiza, e në veçanti kur është fjala për ballafaqimin me të kaluarën. Porkëtu diskutohet vërtetë në bisedën se ka ardhur koha që të kalohet në punë tëpërbashkëta konkrete si fazë që natyrisht pason pas fillimit të njohtimevereciproke. Në këtë kuptim diskutimi akademik do të ishtë mjaft i rëndësishëm.Leon Malazogu, Fakulteti i shkencave politike, PrishtinëJam shumë i kënaqur para së gjithash pasi nuk kemi shpenzuar shumëkohë, askush nuk qajti, nuk u çuditëm me tregimet nga ana tjetër pasi që e tërakishte ngjarë në disa konferenca tjera. Për këtë mendoj se situata është më epjekur nga përmbajtja dhe konkretizimi dhe për nga kontinuiteti.Milica Stojanoviq, Nisma e të rinjëve për të drejta të njeriut, BeogradKonsideroj që ky propozim është mjaft i mirë, pasi që dialogu me këtëtemë mjaft të rëndë dhe duke marrë parasysh të gjitha, duhet që në forumin që dotë formohet t’i pranojnë rolet tona me mjaft përgjegjësi për të kaluar nga fjalët nëvepra dhe të punojmë diçka të kapshme.Edin Veloviq, Nisma e të rinjve për të drejta të njeriu, BeogradDesha të them që ky është takimi im i dytë i këtij lloji pasi që Nisma e tërinjëve për të drejta të njeriut në maj të këtij viti organizoi tubimin e gazetarëveserbë dhe shqiptarë në Budvë dhe duhet ta pranoj se nuk isha i befasuar me kësiinteraksione në mes të rinjëve nga Kosova dhe Serbia. Atje gazetarët e Beograditnga Prishtina ditën e parë kanë treguar një dozë të rezervës që nuk ishte e hapur,por është aaritur kështu që para nisjes së gazetarëve beogradas qëndruan gjysmëore para furgonit, me të cilin udhëtonin kolegët kosovar, u përqafuan, upërshëndëtëm… mëpastaj gjatë rrugës për Beograd u dëgjuam me telefona dukeshprehur brengë dhe kujdes, posaqërish pasi që kishte ngjarë një defekt nëfurgonin e Prishtinës. Personalisht këtë e konsideroj kapitalin më të madh i cilika buruar nga këto burime.57

Edhe pse dikush përkujtoj metodën e punës si jo të mirë, unë megjithatëmendoj që për shkak të peshës së temës me të cilën ballafaqohemi mbledhja nukduhet të realizohet në atmosferë sterile, pos realisht në kësi përzierje tëkomunikimit formal dhe jo formal.Milica Jovanoviç, gazetare e gazetës Danas, BeogradKam pritur se në këtë tubim do të takoj në një nga kolegët Kosovar, pormegjithatë mjaft më pëlqeu atmosfera e qetë e cila këtu hetohej.Veton Ferizi, Nisma gazetare e demokracisë së Prizrenit, PrizrenNë veçanti jam i lumtur që kam qenë këtu dhe kisha rastin të njihesha medisa njerëz për të cilët kam ndëgjuar vetëm nga gazetat si profesorin Podunovac,Dushka Anastasijeviç dhe Milicen. Gjithashtu vura disa lidhje tjera si psh.lidhjen Nikshiç - Prizren.Fitim Vogel, Grupa Kosovare për iniciativë lokale, PrishtinëKjo për mua është hera e parë që prezentoj në një takim të këtij rangu dhebesoj që kjo përvojë do të më ndihmojë me punën e mëvonshme. Mendoj seforumi duhet të jetë i hapur për të gjithë dhe që gjërat duhet të shkojnë nga anapozitive nga se bukuria gjendet në sytë e atij që e shikon.Ilir Zeneli, Qendra për drejtat e njeriut në universitet, PrishtinëMë pëlqen mënyra e bisedimeve për problemet. Mendoj se është mënyramë e mirë e zgjedhjeve të tyre është biseda e hapur dhe reale, së cilës në veçantido të mund të i ndihmonte krijimi i forumit.Valmir Ismajli, Student i shkencave politike, PrishtinëSipas meje ky takim ishte i mirë për dy arsye. E para është se unë vij ngaDrenica dhe se këtu fillova të mësoj serbisht, që më parë nuk kam pas rast. Arsyae dytë është ngase deri më tani vetëm nga mediumet kisha rast për ndëgjimin emendimeve nga Serbia mbi Kosovën dhe nga Kosova për Serbinë. Ato lajme90% kanë ngjyrë negative. Për këtë arsye ky takim më shërbeu t’i dëgjojmendimet e qytetarëve të zakonshëm dhe kuptova se ekzistojnë njerëz posNatasha Kandiqit dhe të tjerë të cilët mendojnë ndryshe për Kosovën. Për këtëarsye, në qoftëse guxoj të flasë kur të kthehem në Drenicë do to flasë seekzistojnë serb të cilët kanë mendime të mira për ne.Enis Derguti, PrizrenAshtu si që ishte kjo hera e parë për mua me të vërtetë asgjë nuk kampritur më tepër dhe jam i befasuar me të gjitha komentimet, reagimet dhebisedimete e përbashkëta. Ndoshta është dashur sipas mendimit tim më tepër tëballafaqohemi me realitetin e sotëm e më pak me të kaluarën. Sa i takon idesëmbi forumin mendoj se kosovarët dhe serbët mund të i përdorin organizatatlokale jo qeveritare që janë rreth tremijë që “flejnë” në Kosovë, që nuk janë aqaktive dhe as që kanë projekte konkrete.58

Bujar Maxhuni, Departamenti për demokratizim- OSBE, PrishtinëUnë jam kyçyr nëpër disa nisma që OSBE-ja i udhëheq gjatë këtyreviteve të fundit, por punoj edhe me organizata tjera në Kosovë dhe jasht saj. Njënga arsyet që kam ardhur këtu është të shoh se si punohet, çka punohet dhe çkamund të burojë nga ky dialog. Dëshirova të shoh se si mundemi të përparojmëbashkpunimet e kësaj iniciative me nisma tjera pasi që konsideroj se qëllimi ikëtyre takimeve që të rritet numri i njerëzve që të krijojmë rrjetë dhe të izhvillojmë kontaktet ekzistuese. Mendoj se gjithë e kemi të njëjtin qëllim se kyështë përmirësimi i mardhënieve konkrete dhe zhvillimi i dialogjeve konkrete.mirë.Nuk prita se kjo konferencë do të jetë kaq e ngadalshme që është shumëAnka Kurteshi Hajdari, Fondi për të drejtën humanitare, PrishtinëUnë jam e kënaqur që kam prezentuar në një kësi tubimi, nga unë kampas shumë raste të prezentoj në tubim ku shqyrtohet mbi shoqërinë cvile, pasi qëzakonisht paragjykoj seanca profesionale. Sinqerisht nëpër tubime profesionalemendimet janë krejtësisht të ndryshme, kështu që ky tubim më duket se më jepshpresë se për ne ka gjasa. Mendoj se dje në një nga bisedimet konstatohej sekemi shumë më tepër ngjajshmëri në mes veti se sa dallime, e në dallimeinsistojmë gjithsesi nga një këndvështirm personal. Edhepse bashkpunimin meorganet zyrtare nuk i konsideroj si të këqia do të thksoja se ne duhet të insistojmësa më tepër me një bashkëpunim ndërmjet nesh.Milan Podunovac, Këshilltar për program i fondacionit Henrich Böll dheprofesor në fakultetin e shkencave politike, BeogradUnë thjesht jam fascinuar me një kapacitet të fuqishëm social që qëndronulur pas këtyre karrigave dhe kjo për mua është motiv i fuqishëm. Gjithashtu jami fascinuar me një sensibilitet modern që këtu treguat, me një reflektim tëfuqishëm dhe vetë reflektim mbi shoqëritë me të cilin jetojmë, ngase pa vetëreflektime dhe pabashkëkuptime, çfarëdo që këto shoqëri të jenë, vështirë mundtë flasim për ardhmërinë e këtyre shoqërive.Në përjetim të rrethanave unë arrita të njoh tri gjenerata të intelektualëveshqiptar. Gjeneratën e parë që ju e njihni me emra që janë Veton Surroi,Shkëlzen Maliqi, kolegët e mi dhe njerëzit që kam një miqësi të fortë dhe të cilëtprezentuam në një projekt të madh që unë udhëhiqja bashkë me profesorinZharko Puhovski: “Shoqëria civile midis diktaturës dhe demokracisë”.Gjeneratën e dytë e njoha si profesor në shkollat verore gjithashtu ngafakulteti alternativ dhe këtu është gjenerata e tretë më e reja dhe jam i detyruartë them definitivisht se mua më keni fituar si një lobist të fortë i cili në lëmin epublicistikës në diskursin publik fuqishëm do të ndikojë në Universitet dhe në tëgjitha vendet ku kanë ndikim në veprimtarinë time publike për ndryshimin estereotipeve në mes të dy bashkësive etnike kosovare dhe asaj serbe.Dushka Anastasijeviç, ESI, Beograd59

Kjo është konferenca e parë mendoj në të cilën kam qenë. Se pjesa më emadhe e pjesmarrësve shumë më të rinjë se unë, por se kjo posaqërisht ishtekënaqesia ime. Jo se mendoj që ndaj dikujt të jem një autoritet, por se unë kamkënaqësi të madhe që kam pasur rastin të shohë gjeneratë më të re se ajo eBeogradit, në Kosovë me të cilët unë nuk kam aq shumë kontakte, ngase kur unëvijë në Kosovë me fshatarë i numroj lopët dhe delet, porse njerëz të rinjë nuknjoh.Pse tani po i përkujtoj të rinjët? Unë seriozisht mendoj se kjo është njëgjeneratë, e cila nuk është përgjegjëse për këtë që ka ndodhur dhe mendoj se kjoështë gjeneratë vërtetë ajo që mund të bartë ndonjë projekt pa ngarkesë. MeMillosheviqin me të vërtetë nuk kanë asgjë dhe mendoj se është mu ky ai kapitalii vërtetë për vendosjen e dialogut. Dhe për këtë arsye po më duket se situata më epjekur për një hap para. Sonja Biserko pati një seri dialogjesh në vitit ’96, ’97dhe ’98. Disa nga të lodhurit e madh që përjetuam nëpër tubime dhe ato karriga,nuk janë në mesin e të gjallëve. Në mesin e tyre ishte edhe ambasadoriPribiçeviq e tjetri është Fehmi Agani. Nuk them se ato dialogje nuk ishin tëfrytshëm, por dua të them se kohrat ishin tjera dhe mendoj se aty nuk kishtemundësi për ndryshime rrënjësore. Në qoftëse kam mundësi që të gjithëve t’jujapim një kompliment: unë vërtetë kam ndier mundime, ose kimi të çuditshme,se kjo vërtetë nuk i ka gjasuar ndonjë kodre magjike nga Tomas Mani, në ndonjësenatorium çmendurie, ku një nga një ngadalë bien – eliminohen, porse këtuishte një nivel i normalitetit në të cilin unë nuk jam mësuar dhe këtë jo pse ështëfjala për serbët dhe shqiptarët, porse kjo është një sasi e normalitetit të cilen unënuk e kam parë as në rrugën time, as në ndërtesën time dhe kjo për mua ështëkënaqësi e veçantë. Me të vërtetë mendoj se tani njerëzit e rinjë duhet tëvazhdojnë më tutje ta shtyejnë këtë tregim, ndërsa ne do t’u ndihmojmë me saforcë që kemi.Emilia Mançiq, Fondacioni Heinrich Boll, BeogradUnë nuk kam pritur ndonjë sihariq, por jam e kënaqur që intuiten timethjeshtë ia dorzova Andreut që nga fillimi të gjitha të i merrë në duar të veta.Andreun e kam njohur para disa muajve kur ka ardhur me këtë projekt tek ne, ekjo ishte para ngjarjeve të marsit dhe nuk ka pasur aBsolutisht lidhje me te.Sa i takon temës tonë për Kosovën, ne nuk merremi drejtëpërdrejtë meKosovën dhe as që unë pretendoj të bëhem ndonjë ekspert lidhur me Kosovënetj. Jam shumë i lumtur pasi që në kohë kam jetuar në Gjermani dhe pasi qëpunoj në fondacionin gjerman, e për këto tema edhe të mos flasim vetëm megjerman, por edhe me serbë dhe shqiptarë. Për mua kjo është shumë erëndësishme. Shpeshherë njerëzit nga organizatat ndërkombëtare sjellin vendimedhe që për atë nuk kanë mjaftë informata, kështu që jam e kënaqur që këtunjerëzit janë ata që duhet me jenë; dhe se problemi drejtëpërdrejtë u takon atyre.Dardan Veliu, KODI, PrishtinëProfesori Dal për demokracinë thotë: “demokracia nuk është gjendje, porproces”. Kjo sipas meje u takon edhe raporteve të njerëzve dhe aktiviteteve për tëcilat është i domosdoshëm procesi përmanent i përtritjeve, përmirsimeve dhezhvillimeve. Në këtë proçes është i mundëshëm ndryshimi bile edhe istereotipeve. Është interesant të shikohen se si stereotipet për gjermanët kanëndryshuar. Në shekullin 19 gjermanët janë konsideruar romantik në60

pafundshmëri, sikundër që sot konsiderohen françezët të cilët në shekullin e 19konsideroheshin sikur edhe gjermanët gjatë luftës së Dytë botrore si gjakpirës tëçuditshëm. Por sot në qoftë se mendojmë në françez, asociacioni i parë ështëdashuria dhe shkathtësia.Për shkak se besoj në mundësitë e ndryshimeve të stereotipit dhe në këtëdrejtim i konsideroj aktivitetet tona si mjaft të rëndësishme.Valdete Idrizi, CBM, MitrovicëÇka kam pritur unë? Kur më është kujtuar ky projekt para disa muajve,menjëherë kam pritur diçka serioze, sepse besoj se ju jeni njerëz të rinjë, tëpërgjegjshëm dhe serioz. Kjo nuk është hera e parë që prezentoj nëpër këtë llojkonferencash. Unë jam gjithashtu edhe pjesmarrëse në Dialogun Civil të Qendrëspër rajonalizim, Shoqatës Nënë Tereze dhe OSBE-së dhe gjithashtu jam antare errjetit të madh Pakti Qytetar për Europen Juglindore.Dëshiroj të them se idea për forum është e shkëlqyeshme dhe për këtëejani ta shfrytzojmë dhe të i ftojmë të gjithë ata njerëzit që disi mund të bartin tene përvoja të mira. Ejani që në këtë forum të mos garojmë por të bashkëpunojmënjëri me tjetrin me rrjeta.Katarina Putnik, Nisma e të rinjëve për të drejta të njeriut, BeogradJam shumë e lumtur që kam njohur shumë njerëz në këtë konferencë qërealisht nuk i kam njohur si nga Serbia po ashtu edhe nga Kosova. Me të vërtetëjam e kënaqur me rjedhen e konferences d.m.th. një balans në mes teorisë dhediskutimit. Mua më pëlqeu që secili që kishte fjalën kishte mundësi të shprehteatë që mendonte, se këtu edhe dialogohej e veçanërisht më pëlqente që e tëra nukka përfunduar vetëm me fjalë sepse kjo atëherë do të ishte konferencë si edheshumë tjera, por që në fund jemi fokusuar dhe se ekziston energjia positive dhevullnet i mirë se diçka e mirë në këtë drejtim duhet punuar. Kjo është për muapjesë shumë e rëndësishme.Andrej Nosov, Nisma e të rinjëve për të drejtat e njeriut, BeogradNjë ditë duke biseduar me Hamdi Miftarin mbi urën e Mitrovicës ekuptova një gjë: që vërtetë për normalen që sot po e bisedojmë është emjaftueshme me qenë plotsisht i hapur për çdo diskutim dhe mos të i quajmëgjërat me emra të gabuar për punën e paqes së brishtë, por që gjërat të i quajmëdhe emërtojmë ashtu si janë. D.m.th. në qoftë se flasim për të kaluarën nuk mundtë flasim vetëm për paragjykime, por duhet të flasim edhe për atë që quhetkriminel lufte dhe atë që quhet gjenocid dhe duhet të flasim shumë hapur në tëgjitha detajet që qëndrojnë para ose prapa saj.Në qoftë se e formojmë atë forumin dhe nëse ai mbetet, ai për mua do tëketë rëndësi të dyfishtë: - nga një anë do të kemi diçka i cili quhet forum sishumë i rëndësishëm, e nga ana tjetër unë dua që me të gjithë ata njerëz që ikonsideroj miq të punojë në një institucion, të bisedoj për problemet që ishqetësojnë shoqëritë tona. Për mua është shumë me rëndësi ai motivi personalpër të cilin unë jamë në forumin e caktuar, për çka jam unë pjesë e fjalimit tëcaktuar. Unë edhe para ca ditësh pata thënë: “unë nuk mundem dhe nuk dëshiroji qetë të jetoj në Zvezdara të Beogradit, në të cilën jetoj nëse është afër 1061

kilometra një varresë masovike” dhe thjesht nuk dëshiroj të pajtohem me atë seunë nuk mund të bëjë asgjë, ndoshta mundem në kësi forumi të flas për atë që mëpengon dhe që me këtë të tentoj për ndonjë përgjegjësi për të cilën mendoj seekziston ndaj të gjithë atyre njerëzve që janë antarë të ndonjërës prej këtyrepakëz ta zvogloj.Fondacioni Henrich BöllFondacioni Henrich Böll është njëra ndër gjashtë fondacionet politike tëRepublikës Federale të Gjermanisë, që sipas orientimit të vet më e afërt është mepartitë politike parlamentare. Ajo sipas orientimit të vet është e afërt me Partinë eGjelbërt ’90. Puna e fondacionit orientohet sipas vlerave themelore politike siqështë demokracia, solidariteti, dhuna, mbrojtja e ambientit dhe mirmbajtjazhvillimore. Fondacioni Henrich Böll vepron në 60 shtete të mbarë botës, nërreth 130 projekte. Të gjitha projektet janë të paramenduara në bashkëpunim mepartnerët tanë lokal duke marrë parasysh specialitetet tona kombëtare, rajonaledhe kulturore në procesin e zhvillimit të vendeve partnere. Në hapsirën e ishJugosllavisë Fondacioni është i përfaqësuar nga zyret rajonale në Sarajevë dheme dy nëndegë në Zagreb dhe Beograd. Me praninë e drejtpërdrejtë në rajon dhepërkrahjen e bashkpunimit lokal dhe organizimin e fondacionit të partneritetitrajonal dëshirojmë të forcojmë angazhimin paqësor politik. Si program ipërkrahjes së demokracisë ashtu edhe programi për ekologji dhe mirmbajtjezhvillimore që nga fillimi kanë për qëllim:- Forcimin e shoqërive civile,- Përparimin e dialogut demokratik në mes shteteve të rajonit,- Promovimin e të drejtave të njeriut,- Forcimin e participimit të gruas në jetën publike dhe barazinë ndërmjet gjinive,- Përkrahjen e ndërtimit të strukturës të shteti të së drejtës,- Stimulimin e ballafaqimeve në të kaluarën e afërt,- Përkrahjen e mbrojtjes së ambientit dhe politikës mirmbajtjes zhvillimore,- Rrjetë për hapjen rajonale dhe nismat lokale,- Përparimin dhe formimin e qëndrimeve politike dhe demokratike (platformatzgjedhore etj).Zyrja jonë ngusht bashkpunon me zyret tjera në botën e jashtme dheprojektimin internacional të partner amzave (partnerët e fondacionit).Nisma e të rinjëve për të drejta të njeriutNisma e të rinjëve është organizatë joqeveritare, jopartiake dhejoprofitabile që vepron në hapsirën e ish Jugosllavisë. Nismën e të rinjëve eformuan në vitit 2003 aktivistët dhe aktivistet e të drejtave të njeriut nga Serbiadhe Kosova. Një nga postulatet udhëheqëse të organizatës sonë ështëpërgjegjësia. Si njerëz të rinjë ne dëshirojmë të jetojmë në shoqëri moderne tëdrejtë dhe me përgjegjësi, e cila do të jetë e pregatitur me ballafaqimin epushteteve të kaluara. Gjatë dekadave të konflikteve të armatosura viktimat janëshëndruar në numra me mundësi manipulimi. Familjet e tyre janë të gjykyara tëjetojnë në qetësi të papërballueshme pa gjurmë dhe zë për më të dashurit e tyre tëbindur se jeta e njeriut është themel dhe vlerë elementare e çdo shoqërie tëshëndoshë. Konsiderojmë se në qoftë se viktimave nuk u kthehet dinjiteti, rajonii ish-Jugosllavisë nuk do të mundet as të i ik e as të a pengojë edhe një konflikt.Për këtë arsye angazhohemi për gjykim të drejtë ndaj kriminelëve të luftës paragjykatave vendore për respektimin e ndryshueshmërisë dhe ndihma adekuate për62

ndihmë viktimave dhe familjeve të tyre. Parim themelor e kemi të që gjithkush sëpari duhet të a pastroj oborrin e vet: secila bashkësi lokale duhet të jetë epërgatitur për ballafaqim dhe të kërkojmë llogari për gabimet e pushtetit për këtëpajtohemi për shoqëri të drejtë në të cilën institucionet do të funkcionojnëprofesionalisht dhe pa paragjykime. Kërkojmë përgjegjen në pyetjen se kushështë i rëndësishëm për ardhmërinë e saj se si qarku vicioz ballkanik i lojravenacionaliste të mos përsëritet. Idea themelore udhëheqse është Deklaratauniverzale mbi të drejtat e njeriut. Të drejtat e njeriut janë univerzale dhegjithmonë dhe gjithkund duhet të respektohen.Nisma e ka zyren në Beograd dhe në Prishtinë63

Shoqëritë e dhunshme në tranzicionGrup autorëshBotuesi:Nisma e të rinjve për të drejtat e njeriutPër botuesin:Andrej NosovLektorë:Tanja MatićShpend QamiliPërktheu në gjuhën shqipeShpend QamiliPërpunimi dhe shtypja:Shtypshkronja Draslar, BeogradTirazhi500 copëBeograd-Prishtinë, 2004Copyright© 2004. Nisma e të rinjve për të drejtat e njeriutISBN 86-85381-00-264