TRANZICION III

Nisma e të Rinjve për të Drejtat e NjeriutSHOQËRITË E DHUNSHME NËTRANZICION IIIDialogu alternativ Kosovë - SerbiBeograd - PrishtinëDhjetor 20061

PërmbajtjaVërejtje hyrëseAnaliza dhe rekomandimetLëvizja e re anti - Evropiane në Serbi, Sonja Biserko 4Pozita e minoriteteve në Kosovë, Jellena Bjellica 12Momenti i së vërtetës, Milenko Dereta 21Sundimi i ligjit – Top 10, Sasha Gajin 30Barazia gjinore dhe pozita e grave në shoqërinë e Kosovës,Nita Luci 42Dallimi dhe bashkëjetesa, Shkëlzen Maliqi 56Pozita e minoriteteve në Serbi, Goran Milletiq 61Raportim mbi gjendjen e barazisë gjinore në Serbi,Zorica Trifunoviq 75Përmbledhje e sundimit të ligjit në Kosovë, Senad Shaboviq 89TranskriptetDebati “Kosova dhe Serbia - një ditë pas”, Beograd 101Punëtoria ‘Akuarium’, Prishtinë 132Debati “Kosova dhe Serbia – një ditë pas”, Prishtinë 1342

Serbia në vrullin e ri kundërevropianSonja BiserkoNdërprerja e bisedimeve me BE-në ka ndikuar dukshëm nëmpiksjen e ngjarjeve në Serbi, të cilat e kanë treguar fytyrën e vërtetëtë politikës kundërevropiane të qeverisë aktuale. Simulimi ibisedimeve për Kosovën dhe mos gatishmëria për arrestimin e RatkoMlladiqit dhe të akuzuarve të tjerë, mëgjithatë e kanë detyruarBashkësinë Ndërkombëtare që ta definojnë qartësisht gjendjen nëSerbi. Paralajmërimi i Marti Ahtisarit i shtyrë nga bisedimet epasuksesshme që “çdo popull ka një barrë të cilën duhet ta paguajë”dhe se politika të cilën e ka udhëhequr Sllobodan Millosheviqi “duhettë merret parasysh” ka ardhur si një bombë, e cila i ka zgjuar ngagjumi pasardhësit e Millosheviqit, e posaçërisht këshilltarët eKoshtunicës dhe Tadiqit, të cilët kanë paralajmëruar me zemërim tëmadh se kjo deklaratë “vë në dyshim neutralitetin e Ahtisarit nërrjedhën e deritanishme të bisedimve për statusin e ardhshëm tëKosovës”. Bashkësia Ndërkombëtare i ka ndihmuar luhatjes së elitësserbe pas 5 tetorit të vitit 2000, duke i relativizuar ngjarjet epesëmbëdhjetë viteve të fundit në Ballkan. Ky është një rezultat ipërshtypjes së gabuar për trashëgiminë e Millosheviqit, të cilën ekanë shikuar vjedhurazi vetëm pas vdekjes së Zoran Gjingjiqit.Paralajmërimi i Ahtisarit tregon për herë të parë se durimit i kaardhur fundi dhe se Bashkësia Ndërkombëtare do ta bëjë definiminpreciz, njëjtë si në kohën e intervenimit në vitin 1999, të përgjegjësisësë politikës së Beogradit për luftën.Serbia jeton në hije, pavetëbesim, prej nga edhe rrjedhagresivititi i saj ndaj fqinjëve dhe ndaj botës si dhe nevoja përvetëizolim. Elita e saj është e ndarë rreth çështjeve thelbësore dhe eka humbur besimin e publikut në masë të madhe. Ka humbur çdolegjitimitet sepse nuk është e aftë për të zgjidhur problemet kryesoretë shoqërisë. Bie në sy edhe mungesa e gatishmërisë për t’u marrë meinteresat e përgjitshme të shoqërisë. Prej momentit të ndërprerjes sëbisedimeve me BE-në, duket se Qeveria e Serbisë përfundimishtështë kthyer kundër Evropës. Gjatë mandatit të Gjingjiqit ka qenë ehapur dhe bile ka tentuar që të bëjë një lloj pajtimi me Evropën. Edhepse janë nxjerrë shumë ligje proevropiane, ato nuk përdoren nëpraktikë dhe nuk shënohet asnjë përparim në reforma që janë tëdomosdoshme për hyrjen në integrimet evropiane. Duket sikur janëngritur disa pengesa, të cilat na ndajnë përgjithmonë nga Evropa.Joshja e Evropës sikur është tretur, bile edhe në planin deklarativ,4

ndërsa tani në skenë kemi kthim mbrapa, në të cilin rol të veçantëluan religjioni. Jo si religjion, por si një masë e fundit nëpërmjet sëcilës Serbia kthehet kundër ardhmërisë evropiane.Serbia ka një qeveri të dobët, e cila nuk ka politikë unike, kudallohet qartë mungesa e përkrahjes për procesin e integrimeveevropiane. Për shkak të paaftësisë për të bërë reforma të rëndësishme,tash po plasohen tezat se si Serbia do të shkojë rrugës së saj, ashtu siRusia dhe Kina. Ekonomia është e bllokuar zgjidhje institucionalesistematike të pa menduara mirë, ndërsa shteti nuk është funksionalnë lëminë e politikës sociale për shkak të zhvillimit të ngadalshëmekonomik dhe shkallës së lartë të papunësisë.Paradigma e krizës së tanishme është dyshja Koshtunica –Tadiq. Paaftësia për të bërë një ndarje të qartë nga trashëgimiakriminale e kohës së Millosheviqit, ka bllokur të gjitha potencialet eshoqërisë. Strategjia e Koshtunicës për të mbijetuar pa një vizion tëqartë në të ardhmen do t’i hakmerret në zgjedhje, kur qytetarët doabstenojnë nga votimi, ndërsa qëndrimet e kohë pas kohëshmeevropiane të Tadiqit nuk janë bindëse. Në hijen e pavendosmërisë dhejokompetencës së tyre, u krijohet hapësirë radikalëve. Që të dytë këtëe shfrytëzojnë për ta kërcënuar perëndimin, në vend se edhe vetë tëangazhohen në çështjet me të cilat radikalët manipulojnë memjeshtëri, e që janë korrupsioni dhe problemet sociale.Bisedimet për statusin e Kosovës tregojnë se elita serbe endembetet në qasjen territoriale. Ata nuk kanë aftësi që të kuptojnëkontekstin e gjerë ndërkombëtar dhe as pozitën e Serbisë paspolitikës agresive të Millosheviqit, destruksionit, krimeve masive dhegjenocidit në Bosnjë. Një politikë e tillë ka gjithmonë një çmim qëduhet të paguhet nga gjeneratat që vijnë. Është fakt se BashkësiaNdërkombëtare ua ka dhënë rastin serbëve dhe shqiptarëve që vetë tëmerren vesh rreth së ardhmes së Kosovës duke marrë parasyshrealitetin, mirëpo serbët nuk e kanë shftytëzur këtë rast. Nëse serbëtdhe shqiptarët nuk merren vesh, Bashkësia Ndërkombëtare do të bëjënjë zgjidhje pa pëlqimin e tyre, sepse statusi i Kosovës prek interesashumë më të gjera strategjike.Pavarësia e Kosovës është një epilog i logjikshëm nëse merretparasysh si është trajtuar Kosova nga shteti serb gjatë shekullit XX,posaçërisht në 20 vitet e fundit. Qeveria e Koshtunicës i eliminon osei injoron shqiptarët në të gjitha propozimet e saj, gjë që tregon faktinse elita politike kurrë nuk ka menduar që t’i përfshijë shqiptarët nënjë bashkësi të gjerë politike. E vetmja çështje e rëndësishme me tëcilën duhet të merret delegacioni serb është përmbajtja e pavarësisë,respektivisht pozita e serbëve në Kosovë.5

Serbët e Kosovës po bëjnë përgatitje për dalje eventuale nga Kosovadhe kjo po përciellet me fushatë të përhershme mediale. Disa prejtyre kanë marrë urdhëra që të mos pranojnë pagat e UNMIK-ut.Instrumentalizimi i tyrë është konstant. Megjithatë, serbët e Kosovëse kuptojnë që janë të instrumentalizuar, por nuk kanë forcë që t’ikundërvihen Beogradit. Pavarësia e Kosovës është edhe interesinserb. Serbia duhet ta pranojë e para Kosovën dhe me këtë të fillojënormalizimin e marrëdhënieve ndërmjet serbëve dhe shqiptarëve. Kjodo ta lehtësonte edhe pozitën e serbëve të Kosovës.Palës serbe i konvenon status quo – ja për disa arsye. Një ngato është se çështja e Kosovës e mban ende nacionalizmin serb sivizion politik. Në të njëjtën kohë kjo tregon mosgatishmërinë eSerbisë për t’u marrë me problemet e veta, në radhë të parë meformimin e brendshëm. Është fakt që Serbia ende fuksionon mekushtetutën e Millosheviqit, e cila ka qenë si parathënie përshkatërrimin e Jugosllavisë. Nëse Serbia nuk përcaktohet për njëkushtetutë moderne, atëherë kushtetuta e Millosheviqit mund të bëhetshkas edhe për ndarjen e Serbisë sepse ka robëruar energjinë dhenismat e qytetarëve.Serbia e ka lëshuar Kosovën qysh para 30 vjetësh sepse kurrënuk ka qenë e gatshme ta udhëheqë atë në mënyrë të vërtetëdemokratike. Për atë edhe përfundimisht e ka humbur me forcë nëvitin 1999. Qytetarët e Serbisë janë të vetëdijshëm për këtë. Elita bëneksploatim emocional të mitit të Kosovës, i cili është ende mjaft ifortë për ta mobilizuar politikën nacionaliste. Por as kjo më nuk ështëe rëndësishme. Me politikën e tanishme të kërcënimeve humbasinvetëm serbët e Kosovës. Instrumentalizimi i tyre është në funksion tëdemonizimit të shqiptarëve dhe pengimit të pavarësisë së tyre tëplotë.Një strategji e këtillë pamundëson që publiku serb të kuptojëse Kosova e pavarur është në fakt në interesin serb. Do të ishte nëinteresin e Serbisë që e para ta pranojnë Kosovën dhe me këtë tëfillojë normalizimin e marrëdhënieve ndërmjet serbëve dheshqiptarëve, por edhe për konsolidimin e vet shtetëror dhe politik.Një pranim i tillë do ta lehtësonte pozitën e serbëve të Kosovës.Shqiptarët janë popull dinamik në ekspanzion biologjik që duan tëintegrohen në rajon dhe Evropë. Duhet t’u shtrihet dora dhe tëshfryëzohet energjia dhe ndërmarrja e tyre.Bashkësia Ndërkombëtare në strategjinë e saj shpesh ka qenëe prirur, edhe sot është ashtu edhe pse në masë më të vogël, që t’imbyll sytë para disa fakteve, kur është fjala për Serbinë, duke u nisur6

nga fakti se Serbia është vend qendror në Ballkan. Serbia është njëvend shumë i rëndësishëm në rajon, si politikisht ashtu edhegjeografikisht, posaçërisht si burim shumëvjeçar i paqëndrueshmërisënë rajon. Megjithatë, Serbia ende duhet të kalojë nëpër procesin evetënjohjes dhe transformimit demokratik në mënyrë që të bëhetfaktor në regjion, gjë të cilën BE-ja e dëshiron dhe që i takon. Do tëjetë katostrofale nëse tejkalohet ky proces, sepse kjo do t’i zvogëlontegjasat për normalizim në regjion dhe do të krijonte potencial përmosëmarrëveshje në të ardhmen.Bisedimet në Vjenë kanë treguar se delegacioni serb nuk epranon realitetin në Kosovë dhe se nuk është i gatshëm t’i pranojëpasojat e regjimit të Millosheviqit. Pritet nga shqiptarët të bëjnëlëshime për ofertat, të cilat nuk janë reale.E vetmja çështje qenësore me të cilën duhet të merretdelegacioni serb është përmbajtja e pavarësisë, respektivisht pozita eserëbve në Kosovë. Këtu bëhet fjalë për pronën serbe. Megjithatëfjala është për të drejtat pronësore, të cilat duhet t’i garantojë entitetishtetëror kosovarë. Sipas kësaj, është në interes të serbëve të Kosovësqë Beogradi të ndërmjetësojë për krijimin e shtetit ligjor në Kosovë.Për fat të keq, fati i serbëve të Kosovës është i paqartë dhe mund tëpërfundojë tragjikisht, sipas skenarit të Beogradit të cilin e kemi parënë Kroaci dhe Bosnje në vitin 1995. Në Beograd tashmë pokalkulohet se sa Serbë do ta lëshojnë Kosovën, varësisht prejzhvillimit të ngjarjeve. Për këtë flitet shumë jo vetëm në mediat tona,por edhe në Bashkësinë Ndërkombëtare. Disa organizatandërkombëtare tashmë kanë përgatitur planin për pranimin e këtyrerefugjatëve të rinj.Për këtë arsye shqiptarët duhet t’u drejtohen serbëve nëKosovë dhe t’ua shtrijnë sinqerisht dorën e pajtimit. Është fakt sekomunikimi i tyre është shumë aktiv, por është larg vëmendjesmediale, sepse qeveria e Beogradit dëshiron që me çdo kusht tëdëshmojë se nuk ka kurrfarë komunikimi. Bashkësia Nderkombëtareduhet po ashtu t’i kushtojë vëmendje serbëve në Kosovë në mënyrëqë ata të mund ta forcojnë dhe përkrahin elitën e tyre autoktone dheautonome nga Beogradi, që të krijohen mundësitë për ekzistencën etyre ekonomike.Megjithatë, përkundër të gjitha pengesave, egziston njëkomunikim shumë intenziv ndërmjet shoqërive civile kosovare dheserbe, posaçërisht ndërmjet të rinjve. Kjo po zgjat që disa vite dheduhet të vendoset në funksion të Kosovës shumë etnike. Komunikimii elitave nacionaliste nga të dyja anët e dëmton idenë për Ballkanin7

liberal. Bashkësia Ndërkombëtare shpesh i është adresuarmargjinalizimit të tyre për shkak të margjinalizimit politik.Kosova është edhe një test historik nëpër të cilin duhet të kalojëEvropa dhe të shihet se a mund të zgjidhë çështje të caktuara nëmënyrë relevante. Është e rëndësishme që në përmbylljen e çështjesballkanike të respektohen parimet, të cilat do të garantojnë një tëardhme të qëndrueshme. Nuk duhet të sakrifikohet perspektivaafatgjatë për shkak të zgjidhjeve të shpejta dhe afatshkurtëra.Insistimi për decentralizim sipas receptit të Beogradit është nëfakt ndarje e Kosovës. Nëse Bashkësia Ndërkombëtare do të pranontenjë rregullim të tillë, kjo do të çonte deri te ndarja faktike e territoritnë të cilin Beogradi do të qeveriste pa e pyetur Prishtinën. Ndarja apoçfarëdo zgjidhje e ngjashme do të shpiente deri te një valë e re edhunës dhe shpërnguljeve masive, të cilat do të ndikonin negativishtnë tërë regjionin. Kjo do të destabilizonte Serbinë Jugore,Maqedoninë Perëndimore dhe Bosnjën.Mobilizuesi i Serbisë evropiane është BE-ja dhe jo qeveriaserbe dhe kryeministri i saj. Bashkësia Ndërkombëtare duhet tëmbështetet më shumë në shoqërinë civile dhe partitë e voglaproevropiane, respektivisht në pjesën e cila i respekton vlerat dhestandardet evropiane në mënyrë autentike. Vetëm nëpërmjet këtijpresioni qeveria do të jetë e detyruar të lëvizë nga pozita e saj engurtë. Këshilli i Helsinkit për të drejtat e njeriut në Serbi do të bëjëpërpjekje që në bashkëpunim me organizatat e tjera joqeveritare tëveprojë edhe më tutje në këtë drejtim.Nuk ka dyshim që Serbinë dhe tërë Ballkanin i pretperspektiva evropiane. Megjithatë, Serbia edhe pas përcaktimit tëkufijve shtetëror do të ballafaqohet edhe mëtej me problemet seriozetë krimit dhe korrupsionit, që është problemi më i madh për tërërajonin. Kjo për Serbinë do të thotë se bashkëpunimi me tribunalin eHagës është një kërkesë e kohës. Gjenerali Mlladiq nuk është vetëm”një gjeneral” siç thonë në Beograd. Ai është simbol i një politikekriminale, e cila shërbehet me krimin më të tmerrshëm, gjenocidin.Një shoqërie, e cila nuk është e aftë që të luftojë me një rrjet tëorganizuar të korrupcionit i duhet një platformë afatgjatë dhe shumë esofistikuar.Serbët janë të frustruar me pasojat e luftrave dhe shpërbërjene Jugosllavisë. Identiteti shekullor i serbëve si i një populli dominuesnë Ballkan dhe që paraqiste shtyllën kurrizore të Jugosllavisë ështëduke u tretur dhe duhet të zëvendësohet me një koncept të ri dhemodern. Kjo nuk është aspak punë e lehtë për shkak të mëdyshjes të8

përgjithshme terminologjike dhe ideologjike. Evropa perëndimoregjendet në fazën postmoderne dhe postnacionale. Shteti nacional e kahumbur fuqinë e mobilizimit të shoqërisë nën presionin e globalizimitdhe në këtë fazë edhe vetë Evropa është në kërkim të një identiteti tëri. Disa debate teorike shumë interesante që po bëhen në Evropë nëlidhje me këtë temë, elita serbe po i shfrytëzon (prapë me kod tëgabueshëm) si arsyetim për etnonacionalizmin e saj (nacionalizminracor) dhe klerikalizmin religjioz. Një model i ri i kulturës, të cilin epromovon kisha, çon kah degjenerimi i kulturës serbe sepse është ”ipastër” nga të gjitha ndikimet, pengon individualizmin si dhemendimtarët e lirë dhe kritikë dhe rrezikon të gjithë ata që nuk ipërshtaten këtij modeli. Shtetet etnike si Serbia nuk i përshtatenparadigmës së re evropiane, globalizimi stimulon kozmopolitizmin.Kështu që pas pushimit nga shteti kozmopolit Jugosllav, Serbia si dheshtetet tjera fqinje duhet të bëjnë përpjekje për t’u ngritur mbinacionalizmin racor dhe të drejtohen kah ai qytetar.Statusi i Kosovës e ka “ringjallur” mundësinë e ndarjes sëBosnjës, sipas së cilës Serbisë duhet dhënë patjetër një kompensimpër Kosovën duke menduar në Republikën Serbe të Bosnjës, ku ështëduke u mbajtur fushata parazgjedhore e bazuar pikërisht nëargumente të tilla: se ka të drejtë në referendum sikurse shqiptarët eKosovës ose Malazezët. Në fushatat parazgjedhore Sarajevaemërtohet si Teherani ballkanik, që na përkujton vitet e 80-ta kuredhe ka filluar demonizimi i myslimanëve ballkanik. Harrohet faktise myslimanët e Bosnjës janë viktimat më të mëdha të luftës dhepaqes. Përveç kësaj, kjo do te ishte katastrofale për tërë Ballkanin dheposaçërisht për serbët. Po ashtu kjo do të zhvlerësonte punën e bërënga Bashkësia Ndërkombëtare në 15 vjetët e fundit. Serbëve u duhetnjë lloj tjetër konpensimi, e ky është pengimi i vetëizolimit të tyresepse Serbia është duke shkuar në atë drejtim.Mobilizuesi i Serbisë evropiane është BE-ja dhe jo qeveriaserbe dhe kryeministri i saj. Bashkësia ndërkombëtare duhet tëmbështetet më shumë në shoqërinë civile dhe partitë e voglaproevropiane, respektivisht në pjesën e cila i respekton vlerat dhestandardet evropiane në mënyrë autentike. Vetëm nëpërmjet këtijpresioni qeveria do të jetë e detyruar të lëvizë nga pozita e saj engurtë. Angazhimi i BE-së duhet të pamundësojë çfarëdo përpjekje tëSerbisë për t’u kthyer politikës destabilizuese, si për regjionin ashtuedhe për vetë Serbinë. Në Kushtetutën e re të Serbisë duhet tëpërfshihen dispozitat të cilat i pamundësojnë aspiratat për cilindovend fqinj.9

Pas zgjidhjes së statusit të Kosovës frustrimi do të mbetet ipranishëm, ndërsa pushteti aktual qysh tash po bën përpjekjenëpërmjet një fushate të organizuar shumë mirë që ta fajësojë njëpjesë të shoqërisë civile për të gjitha. Për këtë është shumë erëndësishme që Bashkësia Ndërkombëtare të vëzhgojë me kujdesproceset në Serbi në mënyrë që zhvillimi i brendshëm i vet Serbisë tëmos jetë kompensim për humbjen e Kosovës. Këtu hyn edhe gjykimii të akuzuarve për vrasjen e kryeministrit, emërtimi dhe turpërimi ipërgjegjësve për gjendjen në të cilën ndodhet sot Serbia, posaçërishtpas humbjes së Kosovës, është një pjësë e rëndësishme e procesit tëtranzicionit pa të cilin nuk do të ketë demokratizim të mirëfilltë tëshoqërisë në Serbi. Kjo do të thotë që njëkohsisht duhet të bëhetrindërtimi i mitit për Kosovën, ndriçimi i politikës së Milloshoviqit, ecila e ka sjellë luftën dhe të tregohen elementet e politikës sëMillosheviqit ndaj Kosovës dhe shqiptarëve që janë ende tëpranishme.Rekomandime:1. Duke pasur parasysh që në këtë moment janë hapur vatra tëreja të luftës në botë, është e rëndësishme që BashkësiaNdërkombëtare të mos e ndalë procesin e zgjidhjes së çështjessë Kosovës, sepse kjo do të mund të kthehej si bumerang;2. Fushata e vazhdueshme mediale e bërë nga ana e Beogradit,krijon kushtet eventuale që Serbët ta lëshojnë Kosovën.Bashkësia Ndërkombëtare dhe akterët vendas nga të dyja anëtduhet të angazhohen për të penguar edhe një eksod tëorganizuar të serbëve;3. Duke pasur parasysh aktivitetin e gjithanshëm të shoqërisëcivile në Kosovë, është e domosdoshme që në muajt eardhshëm të intensifikohet komunikimi ndërmjet dybashkësive nëpërmjet formave të ndryshme të dialogut,posaçërisht në nivel të të rinjve;4. Bashkësia Ndërkombëtare së bashku me akterët vendas duhetta pengojnë ndarjen e Kosovës për të ruajtur stabilitetin eregjionit. Është e domosdoshme që t’i tregohet përkrahje më ehapur asaj pjese të shoqërisë në Serbi, e cila haptazideklarohet kundër ndarjes;5. Përkrahja e konsiderueshme për grupet e grave dhe të rinjveështë e domosdoshme, si dhe për organizatat të cilat merrenme mbrojtjen e të drejtave të njeriut si emancipues kryesor nëtë dyja bashkësitë;10

6. Duhet të intensifikohet puna në enklavat serbe, në mënyrë qëtë pengohet margjinalizimi i tyre në zgjidhjen e problemevekryesore të pakicës serbe;7. Është e domosdoshme të përkrahet puna e organizatave tëtjera të pakicave dhe të punohet në konsolidimin e tyre përforcimin e pozitës së tyre politike;8. Trajnimi i grupeve parlamentare kosovare për temat kryesoretë shoqërisë së Kosovës, para së gjithash në lidhje me tëdrejtat e pakicave;9. Të formohet Komisioni për të vërtetën dhe normalizimin emarrëdhënieve të serbëve dhe shqiptarëve si dhe bashkësivetjera në Kosovë;10. Të fillohen programet për arsimimin e elitave të reja nëKosovë;11. Duhet të fillohen debate publike në planin e brendshëm nëSerbi për kushtetutën e re, respektivisht për Serbinë moderne;12. Të afirmohet pozita e pakicave nëpërmjet debatit përkushtetutën dhe të ndikohet në përmbajtjen e politikësshtetërore për integrimin e tyre në bashkësinë e gjerë politike,kulturore dhe ekonomike;13. Të konfirmohen rezultatet e tribunalit të Hagës (vendimet etj)në mënyrë që t’u shpjegohet, posaçërisht të rinjve kontekstinga i cili kanë ardhur shkeljet masive të të drejtave të njeriut,krimet e luftës dhe gjenocidi.14. Të zhvillohet bashkëpunimi regjional, para së gjithashnëpërmjet komunikimit të gjeneratave të reja.BeogradGusht 200611

Pozita e pakicave në KosovëJelena BjelicaHyrje„Për dallim nga mospajtimi, përçarja do të ishte një rast i tillë i bisedimevendërmjet (së paku) dy palëve, i cili nuk do të mund të zgjidhej në mënyrë tëdrejtë...“ Zhan-Fransoa Liotar „Përçarja“Ekskluzivizmi etnik si mënyrë dominuese e politikëbërjes nëKosovë 1 Politika e integrimit dhe tolerancës ndëretnike është tash përtash vetëm deklarative në Kosovë. Megjithatë përsëritja evazhdueshme e deklaratave se në Kosovë ka vend për të gjithëpjesëtarët e të gjitha bashkësive etnike që jetojnë në këtë vend ndikonnë masë të madhe në normalizimin e marrëdhënieve të shqiptarëvedhe serbëve. Gjithsesi, politika e ekskluzivitetit etnik është endemënyrë dominuese e udhëheqjes së politikës në Kosovë.Në fakt, nëse vazhdohet ky trend aktual, pra nëse pakicave iukushtohet çdo ditë e më shumë hapësirë si dhe nëse vazhdohenpërpjekjet e shumta të partive udhëheqëse (LDK, ORA) për tëtërhequr sa më shumë pjesëtarë të bashkësive etnike në gjirin e tyre,atëherë Kosova, ndoshta në një të ardhme të afërt do të dalë nga kyfiksim. Po ashtu, trendet pozitive që vijnë nga vetë pëfaqësuesit ebashkësisë serbe, si p.sh partia e sapo formuar liberale, e regjistruarnë Kosovë, janë tregues të ndryshimit të drejtimit politik në Kosovë.Megjithatë, nismat e përmendura edhe më tutje nuk përfaqësojnëmendimin e shumicës.Analiza e gjendjes ekzistueseJeta e përditshme dhe mundësitë për realizmin e të drejtavethemelore 21 Deniza Kostoviqova; “Kosovo: Politika e identitetit dhe hapësirës“, Routledge;London; 2005.2 Të gjitha të dhënat në këtë pjesë të raportit janë marrë nga raporti i vitit 2006 ngaOmbudspersoni për gjendjen e të drejtave të njeriut në Kosovë12

Në fazën aktuale të bisedimeve për statusin, situata politike pobëhet gjithnjë e më e nxehtë dhe ky trend sigurisht se do të vazhdojëgjatë kohës së zhvillimit të bisedave, pikërisht për faktin sebashkësitë e ndryshme etnike në Kosovë presin rezultate të ndryshmenga këto bisedime. Përderisa bashkësia shqiptare shpreson për njëpavarësi të pakushtëzuar nga Serbia, bashkësia serbe kryesishtshpreson se Qeveria e Serbise do t’ia dalë të fitojë një lloj autonomietë zgjeruar për Kosovën, më të cilën ajo nuk do të ndahej nga Serbia(miratimi i Kushtetutës së re dhe referendumi për të). Serbët, veçmase përkrahin planin e Beogradit për decentralizim, i cili përfshin njënumër të madh të komunave të reja dhe i cili vazhdon të përkrahësistemin paralel arsimor dhe shëndetësor, të cilin Beogradi ia ofronbashkësisë serbe dhe një numri të konsiderueshëm të pjesëtarëve tëpakicave tjera. Nëse merren parasysh bashkësitë më të vogla etnike,ato mendojnë se gjenden në një pozitë, kur duhet të zgjedhinndërmjet dy palëve, varësisht prej asaj se ku jetojnë pjesëtarët e tyredhe si u janë përshtatur afiniteteve. Në disa raste, pjesëtarët endryshëm të së njejtës bashkësi zgjedhin anë të ndryshme, siç ështërasti me bashkësinë e goranëve e cila është e ndarë në të dy anë.Përveç rritjes së nivelit të krimit në kohën e fundit, motivi i të cilëveështë i diskutueshëm në disa raste, në Kosovë ka rajone në të cilatnuk është rritur niveli i shqetësimit dhe frikësimit të romëve dheserbëve, posaçërisht në fshatrat ku ka kthim. Udhëheqësit vendas dhendërkombëtarë kanë dënuar publikisht të gjitha krimet.Është e rëndësishme të vërehet shënimi i përparimit nëaspektin e lirisë së lëvizjes dhe sigurisë së personave me kombësijoshqiptare, por kjo varet edhe nga regjioni dhe bashkësia e caktuaretnike. Liria e lëvizjes për serbët dhe romët – grupet që deri tash kanëqenë më të ekspozuara ndaj dhunës, është përmirësuar në një masë nëregjionin e Prishtinës, Gjilanit dhe Prizrenit, por ende ështëproblematike në regjionet e Pejës dhe Mitrovicës. Sipas anketës sëbërë nga Shërbimi Policor i Kosovës në prill të vitit 2006, 99% epjesëtarëve të bashkësive etnike kanë deklaruar se udhëtojnë jashtëvendbanimeve të tyre, 80% kanë deklaruar se ndjehen të sigurtë gjatëatyre udhëtimeve dhe asnjë nga të anketuarit nuk i ishte nënshtruarndonjë krimi gjatë udhëtimit.Sa i përket transportit publik, situata nuk ka ndryshuar ngaperiudha e raportimit të kaluar – autobusët publik kalojnë nëpërenklavat serbe dhe rome, mirëpo asnjëherë nuk ndalen në to. Tëvetmet mjete të transportit për pjesëtarët e këtyre bashkësive janëmakinat private dhe autobusët specialë të cilët qarkullojnë dy herë nëjavë nga fshatrat më të vogla kah ato më të mëdha ose në drejtim të13

Mitrovicës veriore, ku pjesëtarët e pakicave nga pjesët tjera tëKosovës mund të blejnë ushqime dhe të vizitojnë shtëpitë e shëndetit.Këta autobusë kryesisht qarkullojnë pa përcjelljen e policisë, por pasincidenteve, sulmeve me gurë, përcjellja është siguruar përkohësishtnë disa rajone, deri në momentin kur pushteti përgjegjës të vlerësojëse situata është qetësuar.Mendimi i përgjithshëm i publikut tregon se gjatë tri viteve tëfundit është përmirësuar ’dukshëm’ qëndrimi ndaj procesit të kthimit.Në nëntor të vitit 2002 sipas një raporti të përpunuar nga institutivendas ''Riinvest'', vetëm tridhjetë e shtatë përqind (37%) nga 1100shqiptarë të anketuar ishin pajtuar me kthimin e pakicave. Në nëntortë vitit 2004 më shumë se gjashtëdhjetë përqind (60%) e këtyre tëanketuarve janë pajtuar me procesin e kthimit, ndërsa ky zhvillimështë në rritje.Kriteret për rindërtimin e shtëpive nuk janë mjaft të qarta.Ombudspersoni ka kontaktuar me Komisionin qendror ndërministrorpër rindërtim në lidhje me disa raste kur nuk ishin plotësuar kriteretobjektive, por personat për të cilët është fjala, ende nuk janë përfshirënë listën e përfituesve. Përveç kësaj, ende nuk është rindërtuar asnjëobjekt biznesi. Arsyeja për shtyerjen e rindërtimit të shtëpive privatedhe objekteve të biznesit, të cilat ishin caktuar nga Komisioni qendrorndërministror është mungesa e mjeteve financiare, edhe pse Ministriapër Kthime dhe Bashkësi ka marrë mjetet nga UNMIK-u për këtëqëllim.- Vështrim në pozitën e pakicës kombëtare serbe 3Shumica e pjesëtarëve të pakicave kombëtare siç janë atoserbe, boshnjake, rome, gorane dhe ashkalinj jetojnë në fshatra dhembajnë veten duke u marrë me bujqësi për shkak se nuk kanëmundësi të gjejnë punë tjetër.Në të njëjtën kohë, serbët në mjediset rurale shpeshballafaqohen me probleme, kur tentojnë të punojnë tokën e tyre nëseajo nuk është afër vendit ku ata jetojnë, qoftë për arsye sigurie apopër shkak se shqiptarët ua kanë marrë tokën dhe e punojnë për vete.Ky është një problem i madh, kryesisht për serbët dhe romët, të cilëtjanë kthyer të jetojnë nëpër fshatrat e rajoneve të Pejës, Gjilanit osenëpër fshatrat rome apo serbe në Kosovën qendrore apo veriore kutoka në fjalë gjendet brenda fshatrave shqiptare ose në afërsi të tyre sip.sh në Lipjan, Prilluzhë, Milloshevë. Pjesëtarët e këtyre bashkësive,po ashtu ankohen për vjedhjet e shpeshta të bagëtisë dhe makinave3 Ibid.14

ujqësore. Policia nuk ka qenë në gjendje të zgjidhë shumicën ekëtyre veprave të supozuara penale.Frika e përmendur nga shqetësimi po ashtu ndikon në qasjen egrupeve të caktuara të pakicave, kryesisht serbëve dhe romëve, nëshërbimet shëndetësore. Përderisa shumica e fshatrave, të cilat janëkryesisht të banuara me pjesëtarë të këtyre bashkësive kanë qendrat eveta për trajtim mjekësor themelor, prapëseprapë banorët endembështeten në spitalet e Graçanicës, Llapjesellës dhe Mitrovicësveriore, e shumë rrallë ndodh që të vizitojnë spitalet apo shtëpitë eshëndetit në vendet e banuara me shqiptarë, edhe pse këto vendendonjëherë janë gjeografikisht më afër, gjë që tregon mungesën ebesimit ndërmjet bashkësive të caktuara të pakicave dhe bashkësisëshumicë.Situata ekonomike në Kosovë është ende e rëndë për të gjithëbanorët, por është posaçërisht e ndërlikuar për disa grupe të caktuarae të ndjeshme që hyjnë në pakica, edhe kur është shënuar një rritje ekonsiderueshme e numrit të pjesëtarëve të pakicave në kuadër tëSHPK-së. Shumica e bashkësive të pakicave ende nuk i përkasintregut normal të punës, veçanërisht serbët dhe romët. Shkalla epapunësisë në kuadër të bashkësisë serbe në disa pjesë tejkalon 80%-shin. Shkalla më e lartë është në fshatrat, ku ka pasur kthim tëpopullisë, ku shkalla e papunësisë është 100%. Shkalla e papunësisëpër pjesëtarët e pakicës rome është 98%. Edhe pse gjatë vitit 2005Qeveria e Kosovës kishte hapur mbi 90 vende pune për pjesëtarët ebashkësive të pakicave në nivel qendror dhe lokal të shërbimit civil tëKosovës, deri më tash askush nuk i ka zënë këto vende pune. Sipasinformatave nga zyrat e bashkësive lokale, disa ministri të caktuaranë disa enklava kanë tërhequr ofertën për këto vende pune mearsyetimin se nuk parashihen në buxhet.Pakica serbe nuk është e përfaqësuar në mënyrë adekuate nëskenën politike për arsye se politikanët serbë kanë filluar t’ibojkotojnë IPVQ-të para zgjedhjeve të fundit në tetor të vitit 2004.Nëse marrim parasysh rastet në të cilat pjesëtarët e bashkësive tëpakicave punojnë në IPVQ, në raportin e fundit të dorëzuar Sekretarittë përgjithshëm të Kombeve të Bashkuara për Misionin e KB-së nëKosovë nga 5 qershori 2006, thuhet se fuksionet e tyre kanë të bëjnëkryesisht me çështjet, të cilat i takojnë pakicave, p.sh për kthim ose siështë rasti me serbët, të cilët punojnë në shëndetësi ose arsim të cilëtderi vonë pranonin paga nga Institucionet e përkohshme dhe po ashtunga Beogradi.Ky sistem i pagave të dyfishta është ndalur në mars të vitit2006, kur Qendra Koordinuese Serbe për Kosovë dhe Metohi ka15

kërkuar nga të gjithë personat që njëkohsisht marrin paga nga Serbiadhe IPVQ-të, të zgjedhin njërën dhe të kenë vetëm një pagë. Përshkak të pasojave negative që do të shkaktonte për serbët tërheqja ngalistat e pagave të Serbisë në pensionin e tyre, shumica e serbëve tëcilët punojnë në arsim dhe shëndetësi, përafërsisht 70% sipasllogaritjeve të UNMIK-ut, kishin vendosur t’i refuzojnë pagat ngaIPVQ-të dhe tash të marrin vetëm pagat nga ministritë përkatëse tëterritorit të Serbisë, edhe pse ata ende janë në listën e pagave tëIPVQ-ve.Serbët, romët dhe një pjesë e bashkësisë gorane janëshfrytëzues të sistemit paralel arsimor të cilin e përkrah dhe financonQeveria e Serbisë, përderisa shfrytëzues të sistemit të arsimit tëKosovës janë pjesëtarët tjerë të bashkësive pakicë si dhe pjesëtarët eshumicës shqiptare. Perveç kësaj, ende është i pranishëm problemi iarsimit të lartë për shumicën e pjesëtarëve të grupeve të caktuara tëpakicave, të cilët nuk e njohin gjuhën shqipe. Përkundër përpjekjevetë UNMIK-ut për të rihapur Universitetin në Prishtinë si njëinstitucion shumetnik, kjo ende nuk ka ndodhur. As UNMIK-u e asIPVQ-të nuk kanë pasur sukses që të sigurojnë shkollim tëpërshtatshëm dhe arsim të lartë në gjuhët e pakicave, e as ndonjëqasje të veçantë për arsimin e lartë. Për këto arsye si dhe për arsyet enatyrës politike, pakica serbe në Kosovë, por edhe pjesëtarët epakicave tjera të cilët flasin gjuhë sllave duhet të mbështeten nëUniversitetin paralel të Mitrovicës veriore, personeli i të cilit përbëhetkryesisht nga ish profesorët e Universitetit të Prishtinës si dhe ishrektori i këtij Universiteti, të cilët kishin punuar në këtë institucionderi me ardhjen e UNMIK-ut në vitin 1999. Ky Universitet është nënmenaxhimin e Ministrisë së Arsimit të Serbisë dhe punon sipas planprogramevetë Serbisë.Para trazirave të marsit (2004), mbi shtatëdhjetë përqind(70%) e serbëve të anketuar në lidhje me Sistemin e alarmimit tëhershëm (EWS), mendonin se problemet e tyre kryesore janë siguriadhe marrëdhëniet ndëretnike. Në nëntor të vitit 2004 vetëm tridhjetë epesë përqind (35%) të anketuarve i shihnin këto dy çështje siprobleme kryesore. Në krahasim me këtë tridhjetë e gjashtë përqind(36%) e të anketuarve e shihnin si problem të tyre kryesorpapunësinë.Pas tri vjet të monitorimit të këtyre zhvillimeve nëpërmjetSistemit për alarmim të hershëm, mund të thuhet se është shënuar njëpërparim i dukshëm në fushën e sigurisë, duke u nisur nga fakti semirëqenia ekonomike i zbut brengat për siguri te popullata pakicë eKosovës.16

- Gjendja e të drejtave themelore në bashkësitë e pakicaveKur është fjala për përdorimin e gjuhës së pakicave në Kosovë nëkuptimin e përgjithshëm, duhet të vërejmë se edhe pse në teori gjuhaserbe është një gjuhë zyrtare në Kosovë, ky fakt shpesh nuk merretpër bazë në praktikë. Niveli i përdorimit të gjuhëve të tjera, kupërfshihet edhe gjuha shqipe në vendet, ku shumica është popullatëjoshqiptare, nuk është i kënaqshëm. Komisioni ministror i Këshillit tëEvropës ka ardhur në përfundim të njëjtë sipas rezolutës së tij të datës21 qershor 2006, në lidhje me situatën në të cilën gjenden pakicat nëKosovë, duke e pranuar në të njëjtën kohë se ka edhe shembujpozitivë të përdorimit të rregullt të gjuhëve të pakicave në kuadër tëorganeve zyrtare. Këshilli i Ministrave, po ashtu ka vërejtur që nuk kapasur vullnet të mjaftueshëm politik dhe as kapacitet, gjë që ua kakufizuar mundësinë pjesëtarëve të pakicave që të përdorin gjuhën etyre për të komunikuar me administratën publike në një numër tëcaktuar të vendeve. Kjo po ashtu vlen edhe për përdorimin privat tëkëtyre gjuhëve, posaçërisht për përdorimin e gjuhës serbe që prapëlidhet me situatën aktuale politike të tensionuar.- Termi pakicë, i padëshiruar në diskursin politik serbEnde mund të vërejmë mospranimin e realitetit nga ana ebashkësisë serbe në Kosovë. Përdorimi i termit pakicë, konsiderohetsi i padëshiruar nga ana e disa përfaqësuesve të bashkësisë serbe. Trepërfaqësues serbë nga Kosova nuk kishin marrë pjesë në bisedimet embajtura në Vjenë me datën 8 gusht, pikërisht për këtë arsye, ndërsakëto bisedime kishin qenë në kuadrin e atyre për statusin e Kosovës.Miodrag Jakshiq kishte deklaruar në prag të bisedimeve se as ai, e asdy përfaqësuesit tjerë serb nga ''krahina'' - Goran Bogdanoviq dheMilorad Todoroviq, nuk do të marrin pjesë në bisedime me ekipinnga Prishtina, sepse i kushtohet pozitës së bashkësive të pakicave nëKosovë.''Për këtë mund të bisedohet vetëm në kuadër të bisedimeve tëpërgjithshme për statusin e ardhshëm të Kosovës dhe rregulliminpolitik të krahinës. Nëse pranojmë të bisedojmë për të drejtat ebashkësive jashtë këtij konteksti, kjo do të thoshte se ne e pranojmëstatusin e pakicës, ndërsa populli nuk mund të jetë pakicë në vendin etij'', shpjegonte Jakshiq arsyen e tij për kundërshtimin e bisedimeve 4 .Ndërsa edhe politikanët e moderuar mendojnë se termi pakicë është ipapërshtatshëm.4 Inet lajme nga arkivi 8 gusht17

Kemi refuzuar që të shprehim mendimin tonë si pjesëtarë tënjë bashkësie pakicë, pasi që edhe Bashkësia Ndërkombëtare edheshqiptarët e Kosovës duhet ta kenë të qartë se bashkësia serbe duhetta ketë një status të veçantë, të garantuar në preambulën e kushtetutëssë ardhshme që do të ishte imune ndaj ndryshimeve eventuale tëkushtetutës. Edhe pse është bashkësia e dytë sipas madhësisë, ajoështë e rrezikuar entikisht në Kosovë dhe Metohi dhe asaj i duhet njëmbrojtje institucionale e sigurisë ligjore, politike dhe fizike. Ata ikanë pranuar qëndrimet tona dhe ne kemi dhënë mendimin tonë përplatformën e propozuar e cila nuk është e obligueshme për Prishtinën,sepse e kemi bërë të qartë se ne jemi pjesë e ekipit negocues tëBeogradit – kishte thënë Oliver Ivanoviq 5 .- Nismat ekzistuese dhe puna e institucioneve shtetëroreTash për tash duket se politika e Qeverisë kosovare ështëvetëm deklarative. Mbledhjet e shumta për problemet e bashkësisëserbe në të cilat marrin pjesë kryeministri i Kosovës, por edheanëtarët tjerë të Qeverisë janë tash për tash e vetmja dëshmi evullnetit të mirë.Bërja e hapave konkretë, si krijimi i një linje ndërurbane, e cila do t'ilidhte të gjitha enklavat në Kosovën qendrore ose çfarëdo investimi idukshëm për përmirësimin e jetës së serbëve të Kosovës kanë mbeturtash për tash vetëm në letër.- Pozita e romëve si pakicë e cila perceptohet si armiqësore në tëdy shoqëritëKur bëhet fjalë për arsimin e bashkësisë rome, duhet të themise fëmijët e tyre ndjekin shkollat ose sipas sistemit të arsimit tëKosovës ose i ndjekin ato, të cilat i takojnë strukturave paralele serbe.Niveli i lartë i varfërisë në këtë bashkësi, paraqet vështirësi seriozepër shkollimin e të rinjve nga kjo bashkësi, sepse shumë familje nukkanë mundësi që t’i blejnë librat për fëmijët e tyre. Kanë ekzistuardisa nisma nga OJQ-të ndërkombëtare sa i përket arsimit në gjuhënrome, mirëpo deri më tash ato nisma kanë mbetur vetëm në letër.Problemin kryesor këtu e paraqet standardizimi i gjuhës rome sepsevetëm në Kosovë ekzistojnë 15 dialekte të ndryshme të kësaj gjuhe.Sa i përket rindërtimit të ish Mahallës rome në rrethinën e Mitrovicësveriore, PSSP-ja dhe kryeministri i Kosovës kanë vendosur zyrtarishtthemelin e këtij vendbanimi për romët në Mahallën rome në afërsi tëMitrovicës veriore. Ka qenë e planifikuar të ndërtohen dy ndërtesa5 “Vetëm ndërrim i qëndrimeve“, Danas, 09/08/2006.18

me 24 banesa dhe 54 shtëpi deri në fund të vitit 2006, mirëpo ngavendosja e themelit e deri më sot është bërë shumë pak.Situata me kampin e IRL-ve romë në fshatin Plemetin është dukë upërmirësuar. Në fund të majit në vitin 2006 UNHCR dhe PIS kanëbërë dorëzimin e banesave për 40 familje në këtë fshat, të cilat kishinjetuar në kampin e Plemetinit në kushte tejet të vështira të banimit.Në fshatin Magurë të komunës së Lipjanit, Qeveria e Kosovës kandërtuar një ndërtesë për romët e zhvendosur nga Lipjani, të cilëtkanë jetuar në kampin e Plemetinit. Kjo ndërtesë ka kapacitet përstrehimin e 18 familjeve rome.Aktualisht në kampin e Plemetinit kanë mbetur edhe 40familje, përfshirë edhe pesë familje serbe, refugjatë nga Kroacia, tëcilat ishin zhvendosur që në vitin 1990. Sipas UNHCR-së, ky grup ifundit do të zhvendoset në një ndërtesë tjetër shoqërore, ndërtimi i sëcilës është caktuar për qershor të vitit 2006. Pasi që të gjitha familjete mbetura të jenë vendosur në vendqëndrime të reja, UHNCR-japlanifikon ta mbyllë kampin e Plemetinit deri në fund të vitit 2006.Përfundimi- Ndarja në vend të integrimitEdhe pse para konfliktit në Kosovë, shqiptarët kishin shkollate tyre të cilat funksiononin në të ashtuquajturin sistemin paralel, sotne jemi dëshmitarë të ndërrimit të roleve. Arsimi i pakicës serbe nëKosovë pas luftës ka kaluar në duart e strukturave paralele serbe, tëkrijuara pas ardhjes se trupave ndërkombëtare në muajin qershor tëvitit 1999 në ish krahinën jugore serbe.Përderisa strukturat paralele të shqiptarëve që ishin krijuar nëfillim të viteve të nëntëdhjeta kanë qenë përgjigje ndaj suprimimit tëautonomisë së Kosovës, tani ato të serbëve paraqiten si refuzim për tëpranuar realitetin e ri të vendosur me Rezolutën e KSKB 1244, me tëcilën Kosova është vënë nën protektorat ndërkombëtar. Më saktë, kjosipas besimit të serbëve të Kosovës është një zgjidhje e përkohshme,derisa Kosova të kthehet prapë nën ombrellën serbe.Shumica e serbëve të Kosovës kishin lëshuar vendin bashkëme forcat e sigurisë dhe institucionet tjera të instrumentalizuara ngasistemi i Millosheviqit dhe kanë gjetur strehim në Serbi ose në pjesënveriore të Kosovës. Ish kryetari i Jugosllavisë, Sllobodan Millosheviqi cili kishte qëndruar në pushtet edhe një vjet pas përfundimit tëkonfliktit në Kosovë është munduar të vulosë fatin e serbëve tëKosovës, duke legalizuar strukturat e zhvendosura shoqërore tëkrahinës, si dhe organet e pushtetit. Këto struktura paralele të cilatende ekzistojnë në Serbi, përbëhen nga organet ekzekutive krahinore19

të pushtetit, shëndetësisë dhe tërë sistemit arsimor. Kjo para sëgjithash tregon se i tërë kuadri i punësuar në këto degë edhe më tutjevaret nga buxheti i Serbisë, edhe pse askush nga qytetarët e Serbisënuk e ka të qartë së për çfarë shërbejnë ato, si p.sh SPB-ja ePrishtinës në Nishka Banjë, burgu i Dubravës i zhvendosur në Zabeliose Universiteti i zhvendosur i Prishtinës në Bllacë, i cili para disavitesh ishte zhvendosur në pjësën veriore të Mitrovicës.Në vazhdën e zhvillimeve më të reja politike në lidhje meKosovën, duket se serbët e Kosovës do të mbesin peng të politikës sëBeogradit edhe për një kohë të gjatë, e cila në vitin e zgjidhjes,respektivisht në vitin 2006, propozon që zgjidhja e problemit tëKosovës të përfundojë me ndarjen e ish krahinës jugore serbe. Edhepse është fjala për ndarje institucionale dhe jo territoriale të Kosovës,duket se një politikë e tillë ka për qëllim ruajtjen e trashëgimisë që kambetur nga regjimi i Millosheviqit, në vend se të bëhen përpjekje përta zhdukur atë.- Mbajtja e gjendjes ekzistuese është arsyetim për formimin e njëRepublike Serbe të reMegjithatë duket se gjëja më e rrezikshme duket të jetëmosintegrimi i serbëve në shoqërinë kosovare. Bisedimet në Vjenëtregojnë se serbët do të qëndrojnë të ndarë nga pjesa tjetër e Kosovësjo vetëm institucionalisht, por edhe me territor (krijimi i korridorevepër lidhjen e enklavave në Kosovën qendrore dhe lindore). Kjozgjidhje sipas të gjitha gjasave do të nxiste krijimin e një RepublikeSerbe të re dhe me këtë të krijonte një entitet jo funksional e më vonëedhe një shtet jo funksional.Rekomandime:- Përfshirja e përfaqësueve të pakicave në punën e institucionevekosovare. Liderët e serbëve të Kosovës duhet të tregojnë pak mëshumë guxim qytetar dhe politik dhe të integrohen në punën einstitucioneve kosovare- Integrimi i plotë i serbëve dhe pakicave tjera në shoqërinëkosovare, respektivisht në shtet, që para së gjithash ka të bëjë mebisedimet dhe të ardhmen e Kosovës- Qeveria e Kosovës duhet që në vend të politikës deklarueseurgjentisht të ndërmarrë hapa konkretë për përmirësimin ekushteve të jetesës për bashkësinë serbe- Beogradi duhet t'u lërë hapësirë serbëve të Kosovës në mënyrë qëata të mendojnë me kokën e tyre.20

Momenti i së vërtetësMilenko DeretaShpallja e pavarësisë së Kosovës ose sido që do të quhetstatusi i ardhshëm i Kosovës është shumë afër nesh dhe këtë e kanë tëqartë madje edhe publiku dhe Qeveria në Serbi. Kjo mbetet një sfidëe madhe për Serbinë, për shkak të pashmangshëmrisë së saj ose m’upër atë, në mënyrë që të pranohet kjo pavarësi, por është sfidë edhepër Kosovën, Ballkanin Perëndimor dhe për tërë Evropën. Se si dhekur do t’i vie fundi këtij procesi do të varet në masë të madhe ngapjekuria politike e të gjitha palëve të përfshira. Bisedimet për statusine Kosovës janë duke u zhvilluar, ndërsa gjatë këtij procesi porefuzohet me këmbëngulje fakti që këtu kemi të bëjmë edhe mestatusin e ardhshëm të Serbisë. Njëjtë është folur edhe për pavarësinëe Malit të Zi, ndërkohë që edhe në këtë rast është heshtur përpavarësinë e Serbisë. Anëtarët e shoqërisë civile nuk janë duke marrëpjesë në këto bisedime as si këshilltarë, e lere më si pjesëmarrës. Kjoflet qartë se çështjet e pozitës së qytetarëve, të drejtave dhe lirive tënjeriur, barazisë, sigurisë dhe lirisë së lëvizjes, nuk janë prioritet përpalët në bisedime. Po shqyrtohen çështjet e territoreve dhedecentralizimit. Thuajse në këto territore nuk ka fare njerëz dhe sekëtë decentralizim nuk do ta bëjnë njerëzit. OJQ-të nga Serbia i kanëbërë disa herë thirrje Qeverisë që të paktën të hap dialogun për temënlidhur me të ardhmen e Serbisë dhe Kosovës, dhe të mos e largojëprocesin negociator nga sytë e publikut pa një vizion të qartë përqëllimet përfundimtare dhe metodat të cilat do të përdoren për t’uarritur ato qëllime.Shoqëria civile dhe organizatat joqeveritare të Serbisë dheKosovës nuk duhet të përjashtohen nga ky proces. Rrethanat e rejavendosin obligime të reja për shoqëritë civile (OSHQ), para sëgjithash përgjegjësinë për krijimin e marrëdhënieve të fqinjësisë sëmirë, të bazuara në respektimin e të drejtave të njeriut dhe tëpakicave. Të gjithë duhet të luftojnë në shoqëritë e tyre për këto vlerathemelore.Ky tekst nuk ka për qëllim e as mundësi që të ofrojë njëvlerësim të plotë e aq me pak edhe përfundimtar për ndikimin eOSHQ-ve lidhur me marrëdhëniet e Kosovës dhe Serbisë, shqiptarëvedhe serbëve. Do të mundohem që të theksoj temat të cilat në të21

ardhmen duhet të përpunohen „thellësisht“ dhe të ofroj disa vlerësimeplotësisht personale lidhur me atë se çka kemi bërë në të dyja anët ekufijve të dukshëm dhe të padukshëm që janë ngritur rreth nesh. Etërë kjo pasi që kemi kuptuar se në Serbi nuk ekziston njëdokumentacion i sistematizuar për këtë segment të rëndësishëm të sëkaluarës sonë.Pyetja kryesore të cilën duhet t’ia shtrojmë vetes është se amund të ndërtohen marrëdhëniet e reja nëse para kësaj nuk„ballafaqohemi me të kaluarën“, nëse nuk analizojmë paraprakishtdhe shohim a ekziston përgjegjësia dhe sa ka përgjegjësi shoqëriacivile, posaçërisht sektori joqeveritar, për të gjitha ato që kanëndodhur në dekadat e shkuara? A kemi mundur ta shmangim dhunënnë të kaluarën e afërt po të kishim qenë më shumë aktiv dhe mëndryshe? Sa është përgjegjësi e veprimeve të gabuara të OSHQ-vetensioni ekzistutes dhe mosrespektimi i të drejtave të njeriut dhe tëpakicave në Kosovë dhe Serbi?Parakusht për fqinjësi dhe bashkëpunim të suksesshëm si dhepër zhvillim të shoqërive demokratike në Kosovë dhe Serbi është njëdialog serioz, i përgjegjshëm dhe kritik.Nisem nga besimi se në rajonin e Ballkanit Perëndimor,mundësitë e shoqërisë civile për të ndikuar në politikën shtetërore,madje edhe në ngjarjet e politikës ditore janë shumë të kufizuara. Nëkëtë aspekt ndoshta do të ishte më së miri të thuhej se pritjet ngaOSHQ-të kanë qenë joreale dhe rezultatet kanë qenë në kufinjtë e sëmundshmes. Ato kanë qenë në të njëjtën kohë edhe të kërcënuaraedhe të nënvlerësuara nga ana e institucioneve shtetërore, elitëspolitike, mediave dhe publikut dhe madje edhe nga vetë sektori itretë, si ai vendas, ashtu edhe ndërkombëtar.1990 – 1999Nëse kthehemi në fillimet e krizës në Jugosllavi, në kohën evizitave të Millosheviqit në Kosovë, në kohën e largimit tëshqiptarëve nga ndërtesat publike, mbyllja e minatorëve nëpërminiera, grevat, do të shohim se nuk ka pasur ndonjë angazhim dhereagim të planifikuar të sektorit civil në Serbi, përpos në disa raste tëveçanta. Kjo mund të shpjegohet me faktin se në fillim të viteve të90-ta, sektori civil në Serbi ka qenë në themelim të tij, se ka qenëpara së gjithash i angazhuar në ballafaqimin me regjimin eMillosheviqit dhe se i ka mjaftuar të dënojë formalisht atë që ka bërëregjimi i Millosheviqit në Kosovë. Arsyeja për pasivizëm ndoshta karrjedhur nga vetëdija për ndërlikueshmërinë e problemit të Kosovës22

dhe pamundësisë për të gjetur ndonjë propozim për një zgjidhje tëkënaqshme për të dyja palët. Në këtë rast ky do të ishte një tregues ipjekurisë së shoqërisë civile në Serbi sepse reagimi „i detyruar“ i sajnë fakt ka pasqyruar fuqinë reale të këtij sektori në atë moment,zgjedhjen e përparësive dhe shpenzimin racional të resurseve tëkufizuara njerëzore.Në të njëjtën kohë, vëzhguesit objektivë nga Serbia kanë qenëtë mahnitur me aftësinë e shqiptarëve në Kosove për të krijuarshoqërinë paralele me të gjitha institucionet, një shoqëri e cila kafunksionuar dhe qysh atëherë ka qenë plotësisht e pavarur nga Serbiadhe Jugosllavitë e ndryshme. OSHQ-të nga Serbia disa herë kanëshprehur admirim të sinqertë për metodën paqësore të luftës përarritjen e qëllimeve politike legjitime. Fatkeqësisht, kemi qenëdëshmitarë për të parë se aktivizmi dhe pasivizmi i partive politikedhe organizatave të shoqërisë civile në Kosovë i ka konvenuarregjimit të Millosheviqit dhe në fakt i ka ngadalësuar përpjekjet eopozitës së atëhershme në Serbi për ta rrëzuar regjimin. Na mbetetvetëm të hamendemi se çfarë ndikimi do të kishte qasja më fleksibilepër pavarësinë në numrin e viktimave në vitin 1999, 2000 dhe në2004-tën. Në shumë raste OSHQ-të e Serbisë kanë shprehur respekttë sinqertë për jodhunën në atë kohë.Ajo çka mund të konstatohet me siguri, është se në të kaluarënkanë ekzistuar disa forma shumë të dobëta të bashkëpunimit tësektorit civil të Serbisë dhe sektorit civil të Kosovës. Kybashkëpunim është zhvilluar kryesisht jashtë territoreve të Serbisëdhe Kosovës dhe pak a shumë janë bërë në rrafshin e bisedimeve nëtë cilat shfaqej nevoja dhe vullneti i mirë për bashkëpunim nëprojekte konkrete, të cilat më vonë asnjëherë nuk kalonin në praktikë.Duhet të pranojmë se nismëtarët e këtyre kontakteve kanë qenëkryesisht donatorët e huaj dhe se ka pasur shumë pak pjesëmarrës ngatë dyja palët, si individë ashtu edhe organizata. Këto kontakte janëzhvilluar kryesisht nëpër tavolina të konferencave, d.mt.h pa veprimetë përbashkëta në terren dhe pa përfshirjen e publikut të gjërë. Bileedhe ato konferenca ndonjëherë kanë qenë dëshpëruese, shikuar ngaana serbe, pas përmendjes së palëkundshme dhe ekskluzive tëpavarësisë. Edhe unë personalisht e kam pasur pështypjen se shumëkolegë nga Kosova e kishin si parakusht madje edhe që të uleshin mene në tavolinë që ne ta pranonim publikisht dhe pa debat pavarësinë eKosovës. Nganjëherë kjo më dukej e pamjaftueshme. Atapërfaqësonin qëndrimet zyrtare të partive politike ndërsa ne flisnimnë emrin tonë dhe në emër të organizatave tona. Sidoqoftë ne kishim23

qëndrime të kundërta me politikën zyrtare. Kjo thjeshtë nuk ka qenëbazë e shëndoshë për biseda ndërmjet „shoqërive civile“.Në këto diskutime kanë qenë aktive posaçërisht Qendra dherrethi i Beogradit për aksionin e pasluftës të cilët me kohë i kishinpërqëndruar aktivitetet e tyre në pasojat e luftës në Kroaci dhe Bosnjësi dhe për rrëzimin e regjimit të Millosheviqit. Një vend të posaçëmnë marrëdhëniet ndërmjet OJQ-ve kosovare – serbe e zë NatashaKandiq e diç më vonë edhe Sonja Biserko, të cilat ia kishin kushtuaraktivitetet e veta dhe të organizatave të tyre mbrojtjes së shqiptarëvenga terrori policor i pushtetit serb. Ato kishin bërë fushatë tëvazhdueshme politike dhe propagandë mediale në Serbi rreth kësajpër ç’gjë ato ishin dhe janë ende të përndjekura dhe të satanizuara. Nënjëfarë mënyre ato akuzohen edhe nga shumë OSHQ, të cilat ikonsiderojnë si përgjegjëse për krijimin e një përshtypjeje të keqe përsektorin e tretë te publiku. Një nga pajtimet, i cili na pret ështëpranimi i llojllojshmërisë së shoqërisë civile.Arsyet për intenzitetin e ulët të bashkëpunimit vijnë ngashkaqet objektive, shkaktarët e të cilave duhet të kërkohen nëmungesën e vullnetit politik, mungesës së përkrahjes reale përndërmjetësimin e këtij dialogu nga ana e institucionevendërkombëtare, në presionet e bashkësive vendase që përfshinin edhekërcënimet me likuidim fizik dhe në manipulimin e mediave. Nga tëgjitha këto që u theksuan, mua më duket se bashkëpunimi ka qenëpara së gjithash i rënduar për shkak të presionit politik, i cili ështëkryer mbi sektorin civil në Kosovë, si te shqiptarët ashtu edhe tëSerbët. Përveç kësaj i është shmagur me vetëdije dialogut kritik dheështë instistuar në një mirësjellje sipërfaqësore. Më kujtohet kur gjatënjë bisede në një tryezë të rrumbullakët një mik dhe kolegë ngaPrishtina më kishte pyetur „A je i vetëdijshëm që ne kemi jetuar nëapartheid?“ „Natyrisht që jam i vetëdijshëm, por prapë jam ivetëdijshëm që ju në këtë moment po ndërtoni një shoqëri të njëjtë kuekziston apartheidi.“ Ende jam në pritje të përgjigjes së tij.Sektori i OJQ-ve të Serbisë gjatë gjithë këtyre viteve kambajtur kontakte me disa OJQ nga Kosova (para së gjithash duhet tëpërmenden Postpesimistët, njerëzit rreth Veton Surroit, Kohën,Aksionin Kosovar për Iniciativë Qytetare, Nëna Terezë e disa tëtjerë). Është e rëndësishme të përmendet fakti se kontakti nga Serbiaështë mbajtur ekskluzivisht me organizatat shqiptare në Kosovë,ndërkohë që nuk ka pasur kontakt me serbët në Krahinën Autonometë atëhershme. Shumëkush mund ta interpretojë këtë memosekzistimin e OSHQ-vë të popullata serbe në Kosovë, por nukmund t’i shmangemi pyetjes se pse shoqëritë civile në Serbi dhe të24

shqiptarëve në Kosovë nuk kanë bërë asgjë që të krijohet ndonjëshoqëri edhe ndër serbët e Kosovës për problemet e përbashkëta, t’iundihmohet që të regjistrojnë ndonjë OJQ, si një ndërmjetësues dhenismëtar i mundshëm i dialogut aq të nevojshëm ndërmjet dy palëvetë konfrontuara? Serbët në Kosovë thjesht i ishin lënë Millosheviqitdhe partive nacionaliste serbe.Si shembull i politikës „sa më keq në Serbi aq më mirë përpavarësinë“ do ta përmendi që gjatë zgjedhjeve parlamentare në Serbijanë bërë disa përpjekje që në bashkëpunim me partitë shqiptare t’ipamundësohet vjedhja zgjedhore regjimit të Millosheviqit dhe tëmundësohet zgjedhja e deputevëve opozitarë në Kuvendin e Serbisë.Argumenti jonë ka qenë që kontrolli absolut i votave është argumentimë i fuqishëm dhe i vendosmërisë së shqiptarëve për arritjen eqëllimit të tyre dhe kjo porosi t’i dërgohej Millosheviqit dhe opozitëssë atëhershme. Përgjigja asnjëherë nuk ka ardhur nga ana tjetër dukerefuzuar me konstatimin se opozita në Serbi në fakt nuk dallon shumëprej vetë Millosheviqit. Në momentin, kur në Kosovë ështëradikalizuar gjendja, kur është paraqitur UÇK-ja dhe ka filluarkonflikti i armatosur, reagimet e sektorit civil kanë qenë para sëgjithash të drejtuara në dënimin e dhunës së regjimit të Millosheviqit,por edhe në shprehjen e brengosjes që partitë politike shqiptare ekishin ndërruar metodën paqësore të rezistencës.1999 dhe më pasNjë moment i veçantë i veprimit të OJQ-ve në Serbi përKosovën është periudha e bombardimeve në vitin 1999 kur OJQ-tëishin bashkuar për formimin e „YU Grupit të Aksionit“ dhepërkundër gjendjes së luftës, cenzurës së luftës dhe gjyqësisë, kishindrejtuar protesta publike për politikën e Millosheviqit në Kosovë, poredhe për bombardimet si metodë e gabuar për të zgjidhur atëproblem. E konsideroj si shumë të rëndësishme letrën dërguar miqveshqiptarë në Kosovë, të cilën e kishin formuluar antëratët e „YUGrupit të Aksionit“. Kjo ishte një thirrje për paqe, thirrjepërfaqësuesve të shoqërisë civile që t’i kundërvihen luftës dhe thirrjepër bashkëpunim. Kjo letër kishte hasur në reagime të pritshme ngaBeogradi me që rast OJQ-të ishin klasifikuar si tradhtarë, spiunë tëpaguar etj. Në Kosovë është shprehur publikisht dyshimi nësinqeritetin e qëndrimeve tona dhe jemi kritikuar për mungesë tëvendosmërisë për dënimin e krimeve të Millosheviqit. Organizatatndërkombëtare gjithë këtë gjë e kanë vendosur në një kornizë bardhëe zi në të cilën fakti që OJQ-të nga Serbia po i dënojnë bombardimet25

është interpretuar si përkrahje për krimet e Millosheviqit. Të njëjtinfat e kishte pasur edhe letra të cilën e kishim publikuar me rastin evrasjes së Femhi Aganit në maj të vitit 1999.Me përfundimin e konflikteve ushtarake dhe me tërheqjen eushtrisë dhe policisë nga Kosova si dhe me ardhjen e një numri tëmadh të shpërngulurve serbë në territorin e Serbisë, kishte filluar njëfazë e re e ndërprerjes së kontaktit ndërmjet shoqërisë civile tëSerbisë dhe Kosovës. Nuk mund të quhet politikë e menduar dheaktivitet i qenësishëm aktivitetet sporadike ndërmjet Këshillit tëHelsinkit në Serbi, ajo çka ka mbetur nga Postpesimistët dheFraktala, Nismës së të Rinjve për të Drejtat e Njeriut dhe individëvetë njohur nga jeta publike, dhe nuk mund të priten hapa të mëdhenj nëmarrëdhëniet ndërmjet Serbisë dhe Kosovës e serbëve dheshqiptarëve. Ndikimi i mundshëm është zvogëluar për shkak të njëbllokade të përgjithshme mediale, e cila ka për qëllim që ta privojëpublikun në Serbi nga informatat për çfarëdo bashkëpunimin tësuksesshëm me Kosovën. Në këtë moment, politika „sa më keq aqmë mirë për ne“ ka kaluar në anën serbe. Në të njëjtën kohë po bëhenpëpjekje për të thyer bllokadën mediale, para së gjithash përekzistimin e marrëdhënieve ekonomike relativisht normale dheshumë intenzive ndërmjet dy sektorëve të ekonomisë. Një hulumtimtë cilin e kishin bërë së bashku Lëvizja Evropiane në Serbi dheKIPRED nga Prishtina, ka treguar se marrëdhëniet ekonomike dhetregtare ekzistojnë në një intenzitet shumë më të lartë se që janë nëgjendje ta pranojnë pushteti në Serbi dhe Kosovë. Këto të dhëna nukkanë qenë të disponueshme për publikun që tregon se shembujt emarrëdhënieve normale ende nuk i nevojiten asnjërës palë.Pafuqia e të gjitha institucioneve shtetërore dhemosgatishmëria e të gjitha partive politike në Serbi për t’uballafaquar me realitetin se Kosova tash e gjashtë vjet është plotësishte pavarur nga Serbia, se serbët në Kosovë sot janë pakicë, qëBashkësia Ndërkombëtare nuk ka një zgjidhje, e cila nuk do ishteprecedent dhe se kontakti i qenësishëm ndërmjet dy shoqërive civilenë fakt nuk ekziston. Çdo theksim i pavarësisë reale në Serbi dhenjohjes së saj formale, has në një mur të palëkundshëm tëkundërshtimit. Raporti i grupit për Ballkanin, i cili parashikonte dhepropozonte pavarësinë, por nëpërmjet një procesi dhjetëvjeçar, ishtepritur shumë ashpër, ndërsa anëtarin e atij grupi Goran Svillanoviqine kishin kritikuar shumë dhe e kishin „linçuar“ publikisht. OJQ-tënga Serbia ua bëjnë një pyetje shumë të thjeshtë elitave të tyrepolitike: Si e paramendoni jetën në Serbi dhe në Kosovë ku shqiptarët26

si qytetarë të barabartë marrin pjesë në të gjitha fazat e vendimevepolitike dhe në të gjitha aspektet e jetës së përditshme? Është etmerrshme se sa shumë mungon përgjegjësia dhe guximi politik përt’iu përgjigjur kësaj pyetje të thjeshtë. Prapëseprapë ne sot jemidëshmitarë të përpjekjeve disi të turpshme të takimeve ndërmjet atyreqë nuk mendojnë si politika zyrtare në Serbi dhe politika zyrtare nëKosovë, për të shkëmbyer mendime për alternativat e zgjidhjeve, tëcilat do të ishin kompromis me koncesione minimale të njërës dhepalës tjetër.Duhet t’u përkushtohemi më me guxim dhe me një intenzitet më tëlartë vendosjes së marrëdhënive të ndërsjella, posaçërisht kur kemiparasysh kushtetutën e sapo miratuar të Serbisë. Preambula e tij tëcilën shumica e përjetojnë si një „gjeth fiku“ pas të cilit Qeveria serbedo ta fshehë pajtimin e saj për pavarësinë e Kosovës është në fakt njëkërcënim për stabilitetin rajonal dhe një shkas eventual për tensionetë përhershme me pasoja tragjike të paparashikueshme. Krijimi iOJQ-ve, forcimi, pavarësimi dhe përfshirja e pakicës serbe në këtoprocese është hapi i parë që duhet ta ndërmarrim bashkërisht. Besojqë të paktën të kemi mësuar këtë mësim nga e kaluara dhe që jemi tëaftë për të mos e përsëritur të njëjtin gabim.RekomandimeËshtë kërkuar nga unë që ky tekst të përmbajë edherekomandime të caktuara për të ardhmen dhe me këtë rast dëshiroj t’inumëroj disa përparësi për të cilat besoj se OSHQ-të në Serbi dhe nëKosovë janë të afta që vetë të vendosin se sa, si dhe pse do tëbashkëpunojnë. Duke pasur parasysh që jam nga Beogradi më shumëdo t’i bëj „rekomandime“ palës serbe ku edhe personalisht mund tëkontribuoj.Sipas meje paqja në rajon dhe në fqinjësi si një gjendje epandryshuar është një shkas i mjaftueshëm që OJQ-të nga Kosovadhe Serbia të marrin përsipër të paktën një pjesë të përgjegjësisë përnormalizimin e marrëdhënieve pasi që është evidente që partitëpolitike nuk janë të gatshme ta bëjnë këtë. Sipas mendimit tim së pariduhet të punohet në forcimin e dialogut brenda vetë Kosovës,dialogut ndërmjet shqiptarëve dhe serbëve. Si prioritet të dytë e shohfillimin e dialogut publik me përfaqësuesit e shqiptarëve nga SerbiaJugore rreth të drejtave të tyre dhe krijimit të kushteve përpjesëmarrjen e tyre të barabartë në jetën politike në Serbi. Nuk duhetpritur përkrahja e elitave politike për të bërë këtë e as përkrahjen emediave, të cilat kontrollohen nga ato elita. Pra kushtet për atë dialog27

janë shumë të rënduara dhe duhet të paktën të insistohet për të krijuarnjë sistem të raportimit të ndërsjellë në lidhje me këtë dhe krijimit tëforumeve për dialog në nivel vendas.Duhet të ofrohet ndihma e organizuar dhe përkrahja për ataindividë dhe politikanë serbë nga Kosova, të cilët janë përcaktuar përpjesëmarrje në institucionet e pushtetit kosovar. Në të njëjtën kohë,pala shqiptare duhet të promovojë tolerancë ndaj pakicës serbe dhe tëdënojë vazhdimisht dhe pa kushte paraqitjet e dhunës.Shoqëria civile mund të bëjë mjaft edhe për të informuarinstitucionet ndërkombëtare për ekzistimin e dallimit të madh dhe tëqenësishëm ndërmjet gatishmërisë së elitave politike dhegatishmërisë së shoqërisë civile për të pranuar realitetin e pavarësisësë Kosovës. Bashkësia Ndërkombëtare do të mund të mbikëqyrë tërëndërlikueshmërinë e këtij problemi vetëm nëse është e informuar saduhet dhe ndoshta do të mund të gjejë metoda për ruajtjen eqëndrueshmërisë në rajon.Një çështje e cila rëndon procesin e normalizimit tëmarrëdhënive ndërmjet Kosovës dhe Serbisë si dhe shoqërive të tyrecivile është nënvlerësimi i problemit të gjuhës me të cilënkomunikohet. Nuk mund dhe nuk duhet të pritet gatishmëria eshqiptarëve që të flasin serbisht, ashtu si nuk mund të pritet asgatishmëria e serbëve në Kosovë që të përdorin vetëm gjuhën shqipenë komunikim publik. Çështja e gjuhës dhe arsimimit duhet tëvendoset në qendër të gjitha planeve dhe përparësive për të gjetur njëzgjidhje „kohezive“ e cila do ta lehtësonte komunikimin ndërmjet dypopujve në nivelin formal.Negociatorëve të cilët nuk e dëgjojnë askë, megjithatë duhetthënë se bisedimet duhet të reduktohen në tri tërësi, e ato janë:Mbrojtja e lirive dhe të drejtave të njeriut dhe të pakicave për serbëtnë Kosovë, që përfshin edhe garantimin e sigurisë së tyre dhe ruajtjene trashëgimisë kulturore. Tema e dytë do të duhej të ishte vendosja emarrëdhënieve ekonomike dhe tregtare. Sipas meje tema e tretë do tëduhej të ishte përfshirja maksimale e shqiptarëve në jug të Serbisë,para së gjithash nga lugina e Preshevës, në jetën politike në Serbiduke i ndihmuar më intenzivisht në aspektin ekonomik dhe dukepunuar në jetësimin praktik të parimit politik të përfaqësimit të tyrenë Kuvendin e Serbisë dhe barazisë së tyre si qytetarë të Serbisë.Vetëm në këtë mënyrë dhe nëpërmjet respektimit të të drejtave të tyremund të kërkohet dhe të pritet e njëjta për serbët e Kosovës.Duhet të përfundohen sa më shpejt bisedimet me mendim sekjo do të na ndihmojë në intensifikimin e proceseve për integrimet28

Evropiane dhe për normalizimin e marrëdhënieve në rajon dhe meBashkësinë Evropiane.Qeveria duhet të distancohet qartë nga të gjithaparalajmërimet për hyrje të dhunshme në Kosovë dhe të pengohetvendosmërisht çdo përpjekje e ruajtjes së territorit me mjeteluftarake.Mediave serbe dhe kosovare duhet thënë se përgjegjësia e tyreështë shumë e madhe dhe se mjafton që të jenë profesionistë dhe tëpavarur.Në vend të përfundimitPaçim fat!BeogradTetor 200629

Shteti ligjor apo sundimi i ligjit – Top 10Sasha GajinDhe hyrja (që nuk është e domosdoshme të lexohet)Është vështirë për dikë që jeton në një shtet joligjor dhe tëplogësht, të flasë për idealin e sundimit të ligjit. Sepse shteti ligjornuk është vetëm kategori juridiko-teorike, nuk është vetëm lëndë estudimit për të cilën bëhen debate akademike neutrale – ai përfaqësonshumë më tepër se kjo, ai është me përvojë. Shtetin ligjor e ndieni nëlëkurën tuaj, ju e dini që ai ekziston ose jo, e shihni ose nuk e shihni.Nëse është aty dikund përreth jush, ju duket sikur mund ta prekni.Nëse nuk është, ose nëse ekziston vetëm në shenja, pjesëza, nëse eshihni se më shumë po flitet për të, se sa që mund ta shihni me sy, mesiguri se do ta kuptoni edhe pse nuk jeni jurist.Pra, shtetin ligjor duhet shikuar para së gjithash si njëfenomen kulturor e jo juridik, si një shembull të sjelljes, e jo si njërregull ose parim ligjor. Natyrisht, juristët janë gjithmonë të gatshëmpër të dhënë pikëpamjet e tyre për këtë temë – që të shpjegojnë se çkaështë shteti ligjor, në cilin vend dhe nga cili filozof teoricient ështëpërdorur më së pari kjo shprehje, të ofrojnë definicionin e nocionitdhe të analizojnë elementet e tij, të argumentojnë rreth asaj se a janëpjesë e shtetit ligjor edhe të drejtat e njeriut, demokracia dhe gjyqësiae pavarur, me fjalë të tjera do të mundohen të fitojnë me ndërgjegjedhe profesion bukën e tyre.Problemi me profesorët e teorisë së të drejtës është se ata nukkanë publik. Askush nuk është seriozisht i interesuar, përveçstudentëve që janë të detyruar, të dëgjojnë se çka kanë për të thënëata në lidhje me shtetin ligjor. Por kjo nuk do të thotë se njerëzit nukjanë të interesuar për vetë shtetin ligjor. Përkundrazi, ata janë tëlidhur jetikisht me të, ata jetojnë në të dhe nëse ai nuk ekziston atajetojnë pa të, jashtë tij, pa marrë parasysh atë. Njerëzit dëshirojnë tëjenë të gjindshëm në jetë, të kalojnë sa më mirë, të jenë tësuksesshëm, të kujdesen për vetveten dhe njerëzit e tyre, duan të kenëjetë të mirë në bashkësinë ku jetojnë. Nëse në atë bashkësi sundonligji, ata do ta respektojnë atë ligj, do t’i binden, do të luajnë lojënsipas rregullave të paracaktuara me ligj. Nuk do të ndjehen mirë nëseveprojnë në kundërshtim me rregullat dhe do t’i frikësohen ligjit. Do30

të ketë gjithmonë edhe të tjerë që nuk i nënshtrohen modelit tësjelljeve të përcaktuara, por ata do të jenë të paktë në numër dheshumë lehtë mund të ndodhë që për shkak të mos respektimit të ligjitatyrë t’u ndodhë diçka e keqe.E kundërta e kësaj ndodh në bashkësinë, ku ligji ekziston më shumënë letër se në jetën e përditshme. Në atë rast njeriu, individi,nganjëherë luan lojën sipas rregullave e nganjëherë jashtë tyre. Atyligji konsiderohet si një orientues për një ose dy modele të sjelljeve tëmundshme. Dikush në atë bashkësi do t’i nënshtrohet urdhërave tëligjit, përderisa të tjerët, shpesh edhe masovikisht do ta sfidojnë atëligj, do të mundohen ta përdhosin, ta shpotisin, ta injorojnë, tëdistancohen nga ai, të gjejnë bashkëpunëtorë për luftë kundër tij, tëshpallin fitore ndaj tij. Një numër i vogël i njerëzve do të jetojnë nëkonflikt me ligjin, këta janë ata njerëz që nuk e duan ligjin, armiqtë epërbetuar të ligjit. Shumica do të veprojnë kundër ligjit, kur janë tëdetyruar ta bëjnë këtë, pa marrë parasysh sa shpesh, por kur nukmunden t’i arrijnë caqet e tyre në mënyrë tjetër dhe e kuptojnë sekështu është më mirë, më pa dhimbje, më e efektshme.Në atë bashkësi qëllimi i njeriut mbetet i njëjtë – ai që kërkonnjë leje, ose gruaja e të cilit është shtatzënë, ose i cili gjykohet ose icili gjykon, ose është ministër, kryetar, deputet, polic, ofiqar, të gjithëkëta dëshirojnë diçka në jetë, dhe këtë ndonjëherë e arrijnë duke bërëdiçka që nuk është në përputhje me ligjin. Pastaj ky bëhet një ambienti natyrshëm për ta. Nëse i pyetni se a është e drejtë ajo çka bëjnë,thonë: “është, nëse nuk të zënë në vepër!”. Kjo është thjesht normale,e si do të ishte ndryshe!? Dhe për këtë është shumë vështirë për ata qëjetojnë në Serbi të flasin për shtetin ligjor, nëse më kuptuat çfarë duatë them. Ata nuk dinë ndryshe as më mirë, as më keq.II Si është - Top10Shteti ligjor i plogësht dallon prej shtetit ligjor të fortë, ashtusi dallon Serbia nga Suedia, ose ashtu si dallon Yugo45 nga VolvoS40. Pra, këtu prapë nuk është fjala për Burmën apo për qerre mebuaj. Kur opozita në Burmë kërkon zgjedhje të reja, krahu ushtarakua lejon këtë pas dhjetë vjetësh. Kur opozita fiton në zgjedhje, krahuushtarak i burgosë fituesit e opozitës, kështu që edhe sot e kësaj ditejanë në burg. Por Serbia nuk është as Suedi – në Suedi, zonjës AungSan Suu Kyi e cila është udhëheqëse e opozitës në Burmë dhe ështëende në burg, ia kanë ndarë çmimin Nobel për paqe.31

Në Serbi është ndryshe: kur kishte ardhur koha që vitin ekaluar të organizohen zgjedhjet e reja parlamentare për KuvendinShtetëror të përbashkët të Serbisë dhe Malit të Zi, liderët politikë ngatë dyja anët ishin marrë vesh që zgjedhjet të shtyhen për një kohë tëpacaktuar. Atyre iu kishte skaduar afati i deputetit, po kush çan kokënpër këtë! Nuk ka kushte për mbajtjen e zgjedhjeve, e ata tanimë janëtë zgjedhur, pse të mos merren ende me miratimin e ligjeve. Është evërtetë që nuk kanë legjitimitet, por atë nuk e ka as bashkësiashtetërore, pas një viti do të mbahet referendumi në Mal të Zi dhe dotë shohim se çka do të ndodhë më tej! Po të ekzistonte SMZ-ja kjongjarje do të zinte pozitë shumë më të mirë në top 10-shën eshembujve që ilustrojnë jetën në “shtetin ligjor të plogësht”-kështu qëmjafton edhe vendi i dhjetë.Vendi i 9: Ish zëvendëskryeministri i cili dërgon policinëspeciale në Komisionin për letrat me vlerë.Dikush do të thoshte që edhe kjo është e tejkaluar. Ndoshtazëvendëskryeministri personalisht e reflekton marrëdhënien epushtetit ekzekutiv ndaj të ashtuquajturës ”degë të katërt të pushtetitshtetëror”. Këtë pushtet të katërt e përbëjnë komisione të shumta,komisionerë, këshilla etj, të cilët do të duheshin të kujdeseshin përmbrojtjen e të drejtave individuale dhe këtë ta bëjnë të pavarur ngadegët tjera të pushtetit shtetëror (p.sh liria për qasjen në informata, tëdrejtat në sektorin e radiodifuzionit) të përcaktojnë përgjegjësinëindividuale (p.sh për mos respektimin e të drejtave të njeriut në tëkaluarën, i ashtuquajturi ”lustrim”), ose që thjeshtë të rregullojnëmarrëdhëniet në fushat e rëndësishme (p.sh në fushën e letrave mevlerë).Në rastin e privatizimit të fabrikës së ujit mineral ”KnjazMillosh” nga Arangjellovci, ka kulmuar afera me datën 11 gusht2004 me anulimin e pjesmarrjës së njërit nga ofertuesit “Apurna”(firmë e përbashkët e Vllado Divacit dhe firmës franceze Danone),me rastin e marrjes së akcioneve të Knjaz Milloshit nga ana eKomisionit për letrat me vlerë. Qeveria e Serbisë e pa kënaqur mevendimin e Komisionit, i cili është i vetmi që është i autorizuar meligj për të sjellë vendime të tilla, ka mbajtur një mbledhje urgjentedhe ka urdhëruar prokurorinë që të verifikojë privatizimin e “KnjazMilloshit”. Anëtarët e Komisionit të cilët sipas ligjit kanë pozitë tënjejtë me atë të gjykatësve, janë marrë për bisedë informative prejNjësitit special të policisë, Njësiti për luftë kundër krimit tëorganizuar(UBPOK). Kryetari i Komisionit Millko Shtimac dukedëshmuar para Këshillit anketues të Kuvendit të Serbisë kishteshpjeguar se në ditën, kur Komisioni është dashur të vendosë për32

ofertën më të mirë, kishte pranuar mbi 100 thirrje telefonike, ku ndërtë tjerë kishin thirrur edhe nënkryetari i qeverisë Llabus dhe ministri iatëhershëm i ekonomisë Predrag Buballo. Nuk është e rëndësishmeinformata për tregimin tonë se kryetari i Komisionit nuk kishtepërfunduar nga UBPOK sikurse kolegët e tij, por në klinikënkardiovaskulare.Kur është fjala për organet e pavarura, të cilat i takojnë degëssë katërt të pushtetit shtetëror, zgjedhja për Top10-she bie në dyshkronja: Agjencioni Republikan i Radiodifuzionit (RRA) dhekomisioni i Lustrimit. Nëse nuk ka vend për të dyja këto në listështrohet pyetja se si të vendoset për njërën!? Një kohë të gjatë flitetpër këto dy organe si për fantazma - nuk janë marrë me punën për tëcilën janë krijuar, nuk u kanë shpërndarë leje radiotelevizioneve përemetimin e programeve, nuk kanë përcaktuar përgjegjësinë përshkeljen e të drejtave të njeriut, nuk kanë bërë asgjë, si të mos kishinekzistuar. Pas shumë viteve RRA-ja ringjallet duke i befasur të gjithëdhe kështu vendoset në pozitën numër 8.Vendi i 8: RRA. Katër vjet pas miratimit të Ligjit përradiodifuzionin me të cilin ishte themeluar RRA-ja dhe pas emërimittë paligjshëm të dy anëtarëve të organit të saj udhëheqës, Këshillit tëAgjencisë, ka filluar punën për të vendosur se cilat stacione do tëmarrin leje për emetimin e programeve të radios dhe televizioneve.Pa hyrë në detaje dhe duke u përqëndruar në faktet më të rëndësishmeqë lidhen me temën tonë, ja si është vendosur për të ashtuquajturatfrekuenca kombëtare:- Kushtet dhe kriteret për dhënien e lejës për emetimin e programitteleviziv për tërë territorin e Serbisë janë përcaktuar dy muaj egjysëm pas shpalljes së konkursit – konkursi ishte shpallur më 25janar 2006, ndërsa kriteret për dhënien e lejeve përcaktohen më 5prill 2006, çka e bën konkursin që në fillim të pavlefshëm;- Këshilli i RRA-së në vend se t’i bazojë vendimet e veta nëkriteret e definuara në Ligjin e radiodifuzionit, këto vendime ibazon në kritere, të cilat nuk gjenden në ligj, respektivisht nëkriteret të cilat i ka shpikur vetë – “gama e TV nevojave tëpublikut në Serbi” dhe me këtë e bën atë vendim të paligjshëm;- Vendimi për lejet është bërë pa shpjegime që për gjithkë qëmerret vesh në drejtësi do të thotë që ky vendim është ipavlefshëm – Këshilli i RRA-së megjithatë mendon ndryshe: nëfillim ata thonë që vendimi nuk do të shpjegohet, pastaj se aishpjegim nuk do të publikohet, pastaj se këshilli nuk do t’i nxjerrtë gjitha arsyet të cilat do ta shpjegonin vendimin, sepse në33

shpjegim “nuk është mundur as të përmenden të gjitha faktet erëndësishme për të cilat ka ardhur në përfundim RRA-ja”;- Pastaj, kryetari i Këshillit deklaron për të përjavshmen »Evropa«(më 4 maj 2006.), se vetë i ka propozuar një tv stacioni që tëkërkojë lejen përgjysmë me një tv stacion tjetër dhe se kykombinim është treguar i sukseshëm në konkurs.Ka edhe shumë gjëra për RRA-në në lidhje me këtë konkursdhe në lidhje me shumë gjëra të tjera, por nuk ka hapësirë më shumënë këtë dokument – duhet të vazhdojmë më tutje në vendin numër 7!Vendi i 7: Gjykata Kushtetuese e Serbisë si mbrojtëse eklerikalizimit të shoqërisë. Bashkësitë fetare në Serbi në shekullinXXI janë shndërruar në organizata politike, përfaqësuesit e të cilavemarrin pjesë në qeverisje të vendit – merreni si shembull përbërjen eKëshillit të RRA. Por edhe më shumë se kaq, bashkësitë fetare që ngafillimi, ose që nga vjeshta e vitit 2000 janë hedhur me tërë forcënkundër shtetit sekular dhe kundër parimit të ndarjes së kishës ngashteti, para së gjithash në dy fusha, ushtarake dhe të arsimit. Kur kjopunë ka hyrë në fazën përfundimtare, organizatat joqeveritare kanëkërkuar nga Gjykata Kushtetuese e Serbisë si instancë më e lartëgjyqësore dhe garantues i rendit ligjor të vendit, që ta shpallë sijokushtetuese të drejtën që i është dhënë kishave dhe bashkësivefetare të zgjedhura për të mbajtur orë fetare nëpër shkolla shtetërore.Atëbotë është menduar se vendimi i Gjykatës Kushtetuese do tëinsistonte në parimin kushtetues të shtetit laik, se do të mund tandalte klerikalizimin e jetës shoqërore dhe politike. Në vend të kësajdhe duke anashkaluar plotësisht kuptimin e shtetit ligjor në drejtësinëklasike, Gjykata Kushtetuese me datën 4 nëntor 2003 jep qëndrimin esaj: dispozitat ligjore për futjen e lëndës fetare nëpër shkollatshtetërore nuk janë diskriminuese, respektivisht nuk cënojnë parimine barazisë së bashkësive fetare sepse dispozitat ligjore “nuk pengojnëasnjë bashkësi fetare për ushtrimin e së drejtës së praktikimit tëlëndës fetare nëse dëshirojnë ta financojnë në mënyrë të pavarur, dhepo ashtu nuk obligojnë shtetin për të financuar praktimin e mbajtjessë lëndëve fetare për të gjitha bashkësitë fetare”.Pra, të gjitha bashkësitë fetare mund të organizojnë mbajtjen emësimit fetar jashtë shkollave shtetërore, nëse kanë para për ta bërëkëtë. Shteti do të financojë mbajtjen e mësimit fetar nëpër shkollashtetërore vetëm për ato bashkësi fetare të cilat dëshiron. Në këtë nukka asgjë antikushtetuese. Peshkopi Pahomije plotfuqimisht lirohetnga akuzat për promiskuitet mbi djemtë për shkak të mungesës sëdëshmive.34

Vendi i 6: Djegia e xhamive në Nish dhe Beograd. Cila ngakishat ose bashkësitë fetare të parapëlqyera nga shteti është favorite?Ndoshta shembulli në vijim do të ndihmojë për të gjetur përgjigjen nëkëtë. Pas ngjarjeve të 17 marsit 2004, kur Serbët e Kosovës i ishinekspozuar dhunës së motivuar etnikisht, në shenjë hakmarrje për këtëhuliganët kishin djegur xhamitë në Nish dhe Beograd dhe kjo pondodhte në xhirim të drejtpërdrejtë televiziv. Ahengu i asaj pasdite nëNish kishte qenë befasi për policinë, ashtu të paktën flitej. Por më pasçka ndodhi në Beograd, pse u lejua që të digjet xhamia edhe atje dheatë madje pas disa orësh të ngjarjeve në Nish dhe përkundërkërcënimeve të hapura që bëheshin nëpërmjet televizionit. A është emundur që shikuesi i programit televiziv të dijë para policisë planin edjegies së xhamisë në qendër të Beogradit, para atyre që e kanë përdetyrë ta mbrojnë këtë objekt. Më vonë, një vit më pas, një ishudhëheqës i policisë kishte folur publikisht se atë natë forcat policorenë Beograd kishin marrë urdhër për mosndërhyrje, bile urdhëri ishteemetuar në televizion.Në dhjetor të vitit 2005 kam qenë pjesëmarrës në ligjëratat përlegjislacionin anti- diskriminues për gjykatësit në Pallatin e drejtësisënë Beograd. Një nga gjykatëset i kishte përcjellur me vëmendje tëgjitha ligjëratat. Qëndruam atë ditë bashkë deri pasdite vonë dhe kurfilloi diskutimi për mbrojtjen ligjore ndaj diskriminimit që ishte njëndër temat e fundit dhe m’u për djegien e xhamive, kolegia jonëgjyqtare e kërkoi fjalën dhe tha se: “ajo ka qenë gjykatëse hetuese, kamarrë në pyetje të dyshuarit për atë ngjarje dhe të gjithë kishindeklaruar të njëjtën gjë – se nuk kanë ditur se çka po djegin, ata nukkanë ditur se në Beograd ka xhami, ata as nuk e dinë si kanë ardhurderi aty, kishin përmendur një kamion i cili u kishte bërë thirrje që tapërcillnin dhe duke e përcjellur kishin mbërritur deri te xhamia, pornuk kishin dijeni se ai objekt është xhami, vetëm kanë qenë tëzemëruar me ngjarjet në Kosovë dhe kaq!”A e dini si mund kuptohet nëse kjo ka qenë e vërtetë apo jo –sepse atë e ka besuar prokurori publik! Në vend që të akuzuarit t’ingarkojë me vepra penale të nxitjes së urretjes fetare dhe racore, sidhe për shkatërrim e mungesë të tolerancës, ai për djegien e xhamivenë Nish dhe Beograd ngrit padinë për veprën penale të bashkëpunimitnë grup për të ushtruar dhunë. Sikur të ishte fjala për çapkënllëqe tëtifozëve të futbollit.Të gjithë shembujt e përmendur kanë karakterin e anekdotës.Raste individuale të shkëlqyeshme nga të cilat lexuesve mund t’ushkojë buza në gaz – sa më e madhe distanca kohore, aq më qesharakështë rasti numër 10! Ndërsa pesë vendet e para në listë janë të35

ezervuara për shembujt të cilët flasin për numrin e madh të rasteve tëgabimeve rreth normave ligjore. Është rregull që rendi ligjor mund tëfunksionojë vetëm atëherë, kur shkelja e të drejtave është incident,ndërsa këtu bëhet fjalë për të kundërtën, për shkeljen masive të tëdrejtave dhe kjo pastaj krijon pështirësinë së cilës vështirë i gjendetilaçi.Vendi i 5: Sabotimi i përdorimit të Ligjit për qasje të lirë nëinformata. Serbia e ka miratuar Ligjin për qasje në informata tërëndësisë publike si një nga shtetet e fundit në Europë, duke e bërëkëtë në nëntor të vitit 2004. Qëllimi i këtij Ligji është që t’imundësohet publikut në përgjithësi, individëve, gazetarëve, shtypit,kontrolli mbi punën e organeve të pushtetit publik dhe në këtëmënyrë t’i obligojë të gjitha organet që t’u ofrojnë atyre që uintereson informata për punën e tyre. Me qëllim të përdorimit sa mëtë suksesshëm të Ligjit dhe sipas standardeve më të larta në këtëfushë, është caktuar edhe organi i pavarur i pushtetit të katërt,Komisioneri, i cili me shërbimin e tij ka për detyrë të mbrojë tëdrejtat që garantohen me ligj.Një nga obligimet e tij ligjore është që të ngrejë padi penalendaj shkelësve të dispozitave ligjore, ose ndaj atyre organeve tëpushtetit publik që nuk kanë ofruar informatat e kërkuara. Supozimi iligjvënësve është se ai që e shpërfill Ligjin, të cilët bëhen të marrë, tëcilët heshtin pas kërkesës që kanë pranuar ose nuk e përmbushinkërkesën në afatin e duhur ose japin informacione të gabuara dhe tëmangëta, në atë rast ata duhet të paguajnë dënimin nga xhepi i tyrenjëjtë sikur të kishin kaluar rrugën kur është drita e kuqe ose kur nuklidhin brezin kur janë në automobil. Për diç më shumë se një vitpune, Komisioneri për informata publike ka ngritur më shumë sepesëqind padi penale organit kompetent për udhëheqjen e procedurëspenale dhe dënimit – Ministrisë përgjegjëse për punët e kulturës dhemediave. Nga të gjitha këto padi, Ministria nuk e ka procesuar asnjëtë vetme!Serbia është në rang të lartë botëror sa i përket korrupsionit.Duket se kjo sëmundje e rëndë i ka kapluar të gjitha degët e pushtetitshtetëror dhe të gjithë sektorët shoqërorë. Nga shembujt e shumtë dot’i veçojmë dy që janë më të shpeshta dhe më të afërta.Vendi i 4: Korrupsioni lidhur me ndërtimin e shtëpive dhebanesave. Ata që ndërtojnë në qytete të mëdha, si dhe avokatët e tyretregojnë se është e pamundur të ndërtohet një ndërtesë, respektivishttë merren të gjitha lejet e nevojshme pa dhënien paraprake të njëshume të konsiderueshme parash disa njerëzve të pushtetshëm nëbashkësinë lokale. Shumë njerëz ndjellakëqij thonë se është çështje e36

sistemit dhe se madje edhe fondet e partive mbushen proporcionalishtsipas pjesëmarrjes së qeverisjes në nivel lokal, nga ata që duan tëpasurohen me ndërtimet dhe shitjen e banesave. Unë si jurist nukbesoj në këtë sepse prapa këtyre akuzave të pavërteta nuk qëndron asedhe një vendim i gjykatës kompetente ose ndonjë organi tjetër –nëse askush në nivel lokal kurrë nuk ka dhënë përgjegjësi përkorrupsion, atëherë kjo do të thotë se korrupsioni nuk ekziston.Vendi i 3: Korrupsioni në klinikat gjinekologjike –akusherike. Për dallim nga e mëparshmja, ky lloj i korrupsionit ështëi dukshëm, për të dinë të gjithë, bile edhe ajo që kurrë nuk ka qenështatzënë. Shumë pak baballarë kanë guxuar të mos e qerasinakusherin/maminë/anesteziologun (100, 250, 300 Euro e më shumë)pasi që gjithçka ka përfunduar mirë, ose edhe keq. Edhe nëse nukkanë qenë të pranishëm gjatë lindjes, ata do të llogariten që kanë qenë– njoh shumë nëna të cilat i kanë paguar lindjen doktorit me të cilinkanë bërë marrëveshje, por ai nuk është paraqitur në kohën e lindjes.Ju kujtohet ndoshta Di Pjetri, prokurori publik italian, i cili nëjehonën e luftës kundër korrupsionit në mes të viteve të 90-ta kishtethënë: “Mbamëni se do e arrestoj gjithë Italinë”! Eh, atë nuk duhetpunësuar në Serbi, sepse do të mbesim pa maternitet.Nderin për t’i zënë dy vendet e para në Top10-she u takonatyre që nuk ekzistojnë juridikisht – subjekteve dhe objekteve tëpadukshme.Vendi i 2: Një milion objekte ilegale. Pra, të kthehemi nëfushën e ndërtimtarisë. Llogaritet se në Serbi ekzistojnë mbi njëmilion ndërtime ilegale, si shtëpi, banesa kolektive, depo, kiosqe dhehapësira tjera pune. Shikuar nga ana juridike, këto objekte nukekzistojnë, ato janë të padukshme, nuk gjenden në librat e tokës e asnë kadastrën e patundshmërive. Nuk gjenden në planet e hapësiravetë banueshme as në harta gjeodezike. Kurrë askush nuk i ka shënjuar,vizatuar, ato vetëm mund të shihen fizikisht, kur qëndroni para tyre,ose kur fluturoni mbi to. Mbi to nuk ka të drejta pronësore ose tëdrejta të tjera, të cilat janë pjesë përcjellëse e patundshmërive. Për tonuk paguhet tatim në pronë. Nëse “pronari” ka qenë i shkathët e sipasrregullit ka qenë sepse këtë ia mundëson shembulli nr 4, ka mundur tëlidhë rrymën, telefonin, tv kabllovik të cilat i paguan me rregull, dhekjo është e tëra. Ai nuk e paguan ujin, pastrimin, mirëmbajtjen ehapësirave të gjelbëruara përreth ndërtesës nga llogaria e banesës.Dhe kështu kjo vazhdon me vite të tëra, e edhe me dekada dhe asgjë,njërëz jetojnë të lumtur dhe të kënaqur në diçka që nuk ështëlegjitimuar kur.37

Eh tash, nëse ata që banojnë në asgjë janë edhe vetë tëpadukshëm, atëherë ta dini se kemi ardhur te fundi i listës,respektivisht në vendin e parë unik.Vendi i 1: Romët e padukshëm. Ata është shumë më vështirëpër t’i parë shtëpitë ilegale. Disa prej tyre patjetër do t’i takoni nërrugë, por një numër më të madh të tyre mund t’i shihni nëvendbanimet e tyre buzë qyteteve, të cilat natyrisht janë të ndërtuarailegalisht. Dhe kjo është e tëra që mund të kuptoni për këta njerëz,d.m.th se si duken, në çfarë kushtesh jetojnë, sepse nuk janë tëpranuar juridikisht, janë të padukshëm. Ata nuk kanë dokumentepersonale, nuk dihet se kur kanë lindur as kush janë prindërit e tyre,emrat e tyre nuk janë të shkruar në librat amzë, martesat e tyre nukjanë të regjistruara, nuk dihet se kush dhe kur ka vdekur e ku ështëvarrosur. Nuk mund të marrin vërtetim për shtetësinë, nuk kanëletërnjoftime as llogari bankare. Ata nuk udhëtojnë jashtë venditsepse nuk kanë pasaporta. Kur u ndodh ndonjë fatkeqësi që sipas tëgjitha gjasave do të jetë dhunë mbi ta, nuk do të dihet se kush janëviktimat. Kur ata bëjnë ndonjë veprim të paligjshëm nuk do të dihetse kush janë kryesit. Edhe po të doni t’u mundësoni të votojnë, oset’u siguroni mbrojtje adekuate shëndetsore, nëse do të doni tëkujdeseni për shkollimin ose punësimin e tyre do të duhej gjithmonëtë ballafaqoheni me pyetjen : kush janë këta njerëz dhe sa janë? Këtajanë romët e padukshëm juridikisht dhe në Serbi supozohet se jetojnëmadje 500.000 (pesëqind mijë) – sipas të gjitha gjasave ky është rastii vetëm i vërtetë i këtij shekulli të ri ku bëhet një shkelje masive dhesistematike e të drejve të njeriut në vend. Bingo!III Çka tashAsgjë. Ulu dhe qaj, mbaj qetësi dhe duro. Kjo do të ishteqasja e parë dhe e cila fakteqësisht duket edhe dominuese. Nëse tëpengon, ktheje kokën në anën tjetër, ndërkohë që ndoshta dikush dotë bëjë diçka që të përmirësohen gjërat, diçka do të ndodhë.Mrekullitë ndodhin shumë rrallë, por patjetër duhet llogaritur në to.Qasja e dytë më alternative është disi më e pranueshme:gjithkush bën punën e vet, armiqtë e demokracisë bëjnë punën e tyre,ndërsa ne tonën. Me rëndësi është që të mos dorëzohemi. Shteti ligjorndërtohet ngadalë, nevojiten dekada ndoshta edhe shekuj. Ata qëkanë luftuar më së shumti në këtë betejë e kanë shtetin më tëzhvilluar ligjor. Vazhdimësia është shumë e rëndësishme.Kush do të fitojë, këtë do ta shohim. Unë mendoj sinqerisht seky vend nuk mund ta kundërshtojë gjatë përparimin, jemi shumë afër38

atyre që janë të suksesshëm, të pasur, punëtorë, të arsimuar që jetojnënëpër lagje të rregulluara, që të parët i shfrytëzojnë të arriturat nëmjekësi dhe teknologji, të cilët kujdesen për liritë dhe të drejtat nëbashkësinë në të cilën jetojnë. Është e vërtetë se Top10-shja ështëlistë subjektive, në të ka vend edhe për shembuj tjerë, do të mund tëbënim madje edhe Top100-shin. Ajo çka është më e rëndësishme seshembulli është se ekziston dikush që merret me shembullin, i cilipëpiqet ta zgjidhë problemin. Njerëz, ngutuni me shembuj!P.S. Rekomandime për zgjidhjen e problemeveRedaksia e këtij publikimi mendon se pas tekstit për shtetin ligjorduhet të bëhen një sërë rekomandime për zgjidhjen e problemeve.Nuk do të ishte mirë nëse dikush do ta bënte përgjegjës autorin nësepas zbatimit të rekomandimeve nuk përmirësohen gjërat në vend.Duke respektuar kërkesën e redaksisë, prapë e ndiej një ankth për tëardhmen e shtetit ligjor dhe Serbisë.1. Duhet të miratohet një kushtetutë e re dhe atë në mënyrëdemokratike, pas një debati profesional dhe publik. Deputetëte Kuvendit duhet bindur që ta lexojnë tekstin para se tëvotojnë për të;2. Duhet të përfshihet një katalog modern i të drejtave dhe lirivetë njeriut në dokumentin kushtetues, pa ulje të standardeve tëarritura deri më tash (p.sh e drejta për jetë private,respektivisht e drejta për intimitet apo si quhet ndryshe, nukdo të duhej të mungonte në listën e të drejtave të garantuara, edrejta për qasje në informata nuk do të duhej emërtuar si edrejta për informim etj);3. Hierarkia e të drejtave në vend do të duhej të reflektontezgjidhjen që e kanë bërë vendet europiane: së pari dokumentetndërkombëtare dhe standardet, pastaj kushtetuta, pastaj ligji –renditje e përzier, p.sh 1. kushtetuta, 2. dokumentetndërkombëtare, 3. ligji, do të supozonte obligimin e GjykatësKushtetuese që të shfuqizojë p.sh nenin 8 të KonventësEvropiane për të Drejtat e Njeriut, i cili garanton të drejtën përintimitet (duke supozuar se nuk është respektuar rekomandiminr.2) ose duke vepruar radikalisht, edhe pjesa më e madhe tësë drejtës komunitare të Bashkësisë Evropiane;4. Parimi i kufizimit të përbashkët dhe kontrollit të gjitha degëvetë pushtetit shtetëror (për të cilin është bërë fjalë nëfenomenin nr Top 9) dhe sigurimin e pavarësisë së plotë të39

gjyqësisë, do të duhej të jetë i zhvilluar, forcuar dhe zbatuarkrahas në Kushtetutën e re dhe në tekstet ligjore;5. Të gjithë ata që vijnë nga pozitat e pushtetit, apo si i quajmëne juristët ata që i kanë kompentencat publike, do të duhej qënë çdo rast konkret, pa asnjë përjashtim, t’i përmbahenparimit të ashtuquajtur “due process” – mund të veprojnëvetëm atëherë kur janë të autorizuar me ligj, respektivisht janëpërgjegjës dhe këtë e bëjnë duke iu përmbajtur ligjit nëmënyrë rigoroze;6. Duhet të zhvillohet vetëdija tek pushteti shtetëror dhe organettjera të pushtetit publik në të mirë të shtetit ligjor dukeangazhuar funksionarët më të lartë të shtetit – duke paturparasysh që ky agjitacion i atyre që janë në pozitat më të lartanuk do të duhej të shëndrrohej në demagogji të hapur,populizëm dhe hipokrizi;7. Është posaçërisht e rëndësishme që shteti të angazhohet nëzhvillimin e kulturës ligjore të individëve/qytetarëve, para sëgjithash duke i motivuar ata që të shfrytëzojnë të drejtat tëcilat u takojnë, pastaj edhe me ndërmarrjen e masave efikasetë mbrojtjes dhe dënimin e delikuentëve – shkelja e të drejtavetë individit nuk do të duhej kurrë të mbetej në kuadër tëproblemeve të tij private;8. Mediat duhet të ndihmojnë – për të ushtruar kontroll mbiorganet e pushtetit publik, që të rreshtohen në anën e sëdrejtës dhe të atij që i janë shkelur ato të drejta si dhe tëpërmbahen nga ofendimi i të tjerëve, ndërhyrja në jetënprivate të dikujt, publikimit të fjalorit të urrejtjes dhepornografisë, eksploatimit medial të fëmijëve dhe kush e di seçka tjetër, që të gjitha bashkë i kontribuojnë krijimit tëpërshtypjes se shkelja e të drejtave është e lejuar apo edëshiruar;9. Fakultetet juridike do të duhej të prodhonin juristë – miq të tëdrejtave të njeriut, jo njerëz të paditur dhe rrugaçë ose servilëpolitikë, ndërsa ata të cilët kanë diplomën e juristit do të duhejtë ishin të lidhur sipas punës së tyre me një sërë rregullash tëprofesionit të tyre, të cilin vetë do ta formulojnë osepublikojnë në një apo më shumë kode (p.sh, kodi i juristëve,të cilin nuk e kemi, kodin e gjykatësve, por jo atë që përmbandhjetë rreshta fjalë, kodin e avokatëve, por jo atë që askushnuk e respekton dhe për shkeljen e të cilit nuk përgjigjetaskush etj.)40

10. Drejtësia po zhvillohet, më duket më shumë dhe më shpejt sekurrë – duhet mbajtur hapin me demokracitë e zhvilluara, metë drejtën e Bashkësisë Evropiane dhe standardet e Këshillit tëEvropës, duke i përsosur vazhdimisht ligjet ekzistuese dheduke nxjerrë më të mira, më efikase, më moderne. Drejtësiaekziston për të zgjidhur problemet konkrete – ne nuk jemi mënën ndikimin e kulturës juridike gjermanike, romake oseanglosaksone, tani ekziston vetëm teksti i mirë ligjor, i cili ipërgjigjet kërkesave dhe teksti i dobët ligjor që nuk mund t’izgjidhë problemet. Politikanët e aftë do të duhej tëshërbeheshin me përgjigje në nevoja, arritje të ndonjë qëllimiose mbrojtje të një interesi të caktuar me mjete demokratikedhe sipas rregullave moderne juridike si definicion i shtetitligjor.Në mënyrë që rekomandimi të mos jetë më i gjatë se vetë problemi,të kthehemi në fund te rekomandimi nr 1, dhe te një koment personal,mbase i tepruar: më e keqja do të ishte nëse as vetë kushtetuta nuk dotë ishte në gjendje të zgjidhë një problem për zgjidhjen e të cilit ështëkrijuar. Ose është në pyetje vazhdimësia e një politike me mjete tjera– mprehtësia vendëse së cilës as të tjerët nuk do të mund t’irezistojnë. Nëse problemi është se e do një pjesë të territorit, t’iatëherë në dokumentin kushtetues e vendos një fjali që ky dhe aiterritor është pjesë përbërëse e shtetit tënd dhe kaq!Është e pritshme se të mençurit do të heqin dorë nga lufta dhe do t’irreken penës në mënyrë që në preambulat e dokumenteve të tyrekushtetuese t’i shkruajnë kufijtë e shteteve të tyre pa kurrfarëkufizimi. Nëse ky eksperiment tregohet i sukesshëm, e sipas te gjithagjasave do të jetë, sigurisht se do të jetë një nga kontributet më tëmëdha që i bëhen shtetit ligjor në kohët moderne. Luftërat do tëçrrënjosen e bashkë me to edhe kriminelët e luftës, si dhe gjykatat përkrimet e luftës, njerëzit do të luftojnë me kushtetuta dhe atë ngalargësia nga e cila luftë askujt nuk do t’i mungojë asnjë ‘’qime ngakoka’’.BeogradGusht 200641

Barazia gjinore dhe pozita e femrës në shoqëri – KosovëNita LuciNë vend se çështja e gjinisë të vështrohet si çështje e ndarëprej zhvillimeve të përgjithshme politike, ekonomike dhesociale, ajo konsiderohet si një kategori dhe proces, i cili iripërkufizon dhe ripërkufizohet nga marrëdhëniet shoqërore tëngjeshura me marrëdhënien e forcave, vendimmarrjen në tëgjitha nivelet e qeverisë dhe identifikuesve të ndryshëm, dukepërfshirë përkatësinë etnike, ekonominë shtëpiake, ndarjengjinore të punës, shëndetësinë, arsimin, por të gjitha këto tëndara në dallime të kontekstit urban dhe rural.“Çështjet e grave, ashtu siç kanë qenë të konceptualizuara në rajon, vazhdojnë tëjenë çështje dytësore përball prioriteteve tjera të qeverisë, si janë kriza politike dheekonomike, konflikti dhe dhuna. Ka shumë pak njohje që këto çështje ndërlidhen memungesën e të drejtave të njeriut, duke përfshirë këtu edhe zhvillimin e gruas.(Raporti i Zhvillimit Njerëzor. Azia Jugore, 2000:12)Me shpërbërjen e shtetit socialist dhe përfundimin e Luftës sëFtohtë, shoqëritë e Evropës Lindore i janë nënshtruar transformimevetë pafundme. Ndryshimet në sistemet politike, përpjekjet përzhvillimin e tregjeve të hapura, institucioneve civile dhe mediat e lira,rikthimin e pronës si dhe një sërë betejash tjera janë ato që ekarakterizojnë më shumë se një dhjetëvjeçar të asaj që shumëhulumtues e kanë emërtuar “dhembja e tranzicionit”. Posaçërisht nëish Jugosllavi, përpjekjet për krijimin e shoqërive demokratike kishterezultuar me krijimin e politikave përjashtuese nacionaliste dheregjimeve diktatoriale. Nën të gjitha këto procese ka pasur përpjekjepër ristrukturimin e shtetit dhe institucioneve ligjore për tëripërkufizuar kuptimin e drejtësisë dhe barazisë. Çështjet epa/barazisë gjinore kanë qenë pjesë integruese të këtyretransformimeve.Pabarazitë gjinore nën shtetin-socialist Jugosllav kanë qenëzyrtarisht të zgjidhura. Shteti është dashur që në mënyrë të drejtë t’uofrojë qasje të barabartë për punësim, edukim dhe pjesëmarrje në të42

gjitha nivelet institucionale. Megjithatë ashtu siç thotë Renata Saleclse “dominimi patriarkal i dikurshëm kishte pushuar së ekzistuarizyrtarisht për shkak se ishte bërë zyrtarisht i padukshëm, që do tëthotë se ishte bërë edhe më vështirë që të identifikohen efektet e tij”(Salecl 1994: 370). Ishte njëjtë si nacionalizmi, i cili zyrtarisht nukekzistonte, por pavarësisht kësaj, ai po e bënte të veten fshehtësish,“dominimi patriarkal, edhe pse i tejkaluar zyrtarisht, ka mbetur sihamendje e diskursit politik” (Salecl, 37). Për shkak të ‘patriarkatit tëfshehur’ të Jugosllavisë “nuk ka qenë e vështirë që shumica moralenë shoqërinë pas socializmit të artikulojë patriarkatin në një mënyrëtë re: të paraqesin rikthimin e roleve “të natyrshme” të gjinive si njëpërpjekje për ta futur në përdorim moralin ndryshe nga sistemi ikaluar socialist “amoral” dhe të interpretojë ideologjinë të shumicamorale në mënyrë nacionaliste” (Salecl, 37).Për shembull, themelimi zyrtar i Universitetit të Prishtinës nëvitin 1970, nuk ka qenë relevant vetëm për edukimin e popullatës sëKosovës në përgjithësi, por në veçanti për gratë. Në vijim tëpërkufizimit të regjimit për modernizimin, gratë kishin arritur nëshkallën e doktorëve, juristeve, ekonomisteve etj. Mirëpo gratëvazhduan të mbeten përgjegjëse për obligimet e caktuaratradicionalisht, ndërkohë që paguheshin më pak se meshkujt –shumica këtë e quanin barrë e dyfishtë. Shteti socialist dhe formattjera kulturore diktonin dhe detyronin disa nocione të caktuara përgruan, me qëllim të legjitimimit të nocionit të tyre për shoqërinë dhefamiljen. Politikat demografike kanë qenë veçanërisht relevante nëkëtë drejtim dhe kanë definuar shumë mirë relacionin e forcave nëKosovë, si një krahinë me pak e zhvilluar me një përqindje të lartë tëlindjeve, si dhe pjesët tjera të ish Jugosllavisë. Për shembull, ligjet eshtetit zakonisht kanë favorizuar më shumë legalizimin e abortimit nëKosovë, ndërkohë që kanë krijuar stimulim të mirëqenies për gratë nëSerbi që kishin për qëllim pakësimin e abortimit (Morokvasic 1998:75).Transformimi radikal, i cili ndodhi në Kosovë gjatë viteve të90-ta, e gjithashtu edhe në Jugosllavi në përgjithësi, është quajtur ngashumica si “kthim në vlerat tradicionale”. Do të ishte e gabueshmedhe shumë problematike që të konsiderohen të dyja transformimet nëmarrëdhëniet e gjinive dhe politika nacionaliste në ish Jugosllavi sinjë kthim në të kaluarën dhe kthim te “urrejtjet e vjetra”. Diskursetnacionaliste dhe posaçërisht qëllimi për të krijuar shtete të rejakombëtare “demokratike” në ish Jugosllavi, kishin sjellë me vete njëformë të re të dominimit. Të mobilizuara në çdo aspekt, ashtu siçishte vërejtur nga Yuval-Davies dhe Anthias, si dhe shumë shkrime43

tjera feministe të shtetit kombëtar dhe nacionalizmit, gratë u bënëriprodhueset e kombit. Politikat nacionaliste kishin kufizuar dhedelegjitimuar identitetet alternative ose opozitare, duke folklorizuardhe shtyrë me forcë standardet e dyfishta morale gjinore.Praktika më e qartë e dhunës ka qenë dhunimi i grave që kandodhur në të gjitha luftërat gjatë shpërbërjes së Jugosllavisë. Ashtusi dhuna, në veçanti dhunimi, ishte bërë minues i familjes dhekohezionit të grupit si dhe transformimit të hapësirave jetësoreshtëpiake nga vende të sigurisë dhe vende të “zakonshme” të“përditshmërisë”, në vende të dhunës së përditshme, meshkujt dhegratë u bënë emblema të një sistemi politik më të madh për krijimin eshtetit kombëtar. Antropologu Gail Kligman ka thënë se“vetëvendosja politike në rajon [Evropa Lindore] ka qenë gjithmonë elidhur me kontrollin ndaj gruas. Kjo ka qenë e vërtetë për komunistëtdhe është e vërtetë edhe për regjimet pasuese”(Kligman 2000: 46).Por është po ashtu e rëndësishme të kujtohet se ndërtimi i caktuar imashkullori, i bazuar në martirizim, heroizëm dhe patriotizëm kanëqenë çelësi i projekteve nacionaliste shtetërore në të njëjtën kohë.Gender mainstreamingGjatë dhjetëvjeçarit të kaluar kemi qenë dëshmitarë tëpërkufizimeve radikale të “gjinisë” në Kosovë. Përderisa gjatë vitevetë 90-ta, aktivistët, organizatat joqeveritare dhe organet brendapartive politike po bënin përpjekje të shumta për t’i bindurinstitucionet e ndryshme dhe sektorët e ndryshëm të shoqërisë përlegjitimitetin e brengave të tyre, dhe kishin për qëllim krijimin e njëpubliku më të ndjeshëm ndaj pabarazive gjinore, brengat e tyre ishintë lidhura ngushtë dhe në të njëjtën kohë të kufizuara nga interesat e“gjera” kombëtare. Forcimi i rolit shoqëror dhe politik të gruas siriprodhuese dhe kujdestare e kombit, kishte kufizuar në masë tëmadhe ankesat që gruaja, e po ashtu edhe mashkulli, mund t’i bënin.Ky diskurs dominues kishte imponuar normën se “kemi çështje më tërëndësishme për të cilat duhet të brengosemi para se të fillojmë tëflasim për t’iu dhënë të drejta të barabarta grave”. Sidoqoftë,diskurset lokale mbeten të mbushura me kërkesa acaruese dheperspektiva politike.Si në shumë vende tjera të Evropës Lindore, shumë akterëtheksonin se Kosovës nuk i duhen ligje të veçanta, institucione dhelobe për gratë, për shkak të rregullimeve të kaluara socialiste që“garantonin” barazinë gjinore dhe të ashtuquajturin respekttradicional për gruan. Thuhej se me rregullimet e reja vetëm sa do të44

kufizohej gruaja si një grup i veçantë i interesit dhe brengat e tyre dotë futeshin në një geto. Frika nga një reagim i ashpër i politikësmashkullore që do të prodhohej nëse barazia gjinore do të bëhejpolitikë dhe domosdoshmëri institucionale, është dëshmuar të jetë esaktë. Për shembull, në periudhën e pasluftës është shfaqur nevoja përdiskutime të gjera në lidhje me moralin e gruas, si p.sh dënimi indërrimit të sjelljeve seksuale të gruas, numri i shkurorëzimeve nërritje etj. Në një nivel tjetër diskurset në lidhje me gjininë janë tëmbushura me kontradikta ndërmjet ruajtjes së “jetës tradicionale” dhenjë Kosove “moderne” që kërkon të anëtarësohet në BashkiminEvropian. Kjo është bërë e qartë gjatë debateve në lidhje me veprimetafirmative politike.Analiza e ekonomisë familjare komunale nga HDR e bërë përraportin e zhvillimit njerëzor, i cili tregon se mbi 85% e gravevazhdojnë të mbeten të punësuara në sektorin e shërbimeve,katërmbëdhjetë herë më shumë se meshkujt. Po ashtu, vetëm 29.55%i grave shqiptare bëjnë pjesë në fuqinë e punës, në krahasim me75.51% meshkuj. Nëse këtë e shikojmë së prapthi e shohimseriozitetin e problemit: 70.45% të grave nuk janë pjesë e fuqisë sëpunës. Përderisa me futjen në përdorim të kuotave në vitin 2003, tëcilat garantojnë 30% të ulëseve të kuvendit për gratë, e që ështëlavdëruar si një sukses i madh në arritjen e barazisë gjinore nëKosovë, vetëm 16% e ligjvënësve, zyrtarëve të lartë dhe udhëheqësvejanë gra, me një përqindje paksa më të lartë 23% në mbajtjen epozitave profesionale dhe teknike (UNDP Raporti i zhvillimitnjerëzor për Kosovën 2004).Definicioni i Kombeve të Bashkuara për GenderMainstreaming:“…procesi i vlerësimit të implikimeve të meshkujve dhe grave nëcilindo aksion të planifikuar, duke përfshirë legjislacionin,politikat dhe programet, në të gjitha fushat dhe nivelet. Është njëstrategji për të bërë të njohura brengat e grave e po ashtu edhe tëmeshkujve dhe ato përvoja të bëhen një dimension integrues ihartimit, zbatimit, monitorimit dhe vlerësimit të politikave dheprogrameve në të gjitha sferat ekonomike dhe politike tëshoqërisë në mënyrë që gratë dhe meshkujt të përfitojnë nëmënyrë të barabartë dhe të mos lihet vend për pabarazi.“Mainstrimi gjinor në praktikë: doracak” (UNDP: ByrojaRajonale për Evropën dhe CIS, 2001) 66 Doracaku ofron një ndihmë të madhe, pasi është krijuar posaçërisht për krijuesit epolitikave, të cilët nuk janë ekspertë për çështje gjinore, por mandati i tyre kërkonqë të ardresojnë një çështje të tillë.45

Indeksi i zhvillimit të çështjeve gjinore (GDI) të një vendi oserajoni pasqyron nivelin e barazisë së arritur ndërmjet meshkujve dhegrave duke pasur parasysh faktorët e zhvillimit të përfshirë nëIndeksin e zhvillimit njerëzor, p.sh sa i përket pritshmërisë sëjetëgjatësisë pas lindjes, arritjet në edukim dhe standardi i jetës, tëmatura kundrejt BPV (Bruto prodhimi vendas) duke përfshirë edhepunësimin. GDI-ja e Kosovës ishte llogaritur për herë të parë në vitin2002. Vlerat e komponentëve të saj gjinore më së shumti pasqyrojnëfaktin se gratë ende nuk janë në epërsi në krahasim me meshkujt përshumicën e faktorëve të HDI-së.Brenda kontekstit të çështjes kryesore të këtij raporti, përpjesëmarrjen dhe përfaqësimin në relacion me zhvillimin e politikëbërjes,legjitimitetit, përgjegjshmërisë etj, analiza e GDI-së nëKosovë është vendosur brenda një qasje “të shenjtë” të gjendjes sëpërgjithshme gjinore. Si një përgjigje për kritikat ndaj qasjes sëGDH-së, i cili siç duket largon përqendrimin e theksuar te gratë,qëllimi i GHD-së është të nënvizojë mënyrat në të cilat gratë si objektkryesor i diskriminimit gjinor përballet me pasojat në mënyrë jo tëpërpjesëtueshme.Gjendja e përgjithshme gjinore në Kosovë po definohet nëpërmjetkrijimit të mekanizmave institucionalë, ligjeve, zyrave, standardevedhe zbatimit e bashkërendimit të aktiviteteve, qëllimi i të cilave është“fuqizimi i gruas në Kosovë”. Zyra për Qeverisje të Mirë, e cila ështëkrijuar brenda rrethanave të favorshme në Zyrën e Kryeministrit, kapasur për qëllim krijimin e kushteve të domosdoshme për krijimin emekanizmave institucionalë, të cilat do t’i ndihmonin proceset ehartimit të politikës publike dhe strategjive të qëndrueshme. Këtopolitika dhe strategji kanë qëllimet në vijim:• Krijimin e administratës dhe shërbimeve civile, në nivelqendror dhe lokal, të bazuar në standarde ndërkombëtare• Institucionalizimin e çështjeve gjinore dhe barazisë gjinore nëKosovë• Krijimi i politikave për arritjen e barazisë gjinore nëadministratën civile në Kosovë• Përmirësimi i rolit dhe pozitës së gruas në proceset evendimmarrjes• Krijimi i një bashkëpunimi më të suksesshëm ndërmjetinstitucioneve lokale dhe shoqërisë civile46

Krijimi i një bashkëpunimi më të mirë ndërmjet të gjithahallkave në zingjirin qeverisës në Kosovë, posaçërishtpushtetin ekzekutiv dhe legjislativ, i bazuar në pariminthemelor të barazisë gjinore dhe rolit të gruas në shoqëri. 7Çka është arritur sa i përket krijimit të mekanizmave institucionalë• CEDAW, është pjesë e Kornizës Kushtetuese të Kosovës• Zyra gjinore e UNMIK-ut.• Zyra për qeverisje të mirë, të drejta të njeriut, mundësi tëbarabarta dhe çështje gjinore në Zyrën e Kryeministrit.• Komisioni për mundësi të barabarta dhe çështje gjinore nëKuvendin e Kosovës.• Grupi ndërministror për barazi gjinore, brenda Qeverisë sëKosovës• 10 përfaqësues të ministrive për çështjet gjinore• 30 zyra komunale për çështjet gjinore• 12 komisione për barazi gjinore në kuvendet komunale• Avokati i popullit (Ombudspersoni)• Ligji për barazi gjinore, si dhe• Ligji kundër diskriminimit• Plani i aksionit për arritjen e barazisë gjinore• Dhe, disa instrumente që ndikojnë në ngritjen e pozitës sëgruasMANDATI I ZYRËS PËR ÇËSHTJET GJINORE – UNMIK• Rezoluta e Këshillit të Sigurimit 1325 “Gratë, paqja dhesiguria”• Konventa për zhdukjen e të gjitha formave tëdiskriminimit ndaj grave (CEDAW)• Platforma e aksionit të Peking-ut.Një sukses i rëndësishëm që lidhet me Kosovën është kuota ediskriminimit pozitiv, e cila përcakton që gratë të përbëjnë 30% tëpjesëmarrësve në kuvend. Sidoqoftë, përfaqësueset femra, siç thuhet7 Huazuar me lejim nga raporti i KWI-së për konferencën “A po shkojmë nëdrejtimin e duhur për të fuqizuar femrën në Kosovë,” (në shtyp të vitit 2004)Prezentimi nga Cyme Mahmutaj, Zyra këshilluese për qeverisje të mirë, të drejta tënjeriut, mundësi të barabarta dhe barazi gjinore në Zyrën e Kryeministrit.47

shpesh, janë të pranishme në këto institucione vetëm për shkak tëkuotave dhe jo për shkak të njohurive të tyre ose kualifikimit të duhurpër mbajtjen e një pozite të tillë. Të njëjtat argumente në lidhje mepolitikat e veprimit afirmativ mund të dëgjohen edhe në vende tjera(në SHBA, Evropën Perëndimore etj.) dhe ato kanë jehonë edhe nëKosovë. Sidoqoftë, analizat dhe hulumtimet e ndryshme tregojnë seka një mungesë të përgjithshme besimi për institucionet politike nëKosovë. Një hulumtim i bërë kohët e fundit nga UNDP-ja, në lidhjeme perceptimin e njerëzve lidhur me qeveritë komunale dheshërbimet publike, tregon se populli i Kosovës është i interesuarvetëm sipërfaqësisht për pjesëmarrje vullnetare në jetën civile. 8 Kyraport i njëjtë tregon se besimi i njerëzve ndaj qeverisë qendrore dhelokale është i ulët, e po ashtu është e ulët edhe përfshirja e tyre nëkërkimin e përgjegjësive nga përfaqësuesit.Shoqëria civile, kapitali shoqëror dhe gratëDemokratizimi në Kosovë në 10-15 vjetët e shkuara ka qenë iidentifikuar me nevojën për zhvillimin e shoqërisë civile. Pas rëniessë socializmit dhe ngritjes së politikave nacionaliste, shumëhulumtues, krijues politikash dhe ekonomistë definuan shoqëritë eEvropës Lindore si shoqëri që u mungojnë institucionet qytetare dhepjesëmarrja politike. Tash Kosova është bërë një nga vendet kryesoreku OJQ-të dhe agjencitë e ndryshme punojnë për të “ndërtuar njëshoqëri demokratike civile” ku të ashtuquajturat “çështje gjinore”kishin zënë vendin kryesor. Përderisa shoqëria civile vazhdon tëkonsiderohet si parakusht kryesor për kalimin e Kosovës nëdemokraci, gjykimet e bëra për statusin e gruas, rolet dhe një gamë etërë e faktorëve që hyjnë në politikën gjinore përdoren si shënjues nëbarometrin e përparimit të Kosovës. Politika “Standardet parastatusit” është çelës për këtë proces, për shkak se i përkufizon hapat ecaktuar që duhet ndërmarrë shoqëria dhe institucionet në Kosovë parase të konsiderohet si një akter “i pjekur” në rrafshin ndërkombëtar.Lëvizjet e grave, vendase dhe të huaja, kanë prodhuar disa ngaakterët me të dukshëm politik në skenën politike të Kosovës. Qëllimii tyre është që t’i përgjigjen në mënyrë të drejtpërdrejtë nevojave tëgrave kosovare si dhe të detyrojnë mbajtjen e bisedimeve të vështirame dhuruesit (donatorët) e huaj dhe këshilltarët e projekteve.8 Mozaik nga Kosova: Përceptimi i qeverive komunale dhe shërbimeve publike nëKosovë. UNDP: Prishtinë, 2003.48

Përkrahja ndërkombëtare financiare, si dhe importi i njohurive, i kabërë të mundura përpjekjet e tyre dhe vazhdojnë të jenë njëdomosdoshmëri. Çelës brenda këtyre organizatave dhe rrjeteve kanëqenë format e ndryshme të kapitalit shoqëror. Në raste të caktuaramobilizimi i kapitalit shoqëror ka rezultuar me monopolizimin enjohurive (p.sh burimet në disponim për grante, programet etrajnimeve të dedikuara vetëm për disa etj.) si dhe me “beteja”ndërmjet organizatave të ndryshme. Në raste të tjera kapitali shoqërorka qenë çelës për krijimin e përkrahjes së domosdoshme dhe ka bërëtë mundshëm suksesin. Ndërhyrja e partive politike është po ashtu njëfaktor i rëndësishëm. Dallimet ndërmjet partive duket të jenë shumëtë mëdha dhe pushteti i grave brenda partive është aq i kufizuar saqënë qeveri nuk ekziston një Këshilli drejtues i grave.Gjinia posaçërisht shikohet si një sinonim për gruan, kështuqë kundërshtimi i pabarazisë aktuale gjinore po i përjashton meshkujtnga ky dialog që disa herë është ndërtuar shumë ngushtësisht saqëparaqesin një kundërshtim relativ ndaj praktikave të meshkujve.Ndarja gjinore e punës dhe pengesat për pjesëmarrjen e gruas 9Siç është vërejtur në vende tjera, dallime të mëdha gjinore nëKosovë janë gjetur në fushat në vijim: 1)të ardhurat; 2)pjesëmarrja nëfuqinë e punës; 3) vitet e shkollimit (gratë kanë mesatarisht 2 vjet mëpak shkollim se meshkujt, meshkujt 10.4, gratë 8.4); dhe 4) përqindjae atyre që dinë shkrim-lexim mbi moshën 15 vjeçare. Përqindja më emadhe e analfabetizmit tek moshat madhore është më e madhe teromët, shqiptarët dhe komunitetet tjera (duke përjashtuar serbët). Tëgjitha këto janë rezultate dhe shkaqe të formave të ndryshme tëdiskriminimit gjinor në shtëpi dhe brenda familjeve, në vendet epunës, në shkolla etj., të cilat kanë krijuar standarde të dyfishta përmeshkujt dhe gratë gratë.Nga 326 vende të lira brenda qeverive komunale (kryesues tëdepartamenteve komunale) vetëm 22 janë zënë nga gratë; të ndara nëdy pjesë të barabarta ndërmjet femrave shqiptare dhe serbe. Prejkëtyre vetëm dy pozita janë të shefave ekzekutiv, një ekonomisteserbe në Shtërpce dhe një shqiptare në Obiliq dhe vetëm dy janëkryesuese në departamentet për financa dhe ekonomi. 18 pozitat tjerajanë në Departamentin për Shëndetësi dhe Mirëqenie Sociale,9 Informatat statistikore në seksionin në vijim janë marrë nga Raporti për zhvillimnjerëzor në Kosovë, Ngritja e qytetarit: sfidat dhe zgjidhjet:2004. Publikim iKombeve të Bashkuara.49

Departamentin për Urbanizim dhe Shërbime Publike, Departamentinpër Arsim, Kulturë, Rini dhe Sport, një në Bujqësi, dy nëAdministratë, dhe një (në Podujevë) ushtruese e detyrës në Drejtorinëpër Marrëdhënie Publike dhe Demokratizim. 10Shifrat e papunësisë për gratë në Kosovë kërkojnë njëvëmendje të veçantë, pasi që kanë një përqindje shumë të ulët tëpjesëmarrjes në fuqinë e përgjithshme të punës, gratë ballafaqohenme 58% papunësi që në zonat rurale shkon deri në 65%. Pjesëmarrjae ulët e grave në fuqinë punëtore ndoshta është një tregues përmungesën e vetëbesimit që ato mund të kenë për aftësinë e tyre për tëgjetur punë. Po ashtu është e rëndësishme të vërehet se një numër imadh i grave të reja, të cilat i bashkëngjiten fuqisë së punës me njënivel relativisht të ulët të edukimit ose që nuk kanë gjasa të mëdhapër t’iu bashkangjitur fuqisë së punës, përveç në qendrat urbanepërreth administratës publike ose punë që janë shërbyese.Departamenti i Punës dhe Punësimit 11 raporton se 75% e të papunëvetë regjistruar që kishin gjetur punë në vitin 2003 kanë qenë meshkuj.Gratë dhe posaçërisht gratë e pakualifikuara kanë pasur një përqindjeshumë të ulët të pjesëmarrjes.“Sfera private”“Definoni shtëpinë jo si një apësirë të rehatshme,stabile, të trashëguar dhe të njohur, por si një hapësirë të imagjinuar politike kufamiljarizimi dhe ndjenja e afërsisë dhe përkushtimit mbeten në analizat e ndara etë përbashkëta për barazinë shoqërore si një vizion për transformimin radikal”Chandra Mohanty (2003: 35)Mospërputhjet tjera të mëdha janë gjetur aty ku gjithmonë kaqenë lehtë të gjenden pabarazitë gjinore – në shtëpi. Analizat e fundittregojnë se me “tranzicion” në Evropën Lindore janë bërë keqësimenë barazimin e punës së pa paguar ndërmjet meshkujve dhe grave.Me zhdukjen e shërbimeve që më parë janë siguruar nga shteti papagesë (kujdesi shëndetësor, kujdesi për fëmijët, si dhe kushte më tëmira për pushimet e lehonisë) gratë po e bartin në mënyrë jo tëpërpjesëtueshme barrën e këtyre ndryshimeve. Përderisa familjet mekushte më të mira ekonomike, punët shtëpiake, kujdesin për fëmijët10 Informata e marrë nga webfaqja e Organizatës për Siguri dhe Bashkëpunim nëEvropë (OSBE).11 Qeveria e Kosovës, Ministria e Punës dhe Mirëqenies Sociale, Departamenti iPunës dhe Punësimit, Raporti vjetor 2003 (Draft versioni, prill, 2004).50

dhe shërbimet tjera mund t’i gjejnë në treg, familjet e varfra dheshumica e familjeve në Kosovë ia drejtojnë këto punë shtesë grave. Sishtesë, mungesa e përkrahjes në familje dhe në gjendje martesore,krijon kushte të papranueshme për gratë sa i përket arsimimit dhepjesëmarrjes në jetën publike (organizatat qeveritare dhe joqeveritare,aktivitetet qytetare dhe jeta kulturore jashtë shtëpisë në përgjithësi).Edhe pse zvogëlimi i analfabetizmit dhe rritja e viteve të shkollimitpër gratë është një përparësi, duhet të bëhen edhe disa ndryshimeqenësore në materialet shkollore dhe teknikat e përdorura në shkolla.Mund të vërehen se si janë futur disa stereotipi gjinore brendaedukimit qysh nga niveli parashkollor e deri në nivelet më të larta tëedukimit dhe kjo kërkon një reformë serioze. Kushtet dhemarrëdhëniet socio-ekonomike nuk i nxisin gratë për të kërkuar njëstandard më të lartë të jetesës, i cili mund të vetëmbahet si dhe tëartikulohen brengat nga perspektiva e politizuar gjinore.Të papunë dhe duke kërkuar punë35.00%30.00%25.00%MalesFemalesTotal20.00%15.00%10.00%5.00%0.00%15-25 26-35 36-45 46-55 56-65Tabelat në vijim tregojnë disa zhvillime alarmuese. Siç mundtë jetë e pritshme, përqindjet e amvisave janë më të larta në komunatme HDI më të ulët. Në komunat me përqindje më të lartë tëpapunësisë dhe me HDI më të ulët, përqindja e amvisave ështëdukshëm më e lartë. Vendet e të punës në dispozicion në ndërtimtaridhe punë të tjera fizike dhe profesionale, zakonisht zihen ngameshkujt, përderisa gati 70% e grave të moshës prej 25 deri 36 vjetbëhen amvise. Në të njëjtën kohë, në komunat ku gratë kanë më pak51

vite shkollimi, përqindja e amvisave është po ashtu më e lartë. Pra,edhe pse një komunë ka një përqindje të vogël të pjesëmarrësve nëfuqinë e punës, për shkak të përqindjes së madhe të amvisave,papunësia është ende mjaft e lartë.100.00%90.00%80.00%70.00%60.00%50.00%40.00%30.00%20.00%10.00%0.00%Përqindja e femrave jashtë fuqisë punuese dheshkaqet sipas moshës15-25 26-35 36-45 46-55 56-65HousewifeRetired/DisabledUnemployed notlooking for workOtherTotalNë këtë shembull bëhet e qartë që ndarja e zakonshmendërmjet sferës publike dhe asaj private mund të shërbejë vetëm sinjë mjet orientues. Politikat publike dhe mekanizmat e ndryshëminstitucionalë nuk do ta arrijnë qëllimin e tyre deri sa nuk merren mëseriozisht marrëdhëniet familjare, të cilat janë diskriminuese ndajgruas.Pavarësisht faktit të përqindjes së lartë të varfërisë dhepapunësisë në Kosovë, ekziston një nevojë për të verifikuarkapacitetin e grave, si pjesëtare produktive të shoqërisë dheekonomisë për të krijuar vende të punës dhe kushte të punës, të cilatdo t’i shërbenin më së miri zhvillimit të Kosovës.Pavarësisht faktit të përqindjes së lartë të varfërisë dhepapunësisë në Kosovë, ekziston një nevojë për ta verifikuarkapacitetin e grave, si pjesëtare produktive të shoqërisë dheekonomisë për të krijuar vende të punës dhe kushte të punës, të cilatdo t’i shërbenin më së miri zhvillimit të Kosovës.52

Përqindja e amviseve sipas moshës90.00%80.00%70.00%60.00%50.00%40.00%30.00%20.00%10.00%0.00%15 17 19 21 23 25 27 29 31 33 35 37 39Përqindja e grave të papunësuara që kërkojnë punë bie dukshëm në momentin kurato arrijnë moshën 26 vjeçare. Kjo është po ashtu mosha kur shumica prej tyrebëhen amvise.Puna e papaguar e gruas, apo “Zemra e padukshme” siç equan Folbre në HDR-në e vitit 1999, e bën punën prodhuese tëfemrës, kapacitetin dhe aftësitë të padukshme. Këto të dhëna merrensi të mirëqena brenda marrëdhënieve shoqërore, të cilat vlerësojnëpunën në “sferën publike” e cila identifikohet me punën e meshkujve.Për këtë ekziston nevoja për një rishpërndarje të kostove dhepërgjegjësive të kujdesit brenda familjes, shtetit, biznesit dhesektorëve të shoqërisë civile që ofrojnë shërbime të kujdesit. Ligjetdhe mekanizmat që kanë për qëllim përmirësimin e pozitës së gruasnë Kosovë duhet të hartohen me shumë kujdes në mënyrë që t’ipërgjigjen nevojave specifike të Kosovës, dhe të krijojnë njëpërgjegjësi më të madhe për rolin e të gjithë pjesëtarëve të shoqërisë.Aranzhimet e ndryshme, si pushimet atërore, veprimet afirmative nëpraktikat e punësimit, si dhe hartimi i kujdesshëm i programeveshkollore duhet të jenë domosdoshmëri.Gratë, dhuna dhe siguriaAshtu si është thënë, dhuna ndaj gruas nuk lidhet me kohën eluftës, por rrënjët e saj janë vendosur në kohën e paqes dhe për këtëpërdorimi i dhunës seksuale ndaj grave në kohën e luftës nuk mund tëkuptohet pa e kuptuar dinamikën socio-kulturore që ka ekzistuar mëparë. Edhe pse kjo nuk është specifike për “Ballkanin”, diskutimi përdhunën seksuale që kishte ndodhur në Kosovë nuk do të ishte në53

asnjë mënyrë i plotë pa diskutimin për nacionalizmin dhepatriarkalizmin, përderisa vetëm nëse shikohet nga perspektivagjinore (ku lidhet seksualiteti me identitetin kombëtar) mund tëpërcaktojë në mënyrë adekuate gratë si faktorë në krijimin dhepërkufizimin e kushteve të Kosovës së pasluftës dhe jo t’i lë ato sivëzhguese ose simbole të “jetës tradicionale” rolet e të cilavekrijohen nga pushtetet/shtetet politike mashkullore.Ashtu siç kishte thënë Veen Das se “dhuna seksuale dheriprodhuese nuk mund të kuptohet vetëm si një pjesë e diskursitfamiljar [ose shtetëror]. Duhet të kuptohet si dyfishi i artikuluar nëkuptimin e lidhjeve familjare dhe në kuptimin e politikës” (Das 1995:212). Kjo do të thotë se dhuna e ashtuquajtur familjare, e cila mbetetnë kuadër të sferës private të imagjinatës publike, konsiderohet nëmasë të madhe si një çështje e shoqërisë se si do ta perceptojëlegjitimitetin e kërkesave të bëra nga meshkujt dhe gratë, si dhemënyrat me të cilat ato adresohen nga ana e legjislacionit dhepolitikave publike.Edhe pse Këshilli i Sigurimit të KB ka adoptuar Rezolutën 1325“Gratë, paqja dhe siguria” ajo nuk gjen vend për zbatim në Kosovë.Ekipi për bisedime i Kosovës për bisedimet rreth statusitpërfundimtar përbëhet krejtësisht nga meshkujt, përbërje të cilënshumë organizata të grave e kanë kundërshtuar. Pasi që në bisedimetpër statusin e Kosovës u fol edhe për çështjet e sigurisë, për to udiskutua në rrafshin e sigurisë territoriale dhe sigurisë nëpërmjetlegjislacionit, për rolin e ushtrisë dhe policisë në mbrojtjen e atijrregulli. Gratë në anën tjetër, si dhe grupet e tjera të ndjeshme (grupete ndryshme etnike, komuniteti LGBT, etj) e definojnë sigurinë në njëmënyrë krejtësisht ndryshe. Edhe pse çështjet e lartpërmendurakonsiderohen si të rëndësishme, këto grupe definojnë sigurinë nërrafshin e lirisë së shprehjes, qasjes për edukim, shëndetësi dhepunësim – çështje të cilat nuk janë më pak të rëndësishme se“integriteti territorial”.Rekomandimet:1. Zbatimi i veprimit të politikave afirmative në punësim2. Të forcohen shërbimet e mirëqenies (për grupet e ndjeshme dhe tëcenueshme, p.sh nënat e vetme) dhe të ofrohet përkrahjefamiljeve në mënyrë që të pengohet largimi i vajzave nga shkolla3. Të rishikohet tekstet shkollore për të përfshirë materiale tëndjeshme gjinore54

4. Të mbahet legjislacioni aktual për abortimin5. Të sigurohet pushim më i gjatë i lehonisë dhe të përfshihet edhepushimi atëror në kontratat e punësBibliografiaDavis-Yuval, N. Anthias, F.1089 Femra-Kombi-Shteti. New York: St. Martin’s Press.Gal, S., Kligman, G.2000 Politika gjinore pas socializmit. Princeton: PrincetonUniversity Press.Marokvasic, Mirjana1998 Nacionalizmi, seksi dhe lufta jugosllave. Mbi gjininë, etninëdhe ideologjinë politike, edituar nga Çarles, N. dhe Hintjes, H.Princeton: Princeton University Press.Çandra Talpade Mohanty2003 Feminizmi pa kufij: Teoria e dekolonizimit, ushtrimi isolidaritetit.Durham, NC: Duke University Press.Salecl, Renata1994 Dëmet e lirisë: Psikanaliza dhe Feminizmi pas rënies sësocializmit. Londër: Routledge.Shënimet për gjininë, fq.14.A po shkojmë në drejtimin e duhur për të fuqizuar femrën në Kosovë?Raport nga Iniciativa e Grave të Kosovës, 2004.Gender Mainstreaming në praktikë: doracak. UNDP: Byroja Rajonalepër Evropë dhe CIS, 2001.Azia Jugore, Raporti i zhvillimit njerëzor. Publikim i Kombeve tëBashkuara, 2000.Mozaik nga Kosova: Perceptimi i qeverive komunale dhe shërbimevepublike në Kosovë. UNDP: Prishtinë, 2003.Qeveria e Kosovës, Ministria e Punës dhe Mirëqenies Sociale,Departamenti i Punës dhe Punësimit, Raporti vjetor 2003 (Draftversioni, Prill, 2004).Shënim: Një pjesë e caktuar e këtij raporti është marrë nga Raporti për zhvillimnjerëzor i Kosovës, Ngritja e qytetarit: sfidat dhe zgjidhjet: 2004. Publikim iKombeve të Bashkuara. Këto seksione ishin përgatitur nga autori për raportin nëfjalë.PrishtinëNëntor 200655

„Dallimi dhe bashkëjetesa“Shkëlzen MaliqiNë Kosovë veprojnë ndikimet e ndryshme kulturore gjë qëmund ta ilustroj me një shembull personal. Vij nga Prizreni, një qytetnë jug të Kosovës në të cilin para luftës kishin jetuar katër ose pesëpopuj të ndryshëm. Shumë herët kisha mësuar tri gjuhë. Që ngafillimi i luftës dhe përndjekja që kishte pasuar, gati të gjithë Serbët ekishin lëshuar Prizrenin; paralagjet që kanë qenë të banuaratradicionalisht me Serbë janë pothuajse të zbrazëta. Disa Serbë kanëikur nëpër enklava, të cilat janë krijuar për ta në veri të Kosovës, disatë tjerë kanë ikur jashtë vendit. Që nga ajo kohë gati asnjë familje nukështë kthyer në vendin e tyre të vjetër. Nuk ka mirëkuptim normalndërmjet Shqiptarëve dhe Serbëve. Një grup i vogël i Ashkalinjve(Romë) janë më së shumti të dëmtuar për shkak të tensionevendërmjet Serbëve dhe Shqiptarëve. Pjesëtarët e popujve tjerë –Boshnjakët, Kroatët, Goranët (myslimanët sllav që jetojnë në brezinkufitar ndërmjet Maqedonisë dhe Shqipërisë) – po mundohen që taruajnë kulturën dhe mënyrën e tyre të jetës, që është bërë vështirë.Përkundër kësaj normalizimi i marrëdhënieve është gjithnjë në rritje,kështuqë në ditë e sotme është bërë e mundur që të flitet serbisht nëpublic. Prizreni është vetëm një shembull për këtë, sespe edhe nëvendet tjera është duke u normalizuar bashkëjetesa ndërmjet grupevetë ndryshme.Çka do të ndodhë në të ardhmen me pakicat? Si do tëreflekothet globalizimi. Nga përvojat e vendeve tjera e dijmë se“popujt e vegjël” me kohë përshtaten ose zhduken. Në Francë, njëvend i kulturave të ndryshme si dhe gjuhëve e demografive tëndryshme, ishin asimiluar dhe integruar Oksitanët dhe Bretonët;pakicat tjera ishin zhdukur. E njëjta gjë po ndodh në Spanjë. Është emundur që edhe në Kosovë të integrohen pakicat nëse për këtëkrijohen kushtet. Qysh tani ne po jetojmë në një shoqëri pluraliste.Emisionet televizive emetohen në katër gjuhë, që në krahasim meperiudhën e kaluar është një përparim. Më parë kemi jetuar si pakicëshqiptare me shumicën serbe. Shumë aspekte të jetës sonë janë bërëmë globale.Globalizimi kulturor është në një mënyrë një garanci përzhvillimet positive që nuk janë në kundërshtim me interesat e“popujve të vegjël”. Në njërën anë, globalizimi mëton standardizimindhe uniformimin e vlerave, ndërsa nga ana tjetër jemi duke epërjetuar një renesansë të shprehjes kulturore në nivel lokal. Përshembull, tregun ndërkombëtar të mediave dhe informatave në tërë56

otën e zotërojnë vetëm disa media ndërkombëtare. Në të njëjtënkohë në Kosovë janë shfaqur mediat lokale si këpurdhat pas shiut;nëse merren parasysh bashkërisht atëherë kanë publik më shumë seemetuesit ndërkombëtarë. Me fjalë të tjera, mediat modernepasqyrojnë në një anë të globalizimit të vlerave të Perëndimit, poredhe përkundër kësaj njerëzit janë të orientuar kah ngjarjet lokale;traditat dhe vlerat e tyre thjesht i përshtaten rrethanave të reja. Dukeiu falëndëruar globalizimit ne tani jemi më shumë të informuar përngjarjet në botë. Komunikimi nuk zhvillohet më në një drejtim,“kultura globale” dhe ajo “lokale” mund ta pasurojnë njëra tjetrën.Nëse e shikojmë nga ky aspekt, atëherë globalizimi nuk është njëcunami shkatërrues.Ajo që nënkuptohet me “kulturë lokale” varet në masë tëmadhe nga rrethanat kohore. Tashmë me shekuj ndikim në kulturëntonë kanë Turqia nga juglindja dhe Europa nga perëndimi. Vlerat tëcilat ne sot i konsiderojmë si tonat, deri vonë janë konsideruar sitipare të importuara nga vendet e jashtme. Çdo gjeneratë ka të drejtëqë të vendosë vetë se cilat modele kulturore të parardhësve të vet doti përdorë. Nga këndvështrimi im problematike janë vetëm prodhimetmassive industriale nga e tërë bota. A është “Hollivudi” vlerëkulturore apo vetëm një biznes respektivisht një shpërlarje emendjes? Edhe Amerikanët janë viktima të mekdonaldizimit tëmënyrës së tyre të jetesës...Hapësirë të lirë për kulturë alernativeDuket se sot askujt nuk i intereson çështja se çfarë kultura naduhet për të ardhmen, thjesht nuk ekziston dialogu për politikënkulturore. Përkrahja e kulturës nuk është prioritet i politikës sonë. Ajoështë e interesuar për çështje afatshkurtëra si psh, kush do të fitojnënë zgjedhjet e ardhshme. Në 20 vitet e fundit mund të konstatohet qëka patur një rënie të jetës kulturore. Shtresa tradicionale intelektualekosovare është veçanërisht konzervative, ajo e sheh jetën e tri osekatër bashkësive fetare njëra pranë tjetrës si rrezik për tëashtuquajturin identitet kombëtar të Shqiptarëve. Alternativat shpeshndeshen me kundërshtimet për “kosmopolitizmin”, sepse rivlerësojnëose përjashtojnë vlerat “burimore” të popullatës shqiptare.Përkundër kësaj ekziston hapësirë e mjaftueshme përproduksione alternative kulturore. Kjo hapërisë përfaqëson njëkundër rrymë të fortë për glorifikimin nacionalist të trashëgimisësonë kulturore. Në kohën e fundit gjithnjë e më shpesh po takohenartistët dhe intelektualët nga Beogradi, Prishtina, Sarajeva dhe57

Zagrebi në mënyrë që ta prezantojnë produksionin e tyre dhe tëshkëmbejnë përvojat. Programet e këtilla financohen pjesërisht memjetet e donatorëve të huaj. Interesimin për shkëmbimin e kulturave eshfaqin ata njerëz të cilët edhe një ish Jugosllavi kanë qenë poliglotëdhe të orientuar multikulturalisht. Përkundër luftës dhe represionit nenë Ballkan ndajmë një trashëgimi të përbashkët dhe të ngjajshme. Nëtë gjitha ish republikat jugosllave janë lexuar të njëjtat libra dhe ështëdëgjuar muzika e njëjtë. Më herët “Shtëpia jugosllave e kulturës” kaqenë vend për të gjithë njerëzit nga Ballkani, edhepse Kosova përshkak të gjuhës shqipe qysh atëherë kishte një rol të veçantë. Njëdozë të vogël frike nga përzierja me të tjerët shfaqin edhe krijuesit esotëm, më të rinj, të kulturës. Ata e prezantojnë punën e tyre nëvendet fqinje të regjionit ballkanik, në Europën perëndimore dhe nëShtetet e Bashkuara të Amerikës. Tanimë Shqiptarët dhe Serbët mundtë takohen në Prishtinë pa ndonjë problem. Takime të tilla regjionaleshpesh organizohen dhe mbahen nga organizatat ndërkombëtare. Porështë vështirë të vlerësohet ndikimi i këtyre takimeve dhekonferencave.Tanimë pjesë e EuropësProcesi i shpërbërjes së Jugosllavisë ende nuk ka përfunduar.Kërkesa për pushtet mbi Kosovën nga ana e Serbisë dhe përpjekjetpër pavarësi nga Shqiptarët janë dy procese që nuk lidhen. Statusi ipazgjidhur i Kosovës sjell në pikëpyetje stabilitetin në rajon. Zgjidhjee kësaj çështje është parakusht për normalizimin dhe ripërtëritjen elidhjeve ndërmjet popujve. Kosovës i duhet një lloj statusi. Njerrëzitduhet ta dijnë se në cilin shtet jetojnë dhe cilat ligje janë në fuqi.Duhet të dihet se ku paguhen tatimet, cilat ligje vlejnë dhe cilat janëorganet përgjegjëse për largimin e mbeturinave. Gjendja e tanishmenuk mund të qëndrojë gjatë e tillë si është. Aspektet kulturore dheetnike të çështjes së Kosovës duhet të ndahen nga e ardhmja politikedhe ato duhet të shikohen ndaras. Sidoqoftë, dallimet kulturore duhettë ruhen.Ballkani në dy shekujt e kaluar është karakterizuar nga jostabiliteti. Ballkani posaçërisht në shekullin e 19-të ka qenë në sferëne interesave të dy fuqive imperialiste, të cilat ishin shpërbërë në tënjëjtën kohë – Perandoritë Austro – Hungareze dhe Osmane. Passhpërbërjes së këtyre fuqive, uniteti i brendshëm kishte humbur të“popujt e përzier”. Pas kësaj Serbia kishte vendosur një administratëtë fuqishme administrative për të udhëhequr territoret. Në prag tëshekullit 20 social demokracia europiane është angazhuar posaçërisht58

që kombet ballkanike të vetë qeverisen në emër të së drejtës përvetëvendosje, që do të ishte themel për zhvillimin stabil dhe afatgjatëtë rajonit ballkanik. Rajonet e Ballkanit ku kishin sunduar Osmanëtkanë qenë të prapambetura ekonomikisht dhe në shumë rajonembretëronte një varfëri masovike. Ballkani në shekullin 20përfaqësonte një vend që të copëtuar për shkak të luftërave botëroredhe civile. Në krahasim me rajonet tjera në Europë, Ballkanin nuk ekarakterizon brutaliteti dhe dhuna e skajshme, Edhe vendet si Angliae njohin zhvillimin historik që është shënuar me lufëra dhekryengritje. Lufta njëqind vjeçare ndërmjet Anglisë dhe Francëskishte marrë me vete qindra mijëra jetëra, dhe dy luftëra botërore memiliona të vrarë kanë ardhur nga Gjermania. Shkaqet e thella të jostabilitetit në Ballkan qëndrojnë në ngecjen ekonomike dhe sociale sidhe në shtypjen e popujve dhe pakicave. Zgjidhja e konfliktit kërkonnjë zhvillim të duhur ekonomik dhe social si dhe ndërtimin e shtetitligjor.Nga këndvështrimi im, këto probleme mund të zgjidhenpërkohsisht me hyrjen në BE. Hyrja në Bashkësinë europiane do tësillte me vete supozimin për zgjidhjen e brendshme të konfliktit. Njëstrukturë mbi-kombëtare siç është Europa është garancion përparandalimin e dominimit të një populli mbi tjetrin, sepse parimet eshtetit ligjor do të ndërtojnë një kornizë të përbashkët për të gjithë.Edhe një Jugosllavinë e mëhershme disa mekanizma të veçantë kanëparandaluar që një popull të jetë në pozitë dominuese dhe tëthemelojë një shtet me bazë etnike. Kështu për shembull në Bosnjëasnjë nga të tre popujt nuk ka mundur ti marrë të gjitha pozitat nëpushtetin shtetëror; shteti iu garantonte pakicave të drejta të caktuara.Edhe standardet europiane në të ardhmen do ti garantojnë pakicave tëdrejtat e tyre. Një Serb apo Serbe nuk do ta humbasë e vendin e tij/sajtë punës në Zagreb ose Sarajevë vetëm për shkak të përkatësisëkombëtare. Krahas kësaj, edhe kufinjtë ndërmjet vendeve ballkanikedo të jenë më të butë që do të kontribonte në shkëmbimin ekonomiktë rajonit.Qysh nga koha e perandorisë Romake, e posaçërisht ngarevolucioni Francez, Europa është djep i vlerave universale tënjerëzimit. Islami paraqet një sfidë të veçantë për Europën. Nuk ështëe lehtë për disa shtete Europiane që të pranohet feja islame si fepërkrah asaj të krishtere. Europa për ta ka qenë gjithmonë njëbashkësi e shteteve të krishtera. Këtu nuk bën të harrohet edhekontributi i rëndësishëm që ka dhënë Ballkani për historinë kulturoretë Europës. Megjithatë, këtu janë ndeshur ndikimet e dy civilizimeve,që tregon për një diversitet unik kulturor të Ballkanit. Në realitet59

Europa çdo ditë e më tepër po i ngjan Amerikës; në kryeqytetetEuropiane jetojnë çdo ditë e më shumë njerëz nga ish kolonitë. SiEuropa ashtu edhe Ballkani janë shembull i një diversiteti të rrallëkulturor. Nëpërmjet traditës sonë kulturore dhe lidhjeve tona, netashmë jemi pjesë e Europës.60

Pozita e pakicave etnike në SerbiGoran MilletiqHyrjeShumica e ekspertëve të cilët merren me të drejtat e pakicavepajtohen me vlerësimin se Jugosllavia 12 e kaluar kishte zhvilluar gjatëviteve të shtatëdhjeta dhe të tetëdhjeta një nga sistemet më të gjëradhe gjithëpërfshirëse për mbrojtjen e pakicave kombëtare (etnike).Duhet pasur parasysh se atëherë nuk ka ekzistuar Konventa Kornizëpër mbrotjen pakicave kombëtare 13 (në tekstin e mëtejmë: KonventaKornizë) si dhe dokumente tjera ndërkombëtare që i përkasin tëdrejtave të pakicave.Kushtetuta e RSFJ-së e vitit 1974 garantonte barazinë e“kombeve dhe kombësive”. Termi “kombësi” i afrohet termit tësotëm për pakicat kombëtare, edhe pse Kushtetuta nuk numërontetaksativisht të gjitha kombësitë. Kombësitë kanë pasur të garantuarbarazinë në përdorimin e gjuhës dhe shkrimit 14 , shprehjes sëkombësisë dhe kulturës 15 dhe përfaqësimin në qeverisje publike metheks të veçantë në komuna. Kushtetutat e të gjitha njësive federale 16kanë garantuar dhe rregulluar më afërsisht të drejtat e pakicave – mësë shumti të drejtën për shkollim në gjuhë amtare 17 , përdorimin zyrtartë gjuhëve të pakicave kombëtare dhe kanë garantuar pjesëmarrjen epakicave (kombësive) në qeverisje publike. Krahas termit kombësi,gati të gjitha kushtetutat 18 kanë pasur dispozita pothuaj identike përshprehjen e lirë të përkatësisë së ndonjë grupi etnik dhe në pajtim me12 Republika Socialiste Federative e Jugosllavisë13 Framework Convention for the Protection of National Minorities, Këshilli iEuropës, hapur për nënshkrim me datën 1 shkurt 1995, dhe ka hyrë në fuqi më 1shkurt 1998. Deri më tani e kanë ratifikuar 39 vende të Europës14 Neni 246. i Kushtetutës së Republikës Socialiste Federative të Jugosllavisë ngaviti 197415 Neni 247 i Kushtetutës së Republikës Socialiste Federative të Jugosllavisë ngaviti 197416 Republika Socialiste e Maqedonisë, Republika Socialiste e Malit të Zi, RepublikaSocialiste e Bosnjës dhe Hercegovinës, Republika Socialiste e Serbisë, RepublikaSocialiste e Sllovenisë, Republika Socialiste e Kroacisë, Krahina SocialisteAutonome e Kosovës dhe Krahina Socialiste Autonome e Vojvodinës17 Neni 147. i Kushtetutës së RS të Serbisë parashihte që mësimi në gjuhët ekombeve dhe kombësive, si dhe mësimi dy-gjuhësor të rregullohet me aktet ekuvendeve komunale18 Kushtetuta e RS të Serbisë, Kushtetuta e KSA të Kosovës, Kushtetuta e KSA tëVojvodinës, Kushtetuta e RS të Sllovenisë, Kushtetuta e RS të Kroacisë dheKushtetuta e RS të Maqedonisë61

këtë edhe të drejtën për përdorimin e gjuhës dhe shkrimit, zhvillimine kulturës dhe themelimin e organizatave që merren me arritjen ekëtyre të drejtave 19 .Për dallim prej të drejtave themelore të njeriut, të cilat nukjanë respektuar sa duhet në RSFJ, i është dhënë një rëndësi e veçantëtë drejtave të pakicave. Aq më tepër, kërkesat për respektimin e tëdrejtave themelore qytetare dhe politike kanë qenë të sanksionuaraashpër nga pushteti komunist, përderisa kërkesat për promovimin e tëdrejtave të pakicave janë konsideruar të arsyeshme dhe është debatuarpër ato kërkesa. Shembulli i bashkësisë rome, që me vite të tërakishte kërkuar njohjen e statusit të kombësisë (në vend të grupitetnik) kishte hasur në mirëkuptim, edhe pse kjo nuk ndodhi gjatëekzistimit të RSFJ-së.1. Periudha e shpërbërjes së RSFJ-së dhe vitet e 90-taKriza e sistemit politik pas vdekjes së Josip Broz Titos dhengritja e Millosheviqit me ndihmën e politikës nacionaliste, kanëndikuar në mënyrë katastrofale në çështjen e të drejtave të njeriut, tëdrejtave të pakicave të gjitha bashkësive. Disa nga postulatetthemelore të politikës së Millosheviqit kanë qenë se “populli serbështë i rrezikuar (në Republikat tjera dhe në Kosovë)” dhe se “tëgjithë kanë më shumë të drejta se populli serb 20 . Madje edhe pas 20viteve, shumica e politikanëve dhe një numër i madh iintelektualëve 21 i përsërisin të njëjtat teza.Tezat e viteve të 90-ta për “rrezikimin e popullit serb " 22 janëshndërruar në thirrje të hapura për zhdukjen e pjesëtarëve tëbashkësive tjera etnike në Serbi 23 . Krahas thirrjes për zhdukje19 Kushtetuta e KSA të Kosovës nuk garantonte të drejtën e organizimit përpërmbushjen e të drejtave të pakicave të grupeve etnike20 "Pesë vjet të luftës shqiptare në Kosovë i kanë treguar udhëheqësve dhepërkrahësve të saj që janë më të fortë se që kanë menduar, se kanë përkrahje ngaqendrat e ndryshme të pushtetit, shumë më të madhe se që serbët e Kosovës e kanënga Republika e Serbisë, ose kjo republikë nga republikat tjera të Jugosllavisë.Agresioni është trimëruar deri në atë masë sa edhe zyrtarët më të lartë të Krahinëssi dhe akademikët e tyre sillen jo vetëm në mënyrë arrogante, por edhe cinike, dukeshpallur shpifjet për të vërteta dhe duke kërcënuar për të drejtat e tyre të mohuara",Memorandumi ASSHA, në vitin 1986.21 Psh. Miodrag Mitiq: "Pakicat kombëtare", Beograd, 199822 Slobodan Milosheviq: "Kemi bërë shumë në Kosovë për këto vitet e fundit. Taniky nuk është një rajon jashtë Serbisë në të cilin populli serb ka qenë idiskriminuar.", janar 1990.23 Vojislav Sheshel: "Mendoj se kroatët duhet të shpërngulen, përveç atyre që i janëpëgjigjur thirrjes për mobilizim. Duhet bërë përjashtim për serbët katolikë (shokcët62

(lincim) popujve të tjerë u bëhej me dije se çka do t’i gjejë nëse nukbëhen të ashtuquajtur “qytetarë lojalë " 24 . Rrethi ishte mbyllur kurdeklaratat e politikanëve dhe intelektualëve ishin bërë raciste dheflisnin për “të metat e rrënjosura të popujve tjerë " 25 dhe cilësitë epopullit serb. Sipas këtyre deklaratave, të gjithë popujt tjerëgjithmonë kanë dashur t’i bëjnë keq serbëve, përderisa populli serbnuk është “i aftë” t’i bëjë keq popujve tjerë. Kjo ka qenë nëkundërshtim të plotë me deklaratat e përmendura për përdormin edhunës kundër pjesëtarëve të bashkësive tjera etnike 26 .Në një atmosferë të këtillë, miratimi i Kushtetutës sëRepublikës së Serbisë si dhe shpallja dhe miratimi i Kushtetutës tëRepublikës së Përbashkët Jugosllave ka pasur për qëllim që t’itregohet Bashkësisë Ndërkombëtare se Serbia do t’i respektojë tëdrejtat e pakicave 27 . Në të njëjtën kohë, në planin e brendshëm ështëdashur të dëshmohet se me miratimin e Kushtetutës, populli serb dotë jetë shumë “më i barabartë”, që për pasojë ka pasur uljen direktedhe indirekte të nivelit të drejtave të njeriut. Kushtetuta e re e Serbisëka pasur kuptimin e anulimit të Kushtetutës së Vojvodinës dheKosovës, kompetencave të tyre ligjvënëse dhe rrjedhimisht edhe tëgjitha ligjeve që kanë rregulluar disa të drejta të caktuara të pakicave.Dispozitat kryesore që i përkasin përdorimit të gjuhës dhe shkrimit sidhe të drejtave për shkollim në gjuhë amtare janë nxjerrë më vonë përtërë territorin e Serbisë, por niveli i të drejtave të pakicave kishte rënëndjeshëm dhe ishte bërë plotësisht i varur nga vullneti i pushtetitqendror. Nxjerrja e akteve nënligjore, të cilat rregullojnë përdorimin ekëtyre ligjeve po vononte, ndërsa vetë ligjet nuk kanë qenë nëpërputhje me kushtetutat e Serbisë dhe Jugosllavisë.dhe bunjevcët) të cilët gëzojnë barazi të plotë. Kroatëve do t’iu japim adresat eserbëve të përndjekur nga Zagrebi dhe Varazhdini." ( Veçernje novosti, 17. prill1992). Është po ashtu e njohur edhe deklarata e tij se “Kroatët nuk duhet vrarë methikë, por me lugë të ndryshkur "24 Vojislav Sheshel: "I ftojmë hungarezët që të mos ndjekin avanturistët si AndrashAgoshtoni sepse nuk do të kalojnë mirë. Dhe të mos harrojnë se nuk ka inat më tëmadh së ai serb dhe mosbindje më të madhe se ajo serbe, dhe nëse është nevoja dotë përgjigjemi me armë." (Borba, 3. maj 1992)25 Vojislav Sheshel: "Kroatët janë popull i kalbur. Kurrë nuk kam takuar ndonjëKroat që është njeri si duhet ” /përkthyer nga frengjishtja/, 6. gusht 1991. nëintervistën dhënë për Der Spiegel26 Dobrica Qosiq në intervistën dhënë gazetës italiane "Il Tempo", në vitin 1989.porosit shqiptarët se “do të duhet ta përdorim forcën ". Në të njëjtën deklaratë aishprehet se “kjo është një rrugë e dhimbshme që në vete bart fatkeqësi të mëdha ".27 Kushtetutat e RFJ-së, Serbisë dhe Malit të Zi i definojnë këto shtete si union ibazuar në barazi të qytetarëve63

Vendosja e sistemit shumë partiak ka mundësuar organizminpolitik të pakicave kombëtare, por nuk e kishte përmirësuarpjesëmarrjen e tyre në jetën publike. Përkundrazi, gjatë viteve të ‘90ishin larguar në mënyrë sistematike përfaqësuesit e bashkësive tëpakicave nga kryerja e punëve publike. Kjo fillimisht ishte bërë nëushtri dhe më vonë nëpër ndërmarrje. Rezultat i këtij diskriminimisistematik është se pas rënies së Millosheviqit në të gjitha komunatpjesëmarrja e pjesëtarëve të pakicave kombëtare nëpër degët epushtetit, ndërmarrje publike dhe shoqërore ka qenë shumë largpërqindjes që një pakicë e kishte pasur në përqindjen e popullsisë sëasaj komune.Një politikë e tillë ka qenë më shumë e shprehur ndajshqiptarëve, boshnjakëve dhe kroatëve. Për dallim prej tyre politikazyrtare ka dashur të dëshmojë me shembujt e hungarezëve,sllovakëve dhe rusëve se Serbia (Jugosllavia) i respekton të drejtat epakicave, por kjo ka qenë kryesisht propagandë e pa bazuar në fakte.Politika zyrtare as që ka dashur të dijë për pjesëtarët e pakicës rome,bullgare, vllahe, rumune, ndërsa respektimi i të drejtave të tyre përpërdorimin e gjuhës, shkollimin dhe pjesëmarrjen në qeverisjepublike ka mbetur tabu deri në ndryshimin e pushtetit në vitin 2000.Shpërbërja e Jugosllavisë është përcjellur me shkeljet më tërënda të drejtave themelore të njeriut. Krahas krimeve të luftës nëKroaci, Bosnjë e Hercegovinë dhe Kosovë, shkeljet e rënda të tëdrejtave të njeriut ishin bërë praktikë 28 . Edhe në komunat etnikisht tëpërziera si në Sanxhak dhe Luginën e Preshevës, praktika e shkeljessë të drejtave të njeriut ka qenë më shumë e theksuar në Kosovë, qëpër një kohë ka qenë nën kontrollin e ushtrisë dhe policisë serbe,ndërkohë që të gjitha organet e pushtetit civil ishin suspenduar.Qeverisja nuk bëhej nga përfaqësuesit e zgjedhur me votime, por ngai ashtuquajturi Këshill i Përkohshëm Ekzekutiv i Krahinës Autonometë Kosovës dhe Metohisë, të cilin e kishte caktuar Qeveria e Serbisë.Shumica e vendimeve ligjore në Serbi kanë qenë tëpakënaqshme. Kompetencat e pushteteve lokale ishin ngushtuar nëmënyrë drastike me miratimin e ligjit për qeverisje lokale në vitin1999, kur është ndryshuar mënyra e zgjedhjes së deputetëve të nivelitlokal. Ky ndryshim i kishte goditur posaçërisht bashkësitë e pakicaveqë kanë qenë të grupuara nëpër territore të caktuara. Sa për ilustrim tëtregoj se njësitë zgjedhore në komunën e Bujanovcit kanë qenë të28 Fondi për të Drejtën Humanitare ka hulumtuar më së shumti shkelje të rënda tëdrejtave të njeriut – www.hlc.org.yu64

grupuara në atë mënyrë që shqiptarët, të cilët përbëjnë më shumë se60% të banorëve, të mos mund të zgjedhin më shumë se 29% tëdeputetëve në kuvendin lokal. Këto udhëzime kanë mbetur në fuqideri në miratimin e ligjit të ri, dy vjet më vonë.Ulja e përmendur e nivelit të drejtave të pakicave në Serbi,Vojvodinë dhe Kosovë ka vazhduar deri me ndryshimin e qeverisë nëvitin 2000. Pas intervenimit të NATO-s në vitin 1999 është rriturdistanca etnike ndërmjet pjesëtarëve të gjitha përkatësive etnike dheka pasur edhe raste të ksenofobisë dhe antisemitizmit.2. Të drejtat e pakicave pas 5 tetorit 2000Pas rënies së Millosheviqit, pushteti i ri i kishte kushtuarvëmendje të madhe respektimit të drejtave të njeriut dhe të pakicave,respektivisht janë munduar ta përmirësojnë gjendjen e trashëguar ngasistemi i kaluar. Një nga lëvizjet më të rëndësishme ka qenëdeklarimi i RFJ-së për nenin 14. të Konventës së Kombeve tëBashkuara për eliminimin e të gjitha formave të diskriminimit racor,si dhe ratifikimi i Protokolit Fakultativ me Paktin Ndërkombëtar përtë Drejtat Qytetare dhe Politike. Këto dy instrumente kanë mundësuarngritjen e kërkesave individuale të organeve ndërkombëtarepërkatëse. Më parë ka ekzistuar mundësia për t’iu drejtuar Komisionitkundër torturimit. Një risi tjetër e rëndësishme për mbrojtjen e tëdrejtave të pakicave ka qenë qasja në Konventën Kornizë përmbrojtjen e të drejtave të pakicave 29 .Ligji për mbrojtjen e pakicave kombëtare, i cili është miratuarmenjëherë, mbështetej drejpërdrejt në Konventën Kornizë. RFJ kishtebërë raportin e parë sa i përket kornizës në shtator të vitit 2002. Njënumër i madh i organizatave joqeveritare kishin bërë raportealternative 30 paralelisht me shtetin, me anë të analizës së këtyreraporteve, me konferenca të shumta, trajnime dhe aktivitete tjera dhemund të thuhet se një pjesë e pushtetit e kishte kuptuar rëndësinë erespektimit të plotë të drejtave të pakicave. Ndikimi i Bashkësisë29 Në emër të Qeverisë së RFJ, Konventën Kornizë e kishte nënshkruar ministriFederal për pakica kombëtare me datën 11 maj 2001. Pas ratifikimit në Kuvendin epërbashkët, Konventa për RFJ-në si shtet jo anëtar i BE-së, ka hyrë në fuqi sipasnenit 29 me datën 1 shtator 2000.30 Raporti i Fondit për të Drejtën Humanitare është më gjithëpërfshirësi dhe bazohetnë të gjitha nenet e Konventës Kornizë për territorin e Serbisë, Malit të Zi dheKosovës. Raporti i Qendrës Vojvodinase për të drejtat e njeriut paraqet pasqyriminmë gjithëpërfshirës të respektimit të drejtës për shkollim, përdorim të gjuhës eshkrimit dhe informimin në gjuhët e pakicave në Vojvodinë65

Ndërkombëtare ka qenë po ashtu i dukshëm, ndërsa me ligjin e riështë rregulluar se si një grup etnik e fiton statusin e pakicëskombëtare. Disa pakica, si p.sh vllahët, kanë filluar për herë të parë tëkërkojnë të drejtat e tyre dhe pa frikë kanë shprehur përkatësinëkombëtare. Ligji kishte rregulluar themelimin e këshillavekombëtarë 31 , ndërsa është parashikuar edhe formimi i Unionit tëKëshillave për pakica kombëtare. Ky ligj nuk është zbatuar në Mal tëZi, siç është pritur.Edhe përkundër këtyre lëvizjeve pozitive, karakteristikathemelore e të ashtuquajturës “politikë e re e pakicave” 32 në Serbi kaqenë veprim i bazuar ose veprim vetëm në ato raste kur shkelja e tëdrejtave të pakicave sjell deri te pasojat e pa dëshiruara ose kurraportet mbërrijnë para institucioneve ndërkombëtare. Dy shembujtmë karakteristik janë konflikti i armatosur në Luginën e Preshevës nëvitet 2000/2001 dhe ndërkombëtarizimi i incidenteve ndëretnike nëVojvodinë në vitet 2004/2005. Në të dyja rastet, praktika e shkeljes sëtë drejtave të pakicave ishte fshehur gjatë pushtetit të Millosheviqit,ndërsa pushteti i ri i kishte lënë pasdore këto probleme.Formimi i Këshillit Koordinues për Serbinë Jugore dhemiratimi i planit me qëllim të zgjidhjes së konfliktit në Luginën ePreshevës ka qenë i përcjellë me aksione konkrete të qeverisë së re.Edhe pse në atë rast për herë të parë është shfaqur vullneti i fortëpolitik, shkelja e të drejtave të njeriut nuk është hulumtuar në mënyrëadekuate nga ana e policisë dhe gjyqësia nuk ka bërë asgjë për gjetjene fajtorëve, ndërsa masat për ndërtimin e besimim kryesisht kanëqenë projekte të zbatuara nga organizatat e huaja joqeveritare mepërkrahje të Bashkësisë Ndërkombëtare.Serbia nuk ka shënuar ndonjë përparim të madh, nëse merrenparasysh tri fushat kryesore për të gjitha pakicat kombëtare (e drejtapër përdorimin e gjuhës dhe shkrimit, e drejta për shkollim në gjuhëne pakicave dhe pjesëmarrja në qeverisje publike), edhe pse shumica eproblemeve mund të zgjidhen me anë të ligjit, akteve nënligjore dhepërdorimin e tyre të rregullt nga ana e pushtetit ekzekutiv dhegjyqësor. Situata më e rëndë është te pjesëmarrja në qeverisje publikesepse pasojat e largimit të pjesëtarëve të pakicave kombëtare janëende të pranishme në masë të madhe.31 Deri më sot të gjitha pakicat kombëtare, përveç asaj shqiptare, kanë formuarkëshillat e tyre kombëtar32 Shprehja “pakica e re politike” është përdorur pas 5 tetorit në publik në mënyrëqë të tregohet se pushteti i ri ka qasje krejtësisht të re, kur është fjala për pakicatkombëtare66

Një ndër sukseset e mëdha të këtij pushteti është reflektuar nëkomunikimin e hapur me përfaqësuesit e të gjitha pakicavekombëtare. Ministria e posa formuar për të drejtat e njeriut dhe tëpakicave 33 është munduar që të promovojë sa më shumë kërkesat epakicave kombëtare, mirëpo ndikimin për zbatimin e të drejtave tëpakicave e ka pasur pushteti i republikës. Asnjë nga të tria degët epushtetit (legjislativ, ekzekutiv dhe gjyqësor) nuk kanë bërë sa duhetpër të respektuar plotësisht të drejtat e pakicave. Propozimi që tënxirret një ligj në nivelin e republikës që do të rregullojë më mirëpërmbushjen e të drejtave të pakicave, as që është shqyrtuar. Në anëntjetër, Qeveria e Serbisë ende nuk ka propozuar Ligjin kundërdiskriminimit, por edhe një sërë ligjesh tjera të cilët kanë rëndësi përrespektimin e plotë të drejtave të pakicave. Policia nuk po bënpërpjekje për gjetjen e autorëve të krimeve të motivara etnikisht,ndërsa të vetmet akte të dhunës, të cilat hulumtohen seriozisht janëato që publikohen nëpërmjet mediave. Gjyqësia nuk ka filluar apoçuar deri në fund paditë për shkeljet e rënda të drejtave të njeriut, kuviktima janë pjesëtarët e pakicave kombëtare. Disa nga këto padi nukkanë filluar as pas më shumë së një dekade 34 . Në anën tjetër, gjykatatdhe prokuroritë reagojnë shumë shpejt në rastet, kur viktima është enacionalitetit serb.Romët janë ende bashkësia më e rrezikuar në shoqëri. Statusi ifituar i pakicës kombëtare nuk e ka ndryshuar praktikën e shkeljes sëtë drejtave të njeriut dhe të pakicave. Ata janë të margjinalizuar nëshoqëri, jetojnë në kushte shumë të pavolitshme, punojnë punët qëpaguhen më së paku, fëmijët e tyre nuk vijojnë as shkollimin formalelementar, për shkak të mosnjohjes së gjuhës, plan-programit tëpapërshtatshëm dhe racizmit në shkolla. As gjeneratat e ardhshme tëromëve nuk do të kenë mundësi të integrimit të efektshëm dhe tëpromovimit shoqëror, pikërisht për shkak të mungesës së arsimimitdhe kushteve të vështira jetësore.Problemi më i pranishëm është rritja e dhunës së hapur ndajromëve. Posaçërisht janë brengosëse rastet, kur romët keqtrajtohennga ana e personave zyrtarë, pjesëtarvëve të policisë. Keqtrajtimishpesh eskalon në torturë. Policia i keqtrajton pjesëtarët e kombësisërome, kryesisht për shkak të paragjykimeve të theksuara racore dhepër faktin që ata e dinë se nuk do të japin përgjegjësi, atyre u bëjnë33 Krijuar gjatë ekzistimit të RFJ-së, dhe më vonë ka vazhduar të ekzistojë nëkuadër të Këshillit të Ministrave të SMZ dhe në fund ka pushuar së ekzistuari paspavarësimit të Malit të Zi34 Rastet e torturës në Sanxhak gjatë të ashtuquajturit aksion për mbledhjen earmëve67

padi penale, i arrestojnë dhe i mbajnë në arrest pa e respektuar ligjin.Policia i tejkalon kompetencat e saj në mënyrë drastike në këso rastevetëm për shkak të përkatësisë kombëtare të viktimës. Në shumë rasteviktimat kanë refuzuar të ngrejnë padi penale kundër kryesve përshkak të frikës nga hakmarrja. Në rastet kur organizatat joqeveritare 35kanë bërë padi penale në emër të viktimave, prokuroria publike kaqëndruar pasive dhe nuk e ka informuar paditësin se a ështëidentifikuar kryesi, ose eventualisht e kanë refuzuar padinë penale.Kështu që paditësit ishin pamundësuar që të bëjnë ndjekjen nëcilësinë e prokurorëve të shkallës së dytë. Sulmet e personave fizikëose grupeve të organizuara mbi romët janë ende të shpeshta, ndërsareagimi i policisë është joadekuat. Policia nuk i trajton romët siviktima në këto raste. Pushteti arsimor e injoron nevojën e romëvepër të qenë të integruar në sistemin e arsimit. Nuk përfillet obligimipër organizimin e paraleleve përgatitore në shkollat fillore në mënyrëqë fëmijët romë të adaptohen në bazë shoqërore dhe psikologjike mekushtet e shkollës dhe të kenë mundësi të mësojnë gjuhën me të cilënzhvillohet mësimi. Nuk ka organizim të mësimit në gjuhën shqipe përfëmijë romë nga Kosova, por nuk u mundësohet as që të mësojnëserbisht. Në disa shkolla në Serbi dhe Vojvodinë ekziston një mësimfakultativ prej dy orësh në javë, mësim të gjuhës rome dhe kulturëskombëtare. Ministria e Arsimit të RS dhe drejtorët e shkollave bëjnëndarje (segregacion) sistematike dhe diskriminim të fëmijëve romëduke i dërguar ata pas testimit që u bëhet, në “shkolla speciale” përfëmijët me probleme në zhvillim mendor. Këto probleme nuk janëzgjidhur as pas presionit disa vjeçar të organizatave joqeveritare.Diskriminimi i romëve në lidhje me punësimin në pozitapublike dhe blerjen e banesave është rregull. Edhe pse Kushtetuta endalon diskriminimin, gjykatat nuk veprojnë sipas padive në të cilatbëhet përshkrimi i detajuar i rasteve të drejtpërdrejta dhe të tërthortatë diskriminimit (rastet e diskriminimit në hyrjet e klubevebeogradase të natës’Trezor’, ’Mondo’, ’Bombo’ dhe ’Lagum’).Shteti i zgjidh problemet e romëve pa një vëmendje tëveçantë, në mënyrë të çorganizuar dhe prej rastit në rast. Duket seorganet shtetërore ende nuk e shohin të nevojshme nevojën për qasjene organizuar të zgjidhjes së përhershme të problemeve tëdiskriminimit racor në të gjitha fushat e rëndësishme të jetës –punësim, arsim, përdorim të gjuhës, qasje në vende publike. Fushata35 Këso raste më së shumti kanë pasur Fondi për të Drejtën Humanitare, Qendra përtë Drejtat e Pakicave dhe YUCOM68

e proklamuar si “Dekada e romëvë” ende po zgjat, mirëpo rezultatetnuk shihen.Pas formimit të Qeverisë së tanishme serbe, mund të thuhet senuk ka pasur ndonjë hap pozitiv në drejtim të përmirësimit të pozitëssë pakicave kombëtare. Qeveria e tashme e Serbisë nuk e kapërcaktuar si prioritet të vetin promovimin e të drejtave të njeriut dhetë pakicave dhe deri më tash nuk ka reaguar në mënyrë adekuate ndajshkeljes së këtyre të drejtave. Shumë shpesh fjalori i urrejtjes dhediskriminimit kalon pa u dënuar nga ana e përfaqësuesve të qeverisë.Shkrirja e Ministrisë për të Drejtat e Njeriut dhe të Pakicave tregonnjë nga veprimet e dobëta të pushtetit aktual.Komuniteti LGBTPushteti komunist në RSFJ nuk i ka shikuar me dashamirësinjerëzit me prirje homoseksuale (gejët dhe lezbiket). Qëndrimi ipushtetit të atëhershëm nisej nga fajësimi (inkriminimi) në ligje(Serbia, Maqedonia, BeH) deri te injorimi (Sllovenia, Kroacia).Dallimet në qëndrimin përballë bashkësisë së LGBT janë bërëevidente pas shfuqizimit të ligjit penal të vitit 1974 dhe nxjerrjes sëligjeve penale gjatë viteve të 70-ta. Sllovenia kishte hequrmarrëdhëniet homoseksuale nga lista e veprave penale pas debatitpublik, ndërsa pas tyre këtë e kishin bërë edhe Kroacia dheVojvodina, përderisa Mali i Zi nuk e kishte bërë këtë sepsedeklarohej se nuk ka raste të tilla në Mal të Zi dhe nuk ka pasurnevojë që të vendoset në listën e veprave penale në radhë të parë. NëSerbi, BeH, Kosovë dhe Maqedoni heqja e kësaj marrëdhënie ngalista e veprave penale ishte bërë në periudhën 1994-98.Shpallja e RFJ-së e më vonë Unionit Shtetëror Serbi dhe Mali Zi nuk ka pasur kurrfarë domethënie për bashkësinë e LGBT. Aktetmë të larta normative i janë shmangur përcaktimit të orientimitseksual si një bazë për ndalimin e diskriminimit. Përveç heqjes ngalista e veprave penale të ashtuquajturit “promiskuitet i pa natyrshëm”në vitin 1994, nuk ka asnjë dokument tjetër ligjor, i cili përmendpakicat me orientim seksual. Veç kësaj, shkruesit e Kushtetutës sëSerbisë të vitit 1990 kanë dhënë shpjegime bashkë me këtë dokumentduke thënë se “të drejtat e homoseksualëve dhe narkomanëve” nukjanë cekur sepse kjo do të ishte “e tepërt”.Organizatat e para të LGBT-së formohen në fillim të viteve të90-ta dhe ato e kanë pasur fatin e njëjtë me të gjitha organizatatpaqësore dhe sektorin joqeveritar në përgjithësi. Gejët dhe lezbiketkanë qenë të diskriminuar, ndërsa policia nuk reagonte në mënyrë69

adekuate në rastet e sulmeve nga ana e personave fizikë. Ilustrimi mëi mirë për pozitën e personave LGBT në Serbi është vrasja e njëaktivisti homoseksual të njohur.Ndryshimet e vitit 2000 ishin përcjellë me ndryshimin epozitës juridike të pjesëtarëve të bashkësisë së LGBT-së. Disa ligje tërëndësishme përmendin orientimin seksual si parim i ndaluar tëdiskriminimit. Megjithatë, zbatimit i këtyre dispozitave është endesporadik, ndësa numri i rasteve të diskriminimit që personat LGBT iparaqesin, është i vogël. Mediat tash raportojnë shumë më tepër për tëdrejtat e LGBT, por tekstet ende janë të mbushura me paragjykimedhe kryesisht të natyrës senzacionale. Asnjë parti parlamentare nukdeklarohet hapur për mbrojtjen e të drejtave të personave LGBT dheçështja e përfshirjes së tyre në Kushtetutën e re të Serbisë nuk kaqenë fare në rend të ditës.Organizatat e LGBT në 5 vitet e fundit të veprimit të tyre janëforcuar dhe përdorin mekanizmat vendëse dhe ndërkombëtarë përmbrojtjen kundër shkeljes së të drejtave të gejëve dhe lezbikeve.Megjithatë, përpjekja për të organizuar një dalje publike gjatë GayPride në Beograd në vitin 2001, ka treguar qëndrimin e shoqërisë dhepushtetit shtetëror ndaj popullatës LGBT. Ky qëndrim ende është ipandryshuar.Personat me aftësi të kufizuaraPër dallim prej bashkësisë LGBT, personat me aftësi tëkufizuar kanë qenë të pranuar nga pushteti i RSFJ-së. Perfaqësuesit etë gjitha pushteteve të mëvonshme po ashtu kanë theksuar nevojënpër promovimin e pozitës së kësaj bashkësie, por shumë pak ështëbërë në këtë drejtim.Të gjitha veprimet praktike janë bërë këryesisht në mënyrësporadike, pa kurrfarë qasje sistemore dhe strategjike. Disa ngaveprimet kanë qenë plotësisht në kundërshtim me standardetbashkëkohore në këtë fushë, p.sh insistimi i ndarjes së fëmijëve menevoja të veçanta dhe shkollimi i tyre në “shkolla speciale” pakontakt me fëmijë të tjerë. Shumica e përmirësimeve gjatë 10 vitevetë fundit është bërë nëpërmjet donatorëve dhe me nismë tëorganizatave të posa formuara joqeveritare, të cilat merren me tëdrejtat e personave me aftësi të kufizuar.Disa prej problemeve janë edhe organizatat e trashëguara ngasistemi i vjetër. Këto organizata kanë pozitë monopoli dhe kryesishtmerren me vetëm një lloj hendikepi. Puna e tyre kryesisht bazohet nëpërkrahjen financiare dhe sociale të personave me aftësi të kufizuar.70

Për dallim prej tyre, disa prej organizatave të reja i qasen hendikepitnga rrafshi i të drejtave të njeriut dhe kërkojnë këtë lloj trajtimi edhenga shteti.Përfaqësuesit e partive politike takohen ndonjëherë mepërfaqësuesit e organizatave të cilat mbledhin personat me aftësi tëkufizuar ose merren me të drejtat e kësaj bashkësie. Edhe psebashkëpunimi është i mirë me përfaqësuesit të ranguar më ulët nëpërministri, prapë mungon përmirësimi i sistemit. Kështu p.sh, sipas tëdhënave statistikore, nga 350.000 persona me aftësi të kufizuara nëSerbi vetëm 13% prej tyre kanë mundësi të punojnë. Një ngandryshimet e para më të rëndësishme është miratimi i Ligjit kundërdiskriminimit të personave me aftësi të kufizuar. Ligji është nxjerrëme propozim të Qendrës për Promovimin e Studimeve Ligjore, paslobimit pesë-vjeçar të organizatave të shumta joqeveritare, ndërsahyrja në fuqi e këtij ligji pritet të bëhet në vitin 2007.Bashkësitë fetareReligjioni në ish Jugosllavi është trajtuar si çështje private esecilit individ. Të gjitha kushtetutat e Jugosllavisë socialiste kanëshpallur ndarjen e plotë të shtetit nga religjioni. Natyrisht, të gjithabashkësitë fetare pa marrë parasysh numrin e besimtarëve, kanë qenëtë margjinalizuara. Shpallja e RFJ-së nuk ka sjellë ndryshime tëmëdha në pozitën kushtetuese të bashkësive fetare. Në nenin 18. tëRFJ-së së dikurshme parashihej ndarja e kishës nga shteti, barazia etyre dhe liria për kryerjen e riteve fetare, përderisa me nenin 43 kanëqenë të garantuara liria e besimit dhe mbajtjes së cermonive fetare.Edhe Kushtetuta e Serbisë e vitit 1990 përmban dispozita të njëjta,me shtesën se shteti mund (jo patjetër) të ndihmojë financiarishtbashkësitë fetare.Favorizimi i Kishës ortodokse serbe ka filluar në fund tëviteve të 80-ta, krahas me ngritjen e nacionalizmit në Serbi. Ndikimi iKOS (SPC-së) (Kisha ortodokse serbe) në 15 vitet e fundit ka qenëgjithmonë në rritje dhe me futjen e lëndës fetare në shkolla e meemërimin e priftërinjve në disa prej organeve të pavarura rregullatore,ka filluar të shkrihet ndarja e shtetit me kishën (kryesisht SPC-në).Njëkohsisht, ndihma materiale e dhënë për bashkësinë më të madhefetare është shpesh diskriminuese dhe në kundërshtim meKushtetutën (p.sh pulla e obliguar postale fondet e së cilës janë tëdedikuara për ndërtimin e Tempullit të Shën Savës në Beograd).71

Pushteti ka standarde të dyfishta për bashkësitë tjera fetare.Qëndrimi i pushtetit ndaj bashkësisë katolike dhe muslimane është idyfishtë. Nga njëra anë nuk janë ndjekur penalisht ata që kanë bërëshkelje të rënda të drejtave të njeriut ndaj pjesëtarëve të këtyrebashkësive, e nga ana tjetër pushteti është munduar të dëshmojë se ipranon si tradicionale të gjitha bashkësitë fetare dhe se me to ndërton“marrëdhënie të mira”Grupi i dytë i bashkësive fetare janë të ashtuquajturatbashkësitë e vogla fetare. Sipas të dhënave, në Serbi janë dikund rreth50 këso bashkësi. Një pjesë e tyre mbledh pjesëtarët e një bashkësiekombëtare (p.sh Kisha evangjeliste sllovake, Kisha ortodokserumune, Kisha reformatore etj), përderisa të tjerat mbledhinbesimtarë të nacionaliteteve të ndryshme dhe m’u këto emërtohensekte nga ana e pushtetit, përfaqësuesve të kishës më të madhe dheorganizatave djathtiste ekstreme.Krahas me termin sekt, dalëngadalë është lidhur konotacioninegativ, ndërsa të ashtuquajturit “ekspertë të sekteve” flasin përbashkësitë e vogla fetare si një e keqe së cilës duhen prerë rrenjët nëmënyrë që të ndalet “tregtia me shpirtërat e njerëzve”. Një fjalor itillë i urrejtjes ndaj bashkësive fetare ka kaluar pa u dënuar, kështu qëderi më sot janë botuar një mori tekste, libra dhe publikime mekomente të këtilla. Përfaqësuesit e pushtetit me deklaratat e tyrekryesisht pajtohen me qëndrime të tilla.Pasojat e tolerimit të fjalorit të urrejtjes ndaj pjesëtarëve tëbashkësive fetare janë sulmet ndaj objekteve fetare dhe ndajpjesëtarëve të bashkësive fetare. Policia nuk i heton këto raste nëmënyrë adekuate, kryesisht vetëm duke regjistruar se sulmi kandodhur. Dhe është krejt e pritshme që pjesëtarëve të këtyrebashkësive t’u mohohet mbajtja e lëndëve fetare në shkolla për dallimprej “bashkësive tradicionale fetare”.Rekomandime:• Të miratohet Ligji për të drejtat e pakicave kombëtare, Ligjikundër diskriminimit dhe të gjitha ligjet tjera të domosdoshmepër garantimin e plotë të drejtave të pakicave të përshkruara nëKonventën Kornizë për mbrojtjen e të drejtave të pakicavekombëtare• Të ngriten padi penale ndaj pjesëtarëve të policisë dhe ushtrisë tëcilët kanë bërë shkelje të rënda të drejtave të njeriut ndajpjesëtarëve të pakicave kombëtare gjatë viteve të 90-ta72

• Të kthehen në vendet e punës të gjithë pjesëtarët e pakicavekombëtare, të cilët janë larguar nga puna për shkak të përkatësisëkombëtare• Të organizohen projekte në bashkëpunim me organet lokale,shkollat dhe organizatat jo qeveritare për të luftuar jotolerancënnacionale dhe fetare. Një nga dertyra themelore të këtij projektido të duhej të ishte puna dhe edukimi i kuadrit mësimor dhefëmijëve, duke organizuar punëtori për të drejtat e njeriut nëpërshkolla, duke bërë publikime të përshtatshme dhe dukebashkëpunuar me mediat për të luftuar jotolerancën racore, etnikedhe fetare, si dhe urrejtjen ndaj çdo gjëje që është e huaj(ksenofobinë);• Të organizohet mësimi i obligueshëm përgatitor për mësimin egjuhës serbe për fëmijët e nacionalitetit romë• Të sigurohen të gjitha kushtet për shfrytëzimin e të drejtës përshkollim në gjuhë amtare me të gjitha elementet e kulturës,historisë dhe traditës për të gjitha pakicat kombëtare• Të merren masa për inkurajimin e romëve për regjistrim nëfakultete dhe punësim, në përputhje me Direktivën e BE-së përbarazi racore. Për romët duhet të vlejnë kritere të veçanta dhe mëtë lehta për regjistrim në fakultete dhe punësim te punëdhënësitqë financohen nga buxhetet komunale, republikane ose federale(institutet arsimore, institutet shëndetsore, organet e qeverisjes,policia, gjyqësia dhe organet në nivel lokal), me ndihmën eobliguar financiare për studentët e rregullt. Me këto masa do tëlëhtësohej krijimi i kuadrove rome me arsimim të lartë.• Të organizohen kurse, respektivisht trajnim profesional përpjesëtarët e policisë dhe gjyqësisë (gjykatat dhe prokuroritë) përstandardet ndërkombëtare dhe rregulloreve të vendit, të cilat kanëtë bëjnë me mbrojtjen e të drejtave për pakicat dhe pengimin ediskriminimit. Duhet të futen në përdorim mekanizma efikas tëkontrollit të brendshëm për dënimin disciplinor të pjesëtarëve tëpolicisë, si dhe zyrtarëve të shtetit të cilët bëjnë veprimediskriminuese;• Të zgjedhet Ombudspersoni dhe të krijohen mekanizmat tjerëjashtë gjyqësor (p.sh Komisioni kundër diskriminimit)• Të dënohen publikisht të gjitha aktet e dhunës, diskriminimit dhefjalori i urrejtjes ndaj pjesëtarëve të pakicave kombëtare• T’u bëhet thirrje serbëve nga Kosova dhe Mali i Zi që të pranojnëstatusin e pakicës kombëtare në ato vende73

• Serbia të definohet si shtet i qytetarëve dhe të garantohet shkallamë e lartë e të drejtave të pakicave kombëtare në Kushtetutën e retë Serbisë.BeogradShtator 200674

Raporti për gjendjen e barazisë gjinore në Serbipasqyrë për drejtimin e mundshëm të veprimeveZorica TrifunoviqHyrjeBarazia gjinore, bashkë me zhvillimin e vetëdijes për rolinshoqëror të gjinisë si të një hapësirë të rëndësishme në jetën epërditshme dhe shoqërisë në tërësi, është bërë, për fat, një temë egjerë. Krahas me këtë është në rritje edhe interesimi përproblematikën gjinore dhe vetëdijësimi se vetëm me barazi të plotë,në radhë të parë ndërmjet mashkullit dhe gruas, e pastaj edhendërmjet grupeve të tjera të shoqërisë, mund të zhvillohet shoqëria.Një shoqëri, vështirë se mund të konsiderohet si e zhvilluar plotësishtnëse nuk eksziton barazi e plotë ndërmjet të gjithë anëtarëve/eve tëasaj shoqërie.Në Serbi ka filluar të flitet publikisht për rëndësinë e barazisëgjinore dhe për rolin e veçantë të gruas në shoqëri, para më pak setridhjetë vjetësh. Deri atëherë barazia socialiste dhe ideologjiakomuniste nënkuptonin “barazinë”, kështu që është krijuar përshtypjaqë nuk ka hapësirë dhe nevojë për ndonjë diskutim të veçantë mbirolin e gjinisë në shoqëri. Po ashtu, raporti i gjerë i Bankës Botërore ivitit 2002, i titulluar ‘’Gjinia në tranzicion’’, flet për atë se shumica evendeve të “bllokut socialist” kanë pasur një shkallë shumë të lartë tëbarazisë gjinore para periudhës së tranzicionit. Sot kjo shkallë ështëshumë më e ulët, por në shumë raste prapë është e lartë në krahasimme vendet tjera. Paraqitja e grupit të parë joformal feminist (ithemeluar në vitin 1979/80 në Beograd, i cili nga viti 1986 njihet meemrin Femra dhe shoqëria), është shikuar nga ana e pushtetit tëatëhershëm si një rebelim i llojit të vet dhe në të njëjtën kohë kaparalajmëruar proceset e pashmangshme të demokratizimit dhe kaqenë grupi i parë që është pasuar edhe nga të tjerë, të cilët janëangazhuar për respektimin e plotë të drejtave të njeriut për gruan,kanë folur për problematikën e ndërlikuar gjinore në të gjitha sferat eshoqërisë dhe ka qenë një udhëheqëse e organizatave, të cilat sotpërbëjnë “shoqërinë civile” në Serbi. Me fillimin e ndarjes politike, emë vonë edhe me shpërbërjen me luftë të RSFJ-së, gratë kanë qenë tëparat që janë organizuar dhe kanë ngritur zërin e tyre kundërnacionalizmit në rritje dhe kanë alarmuar për pasojat e pokitikësmilitariste për të cilën nuk vendosin gratë. Gratë e përbënin zanafillëne organizatave të shumta, të cilat ishin krijuar nga viti 1990 e që nëato kohë angazhoheshin për politikën kundër luftës, politikën e paqesdhe të drejtave të njeriut.75

Edhe sot gratë përbëjnë strukturën kryesore të shumicës sëorganizatave joqeveritare të cilat merren më të drejtat e grave, tëdrejtat e njeriut, të drejtat e pakicave dhe grupeve të margjinalizuara,grupeve të cilat merren me ballafaqimin me të kaluarën, metematikën e krimeve të luftës si dhe me problematikën e tregtisë megra, fëmijë, por edhe me meshkujt e që hyjnë në sferat e rrezikshmetë krimit të organizuar.Edhe pse gratë përbëjnë një pjesë të madhe të anëtarësisë së tëgjitha partive politike, prania e tyre në skenën publike nuk paraqet asnumrin e grave në shoqëri (gjithmonë pak më i lartë se 50 % - 51,4 %në Serbi sipas regjistrimit nga viti 2002), e as numrin e tyre në partitëpolitike. Është karakteristike paraqitja piramidale e përfaqësimit tëtyre – numri më i madh në funksione të ulëta, ndërsa përfaqësim nëulje duke u ngritur lart në strukturën hierarkike. Njëkohsisht,struktura arsimore e grave është pothuajse e njëjtë me strukturënarsimore të meshkujve, kështu që arsyet për pjesëmarrje të ulët tëfemrave në skenën publike, jo vetëm në politikë, por edhe nëinstitucionet arsimore dhe shkencore, duhet të kërkohen në vlerat epërgjithësuara patriarakale që janë aq të pranishme, sa na duket qënuk ekzistojnë respektivisht se nuk janë dhe nuk mund të jenë fajtorepër këto që po ndodhin në shoqëri.Proceset dhe zërat për emancipin e gruas me kohë përfshijnëedhe proceset dhe zërat për emancipimin e mashkullit. Futja nëprocesin e emancipimit edhe të një grupi nuk është thjesht frazëretorike, po është pasojë e mbikëqyrjes së rrjedhave reale në shoqëridhe pengesë për barazinë e plotë të grave, respektivisht për barazinë eplotë ndërmjet dy sekseve në shoqëritë në zhvillim.Ngjarjet e luftës (1991-1999), si dhe rrjedha e tyre pas luftës,medoemos kanë pasur ndikim të madh edhe te gratë në përgjithësi, tegjendja e barazisë gjinore dhe lëvizjet e grave në tërësi. Ështëlëkundur sistemi i përgjithshëm i vlerave. Roli i Kishës ortodokseserbe është forcuar deri në atë masë sa është vënë në pikëpyetjekarakteri sekularist i shtetit. Kisha ka zënë një vend gjithnjë e më tërëndësishëm në vendimet politike dhe hyn në të gjitha sferat e jetësdhe kulturës shoqërore. Angazhimi i kishës është i natyrësnacionaliste, konzervative dhe patriarkale. Shihen qartë procesetrikthyese në shoqëri, ku viktimat më të mëdha janë gratë. Trendetpartiarkale janë në rritje që reflektohen në ritradicionalizimin dhemargjinalizimin e gruas, si dhe varfërimin e tyre të mëtejmë. Njëkontekst i këtillë politik dhe shoqëror ka sjellë deri te pasivizimi edhemë i madh i gruas në skenën publike. Gruaja ka shumë pak,posaçërisht në politikë dhe në pozitat vendimmarrëse. Por megjithatë,76

numri i madh i grupeve të grave që ishin krijuar në këtë periudhë, kabërë që të krijohet një lëvizje e tërë e grave, një rrjet i mirë iorganizatave të grave (telefonat SOS për femrat që janë viktima tëdhunës në familje, të drejtat e njeriut për gratë, forcimi ekonomik ifemrave, rrjeti paqësor i grave, rrjeti politik i grave...) që me punën etyre në hulumtimin e problemeve të caktuara, me angazhimin përndryshimet ligjore për sistemin e kuotave gjatë zgjedhjeve dheaktivitetet tjera, kanë ndihmuar në përmirësismin e rregulloreveligjore dhe në një formë i kanë ngadalësuar proceset rikthyese. Këtoprocese rikthyese (regresive) për gratë, të cilat janë një pjesë esistemit të tërësishëm rikthyes në të cilin ndodhet tash e dy dekadashoqëria në Serbi, vështirë se është e mundshme që të ndalohen meveprime dhe pëpjekje të pjesërishme. Por gjithsesi është e mundshmeqë të ndikohet në vetëdijësimin e grave dhe të rinjve për pasojat realetë këtyre zhvillimeve.Duke pasur parasysh që më së lehti është të kupthetdiskriminimi politik nëpërmjet pozitës së gruas në shoqëri, vetëdijapër diskriminimin e femrave mund t’i hapë rrugë kuptimit të formavetë tjera të sjelljeve diskriminuese, që çojn kah zhvlerësimi iindividëve/eve dhe grupeve, si dhe dhuna ndaj tyre.Kjo mund t’na ndihmojë që ta kuptojmë qarkun e dhunës,sistemin e vlerave, të cilin atë e mban, e arsyeton dhe e nxit. Baraziapa marrë parasysh gjininë është e garantuar me kushtetutë. Nëpërligje, barazia gjinore përmendet vetëm në Ligjin për ndalimin ediskriminimit, por nuk hyhet në problematikën e mëtejme, për atë seçka mund të konsiderohet diskriminim dhe çfarë pasojash mund tëketë ky diskriminim. Për këtë është e domosdoshme nxjerrja e njëligji për barazinë gjinore në mënyrë që kjo çështje të rregullohettërësisht. Serbia është e obliguar që të eliminojë çdo lloj diskriminimiduke pasur parasysh që ka nënshkruar disa dokumente ndërkombëtareme të cilat rregullohen të drejtat qytetare, politike, ekonomike,sociale dhe kulturore të qytetarëve dhe qytetareve, si dhe disadokumente të veçanta, të cilat kanë të bëjnë me të drejtat e grave,sepse të drejtat e njeriut të grave shkelen në mënyrë specifike.Gratë dhe politikaGratë kanë hapësirë të mjaftueshme në jetën publike dhe nëpolitikë. Disa nga pengesat janë:- varfëria dhe papunësia- mungesa e mjeteve adekuate financiare- qasja e kufizuar në arsim dhe zgjedhjen e profesionit77

- barra e dyfishtë e punëve shtëpiake dhe obligimeve profesionalePërqindja e grave në parlementin e Serbisë është vetëm10,8%. Gratë luftojnë për futjen dhe respektimin e sitemit të numrit(kuota). Kuotat në Serbi janë futur në përdorim me Ligjin përzgjedhjet lokale nga viti 2002. Sipas nenit 20 të këtij ligji thuhet se:“Në listën zgjedhore, në mesin e katër kandidatëve sipas radhitjes nëlistë (katër vendet e para, katër vendet e dyta, e kështu me radhë derinë fund të listës) duhet të jetë nga një kandidat i asaj gjinie që ështëmë pak e përfaqësuar në listë, ndërsa në përgjithësi në listënzgjedhore duhet të ketë 30% të kandidatëve të gjinisë më pak tëpërfaqësuar në listë “. Kuotat për gratë po ashtu parashikohen meligjin për ndryshimet dhe plotësimet e Ligjit për zgjedhjen edeputetëve i nxjerrë me 25 shkurt të vitit 2004. Neni 8 i këtij ligjiështë identik me nenin 20 të Ligjit për zgjedhjet lokale. Mirëpo askëtu nuk ekziston ndonjë mekanizëm që do të siguronte realishtpjesëmarrjen prej 30% të femrave në parlament, kështu që numri igrave në kuvendet lokale që nuk kanë mbajtur zgjedhjet sipas këtijsistemi bie në 21-22%, sepse shumica lihen anash, ndërsa nëse p.shnjë delegate e lëshon kuvendin, atëherë nuk ekziston obligimi që ajotë zëvendësohet me një delegate tjetër. Kuotat për Vendimin ezgjedhjes së deputetëve në Kuvendin e KA të Vojvodinës kanë shtuarpërfaqësimin e grave në Kuvendin e KAV nga 6.67%. në 19,17%.Kuotat për Ligjin për zgjedhjet lokale kanë rritur përfaqësimin egrave në kuvendet lokale në 21,34%. Nga nxjerrja e këtij ligji, nukjanë mbajtur zgjedhjet republikane parlamentare në Serbi.Në anën tjetër, është interesant se gratë janë grupi më i madhqë abstenon nga votimi, ndërsa kjo është një pasojë e dekurajimit tëpërgjithshëm të grave për të marrë pjesë në jetën publike. Është edomosdoshme që të rikujtohet fushata për daljen e grave në zgjedhjete vitit 2000 që ka pasur ndikim të konsiderueshëm në daljen e gravenë votime atë vit. Një pjesëmarrje e këtillë e grave në zgjdhjet e vitit2000 ka qenë një nga faktorët vendosës, që kanë ndikuar në rezultatetpërfundimtare të zgjedhjeve.Në Serbi flitet shumë pak (Gratë në të Zeza) për Rezolutën eKS të KB nr. 1325/2000, të 31 tetorit 2000, me të cilën u jepenrekomandime të qarta vendeve anëtare që të përfshijnë aspektingjinor në të gjitha nivelet e vendimmarrjes, duke i njohur specifikat egrave dhe numrin e viktimave nga konfliktet e armatosura si dhendihmesën e tyre të jashtëzakonshme joformale për ndërtimin e paqesnë vendet e shkatërruara nga luftërat. Rezoluta bën thirrje për një78

përfshirje më të madhe të grave në të gjitha strukturat politike. Këtupo e citojmë vetëm nenin e parë të kësaj rezolute:1. Bën thirrje (KS KB) shteteve anëtare që të sigurojnë njëpjesëmarrje më të madhe për gratë në vendimmarrje në të gjithainstancat e institucioneve shtetërore, rajonale dhendërkombëtare si dhe në mekanizmat për parandalimin,qetësimin dhe zgjidhjen e konflikteve;Mekanizmat institucionalë për barazinë gjinoreMekanizmat institucionalë për barazinë gjinore janë krijuar nëtë gjitha nivelet, por ende nuk është rregulluar në tërësi ana normativee tyre që kërkon ndryshimin e kornizës normative. Në Vojvodinë janëbërë hapat më të dukshëm në nivelin institucional. Krijimi imekanizmave lokalë për barazinë gjinore janë krijuar në vitin 2002.Mekanizmat lokalë dallojnë për shkak se nuk ekziston një kornizëligjore, e cila e rregullon pozitën e tyre (zgjedhja, mbikëqyrja,financimi) në bashkësinë lokale. Nga kjo shumë mekanizma lokalëzhduken pasi që të jetë ndërruar struktura e pushtetit në nivelin lokal.Në nivel të Republikës ekzistojnë:- Këshilli për barazi gjinore i Kuvendit Popullor dhe- Këshilli për barazi gjinore i QeverisëNë KA të Vojvodinë ekzistojnë:- Sekretariati krahinor për punë, punësim dhe barazi gjinore- Këshilli për barazi gjinore- Këshilli për barazi gjinore i Kuvendit të KA të Vojvodinës- Ombudspersoni krahinor – përemër për barazinë gjinore dhe- Byroja krahinore për barazinë gjinorePër shembull, nga 45 komuna sa ka në Vojvodinë, në 18 prejtyre ekzistojnë mekanizmat për barazinë gjinore. Aktualisht ështëduke u punuar në krijimin e një dokumenti të madh e të rëndësishëmqë titullohet Plani kombëtar i aksionit për barazi gjinore. Kydokument do të duhej të siguronte mekanizmat për përmirësimin epozitës së gruas dhe promovimin e barazisë gjinore. Ky është njëdokument strategjik i Qeverisë, i cili definon politikën e mundësive tëbarabarta dhe përcakton qëllimet, masat dhe planin e aktiviteteve përpërmirësimin e pozitës shoqërore të gruas si dhe për promivimin ebarazisë gjinore për periudhën prej vitit 2007 deri 2010. Nëpërpunimin e këtij dokumenti marrin pjesë edhe përfaqësueset e79

mekanizmave tashmë të krijuar institucional, si dhe përfaqësueset eorganizatave joqeveritare të grave.Gratë dhe ekonomiaShkalla e punësimit të grave ka rënë në periudhën prej vitit2004-2005, nga 44.0% në 40.8%. Papunësia e grave është në rritjedhe në krahasim me papunësinë e meshkujve është më e lartë për26%. Në anën tjetër zvogëlohen mundësitë për gjetjen e çfarëdo puneqë paguhet, posaçërisht për gratë që kanë mbi 40-45 vjet. Duke pasurparasysh që edhe kujdesi ndaj fëmijëve dhe të moshuarve janë barrë egrave, krahas rritjes së papunësisë por edhe për shkak të dallimevendërmjet pagave mesatare të meshkujve dhe grave, çka flet sevarfëria po bëhet çdo ditë e më shumë pronë e grave.Shoqëria në Serbi, e cila ka shumë vështirësi ekonomike dhe ecila është parimisht e drejtuar kah ndërtimi i ekonomisë së tregut,nevojat e grupit të grave të cilat janë më të ekspozuarat ndaj rrezikuttë varfërisë, janë pothuajse të padukshme. Këto grupe të rrezikuarapërfshijnë gratë nga fshatrat, romet, nënat me fëmijë pa burra,amviset, gratë e moshuara, femrat që janë pjesëtare të pakicavekombëtare dhe gratë me aftësi të kufizuara. Gratë janë ato të cilatpërjashtohen të parat nga vendet e punës gjatë procesit të privatizimitdhe ristrukturimit të kompanive, posaçërisht ato që janë në pozita mepagë të mirë. Çdo ditë e më shumë gra punojnë në sektorët qëpaguhen shumë pak dhe në sektorin e shërbimit. Rritja e pjesëmarrjessë ekonomisë gri, po ashtu e rrit eksploatimin dhe diskriminimin egruas. Proceset e privatizimit nuk janë sa duhet transparete dhe ngaato përjashtohen shumica e grave. Gjatë tranzicionit, gratë mbesin mëshpesh pa punë dhe presin më gjatë për t’u punësuar, pa marrëparasysh nivelin e përgatitjes akademike. Kapacitetet e grave nukpranohen për shkak të ritradicionalizimit dhe ripatriarkalizimit tëshoqërisë. Përkrahja për zhvillimin e sipërmarrësisë së grave ështënjë ndër zgjidhjet e mundshme për zbutjen e pasojave të reformaveekonomike në procesin e tranzicionit. Për gratë paraqesin problemmjetet financiare, edhe nëse janë në gjendje që të fillojnë një biznes tëpavarur, sepse nuk kanë qasje të mjaftueshme për kredi. Gratë nukkanë pozita të njëjta startuese për forcimin ekonimik nëpërmjetvetëpunësimit dhe hapjes së firmave private, sepse disponojnë me njëpërqindje shumë të ulët të pasurisë së patundshme, që është garancipër të marrë kredi.80

Byroja për tregun e punës së Republikës së Serbisë në raportete saj ka treguar se me zvogëlimin e sektorit publik, do të kemi rritje tëpapunësisë për gratë, sespe ato përbëjnë shumicën në sektorin publik.Edhe Banka Botërore raporton për evidencën në rritje që pabaraziagjinore çon kah humbjet e mëdha në efikasitetin ekonomik dhezhvillimin njerëzor. Zhvilllimi i buxheteve pro-poor (për të varfër)dhe buxheteve që janë të ndjeshme për aspektet gjinore janëinstrumentet kryesore për arritjen e të drejtave ekonomike të grave.Nisma e re për buxhetimin gjinor në Evropën Qendrore dhe Lindoresi dhe në ish shtetet e Bashkimit Sovjetik ka filluar në vitin 2003 ngaana e rrjetit East-West Women dhe ka për qëllim promovimin estrategjive dhe aktiviteteve për përdorimin e buxhetimit gjinor simasë për arritjen e barazisë gjinore në tregun e punës, në fushën epunësimit, zvogëlimin e dhunës në familje dhe të ngjashme.Për shkak të ndryshimeve makroekonomike po bëhetrestrikcion i buxhetit. Ky restrikcion i buxhetit i godet gratë (p.shnëpërmjet shëndetësisë dhe arsimit). Ngushtohen mundësitë që gratët’i realizojnë të drejtat e tyre që lidhen me pushimet e lehonisë,mbrojtjen e fëmijëve dhe pensionin. Përdorimi i analizës gjinore nëbuxhet nuk është vetëm ushtrim teknik, por do të thotë se qeveriaduhet t’i ketë parasysh nevojat e grave dhe të ndajë mjete për t’indihmuar ato më shumë. Hartimi i buxhetit është në parim një processeleksionues, në të cilin shumë shpesh gratë nuk janë të përfaqësuaradhe nuk janë në harmoni, në krahasim me kategoritë e të varfërve dhezakonisht përjashtohen nga debatet politike dhe ekonomike. Krahaskësaj, mungesa e praktikës së ndarjes së buxhetit për çështje gjinore ebën të padukshëm diskriminimin gjinor në nivelin makroekonomik.Politika e një buxhetimi të përgjegjshëm për çështje gjinoremund të kontribojë në afrimin e qëllimeve të barazisë gjinore,zhvillimit të shoqërisë dhe efikasitetit ekonomik. Organizatat e gravekritikojnë konceptin e tashëm të zhvillimit, i cili bazohet në përfitimdhe angazhohen për atë që perspektiva gjinore të ndërtohet krahas metë gjitha fushat e politikës zhvillimore brenda konceptit për zhvilliminqë bazohet në të drejtat e njeriut e që do t’i përfshinte edhe të drejtat egruas. Po ashtu, forcimi i mekanizmave për përdorimin e standardevetë Organizatës Ndërkombëtare të Punës do t’i ndihmonte eliminimittë diskriminimit të grave në fushën e punësimit dhe sipërmarrësisë(ndërmarrësisë)81

Gratë dhe arsimimiAnalfabetizmi në Serbi është sipas regjistrimit të fundit, parasë gjithash një karakteristikë e grave, të cilat përbëjnë një grupgjashtë herë më të madh se meshkujt, ndërsa një e treta e grave qëkërkojnë punë kanë të mbaruar vetëm shkollimin fillor. Nëse do tëbëhej një analizë gjinore e shkallës së lartë të analfabetizmitfunksional në Serbi, me siguri se edhe këtu gratë do të ishin në njëpozitë më të papërshtatshme se meshkujt. Në mjediset rurale dhe atotë varfëra, përparësia për shkollim u jepet fëmijëve të gjinisëmashkullore, përderisa fëmijët e gjinisë femërore dalëngadalë dalinjashtë rrjetit të arsimit dhe drejtohen në mirëmbajtjen e amvisërisëdhe nga me atë rol nuk kanë më qasje në arsim. Problemin themelortë dallimeve gjinore në arsimim e përbëjnë segregacioni horizontaldhe vertikal. Ndarja horizontale e profileve arsimore nënkuptonpërqendrimin e madh të nxënëseve ose studenteve në ato fusha, tëcilat në rrethin patriarkal konsiderohen si të përcaktuara për femratose që lidhen me rolin e tyre tradicional – kujdesin për të tjerët – p.shmjekësia dhe sektori i arsimit, ose në ato fusha ku nuk sigurojnë pagatë larta apo pushtet në shoqëri. Tradicionalizmi në aspektin e rolevegjinore kushtëzon shtimin e analfabetizmit teknologjik të grave qëedhe më shumë i kufizon në tregun e punës. Ndarja vertikale nëarsimim, nënkupton që sa më i lartë është niveli i arsimimit, aq mëshumë bie niveli i pjesëmarrjes së grave që në Serbi është epranishme vetëm në studimet pasuniversitare dhe ato të doktoratës.Ndarja vertikale po ashtu pasqyrohet edhe në faktin se gratë si kuadromësimdhënëse janë më pak të përfaqësuara sa më lart që shkohet nënivelin e arsimimit. Feminizmi i shpejtuar i pozitave të ulëtauniversitare është para së gjithash pasojë e pozitës së pafavorshme tëuniversiteteve dhe pagave të ulëta në to, se sa që janë tregues i njëpozite të favorshme të grave.Ende nuk ekziston një statistikë e përpunuar gjinore përpjesëmarrjen e grave në shkollimin e lartë, në vitet e fundit prej kohëskur në universitetet shtetërore është futur në përdorim vetëfinancimidhe prej momentit kur është shtuar numri i fakulteteve, të cilëtnënkuptojnë pagesën e konsiderueshme për shkollim. Mendohet sekëto masa të vetëfinancimit do të zvogëlojnë pjesëmarrjen e grave nëarsimin e lartë, respektivisht që gratë do të dalin nga rrjeti i arsimitedhe në këtë nivel dhe se kjo mund të reflektohet në ndarjen gjinorevertikale edhe në nivelin e shkollimit në fakultete. Një përkrahje emirë për këtë trend negativ bëhet edhe nga ana e elitës politike, kishësdhe mediave të cilët përkrahin dhe nxisin sistemin e vlerave82

tradicionale patriarkale dhe shumë qartësisht u rekomandojnëfemrave që t’i kushtohen roleve të tyre në amvisëri. Është interesanteqë gratë, edhe pse të ngjashme me meshkujt sipas strukturësarsimore, shumë më pak janë në pozita udhëheqëse që paguhen mirëdhe nuk është për t’u çuditur kur në kolektivet në të cilatmbizotërojnë gratë, meshkujt janë në pozita udhëheqëse. Disahulumtime për ndjenjën e përgjegjësisë tregojnë që gratë kanë ndjenjëmë të lartë të përgjegjësisë së meshkujt, ndërsa janë meshkujt ata qëmbajnë pozitat më të larta udhëheqëse. Nuk ndodh rrallë që meshkujtnë pozita udhëheqëse e të përgjegjshme të kenë më pak kualifikimakademik se sa që kërkohet, p.sh për të njëjtën pozitë nga gratë.Në kuadër të kësaj që u tha për arsimimin dhe gratë nuk duhettë harrohen librat shkollor, fjalorin që nuk kujdeset për ndjesinëgjinore dhe për stereotipit gjinore që përdoren në to. Natyrisht, situatamë tragjike është me librat shkollor që përdoren në shkollimin fillor, icili është shumë masiv dhe përcaktues për zhvillimin jetësor. Sistemii përgjithshëm shkollor nëpërmjet programeve mësimore kultivon njënënçmim në masë dhe sistematik të grave si dhe nxit pranimin e këtijnënçmimi si një model të jetës. Pranimi i nënçmimit, e me këtë edhe idiskriminimit të një grupi të shoqërisë çon kah pranimi i nënçmimitdhe diskriminimit edhe të grupeve dhe individëve tjerë, të cilët përarsye e shkaqe të ndryshme mund të emërohen si ndryshe, tëndryshëm dhe të shpallen si më pak të vlefshëm, respektivisht grupedhe individë, të cilët lejohet që të diskriminohen. Është e qartëgjithsesi se nëse diskriminimi pranohet si një model i dëshiruar ijetës, nuk do të ketë një kuptim të qëllimit të diskriminimit, pra nukdo të priten as sanksionime, por shpërblime për kryerjen e tij. Kështushumë lehtë vijmë të moskuptimi i dënimit për kryerjen ediskriminimit në çfarëdo forme – nga ofendimi deri te vrasja – dhearsyetimi i dhunës dhe krimit.Dhuna ndaj grave dhe shëndeti i graveDhuna ndaj grave është e përhapur, të cilës i kanë kontribuarpërveç sistemit patriarkal të marrëdhënieve gjinore edhe kriza e rëndëekonomike, zhvendosja, shpërngulja, ambienti i luftës, procesi ikthimit kah tradicionalja dhe klerikalizmit etj.Dhuna ndaj grave në familje dhe në marrëdhëniet ndërmjetpartnerëve, dhuna seksuale ndaj grave dhe tregtia me gra janëkarakteristikat më të shpeshta të dhunës ndaj grave në Serbi, kukategoritë e caktuara të grave, si p.sh romet, gratë me invaliditet dhegratë me probleme psikike janë të ekspozuara më së shumti ndaj83

ezikut të dhunës. Përveç rritjes së varfërisë dhe papunësisë së grave,në rritje është edhe dhuna në familje, tregtia me gra, numri i grave tëcilat merren me prostitucion dhe numri i grave që bëjnë shkeljeligjore. Sipas rezultateve të dhunës në familje në Serbi, gati çdo edyta grua është viktimë e një forme të dhunës psikike në familje, çdoe treta grua është viktimë e sulmit fizik nga ndonjë anëtar i familjes,përderisa çdo e katërta është e kërcënuar me dhunë. Hulumtimi irasteve të proceduara të dhunës në familje ka treguar se në mbi 92%të rasteve kryerësit e dhunës në familje janë meshkujt dhe se formamë e shpeshtë e dhunës është ajo ndërmjet partnerëve dhe kjo dhunëkryhet ndaj bashkëshortes me të cilën dhunuesi ka qenë ose është nëmartesë.Disa nga pengesat për qasjen në çështjet e dhunës ndaj graveekzistojnë në sistemin institucional, i cili dhunën ndaj grave ende nuke sheh si një krim nga urrejtja. Ka një mungesë profesionalizmi tepubliku i përgjithshëm dhe ai profesional për obligimin e paraqitjessë rasteve të dhunës ndaj grave, dhe ky moslajmërim i rasteve nuksanksionohet. Në proceset të cilat udhëhiqen kundër kryesve tëdhunës ndaj gruas, gratë i nënshtrohen viktimizimit sekondar dhe nukgëzojnë një përkrahje profesionale psiko-sociale gjatë procesitgjyqësor, ndërsa shumica e këtyre proceseve zhegiten pafundësisht nësistemin juridik joefikas dhe shpesh të korruptuar, që prapë shkon nëdëm të grave. Viteve të fundit janë shënuar disa hapa pozitivë nëngritjen e padisë për dhunën në familje si vepër e veçantë penale dhepo ashtu me nxjerrjen e masave të mbrojtjes familjare-juridike ngadhuna. Këto përparime janë arritur me mundime të mëdha dhe nëLigjin për familjen që janë futur në shkurt, ndërsa në Ligjin penal nështator të vitit 2005, por prapëseprapë gratë janë ende larg ngambrojtja e vërtetë dhe e plotë ligjore. Meritat për këto ndryshime ikanë krejtësisht organizatat joqeveritare të grave, të cilat me punën etyre të palodhshme në ofrimin e ndihmës për gratë që janë viktima tëdhunës, me organizimin e shtëpive të sigurta për gratë si zgjidhje epërkohshme dhe me aktivitete tjera kanë punuar dhe punojnë përzgjidhjen e këtij problemi.Megjithëse dhuna në familje po gjen gjithnjë e më shumëhapësirë në publik, dimensioni i tij gjinor, konstrukti patriarkal dheforma e tij edukative janë tërësisht të shtypura dhe të kufizuara, sepseefekti sensacional i ngjarjes konsiderohet shumë më interesant se vetëngjarja.84

Dhuna, natyrisht lë pasoja në shëndetin e grave:- 30% të grave të keqtrajtuara kanë dëmtime trupore si pasojë edhunës në familje (69% të lehta dhe 31% të rënda)- 22% të grave të cilat durojnë dhunën në familje kanë pasoja nëshëndetin mendor- 9% e grave të cilat durojnë dhunën në familje kanë pasoja nëshëndetin e përgjithshëm.Në 15 vitet e fundit popullata në Serbi ka qenë e ekspozuarndaj shumë faktorëve me rrezik të lartë për shëndetin e tyre. Do t’ipërmendim disa, që të mos harrojmë: kriza ekonomike, luftërat,humbjet në popullatë, tranzicioni, traumat, stresi etj, gjatë të cilavepër gratë ka pasur edhe disa faktorë shtesë specifikë që kanë rriturngarkesën e tyre dhe përgjegjësinë në “ekonominë e mbijetesës”.Gjatë kësaj periudhe ka ardhur deri te shkatërrimi drastik isistemit të kujdesit shëndetësor të popullsisë, kështu që barra përkujdesin ndaj të sëmurëve ka kaluar kryesisht te gratë. Shkatërrimin esistemit shëndetësor e ka përcjellë krijimi i praktikës private, e cilaështë zhvilluar pa rregulla adekuate normative. Një ndër pasojatserioze negative të kësaj gjendje pasqyrohet ndër të tjera edhe merritjen e korrupsionit. Që të dy ‘zgjidhjet’ godasin posaçërisht gruan,të cilat veçse kanë fuqi më të vogël ekonomike se meshkujt. Nërrethana të këtilla ka ardhur deri te rritja e përnjëhershme e pabarazisëpër të drejtat e mbrojtjes cilësore shëndetësore, me të cilën gratë ijanë nënshtruar një diskriminimi të dyfishtë e më tepër. Gjithnjë e mëshumë raste të korrupsionit janë paraqitur nëpër maternitete dhe ngainstitucione tjera shëndetësore, ku shfrytëzueset kryesore tëshërbimeve kanë qenë gratë. Po ashtu këto reparte të qendraveshëndetësore kanë qenë gjithmonë në fund të listave të prioritetevepër renovim – duke filluar nga muret e deri te pajisjet e punës.Dy shkaqet kryesore të sëmundjeve dhe vdekjeve të gravejanë sëmundjet kardiovaskulare dhe kancerogjene. Me anë të masaveparandaluese do të mund të shmangeshin shumë përfundime tragjike,si p.sh me promovimin e shëndetit dhe zhvillimin e mënyrave tëshëndetshme të jetës, por edhe me masat e parandalimit dytësor, kuështë shumë e rëndësishme zbulimi i sëmundjes në fazë të hershme,posaçërisht te sëmundjet e organeve riprodhuese. Është interesante tëdihet se deri vonë është menduar se sëmundjet kardiovaskulare janëkryesisht “sëmundje të meshkujve”, për shkak të stresit dhepërgjegjësisë që bartin meshkujt në shoqëri dhe ka qenë një shkak irëndësishëm për investimet e mëdha për zhvillimin e kësaj dege tëmjekësisë, por edhe për pajisjen e reparteve kardiovaskulare,qendrave mjekësore, spitaleve dhe shtëpive të shëndetit.85

Ndoshta arsyet për lindshmërinë e ulët në Serbi do të mund tëgjendeshin më lehtë nëse do të shikoheshin më ndershmërishtpërmasat e dhunës ndaj gruas, si dhe fshehja e këtij fenomeni, e poashtu edhe me lënien pas dore të reparteve gjinekologjike nëpërinstitutet shëndetësore. Tregtia me qenie njerëzore, posaçërisht tregtiame gra dhe prostitucioni kanë shënuar rritje të konsiderueshme vitet efundit. Serbia është fillimisht një vend tranzitor për tregtinë mefemra, pastaj një destinacion për këtë tregti e në fund edhe shtet iviktimave. Lidhjet e jashtëzakonshme të krimit të organizuar, tregtiame qenie njerëzore dhe prostitucioni e bëjnë shumë të vështirëarritjen e hapave pozitivë në këto fusha. Duhet të ekzistojë njëbashkëpunim i madh për të bërë hapa pozitivë dhe kjo duhet të bëhetndërmjet të gjithë atyre që kanë interes për zgjidhjen e këtyreçështjeve dhe me përkrahjen e përgjithshme të institucioneve dhepublikut.Një mënyrë e veçantë e dhunës ndaj grave është shqetësimiseksual dhe frikësimi, së cilës më së shumti i janë ekspozuar gratë epunësuara. Edhe kjo formë e dhunës seksuale fshihet dhe nuk flitetpër të, kështu që nuk mund t’i dihen përmasat. Duke pasur parasyshqë nuk është e mundur të heshtet në tërësi, një paragraf i vogël nëLigjin e punës jep pak shpresë, megjithëse ekziston frika për humbjene vendit të punës për shkak të paraqitjes së dhunës së këtij lloji.Gratë dhe mediatDuket se një analizë më e hollësishme e grave në media do tëjepte rezultate shumë interesante. Në shikim të parë mund të thuhet sepërfaqësimi i grave në media është shumë i lartë.Numri i grave gazetare është në rritje, por ato janë edheshumë të çmuara dhe gazetare të suksesshme, moderatore, redaktore.Është vështirë të thuhet se a është feminizuar profesioni i gazetarit merritjen e numrit të grave të punësuara në media për shkak të rënies sëpagave në këtë sektor, apo gratë me të vërtetë i kanë fituar këto vendepune me punën e tyre cilësore dhe me guxim. Po ashtu, fytyrat dhetrupat e grave, si atyre të njohura ashtu edhe atyre anonime,dominojnë nëpër ballina, por edhe nëpër faqet tjera të shumicës prejgazetave. Gratë, fatkeqësisht paraqiten në mënyrë stereotipike dheseksi. Numri i roleve të tyre në media është i kufizuar dhe është përt’u çuditur fjalori dhe bisedat që e përcjellin paraqitjen e tyre. Edheaty ka stereotipi, si pasojë e shembujve të mësuar, ndërsa të gjithafunksionet që ato i kryejnë janë të gjinisë mashkullore, kështu që86

ndonjëherë është vështirë të kuptohet nëse është femër ajo që i kryenkëto funksione dhe detyra.Nga kjo shihet se përdorimi i gjinisë femërore në gjuhë ështëshumë gjë e komplikuar, por jo për shkak të gjuhës, por për shkak tëstereotipive aktuale dhe arsimimit të pamjaftueshëm për ndjesinëgjinore. Të gjitha lëvdatat për RTV B-92 për përdorimin e fjaloritkorrekt gjinor, duke shpresuar që edhe mediat tjera do të merren mekëtë fenomen. Atëherë do të ishte më lehtë të flitet edhe përpërmbajtje të ndjeshme gjinore, respektivisht që përmbajtja tëshikohet në funksion të mbajtjes se paragjykimeve dhe stereotipivegjinore.Gratë janë shumë më pak të paraqitura në lajme, më pak tëintervistuara dhe më pak të pyetura për ndonjë mendim se meshkujt.Disa kategori të grave janë plotësisht të lëna anash nga lajmet. Këtojanë gratë e moshuara, gratë me orientim të ndryshëm seksual,pjesëtaret e grupeve të pakicave, nacionale dhe fetare, gratë me aftësitë kufizuara, gratë rurale...Por mbajtja e stereotipive gjinore është shumë e përfaqësuar,njëjtë sikur mbajtja e strukturave patriarkale dhe hierarkike. Përshkak të mungesës së mekanizmave ligjorë për mbrojtjen ngadiskriminimi gjinor, gratë janë shumë shpesh shënjestër eofendimeve, me të cilat gratë e caktuara, por edhe gratë në përgjithësinënçmohen dhe fyhen, e në të njëjtën kohë me këto veprime i bëhetqejfi publikut mashkullor, atij skajshmërish patriarkal, i cili i urrengratë...Nga mediat mund të shihet se gratë e përfaqësojnë më shumëse gjysmën e popullsisë së përgjithshme, kanë një strukturë te mirëarsimore dhe se japin një ndihmesë të madhe në shoqëri, shkencë dheekonomi. Nuk mund të shihet se shumë prej tyre janë përjashtuar ngapuna, që të themi, është shkatërruar industria e tekstilit dhe në të kanëpunuar kryesisht gratë, nga kjo nuk mund të shihet diçka thelbësore.Rekomandimet:1) Kuotat -Koha e fushatës parazgjedhore duhet të shfrytëzohej përsigurimin e zbatimit të ligjit me të cilin do të sigurohej sistemi ikuotave (30%) që do të garantonte përfaqësimin e grave nëkuvend. Po ashtu, gjatë fushatës duhet bërë thirrje grave që tëvotojnë për të ndikuar në vendime dhe që në përgjithësi tëinkuadrohen në jetën politike dhe publike. Paralelisht mepërpjekjet për të siguruar zbatimin e sistemit të kuotave prej 30%do të duhej të kërkohen kuota të reja prej 50% sepse vetëm në një87

sistem të tillë, gratë do të përfaqësoheshin drejt në institucionetshtetërore.2) Plani kombëtar i veprimit - Shoqëria civile, e posaçërisht grupettë cilat merren me barazinë gjinore do të duhej të ndjekinnxjerrjen dhe përmbushjen e Planit kombëtar të veprimit, i ciliështë shkruar dhe do të zbatohet deri në vitin 2010.3) Fjalori që është i ndjeshëm në aspektin gjinor - Fjalori i ndjeshëmnë aspektin gjinor nuk duhet të përdoret në dokumente zyrtare,librat shkollorë dhe natyrisht në media.BeogradShtator 200688

Raporti përmbledhës për sundimin e ligjit në KosovëSenad ShaboviqVendosja e sundimit të ligjit ka qenë një ndër sfidat më tëmëdha në Kosovë. Ky është një rregull i përgjithshëm në situatat epas konfliktit. Lufta në Kosovë në radhë të parë kishte filluar përshkak të mungesës së sundimit të ligjit, mungesës së pluralizmit dhepamundësisë për t’u përfshirë në vendimmarrje. Në vend të kësaj kaekzistuar vetëm vullneti i imponuar i Millosheviqit dhe ndjekësve tëtij ndaj të gjithëve në Kosovë, Serbi dhe Mal të Zi, një imponim që kaqenë më i fortë se ligji.Ndryshimi i diktaturës dhe zbatimi i sundimit të ligjit nukështë asnjëherë punë e lehtë. Në vitin 1999, Kosova kishte dalë ngaperiudha e saj më e vështirë në histori: dhjetë vjet represion tëpërcjellë me konflikt të armatosur që karakterizohej më së shumti mekrime të luftës dhe spastrime etnike. Gjatë luftës janë vrarë mbi 10000 njerëz, janë shkaktuar krime të tmerrshme mbi popullatënshqiptare anembanë Kosovës, si dhe rreth 800 000 shqiptarë dhejoserbë ishin shpërngulur me dhunë nga shtëpitë e tyre, të detyruar tëlëshojnë Kosovën në kushte jonjerëzore. Ajo masë e vogël etolerancës ndëretnike ishte zhdukur gjatë asaj periudhe dhe niveli iurrejtjes kishte arritur në nivele të papara.Një nga gabimet më të mëdha të shkaktuara nga BashkësiaNdërkombëtare e cila kishte mbjellë farën e pengesave që madje edhesot po e pengojnë sundimin e ligjit, ka qenë mungesa e strategjisë sësaj për mbushjen e vakumit të sigurisë gjatë largimit të forcave serbetë sigurisë nga Kosova. Si rezultat i kësaj dhe sipas të dhënave tëpërafërta nga Bashkësia Ndërkombëtare ishin vrarë rreth 50 pjesëtarëtë pakicave (shumica serbë dhe romë) në javë gjatë verës së vitit1999, përderisa numri ka qenë ende tre në javë në tetor 1999. 36 Gjatëtë njëjtit vit, më shumë së 100 000 pjesëtarë të pakicave (shumicaserbë dhe romë, por edhe të tjerë) ishin të detyruar të lëshojnështëpitë e tyre për shkak të rritjes së presionit të kërcënimeve dhesulmeve fizike nga esktremistët shqiptarë. Kjo situatë e eksodit kishtekrijuar një gjendje të një ndarjeje të fortë etnike në Kosovë: serbëtdhe romët kishin mbetur nëpër enklavat e tyre në Kosovën qendroredhe lindore, si dhe në pjesën veriore të Ibrit në territorin e dominuar36 Shih Minority Rights Group International, Minority Rights in Kosovo UnderInternational Rule.89

nga serbët, shqiptarët jetonin në pjesën tjetër të Kosovës ndërsapakicat tjera diku në mes.Rrjedhën e ngjarjeve për shkak të mungesës së sigurisë gjatëvakumit nuk e kishin parashikuar përveç Bashkësisë Ndërkombëtare,edhe forcat e NATO-s në Kosovë (KFOR), po ashtu edhe hakmarrjenmë se të pritshme prej shqiptarëve të Kosovës, gjithashtu kanëdështuar në sjelljen para drejtësisë të përgjegjësve për dhunën pasvitit 1999 e gjatë viteve në vijim, në kohën kur misionindërkombëtarë ishte instaluar tërësisht në Kosovë, bashkë mepushtetin ekzekutiv në sferën e mbrojtjes së jashtme dhe tëbrendshme, si dhe në qeverisje, legjislacion dhe sektorin e gjyqësisë.Deri në gjysmën e vitit 2001, KFOR-i p.sh kishte më shumë se 40000 trupa në Kosovë, policia e udhëhequr nga KB (CIVPOL) kishterreth 4 500 policë në shërbim, gjithashtu edhe Shërbimi Policor iKosovës kishte afërsisht të njëjtin numër të policëve, përderisagjyqësori kishte disa dhjetëra gjykatës dhe prokurorë ndërkombëtarë,të cilët ishin dërguar në Kosovë për të udhëhequr rastet e krimeve tëluftës dhe krimeve ndëretnike. Në të njëjtën kohë, ndërmjet viteve1999 dhe 2004 ishin zgjidhur vetëm një numër shumë i vogël irasteve të krimeve ndëretnike dhe një numër i vogël i kryerësëveishin sjellë para drejtësisë. Përveç kësaj, vala e dhunës në mars të vitit2004 e drejtuar kundër serbëve në tërë Kosovën e cila “më 18 mars ushndërrua në spastrim etnik të gjitha fshatrave pakicë dhe lagjeve,” 37kishte lënë të vdekur 19 persona, përafërsisht 900 të lënduar, mbi 700shtëpi të djegura të serbëve, romëve dhe ashkalinjve, rreth 30 kishadhe manastire serbe të shkatërruara dhe mbi 4000 njerëz tëzhvendosur. Përgjigja e sektorit të drejtësisë ndaj kësaj dhune ka qenëe pamjaftueshme: përderisa janë shqiptuar rreth 209 dënime në lidhjeme trazirat e marsit, ata që kanë qenë të prekur nga këto trazira endeprotestojnë pse nuk ka pasur asnjë dëmin për organizimin dhe nxitjene trazirave të marsit. Po ashtu ka pasur mangësi serioze në kryerjen ehulumtimeve dhe proceseve gjyqësore. 38Në anën tjetër, Serbia që nga revolucioni i 5 tetorit kadështuar që të adresojë çështjen e krimeve të luftës të kryera nëKosovë nga forcat serbe të sigurisë, si dhe të bëjë një ndarje të qartëdhe kritike me politikat e Millosheviqit të ndjekura në Kosovë nëperiudhën 1987-1999. Përderisa janë shënuar disa përparime dhe37International Crisis Group, Kolapsi në Kosovë, ‘Përmbledhje’, në:www.crisisgroup.org, po ashtu në shqip dhe serbisht38 Për analizën se si ka vepruar drejtësia në Kosovë në rastet lidhur me trazirat emarsit, shih OSCE, Kosovo: The Response of the Justice System to the March 2004Riots, December 2005..90

mbase edhe shumë të tjera do të ishin shënuar, i tërë procesi ishtendalur dhe ndoshta edhe është kthyer prapa pas vrasjes sëkryeministrit Zoran Gjingjiq. Deri më sot në Serbi janë arrestuar dhejanë ngritur padi penale ndaj një numri të konsiderueshëm tëpjesëtarëve të forcave të sigurisë për krimet e luftës në Kosovë. 39 Poashtu, përkundër përpjekjeve të kohëpaskohshme të mediave tëpavarura, si B92 dhe organizatave joqeveritare, si YIHR-ja, Qendrapër të Drejtën Humanitare, Komiteti i Helsinkit dhe disa të tjera,qeveria dhe mediat që sponzorohen nga shteti kanë bërë shumë pakpër të krijuar një proces të shëndoshë për ballafaqimin me të kaluarënpër qytetarët e Serbisë. Si përfundim, nuk vijnë shenja të qarta nëdrejtim të shqiptarëve nga Serbia që tregojnë se Serbia është penduarpër gabimet e bëra në Kosovë dhe ka mësuar nga ato gabime.Situata e lartpërmendur është një klimë e përgjithshme në tëcilën është supozuar të jetë ndërtuar sundimi i ligjit në Kosovë. Nënveprimin e këtyre dy faktorëve të mëdhenj, mosndëshkimi për krimetndaj pakicave në Kosovë dhe mungesa e adresimit të së kaluarës nëSerbi, nuk është edhe aq befasuese që instutucionet e ndërtuara sishtylla për sundimin e ligjit janë shumë larg suksesit në misionin etyre. Si në çdo sistem tjetër, institucionet kryesore për bartjen esundimit të ligjit janë legjislativi (Kuvendi i Kosovës), policia(Shërbimi Policor i Kosovës) dhe gjyëqësia. Teksti i mëposhtëm dotë paraqesë një përmbledhje të shkurtër për sfidat më të mëdha që ipresin këto institucione në zbatimin e ligjit në Kosovë, me njëpërshkrim në vazhdim për faktorët tjerë që ndikojnë në këtë proces.Kuvendi i Kosovës (KK) ka qenë një lojtar interesant që ngathemelimi i tij. Ka qenë i kritikuar në vazhdimësi nga vëzhguesitndërkombëtarë për punën e tij të ngadalshme në miratimin e ligjevedhe mbi politizimin e procesit. Në fakt, për shumicën e anëtarëve tëtij, miratimi i ligjit ka qenë një punë në të cilën ata nuk kishinpërvojë. Kuvendi i Kosovës, si shumë institucione tjera, ka flluar tëndërtohet që nga gurthemeli dhe nuk kishte praktikë të mëparshmepër t’u mbështetur. Si rezultat i kësaj, u desht shumë më tepër kohëdhe përfshirje më e madhe e emocioneve politike për t’u pajtuar mbiprocedurën dhe prioritetet legjislative se sa do të merrte në kushtenormale. KK-ja shumë shpesh është shndërruar në një vend tëndarjeve dhe vetëlavdërimit, kryesisht nëpërmjet shprehjes sëemocioneve të larta patriotike, në vend të kryerjes së detyrës parësore39 Për informata lidhur me gjykimet për krimet e luftës në Serbi, vizitoni webfaqene Humanitarian Law Center në: www.hlc.org.yu.91

për miratimin e ligjeve për të përkrahur procesin e përgjithshëm tëndërtimit të paqes në Kosovë. Përparësia e ligjeve në pajtim me atëçka i nevojitet Kosovës ka qenë një pikë e dobët në punën e KK-së.Bashkësisë Ndërkombëtare po ashtu i ka munguar një strategjigjithëpërfshirëse për zhvillimin ekonomik dhe ndërtimin e paqes, ecila do të qëndronte mbi retorikën e zakonshme burokratike të njëorganizate të madhe dhe për këtë nuk kishte edhe ndonjë pikëreferimi nga e cila do të shtyhej KK-ja për të bërë listën e përparësivepër ligjet. Situatë e njëjtë ka qenë edhe me sundimin e ligjit. Nganjëra anë, deputetët e KK-së e kaluan shumicën e kohës së mandatittë tyre të parë (2001-2004) duke kërkuar më shumë kompetenca përta dhe për institucionet e Kosovës, ndërsa kaluan shumë pak kohëduke miratuar ligje brenda atyre kompetencave që tashmë i kishin.Beteja për kompetenca ndërmjet IPVQ-ve dhe BashkësisëNdërkombëtare ka lënë plotësisht në hije të gjitha proceset nëperiudhën e cekur, duke shkaktuar një stagnim të plotë dhe duke iacaruar marrëdhëniet e të dyja palëve. Më në fund këto tensionimeishin një ndër shkaqet kryesore për shpërthimin e dhunës në Kosovëgjatë marsit 2004. 40Çështjet tjera, të cilat e kanë vështirësuar punën e KK-sëpërshijnë përkrahjen jo koherente legjislative nga BashkësiaNdërkombëtare. Deputetët e KK-së dhe vëzhguesit ndërkombëtarëshpesh kanë cituar praktikat e ndryshme ligjore duke i reflektuar atonë ligjet e Kosovës, më së shumti praktikat gjyqësore anglo-saksonedhe kontinentale, por po ashtu edhe ndryshime të tjera kombëtare.Pra, pa një strategji të përgjithshme për përkrahje ligjore, një strategjie tillë dhe pas saj një lloj i një teksti final ligjor, do të varej ngaprejardhja e drafteve në të cilat asistojnë ndërkombëtarët (dukezgjedhur nga SHBA-ja dhe ndonjë vend tjetër i BE-së).Është fakt që KK-ja ka shënuar përparim gradual gjatë vitevedhe posaçërisht gjatë mandatit të dytë aktual. Është kuptuar më mirëroli, të cilin e luan si mbështetës ligjor i reformave të domosdoshmepër tranzicionin e butë deri në statusin final dhe në rrugën e mëtejme.Po ashtu është edhe më i hapur për sugjerimet që vijnë nga BashkësiaNdërkombëtare, si dhe ka ndryshuar raportin e luftës politike kundërpunës aktuale legjislative në të mirë të së ardhmes. Tempoja e ajatprioritare të kushteve aktuale në Kosovë. Ligjet tash miratohen edhepse është vështirë politikisht, megjithatë ato kalojnë, si p.sh Ligji40 Shih International Crisis Group, Kolapsi në Kosovë për informata në :www.crisisgroup.org.92

kundër korrupsionit si dhe Ligji për zyrën e auditorit të përgjithshëmnë Kosovë. 41Dy ligje shumë të rëndësishme për sundimin e ligjit nëKosovë për policinë dhe drejtësinë, janë duke u hartuar në njëatmosferë të debatit të nxehtë. Në përgjithësi, të gjithë pjesëmarrësit epranojnë rëndësinë e këtyre dy sektorëve, posaçërisht në një vend qëpo kalon nëpër periudhën e tranzicionit dhe me një ekonomi të brishtësiç është Kosova. Zyrtarët ndërkombëtarë në Kosovë kanë mbajturnjë qëndrim të qartë, ndryshe prej herëve tjera, për atë se çka presinnga këto ligje dhe se policia dhe gjyqësia duhet të jenë në gjendje t’ishërbejnë të gjithë qytetarëve pa marrë parasysh përkatësinë etnikeose politike. Komplikimi i mëtejmë vjen nga fakti se policia dhedrejtësia e Kosovës kanë funksionuar për vite me radhë, pa njëhierarki të përgjegjësisë, ose pa ministritë respektive. Gjërat kanëndryshuar nga viti 2006, pasi që janë krijuar të dy këto ministri tëcilat tash kanë idetë e tyre për funksionimin e policisë dhe drejtësisënë relacion me ministritë e tyre, të cilat shpesh bien ndesh me idetë enjerëzve nga SHPK, drejtësia dhe Bashkësia Ndërkombëtare. Luftandërmjet agjencive për të marrë një pjesë më të madhe të autoritetitnuk është një karakteristikë e veçantë për Kosovën, pasi që kjo ndodhnë çdo vend. Në Kosovë kjo është paksa më shumë e shprehur dhemë e vështirë pasi që të gjitha institucionet ndërtohen nga gurthemelidhe nuk kanë praktikë të mëparshme relevante në të cilën mund tëmbështeten për të marrë vendime dhe për të argumentuar çështjen etyre. Për këtë është e kuptueshme se fuksionimi i brendshëm iagjencive do të komplikohet edhe më shumë, kur serbët e Kosovës dotë marrin pozitat e tyre në institucionet e Kosovës, posaçërisht nësektorët e ndjeshëm të policisë dhe drejtësisë, bashkë mekompetencat e veçanta në nivelin qendror dhe lokal të fituara gjatëprocesit negociator. 42 Do të nevojiten vite për të vënë gjërat nërrjedhë normale, e cila do t’i mundësonte këtyre institucioneve që tëmerren realisht me sundimin e ligjit, në vend që të merren mevetveten.41 Për të ilustruar çështjet politike të përfshira në të këtilla vendime legjislative, ligjii mëvonshëm kishte krijuar Zyrën e auditorit gjeneral të Kosovës, i cili ndërauditimet e veta e kishte lëshuar edhe një raport për KK-në, i cili ka qenë kritik përmenaxhimin e financave atje dhe madje duke bërë edhe disa akuza për korrupsionnë KK.42 Sigurisht që të dy ligjet nuk do të miratohen para se UNOSEK-u të prezantojërekomandimet e tij, sepse sektoret e gjyqësisë dhe policisë do të përfshihen në këtorekomandime.93

Shërbimi Policor i Kosovës (SHPK) konsiderohet si një ngatregimet e suksesshme sa i përket fuksionimit shumetnik dheefektshmërisë relative të institucioneve të Kosovës. Kjo forcë ështërrituar gradualisht deri në nivelin e tashëm, i cili përshin rreth 7000pjesëtarë. Ka një përbërje shumetnike e cila deri diku reflektonpërbërjen etnike të Kosovës dhe është e pranishme në të gjitha rajonete Kosovës, përfshirë edhe pjesën në veri të Ibrit. Është po ashtu erëndësishme të theksohet se, përderisa stacionet lokale të SHPK-sëreflektojnë përbërjen etnike nuk është rrezikuar funksionimi ipërgjithshëm i kësaj force. Të gjitha stacionet komunale dhe nënstacionet janë transferuar në komanda lokale si dhe në ato rajonale,përveç asaj të Mitrovicës për shkak të ndarjes dhe tensioneve etnikeatje.Shikuar nga ana tjetër, SHPK-ja është ende një institucion i ri,i cili gradualisht po i zvhillon procedurat e veta operacionale. Nëshumë rajone, si në Kosovën perëndimore dhe në veri të Ibrit,strukturat paramilitare lokale dhe krimi i organizuar janë më tëfuqishëm se SHPK-ja sa i përket aftësisë për t’u organizuar, tërheqjessë bashkëpunimit lokal, kërcënimi i dëshmitarëve, por po ashtu edheinflitrimi në vetë forcën e policisë. Në tërë Kosovën qëndronproblemi i njëjtë i ndërhyrjes politike në punën e SHPK-së, si partitëpolitike dhe strukturat tjera (si ps.h Këshilli Nacional Serb në veri tëKosovës) bëjnë përpjekje të vazhdueshme për të pasur ndikim mbiforcën policore. 43Mbetet të shihet se si do të ballafaqohet SHPK-ja me sfidat e reja:Ministria e Rendit e sapo formuar dhe pakoja e statusit përfundimtartë Kosovës, e cila mund të përfshijë një shkallë të decentralizimit nëstrukturat e saj komanduese. Periudha e mëvonshme mund të jetëposaçërisht problematike duke pasur parasysh që pushteti lokal,posaçërisht në rajonet minoritare, do të ketë më shumë pushtet mbikomandën lokale policore. Nësë ky proces nuk udhëhiqet mirë dhebëhet e qartë që po shkon drejt fragmentarizimit të tepruar nëzingjirin komandues, reformat që dalin nga pakoja e statusitpërfundimtar mund të çojnë kah një paqëndrueshmëri afatgjate dhet’ia pamundësojë SHPK-së zbatimin e ligjit, pasi që në atë rast do tëpreokupohej së tepërmi me çshtjet e saj të brendshme.Për përmbledhjen e raportit mbi strukturat e shërbimeve të inteligjencës së partive,shih International Crisis Group, Kosova Pas Haradinajt, dhe për një raport më tëazhurnuar përmbledhës për SHPK-në, shih International Crisis Group, Ushtri përKosovën ?, të dyja në:www.crisisgroup.org, shqip dhe serbisht.94

Gjyqësia e Kosovës ka qenë shumë e kritikuar nga vëzhguesitndërkombëtarë. 44 Komponenti shumetnik nuk është marrë për bazë sinë SHPK. Madje edhe në rajonet ku kryesisht punon personeli serbose minoritar, lidhjet me autoritetin qendror janë shumë të dobëtapasi që kësaj strukture i mungon koherenca. Punëtorët ligjorë janëshumë të ndikuar nga sistemi gjyqësor i ish Jugosllavisë, me njëndërprerje të përvojës për 10 vjet, pasi që shqiptarët e Kosovës kishinqenë të përjashtuar nga sistemi me reformat e Millosheviqit nga viti1987 deri në 1990. Grumbulli i rasteve që nuk janë procesuar ështëshumë i madh dhe drejtësia funksionon shumë ngadalë. Mbi të gjitha,ka kritika të forta për korrupsion, ndikim nga krimi i organizuar,trajtim më të mirë për të pasurit dhe personat me ndikim se sa përqytetarët e zakonshëm, lidhjet familjare janë po ashtu shumë tëshprehura në procesin e vendimmarrjes së gjyqësorit. Ekzistojnë tëgjitha llojet e problemeve logjistike, si p.sh përkthimi i ligjeve dheshërbimet interpretuese në gjykata, të cilat pengojnë qasjen e pkicavenë drejtësi. Shihet qartë që ky sektor do të ketë një punë shumë tëvështirë për t’u reformuar dhe për ta distancuar vehten në një pozitëtë pavarësisë relevante nga përkatësitë etnike dhe politike. Ky sektormeriton një vëmendje të veçantë nga misioni i ardhshëmndërkombëtar në Kosovë.Problemet e përbashkëta të ngulitura në pushtetin legjislativ,zbatimin e ligjit dhe gjyqësi janë pengesë serioze për zbatimin eligjeve në Kosovë. Sigurisht që me gjithë çështjet serioze në procesine krijimit, Kosova thuhet të ketë një nga kornizat më moderne ligjorenë vendet post-komuniste, për shkak të përfshirjes së madhe tëfaktorit ndërkombëtar në këtë proces. Sidoqoftë, zbatimi i ligjevembetet një pikë e dobët në Kosovë, për shkak të gjitha sfidave tëlartpërmendura me të cilat ballafaqohen të tre sektorët më tërëndësishëm.Faktorët tjerë që ndikojnë në sundimin e ligjit në KosovëStrukturat paralele serbe shpesh përmenden si një pengesëpër vedosnjen e plotë të sistemit ligjor dhe institucional të Kosovës.Këto struktura, të cilat kanë lidhje të drejtpërdrejtë me Serbinë dhejanë jashtë kornizës administrative të Kosovës, që gjenden nëpërvendet ku jetojnë serbët e Kosovës, sigurojnë për vete të gjitha44 Shih Rishikimi gjithëpërfshirës i situatës në Kosovë, përgatitur nga AmbasadoriKai Eide dhe ekipi i tij në vitin 2005, që kishte hapur rrugë për fillimin ebisedimeve për statusin.95

shërbimet kryesore që të jenë jashtë institucioneve qendrore tëKosovës. Në shumicën e rasteve, këto institucione kanë mbetur përshkak se institucionet e Kosovës nuk kanë qenë në gjendje dheshpesh edhe nuk kanë pasur vullnet për të ofruar shërbime për serbëte Kosovës, si p.sh në arsim dhe shëndetsi. Sido që të jetë, ata po eminojnë vendosjen e sundimit të ligjit dhe duhet të shpërbëhen nëmonentin, kur të gjendet zgjidhja për statusin e Kosovës në mënyrëqë institucionet të ofrojnë shërbimet e nevojshme për serbët eKosovës.Ekzistenca e vazhdueshme e strukturave paralele serbe mundta paraqesë Kosovën si vend jo fuksional në shumë mënyra: ata janënën kontrollin e drejtpërdrejtë të Beogradit, i cili ka interes që taminojë sundimin e ligjit në Kosovë, pasi që kjo shihet si një mundësipër t’i zvogëluar gjasat për pavarësi; ata i mbajnë serbët e Kosovësjashtë fushave të veprimit të IPVQ-ve që do të thotë se asnjë ligj iKosovës nuk ndikon në ta; ata i mbajnë shqiptarët e Kosovës tëfrustruar për faktin se po e minojnë autoritetin ligjor të Kosovës dhemundësitë për pavarësi, që është një burim i vazhdueshëm i dhunëspotenciale ndëretnike në Kosovë. Përveç kësaj, ka edhe një sekretpublik në Kosovë se një pjesë e këtyre strukturave janë njësite tësigurimit dhe inteligjencës, të cilat operojnë në të gjitha rajonet, ku kanjë prani të konsiderueshme të serbëve. Këto njësite minojnëaktivisht zhvillimin e shërbimit shumetnik policor të Kosovës,pavarësisht nga ofertat e vazhdueshme të bëra nga zyrtarëtndërkombëtarë që pjesëtarët e MUP-it t’i bashkangjiten me gradat etyre SHPK-së për të shërbyer në rajonet serbe të Kosovës. Shqiptarëte Kosovës i konsiderojnë këto njësi si armiqësore dhe nuk presin ngaato asgjë, përpos telasheve që prapë bën që tensionet të mbesin tëlarta, posaçërisht në pritje për vendimin e statusit. Duhet bërë njëpresion i vazhdueshëm mbi Prishtinën në mënyrë që të shpërbëhenkëto struktura paralele, duke i ofruar këto shërbime serbëve tëKosovës pa i diskriminuar ata dhe/ose me mënyra tjera për t’i vënëata nën dominimin e shqiptarëve të Kosovës. 45 Presion duhet bërëedhe në Beogradin, për të bashkëpunuar në këto përpjekje në vend qëtë bëhet pengesë. 46Prania ndërkombëtare në Kosovë aktualisht ruanfunksionimin e përditshëm dhe ndihmon institucionet e Kosovës në45 Për informata mbi propozimin si të arrihet kjo, shih: International Crisis Group,Bridging Kosovo’s Mitrovica Divide, në www.crisisgroup.org. në shqip dheserbisht.46 Për informata mbi strukturat paralele, shih raportet e OSBE’së të vitit 2003 dhe2004 reports, Strukturat paralele në Kosovë.96

pritje të statusit. Gjatë viteve 2005 dhe 2006, UNMIK-u ka trasuarrrugën për misionin e ardhshëm ndërkombëtar në Kosovë tëudhëhequr nga BE-ja duke qëndruar në një anë, duke ndihmuarinstitucionet lokale që të përmbushin kushtet për transferimin ekompetencave dhe duke ndërhyrë në politikë vetëm atëherë, kurrrezikoheshin parimet themelore. Për shembull, UNMIK-u kishtembajtur një pozitë të fortë për angazhimin e ministrave të parëkosovarë të drejtësisë dhe rendit, pasi e ka ditur peshën dhe rëndësinëqë duhet ta mbajnë këta zyrtarë në mandatin e tyre të parë dhe seduhet të jenë të pranueshëm nga të gjitha partitë dhe komunitetet (prakjo do të jetë një praktikë edhe për të ardhmen po ashtu). Partitëqeverisëse, posaçërisht LDK-ja, ka dashur që këto pozita t’i mbajnëtë besuarit e partisë, që do t’i bënte ministritë e reja asgjë më shumëse shërbime të tyre partiake. UNMIK-u veproi këtu duke bllokuarprocesin e rekrutimit për disa muaj, por po ashtu ishte treguar isuksesshëm në gjetjen e zyrtarëve më profesionalë dhe më tëpranueshëm për këto pozita.UNMIK-u është gati të përfundojë misionin e tij në Kosovë(deri në mes të vitit 2007), por kjo praktikë e fundit është një treguesse si dëshiron ta udhëheqë Kosovën, Bashkësia Ndërkombëtar paskësaj. Sigurisht që planifikuesit e misionit të BE-së së pas statusittregojnë se qëllimi i tyre është që të bëjnë transferimin e të gjithakompetencave tek institucionet kosovare, në mënyrë që ata tëndërtojnë kapatcitetet e tyre për fuksionim të përshtatshëm, përderisamisioni do të qëndrojë në një anë për të monitoruar dhe ndihmuarinstitucionet e Kosovës në këtë përpjekje, nëse kjo kërkohet. Edhepse misioni i ri do të ketë pushtet relevant ekzekutiv në Kosovë, nukdo ta përdorë atë vazhdimisht në mënyrë që të lejojë zhvillimininstitucional të Kosovës nëpërmjet procesit mësim nga gabimet.I vetmi përjashtim në këtë rregull është sektori i drejtësisë. Sigurisht,Ekipi planifikues i BE-së i cili është duke dizajnuar rregullën përdorën e ligjit në misionin e ri ndërkombëtar në Kosovë, tregon që kapër qëllim të ketë prani ekzekutive të policëve ndërkombëtarë,gjykatësve dhe prokurorëve në policinë e Kosovës dhe sektorin edrejtësisë. Në këtë pikë duket se është e qartë, përderisa BE-japretendon të ketë një qasje të përgjithshme në pushtetin e lehtëekzekutiv në Kosovë, po ashtu ka pranuar se sektori i sundimit tëligjit në Kosovë ka mungesë të dukshme dhe me këtë rrezikon që tëbëjë Kosovën një shtet të dështuar pas statusit. Për këtë arsye, BE-jado të jetë e përfshirë më aktivisht në polici dhe drejtësi në Kosovë nëmënyrë që të ndërtojë një sundim të duhur të ligjit dhe t’ua97

mundësojë zhvillimin sektorëve tjerë, siç janë zhvillimi ekonimik dheintegrimi në BE.Ka shumë çështje të tjera, të cilat do të mund ta pengojnëvendosjen e sundimit të ligjit në Kosovë në mënyra të ndryshme. Pikakritike, Mitrovica mund të shpërthejë gjatë definimit të statusit duke eshpërndarë dhunën në rajonet e tjera në Kosovë dhe me këtë ta kthejëprocesin prapa me vite të tëra. Edhe LDK-ja mund të shpërthejë poashtu: me vdekjen e kryetarit Rugova, LDK-ja ka humbur autoritetine vendimmarrësit përfundimtar, gjë që ka qenë shumë e rëndësishmepër këtë parti shumështresëshe, e cila kombinohet nga një sërëinteresash nga të gjitha rajonet e Kosovës. Lufta e brendshme e LDKsëështë aktualisht në vlim në nivelin qendror dhe atë lokal nëKosovë, me eskalime të shpeshta nga arena politike, në qërime fizikehesapesh. 47 Kjo mund ta ketë çmimin e vet për institucionet eKosovës, për shkak se LDK-ja ka një prani të madhe kontrolli nëstrukturat qendrore dhe lokale, që garanton se nëse ‘LDK-ja lëkundet,lëkundet i tërë sistemi’.Korrupsioni dhe klientelizmi janë ndër rrezikuesit tjerëpotencial të sundimit të ligjit në të ardhmen, varësisht se si do tëballafaqohen institucionet me këto fenomene në periudhën passtatusit. Në fund, krimi i organizuar është një sfidë tjetër e madhe nëkëtë fushë: Kosova ka struktura të forta në hije, që kombinojnëpolitikën, sigurinë dhe krimin e organizuar. Në shumë rajone nëKosovë këto struktura janë më të fuqishme se agjencitë e reja përzbatimin e ligjit dhe ata e kanë të vështirë t’i sfidojnë ato. Ata do tëdëshirojnë që të luftojnë kundër shtetit, pasi që institucionet eKosovës të forcohen, sepse me forcimin e institucioneve zhduketedhe vakumi i sigurisë dhe ai ligjor së bashku me hapësirën përmanovrim të krimit të organizuar.Të gjithë faktorët e lartpërmendur përbëjnë pamjen etërësishme për të ardhmen e sundimit të ligjit në Kosovë. Sigurisht qëdo të jetë vështirë. Sundimi i ligjit përbën vetë thelbin e përpjekjevepas statusit për të ndërtuar një shoqëri të qëndrueshme dhefunksionale në Kosovë. Në fund të fundit të gjitha zhvillimet tjeravaren nga suksesi apo dështimi i zbatimit të sundimit të ligjit. Përkëtë arsye, ka hapësirë për t’u brengosur, por prapë ka arsye përoptimizëm të matur duke u bazuar në dy faktorë: BashkësiaNdërkombëtare do të qëndrojë e përkushtuar për Kosovën në të47 Gjatë shtatorit dhe tetorit 2006, ka pasur një numër të sulmeve me bomba,kryesisht në rajonin e Gjilanit, mbi pronën e personave që janë të afërt me ministrate LDK-së. Këto sulme supozohet të jenë “shkrepje paralajmëruese” të kryera ngamercenarët e klanit rival të LDK-së.98

ardhmen dhe shumica e njerëzve në Kosovë dëshirojnë jetë të qetëdhe të denjë për anëtarësim në BE, pra është mirë që vazhdonpërkushtimi ndërkombëtar pasi që populli i Kosovës do të ketë nevojëpër ndihmë në arritjen e standardit të denjë jetësor për anëtarësim nëBE.Rekomandimet- Statusi i Kosovës nuk duhet të shtyhet shumë dhe duhet të jetë samë i qartë. Pavarësia e kushtëzuar është një zgjidhje e mirë, e cilasiguron mbikëqyrje të afërt ndërkombetare dhe mekanizma solidmbrojtës për pakicat. Është po ashtu një koncept, të cilin shumica e tëpërfshirëve e presin që do të ndodhë, pasi që të gjithë akterët kryesorëndërkombëtarë anojnë kah kjo zgjidhje. Nëse shtyhet ajo që do tëndodhë patjetër, atëherë mund të krijohet pasiguri dhe humbje e tëgjitha të arriturave në sektorin e drejtësisë në Kosovë, duke shkaktuarmosbesim dhe ndarje e mëtejme. Me një status të qartë, BashkësiaNdërkombëtare do të jetë në gjendje që t’i shtyjë Prishtinën dheBeogradin në drejtimet e dëshiruara, pasi që nuk do të ketë mëkontestime territoriale dhe do t’ua mundësojë atyre që tëpërqëndrohen në politika konkrete për përmirësimin e jetës sënjerëzve.- Me zgjidhjen e statusit, Bashkësia Ndërkombëtare (më së shumti,misioni i BE-së në Kosovë, vetë BE-ja dhe vendet e Grupit tëKontaktit) duhet t’i shtyjnë institucionet dhe liderët e Kosovës që tëndalojnë atmosferën e mosndëshkimit në Kosovë, duke ndjekurpersonat që kanë kryer krime lufte, etnike, politike, ekonomike si dhepër korrupsion. Në të njëjtën kohë, dega për sundimin e ligjit tëmisionit të ardhshëm të BE-së në Kosovë duhet të sigurojë ndihmë tëafërt për institucionet e Kosovës për të përmbushur drejtësinë lidhurme këto krime. Në vitin 2000, personi që ishte në krye të urbanizmitnë administratën komunale në Prishtinë, Rexhep Luci, ishte vrarësepse, siç besohet, kishte dhënë urdhër për të rrëzuar një ndërtesëilegale në Prishtinë. Pas vrasjes së tij askush nuk ka pasur guxim t’ikundërvihet ndërtimeve ilegale dhe rezultati i kësaj është katrahuraurbane që e kemi sot. Kështu funksionon mosndëshkimi për tashkelur sundimin e ligjit; ka me qindra raste të këtilla në Kosovë,duke përfshirë etninë, biznesin, luftën partiake etj, si sfond për krimetmë të tmerrshme.99

- Kuvendi i Kosovës do të ketë nevojë për përkrahje legjislative ngaBashkësia Ndërkombëtare dhe kjo përkrahje duhet të jetë nëpërputhshmëri dhe konsistente për tri apo më shumë vite në vijim.Duhet të ekzistojë një strategji e përgjithshme për të gjitha fushatkryesore, siç është sundimi i ligjit dhe zhvillimi ekonomik, në TheAssambly of Kosovo ëill bazë të cilave Kuvendi do të obligohej që tëbëjë listën e prioriteteve për ligjet dhe të përkrahet në hartimin e tyre.Praktika gjyqësore në asistencën ligjore duhet po ashtu tëstandardizohet, me qëllim të shmangies së mungesës së qartësisë qëmund të shkaktojë përzierja e praktikës anglo-saksone dhekontinentale. Po ashtu, standardizimi i praktikës gjyqësore do të ishtehapi i parë drejt harmonizimit të legjislacionit me BE-në, që është njëqëllim përfundimtar i të gjithëve.- Reforma në gjyqësi duhet të jetë përparësi e lartë pas zgjidhjes sëstatusit dhe duhet të jetë një fushë qenësore për matjen e progresitdemokratik të Kosovës për vlerësimin e zbatimit për hyrje në BE.Duhet të ekzistojnë masa më të rrepta kundër korrupsionit dhedënime më strikte për këtë shkelje, modernizimi i gjyqësisënëpërmjet trajnimeve dhe futjes në përdorim të teknologjisëinformative për të reduktuar grumbullimin e rasteve të pazgjidhura,rroga më të mira për personelin gjyqësor për të zvogëluar mundësinëe korruptimit dhe mbrojtje më të mirë nga policia për personelingjyqësor dhe dëshmitarët të përfshirë në rastet e krimeve të rënda.- Edhe një përparësi tjetër bashkë me definimin e qartë të statusit tëKosovës është shpërbërja e strukturave paralele. Kjo duhet të bëhetkrahas me zbatimin e mekanizmave mbrojtës për pakicat në pakonpër statusin përfundimtar të Kosovës, p.sh bashkë me zhvillimin e njëstrategjie të përgjithshme për sigurimin e shërbimeve për serbët eKosovës nga institucionet e Kosovës. Në të njëjtën kohë duhet tëushtrohet presion diplomatik mbi Beogradin për të bashkëpunuar nëkëto përpjekje ose të paktën të mos i pengojë ato.- Shërbimi Policor i Kosovës ka krijuar një atmosferë të mirëndëretnike të punës dhe kjo nuk duhet të prishet nga masat edecentralizimit që pritet të ndodhiin në pakon e statusit përfundimtar.Nëse SHPK-ja ndahet në dy shërbime – një për serbët e Kosovës dhenjë për të tjerët – lidershipi i saj do të ndjehet i tradhtuar, i dënuar përpërpjekjet shumetnike në vend se të shpërblehet dhe në fund, do tëtretej një mundësi e mirë për funskionimin e qenësishëm shumetniktë një institucioni të Kosovës.100

Debati “Kosova dhe Serbia – një ditë më pas”Beograd, 18 tetor 2006NAGJA DUHAÇEK: Ju uroj mirëseardhje në emër të Nismës së tërinjve për të drejtat e njeriut dhe fondacionit Heinrich Böll në debatinKosova dhe Serbia “Një ditë më pas”. Së pari do të bëj një shënimpër atë që tashmë është një program tre vjeçar për vendosjen edialogut alternativ ndërmjet Kosovës dhe Serbisë. Në vitin e parë kyprogram përbëhej nga bashkmi i të rinjve për të diskutuar përshoqëritë e dhunshme në tranzicion, respektivisht për dhunën epërditshme në të cilën ata jetojnë. Në vitin e dytë ky programpërbëhej nga krijimi i lidhjeve të shoqërive civile, apo sektorit civil,ndërsa këtë vit, pasi që të gjithë po merren me statusin, ne kemivendosur të mendojmë se çfarë do të ndodhë një ditë më pas. Për këtëne i kemi mbledhur disa ekspertë të fushave të ndryshme për të cilatmendojmë se janë shumë të rëndësishme dhe deri në fund të vitit dotë bëjmë një publikim në të cilin, para së gjithash, do të përshkruhenhollësisht rekomandimet se si do të duhej të zgjidheshin problemet epërditshmërisë, pas zgjidhjes së statusit. Disa nga temat rreth të cilavedo të bisedojmë sot janë vlerat evropiane, shoqëria civile, të drejtat epakicave, barazia gjinore dhe sundimi i ligjit. Ja, kaq nga unë sa përtë bërë hyrjen. Tash do ta ftoj Rreze Dulin nga Prishtina për të nadhënë një pasqyrë të shkurtër mbi gjendjen aktuale të shoqërisë civilenë Kosovë.RREZE DULI, Qendra e Trajnimeve dhe Burimeve për Avokim,Prishtinë: Faleminderit që më keni ftuar të marrë pjesë në këtëkonferencë. Koha në të cilën po ndodhë kjo bisedë është shumë emirë dhe tema që po diskutohet është shumë relevante për zhvillimetnë rajon.Është shumë me rëndësi që të fillojmë tash e jo të presim për ‘ditënpas’, kur statusi i Kosovës do të zgjidhet - në mënyrë që të zhvillojmëstrategjinë e marrëdhënieve Serbi – Kosovë. Çdo sektor duhet të uletdhe të mendojë se si do të zhvillohen marrëdhëniet fqinjësore dhe seçka duhet të ndodhë në mënyrë që të normalizohen raportet mesKosovës dhe Serbisë.Grupet e shoqërisë civile janë shumë më përpara (në përjashtim tëtregtisë) në vendosjen e raporteve të shëndosha me homologët e tyrenë Serbi dhe Kosovë. Ne kemi shumë shembuj të grupeve tëshoqërisë civile që angazhohen në programe rajonale të cilat101

përfshijnë Kosovën dhe Serbinë. Organizatat për të drejtat e njeriutdhe OJQ-të e grave janë të parat që kanë thyer këtë akull. Shembulli iNismës së të rinjve për të drejtat e njeriut dhe punës së tyre është përçdo lëvdatë. Ne gjithashtu kemi shembullin e një numri të madh tëbashkëpunimit në mes të organizatave të grave, gjatë kohëve më tëvështira në historinë e Kosovës dhe Serbisë.Bashkëpunimi në mes të organizatave mediatike dhe institucioneveka ngecur. Duke pasur parasysh rëndësinë që mediat kanë në krijimine mendimit dhe stereotipave si në Kosovë ashtu edhe në Serbi, ështëshumë më rëndësi që të shohim bashkëpunim dhe shkëmbim tëinformacioneve pikërisht në këtë fushë. Shembulli i B92 nëshkëmbimin e disa programeve të tyre me Koha Vision-in ishteshumë inkurajues. Ne e dimë shumë mirë që këto dy shtëpi mediatikejanë të drejtuara nga individ shumë mendje hapur që kanë qasjeshumë progresive për të ardhmen e rajonit. Mirëpo, këto shtëpimediatike janë media private dhe së bashku kanë një audiencë tëvogël për nga numri. Në të ardhmen, bashkëpunimi në mes tëtransmetuesve publik të cilët kanë shikueshmëri dhe besueshmëri mëtë madhe në të dy vendet mund të kontribuoj në shpejtimin e procesittë pajtimit në mes të këtyre dy kombeve.Në këtë pikë, për mua është e paparashikueshme të imagjinohet se sido të zhvillohet raporti në mes të Qeverisë së Kosovës dhe Serbisë;me siguri nuk do të ndodhë përpara zgjidhjes së statusit final.Marrëdhëniet në mes dy qeverive do të varen nga rezultati imarrëveshjes së procesit të decentralizimit dhe rolit që Qeveria eSerbisë do ta luaj në të ardhmen në çështjet e brendshme të Kosovës.A do të siguroj procesi i decentralizimit një rol konstruktiv apodestruktiv të Qeverisë Serbe në Kosovë? A do të jetë e mundshme përQeverinë e Serbisë që të vazhdoi të financoi strukturat paralele nëKosovë? A do të jetë e gatshme ta bëjë të njëjtën gjë edhe në tëardhmen? Apo do të ketë rol mbrojtës për serbët që jetojnë në Kosovëdhe për trashëgiminë kulturore serbe duke kultivuar raporte të miradhe të shëndosha me Qeverinë e Kosovës? Të gjitha këto skenare nëkëtë fazë janë të mundshme dhe rezultati nuk është i parashikueshëm.Sidoqoftë, e ardhmja e marrëdhënieve, pavarësisht nga pengesat qëne mund të kemi në rrugë në të ardhmen e afërt, mua më dukenoptimiste. Serbia dhe Kosova kanë shumë fusha të interesit tëpërbashkët dhe të ardhme të përbashkët drejt integrimeve Evropiane.102

E ardhmja jonë e afërt duket e ndritshme dhe optimiste, por ngjarjetnë mes të tanishmes dhe asaj kohe kanë shumë të panjohura. Roli igrupeve të shoqërisë civile në përgatitjen e rrugës sonë paqësore dhetë ardhmes normale është shumë i rëndësishëmNAGJA DUHAÇEK: Faleminderit Rreze. Tash do ta ftoj GoranMilletiqin nga Këshilli Suedez i Helsinkit për të drejtat e njeriut që takomentojë gjendjen e të drejtave për pakicat dhe grupet emargjinalizuara në Serbi.GORAN MILLETIQ, Komiteti Suedez I Helsinkut për të drejtate njeriut, Beograd: Faleminderit. Fillimisht, është shumë vështirë qëpër një kohë kaq të shkurtër të jepen komentet për pozitën e pakicaveetnike dhe pakicave tjera në Serbi. Unë do të tërheq vëmendjen përdy gjëra. Do të flas për dy gjëra, për dy ide të gabuara që ekzistojnënë Serbi. Ideja e parë është ajo që është aktuale, ndërsa e dyta ështëajo që zgjat më shumë. Ideja e parë e gabuar dhe ajo që është aktualeështë se të drejtat e pakicave dhe të drejtat e njeriut, e posaçërisht atotë pakicave janë të rregulluara shumë mirë, gjë e cila thuhet edhe nëdokumentin që është Propozimi për Kushtetutën e Serbisë. Unë me tëvërtetë e kam lexuar disa herë atë Kushtetutë në mënyrë që tëthellohem më shumë në disa nene, por kurrsesi nuk kam vërejtur qëme të do të rregullohej diçka, e posaçërisht mirë, po ashtu aty nukkam vërejtur të jenë dhënë garanci të veçanta. Duke marrë parasyshqë ju nuk jeni juristë, nuk do të hyja në hollësi, mirëpo ajo çka duhetmedoemos ta dini është se ajo Kushtetutë do të duhej të përfaqësontenjë pengesë për shkeljen e të drejtave të dikujt në të ardhmen.Mendoj se kjo nuk është rregulluar sa i përket të drejtave të pakicavedhe të drejtave të njeriut në përgjithësi. Duket se ka disi tepërdispozita të përgjithshme, shumë referime në moral, e sa i përket tëdrejtave të pakicave, të pakicave etnike, aty jo vetëm që përsëritendisa gjëra, por sipas përshtypjes sime aty shkohet nën një minimum.Është e qartë se çka është minimumi në Serbi, pasi që është ratifikuarkonventa Kornizë për të drejtat e pakicave etnike, ky do të ishte njëminimum që do të duhej të ekzistonte. Mendoj se me këtë Kushtetutëështë shkuar nën minimum sa i përket pakicave kombëtare dheetnike. Po ashtu, sa i përket disa grupeve tjera pakicë, bashkësi apoquani si të doni, nuk përmenden qartësisht në Kushtetutë, përshembull kemi pakicat me orientim seksual që nuk përmenden fare,përderisa disa pakica tjera janë vendosur në një pozitë shumë të103

palakmueshme, nëse mund të shprehem kështu. Kemi si shembullbashkësitë fetare dhe të drejtat për ushtrimin e religjionit e tëngjashme. Them se kjo çështje i takon një diskutimi të gjatë, mirëpothem se kjo është një nga idetë e gabuara që mbizotëron aktualisht.Ideja e dytë e gabuar, e cila më duket se po vazhdon që dyqind vjetështë se Serbia (më parë ka qenë Serbia dhe Mali i Zi), pra Serbia pobën gjithçka që është e mundur dhe kjo po bëhet me përpjekjembinjerëzore dhe se asgjë më shumë nuk ka mundësi që të bëhët nëlidhje me nivelin e të drejtave të pakicave, si të drejta kolektive,d.m.th të drejtat kolektive të pakicave dhe niveli i të drejtave tënjeriut të pjesëtarëve të pakicave kombëtare si individë, dhe se këtoveprime e bëjnë këtë shtet që të mburret. Unë nuk mund të pajtohemme këtë vlerësim pasi që m’u tash jam duke punuar nëpër tërëSerbinë. Përndryshe, kur takohesh jashtë shtetit me përfaqësuesit epushtetit të Serbisë para ndonjë institucioni, kjo do të jetë gjëja e parëqë do të përmendet nga ata. Do të thonë së pari çka kanë bërë përbashkësinë rome dhe atë çka kanë bërë për pakicat tjera etnike.Së pari arsyeja pse kjo nuk është e saktë është vetë deklarata e parë epasaktë se kanë bërë hulumtime të shkeljes së të drejtave të njeriut nëtë kaluarën. Do të thotë nuk është bërë asgjë, është bërë shumë pakpër ndriçimin e rasteve të torturimit, zhdukjes së personave,rrëmbimeve dhe shkeljeve të rënda të të drejtave të njeriut. Pra, egjithë ajo që ka ndodhur në vitet e 90-ta ka mbetur pak a shumë epanjohur. Vendoseni vetveten për një moment në pozitën e njëpjesëtari të një pakice etnike që jeton në Serbi, nëse nuk jeni dhemendoni se ju apo dikush i juaji ka përjetuar grumbullimin efamshëm të armëve në Sanxhak në vitet ’92 dhe ‘93 ose të njëjtën ekeni përjetuar në Bujanovc apo Preshevë. Për njerëzit në Kosovë asqë duhet të flas për këtë gjë. Duhet të flitet ndoshta për njerëzit nëVojvodinë, për të cilët nuk dihet se çka kanë përjetuar në fillim tëviteve të 90-ta dhe nëse këtë e keni përjetuar për shembull në vitet1992, 1993, tash pas 13 vitesh, kryesit e atyre veprave ende shëtisinlirshëm pranë jush, që do të thotë se ata janë pjesëtarë të policisë,sigurimit shtetëror dhe e kryejnë punën fare normalisht dhe do tëkuptoni pse pjesëtarët e pakicave nuk mund të kenë besim në shtet.Gjëja e dytë që është e rëndësishme dhe e cila e përbën tërësinë e tëdrejtave të njeriut, respektivisht të drejtat e pakicave, është përdorimii gjuhës. Mua më duket që nuk ka pasur ndonjë ndryshim dramatik,nëse duam të krahasojmë prej kohës së RSFJ-së, d.m.th nuk shihetndonjë dallim në mes të asaj kohe dhe ligjit që është fuqizuar në104

kohën e Millosheviqit. Ndryshimi i vetëm, të cilin e kam vërejturkohët e fundit është bërë nën presionin e vërtetë të bashkësisëndërkombëtare. Ky ndryshim është lëshimi i letërnjoftimeve,letërnjoftimeve të reja në Bujanovc, ku me sa më kujtohet, nuk e di ai kanë ndërruar formularët, por e di që emrat shqiptarë më në fundjanë shkruar ashtu si themi ne, në origjinal. Nuk ka nevojë për shumëmjete financiare për t’u bërë kjo, nuk nevojitet shumë mund, duhetvetëm të ekzistojë vullneti. Dua të them që kjo është bërë paspresioneve, e jo pse pushteti ka dashur ta bëjë. Kështu që ky është njëhap që unë e kam vërejtur pas një periudhe të gjatë kohore. E sa ipërket përdorimit të gjuhës për shembull për bashkësinë rome, kjogati as që ekziston, e nëse flasim për gjuhën boshnjake për shembull,ka qenë një kohë të gjatë një “xhind” për pushtetin në Serbi. Pra kjoishte diçka që thjesht askush nuk e ka kuptuar arsyen se pse do tëduhej të lejohej. Edhe pse kjo do të ishte në përputhje me të gjithastandardet ndërkombëtare dhe ligjet vendore. Kjo është një prej tëdrejtave më të lehta për zbatim të pakicave kombëtare. E drejta eradhës është arsimimi. Këtu po ashtu ekziston një e pavërtetë qëpjesëtarët e pakicave kombëtare i gëzojnë të gjitha të drejtat, se këtuthjesht gjërat nuk mund të bëhen më mirë se që janë, ndërkohë qëmungesa e teksteve shkollore është ende problem që vazhdon, prakëtu nuk ka ndonjë ndryshim të madh dhe tekstet mësimore janë, mesa më kujtohet mua, ende ato tekstet e njëjta nga fillimi i viteve të 90-ta e që përmbajnë pjesë të papranueshme, shumë të papranueshme, eshpesh janë edhe ofenduese për pjesëtarët e pakicave kombëtare. Tënjëjta janë edhe plan-programet mësimore, të cilat ende nuk janë nërregull. Sa i përket romëve, këtu mund t’i përkujtojmë vetëm disaraste, po flas prapë për periudhën prej vitit 2000 e mëtej, d.m.th prejatyre ndryshimeve kur mund t’i kujtojmë rastet e ndarjes(segregacionit), kur në Serbi krijoheshin paralele të veçanta rome, ederi te rasti që më ka mbetur në kujtesë, kur pata biseduar më njëmësuese, e ajo thoshte: "paj unë ata i mësoj sa bëjnë 1 + 1 që bëjnë 2,e disa gjëra të tjera, ata nuk munden më shumë!". Pra këtu kemi tëbëjmë me prani të ndjenjës së madhe të racizmit ndaj pakicëskombëtare rome. Gjëja e tretë që është edhe më problematike përpjesëtarët e pakicave kombëtare është pjesëmarrja e pakicavekombëtare në qeverisje publike. Ju duhet ta dini se ekziston njëminimum i përgjithshëm, që është klauzola e cila thotë se ata duhet tëjenë të përfshirë në qeverisje publike në përputhje me përfaqësimin epopullsisë, por ekzistojnë edhe rekomandimet e ashtuquajtura105

‘’Rekomandimet e Lundit’’ që tregojnë si duhet të bëhet kjo. Kështuqë nëse ata nuk dinë se si bëhet kjo, ata mund të ulen e t’i lexojnëpasi që OSBE-ja i ka përkthyer materialet në gjuhët vendase që do tëthotë se ata mund edhe t’i kuptojnë ato dhe të kuptojnë se si tëveprohet. Fatkeqësisht unë nuk di për asnjë komunë, ku kjo punëështë bërë si duhet. Por ju tani mund të mendoni për ndonjë komunëdhe të thoni “e po, ka përfaqësim të pakicave nëpër qeveri lokale.Arsyeja pse kjo është kështu qëndron në atë se ato pakica përbëjnëshumicën në atë komunë, ata i zgjedhin përfaqësuesit e vet dhe tëcilët pastaj i përfaqësojnë në qeverisje lokale. Por nëse i shikoni tëtjerat që po i përmend, si të them, organet apo kompanitë publike qëjanë degë të pushtetit qendror, më parë ka qenë SDK-ja, bankat,gjykatat, prokuroritë e të gjitha të tjerat, atje me siguri nuk do tëmund të gjeni strukturë etnike, e cila do t’i përgjigjej asaj strukture ecila ekziston në nivel lokal. Kështu ka qenë pas vitit 2000 dhemendoj se asgjë nuk ka ndryshuar as pas vitit 2006. Përveç kësaj,ndodh që pikërisht në ato komuna me strukturë të përzier etnike,nëpër pozita udhëheqëse dhe nëpër organe, d.m.th gjykata dheprokurori të jenë të njëjtit persona që kanë qenë të përfshirë nëshkeljen e të drejtave të njeritu gjatë viteve të 90-ta. Pastaj, çka mundtë konsiderohet si një diskurs shumë të rëndësishëm lidhur mepjesëmarrjen në kryerjen e punëve publike, është se nëse i jepetmundësia pakicave që të angazhohen më shumë në kryerjen e këtyrepunëve, atëherë kjo konsiderohet si dhënie e të drejtave, të cilat atyrenuk u takojnë. Unë kam gjetur një libër të një profesori të njohur, nëtë cilin shpjegohen të drejtat e pakicave dhe në të cilin thuhet se nëfund të vitetve të 80-ta të gjitha kombësive, siç janë quajtur atëherëpakicat, u janë dhënë shumë të drejta dhe ky ka qenë shkak përndarjen së Jugosllavisë. Kjo është shumë interesante dhe ky libërështë shkruar diku pas vitit 2000 që do të thotë pas ndryshimeve. Sa ipërket të drejtave tjera, të cilat prapë janë të garantuara meKonventën Kornizë, ku as nuk duhet të përmendim Kushtetutën,ekzistojnë pakica të cilat kanë problem me asimilimin apo meidentitetin në përgjithësi. Pakica kombëtare Vllahe deri vonë as qëështë pranuar që ekziston dhe askush nuk e ka parë atë si problem.Kontaktet paqësore përtej kufijve, për Kosovën p.sh kanë një rëndësitë madhe, d.m.th kontaktet e shqiptarëve që jetojnë përtej kufijve meKosovën, janë shumë shumë të rëndësishme edhe për njerëzit nëBujanovc dhe Preshevë, por aty ka edhe probleme. Ushtrimi i fesëgjithashtu, si ekzistimi i Kishës ortodokse rumune, së cilës për njëfarë106

lloj monopoli të Kishës ortodokse serbe nuk i është lejuar të ndërtojëobjektet e saj etj etj. Kjo është sa i përket pakicave etnike. Sa i përketpakicave tjera, unë do t’i numëroja vetëm tri prej të gjitha të tjeraveqë përmenden. Së pari, pakicave me orientim seksual, mund të themise nuk ka ndonjë ndryshim të madh, praktika është pothuaj e njëjtë.Këtu do t’i veçoja dy gjëra. Së pari, sipas disa ligjeve të nxjerra pasvitit 2000, Ligji për punën, Ligji për shkollimin fillor dhe të mesëmdhe disa ligje tjera përmendin diskriminimin në drejtim të pakicaveme orientim seksual, por do të përmend edhe disa organizatajoqeveritare, të cilat tash po i përfaqësojnë më publikisht shkeljet e tëdrejtave të njeriut. Mund të thuhet se këto janë dy ndryshime që ikemi pasur në pesë vitet e fundit dhe se këto probleme po bëhen mëtë zëshme nga ana e organizatave joqeveritare. Nuk mund të veçojedhe diçka të tretë, por si për ta kurorëzuar tërë këtë, do të përmendfaktin se pushteti nuk është munduar që Kushtetutës t’iabashkangjesë edhe të drejtat e pakicave seksuale në nenin që i përketdiskriminimit. Një pjesëtar i kësaj pakice pati thënë se: “Sigurisht nehyjmë në atë invaliditetin fizik dhe psikik dhe ata sigurisht kanëmenduar të na përfshijnë në këtë grup”. Sa i përket personave meaftësi të kufizuar, unë kam përshtypjen se pushteti krijon kontakte mekëtë bashkësi vetëm për reklamë para mediave, do të thotë ose përkëtë ose për të bërë ndonjë strategji e cila nuk do të zbatohet kurrë,por sa veç për të thënë se pushteti po bënë diçka në këtë drejtim.Përveç kësaj nuk mund të shoh ndryshime më të rëndësishme. Ligjikundër diskriminimit të personave me aftësi të kufizuar ekziston,mirëpo siç e kemi parë gjatë procesit të nxjerrjes së atij ligji ka pasurshumë probleme edhe kur është arritur te diskutimi për pjesët e ligjitnë të cilin flitet për mekanizmat mbrojtës për këta persona, thjeshtështë vërejtur që pushteti nuk ka qenë i sinqertë dhe ata në të vërtetënuk kanë dashur mbrojtjen e këtyre të drejtave. Dhe e fundit, sa ipërket bashkësive fetare, situata është e njëjtë, nëse jo edhe më e keqeqë d.m.th se ende ekzistojnë etiketime të konotacioneve negative tëtermit “sekt”, vetë kuptimi i termit nuk është negativ mirëpoekzistojnë negativizma që lidhen me të si “tregtarë me shpirtërat enjerëzve” etj., pastaj se kjo është “gjë shumë e rrezikshme”, kështu qëprej 50 bashkësive fetare, sa e di unë që ekzistojnë në Serbi, asnjëranga to nuk mund të presin diçka pozitive në praktikë nga ana epushtetit. E kemi parë këtë kur, më duket ‘’Nisma’’, ka organizuarnjë tryezë të rrumbullakët me Ministrinë e Religjioneve, se si duketnë praktikë. Pastaj, duket sikur pushteti nuk reagon fare, ndoshta107

eagon ndonjëherë kur ndodh ndonjë incident, por jo edhe kur ndodhndonjë incident lidhur me bashkësitë fetare tjera. Policia vepronvetëm në rastet kur sulmohet ndonjë objekt fetar, thjesht ata vetëmbëjnë raport për atë se çka ka ndodhur dhe kaq. Vetëm në disa rasteishin gjetur kryesit e veprave dhe këtu nuk ka ndonjë ndryshim tëmadh. Pushteti nuk i dënon këto akte dhe nëpërmjet këtij veprimi atai nxisin qytetarët që të përhapin fjalorin e urrejtjes kundër bashkësivetë vogla fetare. Ja, kaq.NAGJA DUHAÇEK: Faleminderit Goran. Tash po e ftoj IzabellaKisiqin nga Këshilli i Helsinkit për të Drejtat e Njeriut për të folurrreth gjendjes aktuale të pakicave në Kosovë.IZABELLA KISIQ, Këshilli i Helsinkit për të Drejtat e Njeriutnë Serbi, Beograd: Faleminderit. Unë do të flas për pozitën aktualetë serbëve në Kosovë dhe mendoj se tema e debatit të sotëm etitulluar “Kosova, një ditë më pas” është në fakt tema me të cilënduhet të merremi në këtë moment dhe me të cilën po ashtu do tëduhej të merreshin edhe strukturat e pushtetit në Beograd, por atakëtë gjë nuk po e bëjnë dhe kam frikë se nuk do ta bëjnë edhe njëkohë të gjatë. Unë do të përpiqem që të them sot diçka në lidhje mepozitën e serbëve në Kosovë duke u bazuar në një sërë bisedash qëKomiteti i Helsinkit ka pasur në dy-tre muajt e fundit mepërfaqësuesit e bashkësisë serbe në Kosovë. Ajo çka shoh në këtëmoment si problem më të madh në lidhje me serbët e Kosovës, ështëprosperiteti i tyre ekonomik dhe dalja nga izolimi shoqëror. Ata sotjetojnë të izoluar nëpër enklava dhe mendoj se përgjegjësia për këtëbie mbi të gjithë. Është e vërtetë që një pjesë e përgjegjësisë bie mbibashkësinë shqiptare, por mendoj që pjesa më e madhe epërgjegjësisë bie mbi Beogradin dhe mbi vetë serbët e Kosovës,respektivisht udhëheqësit e tyre. Këtu do të jap një shembull të vetëizolimit. Fundjavën e kaluar, Kosovën e kishte vizituar NikolKidman, e cila është ambasadore e Kombeve të Bashkuara,ambasadore e vullnetit të mirë dhe ishte parashikuar që ajo ta vizitojëGraçanicën. Dhe kjo ka qenë marrëveshja e parë që ajo të shkojë nëGraçanicë me çka do të terhiqej vëmendja, vëmëndja e botës tek njëfshat kosovar në të cilin jetojnë kryesisht serbët. Mirëpo duke iufalenderuar, këtë “falenderuar” do ta fus në thonjëza, një udhëheqësivendas (serb), i cili fakteqësisht përfaqëson sektorin civil, vizita eNikol Kidmanit në Graçanicë nuk ishte realizuar. Bile nuk ishte108

penguar as nga strukturat politike, por ato civile. Unë kam biseduarkohën e fundit me disa gra serbe, të cilat ishin nga disa fshatra tëKosovës dhe ajo çka ato thonin, ndryshon plotësisht nga ajo qëBeogradi zyrtar thotë për serbët e Kosovës. Ato tregonin përproblemet e vërteta me të cilat ballafaqohet ajo bashkësi për çdo ditë.Disa prej tyre kishin ardhur në Prishtinë për herë të parë pas 7 viteve,disa prej tyre ishin lindur dhe rritur në Prishtinë dhe thonin se ishinfrikësuar shumë atë mëngjes kur kishin ardhur, mirëpo gjatë ditës sëkaluar në Prishtinë ato dalëngadalë ishin liruar nga ajo frikë dhe nëfund të ditës po ndjeheshin më të qeta. Ekzistimi i frikës te ato nukbazohet në realitet në masë të madhe. Pra, ekziston frika reale tekserbët e Kosovës, por ekziston edhe frika irracionale që ështëprodhim i një fushate të udhëhequr para së gjithash nga Beogradi, meqëllim të keqinformimit të popullatës, që të mos kenë informata tëmjaftueshme për atë se çka po ndodh në pjesën tjetër të Kosovës, apojashtë enklavave të tyre. Normalisht që kjo i shërben Beogradit për tëmanipuluar me ata serbë, Beogradi nuk është i interesuar për këtaserbë, kjo mund të shihet edhe nga propozimi për Kushtetutën dhe poashtu mund të shihet nga sjellja e tyre gjatë bisedimeve për Kosovën.Gjithashtu dua të flas edhe për frikën e cila serbëve u vjen nga serbëttjerë, posaçërisht në veriun e Kosovës në rastet kur dikush nga serbëtdëshiron të mbetet në Kosovë dhe të integrohet në atë shoqëri atakërcënohen vazhdimisht nga serbët tjerë. Para së gjithash mendoj nëliderët politikë, por madje flitet edhe për disa struktura që vijnë ngashërbimet e sigurimit beogradas, kështu që ato kanë pranuar të vijnënë këto bisedime në Prishtinë vetëm nëse emrat e tyre nuk do tëpërmenden askund. Për këtë edhe nuk do të tregoj prej nga ato vijnë.Në këto bisedime kanë qenë pjesëmarrëse edhe shqiptaret dhe mundtë them se serbet kanë qenë të gatshme të dëgjojnë rrëfimet tragjikeqë gratë shqiptare i kishin përjetuar gjatë dhe para intervenimit tëNATO-s, dhe kjo zhvillohej normalisht e jo ashtu siç paraqitet ngaBeogradi duke vënë në mëdyshje vërtetësinë e atyre rrëfimeve mekundërrëfime. Cilat pra janë problemet me të cilat ballafaqohen këtogra. Një shembull që u përmend ishte ndërtimi i një objekti qëshërbente si kopsht i fëmijëve në një fshat të banuar me serbë dhegratë treguan se ai kopsht ishte ndërtuar me ndihmën e donacionevetë grave shqiptare nga një organizatë e tyre joqeveritare, ndërkohë qëtreguan se nuk u kishte ndihmuar askush nga serbët vendas. Mëpastaj është diskutuar për financimin e mëtejshëm të atij kopshti dhenë këtë ishte përgjigjur një nga shqiptaret duke bërë pyetje – pse nuk109

organizohet transporti për në qytetin më të afërt në mënyrë që fëmijëtnga ai kopsht të shkojnë në një kopsht të përzier dhe në atë mënyrë, tëfillohet ndërtimi që nga themeli i një shoqërie shumetnike, që atafëmijë të shoqërohen qysh herët ndërmjet vete, të komunikojnë e tëndikojnë te njëri tjetri. Pastaj është ngritur çështja përveç asaj tësigurisë edhe ajo e pagesës që familjet e atyre fëmijëve do të duhej tabënin për t’i dërguar ata në kopsht, pra ky është problem ekonomik.Po ashtu shumica e grave serbe kanë treguar se e kanë shumëproblem për të shkuar në vizitë të mjeku p.sh në Çaçak ose në pjesënveriore të Mitrovicës. Disa prej tyre madje kanë shprehur dëshirën qëherën tjetër, kur duhet të bëjnë vizitë te mjeku, këtë ta bëjnë nëPrishtinë. Të këto gra shqiptare dhe serbe është zhvilluar komunikiminë masë të madhe dhe gratë serbe kanë treguar për ndihmën që uaofrojnë gratë shqiptare. Pra kjo është e tëra, unë vetëm i pasqyrovadisa shembuj për të treguar se sa shumë informacione fshihen ngapushteti për të manipuluar edhe më tutje me serbët dhe se ata janë tëinteresuar për territore e jo për popull. Gratë janë shumë tëvetëdijshme për këtë manipulim dhe ato janë ankuar, p.sh në njerëzite Qendrës Koordinuese të cilët vetëm vijnë e shkojnë pa ofruar asnjëndihmë konkrete për popullatën. Kështu që mendoj se është plotësishte panevojshme rraskapitja e plotë duke u marrë me tezën se Kosovaduhet të qëndrojë në kuadër të Serbisë dhe se kjo qeveri duhet para sëgjithash të mendojë për integrimin shoqëror dhe ekonomik tëbanorëve serbë në shoqërinë kosovare. Ndërkaq, duke marrë parasyshtë gjitha veprimet e deritanishme të kësaj qeverie, është shumëvështirë që kjo të pritet nga ata dhe kam frikë se pa ndryshime tëmëdha në Beograd nuk do të ndryshohet as politika ndaj Kosovës,prandaj mendoj se Bogradi në këtë moment është duke punuar kundërserbëve të Kosovës. Do të ndalem tash këtu, e më vonë mund tëvazhdojë nëse ka ndonjë pyetje.NAGJA DUHAÇEK: Faleminderit Izabella. Po, natyrisht, pasi që t’idëgjojmë këto paraqitje hyrëse do të ketë kohë edhe për diskutimedhe pyetje, kështu që sigurisht se do të kthehemi te kjo çështje. Tashdo ta ftoj Zorica Trifunoviqin nga organizata "Quaker" që të tregojëdiçka më shumë në lidhje me pabarazinë gjinore në kontekstin edialogut ndryshe me Kosovën.ZORICA TRIFUNOVIQ, Quaker Peace and Social Witness,Beograd: Faleminderit Nagja. Paj, mua më duket se barazia gjinore110

është më e rëndësishmja, për arsye se sipas regjistrimeve të funditfemrat gjithmonë e përbëjnë shumicën e popullsisë, sipas regjistrimittë fundit në Serbi femrat përbëjnë 51,4% të popullsisë, ndërsapërfaqësimi i tyre në politikë e posaçërisht në organet vendimmarrëseështë shumë i ulët. Do të filloj duke ua përkujtuar se si është etheksuar kjo në Kushtetutën e re, në nenin 1, thotë: “Republika eSerbisë është shtet i popullit serb dhe të gjithë qytetarëve që jetojnënë të”, d.m.th fjala “qytetaret” nuk përmendet fare që do të thotë sekëtu nuk përmenden fare 51,4% e qytetareve. Kjo është shumëinteresante, përdorimi i fjalorit është shumë i rëndësishëm, që nëKushtetutë, e cila është një dokument shumë i rëndësishëm të mospërmenden femrat, por ato nuk përmenden as nëpër libra shkollorë qëmund të konsiderohen si librat shkollorë më të papërshtatshëm përshkollat fillore prej nga mund të nxirren edhe stereotipe. Ndoshta kjoduket më pak e rëndësishme, por është shumë e rëndësishme, pasi qëkuptohet se sa e madhe është pabarazia ndërmjet mashkujve dhefemrave në shoqëri, atëherë mund të kuptohen më lehtë problemet epakicave dhe qytetarëve e qytetareve tjera, kështu që nëse flasim përbashkësinë rome, e cila është më e diskriminuara në këtë shoqëri,atëherë aty kemi edhe bashkësinë e romeve që janë edhe më tëdiskriminuara se e tërë bashkësia rome. Ky është i ashtuquajturdiskriminim sekondar. Edhe një nen tjetër në Kushtetutë, i cili ështëshumë interesant, është neni 63, i cili thotë: “Liria e vendimit për tëlindur”, në vazhdim: "Çdokush ka të drejtë të vendosë lirshëm përlindjen e fëmijëve. Republika e Serbisë i nxit prindërit që të kenëfëmijë dhe i ndihmon ata në këtë”. Ky është i tërë neni. Mua mëduket shumë interesant që çdokush ka të drejtë të vendosë për lindjene fëmijëve. Të paktën nuk thuhet “lindjen e fëmijëve të vet”, që t’nabëjë të mendojmë se...nuk e di se kush tash do të vendosë për tëdrejtën time se a dua të lind fëmijë apo jo, ndoshta dikush nga ju këtume siguri se do mundet, kështu që kjo është shumë interesante, e tëmos hyjmë në detaje tjera. Pra e kemi atë drejtim të pranisë sëpërgjithshme të femrës dhe vetëm të përkujtoj se është plotësisht epamundur që një shoqëri të zhvillohet pa pjesëmarrjen e femrës.Duhet ta kuptoni ndërlikueshmërinë e tërë kësaj problematike dhe atëpatriarkat, i cili thjeshtë ekziston, ne themi që nuk e vërejmë dhe segjithçka është normale...çka, vajzat shkollohen dhe ashtu është, pornëse e shikojmë se si duket struktura e arsimimit i vërejmë dallimet,d.m.th i vetmi dallim që mund ta vërejmë në strukturën e arsimimitështë në nivelin e doktoraturave që do të thotë më shumë ka111

disertacione të doktoraturave që i kanë bërë mashkujt, ka më shumëmashkuj që janë doktorë shkencash, e në nivelet tjera struktura ështëdisi e barabartë. Dallimi i dytë mund të vërehet në numrin eanalfabetëve. Sipas të dhënave në Serbi ekzistojnë dikund rreth230.000 analfabetë, prej tyre numri më i madh janë femra. Vendimi icili merret nëpër qendra rurale se a duhet të shkollohen fëmijët apojo, gjithsesi i favorizon gjithmonë mashkujt që të shkojnë në shkollë,përderisa vajzat aty disi ngadalë largohen nga ai rrjet arsimor dhekëtu ndodh ai segregacioni vertikal sa i përket arsimimit. Nëse eshikojmë më tutje strukturën se ku punojnë tash ato femra tëarsimuara, prapë vijmë te disa të dhëna të tmerrshme. Në parlamentine Serbisë kemi vetëm 10,8% femra. Ky është një numër tmerrësisht iulët, në fakt tash është vendosur sistemi i lartësisë, i cili nënkupton seduhet të jenë 30% “gjini më pak e përfaqësuar”, pasi që nuk ështëpajtuar që të thuhet femra në Parlament, është miratuar formulimi për“gjininë më pak të përfaqësuar” kështu që tash kemi lartësinë prej30% për gjininë më pak të përfaqësuar, e cila në praktikë bie në masëtë konsiderueshme, sepse nuk ekzistojnë instrumentet dhemekanizmat për mbrojtjen e kësaj përqindjeje, p.sh që një deputetefemër të zëvendësohet me një tjetër deputete femër, por ajozëvendësohet thjesht me deputet, kështu që pjesëmarrja në realitetbie dikund 21%. Kjo ndoshta do të shihet më qartë në zgjedhjet eardhshme, të mos hyj tash në hollësi. Sistemi i lartësisë (përqindjes)është një sistem thjesht i domosdoshëm, ndërsa kjo lartësi prej 30%gjithsesi nuk është kufi në të cilin do të ndalen femrat dhe grupet etyre, por ato do të mundohen të shkojnë në lartësinë prej 50%, qëështë edhe qëllimi i vërtetë. Në Serbi tani po punohet në miratimin eplanit nacional të veprimit, i cili ka një kohë të gjatë që është punuardhe më në fund ekzistojnë disa organe që janë për institucionet, e qëjanë Komisioni për barazinë gjinore i Kuvendit Popullor, Këshilli iQeverisë për barazinë gjinore, ndërsa përparimi më i madh në këtëaspekt është shënuar në Vojvodinë, ku ekzistojnë madje 5institucione. Pastaj mund të shikojmë lëvizjen e femrës në arsim dhenë ekonomi dhe të përmend atë që është shumë e rëndësishme, dhunandaj femrës. Unë besoj që nuk mund të flitet shumë për këtë çështjepasi që dhuna ndaj femrës ende konsiderohet si dhunë private,respektivisht grindje familjare, dhe çka kemi këtu për të thënë... Edyta, është një dhunë që mbahet fshehtë dhe për të shumë pak flitet, eqë po ashtu ndikon shumë negativisht te femrat, e kjo është dhuna nëvendin e punës. Kur kam shikuar se çka do të ishte interesante që të112

përmend këtu, kanë qenë femrat dhe mediat. Përderisa numri igazetareve të guximshme është në rritje, femra të mrekullueshme, tëcilat punojnë e që disi i pushtojnë mediat, në anën tjetër ështëreflektimi, i cili vjen nga mediat e veçmas ato të shkruara, por edheelektronike, e që është një pasqyrë në kufij të pornografisë dhe kjoështë shumë, shumë e çuditshme. Unë po ashtu e kam shikuar këtëraport dhe kam dijeni për situatën në Kosovë, ku thuhet se nëKosovë, shoqëria është shumë patriarkale një stereotip që ekziston,po kjo vlen edhe për këtu, është njëjtë patriarkale. Nëse shikohet se sijanë zhvilluar këto shoqëri, pasi që kemi shumë gjëra të përbashkëta,mendoj se situata është e ngjashme. Mund të them se është engjashme nëse i shikojmë disa përqindje, disa hollësi, gjëra të imëta,prandaj situata mund të konsiderohet e ngjashme. Është erëndësishme se kur flasim për këtë dialog alternativ e kuptojmë se kakontakte shumë të mira në sektorin civil, d.m.th ndërjmetorganizatave joqeveritare të Serbisë dhe Kosovës të cilatbashkëpunojnë tash sa vite. Pra, jo prej vitit 2000, por thjesht që ngathemelimi i këtyre organizatave, prej vitit 1990 dhe kontaktet e tyrenuk janë ndërprerë asnjëherë, por çdo ditë e më tepër zhvillohen dhethellohen, gjithsesi m’u për shkak se ekzistojnë probleme të ngjashmenë të dy shoqëritë, e këtu më duhet të përmend se në Kosovë ështëmiratuar ligji për lartësitë (kuotat), kështu që momentalisht nëParlamentin e Kosovës janë rreth 28% femra dhe gjëja tjetër që atjekanë bërë është ndërtimi i një organi, i cili quhet “korpusi i femrave”ku ftohen të gjitha femrat përfaqësuese në Parlament, pa marrëparasysh se cilave parti dhe cilave opcione politike u takojnë, që tëpunojnë bashkarisht për problemet e përbashkëta të gjitha femrave,pra mendoj se Kosova është më e përparuar se Serbia sa i përkëtrregullimeve institucionale. Çka është e rëndësishme për femrat nëKosovë dhe Serbi dhe në të cilën ato shpesh thirren, është Rezoluta1325 e vitit 2000 të KS të KB, për të cilën këtu nuk dihet asgjë, e cilatitullohet “Pjesëmarrja e gjerë e femrës në krijimin e paqes dhepërtëritjen e pasluftës”. Unë do të rikujtoja që femrat dhe grupet etyre kanë luajtur një rol shumë të rëndësishëm jo vetëm këtu nëterritorin e ish Jugosllavisë, por edhe kudo ku ka pasur luftëra, së paripër pengimin e luftërave me anë të një politike kunërluftë e pastajedhe në shoqëritë pas konflikteve, ndërkohë që ato nuk kanë kurrfarëvendi dhe pjesëmarrje në bisedime, kështu që kjo është një rezolutë emadhe, e cila bën thirrje për përfshirje më të madhe të femrave nëbisedime paqësore dhe në përgjithësi në struktura udhëheqëse. Unë113

do të lexoj vetëm një nen, i cili u bën thirrje “shteteve anëtare që tësigurojnë pjesëmarrje më të madhe të femrave në procesin evendimmarrjes në të gjitha instancat e shtetit, në të gjitha institucionetrajonale dhe ndërkombëtare si dhe në mekanizmat për parandalimindhe zgjidhjen e konflikteve”. Normalisht që për këtë nuk dihet asgjëdhe Rezoluta si e tillë është e obligueshme, por natyrisht kjo nukështë as e rëndësishme. Ajo çka shihet më tej, gjë të cilën e dimë tëgjithë, se në fund kur miratohet ndonjë ligj që shkon në favor tëfemrave, por që sigurisht nuk është i mjaftueshëm, si janë disa ligjeqë janë miratuar së voni, shihet se përdorimi i tyre në këtë periudhëështë thjesht i pamjaftueshëm, sidomos kur është fjala për dhunënndaj femrës, pra kjo është një problematikë e gjerë dhe këtu do tapërfundoja. Nuk e di nëse e kam shpenzuar kohën e lejuar. Jufaleminderit.NAGJA DUHAÇEK: Faleminderit Zoricë. Tash do ta ftoj MajaStojanoviqin nga Nisma e të rinjve për të drejtat e njeriut.MAJA STOJANOVIQ, Nisma e të rinjve për të drejtat e njeriut,Nish: Unë do të filloja me një rrëfim, me një rrëfim konkret për atë seçka jemi munduar të bëjmë ne lidhur me këtë çështje dhe çka jemimunduar të bëjmë me dialogun tonë të brendshëm apo të njerëzve ngaSerbia dhe Kosova. Një ndër aksionet tona që ka ndodhur në muajinmaj është titulluar “Njerëzit, jo territoret” dhe është bërë duke i marrë15 të rinj nga tërë Serbia për t’i dërguar ata që ta vizitojnë Kosovën.Ata kanë kaluar tri ditë në Prishtinë. Kemi fjetur, me këtë unëmburrem, jo në “Grand”, por në një hotel që gjendet në periferi tëPrishtinës, d.m.th te disa shqiptarë, të cilët kanë qenë shumëmikpritës. Aty kemi kaluar tri ditë, e një ditë kemi qenë në Mitrovicë.Ideja jonë ka qenë që ta bëjmë aksionin paqësor në urën e Mitrovicës,që ishte paraparë të zgjasë një ditë dhe është dashur të vendosim disapano me mbishkrime në tri gjuhë, shqip, anglisht dhe serbisht metitull: “Njerëzit, jo territoret”, në mënyrë që të dëshmojmë që dialoguështë i mundur madje edhe në Mitrovicë, që është e mundur të vëmëkomunikim në vendin, ku një kohë është simbolizuar ndarja e dybashkësive etnike në Kosovë dhe aty të krijohen lidhjet ndërmjetnjerëzve. Në këtë aksion kemi përfshirë njerëz nga Kosova, do tëthotë nga Prishtina dhe Mitrovica jugore dhe veriore dhe është dashurqë atë ditë ta kryejmë aksioniin paqësor në urë. Megjithatë u bënëdisa ndryshime të vogla pasi që KFOR-i nuk kishte lejuar që aksioni114

të mbahej në urë, për shkak të shkaqeve të sigurisë dhe na lejuan që takryejmë aksionin në Mitrovicën jugore dhe veriore. E rëndësishmeështë se ne e kryem atë aksion në Mitrovicën jugore që filloj meshpërndarjen e fanellave me sllogane të njëjta duke iu shpërndarë sëpari ato të rinjve shqiptarë që ishin shumë të kujdesshëm. Bisedonimnë gjuhën serbe dhe për mua kjo është hera e njëmijtë që u tregojnjerëzve që në Kosovë, në Prishtinë, në Mitrovicë gjithkund kemifolur serbisht dhe nuk kemi pasur kurrfarë problemesh, por unë prapëe ndiej nevojën t’ua them njerëzve këtë. E kryem aksionin edhe nëMitrovicën veriore edhe në atë jugore, në Mitrovicën jugore embajtëm atë në rrugë, ndërsa KFOR-i nuk na lejoi që të njëjtën gjë tabëjmë edhe në Mitrovicën veriore, kështu që bëmë disa takime medisa organizata atje. Ajo çka është shumë e rëndësishme për ne që delnga ky rrëfim është se dialogu ndërmjet të rinjve atje dhe këtuekziston, se ata janë shumë më të hapur se këto struktura që tash e savite i kanë të njëjtat fjalë demagogjie, të cilat vazhdimisht na ipërsërisin dhe të cilat gjithashtu depërtojnë edhe në media e nëskenën publike në Kosovë dhe Serbi. Poneta e kësaj është që tëtregojmë se duhet të punohet, duhet të tejkalohen gjithë ato fjalë qëqarkullojnë këto pesë, gjashtë vitet e fundit dhe përsëri të punohet nënjë terren të ri ose në bashkësitë lokale me njerëzit që jetojnë atje.Tek njerëzit ekziston edhe ai presioni që e përmendën edheparafolësit e mi, presioni kur nisen për në Kosovë. Të gjithë njerëzitqë i kemi dërguar atje, si këta që i kemi dërguar në këtë aksion, poashtu edhe të tjerët që kanë shkuar me programe tjera kanë pranuarletra të ndryshme, kundërshtime të ndryshme, fjalë të ndryshme se siatje njerëzit janë ekstremistë myslimanë dhe që mund t’u ndodhëçkado dhe kanë qenë të privuar të shkojnë në Kosovë qysh në fillim.Pasi që ne u kemi treguar atyre njerëzve se kjo nuk është e vërtetë, atakanë qenë të gatshëm që të shkojnë në Kosovë e të vërtetohen vetë, seatje ekziston një jetë për të cilën këtu nuk flitet fare. Pra fjala ështëpër “Ditën e ardhshme”. “Dita e ardhshme” nuk është temë nëdebatin publik serb me sa më duket mua dhe për këtë as që mendohet.Jo vetëm dita pas zgjidhjes së statusit të Kosovës, por edhe një ditëpas referendumit në Mal të Zi, një ditë pas këtij referendumit tonë,një ditë pas çkado që ka qenë dhe është e rëndësishme për ne, praende ekziston pengesa për mos diskutimin e problemeve ekonomike esociale, të cilat janë barrë e shoqërive tona, pa marrë parasyh atëçështjen e madhe të statusit të Kosovës. Kjo çështje krijon problemetë mëdha për ne, pasi që sa vite qëndron e varur. Pra ne me këtë115

çështje i bllokojmë të gjitha të tjerat që janë të rëndësishme për jetëne përditshme të qytetarëve të Serbisë dhe Kosovës, në radhë të parëpër qytetarët e Kosovës. Unë kam përshtypjen se kur flasin këtunjerëzit për Kosovën nuk mendojnë që atje jetojnë njerëz, që atjeekziston një bashkësi, e cila jeton në një vend dhe e cila natyrisht kanevojë për shumë gjëra që janë të domosdoshme për punë dhe jetë tëpërditshme, kështu që kur mendojmë prej këtu për Kosovën kjo ështënjëra nga çështjet që duhet të na kujtohet. Sepse për njerëzit qëjetojnë atje, Kosova është çështje e përditshme me të cilën ata jetojnë.Kjo është vetëm një paralele. Kur e tërë bota fliste për Serbinë si njëvend, të cilin po e bombardon NATO, për në përditshmëria ka qenëpyetje, ne këtë e kemi përjetuar, kështu që për mua është shumë erëndësishme që në këtë aspekt t’i kuptojmë të gjithë njerëzit qëjetojnë në Kosovë. Një pyetje që shtrohet e që ka lidhje me njerëzitdhe jo territoret ka të bëjë me ekipin negociator, të cilin unë kishadilema a ta quaj serb apo i popullit serb për arsye se çështjet të cilatata i përfaqësojnë gjithmonë janë të lidhura vetëm me bashkësinëserbe në Kosovë, por në anën tjetër edhe me territoret. Në njërin ngabisedimet e radhës, kur është diskutuar për “Të drejtat e njeriut nëKosovë”, Samarxhiqi i cili ka qenë në ekipin negociator kishte thënëpas përfundimit të bisedimeve, se ekziston një problem i madh për sai takon të drejtave të njeriut, se njerëzit nuk kanë liri të lëvizjes. Kjonatyrisht që është një çështje e madhe, mirëpo si e shpjegonte ai këtëdhe me çka e lidhte? Ai tha se propozimi të cilin e kishin bërëshqiptarët për komunat, nuk ishte i mirë pasi që komunat serbe nukjanë të lidhura ndërmjet vete dhe në këtë mënyrë serbëve u privohetliria e lëvizjes. Kjo na bënë ne të kuptojmë se si e sheh lirinë elëvizjes si të drejtë të njeriut dhe në çfarë mase e lidh këtë mebashkësinë etnike, e cila jeton në një territor dhe sa është ai problem imadh për të gjithë njerëzit dhe pakicat etnike në Kosovë, kur njerëzite lidhin këtë koncept themelor të të drejtave të njeriut me territore,me liri të levizjes ose me 10 ose 20 mijë kilometra katrorë. Këto janëdisa gjëra të cilat duhet t’i shqyrtojmë për atë një ditë më pas dhe përshumë ditë më pas sepse do të ketë shumë më tepër se që ka pasur nëkëto pesë, gjashtë vitet e fundit që problemi i mosbashkëpunimit tëbashkësisë serbe dhe shqiptare po qëndron i varur. Do të kthehemedhe një herë te Kushtetuta e cila këto ditë është shumë aktuale dhepër të cilën folëm të gjithë. Të gjithë e dimë se çfarë problemiparaqet, Kosova është në të dhe bëhet pyetja se a do të vazhdohetpolitika e Sllobodan Millosheviqit me këtë kushtetutë. Jam munduar116

ta lexojë këtë kushtetutë duke menduar në këtë mënyrë dhe jammunduar të gjej se me sa nene të kësaj kushtetute nuk do të ishtepajtuar Millosheviqi. Pastaj, duke kaluar nen pas neni, kam ardhur nëpërfundim se nuk kam gjetur shumë gjëra që lidhen me kushtetutëndhe referndumin, e vetmja gjë me të cilën ndoshta nuk do të ishtepajtuar as Millosheviqi do kishte qenë kur përmendet “populli serb”në nenin e parë, sepse këto gjëra nuk janë përmendur në Kushtetutën,e cila është miratuar në kohën e tij, e po ashtu sa i përketreferendumit, shqiptarët do të kishin qenë në listat e votuesve. Kështuqë tash po hamendem rreth kësaj Kushtetute dhe rreth tërë situatëssonë sot, a kemi bërë ne një hap përpara apo një hap prapa me këtëkushtetutë dhe sa na përkujton politika e sotme në atë tëMillosheviqit që është filluar në vitet e 90-ta, e bazuar në të njëjtënhistori. Është dashur të dilet për të votuar për kushtetutën, në atëkohë, unë jo, mirëpo ndoshta prindërit e mi është dashur të dalin nëmënyrë që Kosova të mbetet në Serbi. E njëta histori po përsëritetedhe tash dhe unë shpresoj që pas 10 vjetësh të kësaj historie, e cilapo shfaqet nëpër media dhe gjithkund tjetër nuk do të vimë në pozitëtë njëjtë, që prapë të flasim për luftëra dhe për atë se çka na kandodhur në vitet e 90-ta, vetëm pse sot nuk kemi qenë të vetëdijshëmpër rreziqet që i bart ajo kushtetutë dhe e tërë politika të cilën po endjek Qeveria në lidhje me Kosovën, për Kosovën brenda Serbisë oseKosovën e pavarur. Faleminderit.NAGJA DUHAÇEK: Para se të fillojmë me pjesën ku do të bënipyetje, do të ftoja Milloshin nga “Gratë në të zeza” që në kontekst tëndërlidhjes me Rezolutën 1325 për pjesëmarrjen më të madhe tëfemrave në proceset paqësore, t’na thotë diçka më shumë për nismënqë tash e një kohë janë duke e ndërmarrë grupet e femrave nga Serbiadhe Kosova.MILLOSH UROSHEVIQ, Gratë në të zeza: Do të jap një pasqyrëtë shkurtër kronologjike të aktiviteteve të “Grave në të zeza” në lidhjeme Kosovën. “Gratë në të zeza” dhe grupet nga Kosovabashkëpunojnë që nga viti 1991, fillimisht me grupin “MotratQiriazi” dhe themeluesen e atij grupi ......Rugovën. Në vitin 1991është organizuar “Karvani paqësor”. Pjesëmarrësit dhe pjesëmarrësete karvanit ishin pacifistët dhe pacifistet nga disa qytete italiane si dhenga Beogradi e Pançeva. Disa nga themelueset e “Grave në të zeza”kanë qenë të pranishme dhe gjatë tri ditëve janë organizuar takime të117

shumta dhe biseda me përfaqëues dhe përfaqësuese të komunitetitshqiptar në Kosovë, po ashtu ishin organizuar biseda me minatorët eTrepçës, me punëtorët e punëtoret e arsimit dhe me elitënintelektuale. Gjatë këtyre bisedave janë regjistruar dëshmi përrepresionin sistematik, të cilin po e ndërmerrte regjimi serb.Pjesëmarrëse në Karvan ka qenë edhe Aleks Lenger, përfaqësuesja e“Të gjelbërve” në Parlamentin Europian. Në muajin shkurt të vitit1992, “Gratë në të zeza” nga Beogradi kanë organizuar vizitën nëVenedik, të grupeve të aktivisteve nga grupet autonome të grave dukepërfshirë edhe grupet nga Kosova, në “Takimin e solidaritetit të gravekundër luftës”. Në muajin mars të vitit 1995 aktivistet nga grupet egrave të Kosovës kishin ardhur për herë të parë në vizitë te “Gratë nëtë zeza” në Beograd dhe po në atë muaj me datën 8 është parë parullae famshme e “Grave në të zeza”, “Shqiptaret janë motrat tona”. Kjoparullë ka qenë shpesh objekt i ofendimeve dhe njerëzit janë munduarta shkatërrojnë. Në gusht të po të njëjtit vit, aktivistet shqiptare ngaKosova për herë të parë kanë marrë pjesë në takimin ndërkombëtar“Solidariteti i grave kundër luftës” në Treshnjevc të Vojvodinës. Nëmuajin mars të vitit 1996 “Gratë në të zeza” dhe aktivistet ngaKosova udhëtuan në Spanjë, mëpas vazhdojnë vizitat e dyanshmed.m.th “Gratë në të zeza” shkojnë në Prishtinë dhe gratë nga Prishtinavijnë në Beograd. Në këtë kohë u shfaq parulla e “Grave në të zeza”,“Gratë do të mbajnë në mend”. Në muajin gusht të njëjtit vit, gjatëtakimit të V-të ndërkombëtar “Gratë në të zeza kundër luftës” që ishtembajtur në Novi Sad, është zhvilluar diskutimi me grupin prej dhjetëaktivisteve nga Kosova, me titullin “Lufta piskologjike në Kosovë”.Në nëntor të atij viti janë organizuar një sërë protestash të organizatës“Gratë në të zeza” kundër shkeljes së të drejtave të njeriut tëkomunitetit shqiptarë në Kosovë, si dhe kundër aparthejdit. Protestatkanë vazhduar edhe gjatë muajve prill, maj, qershor dhe korrik të vitit1997. Në muajin gusht u mbajt takimi i VI-të i rrjetit ndërkombëtar“Gratë në të zeza”, i cili u mbajt po ashtu në Novi Sad, ku ëshëshënuar një pjesëmarrje masive e aktivisteve për të drejta të njeriutnga Kosova. Protestat prapë kanë vazhduar edhe gjatë muajve tetor,nëntor dhe dhjetor, të cilat ishin mbajtur paralelisht me ato të“Unionit të pavarur të studenteve dhe studentëve shqiptarë nëPrishtinë”. Në muajin shkurt të vitit 1998, më saktësisht me datën 28shkurt kur atëbotë ndodhi masakra mbi familjen Jashari në Drenicë,“Gratë në të zeza” kishin protestuar me moton “Për paqe në Kosovë”.Gjatë muajit prill të atij viti kishin nisur disa fushata dhe diskutime në118

lidhje me Kosovën dhe po ashtu kishte filluar fushata e titulluar “Nukdua luftë”. Në takimin e VII-të ndërkombëtar “Gratë në të zezakundër luftës” që është mbajtur gjatë muajit gusht në Suboticë, ështëshënuar një pjesëmarrje rekorde e grave nga Kosova, ku kanë marrëpjesë 28 prej tyre, ndërkohë që gjuha shqipe ka qenë njëra ndër gjuhëtzyrtare. Në shtator të vitit 1998 regjimi kishte ndaluar mbajtjen emitingut ndërkombëtar kundër luftës në Kosovë të organizuar nga“Gratë në të zeza” dhe “Amnesti Intenational”, por në të njëjtën ditëose më saktë më datën 19 shtator ishin mbajtur protesta kundër luftësanembanë botës. Protestat kanë vazhduar edhe gjatë muajve janar,shkurt dhe mars e deri kur kanë filluar bombardimet, me moton “Përpaqe në Kosovë” dhe “Më mirë pakt se luftë”. Gjatë muajve mars,prill dhe maj janë mbajtur kontakte të vazhdueshme telefonikendërmjet aktivisteve të “Grave në të zeza” dhe aktivisteve ngaKosova. Në shtator të atij viti ishte mbajtur një protestë në Beogradkundër spastrimit etnik të banorëve joshqiptarë nga Kosova, memoton “Ndal hakmarrjes në Ballkan”. Gjatë viteve 1999 dhe 2000është vendosur praktika e përcjelljes së gjykimeve të aktivisteveshqiptare dhe këtu para së gjithash mendohet në punëtorenhumanitare, mjeken dhe poeten Flora Brovina. Në vazhdën e kësajështë organizuar një protestë e titulluar “Ne të gjitha jemi FloraBrovina”, ndërsa Radmila Laziq kishte shkruar një njoftim me titull“Jepjani penën Flora Brovinës”. Po ashtu janë përcjellur gjykimet eAlbin Kurtit dhe grupit të studentëve. Nga muaji mars i vitit 2006është organizuar koalicioni paqësor i grave ndërmjet rrjetit “Gratë nëtë zeza – Serbi” dhe rrjetit të grave të Kosovës e që në muajin shtatorkishte mbajtur një konferencë katër ditëshe ne Strugë të Maqedonisë,me titull “Gratë, paqja, siguria”. Po ashtu nga tetori i këtij viti “Gratënë të zeza” duke ndier përgjegjësi të madhe morale për krimet eregjimit serb ndaj banorëve shqiptarë në Kosovë, janë duke epërcjellur gjykimin për krimin në Suharekë, ku ishin vrarë, t’uapërkujtoj 46 anëtarë të familjes Berisha. Faleminderit.NAGJA DUHAÇEK: Faleminderit. Tani më duhet që, pasi që disaprej jush nuk njiheni mes vete, këtu të pranishëm sot kemi mysafirë,të rinj që kanë ardhur nga Kosova për këtë debat, kemi aktivistë tërinj nga Nishi dhe Novi Sadi me sa mund t’i shoh unë nga këtu dhetash është koha që ju të bëni pyetje. Urdhëroni. Dhe natyrisht nëseedhe dikush dëshiron të bëjë ndonjë shënim apo të bëjë ndonjë pyetjele të urdhërojë.119

PYETJE: Nga Kushtetuta që Beogradi po shërbehet me serbët eKosovës, ndërsa ju thatë fakt që Beogradi me qëllim po manipulonme ta. Pra nëse mundeni të skjaroni qëndrimin tuaj. Dhe po ashtu njëpyetje për Izabella Kisiq: më intereson numri i grave të cilat kanëmarrë pjesë në serinë e këtyre bisedimeve. Çfarë përfundimesh keninxjerrë ju nga qëndrimet e tyre, si e shohin ato këtë “Një ditë më pas”në Kosovë dhe Serbi?IZABELLA KISIQ: Po ja, sa i përket Kushtetutës, pikërisht për atëedhe fola më herët dhe thashë se në kushtetutë flitet vetëm përterritore, d.m.th që Kosova të mbetet brenda Serbisë, nuk flitet përnjerëzit që jetojnë atje. Në këtë kam menduar para së gjithash, prathënë shkurt në këtë mënyrë po manipulohet. Pastaj, dëshira enjerëzve me të cilët kam biseduar është që ata të mbeten në Kosovë,sepse janë shumë të vetëdijshëm se çfarë fati i pret nëse vijnë nëSerbi, e në Serbi ne kemi edhe sot e kësaj dite shumë serbë ngaKroacia që jetojnë nëpër kampe refugjatësh. Ata nuk dëshirojnë takenë këtë fat, para së gjithash, ajo çka atyre u duhet është ndihmaekonomike në mënyrë që ata të mbeten në Kosovë duke dalë ngaizolimi shoqëror. Sa i përket numrit të grave me të cilat kemibiseduar, p.sh herën e fundit kur kemi biseduar të shtunën dhe tëdielën kanë qenë diku 15 gra nga të gjitha vendet e Kosovës, mirëpokjo nuk ka qenë hera e vetme që ne kemi biseduar me serbët, unëthashë që kemi biseduar dy-tre muajt e fundit me shumë njerëz.Gjithsesi, ata ndodhen në një situatë të paqartë, por në të vërtetëdëshirojnë të mbësin në Kosovë.GORAN MILLETIQ: Vetëm të shtoj, sa i përket manipulimit meserbët. Unë mendoj se i tërë ky tregim me manipulimin e serbëve e kanjë traditë shumë të gjatë. Tani, shikoni, kur diçka zgjat 15 vjet,atëherë ajo mund të quhet traditë. Dhe me të vërtetë kjo është njëtraditë në Beograd. Pra të fillojmë, mirë do ta lëmë pak anashSlloveninë, por të fillojmë më Kroacinë. Aty janë manipuluar serbët,e çka ka qenë qëllimi? Ka qenë ajo vija Karlovac, Karlobag, Ogulin,Viroviticë dhe njerëzit janë manipuluar. Pra për territore, këtu ështëfolur për territoret dhe njerëzit. Dhe tani t’ju bëj të gjithëve njëpyetje. A keni qenë ju në dijeni për pozitën e serbëve në Kroaci nëvitin 1990? Keni ditur vetëm atë që kanë qenë të privuar nga të drejtate tyre. Ky është një formulim shumë i përgjithësuar dhe mendoj që ju120

nuk i keni ditur problemet e vërteta të atyre njerëzve. Pra, ky ka qenënjë manipulim i rrezikshëm. Dhe çka janë tash serbët në Kroaci pas15 vjetësh? Pakicë kombëtare. Unë mendoj se kur organizojmëkonferenca regjionale duhet të vijnë pakicat kombëtare dhe tëprezentohen normalisht, të thonë ne jemi pakicë kombëtare në Kroaciqë nga viti 1990. Nëse keni thënë në vitin 1991 se ata duhet të jenëpakicë kombëtare, keni dëgjuar kush e di çfarë fjalësh. Nuk keniguxuar as ta përmendni atë. Pastaj në radhë ka qenë Bosnja, nërregull, popull konstituiv etj., por prapë ka ndodhur manipulimi injerëzve për shkak të territoreve. Çka keni ditur ju gjatë kohës sëluftës në Bosnjë? E keni ditur që serbët po mbajnë 70% të territorit,30, 40, 60, 50 dhe si do të bëhen negociatat. Ky është manipulimi iradhës. Manipulimi tjetër është Kosova. Së pari manipulimi ështëpërqëndruar te njerëzit, duke i parë shqiptarët si faktor destabilizuesdhe duke treguar se serbët nuk kanë të drejta atje dhe sigurisht që kymanipulim vazhdon ende, nuk do të hyja në hollësi pasi që nuk ështëe thjeshtë të shpjegohet një gjë, e cila zgjat aq shumë. Manipulimi iradhës është edhe Presheva, Bujanovci, Medvegja dhe këtë po epërmendi sepse është manipulim i brendshëm. Këtu është manipuluaredhe me serbët edhe me shqiptarët. Sa i përket shqiptarëve dihet ëtreguar tregimi i vjetër. Ata janë terroristë, të cilët shpërndajnë drogëdhe ndërtojnë transverzalen e gjelbërt, sipas supozimit kjo pondërtohet nëpërmjet Bosnjës, Malit të Zi, Kosovës, Bullgarisë, këtënuk e kam të qartë, pastaj Maqedonisë ku po ndërtohet transverzalja egjelbërt, ky është tregimi për shqiptarët, e për serbët ka qenëmanipulim i plotë. Pra nuk keni mundur asesi ta dini se si jetojnë atanjerëz atje, çka duan, p.sh në Preshevë ka rreth 5% serbë, si jetojnëata? A keni dëgjuar për këtë në Beograd? Jo. Nuk keni dëgjuar se sijetojnë me fqinjët shqiptarë etj. Nuk keni mundur ta dëgjoni këtë, porvetëm disa tregime të përgjithësuara. Manipulimi tjetër është nëlidhje me Malin e Zi, që ka ndodhur tash së fundi, atje po ashtu ështëmanipuluar me njerëzit, të cilët janë deklaruar si serbë, pa marrëparasysh së për çka ata janë deklaruar si serbë. Unë kam shkruar njërekomandim që Beogradi duhet t’i përkrahë ata njerëz si pakicëkombëtare, sepse kjo do të ndodhë herët a vonë. D.m.th në njëmoment ata kanë folur shumë për këtë territor e tash, kur Mali i Ziështë i pavarur, apo jo, tash përnjëherë ata janë harruar. Statusi injerëzve, të cilët janë deklaruar si serbë ka ndryshuar shumë. Netanimë kemi diskutuar se për njerëzit që kanë shtetësinë e Serbisë nëMal të Zi kanë ndryshuar dhjetë ose pesëmbëdhjetë gjëra etj etj. Pra,121

ky është edhe një manipulim për të cilin Beogradi bëhet si i marrë,ndërsa do të vijë momenti kur ata njerëz në shtetin e ri do të jenë, çkatjetër, pos pakicë kombëtare, mbase mund të jenë popull konstituiv sinë Bosnjë ose pakicë kombëtare. Dhe natyrisht kemi edhemanipulimin me njerëzit në Maqedoni, megjithëse këtu është situatapak më ndryshe që mund të kualifikohet si pak a shumë çështjefetare, unë kam biseduar me përfaqësuesit e serbëve në Maqedoni dhemë shumë është një çështje që lidhet me fenë dhe më pak me etninë,por mendoj se gjërat në fund të fundit do të përfundojnë memanipulimin mbi Kosovën. Mendoj se kjo është një traditë 15-vjeçaredhe më duket se do të zgjasë edhe së paku pesë vjet. Pra, definitivishtdo të kemi manipulim tradicional.ZORICA TRIFUNOVIQ: Në fakt edhe shkatërrimi i Jugosllavisëka filluar me manipulimin e serbëve në Kosovë.MAJA STOJANOVIQ: A bën të shtoj edhe një shembull tëmanipulimit pasi jemi në këtë temë? Me siguri keni pasur rastin tëshihni para dy-tri javësh, kur në emisionin "Kljuç" ka qenë një trgimpër fëmijët nga Kosova që janë quajtur Srpqad nga Kosova me fëmijëqë me plot kuptimin e fjalës ishin të detyruar të qajnë nga një orë egjysmë para kamerave në mënyrë që ne të gjithë të dalim për tëvotuar për referendumin që do ta mbante Kosovën në Serbi. Kështuqë mendoj se ky është manipulimi më i drejtpërdrejtë që kemi parëndonjëherë.IZABELLA KISIQ: Mua më duhet të përmend një shembull të mirënga mediat dhe ky është një film, i cili është emetuar nga B-92 përnjë njeri që jeton në Prizren dhe që ka jetuar plotësisht i izoluar dyvjet, i cili ishte fortifikuar në shtëpinë e tij ndërsa sot shëtitet i lirënëpër atë qytet.NAGJA DUHAÇEK: Faleminderit. Pyetje. Ose komente. UrdhëroniPYETJE: Po e shoh zonjën apo zonjushën Jellena Bjellica. Nëqershor kam qenë në Prishtinë ku ishim mysafirë në redaksinë e juaj,tani do t’i lutesha që të më tregojë se si po përparon Građanskiglasnik, a ka numra të rinj, a është rritur tirazhi, si po përparon nëenklava?122

JELLENA BIJELICA: Për ata që nuk janë të informuar Građanskiglasnik është publikimi periodik më i ri në gjuhën serbe, i cili del nëPrishtinë, i cili punohet në Prishtinë, shtypet në Prishtinë dheshpërndahet nëpër enklavat serbe. Faleminderit në pyetje, tani jemiduke punuar numrin 15 që do të dalë të premten dhe shpresoj që do tëbëjmë edhe dhjetë herë kaq.ZORICA TRIFUNOVIQ: A bën tani të shtoj edhe unë diçka nëlidhje me kushtetutën. Atë çka desha të them, për të cilën gjë foliedhe Izabella, është se manipulimi mund të shihet qartë aty kukushtetuta nuk merret me çështjet cilësore të shtetit të ardhshëm tëSerbisë, por merret me çështjet territoriale të shtetit të ardhshëm tëSerbisë. Pra, unë nuk shoh që kjo kushtetutë parasheh një shtet tëqytetarëve që mbase është shumë e rëndësishme. Ndoshta kjo ështënjë shmangie nga cilado ide, e cila ka çfarëdo lidhje me politikat emajta, sepse pastaj shqiptarëve do të duhej t’u pranohej vetëvendosja.Pra mendoj se kushtetuta si e tillë është një manipulim, më duhet tëthem se nuk kam qenë kaherë në Beograd, mbrëmë kam udhëtuar dhejam tmerruar kur i kam parë gjithë ato pano “Për një Serbi më tëmirë” etj. Nuk po e shoh që kjo Serbi është më e mirë, sipasmendimit tim ajo çka nuk është arritur nga 5 tetori e deri më sot, mesiguri se nuk do të arrihet me këtë kushtetutë të re. Sepse një Serbimë e mirë nuk do të thotë Kosmeti në Serbi, por duhet të ketë njëkuptim tjetër, d.m.th të shikohet cilësia e rregullimit të atij shteti dhesi do të duket ai shtet, a është shtet, a është shtet i qytetarëve apo shtetserb, e gjëra të ngjashme, të cilat fatkeqësisht nuk ceken në këtëkushtetutë.ZORICA TRIFUNOVIQ: Mendoj se dita pas shpalljes së statusit tëKosovës për të cilin dihet se do të jetë pavarësia, e kushtëzuar apondonjë formë e pranisë ndërkombëtare në terren për një kohë tëcaktuar, do të jetë një parakusht që të ndalen manipulimet në Serbidhe Serbia t’i kthehet vetvetes, demokratizimit të brendshëm,zhvillimit të brendshëm dhe thjesht nuk do të ketë mundësi që tëmanipulojë me çështjen e Kosovës.SASHA GAJIN:Pra dua të flas për kushtetutën, para së gjithësh ngaprizmi i të drejtave të njeriut, pastaj edhe nga pozita e organizimit tëpushtetit dhe eventualisht nga pozita e shtetit ligjor. Mendoj se ështëshumë e rëndësishme të theksohet se pa marrë parasysh deklarimet,123

se kjo kushtetutë vlerësohet si përmirësim i asaj të mëparshmes, ështëe nevojshme të thuhet se këtu kemi të bëjmë me një shkelje të atijparimit juridik univerzal për moslejimin e uljes së nivelit të mbrojtjessë të drejtave të njeriut që njëherë është arritur. Pra kjo kushtetutë eka shkeluar atë parim juridik dhe nuk bëhet fjalë për ngritjen e nivelittë drejtave të njeriut, por përkundrazi për uljen e tij. Nëse ikrahasojmë dy apo më shumë dokumente ligjore, atëherë duhet tëmarrim parasysh edhe Kartën e Vogël Kushtetuese për të drejtat enjeriut dhe të drejtat e pakicave në këtë vend, tamam ashtu si është nëMal të Zi dhe të krahasohet niveli i të drejtave të garantuara në këtody dokumente të kësaj Karte, të Kushtetutës së Millosheviqit me këtëdraft propozim kushtetues, nuk do të jetë vështirë, unë tani nëmungesë të kohës nuk kam mundësi të hyj në të gjitha pjesët ekushteutës së propozuar që bie ndesh me standardet ndërkombëtareose me standardet më të larta në fushën e të drejtave të njeriut, por poe përmend të drejtën për abortim, ajo e drejtë si e tillë nuk ekziston,por flitet vetëm për të drejtën që gjithkush e ka për të lindur fëmijë.Një dispozitë e tillë është plotësisht e papranueshme nga parimi iregjimit modern të mbrojtjes së të drejtave të njeriut, vetëm nëna katë drejtë të vendosë për lindjen e fëmijës, këtë mundësi nuk e kababai, kjo e drejtë ka një emër dhe duhet të emërtohet si “ndëprerje eshtatzanisë”, respektivisht abortim. Po ashtu edhe dispozita e cila katë bëjë me lidhjen e martesës duhet të shikohet nga ky aspekt. Përkëtë është folur tashmë, në propozimin për kushtetutën e re, kjo edrejtë përkufizohet si e drejtë e mashkullit dhe femrës për të hyrë nëbashkësi martesore. Pra mund të thuhet se është evidente ulja e nivelite të drejtave të njeriut të arritur më parë. Ndërsa çka është me tëvërtetë shokuese që mund t’i ketë ikur edhe Ratko Markoviqit, kur eka hartuar Kushtetutën në vitin 1990 është e drejta për intimitet ose edrejta për jetë private, sepse ai e kishte përmendur këtë të drejtë nëkushtetutë. Është një e drejtë, e cila ka histori të gjatë potenciali i sëcilës është shumë i pasur dhe i fuqishëm në fushën e zhvillimit të tëdrejtave të njeriut. Kjo është vërtetuar edhe në praktikën gjyqësore tëGjykatës Supreme të Amerikës dhe në praktikën gjyqësore tëGjykatës Europiane për të Drejtat e Njeriut, pra e drejta për jetëprivate është një nga ato të drejta që siguron mundësinë e arritjes sënivelit të mbrojtjes së të drejtave të njeriut, i cili ende nuk ështëarritur në momentin e të shkruarit të atij dokumenti, pra zhvillohen tëdrejtat e njeriut dhe këto të drejta të reja që më parë nuk kanë qenë tëpranuara, futen në përdorim. Pra, Ratko Markoviqi nuk ka qenë i124

vetëdijshëm për të gjitha këto, por me siguri e ka futur të drejtën përjetë private në Kushtetutën e vitit 1990 nga pakujdesia. Ky hartues ikushtetutës këtë të drejtë e largon nga kushtetuta dhe tani e drejta përjetë private nuk mund të gjendet askund në dokumentin kushtetues.Paramendoni se çka mund të ndodhë nëse mbetet në fuqi neni apodispozita e kushtetutës në të cilën flitet për supremacinë edokumenteve ligjore, sipas së cilës dokumentet ligjore të pranuarandërkombëtarisht duhet të jenë në përputhje me kushtetutën tonë nëmënyrë që të pranohen. Kjo do të thotë se neni 8 i KonventësEvropiane nuk do të jetë më në përdorim, nuk do të ekzistojë më dheEuropa do të mbetet pa të drejtën për jetë private. Fatkeqësisht nukështë qesharake, por është pikëlluese. Ta marrim për shembull tëdrejtën për ndihmë ligjore. E drejta për ndihmë ligjore nuk ka qenë egarantuar me kushtetutë, por është arritur më vonë. Ja, Nisma e tëRinjve për të Drejtat e Njeriut që është organizatore e këtij takimi,ofron ndihmë ligjore pa pagesë për të gjithë ata që janë të interesuar.Kjo kushtetutë e kufizon të drejtën për ndihmë ligjore në aspektin eofruesve të kësaj ndihme dhe lejon që atë ta bjënë vetëm avokatët dheshërbimet komunale për ndihmë ligjore, të cilat përndryshe nukfunksionojnë ose janë të organizuara shumë dobët. E tash, nëdokumentin paraprak kushtetues kemi pasur një klauzolë interesantenë Kartën e Vogël për të drejtat e njeriut, e cila ishte përfshirë nënenin 8, i cili quhej “Ndalimi i kufizimit të të drejtave të njeriut tëgarantuara me rregullat e akredituara të drejtës ndërkombëtare”.Ndërsa në të shkruhet: “Ndalohet kufizimi i të drejtave të njeriut dhetë pakicave të garantuara me rregullat e akredituara të drejtësndërkombëtare’. Ta zëmë, e drejta për ndihmë ligjore është e pranuarnë praktikën gjyqësore të Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriutdhe me marrëveshjet ndërkombëtare që vlejnë në bashkësinë eshteteve dhe përshkrimeve të jashtëzakonshme në fuqi, nënarsyetimin se ato nuk janë të garantuara me këtë Kartë ose që janë tëgarantuara në masë më të vogël. Pra nuk duhet shmangur nga njënivel i mbrotjes së të drejtave të njeriut që tashmë është arritur vetëmpse ato të drejta nuk janë shprehur hollësisht në dokumentinkushtetues. Në këtë kushtetutë të re nuk ka këso dispozita, por kadispozita që e kufizojnë ofrimin e ndihmës ligjore dhe ngushtimin eburimeve për ndihmë në vetëm dy, që janë avokatët dhe shërbimetkomunale për ndihmë ligjore dhe që sigurisht nuk do të jenë nëgjendje t’i përgjigjen kërkesave të shoqërisë së re. Pastaj vazhdohethipokrizia ligjore apo kushtetuese, kur bëhet fjalë për barazinë e125

ashkësive fetare në vend, kur në mënyrë të vazhdueshme krijohetparimi i mosbarazisë duke privilegjuar bashkësitë fetare të caktuaradhe duke deklaruar se të gjitha bashkësitë fetare janë të barabarta dheqë shteti i trajton të gjitha njëjtë. P.sh, e drejta për qasje në informataquhet “e drejta për informim”. Nëse unë dua të informohem duhet tëekzistojë një ligj, i cili quhet Ligji për qasje të lirë në informata tërëndësisë publike dhe kjo e drejtë duhet të emërtohet. Ka qenë eemërtuar si e tillë në Kartën e Vogël dhe për këtë quhet e drejta nëinformim. Këtu ka shumëçka që mund të ceket në aspektin e tëdrejtave të njeriut. Situata është njëlloj e keqe edhe sa i përketorganizimit të pushtetit shtetëror. Ky tekst i kësaj kushtetute nukështë modern. Aty në radhë të parë flitet për balancin ndërmjet tridegëve të pushtetit shtetëror. Ne sot të gjithë flasim për katër degë tëpushtetit shtetëror, flasim për organet e pavarura, këshillat, individët,ombudspersonët etj. Këta të gjithë nuk pranohen nga dokumentikushtetues, por aty flitet se duhet të arrihet baraspesha apo kontrolli,kontrolli i ndërsjellë i tri degëve të pushtetit shtetëror, ndërsa dega ekatërt nuk përmendet askund përveç në disa dispozita, të cilat kanë tëbëjnë me komisionerin për mbrotjen e të drejtave të njeriut, por ajohyn në ato organet që i takojnë degës së katërt të pushtetit shtetëror. Eçka do të bëjmë në lidhje me, ku ta di, komisionerin për qasje nëinformata, çka me Këshillin për agjencitë radio difuzive, ata nuk dinëç’të bëjnë me vetveten, si do t’i trajtojmë? Si çka? Degë ekzekutive epushtetit shtetëror? Komisioni për letra me vlerë nuk ka më status tëpushtetit ekzekutiv pasi që antërërt e tij janë kontrolluar nga forcat epolicisë speciale. Pavarësia e gjyqësisë ekziston në teorinë edrejtësisë, bile gjykatësi i praktikës Omer Haxhiomeroviq ka thënë seekzitojnë disa standarde prej të cilave varet pavarësia e gjyqësisë.Nëse shikohet në aspektin tekniko-ligjor nuk është vështirë të arrihetpavarësia e gjyqësisë. Duhet që ato standarde për të cilat OmerHaxhiomeroviqi po flet me vite të tëra, të zbatohen në këtë dokumentme karakter kushtetues dhe të sigurohet ajo pavarësi kaq e dëshiruar egjyqësisë. Nuk bën të ndalemi vetëm në deklarata të përgjithshmeduke thënë se gjyqësia është e pavarur dhe pastaj të mos kemi kohëpër të diskutuar për zgjedhjen e gjyqtarëve, lirimin e tyre nga detyraetj. Pastaj prapë kemi të bëjmë me një dispozitë parimore që flet përkontrollin demokratik ose civil të ushtrisë dhe policisë. Këtu është ajopika e dobët. Nuk ekziston asnjë ligj, ligjet tona në fushën e sigurisëjanë katastrofale. Nëse ekzistojnë. Nuk ekziston asnjë ligj me të cilindo të realizohej kontrollimi civil apo demokratik mbi sigurimin126

shtetëror, shërbimet e sigurimit, ushtrinë. Këtu nuk shkohet më largse deklaratat e thata. Dhe tash kemi edhe ato dispozitat e çmendura,p.sh për gjendjen e jashtëzakonshme, për atë se kush si duhet të silletnë rast të shpalljes së gjendjes së jashtëzakonshme dhe posaçërisht nëkushtet e kufizimit të gjendjes së jashtëzakonshme. Sipas praktikës sëGjykatës Evropiane dhe Konventës Evropiane për të drejtat e njeriutnë përgjithësi, ekzistojnë kritere të qarta për atë se si kufizohen tëdrejtat e njeriut gjatë gjendjes së jashtëzakonshme. Ajo çka ështëparashkruar tek ne nga Karta e Vogël e që ka qenë një gjë e çmendur– që është se nuk mund të kufizohet e drejta për lidhje të martesësgjatë gjendjes së jashtëzakonshme, kjo është një shpifje e pamenduar,pasi një gjë e tillë nuk mund të funksionojë në kushte të tilla. Dihet sesi funksionon gjendja e jashtëzakonshme dhe është dashur vetëm qëato rregulla të përfshihen (inkorporohen) në kushtetutë. Ky është njëkrijim i çuditshëm ligjor dhe plotësisht i pashpjegueshëm. E tash, pasiqë detyra ime e ngarkuar nga ‘’Nisma’’ ka qenë që të merrem mesundimin e ligjit – çka të them? Atë që është thënë qindra herë dhe t’ipërgjigjem nga fillimi të gjitha deklaratave absurde siç është ajo ekryeministrit, i cili tha se nevoja për debat publik para sjelljes në fuqitë një akti ligjor është trillim i Titos. Shikoni, është e nevojshme qëpara secilit akt ligjor të organizohet debat publik dhe profesional.Vetëm paramendoni mundësinë e futjes në përdorim të një Ligji përinformimin publik pa konsultimin paraprak me gazetarë. Kjo ështëjashtë mendsh, apo jo? Por të mos e zgjerojmë tash temën. Ligjet dheposaçërisht kushtetuta janë të mira publike, ato përfaqësojnë një tëmirë për të gjithë ne dhe që kemi një sovranitet në shoqëri kemi tëdrejtë ta themi fjalën tonë për atë akt ligjor, veçmas kur është fjalapër ekspertët ligjorë, të cilët mund të kontribuojnë që ai akt ligjor tëjetë më i mirë. Nuk është fjala se ne do të impononim koncepte mekarakter teorik ose shkencor. Puna qëndron aty se njerëzve duhetmundësuar që të përmirësojnë një dokument ligjor kurdoherë që ështëe mundur kjo të bëhet. Sipas kësaj do të duhej organizuar debatpublik për secilin ligj apo gati për të gjitha ligjet. Ky nuk ështëkurrfarë absurdi, por është nevojë. Situata është edhe më e keqe sa ipërket debatit në Parlament. Aty debati është ndalur plotësisht. Nukmund të gjeni asnjë ligj që ka kaluar pas 5 tetorit pa debat ndërmjetdeputetëve e para kësaj ndërmjet komisioneve. Këtu nuk ka pasur asdebat nëpër komisione, as debat ndërmjet deputetëve dhe kjo ështëme të vertetë një gjë rrënjësisht jodemokratike. Ju i zgjedhni njerëzitqë quhen ligjbërës (“law-makers”), pra krijues të ligjeve dhe ata127

ndihmojnë që një ligj i caktuar ose kushtetuta të jenë më të mira,ndërkohë që një tekst shumë rrënjësor kalon pa kurrfarë debatindërmjet atyre njerëzve, detyra e të cilëve është ta bëjnë ligjin osekushtetutën më të mirë. Kjo është thjeshtë e pabesueshme! Pra keminjë tekst që atyre u është dhënë në dorë. Bile janë lavdëruar me këtë.Shikoni. Në preambulë të Kushtetutës thoni se doni një pjesë të njëterritori, apo jo? Por pastaj thoni se nuk i doni njerëzit që jetojnë nëatë territor si votues në lidhje me atë preambulë. Një orientim i tillëpolitik ka edhe emër. Kur e dëshironi një territor e nuk i dëshironinjerëzit që jetojnë në të, për këtë duhet të përgjigjeni para GjykatësNdërkombëtare. Kjo është naive. Shikoni, bile edhe në jug të Serbisënë atë pjesë të territorit që i takon Serbisë e jo Kosovës, prapë thuhetse “duam territorin e jo ata njerëz si votues”. Kjo është me të vërtetë epakuptueshme. E di që nuk ka kontroll të votimit dhe atë çka kemibërë ne në kuadër të Qendrës për Promovimin e Studimeve Ligjoredhe Ligji për reklamimin, është se shpenzohen shumë para përreklama, çka vrehet që në fillim, gjë të cilën e përmend edhe Bjelica.Vini re se si bëhet kjo. Kushtetuta botohet në “Politika”, pra nukceket se është propozim apo çka, por thuhet se është kushtetutë,ndërsa në faqen e pasme thuhet “PO”. Kjo gjë është e ndaluar sipasligjit për reklamim. Shtetit nuk i lejohet që të bëjë këso aludime.Shteti mund të bëjë thirrje për pjesëmarrje në votim, por kurrsesi qëtë sugjerojë përgjigjen në pyetje, të sugjerojë zgjedhjen. Nuk guxonta bëjë këtë. Dhe shihni, ata janë të vetëdijshëm për Ligjin ereklamimit sepse asnjë funksionar shtetëror nuk paraqitet në reklama.Paraqiten njerëz të ndryshëm. Bile edhe kryeredaktori përgjegjës igazetës “Danas” është paraqitur në televizion. Thotë së duhet të diletnë referendum. Për këtë edhe ekziston Ligji për reklamimin sepse merastin e një njoftimi të tillë, shteti nuk mund ta përdorë emrin, zërindhe figurën e funksionarit të shtetit. Dhe pastaj thonë që po erespektojnë ligjin. Por në të njëjtën kohë të tregojnë çka të bësh, përçka të votosh. E tash unë do të doja të bëja një pytetje, kjo ishte sa përtë plotësuar kohën, por nëse dikush mundet t’më shpjegojë dy gjëraqë nuk i kam të qarta. Unë jam pak më i vjetër se shumica këtu, më ivjetri nga “Nisma” gjithsesi dhe më kujtohet gjithçka nga ardhja eMillosheviqit në pushtet e më tej. Më kujtohen ato vendime tëtmerrshme. Unë nuk e kam të qartë se si funkisonon ky fatalizëmpolitik, dikush të servon diçka dhe thotë OK, tani merru me këtë, osevoto për këtë ose gjithçka mbaroi, i humbëm të gjitha. Si është emundur që njeriu vijë në një situatë të tillë. Ja, paramendojeni128

vetveten kur keni qenë në një situatë të tillë, kur i keni thënë vetes,ose kjo ose gjithçka mbaroi. Mendoj që njerëzit e mprehtë dhe tëarsyeshëm nuk e bëjnë këtë. Dhe pastaj naiviteti politik. Mbase jukujtohet borxhi për ringjalljen e Serbisë....kur njerëzit kishininvestuar të gjitha që i kishin për ta ndihmuar ringjalljen ekonomiketë Serbisë. Njëri atje i kishte vjedhur paratë dhe kishte ikur, s’kalidhje. Çfarë borxhi për ringjallje ekonomike! As që e kishte menduarnjë gjë të tillë. Pastaj ‘’Dafina’’, ‘’Jezda’’, e të gjitha ato besime qëmund t’i japësh 100 dinarë e t’i fitosh 300. Ky është një budallallëk,apo jo? Ky naivitet politik për mua si jurist që jam i kufizuar vetëmnë profesionin tim më është plotësisht i paqartë. Ju faleminderitshumë.GORAN MILLETIQ: Vetëm të shtoj diçka. Mendoj se në këtëtakim të sotëm janë shënuar dy gjëra. Manipulimi dhe mashtrimet ngaana e pushtetit. Unë gjithmonë flas me taksistët, i adhuroj taksistët eBogradit dhe taksistët në përgjithsi sepse janë thesar i diturisë për tëgjitha çështjet shoqërore, pra edhe për kushtetutën. E pyeta një taksistse çka mendon për kushtetutën? Tha, mirë, është i rëndësishëm sepsekështu do ta shpëtojmë Kosovën. Po mirë, i them, si do ta shpëtojmëne Kosovën? Mbase unë jam ndër të paktët njërëz në Beograd që këtëe thotë qartë. Vëlla i dashur, Kosova do të jetë e pavarur, është vetëmçështje e datës se kur do të ndodhë kjo, ashtu kam thënë viteve tëfundit që nga viti 1999, nuk mund t’i numëroj vitet, por prej atëherëështë faktikisht e pavarur. Tani do të bëhet formalisht sepse deri tashka qenë faktikisht. Mirë, tha ai, e di unë këtë, d.m.th ai e di këtë,është i vetëdijshëm për realitetin, por thotë do të provojmë, tapërfshijmë në kushtetutë dhe sigurisht se ata do të bëjnë ndonjëmashtrim. Pra kështu më tha ai, do të mashtrojmë BashkësinëNdërkombëtare. Ata do të bëjnë mashtrim me kushtetutën, por jo meKosovën, dhe sa më duket mua, do të bëjnë mashtrim për të drejtat enjeriut. Dhe pastaj e pyes taksistin, a e dini ju që gjashtë të drejta tënjeriut mund të kufizohen për shkak të moralit, moralit demokratik,moralit të shoqërisë demokratike, p.sh kur një i mitur në moshën prej15 deri 18 vjeçare punon, thuhet se “puna nuk duhet të jetë nëkundërshtim me shëndetin e tij fizik dhe moral”. Nuk e di se çkaështë shëndeti moral, kush e vlerëson atë, a e bën këtë kisha,apo.....unë frikoshem tmerrësisht se kush e vlerëson këtë moral etj.Dhe taksisti më thotë mua, mos bëj kështu, ata nuk do ta bëjnë këtë,nuk do ta keqpërdorin këtë. Sepse unë frikohem shumë që fjala është129

për një manipulim, pasi ata thonë se gjithçka është mirë dhe nërregull, është fenomenale dhe nuk ka mundësi që ne të keqpërdorimdiçka, mirëpo unë i frikoshem shumë atij keqpërdorimi, sidomos nëmomentet kritike. Ua kam thënë disa herë njerëzve që nëse “Nisma”p.sh fillon nesër një aksion “Arrestojeni Mlladiqin”, ky aksion shumëlehtë mund të shpallet në kundërshtim me moralin. Ka diçka edhe përrrezikimin, jo për rrezikimin e të tjerëve apo siç thuhet “kundërinteresave të tjerëve” që të bën të mendosh se bëhet fjalë për njerëz“të tjerë”. Dhe kështu taksisti m’i shpjegoi gjërat shumë thjesht dhemë tha mos e merr shumë me zemër. Mendoj se ky është një mendimi përgjithshëm sepse po shoh që edhe njerëzit që mund tëkonsiderohen nacionalist në Serbi janë si të thuash në atë vijën emëdyshjes për të dalë ose jo në votim. Edhe për ta ëshë shokuesemënyra që po përdoret dhe shumë gjëra tjera. Dua të bëj një paralelekëtu me Kosovën, Kosova ka një Kornizë Kushtetuese. Dhe nësedikush më pyet se çka dëshiron të ketë Kushtetuta Serbe sa i përket tëdrejtave të njeriut? Do të thoja Kornizën Kushtetuese, ndërsa nemund të flasim se çfarë peshe juridike ka ajo dhe se është epërkohshme, mund të themi çkado, mirëpo aty janë të përfshiragjashtë dokumente ndërkombëtare të cilat zbatohen në Kosovë dhepikë. Vetëm numëroni Konventën Evropiane, numëroni këtë dhe atëdhe nuk është ndonjë gjë e vështirë për ta kuptuar. Mund tëpërshkruani diçka nëse dëshironi. Por mos bëni manipulim, merrnidiçka, e shtrembëroni, manipuloni me një nen dhe pastaj na servoniatë si një arritje të madhe. Gjëja e dytë për të cilën unë mendoj seKosova është shumë më e përpara se Serbia është se atje ekziston njëKornizë Kushtetuese, ekzistojnë ligje që miratohen dhe ato ligje janëato që ne i quajmë shkalla e parë. D.m.th kemi shkallën e parë, praligjet, pastaj nevojiten rregulloret për shpërndarjen dhe zbatimin sishkallë e tretë. Pra tani jeni në shkallën e dytë ose të tretë. Mundohenitë zbatoni ose të ndryshoni ato rregullore. Ne në Serbi po lobojmë qëgjashtë vite për Ligjin kundër diskriminimit dhe kurrsesi nuk poarrijmë sukses. Po lobojmë për Ligjn për ndihmë ligjore falas, pornuk ia vlen, po lobojmë për shumë gjëra të cilat janë bazike dheqenësore dhe nuk po arrijmë sukses. Këtu është ai dallimi i madh iSerbisë. Pra tani ne duhet ta nxjerrim këtë ligj dhe të mundohemi qëtë jetë në përputhje me disa standarde evropiane apo ndërkombëtaretë pranuara në tërë botën. Nganjëherë jemi në kundërshtim me këtë.Pra ne në Serbi nuk jemi as në atë shkallën e parë. Dhe ja tani, prapëkemi një deflacion dhe një kushtetutë. Kushtetuta nuk është as shkalla130

e parë, por pikënisja prej nga fillon shkalla e parë. Ne jemi aty,ndërsa tash kemi një kushtetutë e cila prapë nuk është si duhet. E përligjin të mos flasim. Për atë mendoj se Kosova është të paktën dyshkallë para Serbisë. Faleminderit.ZORICA TRIFUNOVIQ: Të inkuadrohem edhe unë pak këtu.Parady-tri javësh po shikoja televizionin, nuk më kujtohet se cili kanalteleviziv ishte, por flitej për reciklimin. Fjala ishte për konstatimin seSerbia është në skajin më të poshtëm të standardeve evropiane sa ipërket reciklimit dhe më tutje thuhej: “edhe pse jemi në skajin më tëposhtëm të standardeve evropiane sa i përket reciklimit, ne prapë seprapë po mundohemi të bëjmë diçka në këtë aspekt”. Pra nekënaqemi nëse jemi të fundit dhe kjo si duket na jep njëfarë force qëtë mundohemi për diçka. Unë mendoj se kjo nuk e tregon vetëmaspektin e riciklimit, por mendoj se tregon një qëndrim që pokultivohet këtu edhe për të drejtat e njeriut. Kur dëgjojmë që ështëbërë një zgjidhje e mirë në Kosovë dhe Kroaci, thuhet “pih, palidhje,ne do ta bëjmë kështu!”. Kjo është ajo klima në të cilën po jetojmë,në të cilën punojmë dhe në të cilën na duhet të jetojmë.IZABELLA KISIQ: A bën vetëm edhe një ilustrim të shkurtër, njëshembull. Disa njerëz nga një fshat me shumicë serbe në Kosovëkishin kërkuar nga Kariqi që t’u ndihmojë në financimin e njëprojekti, i cili do t’ua përmirësonte jetën, pra një projekt konkret përata njerëz në atë fshat, ata kishin refuzuar me arsyetimin se “ky nukështë interes kombëtar”.NAGJA DUHAÇEK: Faleminderit. Keni më pyetje?. Atëherë do t’ufalënderohem pjesëmarrësve për paraqitjet shumë interesante dhekam kënaqësinë që t’ju ftoj në debatin e radhës për temën e njëjtë, qëdo të mbahet në Prishtinë me datën 1 nëntor.131

Punëtoria « Akuarium - Një ditë më herët»Prishtinë, 2 nëntor 2006Ky projekt fillimisht përfshinte dhjetë analiza të ekspertëve qëkishin të bënin me tema të ndryshme, dy debate dhe në fund njëpublikim. Mirëpo, pas debatit të parë kam vërejtur se ekziston njëmungesë e debatit të drejtpërdrejtë, ndërmjet të rinjve nga Kosovadhe atyre nga Serbia. Për këtë arsye kam organizuar një punëtori,para debatit të dytë në mënyrë që të rinjtë të njihen mes vete më mirë.Punëtorinë e kanë udhëhequr Maja Stojanoviq dhe Radojica Bunçiq.Pjesëmarrësit dhe pjesëmarrëset nga Prishtina, Beogradi,Nishi dhe Zajeçari ishin njoftuar nëpërmjet lojës së memories, ku atapërpiqeshin t'i mësonin emrat e njëri tjetrit. Secili është dashur qëpara emrit të tij të vendosë një parashtesë, e cila fillon me të njëjtënshkronjë si emri i tij/i saj. Kështu që në këtë punëtori kishin marrëpjesë: ridiculous Rade (qesharak), mean Maja (mizore), boringBardhi (i mërzitshëm), messy Marko (i çrregullt), modern Mell(moderne), darling Donika (e dashur), youth Yllka (rinore), niceNedja (e mirë), rolling Rinora (rrotulluese), young Jeta (e re), foolFatos (palaqo), funny Fatos (qesharak), just Jasmina (vetëm),mystical Mina (mistike), stubborn Sanja (kokëfortë), magicalMiodrag (magjik), beautiful Branka (e bukur), amasing Antonia (epabesueshme), mad Milica (e çmendur), sweet Slađa (e ëmbël) andsweeter Sylo (edhe më i ëmbël).Detyra e radhës ka qenë që nëpërmjet lojës «Akuariumi» t'ujepet të gjithëve mundësia për të treguar qëndrimet e tyre në lidhjeme temat e ndryshme. «Akuariumi» funksionon në atë mënyrë qësecili shkruan një qëndrim apo ide të tij në letër. Tre njerëz ulenpërballë të gjithë të tjerëve dhe bisedojnë në lidhje me atë temë, derikur të pajtohen. Kur dikush nga publiku dëshiron të shtojë diçka,mjafton që të ngritet në këmbë dhe ta prek në krah ndonjë ngapjesëmarrësit/et. Në atë moment ata ndërrohen dhe biseda vazhdon.Në momentin kur të gjithë, edhe tre pjesëmarrësit/et e akuariumitpajtohen për një temë të caktuar, atëherë kalohet në temën tjetër.Fjalia e parë të cilin pjesëmarrësit tanë e kanë nxjerrë ngaakuariumi ka qenë «Serbët dhe shqiptarët mund të jetojnëbashkërisht». Treshja e parë ka filluar të flasë për rëndësinë ebashkëjetesës dhe se si atyre u kujtohet koha kur kjo ka qenë emundur, si dhe si ata shpresojnë që në të ardhmen prapë do të jetënjëjtë. Një vajzë më kapelë në kokë u ngrit dhe tha «politika ështëfëlliqësirë, politika është fajtore për gjithçka». Pastaj ajo vazhdoi tëfliste se si politika ka provokuar luftërat dhe urrejtjen, dhe se si tash132

ne duhet të flasim për artin ose sportin. Në akuarium menjëherëkishte hyrë një vajzë, e cila tha se studion shkencat politike.Përnjëherë bisedën e kishte kthyer kah mbrojtja dhe sulmi ndajpolitikës. Ndërsa dikush tjetër tha që arti dhe politika nuk mund tëndahen nga mendimet dhe qëndrimet politike, sepse llojet e caktuaratë artit ose sjelljet e caktuara në sport promovojnë qëndrime tëcaktuara politike. Në vazhdim të debatit, bashkëmoshatarët dhebashkëmoshataret nga Kosova na tregonin se si atje ende shikohenfilmat nga Serbia. Pjesëmarrësit dhe pjesëmarrëset vazhduan tëbisedojnë për dallimet dhe gjërat e përbashkëta të jetës së përditshmenë Kosovë dhe Serbi.Për fund, duhet ta falënderoj Violetën dhe të gjithë të tjerëtpër përkthim dhe durim, sepse vetëm falë atyre ia kemi dalë tëpunojmë për 3 orë në tri gjuhë të ndryshme. Ka qenë emrekullueshme që të gjithë pjesëmarrësit dhe pjesëmarrëset kanëndier nevojën, por edhe kanë shfaqur siguri për t'u ulur në ato trikarrige dhe të shfaqin mendimet e tyre.133

Debati “Kosova dhe Serbia – një ditë më pas”Prishtinë, 3 nëntor 2006NAGJA DUHAÇEK: Mirë se vini në debatin “Kosova dhe Serbia – njëditë më pas”. Unë jam Nagja Duhaçek nga Nisma e të rinjve për të drejtate njeriut. Në fillim do t’u kërkoj falje që nuk flas shqip, por kemipërkthimin e drejtpërdrejtë në shqip dhe në anglisht. Do të fillojmoderimin në serbisht, por pastaj çdonjëri mund të ndërhyjë në gjuhën nëtë cilën e ka më së lehti për t'u shprehur. Për fillim do t’ua paraqesprojektin „Shoqëritë e dhunshme në tranzicion“ të cilin tash tri vjet janëduke e zbatuar Nisma e të rinjve për të drejtat e njeriut dhe FondacioniHeinrich Boll Stiftung. Vitin e parë kemi mundur të arrijmë qëllimin mepërfshirjen e shumë të rinjve nga Kosova dhe Serbia në biseda për jetën epërditshme. Viti i dytë ka kaluar në përpjekjet për vendosjen e dialogutndërmjet dy shoqërive civile, nëpërmjet konferencës e cila është mbajturkëtu në Prishtinë vitin e kaluar, ndërsa këtë vit kemi vendosur tëpërqendrohemi në temën një ditë më pas. Pasi që të gjithë të tjerët pomerren me statusin, ne kemi menduar të bëjmë një hap më tej. Në këtëkontekst kemi mbledhur tekste, të cilat përfshijnë tema të ndryshme, sishoqëria civile, barazia gjinore, sundimi i ligjit etj. Po ashtu kemi ftuaredhe panelistë që të komentojnë lidhur me këto tema, kështu që fillimishtpo e ftoj Milenko Deretën nga Iniciativa Qytetare të na flas diçka nëlidhje me këtë, jo më gjatë se pesë – gjashtë minuta, për vendosjen ekomunikimit ndërmjet shoqërive civile në Serbi dhe Kosovë.MILENKO DERETA Iniciativa Qytetare: Mirëdita. Ashtu siç thaNagja, unë quhem Milenko Dereta. Jam drejtor i Inicativës Qytetare. Kyështë një ndër, ashtu si i themi ne, organizatat udhëheqëse joqeveritare nëSerbi dhe më duhet të them nga vendi prej nga vij unë, pra Serbia dheprej atmosferës që mbretëron atje aktualisht, është shumë vështirë tëparamendohet dita më pas, më pas – përgjithmonë. Unë kam menduar sepas përgjithmonë nuk ka më një ditë më pas, ajo është përgjithmonë. Nëfakt, ky është definicioni politik i statusit dhe marrëdhënieve ndërmjetKosovës dhe Serbisë. Natyrisht që ne nga sektori civil jemi tëvetëdijshëm që ajo ditë ka kaluar qëmoti, se Kosova është tashmë epavarur dhe ne në fakt duhet të flasim për ditën kur kjo do të zyrtarizohetdhe kur këtë një ditë do ta pranojë edhe publiku në Serbi, shumë më vonëse të tjerët. Unë këtë e kam quajtur momenti i së vërtetës në një tekst, tëcilin e kam përgatitur për Nismën. Ky është momenti i së vërtetës përSerbinë, për elitën tonë politike dhe një moment i një të vërtete të re përtë gjithë ne. Me të vërtetë është një fillim i ri nëse nisemi nga ai fakt dhekam menduar se do të ishte shumë e rëndësishme nëse do të bënim një134

ekapitullim me atë se si është duke ndikuar e kaluara aktualisht, d.m.thme atë çka ka ndodhur në 15 vitet e fundit, ndoshta edhe më shumë, gati20, jo vetëm në marrëdhëniet e Kosovës dhe Serbisë dhe shqiptarëve eserbëve, por edhe në marrëdhëniet ndërmjet sektorëve joqeveritarë tëKosovës dhe Serbisë. Unë këtë e kam quajtur ballafaqim me të kaluarën,sepse ballafaqimi është sipas meje një parakusht për ndërtimin emarrëdhënieve të reja. Në fakt, situatat dhe prioritetet tona kanë dallimpërmbajtjesor. Ato nuk kanë qenë të njëjta që nga fillimi, ky është njënga përfundimet për të cilat kam folur, i cili është se organizatatjoqeveritare dhe sektori civil në përgjithësi kanë qenë pjesë e njëkonsensusi për qëllimin përfundimtar. Pra, gjatë takimeve, të cilat i kemipasur para luftës dhe pas luftës, tërë kohën është paraqitur fjala pavarësiqë është bërë si një mur ndarës ndërmjet nesh. Ndërkohë për të filluarvetë dialogun, ka qenë e domosdoshme që edhe ne nga ana jonë, ose si ikam quajtur unë nga kufijtë e dukshëm dhe të padukshëm, ta pranojmëatë, ose më mirë të them që të deklarohemi qartë se pavarësia e Kosovësështë diçka që ne e pranojmë si qëllim legjitim. Dhe ne e kemi bërë këtë.Pra, në njërën anë të tavolinës gjithmonë uleshin njerëzit, të cilët janëpjesë e një lëvizje të përgjithshme ndërsa në anën tjetër të tavolinës nëSerbi ishin përfaqësuesit e organizatave joqeveritare, të cilët gjithmonëkanë qenë në anën e kundërt të politikës zyrtare, të paktën ata që kishinpranuar të marrin pjesë në atë dialog. Natyrisht, kjo nuk është një bazë eshëndoshë pasi fuqia e njërës dhe palës tjetër nuk është e njëjtë. Ndikimijuaj këtu është një pjesëz e vogël rreth një qëllimi të përbashkët. Atë çkabëjmë ne është pengesë për shtetin e Serbisë. Këtë duhet ta kemiparasysh, pasi që pritjet janë të mëdha ndërsa mundësitë tona janë në faktshumë të vogla dhe të kufizuara.Fatmirësisht apo fatkeqësisht, kemi edhe shembullin e fundit tëkushtetutës së Republikës së Serbisë, e cila, siç keni dëgjuar ështëadoptuar dhe miratuar nga ana e qytetarëve, ndërsa në fakt ky proces kavërtetuar aftësinë e këtij pushteti për të vjedhur, gënjyer dhe mashtruar,pra kjo kushtetutë ka qenë tema rreth së cilës janë gjendur në pozitakundërshtuese pjesa më e madhe e shoqërisë civile dhe elita e pushtetitpolitik, mu për shkak të preambulës në të cilën përmendet Kosova.Natyrisht, ne e kemi humbur këtë betejë për kush e di të satën herë. Atëqë kemi menduar që nuk duhet të jetë në preambulë, ka mbetur aty, atëqë kemi menduar që nuk duhet të jetë në kushtetutë ka mbetur nëkushtetutë dhe ne tanimë po i përjetojmë pasojat e asaj dite paskushtetutës. Po i përjetojmë në kuptimin e asaj se në kushtetutën eSerbisë banorët janë klasifikuar në dy lloj të qytetarëve; serbët dhe tëtjerët, për të cilët ne kemi kuptuar të paktën nga komisioni i zgjedhjeveqë për çudi të madhe shumica kanë votuar për atë që sipas kushtetutës të135

jenë qytetarë të rendit të dytë. Unë nuk besoj në këtë. Ne kemi një pasojëe cila, nëse mund të shprehem kështu, një pasojë të mirë edhe për ju edhepër ne dhe ajo është se nuk do të mbrohet më Kosova, por do të mbrohetpreambula. Pra politika jonë nuk do të merret më me territore dhe njerëz,edhe pse sipas politikës sonë ata njerëz nuk ekzistojnë, sepse nuk ka kushtë votojë. Nëse do të ekzistonin, do të votonin. Pra Serbia nuk do tëluftojë më për këtë territor. Do të luftojë vetëm në nivel të tensioneve qëdo të shkaktohen rreth preambulës. Pra, do t'i shprehet besnikëria vetëmpreambulës së kushtetutës pasi që çështja për të cilën bën fjalë preambulanuk do të jetë në kompetencën tonë. Pra, kjo është një gjë për të cilënmendoj se është lajm i mirë.Edhe diçka më duhet të shtojë në lidhje me atë se kur ne flasimanembanë Serbisë, gjatë shtrirjes së aktiviteteve tona, për nevojën evendosjes së bashkëpunimit me sektorin joqeveritar në Kosovë, marrimnjë pyetje të pazakontë „Pse?“ Thonë – pse të shkojmë ne në Kosovë dhetë bashkëpunojmë me organizatat nga Kosova. Unë nuk do t'i numërojkëtu të gjitha arsyet, në fakt vetë prania ime këtu e dëshmon që unë jamkundër këtyre pohimeve, pra unë thjesht mendoj se duhet të ndërtojmëraporte të mira fqinjësore. Mendoj se këto raporte të mira fqinjësore janëtë rëndësishme jo vetëm për Kosovën dhe Serbinë, por edhe për tërërajonin dhe mendoj se ne bashkërisht duhet të ndërtojmë, secili në rrethine vetin, shoqëritë demokratike. Dhe këtu do të përfundoj duke cituar njëkolegë tuajin, i cili një herë më kishte thënë „A je i vetëdijshëm që nekemi jetuar në aparthejd?“ Dhe unë i isha përgjigjur „Natyrisht që e di.Por a je ti i vetëdijshëm për rrezikun që ju po e ndërtoni një shoqëri që dotë bazohej në aparthejd“, sepse unë mendoj se ne këtu duhet të flasimhapur, duhet të mbajmë qëndrim kritik, secili për rrethin e vet dhe naduhet të ballafaqojmë qëndrimet tona pa shkaktuar konflikte e tensionedhe duke treguar se vlen për ne respektimi i parimeve dhe vlerave. Përmua personalisht dhe për organizatën time, parimet më të rëndësishmejanë barazia e qytetarëve, kudo dhe në këtë aspekt është obligim imi përta bërë këtë, që të përcaktohem për barazinë e të gjithë qytetarëve nëSerbi. Dua të them, jo për t'u lavdëruar, por më shumë për ta treguarabsurditetin e situatës që kam qenë i vetmi për përfshirjen epërfaqësuesve të bashkësisë shqiptare në diskutimet për kushtetutën.Mendoj se obligimi juaj është që të kujdeseni për pakicat, posaçërisht përpakicën serbe, sepse kjo është një çështje nga e cila pushteti jonë dheqeveria jonë në Serbi do të bëjë keqpërdorimet dhe manipulimet më tëmëdha. Sa për hyrje kaq, faleminderit.NAGJA DUHAÇEK: Faleminderit shumë. Posaçërisht për hapjen eshumë çështjeve për të cilat do të diskutojmë gjatë bisedës. Tash do ta136

ftoj Nita Lucin nga organizata “Exit” për të paraqitur, para së gjithash,gjendjen e barazisë gjinore në Kosovë.NITA LUCI, Exit: Më duhet ta bëj këtë në gjuhën angleze, më vjen disimë lehtë. Po ashtu edhe tekstin e kam përgatitur në anglisht, kështu qëkam menduar për fjalët në këtë gjuhë. Sigurisht edhe nuk do të ketënevojë për përkthim dosido. Pra, çka dua të them është ndoshta ndrysheprej asaj çka u tha më parë, duke pasur parasysh se duhet të jetë temë përçështje të veçanta – gjinia. Është diçka që shtohet në diskutim, ose futetnë diskutim për shkak se duket të jetë një kategori e rëndësishme përdiskutim, por nuk shihet domosdoshmërisht si një pjesë integruese e tëgjitha pyetjeve që bëjmë dhe provojmë t’u përgjigjemi. Në tekstin të ciline kam përgatitur, të cilin besoj që të gjithë do ta keni, kam paraqitur njëmaterial, i cili është pak a shumë tradicional në burimet të cilat përdoren.Është më shumë si i ndonjë agjencie të KB-së, nga e cila merr informatatë thata për të arriturat dhe ngecjet. Por po ashtu i referohet edhe njënumri të koncepteve, të cilat janë të rëndësishme për këtë diskutim, e qëjanë : marrëdhëniet gjinore sa i përket kushteve kombëtare dheshtetërore, si dhe në kushte të tranzicionit, të cilin e kemi përjetuar tëgjithë. Do të dëshiroja që diskutimin ta fus në kornizën e këtij konteksti.Një citim të cilin unë e përdor nga Raporti për të drejtat e njeriut përAzinë Juglindore, i cili ka të bëjë shumë me fushën, të cilën po epërmend këtu dhe mendoj se e njëjta vlen edhe për cilindo vend tjetër nëbotë. Çështjet e femrës zakonisht konceptohen brenda kontekstit tërajoneve të ndryshme dhe historike, por gjithmonë qëndrojnë prapa asajqë konsiderohet si çështje relevante ekonomike dhe presion politik në njëmoment a kohë të caktuar. Arsyen për këtë do ta mbështes në faktin segjinia është një pjesë e brendshme e gjithë këtyre proceseve dhe e gjithëkëtyre çështjeve. Sepse, po të mos ishte përdorur gjinia në këtë mënyrë,posaçërisht në kontekstin tonë, për të justifikuar dhe legjitimuarformacionet e caktuara sociale, formacionet politike, nuk do ta kishimkëtë formë të marrëdhënieve shoqërore dhe këtij dominimi që ështëvendosur. Pra gjinia është e domosdoshme për ta kundërshtuarnacionalizmin. Sepse krijon hierarki nëpër të cilën shfrytëzon rolin ecaktuar në shoqëri në të mirë të saj. Kjo ka qenë shumë e vërtetë, jovetëm në Kosovë, por edhe në territorin e ish Jugosllavisë, ku burrat dhegratë kishin zënë pozita të reja vis-a-vis me projektin e ndërtimit tëkombit që kishte dalë në sipërfaqe në fillim viteve të ’90-ta.Nuk e di se si mund t’ju bind, ndoshta kur të diskutojmë, pormendoj së një gjë shumë e rëndësishme që duhet mbajtur mend është segjinia përdoret në një funksion të tillë që t’i shërbejë ndonjë ideologjie tëkohës. Nëse shikojmë periudhën socialiste, e dimë shumë mirë se si është137

përdorur roli i gjinisë për atë sistem politiko-ekonomik. Pra, liria efemrës që ndodhi gjatë atyre viteve kishte të bënte me arsimimin e tyre.Nëse e marrim shembull Kosovën, femrat po merrnin më shumë diplomauniversitare, po hynin në tregun e punës, gjë që në të njëjtën kohëparaqiste një barrë të dyfishtë për to. Ky nuk ka qenë një fakt vetëm përKosovën. Për një kohë shumë të gjatë, mbase gjenerata e nënave tona kaqenë e detyruar ta shohin veten në një pozitë të super-grave. Sepse atokanë qenë punëtore në sistemin socialist, i cili kishte krijuar njëmodernizim në atë kohë dhe në të njëjtën kohë ato kanë qenë bartëse tënjë kulture të caktuar, gjuhës. Riprodhimi i gjuhës, riprodhimi i familjes,në shumë nivele të ndryshme. Me përfundimin e periudhës socialiste kapasur një përkufizimit të roleve. Posaçërisht në ish Jugosllavi ku çështjetetnike zënin vend parësor, proceset e tranzicionit që ndodhën në ishJugosllavi kanë qenë shumë ndryshe prej atyre në Poloni, Rumani oseHungari. Këtu nuk ishte hyrë domosdoshmërisht në një lloj tranzicioninga socializmi në periudhën pas socializmit me ekonomi të tregut tëhapur. Sepse Jugosllavia ka pasur një kornizë krejtësisht të ndryshmeekonomike me vetëqeverisje etj. Më shumë kishte të bënte me çështjet epopujve dhe grupeve në atë nivel kombëtar, i cili definonte të gjithanivelet e përshkuara të shoqërisë, ndërsa meshkujt dhe femrat ishin vënënë pozita të reja, të veçanta. Meshkujt në shumicën e rasteve ishin vënënë pozitën e mbrojtësve të kombit dhe luftëtarëve të rinj. Në Serbi,ndërtimi i një mashkullorie të pranueshme ishte shndërrimi në ushtarë qëshkojnë në beteja për të luftuar dhe mbrojtur kombin. E njëjta vlente edhepër Kroacinë dhe Bosnjën. Në Kosovë kjo kishte marrë më shumë kohëpër t’u zhvilluar dhe ndodhi pas paraqitjes së UÇK-së, kur u paraqit njëformë e re mashkullorisë. Sa i përket femrave, ato prapë u bënë pjesa mëkonzervative e shoqërisë. Ato e morën rolin e atyre, të cilat duhet tëprodhojnë dhe riprodhojnë traditën dhe të cilat duhet ta mbajnëkomponentën e shoqërisë të bashkuar. Dhe mendoj se është shumë erëndësishme për të diskutuar se si i kanë luajtur rolet meshkujt dhefemrat vis-a-vis me këto projekte komb-formuese.Vetëm sa për t’iu dhënë më shumë pikëpamje informuese, do takeni tekstin për lexim, për të kuptuar se çka është bërë në Kosovë sa ipërket kornizës ligjore dhe të tjerave të ngjashme. Kemi p.sh njëpjesëmarrje të grave në kuvend prej 30%, që është përqindja më e lartënë Evropë. Por kjo ka nxitur debatin për raportin e cilësisë kundër sasisëdhe për politikën e veprimit afirmativ. Kundërshtarët më të mëdhenj tëkëtij raporti janë natyrisht meshkujt, të cilët mendojnë së numratprodhojnë vetëm numra dhe se nuk prodhojnë cilësi. Përderisa cilësia emeshkujve në kuvend asnjëherë nuk vihet në dyshim, sepse mendohet se138

subjekti politik dhe veprues është mashkulli. Pra, kur femra hyn në sferënpolitike shihet si një molepsës potencial.Pika tjetër, të cilën mendoj se ia vlen të përmendet është sfidimi ipërshtypjeve tona për hapësirën e sigurt brenda së cilës mund t’idiskutojmë këto çështje. Qoftë ajo për dialogun Kosovë-Serbi, ose njëçështje për patriarkatin ose për nacionalizmin etj, është saktësishthapësira në të cilën ne ndjejmë se duhet sjellë disa ide “destruktive” osemë mirë të them disa ide revolucionare. Posaçërisht për familjen, e cilambetet vendi për riprodhimin e marrëdhënieve shoqërore të vjetra.Mendoj se neve na mbetet të ndajmë atë hapësirë dhe pasi që ta kemi tëqartë këtë ndarje që ne qartazi ekzistojmë ndërmjet publikut dhe personit,vetëm atëherë mund të bëjmë diçka për lidhjen e ideve për të cilat mundtë flasim. Ky ishte fjalimi im.NAGJA DUHAÇEK: Faleminderit. Më vjen shumë mirë se ke hapur njëstrukturë të re pyetjesh në krahasim me ato që i kemi dëgjuar gjatëparaqitjes së parë. Dhe tash në fakt, do të kthehem...kjo hyrje është njëkolazh i hapjes së temave krejtësisht të ndryshme te të cilat do të ndalemimë vonë, shpresoj, gjatë diskutimit varësisht se çfarë pyetjesh do të keminga publiku. Tash do ta ftoj Jellena Miliqin nga Forumi Evropian përMarrëdhënie Ndërkombëtare që të komentojë disa mundësi që i ofronBashkësia Evropiane në lidhje me një dialog ndryshe ndërmjet Kosovësdhe Serbisë.JELLENA MILIQ, Forumi për marrëdhënie ndërkombëtare:Mirëdita të gjithëve. Do të flas serbisht. Kështu e kam më lehtë. Unë jampërndryshe kolumniste në revistën prishtinase Java', ndoshta e dini, jamedhe aktiviste e Nismës së të rinjve. Ky anëtarësim në Forumin përMarrëdhënie Ndërkombëtare, të cilin e përmendi Nagja, është një llojthink tenk-u 48 i cili është themeluar në fillim të viteve të 90-ta nëBeograd, qëllimi i të cilit ka qenë promovimi i bashkëpunimi rajonal dheopsionit kundër luftës në atë periudhë. Ende ekziston. Në një nga rolet emia të shumta, është se jam edhe asistente e z.Goran Svillanoviq,udhëheqësit të tryezës së parë të punës të Paktit të Stabilitetit, d.m.thtryeza e parë e punës, e cila merret me demokracinë dhe të drejtat enjeriut. Për mua është një nder i veçantë që jam sot në këtë shoqëriprestigjioze të panelistëve. Deri vonë e kisha nderin të jem e ulur edheme Milenkon, por ai tani nuk është këtu, kjo është shumë interesante.Unë do të shtoja edhe diçka në fjalët e tij për gjendjen e Serbisë sot.48 Idiomë angleze që ka kuptimin e një grupi i cili është i dedikuar për studiminsinergjik të ndonjë çështje.139

Është një gjendje paksa skizofrenike. Mua më duket që të gjithë janë tëvetëdijshëm se çka do të ndodhë shumë shpejt, por thjesht askush nukdëshiron ta pranojë këtë dhe kjo situatë i ngjan shumë asaj rreth dhe parareferendumit në Mal të Zi, ku askush në të vërtetë nuk e ka besuar qëKoshtunica dhe ajo qeveri nuk kanë një plan B, sepse më vonë ështëdëshmuar e kundërta. Dhe t'ju ilustroj pak se si duket kjo situatë – nëpërBeograd momentalisht po qarkullon një shaka e mirë – Serbia deri nëTokio, Kosova deri në Vitin e Ri. Pra shumica e njerëzve janë tëvetëdijshëm saktësisht se çka po ndodh dhe kur kam qenë pjesëmarrësenëpër disa tribuna në Serbi e kam treguar një mahi të cilën do ta tregojtash në origjinal, sepse mendoj se nuk po përhap paragjykime etnike – epyet Mujo Hason «A ja ke prerë qenit bishtin?» ai i përgjigjet «Po përçdo ditë nga pak që t'i dhemb më pak». Ja kështu po mundohet elita serbet'ia shpjegojë publikut se çka po ndodhë me Kosovën dhe tregimet se sido të bëhet Kosova e pavarur janë thjesht fantastike, propozimet eBashkësisë Ndërkombëtare, komplotet që qarkullojnë në shoqëri janë tëpabesueshme. Dhe thjesht për këtë fakt, unë nuk e di se si është situata nëKosovë dhe do ta shfrytëzoj rastin, fatkeqësisht, në këtë dialog alternativse çka ekziston nga mundësitë e institucioneve kryesore që mund tapërdorni sepse nuk e di se sa i përdorin zyrtarët tuaj. Mund ta marr memend se është ajo ndjenja – po ndërtojmë shtetin e ri, fitojmë statusin dhengjashëm – thjesht e ka okupuar dhe zënë hapësirën për ndonjë temëtjetër. Jeta në Serbi dhe Kosovë ka shkuar tërë kohën në një drejtim tëcaktuar, ku të gjitha temat kryesore janë përqendruar në një gjë, përderisanë rajon kanë ndodhur shumë gjëra tjera. Unë u garantoj se në Beograddhe Serbi shumë pak njerëz janë të vetëdijshëm që Rumunia dheBullgaria nga data 1 janar bëhen anëtare të Bashkësisë Evropiane. Nëperceptimin tonë ajo është një pjesë e prapambetur në lindje të vendittonë. Fatkeqësisht, po ashtu shumë pak njerëz në Beograd janë tëvetëdijshëm që Shqipëria është në prag të nënshkrimit të Marrëveshjespër Asocim Stabilizim apo ndoshta kjo edhe është bërë këto ditë dhe mëbesoni, kur ju them se Kosova dhe Serbia kanë diçka të përbashkët, e kjoështë se ato janë mundësitë e përgjithshme që mund të shfrytëzohen, kurështë fjala për procesin e anëtarësimit respektivisht Stabilizimit dheAsocimit në Bashkësinë Evropiane. Do ta marr lirinë, edhe pse nuk jamfunksionare e Paktit, të them edhe një herë se jam vetëm asistente eGoranit, t'ju tregoj se çka po ndodh në këtë aspekt aktualisht dhe se kujtduhet kushtuar vëmendja një ditë më pas. Si e dini, Bashkimi Evropian eka ndihmuar Ballkanin Perëndimor gjatë këtyre gjashtë viteve nëpërmjetprogramit CARDS, përmes të cilit janë transferuar shuma të mëdha tëparave në Ballkanin Perëndimor, për të cilin mendohet që nuk ështëpërdorur dhe shfrytëzuar më së miri, por fatkeqësisht kjo nuk është asgjë140

e re. Ndihma ndërkombëtare asnjëherë nuk përdoret në mënyrë të duhurdhe si duhet. Megjithatë, as të tetë vendet e Evropës Juglindore nuk kanëmundur t'i shfrytëzojnë fondet, të cilat i kanë pasur në dispozicion. Nga 1janari hyn në fuqi një program i ri i quajtur IPA (Instrumentet eAsistencës Paraprake) dhe një risi e madhe për të cilën shumë pak njerëzkanë dijeni, është se kjo tash do të jetë një pako e përbashkët eBashkësisë Evropiane për Ballkanin Perëndimor dhe për Turqinë qëndryshon nga programi CARDS. Do të doja që në këtë aspekt të gjithëvet'ua bëj me dije se Turqisë me siguri do t'i takojë një pjesë e madhe eatyre fondeve që është një gjë normale duke pasur parasysh madhësinë,ndërsa ne të tjerëve do të na mbetet pjesa e vogël dhe se do të ishte më senormale që ajo pjesë të shfrytëzohet në mënyrën më të mirë tëmundshme, në mënyrë që vendet të mos i bëjnë konkurrencë njëra tjetrësnë aspektin se sa mund të marrin, por të shikojnë se cilave programeduhet t'u kushtohet vëmendja dhe ato të shfrytëzohen në mënyrën më tëmirë të mundshme. Pra një nga gjërat me të cilat merret Pakti është pra indarë në tri tryeza: demokracia e të drejtat e njeriut, ekonomia dhesiguria. Kur është fjala për sigurinë ju shumë shpejt, sigurisht paspavarësimit të Kosovës, do të bëheni anëtarë të Paktit të Stabilitetit siçështë bërë edhe Mali i Zi, sepse Pakti është forma më të përshtatshme.Është themeluar në vitin 1999 mu për shkak të mbajtjes së të gjithavendeve të rajonit në të njëjtën bazë dhe të sigurojë një nivel të barabartëtë integrimeve rajonale, ku më vonë sigurisht do të hyjnë edhe proceset ekontrollit dhe regjistrimit të armatimit të lehtë që është një nga nismat metë cilat merret tryeza e tretë ose projektet rajonale – pjesëmarrja nësistemin e mbrojtjes kundër katastrofave natyrore dhe katastrofave tëshkaktuara nga njeriu, të cilat nuk janë domosdoshmërisht konfliktet earmatosura, por ja bota reale në Evropë po na dëshmon që ka shumëprobleme të ndryshme me të cilat ballafaqohen njerëzit. Tryeza e dytë ecila merret me ekonominë, prapë do ju duket interesante – është në pragtë përfundimit të formimit të zonës së ashtuquajtur zonë e tregtisë së lirë,d.m.th që Ballkani Perëndimor të jetë i paraqitur si një treg i përbashkëtme një sistem unik të rregullimit dhe sistem juridik përcjellës. Bullgariadhe Rumania nga 1 janari do të jenë anëtare të BE dhe për këtë duhet tëdalin nga ajo zonë e përbashkët e tregtisë së lirë dhe është e rëndësishmeqë sa më parë vendet tjera të rajonit ta formojnë atë me mekanizmat epërbashkët të arbitrazhit, sepse vetëm kështu si një treg i përbashkëtmund të jemi interesantë jo vetëm për Bashkësinë Evropiane, por edhepër rajonet tjera globale, të cilët në këtë mënyrë bëjnë shtimin ekonomikdhe plasimin e mallit. Dhe të kthehem në fund në tryezën e parë të punës,e cila merret me demokracinë dhe të drejtat e njeriut, pra Pakti ka njëmandat që ndër të tjera të jetë një rrugë dalje (outlet) ndërmjet141

Bashkësisë Evropiane dhe të gjitha institucioneve të tjera në rajon. Prakjo është Education Reform Initiative (Nisma për reformim të arsimit).Do të dëshiroja që të gjithëve t'ua tërheq vëmendjen që të shikoni se çkapo bën Ministria juaj e Arsimit në këtë aspekt, sepse BashkësiaEvropiane i ka hapur dyert e saj më së shumti sa i përket arsimit dheshkencës dhe ka bërë të mundur qasjen e anëtarësimit, nëse mund tëshprehem ashtu, krahas sektorit energjetik i cili është duke u zhvilluar nënjë tryezë tjetër dhe për fat të keq në këto dy vitet e fundit, Serbia nuk kapërfituar asgjë nga ajo që ka mundur nga programi për arsim të lartë, përkualifikim, studime pasuniversitare, për shkëmbim të punës hulumtueseetj, e ju mos lejoni që e njëjta të ndodhë në Kosovë. Sinqerisht nuk e dideri ku keni arritur në këtë aspekt, por t'ju përkujtoj se ekziston njënumër i madh i programeve të Bashkësisë Evropiane sa i përketshkollimit, të ashtuquajturit shkollim i vazhdueshëm dhe shkollim përqytetari evropiane, të cilat i dedikohen jo vetëm vendeve kandidate përanëtarësim siç janë Kroacia, Maqedonia dhe Turqia, por edhe vendeve tëcilat kanë për qëllim të bëhen kandidate, madje edhe nëse janë në fund tëngjarjeve siç janë Serbia, Kosova dhe Bosnja. Unë natyrisht jam nëdispozicion për të diskutuar për këto tema edhe më vonë gjatë debatit. Jakaq, pasi që mora një karton të verdhë.NAGJA DUHAÇEK: Në rregull. Unë tërë kohën po mundohem që të lëkohë për debat, për këtë po ndaj kartonë të verdhë. Tash është radha përPetrit Selimin nga “Kumt Consulting”.PETRIT SELIMI, Kumt Consulting: Tash unë e kam problem të flasnë gjuhën të cilën e kuptojnë shumica këtu dhe të mos ketë nevojë tëdëgjojë nëpërmjet përkthimit, kështu që do të filloj të flas serbisht dhebesoj që nuk do të...që mos të më keqkuptoni nëse kapërcej në momentetë caktuar në gjuhën shqipe ose angleze. Pasi që të gjithë jemi të përfshirënë programe dhe projekte të ndryshme, ‘’Kumt Consulting’’ është njëaktivitet me të cilin merremi fillimisht dhe është një firmë e vogël eShkëlzen Maliqit dhe imja, ndërsa punojmë në projekte dhe programe tëndryshme të bashkëpunimit nëpërmjet mediave, nga pak këshillim përinstitucione private, firma botërore dhe agjencione qeveritare. Çka bëjmëp.sh aktualisht jemi duke punuar në një projekt i cili është njëbashkëpunim me “Telenorin” dhe dua ta përmend këtë, sepse ka lidhjeme Serbinë dhe Kosovën, pasi që ka shumë gjëra interesante në lidhje mëkëtë projekt, respektivisht ky këshillim, të cilin e bëjmë për “Telenorin”që karakterizohet më shumë nga ato probleme që do t’i kemi një ditë mëpas. “Telenori” ka blerë “Mobtelin serb” për 1,6 miliardë euro. Ky ështëprivatizimi më i madh i bërë ndonjëherë në Serbi, ndërsa ata po ashtu po142

ëjnë përpjekje që edhe këtu të marrin pjesë në ofertën për licencën eoperatorit të dytë të telefonisë mobile, por tash problemi këtu është se“Telenori” ka blerë “Mobtelin serb”. Për Qeverinë e Kosovës, “Mobteliserb” vepron ilegalisht në Kosovë, sepse rrjeti nuk i respekton disakorniza, të cilat ekzistojnë në Kosovë, kështu që “Telenori” si njëkompani botërore, me vlerë 28 miliardë euro, e listuar në bursën e Nju-Jorkut, teknologjia e përparuar, nuk do të duhej të kishte probleme as përqeverinë kosovare nëse ka një investitor kaq serioz, i cili është iinteresuar për të investuar në Kosovë, mirëpo për shkak që ka blerë njëkompani serbe, e cila për qeverinë ka rrjet ilegal këtu, atëherë dihet sekemi një problem të madh dhe mund të them se tashmë kemi marrë, jokërcënime, por si të them, pyetje – çka do të bëjë tani “Mobteli” me këtërrjet, a e dinë ata që nëse vazhdojnë ne do ti... që nuk do t'ua lejojmë tëmarrin pjesë në ofertë që do të ishte sipas meje, budallallëku më i madhqë kam dëgjuar ndonjëherë. Por për një problem të këtillë që është ivogël mund të shihet se sa shumë gjëra janë të paqarta dhe se do të ketëshumë probleme të mëdha një ditë më pas, jo vetëm në atë gjendjen epërgjithshme politike, po mendoj statusi po ose jo, a jemi ne të pavarurtash apo jo. Është një spektër i tërë i çështjeve tjera, të cilat lidhen mëkëtë kryesoren dhe do të nevojitet shumë vullnet i mirë, i cili përmomentin nuk ekziston te asnjëra palë, për të...si thuhet... zgjidhur atofije. E tash, në këtë gjendje të përgjithshme të kësaj alternative, mendimitalternativ në Kosovë që ballafaqimi me të kaluarën duhet të jetë bazë përnjë bashkëpunim në të ardhmen – para se të fillojmë të bisedojmë, tadimë se ku jemi, kush për çka është fajtor për ato që kanë ndodhur në tëkaluarën. Por mendoj se kjo fatkeqësisht nuk do të ndodhë kurrë. Nuk dotë ketë disponim as në Serbi, përveç në sektorin civil, por nuk do të ketëedhe ndonjë dëshirë të flaktë as nga ana shqiptare – tash ne pohulumtojmë me të kaluarën, sepse jemi të sigurt në teorinë tonë dhe nukdo të diskutojmë për atë që ka ndodhur. Dhe në fund mendoj sebashkëpunimi i parë do të fillojë pikërisht ndërmjet njerëzve që punojnënë çështjet ekonomike. Sigurisht Srgjan Sharper do të vijë i pari nëKosovë për të shitur Coca-Cola ose Opel ose gjëra tjera, e them meseriozitet. Në fakt jam i bindur që ky do të jetë modeli i parë ibashkëpunimit, i cili do të fillojë me tema apolitike, si marketingu, shitjae prodhimeve. Gjërat të cilat mund të dalin nga konteksti politik dhe ngaçfarëdo diskutimi politik. Kjo do të jetë fusha e parë e bashkëpunimit.Kjo mund të jetë pozitive sepse do t’i bashkojë disa tregje, do t’i bëjënjerëzit më të pasur dhe ndoshta do të krijojë mundësi më të mëdha përne që të shesim prodhime. Por nuk do të sjellë asgjë të re në tryezë.Fatkeqësisht mund t’i parashohim edhe shumë vite të tjera me tensione tënivelit të ulët. Kjo nuk do të mund të zgjerohet në një luftë të re për143

shkak të konceptit ekzistues të pamundësisë së luftërave tjera në Ballkan.Por sigurisht që nuk do të jetë paqe përfundimtare, ku njerëzit do të kenëmundësi të udhëtojnë nga Prishtina në Serbi me pasaporta të UNMIK-ut.Mendoj se Serbia nuk do t’i pranojë pasaportat e UNMIK-ut edhe njëkohë shumë të gjatë, fatkeqësisht, e ndoshta do ta bëjnë vetëm kur janë tëdetyruar me disa parakushte për ta bërë këtë.Do të shpalos edhe një temë tjetër. Siç thatë edhe ju, kjo është njëparaqitje për të krijuar pikat e diskutimit, të cilat do të mund tështjellohen më pastaj gjatë debatit. Mendoj se kur flisni për – një ditë mëpas, ju po flisni për një ditë më pas, por po ashtu po flisni edhe për vitetmë pas. Po kthehem në një identitet tjetër, nga studimet e mia socioantropologjike.Dita më pas sigurisht se do të përqendrohet nësimbolizma dhe simbole. Dhe mendoj se obligimi parësor do të bie mbishqiptarët e Kosovës për të krijuar këto simbole, të cilat sigurisht se nukduhet të jenë ofenduese për askënd dhe nuk do të tregojnë një histori qëështë në kundërshtim me nevojën e Kosovës që t’i përkasë komuniteteve.Mendoj se dita më pas nuk duhet të bëhet një ditë kur qindra e mijëranjerëz mbajnë flamuj shqiptarë dhe festojnë se shqiptarët e kanë fituarkëtë betejë historike. Ky do të ishte gabimi më i madh dhe në fakt nuk dotë ishte një pasqyrim i së vërtetës. Nuk do të ishte një e vërtetë të cilën nedëshirojmë ta shohim, thjesht sepse unë mendoj se populli i Kosovës nukduhet të dalë me qindra e mijëra dhe me flamuj kuq e zi në dorë. Ne ekemi parë këtë në këto 20-25 vitet e fundit. Fokusi duhet të ndërrohet kahe ardhmja në mënyrë që të kemi qindra e mijëra njerëz me flamuj të BEsë,të cilët do të festonin një identitet tjetër. Jo një identitet etnik, por njëidentitet të cilit të gjithë kemi dëshirë t’i përkasim. Nisma e të Rinjve -The Youth Initiative – Inicijativa mladih, ashtu si shkruhet në të trigjuhët emri i tyre, dërgon çdo vit në festivalin Exit, autobusë të mbushurme.....NAGJA DUHAÇEK: Falemnderit. Tash e thras Jellena Bjellica të fletpër komunitetin serb në Kosovë.JELLENA BJELLICA, Gragjanski Glasnik- Kur flasim për pakicatdhe qasjen e qeverisë të Kosovës, përkatësisht për shumicën në Kosovë,është njejtë si në 150 vjet të fundit. . Do të kthehem te Deniza Kosteviqdhe në punën e saj është se në Kosovë gjithmonë ka qenë një qasjepërjashtuese në politikë, në realitet kushdo që ka qenë në qeveri qoftëshqiptarët apo serbët dhe kjo vazhdimisht ndryshon, ata kanë një qasjepërjashtuese ndaj komunitetit të vet. ,E kam mundësinë të shoh këtë, pasiqë jam kryeredaktore në Građanski Glasnik e cila është njëra prej trigazetave në gjuhen serbe. Çdo gjë që flasin dhe bëjnë për pakica144

kryeshisht është deklaruese “Ne dëshirojmë të bëjmë, ne dëshirojmë t’indërlidhim të gjitha enklavat në Kosovën qendrore me një lidhje autobusie të tjera”. Dhe me të vërtet ekziston në plan që të bëhet një lidhjeautobusi, por edhe pse ky plan ekziston që 6 apo 7 muaj, kjo nuk ndodh. ,Nuk ka një autobus të tillë. Pra kur të flitet për pakicat dhe për atë qëdëshirojnë të bëjnë diçka për serbët Është kryesisht qasje deklaruese.Gjithmonë janë të gatshëm që të vijnë në konferenca të tilla, të gjithëministrat, kryeministri e të tjerë që të thonë disa fjalë të mira dhe pastajpërshëndeten me njerëz dhe flasin në gjuhën e tyre. Mirëpo kur flasimpër hapat reale apo ndihmë për këta njerëz nuk shoh që është dukendodhur një gjë e tillë.Sa i përket jetës së përditshme, dhe këtu mendoj në njerëzit neKosovën qendrore ku serbet janë pakicë, problemi kryesor ështepapunësia. Ta marrim si shembull fshatrin Preoc ku 750 njerëz jetojnë nëkëtë fshat, ku vetëm 50 prej tyre janë të punësuar. Prej këtyre 50njerëzve, 50% të tyre punojnë në institucionet e Kosovës. Kjo do të thotëqë serbët janë të përfshirë në institucionet e Kosovës, diku rreth 11%punojnë në Qeveri, në AKM, doganë apo në komuna dhe institucion tëtjera, ndërsa pjesa tjetër punojnë në institucionet paralele, të cilat edhe soti përkrah shteti i Serbisë, e këto janë arsimi, shëndetësia dhe policia përtë cilën nuk dihet që ekziston. Pra, problemi kryesor i tyre ështëpapunësia, i cili është problem i shqiptarëve po ashtu, nuk është kyproblem ekskluziv i serbeve.Mendoj që pakicat kryesisht serbët janë gjendur para një vendimi tëmadh, kur qeveria serbe kërkoi nga ta që të heqin dorë nga rrogat prejnjërit buxhet. Ju kujtoj që kjo ndodhi në mars të këtij viti SandraRashkoviq Iviq kërkoi nga të gjithë profesorët që punojnë në shkolla tëmarrin një rrogë dhe atë që marrin vetëm nga buxheti i Serbisë dhe tëheqin dorë nga ai i Kosovës. Njerëzit i kanë rrogat e vogla dhe jetojnëkryesisht nëpër fshatra. Kjo në një masë të madhe ka vështirësuar jetën etyre. Ka krijuar problem me pakicën gorane në Dragash, ku për shkak tëultimatumit nga Qeveria e Serbisë një pjesë e profesorëve ka ndërprerëmësimin dhe tash që dy muaj fëmijët në Gorë nuk shkojnë në shkollë dhesistemi i arsimimit paralel realizohet nëpër disa shkolla-shtëpi private, kunxënësit ndjekin mësimet.Kur flasim për kthimin, i cili paraqitet si një çështje më erëndësishme këtu, I cili është prioritet i qeverisë së Kosovës dhe Serbisëdhe të gjithve. Mendoj se këtu një prej çështjeve kyçe është se sa njerëznga Serbia dëshirojnë që të kthehen në Kosovë.Qeveria e Serbisë bën një politik tendencioze kur thotë që 170.000 njerëzduhet të kthehen, edhe pse realisht shumica prej tyre nuk dëshirojnë tëkthehen sepse e kanë zgjedhur çështjen e tyre banesore dhe ekonomike145

dhe të tjerat në territorin e Serbisë. Ajo që vërehet është se duke iu afruarmomentit të zgjidhjes së statusit të Kosovës, është që një numër injerëzve po zhvendosen nga Kosova qendrore. Kështu nga Preoci trifamilje e kanë lëshuar Kosovën në dy muajt e fundit. Kjo ka ndodh edhenë disa vende tjera, si në Laple Selo, Çagllavic dhe Graqanic. Mirpo nukpo ndodh në numër të cilin përfaqësuesit e Këshillit Nacional serb dojn tëparaqesin. Por, prapëseprapë një numër i vogël i njerëzve po e lëshojnëKosovën.. E tash, ajo çka është tregues për Kosovën, që për muapersonalisht është interesant, është se partitë radikale në Serbi, para sëgjithash Partia Radikale Serbe është forca më e përfaqësuar si nëKosovën qendrore ashtu edhe në atë veriore. Është plotësisht normale qënjë pakicë e rrethuar me një grup me gjuhë tjetër, të ketë qëndrime mëradikale se shumica që jeton në atë territory. Mirëpo kjo është paksa eçuditshme për përmasat që është duke I marrë dhe mendoj që është edhealarmuese para së gjithash për partitë politike në Serbi dhe pastaj përorganizatat civile në Serbi. Mendoj që është e domosdoshme që tëstimulohen të gjitha nismat politike që vijnë nga vetë serbët e Kosovëssiç kemi Partinë të Pavarur Liberale të sapo formuar. Pastaj është shumëe rëndësishme që edhe partitë tjera të përfshihen në jetën e serbëve nëmënyra të pranueshme, për të zvogëluar disi ndikimin e Partisë RadikaleSerbe. Mendoj se është e tmerrshme nëse largohesh disa kilometra prejPrishtinës dhe gjithkund përreth e shihni fytyrën e qeshur të VojisllavSheshelit, i cili ju thotë «Dil dhe voto». Edhe fjala për fushatë parareferendumit cila ka qenë aktuale këtu si në Serbi, por të paktën në Serbika pasur posterë të llojllojshëm, të opsioneve të ndryshme politike. Porkëtu nuk ka pasur asnjë poster tjetër përveç të Sheshelit. Pra mendoj se samë parë duhet të gjendet metoda, para së gjithash në Serbi që të zgjidhetçështja e Partisë Radikale Serbe në mënyrë që ajo të neutralizohet poashtu edhe në Kosovë. Shqiptarët është shumë e kuptueshme, e kanëshumë vështirë ta pranojnë një udhëheqës të njësive paramilitare, i ciliende gjendet në atë poster si një përfaqësues legjitim i serbëve tëKosovës. Kjo është një çështje të cilën Beogradi duhet ta zgjidhë dheduhet ta ndalojë veprimin e kësaj partie, le të shprehem kështu hapur.Kur flasim për veriun e Kosovës, në protestën para refenderumit dhe pasrefenderumit është mundur të ndëgjohet emir I Ratko Mlladiqit, kështuqë me një moment Ratko Mlladiq është bërë sinonim I mbrojtjes tëKosovës. Dhe kur fillohet të mbrohet me anë të Ratko Mlladiqit atëherë Iipet legjitimiteti i tërë diskursit të spastrimeve etnike.Kështu që, edhe pse politika e qeverisë të Kosovë është vetëmdeklaruese ajo parap se prap mundohet ti afrohet serbeve të Kosovës. , Edi edhe që shpesh paraqitet se si serbet e Kosovës nuk dëshirojnë të146

pranojnë asgjë të ofruar nga qeveria e Kosovës, sepse thonë që atëherëdo ta ndihmojn qeverinë e Kosovës që të ketë imazh të mirë parabashkësisë ndërkombëtare. Kjo është një mënyrë e sëmurë për t'iu qasurkëtij problemi duke pasur parasysh që ato çka I’u ofrohet I zgjidh nëmasë të madhe problemet e tyre të përditshme. Ky nuk është mënyrë eshnoshë dhe pragmatike e të menduarit pasi që qeveria e Serbisë në këtëmoment nuk mundet dhe nuk duhet të bëjë asgjë për çështjen e serbëvenë Kosovë. Dhe në përfundim, mendoj se çdo ditë e më shumë serbë endiejnë veten si qytetarë të Kosovës dhe kryesisht për shkak sepërfaqësuesit e pushtetit kosovar e kanë përsëritur këtë një milion herë nëvitin e fundit. Ajo çka shihet sot e nuk është parë para vitit 2004 dhepara trazirave të marsit, është se tash shumë më tepër njerëz ecin rrugëvedhe flasin gjuhën e tyre. Po rritet numri i njerëzve të cilët vijnë këtu, pasiqë në Prishtinë janë të gjitha qendrat tregtare, për të blerë gjërat që nukmund t’i blejnë nëpër fshatra si çanta, atlete e shumë gjëra të tjeraelementare. Njerëzit po vijnë. Më parë nuk vinin. Më parë ata uleshin nëkombibus dhe shkonin në Beograd për t’u furnizuar me gjëra tënevojshme për fëmijët e tyre. Pra mendoj se është shumë e rëndësishmeqë njerëzit të ndihen të lirë për të lëvizur dhe janë të lirë për ta përdorurgjuhën e tyre. Mendoj se ky është një sukses tash për tash. Faleminderit.NAGJA DUHAÇEK: Faleminderit Jelena. Dhe për fund të kësaj pjesehyrëse do të ftoj Shkëlzen Maliqin nga ‘’Gani Bobi’’ që të flas përvendosjen e dialogut alternativ ndërmjet Kosovës dhe Serbisë.SHKËLZEN MALIQI, Gani Bobi: Për Kosovën kjo dita D, dita ekthesës, mund të jetë shumë e rëndësishme sepse neve për 25 vjetkemi jetuar në gjendje të jashtëzakonshme. Një çerek shekulli prej1981 kur u vendos për herë të parë gjendja e jashtëzakonshme nukkemi pasur pushtet vendor të përgjegjshëm, kemi pasur vetëm formatë ndryshme të gjendjes së jashtëzakonshme. Kjo është tepër shumëpër një vend të këtillë, kjo ka ndikuar shumë që të kemi regresion nëtë gjitha fushat. Kemi pasur paralelisht edhe në vitet 90-ta edhe mëherët, këso aktivitete spontane, por nuk ka pasur sistem, nuk kemipasur udhëheqësi si të them të përgjegjshme dhe vizionare që i kadhënë dikujt përgjegjësi, por na kanë drejtuar të huajt deri në vitin1999. Serbia ka bërë presione, ka instaluar regjimet e dhunshme dhedegraduese, kurse prej vitit 1999 situata është më mirë, i kemi pasurdisa cikle të zgjedhjeve për organe vendase, por ato nuk kanë pasurfuqi të madhe. Shpesh për këto probleme për të cilat foli edhe Jelena,gjithmonë kanë pasur arsyetim se nuk i kanë kompetencat. Thjeshtnjë traumë 25 vjeçare dhe sundimi nga dikush tjetër kalon dhe tash147

duhet të instalohet një pushtet vendas i zëvendësueshëm, mund të jetëi zëvendësueshëm, do të ketë cikle të reja dhe hapet një perspektivë eplanifikimeve më afatgjate për zhvillimin e Kosovës në të gjithaaspektet. Edhe administrata e UNMIK-ut ka planifikuar për gjashtëmuaj, një vjet. Ata, kanë qenë instrument i përkohshëm ndërkombëtardhe pos rindërtimeve që i kanë bërë, nuk kanë menduar në afate tëgjata për asnjë aspekt, as për infrastrukturën e Kosovës, as nuk kanëpasur politika normale zhvillimore e kështu me radhë.Disa thonë se Kosova menjëherë pas pavarsisë do tëballafaqohet me telashe të mëdha për shkak të udhëheqjes së dobët qëështë e prirur për korrupsion e kështu me radhë. Kjo për mua ështëpak sa e zmadhuar. Sigurisht se edhe unë pajtohem se strukturatudhëheqëse nuk janë shumë cilësore te ne. Por ideja ime është se atojanë të zëvendësueshme. Do të kemi cikël të zgjedhjeve. Nëse jomenjëherë në mandatin e parë ndryshimet pozitive do të shihen qënga zgjedhjet e dyta, kur të mbahen ato mbas disa viteve, kur edheliderët edhe partitë duhet të konkurrojnë me oferta dhe programe mëserioze dhe jo me demagogji dhe me thirrje në meritat historike,“neve ju kemi pru pavarësinë” e kështu me radhë. Pas çlirimit njëaspekt tjetër p.sh. është që edhe shtatë vjet prej intervenimit e deri mësot në Kosovë është hapur mundësia e afirmimit të një brezi të ri tëudhëheqësve politik, ekonomik dhe kulturor, pra atyre që në 1999-ënkanë qenë 18 vjeçar deri 25, e sot janë duke hyrë të edukuar dhe mëtë pjekur në fazën e jetës produktive. Unë e shoh si pozitive këtëndryshim të brezit. Besoj se brenda 7 viteve të ardhshme Kosovamund të ketë një brez, i cili fut vlerat dhe frymën e re në Kosovë, mepraktika të reja më të përparuara udhëheqëse në përgjithësi. Ky ështënjë faktor që na afron kah vlerat Evropiane. Zëvendësimi i UNMIKutme një mision të Bashkimit Evropian si mision kontrollues do tëketë sipas meje efekte pozitive, sepse do të pengojë, për shkak tëmbikëqyrjes instalimin e strukturave autoritare të regjimeve autoritareçfarë ka ndodhur në disa vende tjera si në Bjellorusi, Kazakistan e tëtjera. Edhe këtë intervenim të ri e shoh si pozitiv dhe me dobi për ne.Sa i përket shoqërisë civile dhe mediave që janë faktor i rëndësishëmpër korrigjimin dhe instalimin e një demokracie funksionale nëKosovë, mendoj se ato kanë shumë dobësi në këtë moment, pormegjithatë janë një faktor, një potencial i cili mund të shfrytëzohet nëtë ardhmen që të futen në funksion. Sidomos një aspekt që ndoshtamomentalisht mungon është se shoqëria civile dhe mediat tona janësikur të mbyllura ndërmjet veti. Duhet të bashkëpunojnë më shumëme organizatat botërore të shoqërisë civile në mënyrë që të pengohet,sepse edhe intervenimi i jashtëm ose ardhja e kapitalit nga jashtë nuk148

është pa rreziqe. Neve mund të kërcënohemi shumë seriozisht nga kykapitalizmi i pamëshirshëm global p.sh. i cili tash këtu planifikon tëinvestojë para të mëdha që të ndërtojë kapacitete energjetike, të cilatvërtet do të shkatërrojnë edhe ambientin edhe jetën e njerëzve; tëinstalohen, nuk di janë disa projekte të mëdha, të cilat janë shumë tërrezikshme për Kosovën.Tani, shkurt 2-3 pika se çka duhet të përfitonte Serbia nga kjondarje e Kosovës ose pavarësia e Kosovës. Para së gjithash, Serbia eheq një barrë të madhe që e ka rënduar rikthimin e saj, por tërealizohej ajo që e ëndërrojnë liderët serbë sot që Kosova të rifutet nëSerbi, prapë do të kishte Serbia të paktën 2 milion shqiptarë tëpakënaqur, jo qëndrueshmëri të vazhduar edhe vonesa në çdo aspekt,krizën e vazhduar, investimet nuk do të vinin nëse do të mbetejKosova nën Serbi. Atëherë Serbia prapë do të hynte në një cikël tërimilitarizimit e kështu me radhë. Ky është një aspekt. Dihet se qëmoti, edhe në vetë qarqet nacionaliste serbe, se Kosova ështëkonsideruar si një gangrenë e Serbisë, ashtu e quanin këto qarqe rrethQosiqit e tutje. Qosiqi edhe vet ka thënë se sa më herët që këputet,ndahet Kosova aq më pak do të ketë dëme. Serbia me ndarjen eKosovës, me pavarësinë e Kosovës thjesht do të përcaktonte më nëfund kufijtë e saj real dhe pavarësinë e vet Serbisë. Sepse vetë Serbiaende jeton me kufij fiktiv.Në fund po e përmendi edhe një efekt psikologjik të them ashtuose psiko-social. Me që Serbia në këtë periudhë të traumave që e kakaluar, kur ka dominuar në Serbi njëfarë lloj nacional-socializmi,Serbia vetë nuk ka përjetuar humbjen e drejtpërdrejtë nga këtoluftëra. Nuk është ballafaquar si Gjermania me denacifikimin eimponuar, çfarë ka ndodhur pas okupimit të Gjermanisë. Vetë fakti ihumbjes së Kosovës si një goditje, mund të shërbej si një faktor ivetëdijesimit. Edhe pse zakonisht në këto raste në të vërtet rriten osepushteti mundohet me i rrit ndjenjat, mitologjinë e Kosovës që tëringjall prapë edhe të projektojë disa ide hakmarrëse në të ardhmen.Por unë megjithatë mendoj se pas ndarjes së Malit të Zi dhe shoku indarjes së Kosovës nga Serbia mund të shfrytëzohet, nuk di në cilënmasë të nxitet një lloj i denacifikimit të Serbisë, i cili atëherë do tëndihmonte që edhe në Kosovë edhe në rajon në përgjithësi tësqarohen njëfarë dore dhe të kemi një ballafaqim real me të kaluarëndhe të shikojmë më shumë nga e ardhmja. Faleminderit.NAGJA DUHAÇEK: Faleminderit shumë. I falënderoj të gjithëpanelistët dhe tash për fillim do të ftoja publikun nëse ndonjë pyetjeAtëherë ndoshta dikush nga panelistët dëshiron të komentojë?149

PETRIT SELIMI: Unë e kam një pyetje për mysafirët nga Beogradi. Sanë të vërtet do të jetë kjo goditje në Serbi pas pavarësisë? Çka mendoniçfarë do të jenë efektet në strukturat politike të Serbisë?MILENKO DERETA : Nëse është pyetje personale unë nuk do të jem igoditur fare.PETRIT SELIMI: Mendoj në partitë.MILENKO DERETA: Partitë? Unë mendoj se edhe në parti nukekziston hapësirë për shok. Do të ketë një hapësirë për aktrim ta quajashtu, për një shfaqje ndaj publikut dhe kjo nuk do të jetë goditje, por dotë jetë diçka që tash më është paraqitur, si koment i parë dua të them dhekjo është ajo që më brengos. Koment i parë i Koshtunicës pas këtijmashtrimit në referendum ka qenë se qytetarët e kanë pranuar dhe se kjodo të thotë se ai i cili e pranon Kosovën si të pavarur do të duhet që t’indërpres marrëdhëniet me Serbinë dhe do të duhet të ndryshojmarrëdhëniet me Serbinë. Ky është një manipulim. Nuk do të ketë shokdo të ketë vetëm zyrtarizim të manipulimit. Kjo është e para. E dyta, pasimë pyetët, unë mendoj që ajo si të them nuk duhet të punojmë për “Ditënmë pas”. Duhet tash të punojmë se si t’i parandalojmë disa gjëra dhe tëgjithë këtu flasin për kthim. Unë mendoj që përvoja e Bosnjës dheKroacisë na tregon që kthimi është proces shumë i ndërlikuar, posaçërishtkur kemi parasysh faktorin kohë dhe kjo është një përqindje shumë evogël. Mendoj se duhet të parandalojmë largimin. Ta parandalojmëlargimin. Të parandalojmë largimin sepse largimi mund të jetë pjesë ekëtij manipulimi të madh të politikës serbe. Nëse radikalët, si i thoni judalin dhe thonë “se nuk ka jetë për serbët në Kosovë dhe të gjithë duhettë kthehen në Serbi”, mendoj se këtu ka njerëz që do t’i binden për njëgjë të tillë. Kjo nuk duhet të ndodhë. Dhe kjo nuk mund të parandalohetnë atë moment, kur ta thonë radikalët. Kjo duhet të parandalohet tash.Tash duhet të shkohet te këta njerëz dhe t’ju thuhet, më vjen keq të citoj:“rrini këtu sepse dielli i qiellit të huaj....”. Më vjen shumë mirë që dëgjojqë ka një përqindje të tillë të serbëve të përfshirë në institucionetvendase. Sepse për këtë nuk ka informata në Serbi. Këtë mund ta divetëm një pjesë e vogël e publikut të interesuar. Epo, kjo që dëshiroj tëndodhë, është që të parashihet skenari, i cili nuk ka shumë opsione për fattë mirë, ata thjesht e përsërisin skenarin e tyre, pra kur nuk dinë se çka tëbëjnë ata thonë “ Të gjithë mbrapa në Serbi” dhe pastaj ne për disadekada me radhë do të jemi prapë viktima dhe këta njerëz përsërikeqpërdorën në rrethana të tjera. Mendoj që duhet të parandalohen150

lëvizjet e mundshme masive të serbëve nga Kosova dhe kjo do të ishtethelbësore për qëndrueshmërinë e rajonit.. Është një përvojë e cila nga ngjarjet e referendumit më ka pasuruardhe kjo është se sa pak jemi të gatshëm që ne në sektorin tonë tëpranojmë pluralizmin, se sa ne në sektorin civil jemi njëmendësh osetentojmë të jemi njëmendësh. Dhe ne nuk duhet të jemi njëmendësh.Jemi organizata të ndryshme. Ku ka qenë problemi? Problemi ka qenëaty kur ata kanë thënë “kushtetuta”, shoqëria civile ka thënë “Bojkot!”.Dhe kjo është shëndërruar në një qëndrim zyrtar. Dhe pastaj, një grupprej nesh jemi ulur dhe kemi menduar se cilat janë efektet, cilat janëefektet e mundshme të mospjesëmarrjes, se sa do të jetë kundërshtimefikas, sa do të ndihmojë që kjo kushtetutë të mos miratohet. E kemillogaritur që nuk do të ketë efekte. Mospjesëmarrja nuk do të thotë asgjësepse ata do të mashtrojnë edhe në një mënyrë ose tjetrën. I vetmi, edhekëtë e kam thënë në tekstin tim, për këtë e hapa edhe këtë temë, them se ivetmi bojkot i vërtet për të cilin unë e di është mospjesëmarrja eKosovës, e cila e ka themeluar shoqërinë paralele dhe ky është aikonsensusi, të cilin e keni pasur ju. Në Serbi nuk ka konsensus. Dhepastaj kemi dalë para shoqërisë civile me variantin – të ashtuquajturin “joaktiv”. Pra ne jemi kundër kushtetutës, ne jemi kundër procedurave, pornuk jemi për mospjesëmarrje. Dhe kjo e ka ndarë shoqërinë civile nëSerbi. Përnjëherë ne të cilët jemi për “jo” jemi bërë, të them armiq tëmospjesëmarrjes. Dhe kjo përbrenda shoqërisë civile! Dhe pastaj nethamë, prit ne nuk duam kushtetutë, ju nuk doni kushtetutë; ne nukpajtohemi me procedurën dhe ju nuk pajtoheni me procedurën. Përgjigjjajonë edhe përgjigjja juaj është negative pra vetëm dallojmë në metoda.Dhe ky dallim i vogël ka treguar papjekurinë e shoqërisë civile. Pra nepër larminë, pluralizmin thjeshtë nuk jemi të gatshëm, ende nuk e kemipërballuar deri në fund. Duhet ta them edhe një gjë tjetër, në atë momentkur kemi biseduar me ata që kanë qenë për bojkot për mundësinë “jo”,më shumë prej tyre kanë kaluar në “jo” se sa ne që kemi kaluar nëmospjesëmarrje.NAGJA DUHAÇEK: Faleminderit dhe unë po jap vetëm njëparalajmërim të shkurtër. Para dy javësh e gjysmë në Beograd kandodhur e njëjta gjë dhe ka dal që çështja thelbësore rreth “ditë mëpas” është kritika e pakufizuar e kushtetutës në Serbi. Rreth së cilësmendoj që mund ta bëjmë një konsensus, sepse nuk pajtohemi mekushtetutë dhe pse kemi thënë jo ose kemi bojkotuar, mirëpo tashkisha dashur ta drejtoj diskutimin në drejtime të ndryshme, mendojqë ne në këtë hapësirë mund të pajtohemi se nuk e përkrahimkushtetutën. Për këtë arsye dëshiroj që edhe pyetjet dhe komentet të151

shkojnë në drejtime tjera, sepse kemi edhe tema të tjera përveçkushtetutës së miratuar.MILENKO DERETA: Desha të them dy gjëra për Evropën.Një është seunë nuk do të isha shumë i lumtur me një përfshirje më të madhe tëEvropës në rajon sepse këtë vit kemi ndier mungesën e kapacitetit tëEvropës të merret me probleme dhe nëse mund të them pragmatizmiamerikan ka kontribuar shumë në shpërbërjen e shumë gjërave, do t’jujap shembull, para disa ditëve Solana e ka kualifikuar kushtetutën tonë sishumë të mirë, ndërsa Brukseli zyrtar e ka kritikuar, pra kjo është qasjaevropiane, nuk ekziston politika evropiane dhe jam shumë i frikësuar ngaburokracia e Evropës, aspekti tjetër është se ju do të keni arsye për tëfestuar, por në Serbi frikohem që pavarësia e Kosovës do të shfrytëzohetpër të krijuar ndjenja kundër-evropiane sepse Evropa do të jetëpërgjegjëse për shpërbërjen, sepse është kundër interesit të serbëve dheata përsëri do të cilësohen si armiq të serbëve, edhe pse integrimi tashmëështë ndërprerë për shkak të Mladiqit dhe gjërave të tjera. Kjo do të jetëedhe një arsye tjetër për të vazhduar mungesën e vullnetit për t’iubashkuar Evropës, sepse në Serbi në këtë kohë ka një lëvizje të fuqishmekundër Evropës dhe pavarësia e Kosovës mund të shfrytëzohet në këtëaspekt, pra e shihni Evropa është pretekst dhe jam i sigurt që kjo do tëndodhë. Koshtunica do të dalë dhe do të thotë: e shihni pra tash është eqartë kush janë armiqtë tanë dhe pse nuk duhet t’i bashkëngjitemiBashkimit Evropian, pra ju dëshiroj shumë fat në Evropë. Do tëshfrytëzoja momentin që të pyes Shkelzen Maliqin një pyetje, mëintereson se liderët shqiptarë politik a kanë kredibilitet apo atëkredibilitet e fitojnë me dhunë dhe me shtypje. Faleminderit, ju do të jeniatje unë nuk do të jem atje.NAGJA DUHAÇEK: Urdhëroni Miodrag.MIODRAG STAMNEKOVIQ: Falemnderit Nadja, unë jam MiodragStamenkoviq. Do të shfrytëzoj momentin që të pyes Shkëlzen Maliqinnjë pyetje. Më intereson se liderët shqiptarë politik a kanë kredibilitet apoatë kredibilitet e fitojnë me dhunë dhe me shtypje? Faleminderit.SHKËLZEN MALIQI. Nuk ka dhunë, këtu legjitimiteti është fituar nëzgjedhje dhe zgjedhjet në Kosovë deri tash kanë qenë të organizuara dhetë kontrolluara nga OSBE-ja dhe faktori ndërkombëtar, nuk ka pasurndonjë ankesë të rëndësishme, gjithmonë kanë pasur notat më të larta tëvlerësimit dhe tash pala shqiptare është e ndarë kryesisht në atë palënmilitariste, prej viteve të 90-ta, e më parë ka qenë vetëm një bllok i madh152

përpara dhe ai është shpërndarë në 99-ën. Lidhur me 98-ën se a do tëduhej të vazhdoj rezistenca paqësore, pasive e Rugovës apo duhet tëbëhet aktiv. Pastaj ka ndodhur si të them të dy palët kanë ftuarpjesëmarrësit e zjarrtë dhe nuk ka ndonjë shtypje apo dhunë publike nukështë regjistruar një gjë e tillë, mund ta ndërlidh këtë me mediat eKosovës, tash ka me pak gjuhë të urrejtjes, por kjo është për atë semediat në Kosovë nuk janë nën kontroll të drejtpërdrejtë të dikujt p.sh.televizionin ne ende nuk e kemi televizion të lirë, edhe shërbimi publikedhe këto dy televizionet private janë bërë në atë mënyrë që atje ështëgati e pamundur gjuha e urrejtjes apo mund të jetë më tepër si të them,mund të ketë diçka që më shumë ka të bëjë me injorimin e ngjarjeve nëSerbi, nuk janë edhe në situatë që të shprehin gjuhën e urrejtjes, praSerbia injorohet askush nuk e përcjell me seriozitet se çfarë po ndodh nëSerbi edhe te mediat e shkruara, te mediat kryesore, pra ato janërelativisht të civilizuara nëse e merrni ‘’Kohën ditore’’ ajo pra ka dalënga sektori civil dhe ekziston një lloj kontrolli, mediat tjera të cilat kanëqenë më tepër radikale, thjesht ato janë joprofesionale ose po humbin pozhduken ose nuk kanë shumë ndikim dhe kjo është e kundërt me Serbinë,pra edhe këtu ekziston një ndjenjë kundër serbëve, mua më pëlqen qëkëtu po instalohen ligjet evropiane, pra edhe për kundër faktit, që nuk jupëlqen shumë Evropa dhe e dyta kjo është për shkak përvojës së tyre dheështë mirë që e kemi edhe euron dhe nëse nuk kemi hyrë në Evropë, porEvropa po hyn këtu te ne dhe kjo është diçka pozitive dhe ata do t’imarrin për vete disa përgjegjësi dhe do të investojnë në aspektin politik,po edhe në atë ekonomik, pra që në njëfarë mënyre kundër vullnetit dheme shumë dilema burokratike pse nevojitet ky mision, por pasi që ështëbërë, pasi që kjo ka lindur para 7 vitesh tash duhet të kujdesen për këtëfëmijë dhe që disi t’i mundësojnë këtij fëmije të jetojë i pavarur.MILENKO DERETA: Dëshiroj vetëm të përgjigjem dhe kërkoj falje,Nuk jam kundër Evropës. Unë kam diçka kundër paaftësisë së tyre që tavlerësojnë situatën në mënyrë serioze dhe për pasojat e politikave të tyre,kjo është e tëra, pra ata nuk e kanë vlerësuar rrezikun, edhe juve do t’jupengojnë. Ata e kanë vlerësuar që kushtetuta do t’i mundësojë Serbisënjë pranim më të lehtë të pavarësisë së Kosovës dhe e dyta do tëmundësojë një qeveri demokratike në zgjedhjet e ardhshme dhe mendojse edhe njëra edhe tjetra kanë pikëpyetje të madhe në këtë aspekt, pra unënuk jam kundër Evropës, ndërsa nuk kam asgjë kundër asaj që Evropa tëvij këtu, po ashtu unë jam edhe autor krenar i shprehjes që thotë se neEvropa do t’na pranojë me zor, pra do t’na detyrojë që të hyjmë nëEvropë.153

NAGJA DUHAÇEK: Unë vetëm ju kisha ftuar që t’i jepni komentettuaja përfundimtare dhe Maja ka thënë se e ka edhe një pyetje.NITA LUCI: Vetëm të shtoj edhe diçka lidhur me këtë pyetje, sepse unëthem se shoh dhunë në disa situata, ku ato nuk janë të dukshme, atoekzistojnë dhe nëse ka zhvillime te ndryshme p.sh. nëse disa parti nëaspektin regjional marrin më shumë vota në rajon dhe kjo po ndryshon,pra ka njëfarë dhune, pra unë mendoj si është vërejtur në zgjedhjet efundit p.sh. një grua e vjetër e moshuar voton ashtu si i thonë djemtë esaj, ajo pra është e detyruar nga ta dhe ka shumë gra në përgjithësi, tëcilat nuk janë mjaft të arsimuara dhe janë nën presion të familjeve dhe joqë votohet në mënyrë të njëjtë brenda një familje, brenda një familjemund të ketë njerëz që votojnë parti të ndryshme, por ka pasur mjaft rasteku ato është dashur të votojnë si u kanë thënë burrat apo djemtë e tyre,pra këto janë gra që kanë mbi 50 vjet dhe janë kryesisht nga mjedisetrurale dhe kjo është njëfarë dhune ku parandalohen të drejtat e tyrenjerëzore.SHKËLZEN MALIQI : Kjo nuk është diçka që e bëjnë partitë, kjoështë traditë dhe kjo është diçka brenda familjes.NITA LUCI: Kjo nuk është diçka që bën partia, por brenda partisëekziston një patriarkalizëm i njëjtë, pra brenda partive nuk ka demokracidhe ato e kanë forumin e grave, pra secila parti e ka forumin e grave dheato mund të shkojnë të pinë kafe dhe çaj së bashku dhe të mos nabezdisin, pra ekziston mentaliteti i njëjtë edhe brenda tyre dhe kjo ështënjë dhunë e strukturuar, e cila po riprodhohet.JELLENA MILLIQ: Si ka thënë Milenko, unë nuk jam shumë e sigurtse ato janë të vetëdijshme apo e kanë bërë këtë në mënyrë të vetëdijshme,por mendoj se ky kthim i kokës nga situata në Serbi, mënyra se si ështëmiratuar kushtetuta e re. Fakti është se po bëhemi gjithnjë e më tepër tëparëndësishëm dhe ka tema shumë më të nxehta, të cilat na interesojnëdhe që ne thjeshtë jemi viktimë e asaj që quhet quick fix në politik dhefrikësohem se kjo mund të ndodhë edhe me Kosovën e pas statusit dhepër këtë arsye kam sugjeruar që ndonjëherë nuk duhet të pritet më e miranga Bashkësia Ndërkombëtare dhe mendoj se shoqëria civile dhe Serbiacivile ka marr një goditje të tillë, nëse mund të them në atë përfundimintim pa marr parasysh këtë se shumë shtete në tërë botën, të cilat janë nëproces të themelimit të shoqërisë dhe në proces të tranzicionit nuk kanëfatin të gjenden afër Evropës ose në Evropë, sepse nuk kanë fatin të jenënë diçka që mbulon rrjeti i OSBE-së dhe Këshilli i Evropës, ku në shumë154

shtete në fqinjësi, po pranohen disa vlera dhe po bëhen mënyrë e jetesësduke marrë parasysh tërë paaftësinë e burokracisë evropiane në krahasimme atë amerikane, por edhe sa i përket kësaj për shumë gjëra ka qenë njëmarri historike edhe për shoqërinë kosovare dhe atë serbe që t’i ikin dhet’i lë anash gjitha mekanizmat evropiane, të cilat ekzistojnë dhe ku mundtë përcaktohet se cilat prej këtyre vlerave mund të hyjnë në shoqërinëtonë dhe duhet të shfrytëzojmë të gjitha këto, duhet t’i shfrytëzojnë tëgjitha mundësitë që na ofrohen neve, pa marrë parasysh nëse janë ato ngaBashkimi Evropian apo SHBA-ja, ato e bëjnë këtë për t’ia lehtësuar vetespolitikën e tyre rajonale ose për të na ndihmuar ne, pra mendoj se duhettë shfrytëzohen deri në maksimum. Kjo do të ishte e tëra nga unë në këtëparaqitje përfundimtare. Faleminderit.MAJA STOJANOVIQ: Maja Stojanoviq Nisma e të rinjve për të drejtate njeriut. I kemi nisur disa pyetje, kjo që po ndodh në Kosovë dhe Serbinë të njëjtën kohë dhe çështjen e kushtetutës. Ne kemi demagogjinëpolitike, manipulimin e mediave që ka ndodhur para syve tanë në javën ekaluar, kur kemi pasur edhe kur është bërë thirrja për qetësi parareferendumit në televizion, ku është luajtur edhe me identitetin kombëtar,pra sikur para dhjetë viteve, kur Millosheviqi ka ardhur këtu dhe ka thënëse Agim Çeku përgatit festim. Nuk e di vetëm sa e shihni jungjashmërinë e këtyre situatave. Mua bashkësia ndërkombëtare nuk mëbefason, sepse edhe për ta Millosheviqi në fillim ka qenë faktor stabilitetinë Ballkan. Më duket që përsëri po kthehemi në një kohë dhe po luhet meletra të njëjta, pra të identitetit kombëtar dhe kjo është zyrtarizuar edheme kushtetutën e Serbisë para një jave.NAGJA DUHAÇEK: Kush dëshiron të komentojë për këtë?JELLENA BIJELLICA: Më duhet të pajtohem me Majën, mendoj seSerbia ka lëshuar shumë raste. Mendoj Maja se ne nuk jemi duke ukthyer në kohën e kaluar, ne nuk kemi mundur as të dalim nga ajo kohëfare dhe kur them ne, flas si qytetare e Serbisë. Dhe nuk mendoj që kjoështë Serbi. Mendoj se Kosova është në një proces krejtësisht tjetër. EdheKosova ka probleme të ndryshme prej Serbisë për arsye se ka misioninndërkombëtar, i cili do të zëvendësohet me misionin evropian dhekrejtësisht në një mënyrë tjetër do të kalojë nëpër ato dhembje. Unë do tëkthehem në atë që është më së afërmi për mua, në media. Mendoj seshoqëria serbe do të tregon pjekuri në momentin, kur të ndërrohetdiskursi medial për Kosovë.155

MILENKO DERETA: Unë jam optimist i pa përmirësueshëm dhemundohem të gjitha gjërat që kanë ndodhur në media dhe rrethkushtetutës t’i shoh në aspekte pozitive. Ata nuk kanë ide të reja pikë sëpari që është shumë me rëndësi, ata përsëritin vetëm gjërat e vjetra.MAJA STOJANOVIQ: Por po ju shkon për dore.MILENKO DERETA:. Nuk funksionon ashtu. Unë nuk e di se kushe ka përcjellë, por paniku i cili ka filluar në Serbi të dielën paraditeështë i pa përjetuar deri tash. Kjo shtypje që është bërë përmesmediave, sipas meje është reaksion në atë që në të vërtet e kemiarritur. Dhe kjo është ajo çka ka mundur të arrihet në ato rrethana,dhe ne duhet të jemi real. Cila është mundësia jonë reale si shoqëricivile? Pritjet dhe dëshirat tona janë të mëdhaja, është një nevojë përndërrim të mëdha. Mirpo mundësinë e kemi të kufizuar. Dhe në këtëaspekt duhet të jemi realist në atë që dëshirojmë të arrijmë, në mënyrëqë të mund të shfrytëzojmë frytet e asaj çfarë duam. Unë mendoj qëpërgjigjja e dobët, është rezultat i punës sonë. Kështu do të shkojmëprej një frustracioni në tjetrin. Abstenimi tek ne nuk është rezultat ilodhjes,dhe pasivitetit në Serbi, por i pjekurisë së trupit zgjedhor qëthotë nuk dëshiroj të zgjedh ata që janë në treg të zgjedhjes, dua njëzgjedhje tjetër. Dhe në këtë aspekt dua të përcjell reaksionin epublikut që tha “ju jeni pak, por para këtij referendumi jeni dëgjuarshumë”. Kemi qenë mjaft të zëshëm. Kjo është ndier. Nuk ka pasurvote kundër në servisin publik por ndërmjet vete janë bindur se psepo na nevojitet kjo.Në këtë aspekt ka pasur eliminime, por në publikështë ditur dhe kjo është rruga alternative e informimit. Në këtëaspekt jam optimist. Po ashtu jam optimist edhe për një çështje tjetërqë këtu ka 16 gra dhe 11 burra. Një barazi gjinore po vendoset dhevjen nga shoqëria civile. Mendoj se kjo është shumë e rëndësishmeqë në këtë mënyrë të ndryshohet qasja në politikë.NAGJA DUHAÇEK: Falemderit. Për fund do të desha të paralajmërojqë tekstet mbi të cilat panelistët dhe panelistet kanë folur dhetranskriptimi i debatit në Beograd dhe këtij debati këtu, do të publikohennë libër, i cili do të dalë diku në mes të dhjetorit. Për të cilin mendoj sehap më shumë çështje, se sa që përgjigjet në ndonjë pyetje. Më vjen mirëqë e kemi përmbyllur me një optimizëm të caktuar. Mua më shumë mëbrengos ajo që Petriti në fillim e tha që mendon se ballafaqim real me tëkaluarën nuk do të ketë, e me çka nuk u kthyem, por mendoj se është njëprej parakushteve të rëndësishme. Nga ana tjetër diskutimi për156

Bashkimin Evropian ka qenë shumë i rëndësishëm, dhe përgjegjësiakryesore, ndoshta qëndron te ne që jetojmë në Serbi apo në Kosovë që tashfrytëzojmë Bashkimin Evropian si mjet, e jo që të presim nga ata qët’na zgjidhin çështjet në mënyrë magjike. Faleminderit të gjithëve që ishitkëtu. Falemnderit të gjithve për pjesëmarrje. Mirupafshim.157

Nisma e të rinjve për të drejtat e njeriutDhjetor 2006Beograd-PrishtinëPër botuesinAndrej NosovRedaktoreNagja DuhaçekLektor dhe korrektorMiranda KasneciAdriana ZaharijeviqJames MayPërkthimiNina MarkoviqBoshka AgbabaVanja HamziqBardhyl ShehuDizajnUrosh XhorxheviqPërpunimi dhe shtypiImage, BeogradTirazhi: 500 copëISBN 86-85381-07-XCopyright© Nisma e të rinjve për të drejtat e njeriut158