IDENTIDADE TIMORENSE
IDENTIDADE TIMORENSE
IDENTIDADE TIMORENSE
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Nelson Santos<br />
Embaixador ba UE<br />
U<br />
niaun Europeia (UE) hari<br />
nudar konsequencia Segunda<br />
Guerra munidal nebe<br />
baseia ba prinsipiu parseria<br />
social, enkonomika no politika<br />
hodi bele promove dame, demokrasia<br />
no prosperidade iha Europa. Parseria<br />
estadu membru hahu iha 1951, ho<br />
membru fundador nem.<br />
Ohin, sekulu 21, UE iha membru 27<br />
inkluindo Portugal, nebe representa<br />
poder ekonomikuu no politiku bot<br />
tebes iha mundo.<br />
Tan ne’e UE, iha papel importante<br />
tebes iha political internasional, liu liu<br />
ba area governansaun diak, seguransa,<br />
desenvolvimento ho hari dame.<br />
UE hanesan bloku politiku no<br />
ekonomiku hahu nia apoiu ba Timor-<br />
Leste desde 1999.<br />
Husi tempu transisaun 1999-2002 fo<br />
apoiu bot ba estabelizasaun, rekonstrusaun,<br />
dialogo, luta hatun kiak no<br />
mos fo apoiu humanitariu liu ba<br />
refugiados sira fila mai fali Timor-<br />
Leste. Para alem de, UE mos fo<br />
apoiu politiku makas iha forum multilateral<br />
seluk, liu-liu atraves de nia<br />
membru sira iha Konselho de Seguranca<br />
ho orgaun seluk importante<br />
Nacoes Unidas nian.<br />
Ohin loron, UE kontinua fo apoiu no<br />
kooperar makas nafatin ho Timor-<br />
Leste. Para alem de apoiu politiku,<br />
UE representa 5 dos maiores parseiros<br />
de desenvolvimento iha Timor-<br />
Leste. UE nia prioridade nebe servisu<br />
besik ho governu maka hanesan<br />
sektor: sekuransa alimentar, demokrasai,<br />
governasaun no kapasitasaun,<br />
desenvolvimento rural no sektor<br />
saude.<br />
Iha 2005, Timor-Leste nia Parlamentu<br />
Nasional ratifika Akordu Cotonou.<br />
Akordu ida neh, reforsa liu tan<br />
kooperasaun Timor-Leste ho UE. Liu<br />
husi akordu ne’e, Timor-Leste mos<br />
tama iha grupo ACP (Afrika, Karaibas<br />
no Pasifiku) nebe iha membru 78 ke<br />
bele hetan benefisiu husi fundu<br />
Europeu no mos bele hetan acesso<br />
favoravel ba produtu hotu excepto<br />
armamentus tama ba merkadu Europa.<br />
Akurdu Cotonou hanesan akordu<br />
parseria ACP-UE ho durasaun husi<br />
2000-2020. Akordu neh define parseria<br />
kompletu nebe baseia ba ai-rin/<br />
pilar nebe kaer ba malu: kooperasaun<br />
ba desenvolvimentu, kooperasaun<br />
ekonomika ho komersiu no promosaun<br />
iha area politika nebe efekti-<br />
Relasaun Timor-Leste ho Uniao Europeia<br />
vu liu. Atu hatudo importansia no reforsa<br />
nafatin relasuan UE ho Timor-<br />
Leste maka ita hari kedas ita nia<br />
Embaixada hamutuk ho UE desde<br />
hahu ita nia restauransaun independensia,<br />
Maio 2002.<br />
Ohin loron, Embaixada/Missao Timor<br />
-Leste kontinua servisu makas atu<br />
hametin nafatin relasaun diak entre<br />
UE ho Timor-Leste.<br />
UE mos atu hametin liu tan relasaun,<br />
hari nia delegasaun permanente iha<br />
Timor-Leste.<br />
Iha 2007 atraves de assinatura MoU,<br />
governo Timor-Leste fo “Casa Europa”<br />
ba Komisaun Europeia.<br />
Iha 2008, EU ho TL assina addenda<br />
dokumen-to estratejiku ba pais no<br />
Dezembro 2010 – №3<br />
Diplomasia<br />
programa indikativu (2008-2013)<br />
nebe aumenta tan apoiu Euro 18<br />
miliaun.<br />
Hanesan, futuro Embaixador Timor-<br />
Leste ba UE, hau nia prioridade bot<br />
maka atu hametin nafatin amizade no<br />
valores nebe existe iha entre TL ho<br />
UE, liu-liu halo buat hotu para TL<br />
naran bele diak nafatin entre estadus<br />
membrus.<br />
Katak ita bele nasaun kik, kiak no<br />
estratejikamente dok husi poltika<br />
internasional mai be ita mos iha fatin<br />
iha politika internasional. Timor-Leste<br />
labele sente isolado husi rai seluk.<br />
Prioridade ita tan maka kuda nafatin<br />
amizade diak ho estadu membrus<br />
hanesan Portugal, Irlanda, nebe desde<br />
uluk tempu resistensia sempre hatudu<br />
sira nia preokupasaun, solidadiredade<br />
no fo apoiu ba ita.<br />
Atraves de amigos sira, ita tende servisu<br />
makas atu bele hametin nafatin<br />
ita nia interesse iha orgaun 3 importante<br />
hanesan Parlamentu Europeu,<br />
Komisaun no Koselhu Europeu.<br />
Timor-Leste hanesan rai kik tende<br />
aproveita fatin hanesan UE atu bele<br />
nafatin avansa nia interesse nacional.<br />
Atu bele kuda iha estadu membros<br />
no mos ho amigo sira, consolidasasaun<br />
ita nia independensia no halo<br />
Timor-Leste nia presensa diak iha<br />
UE.<br />
Ikus liu, Timor-Leste ho UE (membros),<br />
apesar de geograficamente<br />
dok malu, ita iha valores fundamentais<br />
nebe hanesan no proteje iha<br />
Constituicao.<br />
Valores sira ne maka ita nia fiar metin<br />
ba democracia, direitos humanos,<br />
justica, dame no prosperidade iha<br />
mundo tomak.<br />
25