27.04.2013 Views

Investigación en las Artes y la Cultura Visual - Dipòsit Digital de la ...

Investigación en las Artes y la Cultura Visual - Dipòsit Digital de la ...

Investigación en las Artes y la Cultura Visual - Dipòsit Digital de la ...

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

<strong>Investigación</strong> <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong> y <strong>la</strong> <strong>Cultura</strong> <strong>Visual</strong><br />

Fernando Hernán<strong>de</strong>z<br />

Antonio Aguirre<br />

1<br />

(compi<strong>la</strong>dores)


<strong>Investigación</strong> <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong> y <strong>la</strong> <strong>Cultura</strong> visual<br />

Fernando Hernán<strong>de</strong>z y Antonio Aguirre (compi<strong>la</strong>dores)<br />

Edita <strong>la</strong> sección <strong>de</strong> Pedagogías <strong>Cultura</strong>les<br />

Facultad <strong>de</strong> Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong><br />

Universidad <strong>de</strong> Barcelona<br />

2


INDAGA-T – RECERCA<br />

Universitat <strong>de</strong> Barcelona (2012)<br />

La publicación que ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> manos cu<strong>en</strong>ta<br />

con <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te lic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Creative Commons:<br />

Reconocimi<strong>en</strong>to-NoComercial-SinObraDerivada<br />

http://creativecommons.org/lic<strong>en</strong>ses/by-nc-nd/3.0/es/<br />

Para citar <strong>la</strong> obra:<br />

Hernan<strong>de</strong>z, F. y A. Aguirre (compi<strong>la</strong>dores) (2012) Investigacion <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong> y <strong>la</strong><br />

<strong>Cultura</strong> <strong>Visual</strong>. Barcelona: Universitat <strong>de</strong> Barcelona. <strong>Dipòsit</strong> <strong>Digital</strong>.<br />

http://hdl.handle.net/2445/22162<br />

3


Autores/as<br />

Fernando Hernán<strong>de</strong>z Hernán<strong>de</strong>z<br />

Alfred Porres P<strong>la</strong><br />

Maite Fornaroli Vallejo<br />

Alejandro Santaflor<strong>en</strong>tina<br />

Ester Forné Castaño<br />

María Jesús Abad Tejerina<br />

Lidia S. Cálix Vallecillo<br />

Juan C. Arañó Gisbert<br />

Guiomar Amell Amell<br />

Edurne M<strong>en</strong>dia Rezo<strong>la</strong><br />

Fito Ramirez Escu<strong>de</strong>ro<br />

Estitxu Jim<strong>en</strong>ez <strong>de</strong> Aberasturi<br />

José Pedro Aznárez López<br />

Águeda Beatriz Mangas Hernán<strong>de</strong>z<br />

Catarina F. Almeida<br />

Francisco M. Reina García<br />

Marisol Anguita<br />

Ana Cand<strong>en</strong>as Castro<br />

Elisabet Bellido<br />

Fabiana Paulino da Silva<br />

Mariane Blotta Abakerli<br />

Mercè V<strong>en</strong>tura<br />

Ana Costa París<br />

Carme Urpí<br />

Concepción Naval<br />

4<br />

Teresa Marín García<br />

Pedro Jesús Luque Ramos<br />

María Isabel Mor<strong>en</strong>o Montoro<br />

Manuel Correa Vilches<br />

Alfonso Ramírez Contreras<br />

Amàlia Sa<strong><strong>la</strong>s</strong><br />

Xisca V<strong>en</strong>y<br />

Ana Pau<strong>la</strong> Ferreira da LUZ<br />

Cristina López Romero<br />

Joaquim Jesus<br />

G<strong>en</strong>oveva Oliveira<br />

Roser Oduber Muntaño<strong>la</strong><br />

Melissa Lima Caminha<br />

Juan Cruz Resano<br />

Ana Maria Cardoso<br />

Estibaliz Jz. De Aberasturi Apraiz<br />

Audrey Hojda<br />

Águeda Beatriz Mangas Hernán<strong>de</strong>z<br />

Débora da Rocha Gaspar<br />

Amparo Alonso-Sanz<br />

María Pi<strong>la</strong>r Vivi<strong>en</strong>te Solé<br />

Diseño<br />

Maite Fornaroli Vallejo


009<br />

015<br />

026<br />

034<br />

040<br />

056<br />

067<br />

75<br />

088<br />

Índice<br />

Transitar <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> experi<strong>en</strong>cias a <strong>la</strong> investigación: un camino<br />

necesario para <strong>la</strong> educación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes y <strong>la</strong> cultura visual<br />

Fernando Hernán<strong>de</strong>z-Hernán<strong>de</strong>z<br />

Investigaciones con y sobre imág<strong>en</strong>es<br />

‘Ser <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ció’: una recerca visual i participativa ‘amb’ estudiants <strong>de</strong><br />

secundària<br />

Alfred Porres P<strong>la</strong><br />

Miradas al 15M <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> los Estudios <strong>de</strong> <strong>Cultura</strong> <strong>Visual</strong><br />

Maite Fornaroli y Alejandro Santaflor<strong>en</strong>tina<br />

A/r/tografía <strong>en</strong> li<strong>la</strong>. Concreciones A/r/tográficas <strong>en</strong> el au<strong>la</strong><br />

Ester Forné Castaño<br />

Una taxonomía <strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es aplicable a todos los niveles educativos<br />

<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes visuales<br />

María Jesús Abad Tejerina<br />

Imaginarios visuales y educación<br />

Imaginarios sociales <strong>de</strong> profesores <strong>de</strong> arte y sus estudiantes<br />

Lidia S. Cálix Vallecillo y Juan C. Arañó Gisbert<br />

El p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>t visual i <strong>la</strong> seva transc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> l’educació i les arts<br />

Guiomar Amell Amell<br />

Lo psicodélico como refer<strong>en</strong>cia experi<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> creaciones <strong>de</strong><br />

carácter fantástico; análisis experim<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> torno al concepto <strong>de</strong> ver<br />

Edurne M<strong>en</strong>dia Rezo<strong>la</strong>, Fito Ramirez Escu<strong>de</strong>ro y Estitxu Jim<strong>en</strong>ez <strong>de</strong><br />

Aberasturi<br />

Indagar nuestra historia e id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />

Apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r es conocer y construir historias y repres<strong>en</strong>taciones<br />

<strong>en</strong>tre<strong>la</strong>zadas<br />

José Pedro Aznárez López y Águeda Beatriz Mangas Hernán<strong>de</strong>z<br />

5


111<br />

121<br />

138<br />

143<br />

155<br />

164<br />

171<br />

180<br />

185<br />

195<br />

Inscrição e escrita <strong>de</strong> si nos diários visuais<br />

Catarina F. Almeida<br />

El portafolio como recurso didáctico <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación<br />

artística y <strong>la</strong> cultura visual<br />

Francisco M. Reina García<br />

Un tejido para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r el mundo y <strong><strong>la</strong>s</strong> personas. De cómo nos<br />

p<strong>en</strong>samos <strong>en</strong> los miedos, nos miramos <strong>en</strong> los otros y <strong>la</strong> obra d’Eugènia<br />

Balcells nos hace <strong>de</strong> espejo.<br />

Marisol Anguita<br />

De <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> al museo y al contexto social<br />

Dialogando el espacio: Una experi<strong>en</strong>cia educativa con estudiantes,<br />

artistas y una sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> exposiciones<br />

Ana Cand<strong>en</strong>as Castro<br />

El proceso <strong>de</strong> reflexión sobre <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> un Proyecto <strong>de</strong><br />

Trabajo realizado por alumnos <strong>de</strong> primera <strong>de</strong> primaria. Proyecto<br />

realizado con alumnos <strong>de</strong> primero <strong>de</strong> primaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Isabel<br />

Vill<strong>en</strong>a y <strong>la</strong> visita a <strong>la</strong> exposición Picasso davand Degas.<br />

Elisabet Bellido, Fabiana Paulino da Silva, Mariane Blotta Abakerli y<br />

Mercè V<strong>en</strong>tura<br />

Sociedad y educación artística: una converg<strong>en</strong>cia necesaria<br />

Ana Costa París, Carme Urpí y Concepción Naval<br />

Entornos híbridos para el apr<strong>en</strong>dizaje <strong>en</strong> Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong>: Au<strong>la</strong>, TIC’s y<br />

contexto social<br />

Teresa Marín García<br />

Hibridación-Pureza: Hip Hop UJA<br />

Pedro Jesús Luque Ramos, María Isabel Mor<strong>en</strong>o Montoro, Manuel<br />

Correa Vilches y Alfonso Ramírez Contreras<br />

Prácticas artísticas <strong>en</strong> el contexto social<br />

Retrobar-se. Projecte social d’educació artística<br />

Amàlia Sa<strong><strong>la</strong>s</strong> i Xisca V<strong>en</strong>y<br />

Enseñanza <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes visuales <strong>en</strong> el tercer sector. Una aportación<br />

construccionista<br />

Ana Pau<strong>la</strong> Ferreira da LUZ<br />

6


205<br />

212<br />

223<br />

229<br />

238<br />

252<br />

263<br />

273<br />

277<br />

290<br />

302<br />

Proyecto <strong>de</strong> mediación artística para personas con discapacidad<br />

física. Experi<strong>en</strong>cias creativas<br />

Cristina López Romero<br />

Apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a través <strong>de</strong>l arte contemporáneo <strong>en</strong> diversos<br />

contextos<br />

Processos em (re)processo<br />

Joaquim Jesus<br />

É possível tornar um programa <strong>de</strong> conteúdos aborrecidos num p<strong>la</strong>no<br />

<strong>de</strong> educação artística <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ção? Sim, é! Tijolo Para<strong>de</strong>, um<br />

projecto <strong>de</strong> comunicação e <strong>de</strong> formação artística<br />

G<strong>en</strong>oveva Oliveira<br />

Art i sost<strong>en</strong>ibilitat. Projecte educatiu<br />

Roser Oduber Muntaño<strong>la</strong><br />

Estudios críticos <strong>en</strong> payasería: Aportaciones a <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción social<br />

<strong>de</strong>l payaso postmo<strong>de</strong>rno<br />

Melissa Lima Caminha<br />

El arte vs lo artístico (y su <strong>en</strong>señanza)<br />

Juan Cruz Resano<br />

Formación doc<strong>en</strong>te<br />

Formación doc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> educación crítica <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes visuales: re<strong>la</strong>to<br />

<strong>de</strong> una experi<strong>en</strong>cia co<strong>la</strong>borativa a través <strong>de</strong> proyectos <strong>de</strong> trabajo<br />

Ana Maria Cardoso<br />

Bi<strong>la</strong>katuz se convierte <strong>en</strong> TRANSformamos<br />

Estibaliz Jz. De Aberasturi Apraiz<br />

Três concepções brasileiras acerca do <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho infantil<br />

Audrey Hojda<br />

Nuevas tecnologías, nuevas formas <strong>de</strong> apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

Educación artística y patrimonio <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>. Una herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong><br />

apr<strong>en</strong>dizaje: <strong><strong>la</strong>s</strong> WebQuest<br />

Águeda Beatriz Mangas Hernán<strong>de</strong>z<br />

¿Cómo apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r con y sobre los vi<strong>de</strong>ojuegos?<br />

Débora da Rocha Gaspar<br />

7


315<br />

319<br />

Diversión e interacción, un mo<strong>de</strong>lo educativo a importar <strong>de</strong> <strong>la</strong> televisión<br />

Amparo Alonso-Sanz<br />

Universida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> Facebook. Páginas fb como herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong><br />

innovación doc<strong>en</strong>te<br />

María Pi<strong>la</strong>r Vivi<strong>en</strong>te Solé<br />

8


Transitar <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> experi<strong>en</strong>cias a <strong>la</strong> investigación: un camino<br />

necesario para <strong>la</strong> educación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes y <strong>la</strong> cultura visual<br />

Fernando Hernán<strong>de</strong>z-Hernán<strong>de</strong>z<br />

Universidad <strong>de</strong> Barcelona<br />

Hace unos meses, con motivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>usura <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad “Vespres d’art” organizada por <strong>la</strong><br />

sección <strong>de</strong> educación <strong>de</strong>l Colegio <strong>de</strong> doctores y lic<strong>en</strong>ciados <strong>en</strong> Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong> y profesores <strong>de</strong> dibujo<br />

<strong>de</strong> Cataluña, hice un ba<strong>la</strong>nce <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación <strong>de</strong>l campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes visuales<br />

<strong>en</strong> estos últimos años. Me permito traerlo a esta publicación <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que conecta con<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> contribuciones que se han pres<strong>en</strong>tado a <strong><strong>la</strong>s</strong> I Jornadas <strong>de</strong> investigación <strong>en</strong> artes visuales y<br />

educación y porque nos pres<strong>en</strong>ta una ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> temas que requiere <strong>de</strong> una mirada investigadora.<br />

La formación inicial <strong>de</strong>l profesorado <strong>de</strong> secundaria. Por primera <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que se aprobara el CAP<br />

<strong>en</strong> los años 70 <strong>de</strong>l pasado siglo, <strong>la</strong> formación inicial <strong>de</strong>l profesorado ti<strong>en</strong>e un espacio propio con<br />

categoría <strong>de</strong> máster. Es cierto que el diseño <strong>de</strong> esta propuesta formativa no se ha hecho ni <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

mejores condiciones ni con los recursos que <strong>de</strong>manda una responsabilidad <strong>de</strong> este tipo, pero al<br />

m<strong>en</strong>os se ha abierto una puerta que hay que dotar <strong>de</strong> coher<strong>en</strong>cia y s<strong>en</strong>tido. Por primera vez qui<strong>en</strong>es<br />

quieran <strong>de</strong>dicarse a <strong>la</strong> profesión <strong>de</strong> <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia ti<strong>en</strong>e una formación que exce<strong>de</strong> a <strong>la</strong> solución<br />

<strong>de</strong> trámite por <strong>la</strong> que se optó durante muchos años. Me consta <strong>de</strong>l esfuerzo y <strong>la</strong> <strong>de</strong>dicación <strong>de</strong><br />

los colegas que han asumido <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> poner<strong>la</strong> <strong>en</strong> marcha <strong>en</strong> unas circunstancias<br />

marcadas por <strong><strong>la</strong>s</strong> limitaciones y, <strong>en</strong> muchos casos, por <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> voluntad y apoyo político. En<br />

este campo se abre una línea <strong>de</strong> investigación sobre cuestiones tan relevantes como qui<strong>en</strong>es son<br />

los candidatos a ser profesores <strong>de</strong> educación visual y plástica; cómo se configuran sus trayectorias<br />

<strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje; los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación; lo que suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> prácticas <strong>en</strong> los c<strong>en</strong>tros;<br />

<strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre formadores, tutores y m<strong>en</strong>tores; <strong><strong>la</strong>s</strong> trayectorias <strong>de</strong> los profesores noveles <strong>en</strong><br />

sus primeros años <strong>de</strong> doc<strong>en</strong>cia,… Como se ve un amplio número <strong>de</strong> temas que <strong>de</strong> explorarlos<br />

permitiría g<strong>en</strong>erar conocimi<strong>en</strong>tos para mejorar y dotar <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad crítica a <strong>la</strong> formación<br />

inicial <strong>de</strong>l profesorado <strong>de</strong> secundaria.<br />

La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> artistas <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> escue<strong><strong>la</strong>s</strong>. Son frecu<strong>en</strong>tes, sobre todo <strong>en</strong> países como Australia,<br />

Canadá, Nueva Ze<strong>la</strong>nda y Reino Unido, los programas que favorec<strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> artistas<br />

(<strong>de</strong> todas <strong><strong>la</strong>s</strong> artes) <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> escue<strong><strong>la</strong>s</strong>. En otro lugar (Hernán<strong>de</strong>z, 2009 1 ) he <strong>de</strong>dicado un espacio<br />

a pres<strong>en</strong>tar y analizas los difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>foques que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> estas propuestas. Entre nosotros, poco<br />

a poco, y como fruto <strong>de</strong> iniciativas <strong>de</strong> colectivos artísticos o <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> formación que han<br />

aceptado <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> un artista <strong>en</strong> una escue<strong>la</strong> como una modalidad <strong>de</strong> asesorami<strong>en</strong>to a<br />

un c<strong>en</strong>tro, se han puesto <strong>en</strong> marcha una serie <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias que muestran <strong><strong>la</strong>s</strong> posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong>tre doc<strong>en</strong>tes y artistas, <strong>en</strong>tre proyectos <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> escue<strong><strong>la</strong>s</strong> y propuestas <strong>de</strong> artistas. El<br />

informe coordinado por Sinapsis (Cristian Añó y Lídia Dalmau) (2010) 2 ofrece algunas pistas<br />

<strong>de</strong> lo que esta pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> escue<strong><strong>la</strong>s</strong> significa y lo pue<strong>de</strong> aportar <strong>en</strong> un futuro próximo. Ante<br />

1 Hernán<strong>de</strong>z, F. (2009). De què parl<strong>en</strong> els artistes quan du<strong>en</strong> a terme projectes artístico-pedagògics ? Accions<br />

reversibles. Art, educació i territori. (pp. 98-109). Vic : ACVIC-Eumo Editorial.<br />

2 Trans_Art_Laboratori. Interaccions <strong>en</strong>tre pràctica artística i àmbit educatiu/2009-2011. Recerca per a <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>scripció i anàlisi <strong>de</strong>l context català + Memòria d’un projecte artístic <strong>en</strong> context educatiu . Disponible <strong>en</strong> línea <strong>en</strong>:<br />

http://issuu.com/sinapsisdocum<strong>en</strong>ts/docs/art_<strong>en</strong>_contextos_educatius?viewMo<strong>de</strong>=magazine<br />

9


esta nueva realidad se requiere abrir interrogantes que p<strong>la</strong>nte<strong>en</strong> investigaciones re<strong>la</strong>cionadas con<br />

cuestiones <strong>de</strong>l tipo: ¿Qué <strong>en</strong>foques <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes promuev<strong>en</strong> los artistas? ¿Qué<br />

tipo <strong>de</strong> proyectos y <strong>de</strong> formas <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración llevan a cabo los artistas <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> escue<strong><strong>la</strong>s</strong>? ¿Qué<br />

formación pedagógica ti<strong>en</strong><strong>en</strong> y llevan los artistas <strong>en</strong> los proyectos que realizan? ¿Qué formas<br />

<strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración favorec<strong>en</strong> los proyectos? ¿Cómo se evalúa el <strong>de</strong>sarrollo y los efectos <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

interv<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong> los artistas <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>?<br />

Espacios <strong>de</strong> intercambio <strong>de</strong> artistas y educadores. Las re<strong>de</strong>s sociales están contribuy<strong>en</strong>do a que<br />

se form<strong>en</strong> espacios <strong>de</strong> intercambio y re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre educadores y artistas educadores <strong>en</strong> los que<br />

tratan no sólo <strong>de</strong> promover una masa crítica <strong>en</strong> este campo, sino poner <strong>en</strong> circu<strong>la</strong>ción propuestas<br />

e iniciativas que puedan estar al alcance <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es, por circunstancias diversas, pued<strong>en</strong> s<strong>en</strong>tirse<br />

ais<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> los escue<strong>la</strong> o <strong>en</strong> sus zonas geográficas <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia. Un par <strong>de</strong> ejemplos pued<strong>en</strong> servir<br />

para ilustrar este movimi<strong>en</strong>to. El primero ha sido promovido por dos artistas educadores, Monsterrat<br />

Corta<strong>de</strong>l<strong><strong>la</strong>s</strong> y Marta Ricart, y se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> www.culturant.blogspot.com .El segundo, E@:<br />

Red <strong>de</strong> artistas-doc<strong>en</strong>tes: Educación artística, plástica y visual, <strong>en</strong> c<strong>la</strong>ve 2.0 ha sido impulsado<br />

por <strong>la</strong> profesora Ángeles Saura, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Autónoma <strong>de</strong> Madrid, al que se acce<strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

http://arteweb.ning.com/ La importancia <strong>de</strong> estos espacios, que surg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es<br />

los impulsan, requiere <strong>de</strong>dicación y estar at<strong>en</strong>to a lo que suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> su <strong>en</strong>torno. Pero no cabe duda<br />

que pued<strong>en</strong> ser <strong>de</strong> gran ayuda, no sólo para estar conectados sino para conocer lo que suce<strong>de</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> educación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes. Preguntas <strong>de</strong> investigación que surg<strong>en</strong> <strong>en</strong> torno a estos espacios pued<strong>en</strong><br />

ser <strong><strong>la</strong>s</strong> sigui<strong>en</strong>tes: ¿qué visiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes visuales favorec<strong>en</strong>? ¿Qué tipo <strong>de</strong><br />

conocimi<strong>en</strong>to circu<strong>la</strong> y forma parte <strong>de</strong>l intercambio? ¿Quiénes son, cuál es el perfil, <strong>de</strong> los artistas<br />

y educadores que se vincu<strong>la</strong>n a estos espacios? ¿Cómo se garantiza su sost<strong>en</strong>ibilidad?<br />

Li<strong>de</strong>razgo <strong>de</strong> los doc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> arte y educación. Hace unos años Kerry Freedman p<strong>la</strong>nteó <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

National Art Education Assotiation (NAEA) <strong>de</strong> Estados Unidos, <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> formar a los<br />

educadores <strong>de</strong> arte como lí<strong>de</strong>res educativos. Su argum<strong>en</strong>to era que si se quería que <strong><strong>la</strong>s</strong> artes<br />

tuvieran reconocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> escue<strong><strong>la</strong>s</strong> los doc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> artes t<strong>en</strong>ían que t<strong>en</strong>er un papel relevante<br />

<strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> instituciones. Sé que <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> lí<strong>de</strong>res o <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> li<strong>de</strong>razgo suele t<strong>en</strong>er ma<strong>la</strong> pr<strong>en</strong>sa <strong>en</strong><br />

los ambi<strong>en</strong>tes esco<strong>la</strong>res, pero se quiera o no, siempre que una innovación o un proyecto funcionan<br />

<strong>en</strong> un c<strong>en</strong>tro es porque hay un pequeño grupo que lo impulsa y hace sost<strong>en</strong>ible. Este grupo ejerce<br />

una función <strong>de</strong> li<strong>de</strong>razgo. En esta línea he observado que cuando <strong>la</strong> educación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes visuales<br />

se convierte <strong>en</strong> una <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> señales <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tidad <strong>de</strong> una escue<strong>la</strong> o un museo, es porque los doc<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> artes ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un papel activo, promuev<strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s, posibilitan <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros y hac<strong>en</strong> visible<br />

lo que suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro. La huel<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> falsa humildad hace que muchos <strong>de</strong> estos doc<strong>en</strong>tes<br />

se mant<strong>en</strong>gan invisibles ante sus colegas. Pero este espacio, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> para su reconocimi<strong>en</strong>to,<br />

nos ayuda a consi<strong>de</strong>rar sus blogs y webs como lugares para explorar y abrir <strong><strong>la</strong>s</strong> puertas hacia<br />

<strong>la</strong> indagación. Dos ejemplos a consi<strong>de</strong>rar serían los <strong>de</strong> Monserrat P<strong>la</strong>nel<strong>la</strong>, profesora <strong>de</strong>l IES<br />

Castell d’Este<strong>la</strong> (ver http://www.xtec.cat/iescastell<strong>de</strong>ste<strong>la</strong>/eso/evp/evp.htm) y Jordi Macián (ver<br />

http://visual1jmb.blogspot.com/) profesor <strong>de</strong>l Col·legi MM. Concepcionistes <strong>de</strong> Barcelona. Tomar estos<br />

<strong>en</strong>tornos virtuales como evid<strong>en</strong>cias para <strong>la</strong> investigación nos lleva a preguntarnos sobre <strong><strong>la</strong>s</strong> concepciones artísticas<br />

y educativas que median sus elecciones y propuestas; para explorar su papel <strong>en</strong> los c<strong>en</strong>tros y <strong>en</strong> qué medida<br />

contribuy<strong>en</strong> a que <strong><strong>la</strong>s</strong> artes visuales sean un eje <strong>de</strong> intersección <strong>en</strong>tre disciplinas, conocimi<strong>en</strong>tos y saberes; o <strong>en</strong><br />

qué permite llevar a cabo <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNESCO (Bamford, 2009 3 ) que trata <strong>de</strong> que <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> escue<strong><strong>la</strong>s</strong> no sólo se<br />

posibilite el apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes, sino que todas <strong><strong>la</strong>s</strong> materias pued<strong>en</strong> <strong>en</strong>señarse artísticam<strong>en</strong>te.<br />

Formación continuada <strong>en</strong> másteres y estudios <strong>de</strong> doctorado. No es este el lugar para hacer una<br />

lista <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> máster y doctorado re<strong>la</strong>cionados con <strong><strong>la</strong>s</strong> artes que se están llevando a<br />

3 Bamford, A. (2009). El factor ¡Wuau!. El papel <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación. Barcelona: Octaedro. (2006).<br />

10


cabo <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes universida<strong>de</strong>s. Pero lo que es indudable que están cumpli<strong>en</strong>do <strong>la</strong> función <strong>de</strong><br />

vincu<strong>la</strong>r doc<strong>en</strong>cia con investigación y permitir que muchas experi<strong>en</strong>cias artísticas comi<strong>en</strong>c<strong>en</strong> a ser<br />

consi<strong>de</strong>radas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva indagadora. Como me com<strong>en</strong>taba hace unos años Elliot Eisner,<br />

a raíz <strong>de</strong> lo que él trataba <strong>de</strong> promover <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su presid<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> InSEA y <strong>en</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>cionada NAEA,<br />

una <strong>de</strong> los objetivos que se p<strong>la</strong>nteó fue que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> que sus congresos fueran espacios para<br />

compartir experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los educadores y académicos, <strong>la</strong> investigación también pasara a t<strong>en</strong>er<br />

un lugar relevante. En este punto quiero l<strong>la</strong>mar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sobre un tránsito, una necesidad, <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

educación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes visuales, que queda reflejada <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> contribuciones a estas<br />

jornadas. Los educadores y académicos suel<strong>en</strong> narrar y compartir experi<strong>en</strong>cias, pero no <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una<br />

posición investigadora. Posición que podríamos resumir <strong>en</strong> una lo que <strong>en</strong> su día p<strong>la</strong>nteó Lawer<strong>en</strong>ce<br />

St<strong>en</strong>house, cuando <strong>de</strong>finió lo que para él era una investigación: un proceso <strong>de</strong> indagación que se<br />

hace público. En este s<strong>en</strong>tido disponemos <strong>de</strong> ‘mapas’ sobre los ámbitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

artes visuales. Uno <strong>de</strong> ellos es el artículo <strong>de</strong> Ricardo Marin Via<strong>de</strong>l (2011 4 ) <strong>en</strong> el que ofrece un<br />

ord<strong>en</strong>ado panorama <strong>de</strong> t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias y temáticas, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes bibliográficas <strong>de</strong> indudable<br />

utilidad. También es <strong>de</strong> Ricardo Marín (2005 5 ) <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> una publicación <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se<br />

pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar un completo panorama <strong>de</strong> los caminos por los que transita <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

educación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes visuales. Un texto clásico, por su carácter pionero, es el libro editado por La<br />

Pierre y Zimmerman (1997 6 ). Aunque escrito <strong>en</strong> un ambi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el que se transita <strong>de</strong> <strong>la</strong> hegemonía<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> epistemología realista hacia <strong>la</strong> construccionista, brinda un panorama que pue<strong>de</strong> ayudar a<br />

situar <strong>la</strong> g<strong>en</strong>ealogía <strong>de</strong> algunos temas, especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> cómo <strong>en</strong>tra <strong>la</strong> perspectiva cualitativa <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes visuales. Finalm<strong>en</strong>te, un libro más reci<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> indudable valor por el<br />

panorama internacional que ofrece es el que ha coordinado Jeong Ae Park (2008 7 ) y que brinda un<br />

amplio espectro <strong>de</strong> perspectivas, metodologías y temáticas <strong>en</strong> el ámbito que nos ocupa. Si me he<br />

ext<strong>en</strong>dido más <strong>en</strong> este punto es porque consi<strong>de</strong>ro que <strong>la</strong> cuestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación es c<strong>la</strong>ve para<br />

el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes visuales. Marín Via<strong>de</strong>l (2011) recoge <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong><br />

investigación p<strong>la</strong>nteada por <strong>la</strong> NAEA <strong>en</strong> 2008 que es un ejemplo <strong>de</strong> lo que podría ser un camino<br />

a seguir <strong>en</strong>tre nosotros. Como recordatorio señalo los ejes que esta organización p<strong>la</strong>ntea como<br />

problemáticas <strong>de</strong> investigación: el apr<strong>en</strong>dizaje artístico, <strong>la</strong> comunidad profesional <strong>de</strong> profesores<br />

<strong>de</strong> artes visuales, los intereses artísticos <strong>de</strong>l conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, y <strong>la</strong> propia investigación<br />

sobre Educación Artística.<br />

Expandir <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> educación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes. El punto anterior hace <strong>de</strong> pu<strong>en</strong>te al pres<strong>en</strong>te tema.<br />

Si algo ha cambiado <strong>en</strong> los últimos años ha sido <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> lo que se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> por<br />

investigación <strong>en</strong> artes, el giro que ha tomado <strong>la</strong> investigación artística y el papel que los métodos<br />

artísticos han com<strong>en</strong>zado ejercer <strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> humanida<strong>de</strong>s y <strong><strong>la</strong>s</strong> ci<strong>en</strong>cias sociales.<br />

A todo ello ti<strong>en</strong>e mucho que ver <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> epistemología realista a <strong>la</strong> que antes me refería<br />

y <strong>la</strong> relevancia que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> final <strong>de</strong> los años 70 <strong>de</strong>l pasado siglo han adquirido <strong><strong>la</strong>s</strong> metodologías<br />

vincu<strong>la</strong>das al <strong>en</strong>foque narrativo (Hernán<strong>de</strong>z y Rifà, 2011 8 ). En este marco, será <strong>de</strong> manera especial<br />

Eisner (1998 9 ) qui<strong>en</strong> p<strong>la</strong>ntee que <strong>la</strong> investigación que sigue el método ci<strong>en</strong>tífico es un tipo <strong>de</strong><br />

investigación pero que no pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse como <strong>la</strong> manera única <strong>de</strong> afrontar <strong>la</strong> investigación.<br />

4 Marín Via<strong>de</strong>l, R. (2011a). La <strong>Investigación</strong> <strong>en</strong> Educación Artística. Educatio Siglo XXI, 29 (1), 211-230. Acceso el<br />

30 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2012 <strong>en</strong> http://revistas.um.es/educatio/article/view/119951/112921<br />

5 Marín Via<strong>de</strong>l, R. (2005). La <strong>Investigación</strong> Educativa basada <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong> <strong>Visual</strong>es o Arte<strong>Investigación</strong> Educativa.<br />

Marín Via<strong>de</strong>l, R. (ed.) <strong>Investigación</strong> <strong>en</strong> educación artística. (pp. 223-274). Universidad <strong>de</strong> Granada, Granada.<br />

6 La Pierre, S.D. & Zimmerman, E. (eds.). (1997). Research Methods and Methodologies for Arte Education. Reston;<br />

Virginia: National Art Education Association.<br />

7 Park, J. A. (ed.) (2008). Art Education as Critical <strong>Cultura</strong>l Inquiry. Seul, Korea: MIjinsa.<br />

8 Hernán<strong>de</strong>z, F. & Rifà, M. (coomps.) (2011). <strong>Investigación</strong> autobiográfica y cambio social. Barcelona: Octaedro.<br />

9 Eisner,E.(1998)El ojo ilustrado.Indagación cualitativa y mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica educativa.Barcelona:Paidós. (1990).<br />

11


Especialm<strong>en</strong>te cuando se indaga sobre f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os complejos y no repetibles como son los que<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> lugar <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación y <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> ci<strong>en</strong>cias sociales. Surge así una perspectiva <strong>de</strong><br />

investigación que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el paraguas <strong>de</strong> Arts based Research (<strong>Investigación</strong> basada <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes)<br />

adopta difer<strong>en</strong>tes d<strong>en</strong>ominaciones (ver Marín Via<strong>de</strong>l, 2005, 2011), articu<strong>la</strong> difer<strong>en</strong>tes t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias<br />

y propuestas (VV.AA. 2008 10 ) y que propone consi<strong>de</strong>rar y utilizar estrategias artísticas (escritas,<br />

visuales, aurales, performativas,…) para llevar a cabo <strong>la</strong> investigación social y <strong>en</strong> humanida<strong>de</strong>s<br />

(Knowles & Cole, 2008 11 , Eisner & Barón, 2012 12 ). Sobre este tema se pued<strong>en</strong> <strong>en</strong>contrar dos<br />

trabajos que pued<strong>en</strong> ayudar al lector a hacerse una i<strong>de</strong>a sobre los modos <strong>de</strong> aproximarse a esta<br />

concepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación. Me refiero al artículo ya m<strong>en</strong>cionado <strong>de</strong> Marín Via<strong>de</strong>l (2005) y<br />

al <strong>de</strong> Hernán<strong>de</strong>z-Hernán<strong>de</strong>z (2008 13 ). Un ejemplo <strong>de</strong> cómo se pue<strong>de</strong> afrontar esta investigación<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> Marín Via<strong>de</strong>l y Roldán (2010 14 ). Vale <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a revisar este artículo para reflexionar<br />

sobre lo que difer<strong>en</strong>cia una experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> pedagogía artística con fotografías <strong>de</strong> una investigación<br />

basada <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes. En este campo, <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación que está t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do una amplia acogida<br />

internacional es <strong>la</strong> <strong>de</strong> A/r/tography. Quizá porque se articu<strong>la</strong> con una sólida base conceptual y<br />

porque ha ido <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo proyectos <strong>de</strong> investigación <strong>en</strong> los que se vincu<strong>la</strong>n <strong><strong>la</strong>s</strong> dim<strong>en</strong>siones<br />

artísticas, educativas e investigadores (Springgay, Irwin, Leggo, & Gouzoausis, 2008 15 ).<br />

Publicaciones y revistas electrónicas. Finalm<strong>en</strong>te, y d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> este re<strong>la</strong>to <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as noticias,<br />

quisiera <strong>de</strong>stacar el esfuerzo <strong>de</strong> toda una serie <strong>de</strong> colegas que están articu<strong>la</strong>ndo y promovi<strong>en</strong>do<br />

difer<strong>en</strong>tes revistas electrónicas que acog<strong>en</strong> experi<strong>en</strong>cias y trabajos <strong>de</strong> investigación. Estas<br />

publicaciones que se un<strong>en</strong> a otras especialm<strong>en</strong>te escritas <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua inglesa, dan cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> una<br />

vitalidad que no siempre es reconocida <strong>en</strong> los c<strong>en</strong>tros educativos y <strong>en</strong> los comités <strong>de</strong> evaluación.<br />

Me refiero a revistas como <strong>la</strong> recién llegada Invisibilida<strong>de</strong>s (http://invisibilida<strong>de</strong>s.apecv.pt) y <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong><br />

más <strong>la</strong>rgo recorrido, Revista <strong>Digital</strong> Art& (http://revistadigita<strong>la</strong>rt.blogspot.com/ ) y <strong>la</strong> Revista do<br />

Laboratório <strong>de</strong> <strong>Artes</strong> Visuais <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Santa María <strong>en</strong> Brasil (http://cascavel.ufsm.br/<br />

revistas/ojs-2.2.2/in<strong>de</strong>x.php/revis<strong>la</strong>v). Estas publicaciones, junto con los congresos que <strong>de</strong> manera<br />

periódica se celebran –y hablo sólo <strong>de</strong>l caso español- <strong>en</strong> Andalucía, Madrid y Cataluña, a<strong>de</strong>más<br />

<strong>de</strong> los re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> educación <strong>en</strong> los museos (Val<strong>en</strong>cia, Madrid) nos brindan también<br />

interrogantes para <strong>la</strong> investigación. Así se pue<strong>de</strong> indagar sobre los temas, ori<strong>en</strong>taciones, ámbitos<br />

<strong>de</strong> incid<strong>en</strong>cia, colegios visibles e invisibles <strong>en</strong> torno a los cuales se articu<strong>la</strong>n <strong><strong>la</strong>s</strong> experi<strong>en</strong>cias y <strong>la</strong><br />

investigación <strong>en</strong> y sobre <strong><strong>la</strong>s</strong> artes visuales y <strong>la</strong> cultura visual.<br />

Con este bagaje afrontamos <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te publicación que muestra algunos <strong>de</strong> los trabajos pres<strong>en</strong>tados<br />

<strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> I Jornadas <strong>de</strong> investigación <strong>en</strong> artes y cultura visual, que se celebraron <strong>en</strong> Barcelona los<br />

días 2 y 3 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2011, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong>, organizadas por <strong>la</strong> sección <strong>de</strong><br />

Pedagogías culturales <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> dibujo, con <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l Colegio <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>ciados<br />

y doctores <strong>en</strong> bel<strong><strong>la</strong>s</strong> artes y profesores <strong>de</strong> dibujo <strong>de</strong> Cataluña y colegas <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> universida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

Huelva, Val<strong>en</strong>cia, Tarragona, Jaén, Granada, Santiago y Complut<strong>en</strong>se.<br />

10 VV.AA. (2008). Methodologies of Arts Based Research. Knowles, G. & Cole, A. (eds.). Hanbook of the Arts in<br />

Qualitative Research. (pp. 27-93). London:Sage.<br />

11 Knowles, J. G. & Cole, A. L. (Eds.) (2008). Handbook of the Arts in Qualitative Research. Perspectives,<br />

Methodologies, Examples, and Issues. Londres: Sage.<br />

12 Eisner, E. & Baron, T. (2012). arts based research. Londres: Sage.<br />

13 Hernán<strong>de</strong>z, Fernando (2008). La investigación basada <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes. Propuestas para rep<strong>en</strong>sar <strong>la</strong> investigación<br />

<strong>en</strong> educación. Educatio Siglo XXI, 26, 85-118.<br />

14 Marín Via<strong>de</strong>l, R. & Roldán, J. (2010). Photo essays and photographs in visual arts based educational research.<br />

International Journal of Education through Art. 6, (1), 7-23.<br />

15 Springgay, S.; Irwin, R. L.; Leggo, C. & Gouzoausis, P. (eds.) (2008). Being with A/r/tography. Rotterdam,<br />

Ho<strong>la</strong>nda: S<strong>en</strong>se Publications.<br />

12


Es importante advertir que esta publicación no está p<strong>la</strong>nteada como unas actas <strong>de</strong> congreso<br />

al uso, pues ni conti<strong>en</strong>e todo lo que allí se pres<strong>en</strong>tó ni se ha ori<strong>en</strong>tado sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong> estructura<br />

organizativa <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> jornadas. El trabajo <strong>de</strong> revisión y <strong>de</strong> edición ha hecho que se ponga el énfasis<br />

<strong>en</strong> los temas y problemáticas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los que se pued<strong>en</strong> organizar los textos pres<strong>en</strong>tados. En este<br />

s<strong>en</strong>tido se ha tratado <strong>de</strong> mostrar un mapa que ilustre cómo se repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

educación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes y <strong>la</strong> cultura visual. Des<strong>de</strong> este voluntad esperamos que este material sirva<br />

<strong>de</strong> inc<strong>en</strong>tivo para <strong>la</strong> reflexión sobre <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> este campo <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos y para revisar y<br />

ampliar los s<strong>en</strong>tidos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los que organizar su investigación.<br />

Barcelona, 30 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2012.<br />

13


Investigaciones con y sobre imág<strong>en</strong>es<br />

14


‘Ser <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ció’: una recerca visual i participativa ‘amb’<br />

estudiants <strong>de</strong> secundària 1<br />

Alfred Porres P<strong>la</strong><br />

Programa <strong>de</strong> doctorat “Arts <strong>Visual</strong>s i Educació: Un <strong>en</strong>focam<strong>en</strong>t construccionista” <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Universitat <strong>de</strong> Barcelona i IES Els Alfacs <strong>de</strong> Sant Carles <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ràpita.<br />

Resum<br />

Com es construeix una investigació ‘amb’ els estudiants? Quin saber pedagògic g<strong>en</strong>era el doc<strong>en</strong>t al<br />

posicionar-se com a investigador ‘amb’ els seus estudiants? Aquestes són algunes <strong>de</strong> les preguntes<br />

que gui<strong>en</strong> una recerca que es va <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volupar amb una llicència d’estudis <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>t<br />

d’Educació. El propòsit era indagar les implicacions educatives <strong>de</strong> rep<strong>en</strong>sar <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ció pedagògica<br />

com un lloc <strong>de</strong> trobada <strong>en</strong>tre subjectes. Inicialm<strong>en</strong>t, confiava <strong>en</strong> t<strong>en</strong>ir <strong>la</strong> possibilitat <strong>de</strong> compartir<br />

una part <strong>de</strong>l meu itinerari <strong>de</strong> recerca amb els meus estudiants <strong>de</strong>l curs anterior. Però aviat em vaig<br />

adonar que <strong>la</strong> ‘nostra’ recerca t<strong>en</strong>ia <strong>la</strong> seva pròpia història, una història que construíem junts cada<br />

dia i que no responia al meu guió inicial. Aquesta comunicació int<strong>en</strong>ta donar compte d’aquest<br />

trànsit a través <strong>de</strong>l qual s’ha construït <strong>la</strong> metodologia <strong>de</strong> <strong>la</strong> recerca. Un trànsit que va <strong>de</strong>l ‘saber<br />

sobre’ al ‘saber amb’ i <strong>de</strong>l ‘fer sobre’ al ‘fer amb’ els estudiants. Perquè, com afirma Ellsworth<br />

(2005) <strong>la</strong> pedagogia no és un acte <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tació sinó <strong>de</strong> performació.<br />

Les preguntes inicials <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigació<br />

Abans d’iniciar el temps <strong>de</strong> llicència per fer aquesta investigació havia realitzat una recerca amb<br />

un grup <strong>de</strong> nois i noies <strong>de</strong> tercer d’ESO per explorar quines er<strong>en</strong> les seves formes d’habitar i<br />

re<strong>la</strong>cionar-se amb els diversos espais <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tre <strong>en</strong> el temps que passav<strong>en</strong> a l’institut. Vam com<strong>en</strong>çar<br />

f<strong>en</strong>t dues fotografies: una per repres<strong>en</strong>tar un lloc <strong>de</strong> l’institut on es s<strong>en</strong>tissin especialm<strong>en</strong>t còmo<strong>de</strong>s<br />

i una altra per repres<strong>en</strong>tar un lloc que els fos aliè, que els incomodés i on no es s<strong>en</strong>tissin acollits.<br />

Malgrat el risc inicial <strong>de</strong> quedar atrapats <strong>en</strong> una repres<strong>en</strong>tació excessivam<strong>en</strong>t po<strong>la</strong>ritzada, el s<strong>en</strong>tit<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> proposta era trobar indicis visuals per abordar, amb ells i elles, una interpretació <strong>de</strong> les seves<br />

formes d’ocupar l’institut <strong>de</strong>s <strong>de</strong>ls seus propis marcs interpretatius.<br />

El paper <strong>de</strong> les imatges va canviar al l<strong>la</strong>rg <strong>de</strong>l procés <strong>de</strong> recerca. Les seves fotografies van<br />

ser el <strong>de</strong>tonant d’un procés d’indagació, <strong>de</strong> discussió i <strong>de</strong> <strong>de</strong>bat que s’abordava <strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> pròpia<br />

experiència. Les imatges ass<strong>en</strong>ya<strong>la</strong>v<strong>en</strong> coincidències i llocs comuns que s’articu<strong>la</strong>v<strong>en</strong> al voltant<br />

<strong>de</strong> dos espais difer<strong>en</strong>ciats: l’espai i el temps fix i contro<strong>la</strong>t <strong>de</strong> l’au<strong>la</strong> i un altre espai que emergia <strong>de</strong><br />

l’apropiació que l’alumnat feia <strong>de</strong>ls passadissos i altres àrees comunes <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tre <strong>en</strong> els mom<strong>en</strong>ts<br />

<strong>en</strong>tre c<strong><strong>la</strong>s</strong>ses. Un espai estava <strong>de</strong>sert, sil<strong>en</strong>ciós. L’altre estava sorollosam<strong>en</strong>t habitat.<br />

L’evidència que aquell espai institucional i institucionalitzat <strong>de</strong> l’au<strong>la</strong> s’havia repres<strong>en</strong>tat<br />

reiteradam<strong>en</strong>t s<strong>en</strong>se cossos obria un interrogant sobre el paper <strong>de</strong>l cos <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ció pedagògica.<br />

Com ass<strong>en</strong>ya<strong>la</strong> Meri Torras (2007: 23) “un cos no pot comportar-se <strong>de</strong> qualsevol manera <strong>en</strong><br />

qualsevol context: cada cruïl<strong>la</strong> sociocultural actualitza <strong>de</strong>terminats cossos”. Jo, fins i tot, afegiria<br />

que cada cruïl<strong>la</strong> sociocultural també ‘autoritza’ <strong>de</strong>terminats cossos. Però, com apunta Torras<br />

(2007: 21), “el cos és fronterer, es re<strong>la</strong>ciona bidireccionalm<strong>en</strong>t amb l’<strong>en</strong>torn sociocultural; el<br />

1 Aquesta comunicació forma part d’un projecte <strong>de</strong> recerca educativa que l’autor ha <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volupat gràcies a una<br />

llicència retribuïda concedida pel Departam<strong>en</strong>t d’Educació <strong>de</strong> <strong>la</strong> G<strong>en</strong>eralitat <strong>de</strong> Catalunya. Resolució EDU/2276/2008,<br />

<strong>de</strong> 9 <strong>de</strong> juliol (DOGC núm. 5176 18/07/2008)<br />

15


constitueix al temps que és constituït per ell”. I <strong>en</strong> aquest s<strong>en</strong>tit er<strong>en</strong> també els subjectes (el meu<br />

alumnat) els que ‘autoritzav<strong>en</strong>’ quines er<strong>en</strong> les cruïlles culturals <strong>en</strong> les que voli<strong>en</strong> ser repres<strong>en</strong>tats.<br />

Per a mi l’experiència d’aquell curs va significar un <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>çam<strong>en</strong>t <strong>en</strong> el meu propòsit <strong>de</strong> construir<br />

una re<strong>la</strong>ció pedagògica que reconegués <strong>la</strong> condició <strong>de</strong> subjectes <strong>de</strong>ls meus estudiants. Reconèixer<br />

l’alumnat com a subjectes implicava interpel·<strong>la</strong>r-los com a persones, establir un tipus <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ció<br />

pedagògica que els permetés reconèixer-se (i exercir) com a subjectes. No es tractava <strong>de</strong> ‘saber’<br />

qui era l’estudiant biogràficam<strong>en</strong>t sinó <strong>de</strong> permetre-li experim<strong>en</strong>tar l’esco<strong>la</strong> ‘biogràficam<strong>en</strong>t’, <strong>de</strong><br />

po<strong>de</strong>r ‘viure-<strong>la</strong>’ com un subjecte biogràfic i corporeïtzat. Conèixer el meu alumnat no consistia <strong>en</strong><br />

saber ‘sobre’ ells i elles, sinó <strong>en</strong> saber ‘amb’ ells i elles. Però les narratives pedagògiques dominants<br />

sovint pret<strong>en</strong><strong>en</strong> situar amb precisió l’alumnat <strong>en</strong> algun mapa <strong>de</strong>sitjat <strong>de</strong> re<strong>la</strong>cions socials. Per<br />

exemple, com explica Elisabeth Ellsworth (2005: 35), “el fet <strong>de</strong> dirigir-se educativam<strong>en</strong>t als<br />

estudiants els convida no només a participar <strong>en</strong> l’activitat <strong>de</strong> construcció <strong>de</strong> coneixem<strong>en</strong>t, sinó <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> construcció <strong>de</strong> coneixem<strong>en</strong>t <strong>de</strong>s d’un punt <strong>de</strong> vista particu<strong>la</strong>r social i polític”. Els llocs que se’ns<br />

ofereix<strong>en</strong> com un ‘allí’ <strong>de</strong>sitjat s’escriu<strong>en</strong> amb re<strong>la</strong>ts que “estan cridats precisam<strong>en</strong>t a formar,<br />

anticipar, trobar o canviar <strong>la</strong> persona que l’estudiant [i el professorat] p<strong>en</strong>sa que és” (Ellsworth,<br />

2005: 17).<br />

Conèixer l’altre no pot erigir-se <strong>en</strong> una manera <strong>de</strong> colonitzar-lo. El coneixem<strong>en</strong>t mai no<br />

és neutral ni passiu i ‘conèixer’ és una forma <strong>de</strong> ‘posseir’, contro<strong>la</strong>r, regu<strong>la</strong>r; si no ho és <strong>de</strong><br />

‘<strong>de</strong>sposseir’ l’altre. Saber sobre algú és ‘fer’ sobre algú, m<strong>en</strong>tre que saber amb algú és ‘fer’ amb<br />

algú. Però ¿és possible dirigir-se als estudiants <strong>de</strong> formes que no els exigeixi assumir una posició<br />

fixa, singu<strong>la</strong>r, unificada dins el po<strong>de</strong>r i les re<strong>la</strong>cions socials? Aquesta és <strong>la</strong> pregunta que va moure<br />

<strong>la</strong> meva recerca i que em va portat a explorar altres col·locacions i altres re<strong>la</strong>cions, a través d’un<br />

recorregut que aborda, <strong>en</strong>tre altres interrogants, les preguntes segü<strong>en</strong>ts:<br />

- Com transformar una re<strong>la</strong>ció esco<strong>la</strong>r <strong>en</strong> una re<strong>la</strong>ció <strong>de</strong> recerca?<br />

- Com es construeix <strong>la</strong> metodologia <strong>en</strong> una recerca participativa?<br />

- Quines consi<strong>de</strong>racions ètiques emergeix<strong>en</strong>?<br />

- Quin saber pedagògic (doc<strong>en</strong>t) s’infereix d’aquesta recerca?<br />

Context <strong>de</strong> <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ció<br />

La recerca es va dur a terme amb <strong>la</strong> col·<strong>la</strong>boració <strong>de</strong> tr<strong>en</strong>ta-tres noies i nois <strong>de</strong> quart d’ESO<br />

que havi<strong>en</strong> estat alumnes meus <strong>de</strong> tercer d’ESO el curs anterior. Com el grup era molt nombrós<br />

(inicialm<strong>en</strong>t es van oferir a participar-hi més <strong>de</strong> cinquanta) les troba<strong>de</strong>s sempre es van fer dins<br />

l’institut.<br />

16


Com a context per a una investigació, l’institut és un lloc problemàtic que “exerceix una<br />

po<strong>de</strong>rosa influència cultural sobre el comportam<strong>en</strong>t i <strong>la</strong> imaginació d’aquells que ocup<strong>en</strong> els seus<br />

espais, ja siguin joves o adults” (Burke, 2008: 27). Com <strong>en</strong>s recorda Catherine Burke, l’esco<strong>la</strong><br />

imposa els seus propis ritmes i ‘maneres <strong>de</strong> fer’. Els nois i les noies sovint compleix<strong>en</strong> les seves<br />

tasques <strong>en</strong> <strong>la</strong> recerca més com a alumnes que com a joves membres <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunitat. Com em va<br />

com<strong>en</strong>tar <strong>en</strong> una ocasió un <strong>de</strong>ls estudiants que va participar <strong>en</strong> <strong>la</strong> recerca que vam dur a terme dins<br />

<strong>la</strong> matèria optativa <strong>de</strong> tercer d’ESO que he <strong>de</strong>scrit abans, per a ell allò mai no va <strong>de</strong>ixar <strong>de</strong> ser <strong>de</strong>l<br />

tot una ‘tasca esco<strong>la</strong>r’. Aquesta circumstància es va erigir <strong>en</strong> una <strong>de</strong> les c<strong>la</strong>us per compr<strong>en</strong>dre què<br />

significava fer una recerca participativa ‘amb’ estudiants.<br />

La <strong>de</strong>cisió <strong>de</strong> construir una ‘investigació participativa amb joves’ situa l’ètica <strong>de</strong> <strong>la</strong> recerca<br />

<strong>en</strong> un primer p<strong>la</strong>. Les consi<strong>de</strong>racions que se’n <strong>de</strong>riv<strong>en</strong> s’han d’abordar <strong>en</strong> el transcurs <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

investigació, a través d’una història metodològica que també ha <strong>de</strong> ser contada. Però hi ha una<br />

sèrie <strong>de</strong> cauteles preliminars que cal <strong>de</strong>finir per <strong>en</strong>davant. Segons Ruth Leich (2008: 52-53), <strong>en</strong><br />

una recerca que es construeix <strong>en</strong> <strong>la</strong> intersecció <strong>en</strong>tre narrativa i imatges hem <strong>de</strong> t<strong>en</strong>ir <strong>en</strong> compte<br />

les qüestions segü<strong>en</strong>ts:<br />

1. Cons<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>t informat i consi<strong>de</strong>racions ètiques: és necessari que els participants <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

recerca siguin informats explícitam<strong>en</strong>t sobre l’ús que es farà <strong>de</strong> les seves imatges, artefactes<br />

artístics o re<strong>la</strong>ts, durant i <strong>de</strong>sprés <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigació, incloses les possibles vies <strong>de</strong> difusió.<br />

2. Crear un ‘cont<strong>en</strong>idor segur’ per al procés <strong>de</strong> recerca: c<strong>la</strong>rificar els límits, articu<strong>la</strong>r qui i com<br />

va a estar involucrat, temporitzar a<strong>de</strong>quadam<strong>en</strong>t les tasques, són formes <strong>de</strong> proveir als participants<br />

d’una atmosfera respectuosa i col·<strong>la</strong>borativa on <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volupar les activitats d’investigació amb<br />

‘seguretat’.<br />

3. Respondre dinàmicam<strong>en</strong>t a les imatges i les narratives <strong>de</strong>ls nois i les noies participants:<br />

quan els investigadors convid<strong>en</strong> el jov<strong>en</strong>t a reflexionar sobre les seves imatges és fonam<strong>en</strong>tal<br />

mostrar un g<strong>en</strong>uí interès per escoltar les seves històries, per donar-los l’oportunitat d’expressar-se<br />

i explicar-se, evitant <strong>la</strong> temptació d’establir per <strong>en</strong>davant quin ha <strong>de</strong> ser l’<strong>en</strong>focam<strong>en</strong>t ‘correcte’<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> seva interpretació.<br />

Malgrat tot, com reconeix Andrew Noyes (2008: 142), donada <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sió pública <strong>de</strong> tota recerca,<br />

els temes d’autoria i cons<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>t informat sempre són problemàtics, fins i tot <strong>en</strong> aquells casos <strong>en</strong><br />

els que ha hagut una autorització informada i cons<strong>en</strong>tida.<br />

Trànsits metodològics per construir una recerca participativa ‘amb’ estudiants<br />

No sabia com compartir <strong>la</strong> meva recerca s<strong>en</strong>se imposar-<strong>la</strong>. Jo era un professor que investigava<br />

sobre <strong>la</strong> seva professió per transformar-<strong>la</strong>. L’objecte d’estudi <strong>de</strong> <strong>la</strong> meva recerca era <strong>la</strong> meva<br />

pròpia experiència doc<strong>en</strong>t. El camp <strong>de</strong>l meu estudi, <strong>la</strong> nostra experiència <strong>de</strong>l curs anterior. El<br />

paper <strong>de</strong>ls nois i noies que participav<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> recerca havia <strong>de</strong> consistir <strong>en</strong> dialogar amb les<br />

meves interpretacions per ‘triangu<strong>la</strong>r’ les troballes realitza<strong>de</strong>s <strong>en</strong> aquest procés. Però <strong>la</strong> nombrosa<br />

participació va canviar <strong>la</strong> forma d’apropar-nos a les da<strong>de</strong>s proporciona<strong>de</strong>s. El nostre punt <strong>de</strong><br />

partida era l’experiència viscuda el curs anterior. Però <strong>la</strong> recerca que havíem d’empr<strong>en</strong>dre junts ja<br />

no podia ser <strong>la</strong> meva recerca sinó <strong>la</strong> seva, <strong>la</strong> nostra. Aquesta convicció era un pi<strong>la</strong>r <strong>de</strong> l’ètica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

investigació que guiava els meus int<strong>en</strong>ts d’abordar <strong>la</strong> construcció <strong>de</strong> <strong>la</strong> recerca <strong>de</strong> forma dialògica.<br />

Alfred: Què rescataríeu <strong>de</strong>ls vostres articles <strong>de</strong>l curs passat per a <strong>la</strong> recerca? Quins fragm<strong>en</strong>ts<br />

compartiríeu amb el grup? Quines temàtiques podríem recuperar?<br />

Esperava po<strong>de</strong>r e<strong>la</strong>borar amb ells i elles un mapa <strong>de</strong> fragm<strong>en</strong>ts d’experiència significatius, una<br />

17


epres<strong>en</strong>tació compartida sobre <strong>la</strong> que traçar <strong>la</strong> ruta <strong>de</strong> <strong>la</strong> nostra indagació col·lectiva. Però els<br />

meus int<strong>en</strong>ts només g<strong>en</strong>erav<strong>en</strong> confusió.<br />

Maria: Al principi no t<strong>en</strong>ia res c<strong>la</strong>r, no <strong>en</strong>t<strong>en</strong>ia res.<br />

Andrea B: Era una mica caòtic, vull dir que tampoc no explicaves molt bé què era. Anaves tot<br />

molt per damunt i tot molt “projectes, projectes...” però no molta cosa.<br />

Setmana darrera setmana, <strong>la</strong> participació intermit<strong>en</strong>t corcava el feble tel <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tit aconseguit <strong>la</strong><br />

setmana anterior.<br />

Andreu: Primer passàvem una miqueta, “lo d’Alfred esta tar<strong>de</strong>”, “ja anirem” [i esc<strong>la</strong>fi<strong>en</strong> a riure].<br />

Les propostes quedav<strong>en</strong> <strong>en</strong>uncia<strong>de</strong>s, les <strong>de</strong>cisions ajorna<strong>de</strong>s. T<strong>en</strong>ia <strong>la</strong> impressió que esperav<strong>en</strong><br />

rebre instruccions.<br />

Andrea B: Quan vas com<strong>en</strong>çar a fer els grups, ja mos vas dir que havíem <strong>de</strong> triar el tema i tot<br />

i al<strong>la</strong>vontes ja es va <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dre una mica més tot. […] I quan ja vaig tindre lo tema triat ja se va<br />

<strong>en</strong>carar tot més i ja estava tot més c<strong>la</strong>r i... “això anirà bé!”.<br />

La intermitència i <strong>la</strong> <strong>la</strong>xitud <strong>de</strong> les nostres primeres troba<strong>de</strong>s no <strong>en</strong>s conduïa a cap forma <strong>de</strong><br />

col·<strong>la</strong>boració factible. Cap <strong>en</strong>gruna <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sió compartida no qual<strong>la</strong>va <strong>de</strong> les nostres converses.<br />

Probablem<strong>en</strong>t, confiar que <strong>de</strong> forma natural cauria pel seu pes com <strong>la</strong> fruita madura havia estat<br />

una ing<strong>en</strong>uïtat.<br />

Les preguntes que em feia coï<strong>en</strong> com retrets. Quina m<strong>en</strong>a <strong>de</strong> col·<strong>la</strong>boració esperava <strong>de</strong><br />

les meves i els meus estudiants? No m’havi<strong>en</strong> concedit ja el seu suport? Per què s’havi<strong>en</strong> d’erigir<br />

<strong>en</strong> coautors <strong>de</strong> <strong>la</strong> meva recerca? Què els havia ofert per a què <strong>la</strong> fessin seva? Per què hauri<strong>en</strong><br />

d’estar ni tan sols remotam<strong>en</strong>t interessats <strong>en</strong> apropiar-se-<strong>la</strong>? Quines condicions havia posat a <strong>la</strong><br />

seva disposició per a què es posicionessin com a recercadors i recercadores? Quin canvi <strong>de</strong> re<strong>la</strong>t<br />

havia afavorit per a què abandonessin el que habitualm<strong>en</strong>t els situava com a alumnat? Encara no<br />

m’adonava que l’oferim<strong>en</strong>t i l’oportunitat no <strong>en</strong>s garantia l’accés al canvi?<br />

L’experiència <strong>de</strong> ‘ser <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ció’<br />

El blog ‘Apr<strong>en</strong>dre a ser’ i <strong>la</strong> nostra experiència <strong>de</strong>l curs anterior era un bagatge que compartíem<br />

i que <strong>en</strong>s havia permès tematitzar les seves experiències <strong>de</strong> ser a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura visual. El<br />

propòsit <strong>de</strong> <strong>la</strong> meva recerca era compr<strong>en</strong>dre com els subjectes implicats <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ció pedagògica<br />

negociav<strong>en</strong> <strong>la</strong> seva id<strong>en</strong>titat per habitar les subjectivitats que els oferia l’esco<strong>la</strong>. En <strong>la</strong> intersecció<br />

<strong>de</strong>ls diversos àmbits que havíem explorat el curs anterior (‘els miralls <strong>de</strong> <strong>la</strong> música’, ‘paisatges<br />

tecnològics’, ‘reinv<strong>en</strong>tar el cos’, ‘apr<strong>en</strong>dre a s<strong>en</strong>tir’, ‘ser noi, ser noia’ i altres <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ció a què<br />

significava ‘apr<strong>en</strong>dre a ser a l’institut’) emergia una noció que seria c<strong>la</strong>u per transformar <strong>la</strong> meva<br />

recerca <strong>en</strong> <strong>la</strong> nostra: ‘ser <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ció’.<br />

El s<strong>en</strong>tit que cadascú atorgava a ‘ser <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ció’ va coagu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> significats diversos<br />

que <strong>de</strong>spuntav<strong>en</strong> més <strong>en</strong> unes interpretacions que <strong>en</strong> altres, però que <strong>en</strong> conjunt formav<strong>en</strong> una<br />

constel·<strong>la</strong>ció compartida <strong>de</strong> significació.<br />

‘Ser <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ció’ at<strong>en</strong>yia al comportam<strong>en</strong>t que <strong>de</strong>splegàvem <strong>en</strong> àmbits diversos.<br />

Núria A, Núria S, Llúcia: Ser <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ció és difer<strong>en</strong>t <strong>en</strong> cada àmbit, no et comportaràs igual si estàs<br />

amb un amic que <strong>en</strong> <strong>la</strong> família o pel carrer. A través <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>ts re<strong>la</strong>cions <strong>la</strong> manera <strong>de</strong> ser <strong>de</strong> les<br />

persones va canviant.<br />

Un comportam<strong>en</strong>t que reve<strong>la</strong>va lligams, vincles i s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>ts.<br />

18


Eugènia: Ser <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ció per a mi significa comportar-se d’una manera <strong>de</strong>terminada segons els<br />

àmbits on estàs i <strong>en</strong> qui estàs, amb les persones <strong>de</strong> confiança o les <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ys confiança, si estàs a<br />

casa, dins <strong>de</strong> l’institut, fora amb els amics... Tot això <strong>en</strong>s fa s<strong>en</strong>tir i comportar-nos d’una manera<br />

difer<strong>en</strong>t.<br />

Però que també estava sotmès a formes regu<strong>la</strong><strong>de</strong>s i normatives <strong>de</strong> ser.<br />

Mar, Alba, Maria: Per exemple, quan estem a l’institut no som iguals que quan estem fora amb <strong>la</strong><br />

g<strong>en</strong>t <strong>de</strong> més confiança ja que dins l’institut estem marcats per unes normes i quasi b<strong>en</strong> bé estem<br />

reprimits, per tant no po<strong>de</strong>m actuar com som. En canvi, una vegada fora <strong>de</strong> l’institut ja pots<br />

actuar tal com ets i amb llibertat. Són dos conceptes i maneres <strong>de</strong> ser molt difer<strong>en</strong>ts.<br />

Situar el focus <strong>de</strong> ‘ser <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ció’ <strong>en</strong> els comportam<strong>en</strong>ts possibles <strong>en</strong>s remetia a una noció <strong>de</strong> ser<br />

conting<strong>en</strong>t i performativa.<br />

Ser era fer.<br />

El<strong>en</strong>a Nz: Jo m’ho he pres per difer<strong>en</strong>ts costats: he int<strong>en</strong>tat esbrinar els comportam<strong>en</strong>ts que tinc<br />

<strong>en</strong> els difer<strong>en</strong>ts àmbits, observar com vari<strong>en</strong> canviant l’<strong>en</strong>torn i, m’he sorprès a mi mateixa. Som<br />

<strong>de</strong> mil i una maneres difer<strong>en</strong>ts sobre les quals molt poques vega<strong>de</strong>s <strong>en</strong>s parem a reflexionar.<br />

Ser era mostrar-se i ser vist.<br />

Andrea A, Irina, Francina: Nosaltres <strong>en</strong>s veiem d’una manera difer<strong>en</strong>t <strong>de</strong> <strong>la</strong> que <strong>en</strong>s veu<strong>en</strong> els altres.<br />

Depèn l’àmbit <strong>en</strong> que estem <strong>en</strong>s comportem d’una manera difer<strong>en</strong>t <strong>de</strong> <strong>la</strong> que <strong>en</strong>s comportaríem<br />

<strong>en</strong> un altre lloc. És a dir, <strong>la</strong> nostra manera <strong>de</strong> comportar-nos està re<strong>la</strong>cionada a l’amistat, <strong>la</strong><br />

confiança que t<strong>en</strong>im, <strong>la</strong> timi<strong>de</strong>sa... Depèn <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ció que t<strong>en</strong>im <strong>en</strong>tre els individus d’aquell espai<br />

concret <strong>en</strong>s veu<strong>en</strong> o veiem difer<strong>en</strong>t <strong>de</strong>l que som o són.<br />

Ser era apr<strong>en</strong>dre.<br />

Gemma: Ser <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ció ho <strong>en</strong>t<strong>en</strong>c <strong>en</strong> com mos formem natros a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ció, com natros<br />

po<strong>de</strong>m arribar a ser lo que som o mos po<strong>de</strong>m arribar a id<strong>en</strong>tificar d’una manera davant <strong>de</strong>ls<br />

altres i davant d’una persona difer<strong>en</strong>t i tot això és lo que mos ajuda... no sé com explicar-ho...<br />

mos ajuda a formar-nos, no? La re<strong>la</strong>ció és lo que mos ajuda a formar-nos... a pesar <strong>de</strong> que no mos<br />

mostréssem sempre tal com som.<br />

‘Ser <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ció’ es<strong>de</strong>vindria també un concepte cabdal per <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dre com <strong>en</strong>s vam constituir a<br />

través <strong>de</strong> <strong>la</strong> recerca i <strong>de</strong>l temps que vam compartir plegats.<br />

Explorar una experiència personal era una estratègia per compr<strong>en</strong>dre com elles i ells es constituï<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ció. A través <strong>de</strong> les seves recerques esperava que poguéssim cartografiar les seves<br />

experiències <strong>de</strong> ser i localitzar allò que els era valuós <strong>de</strong>l seu ‘ser <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ció’. Confiava que més<br />

<strong>en</strong>davant podríem indagar com aquest ‘ser <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ció’ es transformava, <strong>en</strong>caixava o s’adaptava<br />

dins l’institut, amb el propòsit <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>dre què significava ser <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ció pedagògica.<br />

Un núvol <strong>de</strong> significacions<br />

El núvol <strong>de</strong> paraules2 només era una repres<strong>en</strong>tació automàtica g<strong>en</strong>erada per un programa informàtic<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> xarxa al reunir totes les paraules que <strong>de</strong>fini<strong>en</strong> allò que ells i elles consi<strong>de</strong>rav<strong>en</strong> valuós <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

seva experiència <strong>de</strong> ‘ser <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ció’. Hi havia qui cond<strong>en</strong>sava <strong>la</strong> seva experiència <strong>en</strong> tres paraules,<br />

hi havia qui n’emprava una dotz<strong>en</strong>a. En total er<strong>en</strong> vuitanta-tres paraules difer<strong>en</strong>ts que sumav<strong>en</strong><br />

2 Núvol <strong>de</strong> paraules que qualificav<strong>en</strong> què significava l’experiència <strong>de</strong> ‘ser <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ció’ triada per cadascú d’ells i<br />

elles. El núvol es va construir amb l’aplicació online ‘Wordle’ (www.wordle.net).<br />

19


c<strong>en</strong>t cinquanta-dos si comptàvem les vega<strong>de</strong>s que cada parau<strong>la</strong> s’havia repetit. La imatge era<br />

el resultat <strong>de</strong> dim<strong>en</strong>sionar <strong>la</strong> grandària <strong>de</strong> cada parau<strong>la</strong> <strong>de</strong> forma directam<strong>en</strong>t proporcional a les<br />

vega<strong>de</strong>s que havia estat triada.<br />

Les seves vivències disseminav<strong>en</strong> el focus <strong>de</strong> <strong>la</strong> recerca <strong>en</strong> una multiplicitat <strong>de</strong> veus i mira<strong>de</strong>s<br />

que dialogav<strong>en</strong> amb dificultat. Localitzar allò que consi<strong>de</strong>rav<strong>en</strong> valuós <strong>de</strong> <strong>la</strong> seva experiència era<br />

una estratègia que formava part <strong>de</strong>l full <strong>de</strong> ruta <strong>de</strong> <strong>la</strong> nostra recerca. Ens permetia recordar que<br />

el propòsit <strong>de</strong> compartir aquelles vivències era compr<strong>en</strong>dre què significava ‘ser <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ció’. De<br />

cadascuna <strong>de</strong> les seves recerques emergia una mirada particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> qual, més <strong>en</strong>davant,<br />

podríem interrogar què significava ‘ser a l’institut’. De mom<strong>en</strong>t, era una forma d’estranyar-se<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> seva pròpia vivència, <strong>de</strong> fer saltar <strong>la</strong> pàtina que <strong>la</strong> rutina imprimia sobre els seus actes més<br />

quotidians i d’indagar com aquelles pràctiques socials contribuï<strong>en</strong> a <strong>de</strong>finir quines er<strong>en</strong> les seves<br />

subjectivitats possibles.<br />

Alba: Jo abans d’aquesta recerca no <strong>en</strong>t<strong>en</strong>ia quina ‘cosa’ era <strong>la</strong> que em feia s<strong>en</strong>tir bé quan<br />

bal<strong>la</strong>va, sabia que havi<strong>en</strong> paraules, s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>ts... que em fei<strong>en</strong> s<strong>en</strong>tir difer<strong>en</strong>t <strong>de</strong> l’altra g<strong>en</strong>t però<br />

no sabia exactam<strong>en</strong>t què era.<br />

Gemma: A mi m’ha suposat alegria, mira. Perquè busco les paraules c<strong>la</strong>u i p<strong>en</strong>so <strong>en</strong> les coses<br />

com signifiqu<strong>en</strong> <strong>de</strong> veritat per a natros dos. I veig que és una cosa gran... per a mi significa molt<br />

que el<strong>la</strong> tingui un respecte o una simpatia <strong>de</strong> cara a mi. I no tingue un egoisme... saps? I <strong>de</strong>sprés...<br />

no sé, m’ha impactat perquè realm<strong>en</strong>t repres<strong>en</strong>ta coses que... no sé, que <strong>la</strong> g<strong>en</strong>t no les veu a simple<br />

vista... i que són importants i que, <strong>en</strong> realitat, només les puc vore jo... i això per a mi és molt<br />

interessant... m’anima, no sé... a mi m’agrada.<br />

Estratègies d’indagació amb imatges<br />

La irrupció <strong>de</strong> les imatges <strong>en</strong> <strong>la</strong> recerca perseguia revifar allò subjectiu dins el re<strong>la</strong>t <strong>de</strong> l’experiència.<br />

Sacsejar <strong>la</strong> nostra compr<strong>en</strong>sió esmorteïda. Introduir un coneixem<strong>en</strong>t més analògic, situat, anecdòtic,<br />

corporal i tàctil. Obrir una escletxa per on inserir altres preguntes i redreçar el rumb <strong>de</strong> <strong>la</strong> nostra<br />

cerca <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tit <strong>en</strong> altres direccions.<br />

20


Alba: Al principi no sabia b<strong>en</strong> bé com <strong>en</strong>carar els conceptes per po<strong>de</strong>r trobar una imatge adi<strong>en</strong>t<br />

per a cada un.<br />

El punt <strong>de</strong> partida <strong>de</strong> <strong>la</strong> ‘narrativa visual’ era el núvol <strong>de</strong> significacions que cadascú i cadascuna<br />

havia atribuït al seu ‘ser <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ció’. M<strong>en</strong>tre les paraules t<strong>en</strong>al<strong>la</strong>v<strong>en</strong> l’experiència <strong>en</strong> un territori<br />

incorpori que no pertanyia a ningú, les imatges podi<strong>en</strong> obrir una escletxa per on restituir allò<br />

subjectiu.<br />

Les estratègies <strong>de</strong> construcció <strong>de</strong> les ‘narratives visuals’ van ser diverses. La forma com<br />

cadascú i cadascuna s’apropiava i compr<strong>en</strong>ia què significava fer una ‘narrativa visual’ no es podia<br />

separar <strong>de</strong>ls procedim<strong>en</strong>ts <strong>de</strong> triar, fer o editar les imatges que ells i elles adoptav<strong>en</strong>. Una <strong>de</strong> les<br />

estratègies d’exploració inicial més esteses era rem<strong>en</strong>ar <strong>en</strong>tre els seus àlbums personals.<br />

Eugènia: Quan sempre vas a un puesto amb els amics quasi sempre ara està <strong>de</strong> moda fer fotos.<br />

Estàs f<strong>en</strong>t fotos i... estes fotos les he triat d’allí.<br />

21<br />

Imatge ubicada a <strong>la</strong> carpeta<br />

anom<strong>en</strong>ada “confiança,<br />

seguretat, comoditat” <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

narrativa visual d’Eugènia<br />

La profusió d’imatges que produï<strong>en</strong> i emmagatzemav<strong>en</strong> <strong>en</strong> els seus dispositius electrònics –mòbil,<br />

càmera digital, ordinador– am<strong>en</strong>açava amb col·<strong>la</strong>psar <strong>la</strong> possibilitat <strong>de</strong> tr<strong>en</strong>ar una ‘narrativa visual’<br />

apropiada.<br />

Berta F: Jo les dificultats que he trobat és que cada carpeta que obria totes [les imatges] me<br />

servi<strong>en</strong>. Són totes instantànies que dic jo... i he hagut <strong>de</strong> fer una tria.<br />

Necessitàvem trobar un nexe <strong>en</strong>tre les imatges que respongués al nostre propòsit d’investigació. El<br />

nexe emergia <strong>de</strong> preguntar-se com les seves imatges els podi<strong>en</strong> ajudar a fer visibles les re<strong>la</strong>cions<br />

que donav<strong>en</strong> s<strong>en</strong>tit a <strong>la</strong> seva experiència <strong>de</strong> ‘ser <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ció’.<br />

Una altra via que van abordar per construir <strong>la</strong> seva ‘narrativa visual’ consistia <strong>en</strong> produir<br />

unes imatges específiques a partir <strong>de</strong>l núvol <strong>de</strong> significacions amb el que cadascú d’ells i elles<br />

havia cond<strong>en</strong>sat <strong>la</strong> seva experiència <strong>de</strong> ‘ser <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ció’.<br />

Conrado: Vaig c<strong><strong>la</strong>s</strong>sificar les paraules <strong>en</strong> tres grups i vaig p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> situacions que repres<strong>en</strong>tessin<br />

mes o m<strong>en</strong>ys les paraules <strong>de</strong> cada grup. […] Vaig int<strong>en</strong>tar trobar una mica com <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ció <strong>en</strong>tre<br />

les paraules que t<strong>en</strong>ia i, a partir d’això, una imatge que estigués re<strong>la</strong>cionada.<br />

Alguns temptejos er<strong>en</strong> infructuosos.<br />

Andrea G i Gemma: Vam com<strong>en</strong>çar realitzant diverses fotografies, però <strong>en</strong>s van semb<strong>la</strong>r poc


significatives, és a dir, no <strong>en</strong>s reflecti<strong>en</strong> el que buscàvem <strong>de</strong> <strong>la</strong> nostra amistat.<br />

Les dificultats amb les que topav<strong>en</strong> t<strong>en</strong>i<strong>en</strong> un regust conegut.<br />

Maria: Em vaig col·<strong>la</strong>psar amb <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a literal <strong>de</strong> cada parau<strong>la</strong> i no sabia com sortir-me’n d’això.<br />

Eduard: Me costava trobar imatges que no siguess<strong>en</strong> literals però que expressess<strong>en</strong> lo que volia.<br />

La metàfora visual es va erigir <strong>en</strong> una forma d’esquivar les interpretacions més literals, per accedir<br />

a l’expressió d’allò inefable <strong>de</strong> l’experiència.<br />

Conrado: Les imatges <strong>en</strong>s han aportat mom<strong>en</strong>ts i situacions que, explicat amb paraules, seria<br />

difícil d’<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dre.<br />

Gemma: En una imatge es pod<strong>en</strong> reflectir moltes coses, es pod<strong>en</strong> repres<strong>en</strong>tar fins i tot s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>ts,<br />

les coses que a simple vista no es pod<strong>en</strong> veure.<br />

Ricard, El<strong>en</strong>a Nv, Andreu: Una vegada feta <strong>la</strong> imatge, <strong>la</strong> imaginació o <strong>la</strong> manera <strong>de</strong> ser <strong>de</strong> cadascú<br />

et portava a compr<strong>en</strong>dre-les d’una manera o d’una altra, a diferència <strong>de</strong> les paraules, que és “o<br />

b<strong>la</strong>nc o negre”.<br />

Rosa, Roger: Hem pogut veure que una imatge per a cada persona té un valor i un significat<br />

difer<strong>en</strong>t. Les imatges han influït molt <strong>en</strong> <strong>la</strong> nostra compr<strong>en</strong>sió. A més, nosaltres hem pogut veure<br />

que per a cadascú <strong>de</strong>sprèn un s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>t i un significat difer<strong>en</strong>t. Les imatges <strong>en</strong>s han aportat<br />

s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>ts que algunes vega<strong>de</strong>s les paraules no pod<strong>en</strong> <strong>de</strong>scriure. Nosaltres els anom<strong>en</strong>aríem<br />

s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>ts in<strong>de</strong>scriptibles.<br />

22<br />

Imatge ubicada a <strong>la</strong> carpeta<br />

anom<strong>en</strong>ada “<strong>de</strong>sconnexió” <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

narrativa visual <strong>de</strong> Rosa<br />

L’ar<strong>en</strong>a <strong>de</strong>l nostre <strong>de</strong>bat era el significat –com es construïa, per a qui– i el paper que t<strong>en</strong>i<strong>en</strong> les<br />

imatges <strong>en</strong> aquest procés.<br />

Andrea B: Lo que vaig fer va ser p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> s<strong>en</strong>sacions que m’anav<strong>en</strong> v<strong>en</strong>int, per exemple, quan<br />

anava a concerts, quan estava <strong>en</strong> amics i escoltava música, quan estava jo so<strong>la</strong> i escoltava música.<br />

O per exemple, escoltava una cançó i quina s<strong>en</strong>sació me v<strong>en</strong>ia a l’escoltar-<strong>la</strong>. Vaig anar apuntant.


23<br />

Imatge ubicada a <strong>la</strong> carpeta<br />

anom<strong>en</strong>ada “i<strong>de</strong>ologia” <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

narrativa visual d’Andrea B<br />

Ricard, El<strong>en</strong>a Nv, Andreu: La c<strong>la</strong>u va ser p<strong>en</strong>sar aquestes paraules [el núvol <strong>de</strong> significacions]<br />

com a experiències pròpies, anar més <strong>en</strong>llà <strong>de</strong>l significat i int<strong>en</strong>tar que <strong>la</strong> imatge no substituís el<br />

significat, sinó que servís <strong>de</strong> complem<strong>en</strong>t per <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dre <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a.<br />

L’esforç per capturar el s<strong>en</strong>tit d’allò viscut propiciava l’emergència d’estratègies que persegui<strong>en</strong><br />

reviure l’experiència, performar-<strong>la</strong>.<br />

Gemma: Buscàvem coses que normalm<strong>en</strong>t fem i que <strong>en</strong> aquell mom<strong>en</strong>t <strong>de</strong>mostrem l’amistat que<br />

t<strong>en</strong>im, no? És a dir, per exemple, un dia mos trobem i pam! mos fem una abraçada. Això expressa<br />

un s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>t i això és el que int<strong>en</strong>tàvem trobar i fer <strong>la</strong> foto sobre això.<br />

Imatge ubicada a <strong>la</strong> carpeta<br />

anom<strong>en</strong>ada “consol” <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

narrativa visual <strong>de</strong> Gemma i<br />

Andrea G<br />

I a través <strong>de</strong> performar el mom<strong>en</strong>t, les imatges restituï<strong>en</strong> <strong>la</strong> corporeïtat <strong>de</strong> <strong>la</strong> vivència.<br />

Andrea A: Jo vaig agafar i vaig mirar tot lo que jo, estant allí, <strong>en</strong> lo mom<strong>en</strong>t <strong>de</strong> <strong>la</strong> competició, <strong>en</strong><br />

lo mom<strong>en</strong>t <strong>de</strong> l’<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>o, <strong>en</strong> varios mom<strong>en</strong>ts <strong>de</strong> l’esport... i vaig agafar i me vaig imaginar jo lo<br />

que s<strong>en</strong>tia.<br />

Irina: Jo vaig p<strong>en</strong>sar... És que, com estava jo, quan me s<strong>en</strong>tia nerviosa... jo p<strong>en</strong>sava: “A vere,<br />

com estic jo quan estic nerviosa a un campionat? Quina cara faig?”. No sé, faig difer<strong>en</strong>ts cares,<br />

a vere. Quan requereixo esforç jo faig difer<strong>en</strong>ts cares i me noto difer<strong>en</strong>t. Jo tal com me s<strong>en</strong>tia<br />

i los mom<strong>en</strong>ts que ho feia... al<strong>la</strong>vons vaig anar f<strong>en</strong>t les imatges. Jo vaig anar f<strong>en</strong>t <strong>de</strong>sprés <strong>de</strong>l<br />

campionat les imatges, al<strong>la</strong>vons jo sé <strong>en</strong> realitat com m’he s<strong>en</strong>tit.


24<br />

Imatge ubicada a <strong>la</strong> carpeta<br />

anom<strong>en</strong>ada “conc<strong>en</strong>tració” <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

narrativa visual d’Irina<br />

Les imatges que finalm<strong>en</strong>t configurari<strong>en</strong> les seves ‘narratives visuals’ –i <strong>la</strong> darrera conversa que<br />

vam mant<strong>en</strong>ir <strong>en</strong> forma d’<strong>en</strong>trevista– em van permetre resseguir el seus trànsits s<strong>en</strong>se po<strong>de</strong>r<br />

copsar-los <strong>en</strong> tota <strong>la</strong> seva complexitat. Els dilemes metodològics que <strong>de</strong>batíem només er<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

punta <strong>de</strong> l’iceberg d’un procés d’apropiació <strong>de</strong> <strong>la</strong> recerca que s’es<strong>de</strong>v<strong>en</strong>ia més <strong>en</strong>llà <strong>de</strong> mi i <strong>de</strong> les<br />

meves possibilitats <strong>de</strong> narrar-lo. Fins i tot <strong>en</strong> aquelles produccions que ni tan sols no responi<strong>en</strong> a<br />

allò que jo esperava <strong>de</strong> <strong>la</strong> seva aportació per a <strong>la</strong> recerca, hi havia una pulsió que m’excedia. Er<strong>en</strong><br />

les seves pròpies ag<strong>en</strong><strong>de</strong>s les que els guiav<strong>en</strong>. Cadascun <strong>de</strong>ls seus recorreguts perseguia els seus<br />

propis interessos i preocupacions.<br />

Gemma: Buscàvem l’espontani, no? <strong>en</strong> les fotos? Buscàvem <strong>la</strong> metàfora... Però, no sé si l’hem<br />

aconseguit, igual que l’espontani.<br />

(In)conclusions<br />

La meva és <strong>la</strong> recerca d’un professor que int<strong>en</strong>ta donar s<strong>en</strong>tit a <strong>la</strong> seva tasca doc<strong>en</strong>t. Un s<strong>en</strong>tit que<br />

em sigui ‘útil’ a mi i als meus i les meves estudiants. Això implica comprometre’s amb formes <strong>de</strong><br />

donar compte d’una recerca que <strong>de</strong>fugin els camins més tril<strong>la</strong>ts. Consci<strong>en</strong>t que el coneixem<strong>en</strong>t<br />

no es pot <strong>de</strong>svincu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>ls mecanismes que el produeix<strong>en</strong>, he int<strong>en</strong>tat repres<strong>en</strong>tar no només allò<br />

que he après sinó el procés a través <strong>de</strong>l qual ho he après. Això situa l’experiència viscuda <strong>en</strong> una<br />

cruïl<strong>la</strong> “<strong>en</strong>tre el món social i <strong>la</strong> seva repres<strong>en</strong>tació narrativa” (Kincheloe, 2004: 8) que emp<strong>en</strong>y el<br />

recercador a es<strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir un ‘bricoleur’. El terme ‘bricoleur’ <strong>de</strong>scriu algú que usa allò que té a mà per<br />

completar una tasca. Segons <strong>la</strong> caracterització <strong>de</strong> Kincheloe (2004: 2), el recercador ‘bricoleur’<br />

aborda <strong>la</strong> recerca com un ‘negociador metodològic’ que “construeix activam<strong>en</strong>t els seus propis<br />

mèto<strong>de</strong>s <strong>de</strong> recerca amb les eines que té al seu abast” (Kincheloe, 2004: 2). És un posicionam<strong>en</strong>t<br />

epistemològic (i polític) que (Kincheloe, 2004: 2-3):<br />

- rebutja les mira<strong>de</strong>s <strong>de</strong>terministes sobre <strong>la</strong> realitat social,<br />

- confia <strong>en</strong> l’agència <strong>de</strong> l’ésser humà i<br />

- refusa les formes estandaritza<strong>de</strong>s <strong>de</strong> producció <strong>de</strong>l coneixem<strong>en</strong>t.<br />

Les evidències recolli<strong>de</strong>s <strong>en</strong> aquesta recerca semb<strong>la</strong>v<strong>en</strong> inicialm<strong>en</strong>t b<strong>en</strong> poca cosa. Les dificultats<br />

per explorar a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> parau<strong>la</strong> (oral i escrita) els significats que cadascun <strong>de</strong>ls nois i les noies<br />

participants atorgav<strong>en</strong> a allò que havíem anom<strong>en</strong>at ‘ser <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ció’ també es van reproduir a través<br />

<strong>de</strong> les estratègies visuals que vam posar <strong>en</strong> joc. Toni Morrison (pseudònim amb el que signa Chloe<br />

Anthony Wofford, escriptora afroamericana que va rebre el premi Nobel <strong>de</strong> literatura el 1993) sosté<br />

que l’única manera d’expandir el coneixem<strong>en</strong>t és comprometre’s <strong>en</strong> no escriure només sobre allò<br />

que hom ja sap, sinó també sobre allò que no sap. Això suposa involucrar-se <strong>en</strong> produir conceptes


sobre el món social que no existi<strong>en</strong> prèviam<strong>en</strong>t. En aquest s<strong>en</strong>tit, més que ‘trobar’ el significat, els<br />

‘bricoleurs’ el construeix<strong>en</strong> (Kincheloe, 2004: 5) a través d’allò que podríem anom<strong>en</strong>ar ‘rigor <strong>en</strong><br />

l’absència’ i que es pot manifestar <strong>de</strong> diverses formes (Kincheloe, 2004: 20):<br />

- compr<strong>en</strong>dre que hi ha molt més al món d’allò que po<strong>de</strong>m veure,<br />

- imaginar allò que podria ser,<br />

- <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volupar alternatives a les condicions d’opressió exist<strong>en</strong>ts,<br />

- discernir allò que manca i promoure l’acció.<br />

Des <strong>de</strong>l ‘rigor <strong>en</strong> l’absència’, vaig int<strong>en</strong>tar “docum<strong>en</strong>tar els llocs <strong>de</strong> significat que transc<strong>en</strong>di<strong>en</strong> les<br />

paraules <strong>de</strong> les <strong>en</strong>trevistes o <strong>de</strong> les observacions” (Kincheloe, 2004: 20), “<strong>en</strong> l’espai ‘<strong>en</strong>-<strong>en</strong>tre’, on<br />

el ll<strong>en</strong>guatge farfol<strong>la</strong> i f<strong>la</strong>queja, on ‘allò incert’ no pot ser repres<strong>en</strong>tat, i on el coneixem<strong>en</strong>t roman<br />

inexpressat” (Springgay, 2008: 38). Això requeria “una certa hospitalitat cap a les discontinuïtats,<br />

les repeticions i els sil<strong>en</strong>cis” (Fidyk i Tallin, 2005: 2153 ). Al cap i a <strong>la</strong> fi, aquestes discontinuïtats,<br />

repeticions i sil<strong>en</strong>cis són els vímets que tr<strong>en</strong><strong>en</strong> ‘allò que roman inexplorat’ <strong>de</strong> l’experiència<br />

educativa.<br />

El ‘bricoleur’ “escolta <strong>la</strong> cacofonia <strong>de</strong> l’experiència viscuda i <strong>la</strong> coexistència <strong>de</strong> diversos<br />

significats i interpretacions” (Kincheloe, 2004: 5), no tant per aconseguir “una explicació <strong>de</strong>l<br />

món sinó una explicació <strong>de</strong> <strong>la</strong> nostra re<strong>la</strong>ció amb el món” (Kincheloe, 2004: 2). Copsar aquesta<br />

explicació forma part <strong>de</strong>l meu compromís quotidià com a professor d’educació secundària que<br />

aspira a construir una re<strong>la</strong>ció pedagògica que transiti <strong>de</strong>l ‘fer sobre’ al ‘fer amb’ els estudiants.<br />

Bibliografia<br />

BURKE, C. (2008): “P<strong>la</strong>y in focus. Childr<strong>en</strong>’s visual voice in participative research”. A THOMSON,<br />

P. [ed.] (2008): Doing <strong>Visual</strong> Research with Childr<strong>en</strong> and Young People. London & New York,<br />

Routledge.<br />

ELLSWORTH, E. (1997): Posiciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza. Difer<strong>en</strong>cia, pedagogía y el po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

direccionalidad. Madrid, Akal, Educación Pública 10 (2005).<br />

KINCHELOE, J. L. (2004): “Introduction: the power of the brico<strong>la</strong>ge: expanding research methods”.<br />

A KINCHELOE, J. L. i BERRY K. S. (2004): Rigour and Complexity in Educational Research.<br />

Conceptualizing the brico<strong>la</strong>ge. London, Op<strong>en</strong> University Press.<br />

LEITCH, R. (2008): “Creatively researching childr<strong>en</strong>’s narratives through images and drawings”. A<br />

THOMSON, P. [ed.] (2008): Doing <strong>Visual</strong> Research with Childr<strong>en</strong> and Young People. London &<br />

New York, Routledge.<br />

NOYES, A. (2008): “Using vi<strong>de</strong>o diaries to investigate learner trajectories”. A THOMSON, P. [ed.] (2008):<br />

Doing <strong>Visual</strong> Research with Childr<strong>en</strong> and Young People. London & New York, Routledge.<br />

SPRINGGAY, S. (2008): Body Knowledge and Curriculum. Pedagogies of Touch in Youth and <strong>Visual</strong><br />

Culture. New York, Peter Lang Publishing.<br />

TORRAS, M. (2007): “El <strong>de</strong>lito <strong>de</strong>l cuerpo. De <strong>la</strong> evid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l cuerpo al cuerpo <strong>en</strong> evid<strong>en</strong>cia”. A<br />

TORRAS, M. [ed.] (2007): Cuerpo e id<strong>en</strong>tidad. Estudios <strong>de</strong> género y sexualidad 1. Barcelona<br />

3 FIDYK A. i TALLIN J. (2005): «The Daimon, the Scarebird, and Haiku: Repeated narrations». Journal of Curriculum<br />

and Pedagogy, 2(2), 215-243. Citats a Springgay, 2008: 7<br />

25


Miradas al 15M <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> los Estudios <strong>de</strong><br />

<strong>Cultura</strong> <strong>Visual</strong><br />

Maite Fornaroli y Alejandro Santaflor<strong>en</strong>tina<br />

Universitat <strong>de</strong> Barcelona<br />

26<br />

Cartografía


Permitirse ser nómada <strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación y c<strong>en</strong>trar el apr<strong>en</strong>dizaje <strong>en</strong> <strong>la</strong> toma<br />

<strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> implicación personal y el diálogo con <strong>la</strong> materia <strong>de</strong> estudio<br />

“¿Cómo <strong><strong>la</strong>s</strong> mujeres empiezan a p<strong>en</strong>sarse y a auto-p<strong>en</strong>sarse <strong>de</strong> forma difer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> que lo<br />

hace no sólo el po<strong>de</strong>r, sino incluso el<strong><strong>la</strong>s</strong> mismas? ¿Cómo lo hicieron los obreros <strong>de</strong>l siglo<br />

XIX? ¿Cómo lo hac<strong>en</strong> los indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> Chiapas que hasta hace poco tiempo se bajaban<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> acera cuando pasaba un b<strong>la</strong>nco? A modo <strong>de</strong> fábrica <strong>de</strong> porce<strong>la</strong>na, surg<strong>en</strong> procesos<br />

constituy<strong>en</strong>tes l<strong>en</strong>tos, multicausales, <strong>en</strong> discusiones <strong>de</strong> tú a tú que, a través <strong>de</strong>l contagio,<br />

g<strong>en</strong>eran <strong>en</strong> un <strong>de</strong>terminado mom<strong>en</strong>to, tal vez por una multitud <strong>de</strong> factores <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cad<strong>en</strong>antes,<br />

una voz pública, otra repres<strong>en</strong>tación, un nuevo sujeto –llámesele obrero, mujer, negro,<br />

indíg<strong>en</strong>a, gay, lesbiana o queer– que ya no admite ser un nadie, que se subjetiviza, que<br />

<strong>de</strong>vi<strong>en</strong>e un actor público, político.” (Herreros, 2010:159)<br />

Somos estudiantes <strong>de</strong> segundo ciclo <strong>de</strong> Lic<strong>en</strong>ciatura <strong>en</strong> Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong>, <strong>de</strong> los últimos que<br />

terminaremos como lic<strong>en</strong>ciados y que nos toca sufrir <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong>l grado, que nos pisa<br />

los talones. Nos parece importante <strong>de</strong>stacar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> dón<strong>de</strong> hab<strong>la</strong>mos. Hab<strong>la</strong>mos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> nuestra<br />

condición <strong>de</strong> estudiantes y queremos compartir una investigación que nos ha permitido (y <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

que nos hemos permitido) dialogar constantem<strong>en</strong>te con nuestras inquietu<strong>de</strong>s personales.<br />

Si bi<strong>en</strong> existe una pregunta inicial que ha funcionado como hilo conductor y a <strong>la</strong> que hemos<br />

int<strong>en</strong>tado dar respuesta <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>terminados o <strong>de</strong>s<strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes puntos <strong>de</strong> vista,<br />

nuestra investigación ha sido <strong>en</strong> muchos aspectos autoetnográfica, y ha sido <strong>de</strong> gran importancia<br />

para nosotras tomar conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> nuestro propio proceso <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje y nuestra re<strong>la</strong>ción<br />

personal con el objeto <strong>de</strong> estudio. Hemos aprovechado cada oportunidad que <strong>la</strong> investigación nos<br />

ha brindado para mirarnos a nosotras mismas, a sabi<strong>en</strong>das <strong>de</strong> que nuestra propia experi<strong>en</strong>cia y<br />

construcción <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido e id<strong>en</strong>tidad es una óptima fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> información, que nuestras miradas<br />

hacia el objeto <strong>de</strong> estudio inevitablem<strong>en</strong>te iban a estar impregnadas y condicionadas por nuestro<br />

propio paisaje <strong>de</strong> formación, y que nuestras preguntas no iban a po<strong>de</strong>r ser saciadas <strong>en</strong> ningún caso<br />

por respuestas cerradas. El proceso ha sido para nosotras igual o más importante que el resultado,<br />

y por eso parte <strong>de</strong> nuestro trabajo ha consistido <strong>en</strong> cartografiarlo.<br />

A<strong>de</strong>más, al permitirnos trabajar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> nuestras necesida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> cómo nuestras<br />

preguntas se re<strong>la</strong>cionaban ya no sólo con nosotras mismas, sino con nuestra realidad más inmediata,<br />

<strong>la</strong> investigación se veía afectada también por los cambios sociales <strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno y mutaba<br />

constantem<strong>en</strong>te, con lo que se hacía necesario docum<strong>en</strong>tar todos esos cambios. Nuestro trabajo se<br />

ha resuelto finalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> una serie <strong>de</strong> miradas hacia el 15-M <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> los Estudios<br />

<strong>de</strong> <strong>Cultura</strong> <strong>Visual</strong>, y <strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación y análisis <strong>de</strong>l proceso que nos ha llevado a construir<br />

dichas miradas. Lo curioso es que nosotras ya habíamos empezado a trabajar antes <strong>de</strong>l 15 <strong>de</strong> Mayo<br />

que dio nombre al movimi<strong>en</strong>to, y por tanto el movimi<strong>en</strong>to como tal ni si quiera existía aún, pero<br />

nos habíamos c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> otros movimi<strong>en</strong>tos y sucesos históricos que pudieran dar respuesta a<br />

<strong>la</strong> pregunta vertebradora <strong>de</strong> esta investigación: ¿Qué es necesario para que un sujeto sin voz se<br />

articule políticam<strong>en</strong>te y como pued<strong>en</strong> los objetos visuales formar parte <strong>de</strong>l proceso simbólico<br />

necesario para <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cad<strong>en</strong>ar ese cambio?<br />

Esta es <strong>la</strong> pregunta que <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>terminado <strong>de</strong>cidimos que resumía nuestros<br />

intereses, fue más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte cuando nos dimos cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> que <strong>la</strong> pregunta t<strong>en</strong>ía su orig<strong>en</strong> <strong>en</strong> nuestra<br />

propia necesidad <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>rnos como sujetos con voz, d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción profesor-alumno y<br />

como parte integrante <strong>de</strong> <strong>la</strong> universidad. El primer foco <strong>de</strong> interés común fueron todos los cambios<br />

sociales que se estaban dando <strong>en</strong> el mundo árabe. El contexto histórico es <strong>en</strong> todo mom<strong>en</strong>to<br />

una condición vincu<strong>la</strong>nte, es <strong>de</strong>cir: no es casualidad que <strong>de</strong>cidiéramos que nos interesaba<br />

indagar <strong>en</strong> los procesos por los que se produce un cambio <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia individual o colectiva<br />

27


que crea nuevas posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sarnos como sujetos <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el que <strong>la</strong> sociedad<br />

está sorpr<strong>en</strong>dida y expectante ante los inesperados sucesos <strong>en</strong> el mundo árabe. No es casualidad<br />

tampoco que <strong>de</strong>cidiéramos, <strong>en</strong> un <strong>de</strong>terminado mom<strong>en</strong>to c<strong>en</strong>trar este proceso <strong>de</strong> cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

re<strong>la</strong>ción profesor-alumno. Así como también ti<strong>en</strong>e un s<strong>en</strong>tido que ya hacia el final <strong>de</strong>cidiéramos<br />

llevar esta investigación hacia <strong><strong>la</strong>s</strong> distintas formas <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tidad a partir <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

imág<strong>en</strong>es que acompañaban al movimi<strong>en</strong>to 15-M.<br />

Portada revista TIME Portada revista DINERO (La<br />

Vanguardia)<br />

Nuestras preguntas iniciales giraban <strong>en</strong> torno a explorar qué procesos llevaban a un sujeto o<br />

colectividad a cambiar su concepción <strong>de</strong> posibilidad que le permitiera activarse políticam<strong>en</strong>te.<br />

La primavera revolucionaria árabe fue el inicio por muchos motivos. De rep<strong>en</strong>te, regím<strong>en</strong>es<br />

<strong>de</strong>spóticos sólidam<strong>en</strong>te afianzados durante más <strong>de</strong> cuar<strong>en</strong>ta años se volvían vulnerables, y algunos<br />

medios que se habían estado refiri<strong>en</strong>do a ellos como “<strong>de</strong>mocracias mo<strong>de</strong>radas” pasaban <strong>de</strong> pronto<br />

a hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> dictaduras. Dos <strong>de</strong> ellos -<strong>en</strong> Túnez y, luego, <strong>en</strong> El Cairo- se <strong>de</strong>splomaron ante nuestros<br />

ojos <strong>en</strong> cuestión <strong>de</strong> semanas, construy<strong>en</strong>do una nueva repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad árabe, y<br />

especialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> nuevas g<strong>en</strong>eraciones, que ape<strong>la</strong>ba directam<strong>en</strong>te a nuestra condición <strong>de</strong><br />

estudiantes, <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es y <strong>de</strong> ciudadanas. Un pueblo sistemáticam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>scalificado por décadas<br />

<strong>en</strong> Occid<strong>en</strong>te se ve ahora por vez primera bajo los focos <strong>de</strong> una luz positiva (Khalidi, 2011 1 ). Todo<br />

ello nos interesó <strong>en</strong> un principio por cómo <strong>de</strong> pronto se activa un sujeto político (colectivo) <strong>de</strong> esa<br />

magnitud y cómo se repres<strong>en</strong>ta a ese nuevo sujeto, y por cómo los cambios <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> repres<strong>en</strong>taciones<br />

participan <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tidad <strong>de</strong> los mismos sujetos, pero <strong>en</strong> realidad, lo que captaba<br />

nuestra obligada at<strong>en</strong>ción era lo que esas nuevas repres<strong>en</strong>taciones <strong>de</strong>cían <strong>de</strong> nosotras mismas.<br />

Como hemos dicho, nuestro interés partía <strong>de</strong> cómo percibíamos nuestra condición <strong>de</strong> estudiantes<br />

y jóv<strong>en</strong>es y <strong>de</strong> cómo esta percepción <strong>de</strong>p<strong>en</strong>día <strong>de</strong>l imaginario que se construía sobre nosotras: una<br />

estigmatización <strong>de</strong> <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud como apática, sin voluntad <strong>de</strong> actuar, apolítica y conformista, a<br />

través <strong>de</strong> etiquetas como <strong>la</strong> <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eración sin futuro, g<strong>en</strong>eración ni-ni, etc.<br />

A partir <strong>de</strong> ahí empezó <strong>la</strong> av<strong>en</strong>tura <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar un objeto <strong>de</strong> estudio más concreto,<br />

llegando <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> muchas i<strong>de</strong>as <strong>de</strong>scartadas, al análisis <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> repres<strong>en</strong>taciones <strong>de</strong> profesores<br />

y alumnos, concretam<strong>en</strong>te aquel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> que los alumnos tomaban el po<strong>de</strong>r, tanto <strong>en</strong> refer<strong>en</strong>tes<br />

1 Rashid Khalidi <strong>en</strong> http://www.sinpermiso.info/articulos/ficheros/Rashid.pdf, 2011<br />

28


<strong>de</strong>l cine como <strong>en</strong> series <strong>de</strong> TV. De fondo, seguía moviéndonos, sin ser consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> ello, nuestro<br />

<strong>de</strong>seo <strong>de</strong> asumir un rol más activo d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l au<strong>la</strong>, y dar respuesta al c<strong>la</strong>ro proceso <strong>de</strong> infantilización<br />

que sufre <strong>la</strong> universidad: pérdida <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda convocatoria, reducción <strong>de</strong> materias optativas,<br />

evaluación obligadam<strong>en</strong>te continuada y con mucha más aflu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> trabajos que, <strong>en</strong> resum<strong>en</strong>,<br />

g<strong>en</strong>eran más estrés por aprobar y dificulta<strong>de</strong>s para compaginar estudios y trabajo, aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

precio <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> tasas y lo que está por llegar. Nuestras compañeras <strong>de</strong> grado firman al <strong>en</strong>trar y salir <strong>de</strong><br />

c<strong><strong>la</strong>s</strong>e, esto d<strong>en</strong>ota muchísimas cosas, ya que posiblem<strong>en</strong>te el estudiante sea cada vez más efici<strong>en</strong>te<br />

y contro<strong>la</strong>do, pero a <strong>la</strong> vez más inmaduro y m<strong>en</strong>os partícipe <strong>de</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones, es curioso<br />

cómo el gesto recuerda al <strong>de</strong> “fichar” antes y <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l curro. Por estas, y por otras razones, tuvo<br />

s<strong>en</strong>tido explorar durante un período <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación, <strong>la</strong> gran cantidad <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l cine<br />

que repres<strong>en</strong>tan situaciones <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> que un alumnado que había asumido un rol pasivo <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

a <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to y un papel sumiso ante <strong>la</strong> figura autoritaria <strong>de</strong>l profesor, toma<br />

<strong>de</strong> pronto <strong>la</strong> iniciativa -aunque sea sólo por unos instantes- y pasa a <strong>la</strong> acción, <strong>en</strong> un proceso<br />

colectivo <strong>de</strong> empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to. Nos preguntábamos: ¿Cómo dialogan estos refer<strong>en</strong>tes con otro<br />

tipo <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>taciones <strong>de</strong> rabiosa actualidad y público masivo como series <strong>de</strong> TV tipo “Física o<br />

química” que se interesan por <strong>la</strong> sexualización <strong>de</strong> algunas re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre alumno y profesor? ¿O<br />

con <strong>la</strong> pelícu<strong>la</strong> “La c<strong><strong>la</strong>s</strong>e” <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se repres<strong>en</strong>ta a un grupo <strong>de</strong> alumnos inmersos <strong>en</strong> un constante<br />

<strong>de</strong>safío a <strong>la</strong> autoridad? ¿Cómo se están repres<strong>en</strong>tando este tipo <strong>de</strong> cambios <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> re<strong>la</strong>ciones?<br />

Sin embargo, cuando por fin parecía que habíamos conseguido establecer unos límites que<br />

nos permitieran no per<strong>de</strong>rnos <strong>en</strong> ext<strong>en</strong>sión, sucedió algo inesperado que nos hizo rep<strong>la</strong>ntearnos<br />

por <strong>en</strong>ésima vez el objeto <strong>de</strong> estudio. El movimi<strong>en</strong>to 15-M repres<strong>en</strong>tó como una especie <strong>de</strong><br />

reve<strong>la</strong>ción, algo fantástico estaba pasando y nos afectaba profundam<strong>en</strong>te. No podíamos ignorarlo<br />

cuando nuestro proyecto t<strong>en</strong>ía precisam<strong>en</strong>te su orig<strong>en</strong> <strong>en</strong> algo que se estaba materializando ante<br />

nuestros propios ojos. Por ello, el 15-M no sólo nos l<strong>la</strong>mó a participar activam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> él, sino que<br />

a<strong>de</strong>más cambió el rumbo <strong>de</strong> nuestra investigación. Por muchas razones: visibilizaba <strong>la</strong> posibilidad<br />

<strong>de</strong> cambio y nos brindaba una nueva mirada hacia nuestra g<strong>en</strong>eración y hacia nosotras mismas.<br />

Decidimos <strong>en</strong>tonces que valía <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a volver a cambiar el marco <strong>de</strong> estudio y <strong>en</strong>zarzarnos <strong>en</strong> una<br />

nueva búsqueda, así que nos empapamos <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to para analizar <strong><strong>la</strong>s</strong> repres<strong>en</strong>taciones que<br />

lo acompañaban, pero a estas alturas parecía que todo el trabajo realizado habría sido <strong>en</strong> vano si<br />

dábamos un giro <strong>de</strong> este tipo a <strong>la</strong> investigación.<br />

Por ello, y por nuestra fuerte implicación personal con el nuevo objeto <strong>de</strong> estudio, <strong>de</strong>cidimos<br />

que era necesario hacer una memoria <strong>de</strong> todo lo que había pasado para darnos cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> qué<br />

habíamos apr<strong>en</strong>dido y <strong>de</strong> si aquel cambio t<strong>en</strong>ía un s<strong>en</strong>tido. Las múltiples variaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> manera<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>focar nuestro objeto <strong>de</strong> estudio han pasado <strong>de</strong> ser fracaso a ser objeto <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje gracias<br />

a <strong>la</strong> posterior docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l proceso a través <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> cartografías ya que nos ha permitido<br />

analizar <strong>de</strong> forma constructiva lo que <strong>en</strong> principio podíamos interpretar como cambios azarosos.<br />

Se trata, <strong>en</strong> algunos casos, <strong>de</strong> caminos que hemos abandonado por consi<strong>de</strong>rar que no nos llevaban<br />

hacia don<strong>de</strong> queríamos, o que resultaban poco a<strong>de</strong>cuados a los condicionantes temporales o <strong>de</strong><br />

recursos, pero fue precisam<strong>en</strong>te el hecho <strong>de</strong> darnos cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> que necesitábamos rep<strong>en</strong>sar el curso<br />

<strong>de</strong>l trabajo, lo que nos hacía <strong>en</strong>contrar vías más <strong>en</strong>riquecedoras; y el hecho <strong>de</strong> reconstruir el<br />

proceso, lo que nos hacía compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r más profundam<strong>en</strong>te el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> nuestras inquietu<strong>de</strong>s e<br />

intereses y nuestra implicación con <strong>la</strong> materia <strong>de</strong> estudio.<br />

El resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> memoria fue una cartografía personal <strong>de</strong> cada miembro <strong>de</strong>l grupo y<br />

otra compartida, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que visibilizáramos <strong>de</strong> dón<strong>de</strong> v<strong>en</strong>íamos, cómo nos re<strong>la</strong>cionábamos <strong>en</strong>tre<br />

nosotras, los mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>cisivos, <strong><strong>la</strong>s</strong> influ<strong>en</strong>cias que promovieron cambios y <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> nuestro<br />

proceso con el punto <strong>de</strong> vista histórico <strong>de</strong> los ev<strong>en</strong>tos sociales que sucedían. Consi<strong>de</strong>ramos este<br />

paso <strong>de</strong> gran importancia para, por un <strong>la</strong>do, compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r qué aspectos <strong>de</strong> nosotras ponemos <strong>en</strong><br />

29


juego, y por el otro, permitir que <strong>la</strong> investigación fluctúe y se <strong>de</strong>je empapar con más flexibilidad<br />

por los cambios que necesariam<strong>en</strong>te nos van a afectar durante su proceso, facilitando que seamos<br />

consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> éstos. A través <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> cartografías nos hemos dado cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> cómo el proyecto<br />

cambiaba a medida que se vincu<strong>la</strong>ban o <strong>de</strong>svincu<strong>la</strong>ban personas <strong>de</strong>l grupo, cómo <strong>en</strong> algunos<br />

mom<strong>en</strong>tos nos perdíamos <strong>en</strong> mil i<strong>de</strong>as <strong>de</strong>masiado dispares y qué lo provocaba, y también, cómo<br />

se <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cad<strong>en</strong>aban los procesos <strong>en</strong> los que volvíamos a re<strong>de</strong>finir el objeto <strong>de</strong> estudio. En algún<br />

mom<strong>en</strong>to parecía que con tantos cambios no sacábamos nada <strong>de</strong> provecho, que tan solo perdíamos<br />

tiempo y <strong>en</strong>ergías, pero al p<strong>la</strong>ntearnos mirar hacia atrás con una mirada difer<strong>en</strong>te, nos dimos<br />

cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> que no t<strong>en</strong>íamos porqué <strong>de</strong>scartar todo ese proceso, que ha sido <strong>de</strong>l todo necesario<br />

para posibilitar el lugar al que hemos llegado. Estos cambios, nos han permitido trabajar <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

un interés vivo y profundo, y hemos apr<strong>en</strong>dido que es posible investigar <strong>de</strong> forma nómada,<br />

si<strong>en</strong>do consci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> todo mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l lugar que ocupan nuestras <strong>de</strong>cisiones <strong>en</strong> el proyecto. La<br />

construcción <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> cartografías fue <strong>de</strong>cisiva para darnos cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> lo que podíamos apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong><br />

los caminos <strong>de</strong>scartados.<br />

Investigar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> mismas imág<strong>en</strong>es. Construir miradas y significados a partir<br />

<strong>de</strong> su puesta <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

Otro elem<strong>en</strong>to c<strong>la</strong>ve para nosotras ha sido <strong>la</strong> exploración <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> imág<strong>en</strong>es y su uso como parte <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> el que, lejos <strong>de</strong> meram<strong>en</strong>te acompañar al texto o ilustrar, <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cad<strong>en</strong>aran un diálogo <strong>en</strong>tre el<strong><strong>la</strong>s</strong>, como si indagaran <strong>en</strong> su propia historia. Parale<strong>la</strong><br />

al trabajo <strong>de</strong> auto-reflexión, continúo <strong>de</strong>sarrollándose <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l<br />

movimi<strong>en</strong>to 15-M y <strong><strong>la</strong>s</strong> imág<strong>en</strong>es que se producían <strong>de</strong> él y <strong>en</strong> él. Y fue precisam<strong>en</strong>te trabajando<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> mismas imág<strong>en</strong>es que finalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sgranamos tres miradas:<br />

• Sobre <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s colectivas a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> apropiación <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos<br />

visuales repres<strong>en</strong>tativos <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> p<strong>la</strong>zas.<br />

• Sobre el significado <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> repres<strong>en</strong>taciones <strong>de</strong> V <strong>de</strong> V<strong>en</strong><strong>de</strong>tta y su re<strong>la</strong>ción con <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

subjetivida<strong>de</strong>s indignadas.<br />

• Sobre el papel <strong>de</strong> los eslóganes como parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s y como<br />

diálogo con otras realida<strong>de</strong>s.<br />

Esta fragm<strong>en</strong>tación nos permitía abordar el objeto <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong>s<strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes lugares que se<br />

podían complem<strong>en</strong>tar mutuam<strong>en</strong>te. Cada mirada se c<strong>en</strong>traba <strong>en</strong> unos elem<strong>en</strong>tos visuales concretos,<br />

y a partir <strong>de</strong> ellos construía una serie <strong>de</strong> significados. En <strong>la</strong> primera, <strong>de</strong>cidimos asistir cada una<br />

a difer<strong>en</strong>tes movilizaciones que estaban sucedi<strong>en</strong>do <strong>en</strong>tonces, con nuestras cámaras <strong>en</strong> mano, y<br />

trabajar a partir <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> imág<strong>en</strong>es capturadas. Pret<strong>en</strong>díamos así recoger material <strong>de</strong> primera mano<br />

con el que trabajar, y <strong>de</strong> este modo, vivir <strong>en</strong> primera persona aquello que íbamos a analizar, lo cual<br />

nos sirvió como punto <strong>de</strong> partida y como forma para observar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> dón<strong>de</strong> miraba cada una <strong>de</strong><br />

nosotras. A partir <strong>de</strong> ahí, el trabajo ha requerido también <strong>de</strong> mucha búsqueda online, pero ha seguido<br />

si<strong>en</strong>do importante <strong>la</strong> observación directa <strong>de</strong> muchos elem<strong>en</strong>tos y muchas reflexiones compartidas.<br />

A través <strong>de</strong> <strong>la</strong> yuxtaposición, hemos explorado los significados que g<strong>en</strong>era el espacio que existe<br />

<strong>en</strong>tre una imag<strong>en</strong> y otra, o <strong>en</strong>tre una imag<strong>en</strong> y el sujeto que <strong>la</strong> observa. Hemos procurado utilizar<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> imág<strong>en</strong>es no sólo como un recurso más, sino como materia prima <strong>de</strong> análisis, al re<strong>la</strong>cionar<strong><strong>la</strong>s</strong><br />

unas con otras o <strong>de</strong>sti<strong>la</strong>r<strong><strong>la</strong>s</strong> una a una.<br />

30


Paza <strong>de</strong> <strong>la</strong> puerta <strong>de</strong>l Sol, Madrid<br />

Po<strong>de</strong>mos hacer una lectura muy evid<strong>en</strong>te <strong>de</strong> estas imág<strong>en</strong>es: repres<strong>en</strong>tan el antes y el <strong>de</strong>spués <strong>de</strong><br />

una interv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> el espacio público, pero <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre el<strong><strong>la</strong>s</strong> suscita muchas más preguntas:<br />

¿Cuál es <strong>la</strong> direccionalidad <strong>de</strong> estas imág<strong>en</strong>es? ¿Cómo posiciona a los sujetos el anuncio original<br />

y cómo lo hace su versión manipu<strong>la</strong>da? ¿Qué significado adquiere el anuncio una vez <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za ha<br />

sido tomada? ¿Por qué se p<strong>la</strong>ntea como <strong>de</strong>gradación <strong>de</strong>l espacio urbano <strong>la</strong> apropiación <strong>de</strong>l cartel<br />

publicitario y no se p<strong>la</strong>ntea que el cartel publicitario sea viol<strong>en</strong>to por sí mismo y una <strong>en</strong>orme<br />

alteración <strong>de</strong>l espacio? 2 ¿Qué efecto ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> nuestra condición <strong>de</strong> ciudadanas <strong>la</strong> transformación <strong>de</strong><br />

un espacio público como es <strong>la</strong> P<strong>la</strong>za <strong>de</strong>l Sol <strong>de</strong> Madrid a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> apropiación <strong>de</strong> sus elem<strong>en</strong>tos<br />

repres<strong>en</strong>tativos? A partir <strong>de</strong> este <strong>en</strong>foque <strong>la</strong> utilización que hacemos <strong>de</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> respon<strong>de</strong> a una<br />

forma <strong>de</strong> indagar a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Cultura</strong> <strong>Visual</strong>, creando posiciones <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> que<br />

mirar.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, este <strong>en</strong>foque nos lleva a p<strong>la</strong>ntearnos preguntas alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l efecto que pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er<br />

<strong>en</strong> nuestra percepción como ciudadanas <strong><strong>la</strong>s</strong> formas <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tar estos mom<strong>en</strong>tos. ¿Qué efecto<br />

ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> nosotras <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que se cambia físicam<strong>en</strong>te el nombre <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za?<br />

¿Qué nombre se ha elegido? ¿Qué es lo que evoca? Y finalm<strong>en</strong>te, ¿cómo nos posiciona como<br />

ciudadanas?<br />

Las imág<strong>en</strong>es invitaban a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>de</strong>spués los cont<strong>en</strong>idos y a compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r mejor todo<br />

lo que íbamos investigando. Por ejemplo, fue al percibir <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> algunos elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

2 http://www.<strong>la</strong>ciudadviva.org/blogs/?p=10393<br />

31<br />

Pancarta publicitaria interv<strong>en</strong>ida


cultura popu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> imág<strong>en</strong>es que acompañaban al movimi<strong>en</strong>to, que nos interesamos por darles<br />

un s<strong>en</strong>tido, especialm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> máscara <strong>de</strong> Guy Fawkes popu<strong>la</strong>rizada por <strong>la</strong> nove<strong>la</strong> gráfica <strong>de</strong> V<br />

<strong>de</strong> V<strong>en</strong><strong>de</strong>tta, por ser uno <strong>de</strong> los más repetidos. El prestar at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> posible id<strong>en</strong>tificación con<br />

el personaje y al gesto <strong>de</strong> llevar puesta <strong>la</strong> máscara, nos llevó a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r un discurso sobre cómo<br />

el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l 15M, y también algunos análogos, se difer<strong>en</strong>ciaban consi<strong>de</strong>rable-m<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

tradición <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>tos sociales que se dirigían a un sujeto mucho más id<strong>en</strong>tificable,<br />

que repres<strong>en</strong>ta a un colectivo con unas reivindicaciones concretas. En su caso, el movimi<strong>en</strong>to<br />

nacía <strong>de</strong> un s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to g<strong>en</strong>eralizado <strong>de</strong> indignación, <strong>de</strong> necesidad <strong>de</strong> rep<strong>en</strong>sar <strong>la</strong> política y <strong>de</strong> otro<br />

tipo <strong>de</strong> <strong>de</strong>seos comunes, que huían <strong>de</strong> cualquier tipo <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tatividad <strong>de</strong>safiaban <strong>la</strong> lógica <strong>de</strong><br />

los pronombres, <strong><strong>la</strong>s</strong> id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s fijas y los partidos.<br />

Lo que sost<strong>en</strong>emos es que <strong>la</strong> máscara, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> toda una serie <strong>de</strong> significados refer<strong>en</strong>tes<br />

a <strong>la</strong> pelícu<strong>la</strong> y a <strong>la</strong> nove<strong>la</strong> gráfica, simboliza el <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> anonimato que ha caracterizado al<br />

movimi<strong>en</strong>to. Un <strong>de</strong>seo análogo a lo que Foucault l<strong>la</strong>mó <strong>la</strong> contramemoria: una forma <strong>de</strong> resistirse<br />

a <strong>la</strong> asimi<strong>la</strong>ción u homologación con <strong><strong>la</strong>s</strong> formas dominantes <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l yo. En resum<strong>en</strong>,<br />

a partir <strong>de</strong> un elem<strong>en</strong>to visual como el <strong>de</strong> <strong>la</strong> máscara <strong>de</strong> V <strong>de</strong> V<strong>en</strong><strong>de</strong>tta hemos podido teorizar <strong>en</strong><br />

torno a <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> oponerse al actual régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> visibilidad, a través <strong>de</strong>l cual somos una,<br />

id<strong>en</strong>tificable, individualizada. En este caso, a partir <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> imág<strong>en</strong>es hemos construido una mirada<br />

hacia el movimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong>l individualismo, el anonimato, <strong><strong>la</strong>s</strong> nuevas formas <strong>de</strong><br />

socialidad y <strong>en</strong> torno a lo que significa ser visible hoy <strong>en</strong> día.<br />

A partir <strong>de</strong> distintos elem<strong>en</strong>tos (los eslóganes más repres<strong>en</strong>tativos, <strong><strong>la</strong>s</strong> imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> V <strong>de</strong> V<strong>en</strong><strong>de</strong>tta<br />

y <strong><strong>la</strong>s</strong> apropiaciones <strong>de</strong>l espacio público) nos hemos ad<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> los papeles y repercusiones que<br />

juega lo visual <strong>en</strong> <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación y compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad. Hab<strong>la</strong>mos <strong>de</strong> visualidad porque<br />

no se trata únicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>de</strong>scifrar lo que una imag<strong>en</strong> nos quiere <strong>de</strong>cir o <strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción con que nos<br />

<strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tan, sino que buscamos los posibles discursos que <strong>de</strong> el<strong>la</strong> se pued<strong>en</strong> construir. Investigar a<br />

través <strong>de</strong> <strong>la</strong> comparación <strong>en</strong>tre imág<strong>en</strong>es nos permite explorar <strong>en</strong> profundidad los mecanismos por<br />

los cuales una imag<strong>en</strong> pue<strong>de</strong> adquirir un s<strong>en</strong>tido u otro. Nos permite ver cómo nosotras mismas<br />

dotamos <strong>de</strong> un discurso propio <strong>la</strong> imag<strong>en</strong>, que nos sirve <strong>de</strong> diálogo con <strong>la</strong> realidad.<br />

A través <strong>de</strong> <strong>la</strong> comparación <strong>en</strong>tre imág<strong>en</strong>es po<strong>de</strong>mos crear lugares <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los cuales ofrecer<br />

una <strong>de</strong>terminada mirada a <strong>la</strong> realidad. Las apropiaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> máscara <strong>de</strong> V <strong>de</strong> V<strong>en</strong><strong>de</strong>tta son un<br />

ejemplo <strong>de</strong> cómo los significados <strong>de</strong> personajes, re<strong>la</strong>tos, iconos <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura popu<strong>la</strong>r se conviert<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> puntos <strong>de</strong> partida para crear juegos a través <strong>de</strong> los cuales estos significados son transformados.<br />

En <strong><strong>la</strong>s</strong> observaciones que realizamos, pudimos id<strong>en</strong>tificar muchas construcciones <strong>de</strong> este tipo <strong>en</strong><br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> que se recurría a personajes y símbolos para crear significados nuevos <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> parodia. Lo<br />

interesante <strong>de</strong> estas manifestaciones pue<strong>de</strong> ser, más allá <strong>de</strong> qué elem<strong>en</strong>tos nos hemos apropiado y<br />

32


cómo los utilizamos para articu<strong>la</strong>r nuestro discurso, aquello que dan por supuesto.<br />

Bibliografía<br />

DOMÈNECH, A. (2010). Mejor al revés: ¿cuál es <strong>la</strong> alternativa real al Movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l 15 <strong>de</strong> Mayo? Sin<br />

permiso, 22 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2011 http://www.sinpermiso.info/textos/in<strong>de</strong>x.php?id=4183<br />

GOSH, B. y ZAKARIA, F. (2011) The g<strong>en</strong>eration changing the world. Time, 28 <strong>de</strong> febrero.<br />

ELOLA, J. (2011) “#spanishrevolution”. El País, 22 <strong>de</strong> Mayo, pp.1-7.<br />

LEONORE, V. (2011). La cultura popu<strong>la</strong>r pasa a <strong>la</strong> acción. EP3, El País, 3 <strong>de</strong> Junio, pp.6-7.<br />

MAGALLÓN, E. (2011) Jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong> paro: una g<strong>en</strong>eración perdida. Dinero, La Vanguardia. 1 <strong>de</strong> Mayo.<br />

MOORE, A. y LLOYD, D. (2005) V <strong>de</strong> V<strong>en</strong><strong>de</strong>tta. Barcelona: P<strong>la</strong>neta <strong>de</strong> Agostini.<br />

Refer<strong>en</strong>cias On-line<br />

MAGALLÓN, R. (2011) Publicado el junio 6, 2011 por aletheiamuip<br />

http://aletheiamuip.com/2011/06/06/15-m-<strong>de</strong>l-agora-audiovisual-a-<strong>la</strong>-p<strong>la</strong>za-publica/<br />

http://www.<strong>la</strong>ciudadviva.org/blogs/?p=10393<br />

MARTÍN, L.. (2011) En medio, 24 <strong>de</strong> Mayo <strong>de</strong> 2011 “#spanishrevolution. El retorno <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza sin<br />

nombre”. En http://www.<strong>en</strong>medio.info/spanishrevolution-el-retorno-<strong>de</strong>-<strong>la</strong>-fuerza-sin-nombre/<br />

(Última consulta 12/06/2011)<br />

Com<strong>en</strong>tarios y analisis <strong>de</strong> Multitud. Guerra y <strong>de</strong>mocracia <strong>en</strong> <strong>la</strong> era <strong>de</strong>l imperio <strong>de</strong> Michael Hardt y Antonio<br />

Negri. http://creativecommons.org/lic<strong>en</strong>ses/by-nc-sa/2..1/es<br />

33


Introducción<br />

A/r/tografía <strong>en</strong> li<strong>la</strong><br />

Concreciones A/r/tográficas <strong>en</strong> el au<strong>la</strong> 1<br />

Ester Forné Castaño 2<br />

Universidad <strong>de</strong> Barcelona<br />

Estar comprometido con <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> a/r/tografía quiere <strong>de</strong>cir investigar <strong>en</strong> el<br />

mundo a través <strong>de</strong> un proceso continuo <strong>de</strong> creación artística <strong>en</strong> cualquier forma<br />

<strong>de</strong> arte y <strong>de</strong> escritura, sin estar separada una <strong>de</strong> <strong>la</strong> otra sin que sea una práctica<br />

ilustrativa uno <strong>de</strong>l otro; por el contrario interconectados y tejidos para crear nuevos<br />

y / o mayor significado. (...)<br />

La a/r/tografía se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> uno/a mismo/a, así como <strong>en</strong> el/<strong>la</strong> artista – investigador/<br />

ra-profesor/ra, sin embargo, es también social, cuando los grupos o comunida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> los a /r/tografos se reún<strong>en</strong> para participar <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> investigaciones, actuando como<br />

críticos.<br />

Rita L. Irwing<br />

Esta investigación vi<strong>en</strong>e <strong>en</strong>marcada d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación A/r/tográfica. Una <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

principales pret<strong>en</strong>siones ha sido <strong>la</strong> introducción <strong>en</strong> el mundo pedagógico y didácticas educativas<br />

<strong>en</strong> uso <strong><strong>la</strong>s</strong> nuevas perspectivas y constataciones metodológicas facilitadas por <strong>la</strong> investigación<br />

<strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación etnográfica, cómo también por <strong>la</strong> incorporación <strong>en</strong> el au<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> l<strong>la</strong>madas nuevas<br />

tecnologías.<br />

Los educadores nos vemos obligados constantem<strong>en</strong>te a rep<strong>en</strong>sar nuestro papel <strong>en</strong> estos<br />

nuevos espacios <strong>de</strong> acción y a prestar especial at<strong>en</strong>ción a <strong><strong>la</strong>s</strong> prácticas que <strong>de</strong> nuestra acción se<br />

<strong>de</strong>rivan. Rudolf Arnheim afirmó:<br />

Las artes son negligidas porque se basan <strong>en</strong> <strong>la</strong> percepción y <strong>la</strong> percepción es <strong>de</strong>spreciada<br />

porque se supone que no ti<strong>en</strong>e que ver con el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to.<br />

En realidad los educadores y los responsables educativos no pued<strong>en</strong> atribuir un papel<br />

importante a <strong><strong>la</strong>s</strong> artes <strong>en</strong> los programas doc<strong>en</strong>tes si no compr<strong>en</strong>d<strong>en</strong> que estas son el medio más<br />

importante para reforzar el compon<strong>en</strong>te perceptivo, sin el cual no pue<strong>de</strong> existir el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to<br />

productivo <strong>en</strong> ninguno <strong>de</strong> los campos <strong>de</strong> estudio.<br />

No necesitamos más estética, ni manuales <strong>de</strong> educación artística más esotéricos, sino un texto<br />

convinc<strong>en</strong>te que contemple el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to visual <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral. Una vez adquirida esta teoría<br />

básica, podremos int<strong>en</strong>tar curar, <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica, <strong>la</strong> malsana división que paraliza el ejercicio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> razonami<strong>en</strong>to.<br />

De esta manera, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te comunicación ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> pret<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> exponer y hacer pres<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

manera teórico-práctica tanto el diálogo cómo <strong>la</strong> reflexión <strong>en</strong> el au<strong>la</strong> para llegar a <strong>la</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> saber y conocimi<strong>en</strong>to colectivo cómo una manera <strong>de</strong> aplicar y fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> pedagogía <strong>de</strong>l arte,<br />

1 Ví<strong>de</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación pres<strong>en</strong>tada: http://vimeo.com/28656139<br />

2 La pres<strong>en</strong>te comunicación int<strong>en</strong>ta ser un reflejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación a/r/tográfica llevada a cabo con alumnos <strong>de</strong> educación<br />

infantil (<strong>de</strong> 3 a 5años) y <strong>de</strong> primaria (<strong>de</strong> 10 y 11 años) <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> primaria La Farigo<strong>la</strong> <strong>de</strong>l Clot <strong>de</strong> Barcelona.<br />

34


y <strong>en</strong> su máxima ext<strong>en</strong>sión , una estrategia <strong>de</strong> investigación y comunicación para fom<strong>en</strong>tar unos<br />

valores <strong>de</strong> igualdad social.<br />

El primer objetivo <strong>de</strong>l proyecto fue reflexionar sobre el papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> personalidad. A partir <strong>de</strong> este, <strong>de</strong>riva un segundo objetivo <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión y análisis <strong>en</strong>tre el<br />

arte y <strong>la</strong> comunidad y los roles exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el<strong>la</strong>. De aquí se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> establecer<br />

marcos <strong>de</strong> reflexión y crítica con los que difundir nuevas estrategias, dinámicas y compr<strong>en</strong>siones<br />

que reestructur<strong>en</strong> <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l mundo que nos ro<strong>de</strong>a. Es <strong>de</strong>cir, Difundir nuevas maneras<br />

<strong>de</strong> educación más innovadora, analítica, ética y crítica que impliqu<strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong> cambio y<br />

transformación con distintos colectivos y contextos pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> au<strong><strong>la</strong>s</strong>.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, otro <strong>de</strong> los objetivos principales <strong>de</strong>l proyecto pasaría por <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong><br />

nuevas metodologías para <strong>la</strong> pedagogía <strong>de</strong>l arte, <strong>la</strong> cuales respondan a <strong>la</strong> diversidad <strong>de</strong> miradas<br />

y experi<strong>en</strong>cias y que partan <strong>de</strong> <strong>la</strong> horizontalidad, <strong>la</strong> transversalidad, <strong>la</strong> interdisciplinariedad y <strong>de</strong>l<br />

proceso.<br />

La práctica pres<strong>en</strong>tada nos facilitó investigar más allá <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> acciones observables, permitió<br />

<strong>la</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> hipótesis, <strong>la</strong> indagación, <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación, <strong>la</strong> reformu<strong>la</strong>ción y <strong>la</strong> significación<br />

a partir <strong>de</strong> lo que es o podía haber sido <strong>de</strong> haberse leído <strong>de</strong>s<strong>de</strong> otro ángulo.<br />

A partir <strong>de</strong>l <strong>de</strong>bate que surgió <strong>en</strong> el au<strong>la</strong> llegamos a re<strong>de</strong>finir conceptos y sus re<strong>la</strong>ciones, tales<br />

cómo estética-mujer y mujer-sociedad. Queda c<strong>la</strong>ro lo difícil que es dar una <strong>de</strong>finición concreta<br />

y exacta <strong>de</strong> estos términos, como también lo pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong> otros términos como belleza y fealdad,<br />

por poner un ejemplo. Eso es <strong>de</strong>bido, <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a parte, por <strong><strong>la</strong>s</strong> nociones y espacios temporales<br />

que marcan e influy<strong>en</strong> estos conceptos. Un hecho artístico se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to histórico<br />

y lugar <strong>de</strong>terminados los cuales quedan intrínsecam<strong>en</strong>te ligados con el contexto cultural y social<br />

exist<strong>en</strong>te tal y como pudimos comprobar empíricam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el au<strong>la</strong>. Como dice Geertz (1966),<br />

“Toda reflexión sobre el arte pret<strong>en</strong><strong>de</strong> básicam<strong>en</strong>te situar el arte <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong> esas otras<br />

expresiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> iniciativa humana”.<br />

La s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong> i<strong>de</strong>a que <strong><strong>la</strong>s</strong> minorías ti<strong>en</strong><strong>en</strong> su propia memoria implica una profunda<br />

transformación <strong>de</strong>l lugar <strong>de</strong> los individuos <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad y su re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> comunidad, y aquí<br />

está <strong>la</strong> c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong>l orig<strong>en</strong>, sin el cual no hay manera <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r el surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> memoria.<br />

La liberalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> memoria es un proceso que queda c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te reflejada <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> au<strong><strong>la</strong>s</strong>.<br />

Una mayor repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> voces <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> minorías <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> instituciones esco<strong>la</strong>res traspasa el<br />

énfasis <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> perspectivas teóricas <strong>de</strong> estas instituciones <strong>de</strong>l control a <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia.<br />

Una <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> gran<strong>de</strong>s dificulta<strong>de</strong>s es <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> especificidad histórica. Las instituciones<br />

esco<strong>la</strong>res y el todo el <strong>en</strong>tramado doc<strong>en</strong>te – con sus distintos rangos- están habituados a buscar los<br />

oríg<strong>en</strong>es y <strong><strong>la</strong>s</strong> tradiciones, lo que significa buscar más similitu<strong>de</strong>s que difer<strong>en</strong>cias. El contexto <strong>en</strong><br />

el que un c<strong>en</strong>tro esco<strong>la</strong>r se <strong>de</strong>fine hace que sus doc<strong>en</strong>tes también <strong>de</strong>ban ser reconsi<strong>de</strong>rados.<br />

Llegados a este punto, <strong>de</strong>beríamos preguntarnos si es posible repres<strong>en</strong>tar al otro <strong>de</strong> manera justa<br />

e imparcial <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el exterior. El hecho <strong>de</strong> construir el proceso juntam<strong>en</strong>te alumnos, es un proceso<br />

inevitablem<strong>en</strong>te político. La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que <strong><strong>la</strong>s</strong> au<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong>ban convertirse <strong>en</strong> lugares para <strong>la</strong> discusión y<br />

el <strong>de</strong>bate no siempre es fácil <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r.<br />

Resulta evid<strong>en</strong>te cómo <strong><strong>la</strong>s</strong> políticas hac<strong>en</strong> afirmaciones empíricas sobre <strong>la</strong> condición y<br />

<strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, que es el negocio pedagógico <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> instituciones educativas para<br />

evaluar. Una <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> primeras funciones sociales <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> instituciones educativas <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

i<strong>de</strong>ologías, es compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r lo que y qui<strong>en</strong>es son ellos mismos, cómo funcionan y lo que da lugar a<br />

partir <strong>de</strong> ellos. En segundo lugar, también está <strong>la</strong> función <strong>de</strong> criticar, para llegar a un acuerdo. La<br />

exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una tradición vital y <strong>de</strong> investigación ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> los problemas sociales es una <strong>de</strong><br />

35


<strong><strong>la</strong>s</strong> más eficaces garantías contra el anquilosami<strong>en</strong>to i<strong>de</strong>ológico, ya que proporciona una fu<strong>en</strong>te<br />

incomparablem<strong>en</strong>te fiable <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to positivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> imaginación <strong>en</strong> <strong>la</strong> política para trabajar.<br />

Otra condición previa sería <strong>la</strong> <strong>de</strong> dar cabida <strong>en</strong> los espacios <strong>de</strong> arte <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong><br />

“<strong>de</strong>sapr<strong>en</strong><strong>de</strong>r” y <strong>de</strong> “<strong>de</strong>construir”. Estos espacios creados podrían v<strong>en</strong>ir dados por posiciones<br />

comprometidas, por <strong><strong>la</strong>s</strong> rebeldías políticas. Llegados a este punto, fácilm<strong>en</strong>te po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>ducir<br />

que <strong>la</strong> última consecu<strong>en</strong>cia para <strong>la</strong> estructura e implicación <strong>de</strong> los grupos que están operando <strong>en</strong><br />

el sistema actual es un c<strong>la</strong>ro <strong>de</strong>sajuste.<br />

Concreciones <strong>en</strong> el au<strong>la</strong><br />

La pret<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> saber y conocimi<strong>en</strong>to colectivo por parte <strong>de</strong> todos los miembros<br />

<strong>de</strong>l colectivo <strong>de</strong>l au<strong>la</strong> parte <strong>de</strong> un establecimi<strong>en</strong>to continuado y paralelo <strong>de</strong> vínculos <strong>en</strong>tre los mismos<br />

alumnos y alumnas, como también con <strong>la</strong> persona doc<strong>en</strong>te. Se hace pat<strong>en</strong>te <strong>la</strong> int<strong>en</strong>cionalidad <strong>en</strong><br />

que sean los mismos alumnos los que g<strong>en</strong>er<strong>en</strong> su propia dinámica <strong>de</strong> investigación a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

realidad, <strong><strong>la</strong>s</strong> necesida<strong>de</strong>s, los intereses, <strong>la</strong> reflexión y <strong>la</strong> propia experi<strong>en</strong>cia personal.<br />

De esta manera el rol <strong>de</strong>l profesor queda diluido como persona <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r para pasar a ser un<br />

estudiante más, un investigador más que comparte con sus compañeros y compañeras <strong><strong>la</strong>s</strong> propias<br />

experi<strong>en</strong>cias e i<strong>de</strong>as para llegar a un fin, investigar co<strong>la</strong>borativam<strong>en</strong>te y llegar a unas conclusiones<br />

que nos llev<strong>en</strong> a crear un conocimi<strong>en</strong>to plural que recoja todas <strong><strong>la</strong>s</strong> voces pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el au<strong>la</strong>.<br />

Cómo punto <strong>de</strong> partida y a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> lectura <strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es se pret<strong>en</strong>dió que <strong>la</strong> información<br />

explotara <strong>en</strong> alguna dirección. -Véase anexo <strong>de</strong> este artículo-. Esta catarsis nos permitió iniciar un<br />

proceso que partió <strong>de</strong> <strong>la</strong> indagación y cuestionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> imág<strong>en</strong>es para llegar a <strong>la</strong> reflexión.<br />

Pasando por un proceso interminable <strong>de</strong> dudas, rep<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos y re<strong>de</strong>finiciones que nos llevaron<br />

a <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> recurrir a más fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> información. Todo este proceso colectivo nos llevó a<br />

construir y g<strong>en</strong>erar nuevos conocimi<strong>en</strong>tos. Pue<strong>de</strong>s dar po<strong>de</strong>r a los alumnos, <strong>la</strong> cuestión es: qué<br />

cambias <strong>en</strong> ti respecto a ellos? Resumi<strong>en</strong>do, dichas imág<strong>en</strong>es pret<strong>en</strong>dían apuntar un seguido <strong>de</strong><br />

cuestiones específicas a <strong>la</strong> vez que globales, pero que permitía una lectura personalizada, i con<br />

esto, ampliar el marco refer<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>l que se parte. Las distintas aportaciones que, a partir <strong>de</strong> este<br />

inicio, se incorporas<strong>en</strong> t<strong>en</strong>ían que permitir ubicar, as<strong>en</strong>tar y <strong>en</strong>riquecer el marco <strong>de</strong> trabajo.<br />

Con este mecanismo <strong>de</strong> trabajo pret<strong>en</strong>díamos alejarnos <strong>de</strong> un marco <strong>de</strong> trabajo tópico y<br />

previsible, dotando así a este <strong>de</strong> sufici<strong>en</strong>te flexibilidad y posibilida<strong>de</strong>s. El objetivo seguía si<strong>en</strong>do<br />

crear un espacio dón<strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar espacios <strong>de</strong> discusión <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as y <strong>de</strong> autog<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> posibles<br />

líneas <strong>de</strong> acción. Un espacio dón<strong>de</strong> provocar opiniones –<strong>en</strong> ocasiones opuestas- <strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda<br />

<strong>de</strong> nuevas miradas, nuevas actitu<strong>de</strong>s que permitan dar voz a todos y todas y dón<strong>de</strong> todos y todas<br />

t<strong>en</strong>gan espacio.<br />

A modo <strong>de</strong> conclusión, esta comunicación se pres<strong>en</strong>tó con el conv<strong>en</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> que<br />

hac<strong>en</strong> falta nuevos <strong>en</strong>foques sobre realida<strong>de</strong>s antiguas y con <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> revisar los propios re<strong>la</strong>tos,<br />

sobre <strong>la</strong> propia id<strong>en</strong>tidad y los roles sociales <strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> los procesos creativos d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cultura visual. Por otra parte pret<strong>en</strong>dió poner <strong>en</strong> relieve <strong><strong>la</strong>s</strong> aportaciones substanciales que para <strong>la</strong><br />

mejora <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> crítica, el diálogo, el contraste y <strong>la</strong> comunicación y<br />

su repercusión <strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje individual <strong>de</strong> los alumnos los cuales, les darán <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

c<strong>la</strong>ves <strong>de</strong> sus progresos.<br />

Bibliografía<br />

AGUIRRE, I. (no publicado). <strong>Cultura</strong> <strong>Visual</strong>, Política <strong>de</strong> <strong>la</strong> Estética y Educación. Pamplona: Universidad<br />

Pública <strong>de</strong> Navarra.<br />

36


ARHNHEIM (1988). El P<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to visual. Barcelona- Bu<strong>en</strong>os Aires: Paidós.<br />

GEERTZ, C. (1996). Los usos <strong>de</strong> <strong>la</strong> diversidad. Barcelona: Paidós Ibérica.<br />

HERNÁNDEZ, F. (no publicado). Investigar con imág<strong>en</strong>es, investigar sobre imág<strong>en</strong>es: <strong>de</strong>sve<strong>la</strong>r aquello<br />

que permanece invisible <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción pedagógica. Barcelona: Universidad <strong>de</strong> Barcelona<br />

HERNÁNDEZ, F. & Rifá M. (2011). Para una génesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación autobiográfica y <strong>de</strong> su lugar <strong>en</strong><br />

educación. Hernán<strong>de</strong>z, F., Rifá M. (coords.) <strong>Investigación</strong> autobiográfica y cambio social. (pp21-<br />

48). Barcelona: Paidós.<br />

PAJACZKOWSKA, C. (2001). Issues in feminist visual culture . Carson, F. & Pajaczkowska, C. (ed.)<br />

Feminist <strong>Visual</strong> Culture. (pp. 1- 24) Routledge. New York<br />

SPRINGGAY, S.; Irwin, R. L.; Leggo, C. & Gouzoausis, P. (eds.) (2008). Being with A/r/tography.<br />

Rotterdam, Ho<strong>la</strong>nda: S<strong>en</strong>se Publications.<br />

Anexo<br />

37


Una taxonomía <strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es aplicable a todos los niveles<br />

educativos <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes visuales<br />

María Jesús Abad Tejerina<br />

CES Felipe II De Aranjuez<br />

Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong><br />

Resum<strong>en</strong><br />

En este artículo se pres<strong>en</strong>ta una taxonomía <strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es cuya utilidad se muestra tanto <strong>en</strong> el<br />

análisis y estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> como <strong>en</strong> su aplicación doc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los estudios <strong>de</strong> Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong>.<br />

La taxonomía propuesta se fundam<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> el estudio reduccionista <strong>de</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> tomando como<br />

base los temas tratados por el arte occid<strong>en</strong>tal. No se trata <strong>de</strong> una taxonomía <strong>de</strong>finitiva sino <strong>de</strong><br />

una aproximación que pue<strong>de</strong> variar a medida que se amplíe el estudio y se puedan volcar datos<br />

ci<strong>en</strong>tíficos sobre su utilidad.<br />

A los seis gran<strong>de</strong>s bloques a los que hemos reducido los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> imág<strong>en</strong>es los<br />

hemos l<strong>la</strong>mado temáticas que nos sirv<strong>en</strong> para organizar material didáctico. Tomándo<strong><strong>la</strong>s</strong> como<br />

base para abordar ejercicios prácticos o teóricos po<strong>de</strong>mos realizar ejercicios conduc<strong>en</strong>tes al<br />

<strong>en</strong>riquecimi<strong>en</strong>to cultural y visual <strong>de</strong> nuestros alumnos dotándoles <strong>de</strong> unos recursos que les facilit<strong>en</strong><br />

el ejercicio investigador o profesional.<br />

1-Una taxonomía útil<br />

Enunciamos los seis puntos a los que hemos llegado por reducción y a continuación explicamos<br />

los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> ellos.<br />

1º Cuerpo: humano y animal 1<br />

2º Paisaje: natural y arquitectónico<br />

3º Bo<strong>de</strong>gón y ropajes<br />

4º Máquinas o ing<strong>en</strong>ios realizados por el hombre<br />

5º Abstracción: geométrica o mancha<br />

6º Grafismos: signos y letras<br />

A continuación <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>mos brevem<strong>en</strong>te cada uno <strong>de</strong> estos puntos, lo que no <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser una<br />

frivolidad, ya que, acometer el estudio cada uno <strong>de</strong> estos apartados exige una ext<strong>en</strong>sión que va<br />

más allá <strong>de</strong> lo que los límites <strong>de</strong> un escrito <strong>de</strong> este tipo permit<strong>en</strong>.<br />

1º Cuerpo: humano y animal: <strong>en</strong> <strong>la</strong> concepción <strong>de</strong> este punto se hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> “seres naturales que<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> moverse”.<br />

Cuerpo: “<strong>de</strong>l <strong>la</strong>tín “corpus”. Lo que ti<strong>en</strong>e ext<strong>en</strong>sión limitada y produce ext<strong>en</strong>sión <strong>en</strong> nuestros<br />

s<strong>en</strong>tidos por cualida<strong>de</strong>s que le son propias” 2 .<br />

Hay dos verti<strong>en</strong>tes que articu<strong>la</strong>n <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l discurso <strong>de</strong>l cuerpo humano: El individuo<br />

1 1, Body: human and animal. 2, Landscape: natural and architectonic. 3,<br />

Still-life and textil. 4, Machins or tal<strong>en</strong>ts ma<strong>de</strong> by the persons. 5.<br />

Abstract: geometric or stains. 6, Grafismos: signs and letters.<br />

2 Diccionario R.A.E. Madrid. Ed. Alianza. 2001<br />

40


como ser único –re<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong> psicología- y los grupos humanos -con <strong>la</strong> sociología-.<br />

Conviv<strong>en</strong>, actualm<strong>en</strong>te, muchas propuestas <strong>en</strong> torno a estas dos verti<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> lo que se refiere<br />

al ser individual o al colectivo y se repres<strong>en</strong>tan <strong>de</strong> muchas formas. Des<strong>de</strong> los aspectos formales<br />

se utilizan compon<strong>en</strong>tes más pequeños (célu<strong><strong>la</strong>s</strong>) hasta <strong><strong>la</strong>s</strong> colosales anatomías, como <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong> Ron<br />

Mueck o <strong><strong>la</strong>s</strong> Demian Hirst, <strong>en</strong> cuanto a los soportes, se ha <strong>en</strong>riquecido el discurso, y po<strong>de</strong>mos<br />

<strong>en</strong>contrar obras <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> que se ha utilizado el propio cuerpo <strong>de</strong>l artista o proyecciones sobre vapor<br />

<strong>de</strong> agua, sin olvidar los tradicionales.<br />

La repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l cuerpo humano es una <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> fortalezas <strong>de</strong>l arte occid<strong>en</strong>tal. El cuerpo ha<br />

sido el primer refer<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong>. Des<strong>de</strong> el cuerpo “madre” (V<strong>en</strong>us <strong>de</strong><br />

Will<strong>en</strong>dorf), hasta <strong><strong>la</strong>s</strong> actualidad no hay periodo <strong>en</strong> el que el cuerpo no haya servido <strong>de</strong> medida<br />

fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> naturaleza y <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia sobre <strong>la</strong> situación <strong>de</strong>l ser humano <strong>en</strong> el mundo.<br />

Los occid<strong>en</strong>tales ambicionamos, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los albores <strong>de</strong> nuestra cultura, <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación<br />

naturista <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo, con toda <strong>la</strong> reflexión que conlleva, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong>l hacer: sombras,<br />

luces, líneas, esfumados… y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva conceptual: el cuerpo como medida, como<br />

metáfora, como soporte...<br />

Esto nos difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otras culturas <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> que <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> lo humano se ha<br />

<strong>en</strong>focado <strong>de</strong> otro modo. No hay más que ver <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> figura humana <strong>en</strong> el arte,<br />

africano, ori<strong>en</strong>tal o australiano.<br />

Si <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tamos dos repres<strong>en</strong>taciones una <strong>de</strong> un pintor occid<strong>en</strong>tal y otra <strong>de</strong> un pintor<br />

japonés, ambos <strong>de</strong> periodos clásicos, por ejemplo, podremos observar –sin profundizar- que <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

difer<strong>en</strong>cias más notables son:<br />

Figura 1.a-Estampa Japonesa Figura 1.b-Pintura <strong>de</strong> Millet<br />

SEMEJANZA CON EL LINEAS<br />

SOMBRAS REFERNTE DELIMITADORAS<br />

OCCIDENTAL SI SI NO/POCAS<br />

JAPONÉS NO NO O POCA SI<br />

Observamos que el concepto <strong>en</strong> <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l cuerpo varía notablem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> una cultura a<br />

otra. La aspiración <strong>de</strong>l arte occid<strong>en</strong>tal, expresada por Velázquez como “ <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong>:<br />


calidad <strong>de</strong> imag<strong>en</strong> y <strong>de</strong> apari<strong>en</strong>cia, nos resulte tanto o más verdad que <strong>la</strong> realidad misma>> 3<br />

Esta aspiración, muy arraigada <strong>en</strong> nuestra cultura <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> época romana, revisada con difer<strong>en</strong>tes<br />

<strong>en</strong>foques <strong>en</strong> el R<strong>en</strong>acimi<strong>en</strong>to y con continuidad hasta <strong>la</strong> actualidad hac<strong>en</strong> <strong>de</strong>l tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

figura humana uno <strong>de</strong> los “puntos fuertes” <strong>de</strong> nuestra cultura.<br />

La figura animal sigue los parámetros marcados por <strong>la</strong> figura humana. Es útil para metaforizar<br />

virtu<strong>de</strong>s o <strong>de</strong>fectos atribuidos a ciertos animales, para <strong>de</strong>scubrir seres mitológicos o crear<br />

monstruos. En el arte contemporáneo continúa esta tradición y <strong>en</strong>contramos numerosas muestras<br />

a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> emplear <strong>la</strong> figura animal como soporte.<br />

Figure 2. a-Van-Sowerwine1 (Small Beasts)<br />

pigm<strong>en</strong>t print 39.5 by 39.5 cm.<br />

2º Paisaje: natural y arquitectónico:<br />

Incluimos todo lo que ocurre sobre <strong>la</strong> tierra, tanto <strong>de</strong> forma natural como lo construido por el<br />

hombre. El p<strong>la</strong>cer <strong>de</strong> posar <strong>la</strong> mirada <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong>licias <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza here<strong>de</strong>ras <strong>de</strong> <strong>la</strong> poesía pastoral<br />

griega y romana.<br />

Según <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> R.A.E. un paisaje es:<br />

1º Ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> terr<strong>en</strong>o que se ve <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un sitio.<br />

2º Ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> terr<strong>en</strong>o consi<strong>de</strong>rada <strong>en</strong> su aspecto artístico<br />

3º Pintura o dibujo que repres<strong>en</strong>ta cierta ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> terr<strong>en</strong>o.<br />

Nos c<strong>en</strong>tramos <strong>en</strong> sus aspectos artísticos sin olvidar <strong>la</strong> parte conceptual <strong>de</strong>l término. Esta temática<br />

ti<strong>en</strong>e que ver con lo que ocurre sobre <strong>la</strong> faz <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra y con <strong>la</strong> mirada <strong>de</strong>l individuo –el habitante<br />

viajero- que <strong>la</strong> observa y nos transmite.<br />

Los estados <strong>de</strong>l paisaje natural y los niveles <strong>de</strong> ord<strong>en</strong> impuestos por el hombre para <strong>la</strong><br />

producción o el disfrute <strong>en</strong> un int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> control sobre el terr<strong>en</strong>o. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> estos órd<strong>en</strong>es po<strong>de</strong>mos<br />

<strong>en</strong>contrar <strong>la</strong> elección <strong>de</strong>l terr<strong>en</strong>o habitable <strong>en</strong> el construir <strong>la</strong> casa y su <strong>de</strong>sarrollo urbano, <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sivo,<br />

comercial, industrial, etc. Con difer<strong>en</strong>tes características y simbolismo a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia.<br />

Aunque el paisaje aparece <strong>de</strong> alguna manera <strong>en</strong> obras pictóricas antiguas, es el <strong>la</strong> cultura ori<strong>en</strong>tal,<br />

concretam<strong>en</strong>te China, con <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong>l budismo <strong>en</strong> el siglo V don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> y se<br />

argum<strong>en</strong>tan <strong><strong>la</strong>s</strong> bases <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación. A <strong>la</strong> cultura occid<strong>en</strong>tal llega con el r<strong>en</strong>acimi<strong>en</strong>to tomando<br />

difer<strong>en</strong>tes posicionami<strong>en</strong>tos como género. Con el romanticismo: asociado al viaje, como metáfora<br />

<strong>de</strong> s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos humanos o puram<strong>en</strong>te <strong>de</strong>corativo.<br />

Dos movimi<strong>en</strong>tos artísticos que para los amantes <strong>de</strong>l paisaje son objeto <strong>de</strong> culto son <strong>la</strong><br />

pintura <strong>de</strong> paisaje ho<strong>la</strong>n<strong>de</strong>sa <strong>de</strong>l siglo XVIII cuyo principal repres<strong>en</strong>tante es Jacob van Roysdael<br />

y el movimi<strong>en</strong>to impresionista y <strong>la</strong> pintura a “au *plein air*” o pleinairismo.<br />

El artista actual Simon Norfolk usa el paisaje para comunicar el estado <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> naciones<br />

haci<strong>en</strong>do hincapié <strong>en</strong> <strong>la</strong> luz y <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> ruinas <strong>de</strong>l mismo modo que se empleaban <strong>en</strong> <strong>la</strong> pintura<br />

3 Catálogo <strong>de</strong> Velázquez, <strong>en</strong> Gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Pintura (CBS-FOX).<br />

42<br />

Figure 2. b-Los cerdos<br />

tatuados <strong>de</strong> Wim<br />

Delvoye2


omántica. La luz <strong>de</strong>l amanecer simboliza el nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una nación, o cultura, y <strong>la</strong> ruina su<br />

<strong>de</strong>cad<strong>en</strong>cia.<br />

Figure 3. Simon Norfolk. Afganistán (2002)<br />

La arquitectura se produce sobre el paisaje modificándolo. Difer<strong>en</strong>ciamos <strong>en</strong>tre arquitectura y<br />

urbanismo: semejantes a sociología y psicología, <strong>la</strong> casa como retrato (psicología) lo individual,<br />

<strong>la</strong> ciudad como grupos (sociología)<br />

Urbanismo: Estudio <strong>de</strong> los sistemas urbanos <strong>en</strong> todos sus aspectos. Vitruvio o Vitrubio<br />

(Marcus Vitruvius Pollio) Arquitecto, escritor, ing<strong>en</strong>iero y tratadista romano <strong>de</strong>l siglo I ad C. dijo:<br />

La arquitectura <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta tres partes<br />

Firmitas- Seguridad técnica<br />

Utilitas- Función a <strong>la</strong> que se <strong>de</strong>stina, y<br />

V<strong>en</strong>ustas- Belleza que posee<br />

De <strong>la</strong> cueva a <strong><strong>la</strong>s</strong> torres. El nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> arquitectura va ligado a <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong>l hombre a<br />

as<strong>en</strong>tarse <strong>en</strong> un lugar. Un sistema <strong>de</strong> cajas que ya no pue<strong>de</strong>s transportar.<br />

La civilización griega (<strong>de</strong> <strong>la</strong> que somos directam<strong>en</strong>te here<strong>de</strong>ros) don<strong>de</strong> se concebía al<br />

hombre como medida <strong>de</strong> todas <strong><strong>la</strong>s</strong> cosas, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> arquitectura religiosa o ceremonial, integra<br />

gran<strong>de</strong>s conjuntos arquitectónicos <strong>de</strong>dicados al hombre y su actividad.<br />

Po<strong>de</strong>mos acercarnos a <strong>la</strong> arquitectura <strong>de</strong> muchas formas. Po<strong>de</strong>mos ver <strong>la</strong> ciudad como<br />

un conjunto <strong>de</strong> edificios con difer<strong>en</strong>tes usos y <strong>de</strong> los que sólo vemos una parte. (como <strong>en</strong> un<br />

Iceberg) Varias realida<strong>de</strong>s conviv<strong>en</strong> simultáneam<strong>en</strong>te. De un edificio vemos el exterior (pue<strong>de</strong> ser<br />

globalm<strong>en</strong>te) o el interior (sólo parcialm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> don<strong>de</strong> nos <strong>en</strong>contremos) No abarcamos<br />

con <strong>la</strong> vista <strong>la</strong> totalidad. Los edificios ti<strong>en</strong><strong>en</strong> partes oscuras, sótanos, túneles…<br />

Partes c<strong>la</strong>ras que aspirar a tocar el sol. El interior -los interiores- pued<strong>en</strong> ser muy variados,<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>de</strong> los habitantes. Si hab<strong>la</strong>mos <strong>de</strong> arquitectura t<strong>en</strong>emos que hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad i<strong>de</strong>al<br />

que era <strong>la</strong> que los dioses construían para que los hombres vivieran <strong>en</strong> el<strong>la</strong>, sus muros se construían<br />

bajo el consejo <strong>de</strong> los sabios, muchos <strong>de</strong> estos as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos primitivos han dado paso por<br />

superposición a <strong><strong>la</strong>s</strong> ciuda<strong>de</strong>s actuales. Finalm<strong>en</strong>te prevalec<strong>en</strong> los intereses humanos sobre los<br />

divinos.<br />

En <strong><strong>la</strong>s</strong> ciuda<strong>de</strong>s conviv<strong>en</strong> muchos estratos sociales, muchas c<strong><strong>la</strong>s</strong>es y grupos humanos. Hay<br />

ciuda<strong>de</strong>s con id<strong>en</strong>tidad y sin el<strong>la</strong> pero todas <strong><strong>la</strong>s</strong> ciuda<strong>de</strong>s actuales guardan cierta semejanza que<br />

hace difícil su id<strong>en</strong>tificación. Los viajeros buscan algo distinto con lo que id<strong>en</strong>tificarse.<br />

Si eliminamos los edificios que id<strong>en</strong>tifican una ciudad (que son muy pocos) no po<strong>de</strong>mos<br />

<strong>de</strong>cir don<strong>de</strong> nos <strong>en</strong>contramos, son lugares <strong>de</strong> transito, intermedios, sin id<strong>en</strong>tidad. Da igual estar <strong>en</strong><br />

un sitio que <strong>en</strong> otro. T<strong>en</strong>emos unas refer<strong>en</strong>cias que nos empujan a buscar imág<strong>en</strong>es que ya hemos<br />

visto a este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o lo d<strong>en</strong>ominamos “memoria postal”.<br />

43


La arquitectura no es abarcable por el ojo humano. Necesita tiempo para recorrer el espacio,<br />

difer<strong>en</strong>tes distancias para apreciar el conjunto y los <strong>de</strong>talles y si estamos fuera no se pue<strong>de</strong> ver el<br />

interior y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> este no se aprecia el exterior. La arquitectura ti<strong>en</strong>e muchos niveles <strong>de</strong> construcción<br />

con frecu<strong>en</strong>cia muy interesantes para el ejercicio artístico, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> fuera po<strong>de</strong>mos ver<strong>la</strong> como una<br />

escultura <strong>de</strong> <strong>la</strong> que solo se ve una parte, ya que, con frecu<strong>en</strong>cia los edificios cu<strong>en</strong>tan con partes<br />

subterráneas o partes ocultas que pued<strong>en</strong> ser una fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> inspiración para el trabajo artístico.<br />

3º- Bo<strong>de</strong>gón y ropajes:<br />

Figure 4. Andreas-Gursky-Times-Square-New-<br />

York-1997<br />

Aunque se reún<strong>en</strong> dos elem<strong>en</strong>tos difer<strong>en</strong>tes los <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>mos como algo “quieto” inerte y abarcable<br />

<strong>en</strong> un vistazo por el observador. Se le nombra como “naturaleza muerta” “vida susp<strong>en</strong>dida o<br />

quieta” para expresar objetos cotidianos sin movimi<strong>en</strong>to. Conceptualm<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong>e una re<strong>la</strong>ción<br />

directa con <strong>la</strong> muerte. Hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte, <strong>de</strong> <strong>la</strong> pérdida, <strong>de</strong>l paso <strong>de</strong>l tiempo. El bo<strong>de</strong>gón ha sido<br />

un género m<strong>en</strong>or durante mucho tiempo.<br />

Los tejidos y ropajes los incluimos <strong>en</strong> este apartado <strong>en</strong>t<strong>en</strong>diéndolo <strong>de</strong>l mismo modo.<br />

Le damos relevancia por, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>, ser objeto <strong>de</strong> trabajos artísticos diversos, que se le ha<br />

consi<strong>de</strong>rado durante mucho tiempo objeto <strong>de</strong> reflexión artística. En los estudios <strong>de</strong> Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong><br />

existía una asignatura l<strong>la</strong>mada Ropajes que at<strong>en</strong>día exclusivam<strong>en</strong>te el estudio práctico y teórico<br />

<strong>de</strong> este tema. Los tejidos sirv<strong>en</strong> para cubrirque es una forma <strong>de</strong> <strong>de</strong>scubrir. Cubrir nos permite ver<br />

holísticam<strong>en</strong>te.<br />

La R.A.E. <strong>de</strong>fine “bo<strong>de</strong>gón” <strong>de</strong>l sigui<strong>en</strong>te modo:<br />

(Del aum. De bo<strong>de</strong>ga)<br />

1. m. Sitio o ti<strong>en</strong>da don<strong>de</strong> se guisan y dan <strong>de</strong> comer viandas ordinarias.<br />

2. m. Taberna.<br />

3. m. Composición pictórica que pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> primer p<strong>la</strong>no alim<strong>en</strong>tos o flores junto con útiles<br />

diversos.<br />

En <strong><strong>la</strong>s</strong> primeras repres<strong>en</strong>taciones el bo<strong>de</strong>gón tuvo una re<strong>la</strong>ción directa con los ritos funerarios.<br />

Se repres<strong>en</strong>taban alim<strong>en</strong>tos con el objetivo <strong>de</strong> que el difunto dispusiera <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> otra<br />

vida. El ágape sagrado <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>spedida mostrado <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> pinturas egipcias, griegas, romanas que<br />

rivalizaban <strong>en</strong> <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación naturista <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos. Los “Emblema” mosaicos <strong>de</strong>corativos<br />

<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> casas patricias romanas nos han mostrado <strong>la</strong> variedad <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos que se consumían <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

época repres<strong>en</strong>tando un docum<strong>en</strong>to antropológico <strong>de</strong> valor. Eran una forma <strong>de</strong> dar <strong>la</strong> bi<strong>en</strong>v<strong>en</strong>ida<br />

a los huéspe<strong>de</strong>s, sin olvidar el concepto anteriorm<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>cionado <strong>de</strong> una reflexión sobre lo<br />

44


efímero <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida, con frecu<strong>en</strong>cia, se pue<strong>de</strong> leer <strong>en</strong> los Emblemas Omnia mors aequat (La muerte<br />

igua<strong>la</strong> a todos). Los tejidos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una forma c<strong>la</strong>ra <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> cada cultura y con cada<br />

artista. Se pue<strong>de</strong> hacer un recorrido <strong>de</strong> estilos artísticos históricos basándose <strong>en</strong> <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación<br />

textil, distinguiéndose, no solo escue<strong><strong>la</strong>s</strong>, sino artistas concretos por su forma <strong>de</strong> hacer.<br />

Es frecu<strong>en</strong>te que bo<strong>de</strong>gón y tejidos aparezcan juntos y no es casualidad. Hac<strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a<br />

pareja conceptual y estética.<br />

En los estudios <strong>de</strong> pintura barroca se distingu<strong>en</strong> un tipo <strong>de</strong> bo<strong>de</strong>gones reunidos bajo el<br />

nombre <strong>de</strong> Vanitas (Vanidad) producidos principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Ho<strong>la</strong>nda que se caracterizan por<br />

t<strong>en</strong>er una simbología precisa y evid<strong>en</strong>te: <strong>la</strong> vida es muerte, el tiempo pasa <strong>de</strong>struy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> vida,<br />

estos bo<strong>de</strong>gones suel<strong>en</strong> cont<strong>en</strong>er ca<strong>la</strong>veras (tan <strong>de</strong> moda <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad) relojes <strong>de</strong> ar<strong>en</strong>a, flores<br />

secas…elem<strong>en</strong>tos que recuerdan <strong>la</strong> fragilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida. Estos bo<strong>de</strong>gones son los que dan lugar a<br />

que el bo<strong>de</strong>gón tome protagonismo y se convierta <strong>en</strong> un género mayor. El arte actual es <strong>de</strong>udor <strong>de</strong><br />

este posicionami<strong>en</strong>to y se continúan <strong><strong>la</strong>s</strong> investigaciones plásticas <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido.<br />

Figure 5. Izu K<strong>en</strong>ro, bo<strong>de</strong>gón 2003 <strong>de</strong> <strong>la</strong> serie BLUE<br />

Cianitipia P<strong>la</strong>tinum-Pal<strong>la</strong>dium 14 x 20<br />

Figure 6. Robin Stacey <strong>de</strong> <strong>la</strong> serie Empire Line<br />

45


Figure 7. Concha Prada, <strong>de</strong> <strong>la</strong> serie Aún<br />

Figure 8. Anne Ferrán y Concha Mayordomo dos artistas que trabajan con ropajes<br />

4º- Máquinas o ing<strong>en</strong>ios realizados por el hombre:<br />

Artilugios i<strong>de</strong>ados por el hombre para ejecutar tareas que le facilit<strong>en</strong> el trabajo. Están dotados<br />

<strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>to y con frecu<strong>en</strong>cia guardan una semejanza con el hombre. Hay máquinas que se<br />

construy<strong>en</strong> por puro p<strong>la</strong>cer, que no son útiles, que repres<strong>en</strong>tan el ing<strong>en</strong>io humano para <strong>la</strong> creación.<br />

Según <strong>la</strong> R.A.E. Máquina es: l <strong>la</strong>t. machĭna, y este <strong>de</strong>l gr. dórico μαχανά).1. f. Artificio para aprovechar,<br />

dirigir o regu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> una fuerza. 2. f. Conjunto <strong>de</strong> aparatos combinados para recibir cierta forma <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía<br />

y transformar<strong>la</strong> <strong>en</strong> otra más a<strong>de</strong>cuada, o para producir un efecto <strong>de</strong>terminado. 3. f. Agregado <strong>de</strong> diversas partes<br />

ord<strong>en</strong>adas <strong>en</strong>tre sí y dirigidas a <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> un todo. 4. f. por antonom. Locomotora <strong>de</strong>l tr<strong>en</strong>. 6. f. Traza, proyecto<br />

<strong>de</strong> pura imaginación. 7. f. Interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> lo maravilloso o sobr<strong>en</strong>atural <strong>en</strong> cualquier fábu<strong>la</strong> poética.8. f. coloq.<br />

Edificio gran<strong>de</strong> y suntuoso. La gran máquina <strong>de</strong> El Escorial. 9. f. coloq. Multitud y abundancia. T<strong>en</strong>go una máquina<br />

<strong>de</strong> libros.10. f. Cuba. coche (‖ vehículo automóvil).<br />

La máquina repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> capacidad humana <strong>de</strong> creación el binomio trabajo + belleza.<br />

Es el símbolo <strong>de</strong>l progreso. La máquina i<strong>de</strong>al ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> apari<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un ser humano perfecto como ya se<br />

apuntó <strong>en</strong> los albores <strong>de</strong>l cine <strong>en</strong> <strong>la</strong> pelícu<strong>la</strong> Metrópolis <strong>de</strong> Fritz Lang y se sigue repres<strong>en</strong>tando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces.<br />

Robots, que <strong>de</strong>safían <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad y <strong>la</strong> cond<strong>en</strong>a a muerte a <strong>la</strong> que estamos cond<strong>en</strong>ados.<br />

46


Figure 9. Izquierda Stéphane Couturier. Derecha Nick Winterhalter 4<br />

Figure 10. Aziz y Cucher Los hombres como máquinas y <strong><strong>la</strong>s</strong> máquinas con apari<strong>en</strong>cia humana<br />

Guillem bayo<br />

23. 04 – 18. 06 / 2010<br />

Inauguración viernes 23 <strong>de</strong> abril 2010, 20.00 horas<br />

(cerrado <strong>de</strong>l 28 <strong>de</strong> abril al 10 <strong>de</strong> mayo)<br />

Trayecto Galería (Vitoria–Gasteiz)<br />

www.trayectogaleria.com<br />

Ante <strong><strong>la</strong>s</strong> obras <strong>de</strong> Guillem Bayo, lo primero que vi<strong>en</strong>e a <strong>la</strong> escritura es <strong>la</strong><br />

crítica <strong>de</strong> Marx al “uso capitalista” <strong>de</strong> <strong>la</strong> máquina (El Capital). Esta crítica<br />

reprocha a los economistas burgueses <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> máquina <strong>en</strong> forma<br />

<strong>de</strong> explotación social, <strong>la</strong>m<strong>en</strong>tando que no sirvan para liberar al hombre <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

naturaleza. Marcuse, por su parte, habilitó una crítica al racionalismo técnico<br />

dirigida al formalismo ci<strong>en</strong>tífico a partir <strong>de</strong>l cual se <strong>de</strong>riva <strong>la</strong> tecnología. Lo<br />

que seña<strong>la</strong> esta crítica es que ese ci<strong>en</strong>tifismo formalista le impi<strong>de</strong> re<strong>la</strong>cionarse<br />

con <strong><strong>la</strong>s</strong> necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida doméstica, y es más, lo seña<strong>la</strong> como instancia<br />

<strong>de</strong> represión. Más cerca <strong>en</strong> el tiempo, liberado tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong> ali<strong>en</strong>ación como <strong>de</strong>l<br />

fetichismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> mercancía o <strong><strong>la</strong>s</strong> re<strong>la</strong>ciones capitalistas <strong>de</strong> producción, Echeverría<br />

recuerda que “<strong>la</strong> racionalidad técnica está basada <strong>en</strong> valores: efici<strong>en</strong>cia, utilidad,<br />

b<strong>en</strong>eficio, r<strong>en</strong>tabilidad, bi<strong>en</strong>estar, productividad, etc.), no sólo <strong>en</strong> medios y fi! nes<br />

(racionalidad instrum<strong>en</strong>tal) [ ] Tecnos/logos, es <strong>la</strong> lógica <strong>de</strong> los medios don<strong>de</strong> el<br />

fin es el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los propios medios, <strong>de</strong> <strong>la</strong> técnica”.<br />

(ruleta rusa, 2010. fotografía / ví<strong>de</strong>o)<br />

La repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> máquina ad<strong>en</strong>tra al que lo construye o lo contemp<strong>la</strong> a p<strong>la</strong>ntearse el<br />

significado <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología. A ver como una unidad con s<strong>en</strong>tido piezas difer<strong>en</strong>tes. De algún modo<br />

es una abstracción <strong>de</strong> nosotros mismos.<br />

Construir y reconstruir, apari<strong>en</strong>cia y realidad, ambigüedad <strong>de</strong> signo y significado.<br />

4 http://www.flickr.com/photos/winterhalter/<br />

47


5º- Abstracción: geométrica o mancha:<br />

6º- Grafismos: signos, símbolos y letras:<br />

Figure 11. Abstracción geométrica: Tomás<br />

García As<strong>en</strong>sio, “Hombre-Mujer” Acrílico<br />

sobre ma<strong>de</strong>ra.<br />

Los signos son <strong><strong>la</strong>s</strong> formas que adoptamos para repres<strong>en</strong>tar algo <strong>de</strong> forma directa, algo que ti<strong>en</strong>e<br />

una re<strong>la</strong>ción con lo repres<strong>en</strong>tado y que lo pued<strong>en</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r con facilidad otras personas e<br />

incluso algunos animales. Los símbolos son aceptaciones conv<strong>en</strong>cionales para repres<strong>en</strong>tar i<strong>de</strong>as.<br />

Por esa razón solo los compr<strong>en</strong>d<strong>en</strong> los que conoc<strong>en</strong> esa conv<strong>en</strong>ción. Ambos son estudiados por <strong>la</strong><br />

semiótica.<br />

Los signos se usan <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes visuales llegando a constituir <strong>en</strong> algunos artistas el<br />

fundam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su obra.<br />

Las letras son signos <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> <strong>la</strong> escritura. La escritura <strong>de</strong>riva <strong>en</strong> el arte <strong>de</strong> <strong>la</strong> caligrafía.<br />

El diccionario <strong>de</strong> <strong>la</strong> L<strong>en</strong>gua <strong>de</strong> <strong>la</strong> Real Aca<strong>de</strong>mia Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong>fine <strong>la</strong> caligrafía como “el<br />

arte <strong>de</strong> escribir con letra bel<strong>la</strong> y correctam<strong>en</strong>te formada, según difer<strong>en</strong>tes estilos”<br />

En occid<strong>en</strong>te ap<strong>en</strong>as se cultiva el arte <strong>de</strong> <strong>la</strong> caligrafía. No t<strong>en</strong>emos calígrafos sobresali<strong>en</strong>tes,<br />

quizá por ello nos fascine tanto <strong>la</strong> caligrafía China, el magnetismo que ejerce sobre el occid<strong>en</strong>tal es<br />

tan importante que cada vez más g<strong>en</strong>te se si<strong>en</strong>te atraída a probar suerte <strong>en</strong> los talleres experim<strong>en</strong>tales<br />

que se ofrec<strong>en</strong>.<br />

No será raro, que pasado algún tiempo, si se asi<strong>en</strong>tan <strong><strong>la</strong>s</strong> escue<strong><strong>la</strong>s</strong>, aparezcan algunos<br />

calígrafos occid<strong>en</strong>tales. Cada letra actual es <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> algún grafismo anterior basado <strong>en</strong> uno<br />

o varios compon<strong>en</strong>tes seña<strong>la</strong>dos anteriorm<strong>en</strong>te. Recoge, por lo tanto, <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> una sociedad,<br />

<strong>la</strong> evolución que ha sufrido y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista que nos ocupa reúne el proceso estético <strong>de</strong><br />

una cultura.<br />

El signo lingüístico <strong>en</strong> <strong>la</strong> obra visual <strong>de</strong> arte occid<strong>en</strong>tal pue<strong>de</strong> aplicarse para:<br />

• Cambiar el significado <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra.<br />

• Remitirnos a otras culturas o a difer<strong>en</strong>tes estratos sociales.<br />

• Evocar <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> escritura (aunque no <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>t<strong>en</strong>).<br />

• Usarse con autonomía para crear imág<strong>en</strong>es compuestas <strong>de</strong><br />

letras o pa<strong>la</strong>bras.<br />

• Determinar por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra el significado <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra.<br />

• Basarse <strong>en</strong> una estética ya estudiada.<br />

• Hibridar culturas.<br />

48


Figure 12. Félix Ortiz (España), serie: caligrafías, título “Caligrafía 26” y “Caligrafía 9” <strong>en</strong> ambos casos son obras<br />

realizadas <strong>en</strong> acrílico sobre li<strong>en</strong>zo.<br />

Figure 13. Signos. Hernán<strong>de</strong>z Pijuan. Técnica<br />

mixta sobre papel. 1998.<br />

Figure 14. William Yang. Serie <strong>de</strong> fotografías<br />

<strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> que utiliza <strong>la</strong> caligrafía sobre el cuerpo<br />

humano como <strong>en</strong> <strong>la</strong> pelícu<strong>la</strong><br />

49


2-Aplicaciones <strong>en</strong> los estudios <strong>de</strong> bel<strong><strong>la</strong>s</strong> artes<br />

Esta taxonomía se lleva aplicando <strong>en</strong> el au<strong>la</strong> durante tres cursos. Se ha aplicado <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> asignatura I<strong>de</strong>a, Concepto y Proceso <strong>en</strong> <strong>la</strong> Creación Artística <strong>de</strong> <strong>la</strong> especialidad <strong>de</strong> <strong>Artes</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Imag<strong>en</strong>. Se trata <strong>de</strong> una asignatura anual <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se matricu<strong>la</strong>n <strong>en</strong>tre 15/20 alumnos. Consta <strong>de</strong><br />

24 créditos repartidos <strong>en</strong> dos sesiones semanales y esta concebida <strong>en</strong> tres ejes:<br />

1. Eje sintáctico: para realizar ejercicios propios <strong>de</strong> <strong>la</strong> especificidad, como son fotografía,<br />

audiovisuales, diseño, infografía o sistemas mixtos.<br />

2. Eje semántico: <strong>en</strong> el que se forma al alumno para g<strong>en</strong>erar y p<strong>la</strong>nificar i<strong>de</strong>as que d<strong>en</strong> lugar<br />

a productos simbólicos que sean refer<strong>en</strong>tes formales <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura actual.<br />

3. Eje pragmático: que compr<strong>en</strong><strong>de</strong>rá el núcleo básico <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos teóricos con los que<br />

el alumno podrá conformar su ejercicio profesional.<br />

Estos ejes se articu<strong>la</strong>n <strong>en</strong> torno los sigui<strong>en</strong>tes núcleos:<br />

<strong>Investigación</strong>, conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l mundo <strong>la</strong>boral y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s teórico-prácticas.<br />

Los objetivos son:<br />

1. Id<strong>en</strong>tificar conceptualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a el concepto y el proceso <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra artística.<br />

2. Explorar los difer<strong>en</strong>tes soportes <strong>de</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> seriada tanto fija como <strong>en</strong> movimi<strong>en</strong>to.<br />

3. Apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r técnicas para g<strong>en</strong>erar i<strong>de</strong>as con <strong><strong>la</strong>s</strong> que articu<strong>la</strong>r un l<strong>en</strong>guaje visual.<br />

4. Crear un blog y mant<strong>en</strong>erlo durante el curso.<br />

5. Experim<strong>en</strong>tar con los soportes <strong>de</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> analógica y digital.<br />

6. Aplicar <strong><strong>la</strong>s</strong> i<strong>de</strong>as mediante difer<strong>en</strong>tes métodos <strong>en</strong>caminándo<strong><strong>la</strong>s</strong> a vertebrar <strong>la</strong> obra artística.<br />

7. Buscar información con <strong>la</strong> que docum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> obra personal <strong>en</strong>caminada a autogestionar<br />

el proceso <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje.<br />

8. Expresar y comunicar <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia artística a través <strong>de</strong> un l<strong>en</strong>guaje que integre <strong>la</strong><br />

creatividad y <strong>la</strong> investigación.<br />

9. Realizar un trabajo teórico con formato <strong>de</strong> investigación<br />

10. Conocer <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> artistas que giran <strong>en</strong> torno a una i<strong>de</strong>a.<br />

11. Desarrol<strong>la</strong>r habilida<strong>de</strong>s para realizar trabajos parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes premisas.<br />

12. Exponer correctam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> forma oral y escrita difer<strong>en</strong>tes postu<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> manera coher<strong>en</strong>te<br />

y argum<strong>en</strong>tada..<br />

13. Gestionar y criticar <strong>de</strong>sarrollos <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as artísticas.<br />

14. Manejar <strong>la</strong> terminología específica.<br />

15. Vincu<strong>la</strong>r el mundo profesional a los estudios para mejorar <strong>la</strong> posterior inserción <strong>la</strong>boral.<br />

16. Apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r.<br />

Una educación efectiva para emplear esta taxonomía necesita una c<strong><strong>la</strong>s</strong>e magistral que preceda<br />

a los ejercicios que muestre al alumno <strong>la</strong> riqueza <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje <strong>de</strong> cada temática sin olvidar <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

muestras <strong>de</strong> arte actual para situar al alumno <strong>en</strong> el contexto específico que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra.<br />

Los formatos <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> c<strong><strong>la</strong>s</strong>es que se experim<strong>en</strong>taron fueron <strong>de</strong> dos sesiones para cada tema. En <strong>la</strong><br />

primera sesión se impartió una c<strong><strong>la</strong>s</strong>e magistral –teórica- con muchas imágines para <strong>en</strong>riquecer<br />

el vocabu<strong>la</strong>rio visual y teórico tras <strong>la</strong> cual <strong>de</strong>bían investigar <strong>en</strong> <strong>la</strong> Red <strong>de</strong> Internet o <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

biblioteca sobre ese tema y construir una pres<strong>en</strong>tación (ppt) <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se pusiera <strong>de</strong> manifiesto<br />

su posicionami<strong>en</strong>to con argum<strong>en</strong>tos sobre el tema. Estas pres<strong>en</strong>taciones <strong><strong>la</strong>s</strong> hicieron oralm<strong>en</strong>te.<br />

La segunda sesión fue siempre un ejercicio práctico, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te fotográfico o <strong>de</strong> ví<strong>de</strong>o, aunque<br />

50


se trabajos <strong>de</strong> otra índole como foto-esculturas parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> fotografías, o insta<strong>la</strong>ciones sobre el<br />

tema ya conocido. Esto permite a los alumnos e<strong>la</strong>borar con más facilidad un corpus teórico <strong>de</strong> lo<br />

que están haci<strong>en</strong>do al mismo tiempo que <strong>la</strong> práctica se ve <strong>en</strong>riquecida y <strong>en</strong> estos cursos –previos<br />

a <strong>la</strong> lic<strong>en</strong>ciatura- es necesario que cu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> con estos instrum<strong>en</strong>tos pedagógicos.<br />

A continuación mostraremos algunas imág<strong>en</strong>es realizadas por los alumnos <strong>de</strong>l curso 2009/10<br />

• Cuerpo: humano y animal<br />

Figure 15. Imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> izquierda Judit Quecuti. Derecha Miguel Ángel Crego<br />

• Paisaje: natural y arquitectónico<br />

• Bo<strong>de</strong>gón y ropajes<br />

Figure 16. Imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> izquierda Miguel Carrillo. Derecha <strong>de</strong> Imelda Campos<br />

Figure 17. Izquierda Ignacio Aragón. C<strong>en</strong>tro Marta Rodríguez. Derecha Tania Cristino<br />

51


• Máquinas o ing<strong>en</strong>ios realizados por el hombre<br />

• Abstracción: geométrica o mancha<br />

• Grafismos: signos y letras<br />

Figure 18. Izquierda Marta Rodriguez. Derecha Miguel Carrillo<br />

Figure 19. Imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> Inés <strong>de</strong> Vic<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> Vega<br />

Figure 20. Izquierda María Alonso. Derecha Yves Agui<strong>la</strong>r<br />

Ejercicios que se pued<strong>en</strong> hac<strong>en</strong> con <strong>la</strong> taxonomía propuesta: Arco buscar imagines y ver cuales<br />

son <strong><strong>la</strong>s</strong> mas usadas.<br />

3-Conclusiones<br />

Esta taxonomía permite al doc<strong>en</strong>te ilustrar a los alumnos sobre todos los temas tratados por el<br />

arte y pue<strong>de</strong> hacerlo <strong>de</strong> muchas formas. Se pued<strong>en</strong> organizar c<strong><strong>la</strong>s</strong>es teóricas <strong>en</strong> torno a cada uno<br />

<strong>de</strong> los temas haci<strong>en</strong>do un recorrido histórico o con cualquier int<strong>en</strong>ción conceptual adaptada a los<br />

intereses <strong>de</strong>l grupo: mostrando <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> vivir, los mitos, <strong>la</strong> creatividad…<br />

52


D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los objetivos propuestos <strong>en</strong> <strong>la</strong> asignatura esta taxonomía permite consumar los sigui<strong>en</strong>tes:<br />

• Apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r técnicas para g<strong>en</strong>erar i<strong>de</strong>as con <strong><strong>la</strong>s</strong> que articu<strong>la</strong>r un l<strong>en</strong>guaje visual.<br />

• Aplicar <strong><strong>la</strong>s</strong> i<strong>de</strong>as mediante difer<strong>en</strong>tes métodos <strong>en</strong>caminándo<strong><strong>la</strong>s</strong> a vertebrar <strong>la</strong> obra artística.<br />

• Buscar información con <strong>la</strong> que docum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> obra personal <strong>en</strong>caminada a autogestionar el<br />

proceso <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje.<br />

• Expresar y comunicar <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia artística a través <strong>de</strong> un l<strong>en</strong>guaje que integre <strong>la</strong> creatividad<br />

y <strong>la</strong> investigación.<br />

• Realizar un trabajo teórico con formato <strong>de</strong> investigación<br />

• Conocer <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> artistas que giran <strong>en</strong> torno a una i<strong>de</strong>a.<br />

• Desarrol<strong>la</strong>r habilida<strong>de</strong>s para realizar trabajos parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes premisas.<br />

• Exponer correctam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> forma oral y escrita difer<strong>en</strong>tes postu<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> manera coher<strong>en</strong>te y<br />

argum<strong>en</strong>tada.<br />

• Gestionar y criticar <strong>de</strong>sarrollos <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as artísticas.<br />

• Manejar <strong>la</strong> terminología específica.<br />

• Vincu<strong>la</strong>r el mundo profesional a los estudios para mejorar <strong>la</strong> posterior inserción <strong>la</strong>boral.<br />

• Apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r.<br />

Cumplir trece sobre dieciséis objetivos nos permite argum<strong>en</strong>tar que se trata <strong>de</strong> una taxonomía<br />

altam<strong>en</strong>te eficaz para su aplicación <strong>en</strong> el au<strong>la</strong>. Po<strong>de</strong>mos observar que se ajusta a <strong>la</strong> programación<br />

<strong>de</strong> un curso dotando <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos significativos el curso.<br />

Para conseguir expertos <strong>en</strong> artes visuales es necesario articu<strong>la</strong>r un discurso que permita el<br />

apr<strong>en</strong>dizaje simétrico <strong>en</strong>tre teoría y práctica. La experi<strong>en</strong>cia doc<strong>en</strong>te nos indica que los alumnos<br />

que han recibido c<strong><strong>la</strong>s</strong>es específicas basadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> taxonomía propuesta han practicado todos los<br />

temas tratados por el arte, lo que, por un <strong>la</strong>do le abre caminos inexplorados, ya que, t<strong>en</strong><strong>de</strong>mos a<br />

repetir temas y por otro dota <strong>de</strong> un l<strong>en</strong>guaje visual para <strong>la</strong> práctica o <strong>la</strong> crítica <strong>de</strong>l arte.<br />

Por último resaltar dos verti<strong>en</strong>tes:<br />

• La aplicada <strong>en</strong> el au<strong>la</strong> –teoría y práctica- s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong> y organizada que nos permite realizar<br />

ejercicios <strong>de</strong> todo tipo<br />

• La alfabetización visual que dota al alumno <strong>de</strong> argum<strong>en</strong>tos específicos para el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

imag<strong>en</strong><br />

Bibliografía<br />

ALFARO, C. y KARALI, L: Vestidos, textiles y tintes (purpureae vestes): estudios sobre <strong>la</strong> produccion <strong>de</strong><br />

bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> consumo <strong>en</strong> <strong>la</strong> antigüedad. Universitat <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia. Servei <strong>de</strong> Publicacions. 2000<br />

BATTISTI, E.: Architettura, I<strong>de</strong>ologia e Sci<strong>en</strong>za.Versión Castel<strong>la</strong>na: Arquitectura, I<strong>de</strong>ología y Ci<strong>en</strong>cia.<br />

Teoría y Práctica <strong>en</strong> <strong>la</strong> Disciplina <strong>de</strong>l Proyecto. Madrid. Ediciones Blume. 1980.<br />

BLOK, Cor. Historia <strong>de</strong>l Arte Abstracto (1900-1960). Madrid, Ed. Cátedra, (2ª edición)1987.<br />

EHRENZWEIG, A. El Ord<strong>en</strong> Oculto <strong>de</strong>l Arte. Barcelona, Ed. Labor, 1973.<br />

FONTBONA, F.: El paisatgisme a Catalunya. Barcelona. Destino, 1979.<br />

HELLER, STEVEN Y MIRKO ILIC: Escrito a mano. Diseño <strong>de</strong> letras manuscritas <strong>en</strong> <strong>la</strong> era digital.<br />

Barcelona. Ed. Gustavo Gili, 2004.<br />

HARDY WILSON, DIANA. Enciclopedia <strong>de</strong> Técnicas <strong>de</strong> Caligrafía. Barcelona. Ed. Acanto. 1996.<br />

HARAWAY, DONNA J.: Simians, Cyborgs and Wom<strong>en</strong>, Londres: Free Association Books 1991.<br />

HARRIS, D.: Calligraphy, Mo<strong>de</strong>rn masters. Art inspiration and technique. New York, Ed. Cresc<strong>en</strong>t Books,<br />

1991.<br />

JEAN, G.: La escritura, archivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> memoria. Madrid, Agui<strong>la</strong>r Universal, 1989.<br />

53


KENNETH C.: Landscape into Art, the S<strong>la</strong><strong>de</strong> Lectures.1949<br />

KRUFT, HANNO-WALTER Geschichte <strong>de</strong>r Architekturtheorie. C. H. Beck’sche Ver<strong>la</strong>gsbuchhandlung<br />

(Oscar Beck) Münch<strong>en</strong>, 1985 Versión castel<strong>la</strong>na: Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> Arquitectura 1, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Antigüedad hasta el siglo XVIII. Madrid. Alianza Editorial, S.A. 1990.<br />

LAURENT, FRANCOIS C. <strong>en</strong> B<strong>la</strong>nchard Gérard. La letra, Enciclopedia <strong>de</strong>l diseño. Barcelona. Ed.<br />

CEAC, 1988.<br />

MEDIAVILLA C.: Caligrafía, Del signo caligráfico a <strong>la</strong> pintura abstracta. Val<strong>en</strong>cia. Campagrafic ed.<br />

2005.<br />

MITZI SIMS, Gráfica <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno. Barcelona. Ed. Gustavo Gili, 1991.<br />

PISCITELLI, A.:Ciberculturas <strong>en</strong> <strong>la</strong> era <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> máquinas intelig<strong>en</strong>tes Bu<strong>en</strong>os Aires.. Piadós. 1995.<br />

POPPER, F.: Arte, acción y participación. Madrid. Akal. 1989.<br />

POPPER, F.: Arte, acción y participación. Madrid. Akal. 1989.<br />

RAMÍREZ, J.A.: Corpus Solus. Madrid. Ed. Sirue<strong>la</strong>.. 2003.<br />

SONTAG, S.: Ante el dolor <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más. Madrid. Ed. Alfaguara. 2004.<br />

VV.AA.: Bo<strong>de</strong>gón. Barcelona. Ed. Parramón Ediciones S.A.2000<br />

VV.AA.: Cartografías <strong>de</strong>l Cuerpo. Murcia. Ed. C<strong>en</strong><strong>de</strong>a C. 2004.<br />

VV.AA. El Bo<strong>de</strong>gón español <strong>de</strong> Zurbarán a Picasso. Bilbao. Ed. P<strong>la</strong>za. Museo Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong>. 1999.<br />

VV.AA., Los maestros <strong>de</strong> <strong>la</strong> pintura occid<strong>en</strong>tal, dirigida por Ingo F. Walther. Tasch<strong>en</strong> GmbH, 2005<br />

(Footnotes)<br />

1 http://www.vansowerwine.com/<br />

2 http://www.wim<strong>de</strong>lvoye.be/<br />

54


55<br />

Imaginarios visuales y educación


Imaginarios sociales <strong>de</strong> profesores <strong>de</strong> arte y sus estudiantes<br />

Resum<strong>en</strong><br />

Lidia S. Cálix Vallecillo 1 y Juan C. Arañó Gisbert<br />

Universidad <strong>de</strong> Sevil<strong>la</strong><br />

Los <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros que afectan los procesos educativos <strong>en</strong>tre los profesores <strong>de</strong> arte y sus estudiantes,<br />

evid<strong>en</strong>cian resist<strong>en</strong>cia o autoocultación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> propias implicaciones. Si<strong>en</strong>do protagonistas, no<br />

se visualizan como tales, dificultando con ello <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> realida<strong>de</strong>s sociales distintas<br />

y/o emancipadoras. La significación imaginaria social nos ofrece <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong> conocer <strong>la</strong><br />

realidad <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes y <strong>la</strong> cultura visual configurando críticam<strong>en</strong>te su id<strong>en</strong>tidad multicultural. En<br />

nuestra actual civilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> este estudio y análisis <strong>de</strong>l imaginario pret<strong>en</strong><strong>de</strong> ser una<br />

opción es<strong>en</strong>cial para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r el mundo contextual <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad educativa <strong>de</strong> los profesores <strong>de</strong><br />

arte y sus alumnos.<br />

Contribución al conocimi<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico<br />

Se trata <strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir un marco <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia para g<strong>en</strong>erar directrices y modos <strong>de</strong> <strong>de</strong>scubrir los<br />

significados que dan s<strong>en</strong>tido a los imaginarios sociales <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación artística. Se espera obt<strong>en</strong>er<br />

un mapa <strong>de</strong> significados que posibilit<strong>en</strong> organizar educaciones visuales, facilitando <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación<br />

<strong>en</strong> cada nivel educativo, implicando a profesores y estudiantes <strong>de</strong> distintos países. Este estudio<br />

<strong>de</strong> naturaleza construccionista, aplicará ciertos procedimi<strong>en</strong>tos metodológicos para <strong>de</strong>scribir y<br />

reflexionar sobre el modo <strong>en</strong> que los significados imaginarios <strong>de</strong> los profesores <strong>de</strong> arte y <strong>de</strong> sus<br />

estudiantes se materializan <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> prácticas sociales por <strong>la</strong> vía <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación y por <strong><strong>la</strong>s</strong> formas <strong>de</strong><br />

apropiación <strong>de</strong> los objetos conv<strong>en</strong>cionales <strong>de</strong> su cultura.<br />

Es <strong>de</strong>cir, interesa buscar lecturas sobre <strong>la</strong> realidad educativa <strong>de</strong> los profesores <strong>de</strong> arte y<br />

<strong>de</strong> sus alumnos porque, <strong>en</strong> tanto repres<strong>en</strong>taciones complejam<strong>en</strong>te vincu<strong>la</strong>das <strong>en</strong> el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to<br />

social e individual, son un flujo <strong>de</strong> autoalteración perpetua e incesante <strong>de</strong> significados, afectos e<br />

int<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong> lo que un individuo “es” (sea profesor o estudiante <strong>de</strong> arte); por consigui<strong>en</strong>te, se<br />

aplicarán procedimi<strong>en</strong>tos para aproximarse a aquelllo que <strong><strong>la</strong>s</strong> significa, tanto a <strong><strong>la</strong>s</strong> emerg<strong>en</strong>tesradicales<br />

o fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> creación, como a <strong><strong>la</strong>s</strong> simbólicam<strong>en</strong>te compartidas o conv<strong>en</strong>cionales <strong>en</strong> sus<br />

interacciones sociales e históricas. En consecu<strong>en</strong>cia se espera que este estudio incite a <strong>la</strong> reflexión<br />

y sea un dispositivo hacia el cambio <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> concepciones hasta ahora instituidas.<br />

El imaginario social<br />

Gran cantidad <strong>de</strong> individuos son es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te heterónomos, es <strong>de</strong>cir, juzgan a través <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

conv<strong>en</strong>ciones y <strong>de</strong> lo manifestado <strong>en</strong> <strong>la</strong> opinión pública (Castoriadis <strong>en</strong> Arruda, 2007: 58). La<br />

conv<strong>en</strong>ción sólo ti<strong>en</strong><strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido si hay pacto, legitimación o costumbre, y se caracteriza por su<br />

inercia y perpetuación <strong>en</strong> tanto se manti<strong>en</strong>e e impi<strong>de</strong> a <strong>la</strong> sociedad <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> autocuestionarse<br />

(Carretero Pasín, 2001: 181).<br />

Cada sociedad da exist<strong>en</strong>cia a un caudal particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> significaciones imaginarias sociales<br />

mediante <strong>la</strong> socialización <strong>de</strong> <strong>la</strong> psiquis. Sin embargo, esta condición <strong>de</strong> institución por <strong>la</strong> sociedad<br />

altera el modo <strong>de</strong> ser originario, es <strong>de</strong>cir, un estado <strong>de</strong> pl<strong>en</strong>itud caracterizado por <strong>la</strong> indistinción<br />

1 Becaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> AECID<br />

56


<strong>de</strong> sujeto y mundo. La int<strong>en</strong>ción, el t<strong>en</strong><strong>de</strong>r “hacia”, el “<strong>de</strong>seo” <strong>de</strong> <strong>la</strong> psiquis, sufr<strong>en</strong> una alteración<br />

es<strong>en</strong>cial como resultado <strong>de</strong> una imposición sobre <strong>la</strong> psique monádica (que conti<strong>en</strong>e ese impulso<br />

hacia <strong>la</strong> unificación <strong>de</strong> todo, pues “todo soy yo”) <strong>de</strong> unas pautas institucionalizadas <strong>de</strong> socialización.<br />

El individuo acce<strong>de</strong> a su ser social cuando <strong>la</strong> significación imaginaria se concreta y articu<strong>la</strong><br />

mediante <strong>la</strong> institución <strong>de</strong>l individuo por <strong>la</strong> sociedad <strong>en</strong> cuestión y es mediatizada por un estado <strong>de</strong><br />

cosas por <strong><strong>la</strong>s</strong> que se constituy<strong>en</strong> “objetivam<strong>en</strong>te”. Como ser que acce<strong>de</strong> a lo social da exist<strong>en</strong>cia<br />

a tales significaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> materialidad misma <strong>de</strong> sus actos y sus disposiciones s<strong>en</strong>soriales, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

formación que impone a su imaginación y l<strong>en</strong>guaje.<br />

El individuo social se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta a <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación difer<strong>en</strong>ciada <strong>de</strong>l “cuerpo”, por <strong>la</strong> mediación<br />

<strong>de</strong>l otro, surgi<strong>en</strong>do <strong>de</strong> esta manera un nuevo p<strong>la</strong>cer, el <strong>de</strong> modificar “el estado <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> cosas”.<br />

Poco importa <strong>la</strong> “naturaleza” <strong>de</strong> estas cosas, siempre, c<strong>la</strong>ro está, que se trate <strong>de</strong> cosas sociales.<br />

De ahí que <strong>la</strong> perman<strong>en</strong>te pregunta por el s<strong>en</strong>tido remita siempre a <strong>la</strong> ilusoria recomposición <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> pl<strong>en</strong>itud <strong>de</strong>l estado originario, y que por ejemplo, <strong>la</strong> filosofía o <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> última instancia,<br />

estén ori<strong>en</strong>tadas por el móvil <strong>de</strong> esta recomposición.<br />

Esto no quiere <strong>de</strong>cir que lo imaginario ti<strong>en</strong>e su orig<strong>en</strong> <strong>en</strong> una car<strong>en</strong>cia que <strong>de</strong>ba ser sustituida<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el juego <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> ilusiones, por el contrario, lo imaginario se <strong>en</strong>raíza <strong>en</strong> <strong>la</strong> fantasía que es el<br />

compon<strong>en</strong>te es<strong>en</strong>cial que caracteriza a <strong>la</strong> naturaleza humana <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su orig<strong>en</strong>, y que acompaña<br />

a ésta a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> su ciclo vital (Castoriadis, 1982: 243-244, 273; Carretero Pasín, 2001: 172).<br />

De esta manera se compr<strong>en</strong><strong>de</strong> que <strong>la</strong> sociedad heterónoma se afirma sobre una unidad <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido<br />

con <strong>la</strong> que busca compleción y estabilidad, pero que dificulta el autocuestiomami<strong>en</strong>to. Para que<br />

esta unidad t<strong>en</strong>ga s<strong>en</strong>tido necesita dos aspectos fundam<strong>en</strong>tales: <strong>la</strong> coher<strong>en</strong>cia, que garantiza <strong>la</strong><br />

inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre los distintos elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l todo social, y <strong>la</strong> compleción, que es el <strong>de</strong>rrotero<br />

a <strong>la</strong> es<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> significaciones ante cualquier proyecto problematizador. La coher<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre<br />

los elem<strong>en</strong>tos se constituye por el léxico y uso <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje, <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> instituciones<br />

sociales y sus inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias, los roles y sus pautas, <strong><strong>la</strong>s</strong> ubicaciones geográficas, <strong><strong>la</strong>s</strong> cre<strong>en</strong>cias,<br />

etc., todas manti<strong>en</strong><strong>en</strong> su unidad <strong>de</strong> estructura, organización, re<strong>la</strong>ción y discurso <strong>en</strong> el todo social;<br />

<strong>la</strong> compleción es el po<strong>de</strong>r simbólico manifiesto <strong>en</strong> el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> legitimización, <strong>la</strong> trama <strong>de</strong>l<br />

discurso a <strong>la</strong> que se aferra <strong>la</strong> fuerza <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> significaciones y por <strong><strong>la</strong>s</strong> que justifica y da s<strong>en</strong>tido a <strong>la</strong><br />

exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos (Carretero Pasín, 2001: 179).<br />

El imaginario social y <strong>la</strong> educación artística<br />

En <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> profesores <strong>de</strong> arte tanto <strong>en</strong> España como <strong>en</strong> <strong>la</strong>titu<strong>de</strong>s <strong>la</strong>tinoamericanas, los<br />

cont<strong>en</strong>idos educativos que prevalec<strong>en</strong> son fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te técnicos y mecanicistas (Cálix,<br />

2011). Y cont<strong>en</strong>idos simi<strong>la</strong>res se inscrib<strong>en</strong> <strong>en</strong> los distintos curricu<strong>la</strong> <strong>de</strong>l sistema educativo, pero<br />

es especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza básica y secundaria don<strong>de</strong> se manifiestan como absurdo<br />

epítome <strong>de</strong> visión es<strong>en</strong>cialista <strong>de</strong>l producto artístico. Una obra <strong>de</strong> arte no “hab<strong>la</strong> por sí so<strong>la</strong>”, ni<br />

“vale más <strong>de</strong> mil pa<strong>la</strong>bras”, coartadas construidas para ocultar incompet<strong>en</strong>cias e insegurida<strong>de</strong>s<br />

se <strong>en</strong>señan dogmáticam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> au<strong><strong>la</strong>s</strong> convirtiéndose <strong>en</strong> contradicciones paradójicas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />

p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to antropológico (Ardèvol y otros, 2004: 23).<br />

No se subestima que <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza haya rec<strong>la</strong>mado, <strong>en</strong> su día, <strong>la</strong> educación artística como<br />

parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación integral <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona, como vía para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s cognitivas,<br />

expresivas y re<strong>la</strong>cionales específicas, etc. (Read, 1944; Eisner, 1995; Parsons, 2002; Ef<strong>la</strong>nd, 2004).<br />

No obstante, supone una visión un tanto instrum<strong>en</strong>tal y expresionista <strong>de</strong> los discursos y prácticas<br />

<strong>de</strong>l arte que es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te exaltan el objeto: <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n una creatividad parcial (originalidad y<br />

autoexpresión) fijada <strong>en</strong> los fines <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad material. No se consi<strong>de</strong>ra que el “hacer”<br />

<strong>de</strong>l individuo <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> su dim<strong>en</strong>sión “significativa”, que le es indisociable, y por <strong>la</strong> que busca<br />

57


p<strong>la</strong>cer <strong>en</strong> <strong>la</strong> modificación <strong>de</strong>l “estado <strong>de</strong> cosas” exterior a él, o <strong>en</strong> <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> tal “estado <strong>de</strong><br />

cosas”, <strong>en</strong> su condición social (Castoriadis, 1982: 243, 315).<br />

Esta situación materialista y funcional se reafirma y expan<strong>de</strong> cuando Castoriadis dice que<br />

jamás se ha contemp<strong>la</strong>do <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación, <strong>la</strong> imaginación ni lo imaginario por sí misma, sino<br />

siempre <strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cia a otras cosas –s<strong>en</strong>sación, intelección, percepción, realidad-, sometida a <strong>la</strong><br />

normatividad incorporada a <strong>la</strong> ontología heredada, reducida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> lo verda<strong>de</strong>ro<br />

y lo falso, instrum<strong>en</strong>talizada <strong>en</strong> una función, como medio que se juzga según su contribución<br />

posible a <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> ese fin que es <strong>la</strong> verdad o el acceso al <strong>en</strong>te verda<strong>de</strong>ro, al <strong>en</strong>te realm<strong>en</strong>te<br />

exist<strong>en</strong>te (Castoriadis, 1982: 11). Así <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación, <strong>la</strong> imaginación o el imaginario rebasan<br />

<strong>la</strong> lógica id<strong>en</strong>titaria as<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> <strong>la</strong> sustancia-es<strong>en</strong>cia que promueve el control conjuntista o los<br />

criterios dicotómicos <strong>de</strong> realidad-irrealidad, correcto-incorrecto, falso-verda<strong>de</strong>ro; y explica que a<br />

pesar <strong>de</strong> que exist<strong>en</strong> significaciones que podrían prestarse, no siempre <strong>de</strong> manera es<strong>en</strong>cial a una<br />

e<strong>la</strong>boración lógica, son es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te inacabables <strong>en</strong> el discurso. Por consigui<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>f<strong>en</strong>estrar<br />

<strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> concepto pl<strong>en</strong>o o <strong>de</strong>finido, contro<strong>la</strong>do, perman<strong>en</strong>te y absoluto y sustituirlo por <strong>la</strong><br />

transitoriedad, re<strong>la</strong>tividad, infinitud (Castoriadis 1982: 266) será más afín a <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong> estos<br />

tópicos.<br />

No hay nada que distinga <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación inconsci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación banal, y/o<br />

consci<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que estamos persist<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te sumidos, o mejor, que somos, y no hay nada que <strong>la</strong><br />

distinga <strong>en</strong> cuanto al hecho <strong>de</strong> ser y a <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> ser. Si se consi<strong>de</strong>ra <strong>la</strong> última por sí misma y sin<br />

prejuicios, si <strong>la</strong> <strong>de</strong>spojamos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pátina <strong>de</strong> organización complecionista-id<strong>en</strong>titaria que <strong>la</strong> cubre,<br />

si uno se <strong>de</strong>ja arrastrar por una <strong>de</strong>sestructuración <strong>de</strong> <strong>la</strong> visión social canónica que constantem<strong>en</strong>te<br />

se impone, <strong>en</strong>tonces, cada uno <strong>de</strong> nosotros pue<strong>de</strong> advertir que ti<strong>en</strong>e acceso directo e inmediato a<br />

lo que escapa a <strong>la</strong> lógica id<strong>en</strong>titaria (Castoriadis, 1982: 253).<br />

La repres<strong>en</strong>tación no es una ni múltiple, es plural, y sus <strong>de</strong>terminaciones no le son es<strong>en</strong>ciales<br />

ni indifer<strong>en</strong>tes. La repres<strong>en</strong>tación lleva consigo o pres<strong>en</strong>ta o <strong>de</strong>ja ver re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> pertin<strong>en</strong>cia,<br />

inclusión, etc., pero estas re<strong>la</strong>ciones son in<strong>de</strong>terminadas o constantem<strong>en</strong>te re<strong>de</strong>terminadas;<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> posiciones y funciones respectivas <strong>de</strong> los “términos” que <strong>en</strong> el<strong>la</strong> se podrían discernir, son<br />

cambiantes y están <strong>en</strong> constante re<strong>de</strong>finición (Castoriadis, 1982: 257).<br />

El flujo repres<strong>en</strong>tativo (afectivo-int<strong>en</strong>cional) <strong>de</strong> un individuo es ante todo in<strong>de</strong>terminado.<br />

No constituye un conjunto <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos estructurados y, sin embargo, tampoco supone caos. En<br />

ellos se pue<strong>de</strong> separar o <strong>de</strong>scubrir tal o cual repres<strong>en</strong>tación, pero esta operación es, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con<br />

<strong>la</strong> cosa misma, ost<strong>en</strong>siblem<strong>en</strong>te transitoria (e incluso es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te pragmática y utilitaria), y su<br />

resultado, como tal, no es verda<strong>de</strong>ro ni falso, ni correcto, ni incorrecto (Castoriadis, 1982: 252).<br />

George Boas afirma que <strong><strong>la</strong>s</strong> obras <strong>de</strong> arte cambian <strong>de</strong> naturaleza con el tiempo, son re-codificadas<br />

y se conviert<strong>en</strong> <strong>en</strong> nuevos conjuntos <strong>de</strong> valor <strong>de</strong>terminados por los prejuicios o los intereses <strong>de</strong>l<br />

observador (Rojas, 2006: 326). Al recodificar <strong>la</strong> obra, se le asigna otro i<strong>de</strong>al, lo que implica otra<br />

i<strong>de</strong>ología que se superpone a <strong><strong>la</strong>s</strong> anteriores. Des<strong>de</strong> su punto <strong>de</strong> vista, el objeto artístico es un<br />

producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> significación social, re<strong>la</strong>tiva y arbitraria y no un <strong>en</strong>te con vida propia e invariable.<br />

Está directam<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionada con <strong><strong>la</strong>s</strong> int<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong>l observador, a su vez, fruto <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong><br />

interacción <strong>en</strong>tre los individuos (Blummer, 1982: 2) y se materializa <strong>de</strong> distintas maneras, según<br />

unas u otras conste<strong>la</strong>ciones epocales, unos u otros ord<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>tos simbólicos, (trans) discursivos,<br />

y a unas u otras “formaciones culturales” (Brea, 2005: 8).<br />

Esta concepción <strong>de</strong>l arte, <strong>en</strong> tanto objeto <strong>de</strong> significación social, reafirma, tal como lo<br />

hac<strong>en</strong> los interaccionistas simbólicos, que el significado no emana <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura intrínseca <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cosa que lo posee (Blummer, 1982: 2).<br />

No hay hechos u objetos, o f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os, ni siquiera medios <strong>de</strong> visualidad puros, sino actos<br />

<strong>de</strong> ver extremadam<strong>en</strong>te complejos que resultan <strong>de</strong> <strong>la</strong> cristalización y <strong>de</strong> un espeso tr<strong>en</strong>zado <strong>de</strong><br />

58


operadores (textuales, m<strong>en</strong>tales, imaginarios, s<strong>en</strong>soriales, mnemónicos, mediáticos, técnicos,<br />

burocráticos, institucionales,…) y un no m<strong>en</strong>os espeso tr<strong>en</strong>zado <strong>de</strong> intereses <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación<br />

<strong>en</strong> liza: intereses <strong>de</strong> raza, género, c<strong><strong>la</strong>s</strong>e, difer<strong>en</strong>cia cultural, grupos <strong>de</strong> cre<strong>en</strong>cias o afinida<strong>de</strong>s, etc.<br />

(Brea, 2005: 8).<br />

El “objeto”, como refer<strong>en</strong>te, está siempre conformado por <strong>la</strong> significación imaginaria<br />

social correspondi<strong>en</strong>te, tanto el objeto particu<strong>la</strong>r como <strong>la</strong> objetividad (Castoriadis, 1982: 321).<br />

Sin embargo, <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> au<strong><strong>la</strong>s</strong>, el objeto artístico y su interpretación se superpone a cualquier<br />

compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l s<strong>en</strong>tido imaginario social como refer<strong>en</strong>te es<strong>en</strong>cial. En consecu<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> afirmación<br />

<strong>de</strong> Castoriadis se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> también al ámbito educativo <strong>de</strong>l arte cuando dice: “Han <strong>de</strong>sempeñado<br />

un papel es<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> <strong>la</strong> ocultación <strong>de</strong> <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación y <strong>de</strong> <strong>la</strong> imaginación, <strong>la</strong> preocupación<br />

exclusiva por <strong>la</strong> percepción, siempre dominante por el “objeto” y, por tanto, el fetichismo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

realidad” (Castoriadis, 1982: 270). Así pues, <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación no es el suministrador <strong>de</strong> “imág<strong>en</strong>es”<br />

empobrecidas <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> “cosas”, sino el lugar don<strong>de</strong> algunos segm<strong>en</strong>tos se cargan <strong>de</strong> un “índice <strong>de</strong><br />

realidad” y que asegura “<strong>la</strong> estabilidad, aunque no <strong>de</strong> manera <strong>de</strong>finitiva, <strong>en</strong> percepciones <strong>de</strong> cosas”<br />

(Castoriadis, 1982: 269).<br />

En educación, los modos heterónomos, que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> su orig<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> políticas <strong>de</strong>l Estado,<br />

conviert<strong>en</strong> a <strong>la</strong> institución educativa <strong>en</strong> un aparato reproductor <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ología predominante. Así<br />

<strong>la</strong> lógica organizadora <strong>de</strong> cualquier sistema <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as fom<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> información que convi<strong>en</strong>e y/o que<br />

se pue<strong>de</strong> integrar (Morin, 2001: 29) y, por tanto, no constituye un esfuerzo valorado por parte <strong>de</strong>l<br />

profesorado para <strong>de</strong>cidir el cambio o “no aceptar lo preestablecido” (Kincheloe y Steinberg, 1999:<br />

15). Fourez (2008: 88) asegura que los profesores evitan una actitud <strong>de</strong>masiado crítica fr<strong>en</strong>te a<br />

una sociedad que no los trata <strong>de</strong>masiado mal. Aceptando estos con facilidad recibir formación<br />

sobre los aspectos técnicos <strong>de</strong> su disciplina, sin t<strong>en</strong>er una formación histórica, epistemológica<br />

y crítica que les permitiría llegar a ser protagonistas políticos comprometidos. Si bi<strong>en</strong>, esta es<br />

una afirmación crítica <strong>de</strong> <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> gran parte <strong>de</strong>l profesorado, reafirma <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> cómo <strong>la</strong><br />

sociedad heterónoma, <strong>en</strong> su afán por establecer cohesión y compleción, se incapacita accedi<strong>en</strong>do<br />

a r<strong>en</strong>unciar u oponerse a los cambios que contradic<strong>en</strong> lo establecido.<br />

No se trata <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>estrar <strong>la</strong> fantasía que es inher<strong>en</strong>te al ser humano, sino <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar <strong>en</strong><br />

qué medida una sociedad pue<strong>de</strong> reconocer verda<strong>de</strong>ram<strong>en</strong>te su capacidad <strong>de</strong> construir su realidad<br />

superando <strong>la</strong> autoperpetuación <strong>de</strong> lo instituido, mostrándose capaz <strong>de</strong> retomar<strong>la</strong> y <strong>de</strong> transformar<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> acuerdo con sus propias exig<strong>en</strong>cias. En <strong>de</strong>finitiva, <strong>de</strong> reconocerse como fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su propia<br />

alteridad (Castoriadis, 1982: 86).<br />

Cada sociedad da exist<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> formación institucional <strong>de</strong> su imaginación o <strong>de</strong> su l<strong>en</strong>guaje<br />

y por su naturaleza temporal es re<strong>la</strong>tiva, dialéctica y arbitraria y se presta a resignificaciones<br />

continuas. Los estudios etnográficos <strong>de</strong> P. Willis muestran cómo <strong><strong>la</strong>s</strong> instituciones educativas no<br />

son únicam<strong>en</strong>te lugares don<strong>de</strong> se “reproduce” <strong>la</strong> cultura y <strong><strong>la</strong>s</strong> i<strong>de</strong>ologías, sino también el lugar<br />

don<strong>de</strong> se “produc<strong>en</strong>” (Goetz y LeCompte, 1998: 19). Es <strong>de</strong>cir, a <strong>la</strong> vez que <strong><strong>la</strong>s</strong> re<strong>la</strong>ciones implícitas<br />

realizan prácticas que sosti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> conv<strong>en</strong>ciones, también emerg<strong>en</strong> nuevas repres<strong>en</strong>taciones que<br />

dan otro s<strong>en</strong>tido a su realidad.<br />

La constitución <strong>de</strong>l individuo social no elimina y no pue<strong>de</strong> eliminar <strong>la</strong> creatividad <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> psiquis, su autoalteración perpetua, el flujo repres<strong>en</strong>tativo como emerg<strong>en</strong>cia continua <strong>de</strong><br />

repres<strong>en</strong>taciones distintas (Castoriadis, 1982: 253). Y esta constitución no pue<strong>de</strong> ser ignorada por<br />

qui<strong>en</strong>es se interes<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor educativa <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te los <strong>de</strong>dicados al arte.<br />

El imaginario <strong>de</strong> cada sociedad respon<strong>de</strong> a su propia condición que lo hace inconsci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

compr<strong>en</strong>sible para los miembros <strong>de</strong> esa sociedad, mi<strong>en</strong>tras sus significados estan instituidos y<br />

cambi<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que algunos <strong>de</strong> ellos ti<strong>en</strong>dan a ser sustituidos por nuevos significados,<br />

por imaginarios radicales. En conclusión, <strong>en</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia social alternan el cambio continuo y <strong>la</strong><br />

59


estabilidad, correspondi<strong>en</strong>do al primero funciones instituy<strong>en</strong>tes que dan lugar a <strong>la</strong> emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

lo nuevo radical, y al segundo funciones <strong>de</strong> perpetuación <strong>de</strong> lo instituido (Arruda y otros, 2007:<br />

57).<br />

Por lo g<strong>en</strong>eral hay ci<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> cosas que se dan por s<strong>en</strong>tado y pued<strong>en</strong> ser ciertas o no.<br />

¿Por qué no <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> recrear <strong>la</strong> misma realidad? “La Pedagogía <strong>de</strong>l Oprimido, <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser <strong>de</strong>l<br />

oprimido y pasa a ser <strong>la</strong> pedagogía <strong>de</strong> humanos <strong>en</strong> procesos <strong>de</strong> perman<strong>en</strong>te liberación” expresó<br />

Paulo Freire (2007), <strong>de</strong> ahí que Morin (1999: 215) muy certeram<strong>en</strong>te, expresara que <strong>la</strong> consci<strong>en</strong>cia<br />

podría y <strong>de</strong>bería alcanzar niveles <strong>de</strong> elucidación, <strong>de</strong> búsqueda y <strong>de</strong> complejidad superiores. La<br />

es<strong>en</strong>cia crítica <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to es realizar un cuestionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>slegitimador y radical <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

significaciones imaginarias institucionalizadas que cristalizan una percepción natural <strong>de</strong>l mundo<br />

cance<strong>la</strong>ndo cualquier interrogación sobre su s<strong>en</strong>tido, o lo que es lo mismo, establecer una fisura<br />

<strong>en</strong> el ord<strong>en</strong> natural <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> cosas (Carretero Pasín, 2001:350).<br />

Morin (1933: 17) afirma que <strong><strong>la</strong>s</strong> i<strong>de</strong>as no exist<strong>en</strong> fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida m<strong>en</strong>tal que <strong><strong>la</strong>s</strong> anima<br />

y que para concebir <strong>la</strong> ecología <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> i<strong>de</strong>as, <strong>en</strong> principio hay que dar mucha más autonomía<br />

a <strong><strong>la</strong>s</strong> teorías, i<strong>de</strong>ologías, mitos, dioses y consi<strong>de</strong>rarlos como seres noológicos que dispon<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

ciertas propieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia vivi<strong>en</strong>te. En ese s<strong>en</strong>tido, <strong><strong>la</strong>s</strong> i<strong>de</strong>ologías, mitos, dioses <strong>de</strong>jan<br />

<strong>de</strong> aparecer como “productos” fabricados por el espíritu humano y <strong>la</strong> cultura. Se conviert<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> vida por el espíritu humano y <strong>la</strong> cultura que constituy<strong>en</strong> <strong>de</strong> ese modo su ecosistema<br />

coorganizador y coproductor (Morin, 1993: 117).<br />

Las significaciones imaginarias sociales son instituidas por <strong>la</strong> efectividad <strong>de</strong> los individuos,<br />

<strong>en</strong> los actos y los objetos que “informan” (Castoriadis, 1982: 307). Si los objetos visuales son<br />

portadores <strong>de</strong> significaciones sociales idiosincrásicas que le dan su carácter simbólico habrá<br />

que preguntarse, <strong>en</strong>tonces, ¿dón<strong>de</strong> se sitúan esos objetos visuales, y dón<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> significaciones?<br />

¿Son relevantes para los p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos pedagógicos y didácticos <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación artística <strong>de</strong><br />

esa sociedad? ¿Los imaginarios sociales <strong>de</strong> los profesores <strong>de</strong> arte y los <strong>de</strong> sus estudiantes están<br />

pres<strong>en</strong>tes o se ocultan?<br />

El imaginario visual<br />

El sujeto se construye <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> irreductible multiplicidad <strong>de</strong> sus incontables apropiaciones<br />

<strong>de</strong> imag<strong>en</strong>, como el campo <strong>de</strong> éstas se construye por proyección igualm<strong>en</strong>te irreductible <strong>de</strong> una<br />

ilimitada productividad iterativa <strong>de</strong> formas <strong>de</strong> imaginario capaces <strong>de</strong> ser investidas fuertem<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

significado, con pot<strong>en</strong>cia para producir simbolismo cultural (Brea, 2005: 10).<br />

El grado <strong>de</strong> p<strong>la</strong>cer <strong>de</strong> un ser humano pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong>terminado por <strong><strong>la</strong>s</strong> coord<strong>en</strong>adas estéticas<br />

vig<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> una cultura o también por <strong><strong>la</strong>s</strong> fantasías inconsci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l psiquismo, pero este p<strong>la</strong>cer<br />

siempre significa <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> un sujeto que coloca <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> imág<strong>en</strong>es un plus <strong>de</strong> significación<br />

(Ardèvol y otros, 2004: 150).<br />

Des<strong>de</strong> muy temprana edad comi<strong>en</strong>za <strong>la</strong> etapa simbólica <strong>en</strong> el ser humano, <strong>la</strong> ficción <strong>de</strong>l<br />

juego simbólico acoge necesida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>seos <strong>de</strong>l niño y permite que se satisfagan <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>no<br />

imaginario (López Fdz-Cao, 2006: 23). Las ilusiones o fantasías que se concretan <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

imág<strong>en</strong>es que forman parte <strong>de</strong> los procesos g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> significación o simbolización, le ayudan<br />

a compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r el mundo y a sí mismo, a e<strong>la</strong>borar su propia id<strong>en</strong>tidad (Ardèvol y otros, 2004: 150;<br />

Arruda y otros, 2007: 52).<br />

La id<strong>en</strong>tidad reposa sobre <strong><strong>la</strong>s</strong> cuestiones <strong>de</strong> uno mismo <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con el <strong>en</strong>torno, el<br />

lugar que se ocupa. Y ser consci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> sí, <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia id<strong>en</strong>tidad, permite a cada individuo<br />

<strong>de</strong>finir su re<strong>la</strong>ción con el mundo. “La id<strong>en</strong>tidad se afirma, evoluciona, se reord<strong>en</strong>a por crisis y<br />

por estadios sucesivos” (García Martínez, 2008: 2). Los actos <strong>de</strong> ver ti<strong>en</strong><strong>en</strong> producción histórica<br />

60


concreta <strong>de</strong> formas <strong>de</strong>terminadas <strong>de</strong> subjetivación y sociabilidad, como práctica connotada<br />

política y culturalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong> justam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza performativa que conllevan, <strong>de</strong> su<br />

magnificado po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> realidad (Brea, 2010: 9). Las imág<strong>en</strong>es son vulnerables a <strong>la</strong><br />

manipu<strong>la</strong>ción por <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> los seres humanos para objetivizar aquello que es subjetivo, e<br />

incluso abstracto, por consigui<strong>en</strong>te <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> “es y no es”. El cerebro no es capaz <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>ciar<br />

<strong>la</strong> imag<strong>en</strong> producida por el acto <strong>de</strong> ver, <strong>de</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> por el acto <strong>de</strong> recordar, incluso <strong>de</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong><br />

por el acto <strong>de</strong> soñar. Las imág<strong>en</strong>es son repres<strong>en</strong>taciones <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que sustituy<strong>en</strong> <strong>la</strong> realidad material<br />

a través <strong>de</strong> nuestras impresiones s<strong>en</strong>sibles y p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to consci<strong>en</strong>te-inconsci<strong>en</strong>te. Movilizan <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

conci<strong>en</strong>cias con una fuerza que no ti<strong>en</strong>e el esquematismo, ni <strong>la</strong> abstracción racionalista (Carretero<br />

Pasín, 2001: 233) lo que permite reconocer su eficacia social o el compon<strong>en</strong>te “mamífero” cuando<br />

los sujetos se adhier<strong>en</strong> a una cre<strong>en</strong>cia o se apropian <strong>de</strong> una i<strong>de</strong>a (Morín, 1999: 144). Por tal razón,<br />

<strong>la</strong> imag<strong>en</strong> necesita ser colocada <strong>en</strong> el campo inestable, conflictivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> traducción y <strong>la</strong> “traición”<br />

(García Canclini, 2001: 31).<br />

Cualquier int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> persuasión provoca resist<strong>en</strong>cia intelectual, <strong>en</strong> cambio <strong>la</strong> seducción<br />

susp<strong>en</strong><strong>de</strong> el razonami<strong>en</strong>to (Rojas, 2006:38). El razonami<strong>en</strong>to verbal opera prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

mediante persuasión mi<strong>en</strong>tras que el campo visual, aun cuando parta <strong>de</strong>l intelecto, opera por<br />

seducción (Rojas, 2006: 35). En el contexto actual, <strong><strong>la</strong>s</strong> re<strong>la</strong>ciones discursivas se han hecho<br />

cada vez más visuales y los símbolos visuales a m<strong>en</strong>udo se utilizan como una forma <strong>de</strong> discurso<br />

(Freedman, 2006: 28).<br />

Los actos <strong>de</strong> ver implícitos son extremadam<strong>en</strong>te complejos no sólo conllevan <strong>la</strong> parte más<br />

activa <strong>de</strong> mirar, cobrar conocimi<strong>en</strong>to y adquisición cognitiva <strong>de</strong> lo visto, sino que abarca todo el<br />

amplio repertorio <strong>de</strong> modos <strong>de</strong> hacer re<strong>la</strong>cionados con el ver y el ser visto, el mirar y el ser mirado,<br />

el vigi<strong>la</strong>r y el ser vigi<strong>la</strong>do, el producir <strong><strong>la</strong>s</strong> imág<strong>en</strong>es y diseminar<strong><strong>la</strong>s</strong> o contemp<strong>la</strong>r<strong><strong>la</strong>s</strong> y percibir<strong><strong>la</strong>s</strong><br />

(Brea, 2005: 9).<br />

El campo imaginario y sus objetos pued<strong>en</strong> implicar fuerte significado y producir pot<strong>en</strong>te<br />

simbolicidad cultural para ser consumido, compartido, instituido, reconocido. El símbolo es apto<br />

para conc<strong>en</strong>trar <strong>en</strong> sí un “coagulum <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido” (Morin, 1999: 172). La legitimación social, y esto<br />

interesa <strong>de</strong>stacarlo especialm<strong>en</strong>te, ape<strong>la</strong> al ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> lo simbólico y lo imaginario <strong>en</strong> el ejercicio<br />

<strong>de</strong> su actuación. De ahí <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> reconocer <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong>l símbolo <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida social<br />

(Carretero Pasín, 2001: 269).<br />

La repres<strong>en</strong>tación imaginaria es pl<strong>en</strong>a <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica artística porque <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>finitiva se trata <strong>de</strong> una construcción cultural, que es funcional y que necesita hasta cierto punto<br />

siempre justificación y explicación <strong>en</strong> su significación, pero que está p<strong>la</strong>gada <strong>de</strong> simbolismos y<br />

significaciones (Cálix, 2011).<br />

Levi-Strauss (2002) afirma que todos los símbolos y signos que forman <strong>la</strong> cultura son<br />

productos <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma capacidad simbólica que pose<strong>en</strong> todas <strong><strong>la</strong>s</strong> m<strong>en</strong>tes humanas, por lo que <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

imág<strong>en</strong>es no pued<strong>en</strong> contemp<strong>la</strong>rse como <strong>en</strong>tes con vida propia, aj<strong>en</strong>os a <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> sus<br />

creadores.<br />

Las imág<strong>en</strong>es configuran nuestro <strong>en</strong>torno, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> efectos reales sobre <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia y sobre <strong>la</strong><br />

acción humana, sobre nuestras re<strong>la</strong>ciones sociales y con el medio natural, sobre nuestra percepción<br />

<strong>de</strong> los otros pueblos y <strong>de</strong> nuestra id<strong>en</strong>tidad (Ardèvol y otros, 2004: 14). Somos productores y<br />

copartícipes <strong>de</strong> el<strong><strong>la</strong>s</strong>, <strong>de</strong> los significados que le dan exist<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> resignificaciones que <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

modifican. Tanto <strong>la</strong> sociedad como los jóv<strong>en</strong>es actuales se caracterizan por constituir id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />

complejas, fragm<strong>en</strong>tadas, poco estructuradas y muy sujetas a lo conting<strong>en</strong>te. Y como dice Imanol<br />

Aguirre (2007:22), no es fácil confeccionar un traje para qui<strong>en</strong> no para <strong>de</strong> moverse, cambia <strong>de</strong><br />

forma y lugar constantem<strong>en</strong>te.<br />

61


El contexto socio-histórico global <strong>de</strong> estos jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong>l siglo XXI posee un conjunto <strong>de</strong> situaciones<br />

y artefactos <strong>de</strong> carácter “trans”, pasan <strong><strong>la</strong>s</strong> fronteras <strong>de</strong> los estados “nacionales”, sus id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />

y ámbitos <strong>de</strong> actuación. En consecu<strong>en</strong>cia, sus límites fronterizos se difuminan y el proceso <strong>de</strong><br />

re<strong>de</strong>finición se convierte <strong>en</strong> una constante. Los instrum<strong>en</strong>tos culturales audiovisuales como <strong>la</strong><br />

música, el cine, <strong>la</strong> publicidad o <strong><strong>la</strong>s</strong> series televisivas propias <strong>de</strong> esta época, <strong>en</strong>carnan imaginarios<br />

sociales que <strong><strong>la</strong>s</strong> nuevas g<strong>en</strong>eraciones consum<strong>en</strong> <strong>en</strong> gran medida (Kincheloe y Steinberg, 1999:<br />

10). Esto no quiere <strong>de</strong>cir que llegu<strong>en</strong> a sus <strong>de</strong>stinatarios <strong>de</strong>l mismo modo y que mant<strong>en</strong>gan <strong>la</strong><br />

misma interpretación siempre. Sin embargo, están ahí y constituy<strong>en</strong> materializaciones con po<strong>de</strong>r<br />

<strong>de</strong> configurar <strong>la</strong> realidad social.<br />

Las repres<strong>en</strong>taciones <strong>en</strong> tanto imág<strong>en</strong>es materializadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> alteridad repres<strong>en</strong>tan un<br />

elem<strong>en</strong>to c<strong>la</strong>ve <strong>en</strong> <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong> configuración <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad multicultural actual <strong>de</strong> <strong>la</strong> diversidad<br />

(Kincheloe y Steinberg 1999: 12). Sin embargo, esta práctica social material <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>en</strong> gran<br />

medida <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> mirar y ser mirado. Ésta, a su vez, implica una perspectiva anc<strong>la</strong>da <strong>en</strong> una<br />

comunidad <strong>de</strong> prácticas que llevan <strong>en</strong> sí expectativas, int<strong>en</strong>ciones, <strong>en</strong> otras pa<strong>la</strong>bras, ori<strong>en</strong>taciones<br />

<strong>de</strong> búsqueda y <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> lo que se espera <strong>en</strong>contrar (Ardèvol y otros 2004: 22, 18). Hasta el<br />

mom<strong>en</strong>to, <strong><strong>la</strong>s</strong> expresiones y <strong><strong>la</strong>s</strong> id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s se han construido asimi<strong>la</strong>ndo y rechazando múltiples<br />

construcciones i<strong>de</strong>ológicas antagónicas. Sin embargo cada sociedad ord<strong>en</strong>a <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> forma<br />

singu<strong>la</strong>r, hasta el extremo <strong>de</strong> no ser posible hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> diversidad cultural <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un registro <strong>de</strong><br />

car<strong>en</strong>cias o faltas comparativas. El único universal posible <strong>en</strong> <strong>la</strong> ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong>l mundo es <strong>la</strong><br />

misma necesidad <strong>de</strong> ord<strong>en</strong>arlo, <strong>de</strong> c<strong><strong>la</strong>s</strong>ificar <strong><strong>la</strong>s</strong> cosas, <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva, <strong>de</strong> dotar <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>la</strong> realidad<br />

(Ardèvol y otros, 2004: 47). ¿Qué i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> los profesores ori<strong>en</strong>tarán su mirada hacia esta realidad<br />

compleja?<br />

Qui<strong>en</strong> posee una i<strong>de</strong>ología, es poseído por el<strong>la</strong> también. Pues como los dioses, <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

i<strong>de</strong>ologías no sólo son <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes e instrum<strong>en</strong>tales sino también posesivas y exig<strong>en</strong>tes (Morin,<br />

1993: 109). Por i<strong>de</strong>ología se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> un conjunto <strong>de</strong> coher<strong>en</strong>cia re<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>taciones,<br />

valores y cre<strong>en</strong>cias. Toda imag<strong>en</strong>, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su calidad, es i<strong>de</strong>ológica. Pero también<br />

su calidad es i<strong>de</strong>ología (Rojas, 2006: 326). George Boas afirma que <strong><strong>la</strong>s</strong> obras <strong>de</strong> arte (un tipo <strong>de</strong><br />

imag<strong>en</strong>) cambian <strong>de</strong> naturaleza con el tiempo y el juego es complejo <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida que <strong>en</strong> una<br />

época, <strong>en</strong> una misma imag<strong>en</strong>, pued<strong>en</strong> localizarse varias i<strong>de</strong>ologías (Rojas, 2006: 326).<br />

Las i<strong>de</strong>ologías se reve<strong>la</strong>n mediante una variedad <strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es manipu<strong>la</strong>das. Disimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> realidad<br />

con los subterfugios <strong>de</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong>, es uno <strong>de</strong> los métodos <strong>de</strong> <strong>la</strong> seducción. El problema <strong>de</strong> los<br />

eufemismos, y <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> particu<strong>la</strong>res características <strong>de</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong>, es que pued<strong>en</strong> alcanzar un po<strong>de</strong>r <strong>de</strong><br />

sugestión que no conseguiría nunca un razonami<strong>en</strong>to ext<strong>en</strong>so y articu<strong>la</strong>do (Rojas, 2006:95), y así,<br />

captar volunta<strong>de</strong>s para el consumo, el reconocimi<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> legitimidad y, <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva, configurar<br />

realida<strong>de</strong>s.<br />

Al respecto, Bourdieu indica que <strong>la</strong> televisión no favorece <strong>la</strong> expresión <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to<br />

y lo consi<strong>de</strong>ra un colosal instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l ord<strong>en</strong> simbólico, monopolizando <strong>la</strong> (in)formación <strong>de</strong><br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> m<strong>en</strong>tes. La búsqueda <strong>de</strong> lo s<strong>en</strong>sacional y <strong>de</strong> lo espectacu<strong>la</strong>r conduce directam<strong>en</strong>te hacia <strong>la</strong><br />

banalización y <strong>la</strong> uniformización <strong>de</strong> sus m<strong>en</strong>sajes (Rojas, 2006: 43). Sería interesante <strong>de</strong>terminar<br />

los puntos sobre los que se sosti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te y el carácter <strong>de</strong> p<strong>la</strong>cer <strong>de</strong> <strong>la</strong> psiquis y <strong>de</strong> los que<br />

participan <strong>de</strong> el<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>en</strong> sus usos y prácticas.<br />

En <strong>la</strong> actual civilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> nuestro estudio y análisis <strong>de</strong>l imaginario pret<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

ser una opción es<strong>en</strong>cial para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r el mundo, algo tan simple ha sido siempre ignorado, puesto<br />

que <strong><strong>la</strong>s</strong> imág<strong>en</strong>es han servido para ilustrar textos. Los historiadores tradicionales, <strong>en</strong>cerrados <strong>en</strong><br />

el “corralito” positivista, pocas veces son capaces <strong>de</strong> <strong>de</strong>scifrar <strong><strong>la</strong>s</strong> significaciones <strong>de</strong> lo social <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

caricatura política, el graffiti, el cartel o el clip político, <strong>de</strong>sat<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do una fu<strong>en</strong>te importante, ya<br />

que <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> mutaciones <strong>de</strong> temas y soportes <strong>de</strong>l imaginario se inscrib<strong>en</strong> transformaciones profundas<br />

62


como los modos <strong>de</strong> interlocución <strong>en</strong>tre el po<strong>de</strong>r y <strong>la</strong> opinión (Rojas, 2006: 21).<br />

La imag<strong>en</strong>, lo imaginado o <strong>la</strong> imaginación son una práctica social. No es una manualidad, ni<br />

una fantasía, no es solo escape, no es un pasatiempo <strong>de</strong> élite, tampoco es so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te contemp<strong>la</strong>ción.<br />

Ha llegado a ser un campo <strong>de</strong> prácticas sociales organizado, una forma <strong>de</strong> trabajo y una forma<br />

<strong>de</strong> negociación <strong>en</strong>tre <strong><strong>la</strong>s</strong> distintas opciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción y sus campos <strong>de</strong> posibilidad, <strong>de</strong>finidos y<br />

re<strong>de</strong>finidos globalm<strong>en</strong>te (Brea, 2005: 25). Por tanto, el arte y <strong>la</strong> cultura no son recursos para el<br />

realismo mágico <strong>de</strong> <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión universal (García Canclini, 2001: 31).<br />

La imag<strong>en</strong> artística forma conjuntos coher<strong>en</strong>tes y dinámicos <strong>en</strong> los que <strong>de</strong>staca una función<br />

simbólica expresada <strong>en</strong> <strong>la</strong> conjunción <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tidos propios y figurados (Arruda y otros, 2007:<br />

50). El símbolo es apto para conc<strong>en</strong>trar el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> una conste<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> significaciones y <strong>de</strong><br />

repres<strong>en</strong>taciones apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te aj<strong>en</strong>as, aunque unidas simbólicam<strong>en</strong>te por continuidad, analogía,<br />

imbricación y <strong>en</strong>globami<strong>en</strong>to (Morin, 1999: 172). La imag<strong>en</strong> artística es c<strong>la</strong>ve, si logra a <strong>la</strong> vez<br />

ser l<strong>en</strong>guaje -cultura visual- o ser vértigo -emerg<strong>en</strong>cia, conflicto- García Canclini (2001: 31).<br />

Enfr<strong>en</strong>ta con <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> exteriorizarse y vincu<strong>la</strong>rse con el mundo a través <strong>de</strong>l cuerpo<br />

y hacia <strong>la</strong> materia, actuando sobre lo visible, busca indagar <strong>en</strong> el conocimi<strong>en</strong>to interno <strong>de</strong>l ser a<br />

través <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> emociones estéticas y su expresión cuando el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra no es sufici<strong>en</strong>te.<br />

Implica creatividad <strong>en</strong> tanto disposición emocional que ti<strong>en</strong>e que ver con el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to crítico,<br />

<strong>en</strong>fatizando <strong>en</strong> ciertas habilida<strong>de</strong>s cognitivas íntimam<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionadas con <strong><strong>la</strong>s</strong> capacida<strong>de</strong>s<br />

emocionales individuales (López Fdz-Cao, 2006: 13, 14, 21-22) y sociales (Freedman, 2006: 12).<br />

Un grupo <strong>de</strong> “Artistas <strong>en</strong> Resist<strong>en</strong>cia” (Honduras) apuntó su posicionami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> Asamblea<br />

<strong>de</strong>l Fr<strong>en</strong>te Nacional <strong>de</strong> Resist<strong>en</strong>cia Popu<strong>la</strong>r: “La creatividad <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> y los artistas siempre se ha<br />

sobrepuesto al <strong>de</strong>terminismo y al pesimismo haci<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> creatividad un arma fundacional, un<br />

seña<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to oportuno a <strong>la</strong> pobreza <strong>de</strong> espíritu y un pe<strong>de</strong>stal para <strong>la</strong> luci<strong>de</strong>z. Somos por lo tanto,<br />

los y <strong><strong>la</strong>s</strong> eternas incómodas, <strong><strong>la</strong>s</strong> y los eternos sospechosos. Ent<strong>en</strong><strong>de</strong>mos <strong>la</strong> libertad siempre y<br />

cuando se nutra <strong>de</strong> acción liberadora y el po<strong>de</strong>r siempre y cuando sea <strong>en</strong> su interior revolucionario.<br />

Por lo tanto, nos resistiremos siempre al po<strong>de</strong>r que repita esquemas fracasados y revoluciones que<br />

esquematic<strong>en</strong> <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia liberadora <strong>de</strong>l pueblo” (Voselsoberano, 2011: cita on line).<br />

Exist<strong>en</strong> muchos tipos <strong>de</strong> crítica re<strong>la</strong>cionada con el arte y <strong>la</strong> educación, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría<br />

social crítica, hasta <strong>la</strong> crítica artística, pasando por <strong>la</strong> crítica <strong>en</strong> el au<strong>la</strong>. La crítica ayuda a los<br />

participantes no sólo a realizar juicios y a reflexionar sobre sus propias situaciones, sino a tomar<br />

conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> posición <strong>de</strong> su discurso, <strong>la</strong> crítica, el currículum, el campo <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to,<br />

etc., crean <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong>l medio. Con el creci<strong>en</strong>te predominio <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes visuales, <strong>la</strong> crítica<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> educación artística y sobre <strong>la</strong> educación artística es un proceso <strong>de</strong>mocrático importante<br />

(Freedman, 2006: 30).<br />

La visualidad adquiere protagonismo, no <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva formal <strong>de</strong>l objeto sino <strong>de</strong> lo<br />

que <strong>en</strong>carna socialm<strong>en</strong>te. Limitarse a <strong>la</strong> perspectiva formal <strong>de</strong>l objeto, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cosa, al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

significaciones que le otorgan ya sean los profesores y/o sus alumnos, es aferrarse al diplodocus<br />

que conducirá inevitablem<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> superficialidad e ineficacia <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos educativos<br />

<strong>en</strong> el área.<br />

Aportaciones metodólogicas<br />

Las i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> Cornelius Castoriadis son fundam<strong>en</strong>tales para abordar el imaginario social. Los<br />

imaginarios sociales son un magma <strong>de</strong> significaciones cuyo flujo <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>taciones emerg<strong>en</strong>tes y<br />

continuas, afectivas e int<strong>en</strong>cionales, no constituy<strong>en</strong> un conjunto <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>finidos, coher<strong>en</strong>tes<br />

y distintos. Toda compr<strong>en</strong>sión <strong>en</strong> torno a ellos será siempre transitoria y re<strong>la</strong>tiva, ya que <strong>la</strong> psiquis,<br />

lugar <strong>de</strong> producción, es es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te pragmática, utilitaria, creativa y <strong>de</strong> autoalteración perpetua.<br />

63


Toda <strong>de</strong>terminación se efectúa por lógica id<strong>en</strong>titaria-conjuntista. Pero <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión magmática no<br />

es reductible por <strong>la</strong> lógica. El ser es tiempo, <strong>la</strong> “creación” marca un antes y un <strong>de</strong>spués. Lo que<br />

sosti<strong>en</strong>e, es aquello que da s<strong>en</strong>tido y que hace falta. La autonomía es reflexión.<br />

De acuerdo con esta concepción, <strong>en</strong>tab<strong>la</strong>r vías <strong>de</strong> acceso, y saber cómo y qué reflexionar<br />

a partir <strong>de</strong> sus posibles contrastes, es un reto <strong>en</strong>orme. Una síntesis metodológica <strong>de</strong>be ser<br />

resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> comparación-selección-teórica-metodológica, confrontada con los objetivos<br />

p<strong>la</strong>nteados y propósito <strong>de</strong> aporte que <strong>de</strong>limitan el campo <strong>de</strong> estudio para finalm<strong>en</strong>te seleccionar<br />

los procedimi<strong>en</strong>tos y puntos <strong>de</strong> acceso al imaginario social <strong>de</strong> los ag<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> estudio.<br />

Conclusión<br />

Los puntos <strong>de</strong> acceso al imaginario social se sitúan fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido. Es lo que<br />

anima y justifica el modo <strong>de</strong> ser, <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido hace modificar el estado <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> cosas<br />

mediante el elem<strong>en</strong>to inher<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación que marca un antes y un <strong>de</strong>spués, es <strong>de</strong>cir, el<br />

tiempo. Se id<strong>en</strong>tifica <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> int<strong>en</strong>ciones y los <strong>de</strong>seos <strong>de</strong> <strong>la</strong> psiquis y, como consecu<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

diversas formas <strong>de</strong> p<strong>la</strong>cer y satisfacción. A veces son mediadas por un estado <strong>de</strong> cosas sociales,<br />

pero no necesariam<strong>en</strong>te cont<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> el<strong>la</strong> puesto que le pued<strong>en</strong> sobrepasar.<br />

Los significados que dan s<strong>en</strong>tido se materializan <strong>en</strong> los actos, <strong><strong>la</strong>s</strong> disposiciones s<strong>en</strong>soriales,<br />

<strong>la</strong> imaginación corporal, el l<strong>en</strong>guaje y los objetos. Sost<strong>en</strong>iéndose sólo mediante <strong>la</strong> eficacia social<br />

don<strong>de</strong> alternan dos tipos <strong>de</strong> imaginario social: el instituido y el instituy<strong>en</strong>te, nuevo o radical.<br />

La efectividad <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> significaciones que alternan <strong>en</strong>tre estos dos tipos <strong>de</strong> imaginario también<br />

opera sobre <strong>la</strong> coher<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> compleción. En el primer caso, <strong><strong>la</strong>s</strong> significaciones se manti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

mediante <strong>la</strong> organización institucional y sus interre<strong>la</strong>ciones, los roles, <strong><strong>la</strong>s</strong> pautas, <strong><strong>la</strong>s</strong> ubicaciones<br />

geográficas, etc. Y <strong>la</strong> compleción, sobre el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> legitimización, <strong>la</strong> fuerza a <strong>la</strong> que se<br />

aferra cuando justifica el modo <strong>de</strong> ser.<br />

El imaginario social es temporal y re<strong>la</strong>tivo, ti<strong>en</strong>e re<strong>la</strong>ción con los símbolos, <strong><strong>la</strong>s</strong> épocas<br />

y <strong><strong>la</strong>s</strong> culturas <strong>de</strong> un tiempo específico contínuo y discontínuo. Finalm<strong>en</strong>te y, <strong>de</strong> acuerdo con<br />

que el inconsci<strong>en</strong>te es parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza humana, el imaginario también se compone <strong>de</strong><br />

aquello que está aus<strong>en</strong>te, que es confuso, indistinto, plural, infinito, y vulnerable a ser re<strong>de</strong>finido<br />

o re<strong>de</strong>terminado.<br />

Es muy probable que si compr<strong>en</strong><strong>de</strong>mos el s<strong>en</strong>tido que ti<strong>en</strong>e el modo <strong>en</strong> que actúan nuestros<br />

alumnos respecto a <strong><strong>la</strong>s</strong> artes visuales, y a <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> que sus profesores reflexionan sobre <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

prácticas artísticas y educativas podamos <strong>en</strong>contrar recursos para organizar nuestras c<strong><strong>la</strong>s</strong>es <strong>de</strong><br />

artes visuales con <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> hacer más cultos y críticos a nuestros alumnos, simplem<strong>en</strong>te<br />

porque compr<strong>en</strong>d<strong>en</strong> su propia cultura y como consecu<strong>en</strong>cia resolvamos el <strong>en</strong>igma <strong>de</strong> ¿por qué es<br />

importante conocer sus significados? Y como consecu<strong>en</strong>cia<br />

¿por qué son importantes <strong><strong>la</strong>s</strong> artes visuales <strong>en</strong> el sistema educativo?<br />

Bibliografía<br />

AGUIRRE ARRIAGA, Imanol (2007): “Hacia un imaginario para el futuro <strong>en</strong> Educación Artística”, <strong>en</strong><br />

Educación Artística y <strong>Visual</strong> ante el Reto Social, <strong>Cultura</strong> y Territorialidad, Actas <strong>de</strong>l I Congreso<br />

Internacional <strong>de</strong> Educación Artística y <strong>Visual</strong> ante el reto social, cultura y territorialidad (p.p.22-<br />

31), Sevil<strong>la</strong>: Colbaa<br />

ÁLVAREZ, Luis X. y DE SALAS, Jaime (2003): La última filosofía <strong>de</strong> Ortega y Gasset: <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> “La<br />

i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> principio <strong>en</strong> Leibniz, Asturias: Universidad <strong>de</strong> Oviedo.<br />

ARDÈVOL, Elis<strong>en</strong>da y OTROS (2004): Repres<strong>en</strong>tación y cultura audiovisual <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad<br />

64


contemporánea, Barcelona: Uoc.<br />

ARRUDA, Ange<strong>la</strong> y OTROS. (2007): Espacios imaginarios y repres<strong>en</strong>taciones sociales. Aportes <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

Latinoamérica, Barcelona: Anthropodos.<br />

BAEZA, Manuel A. (200): Los caminos invisibles <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad social: Ensayos <strong>de</strong> sociología profunda<br />

sobre los imaginarios sociales, Chile: Ril.<br />

BAUMAN, Zygmunt (2009): Zygmunt Bauman: La crítica como l<strong>la</strong>mado al cambio, http://www.youtube.<br />

com/watch?v=X4YGdqgCWd8<br />

BLUMMER, Herbert (1982): El Interaccionismo Simbólico: Perspectiva y Método, Barcelona: Hora.<br />

BAUDRILLARD, Jean (1983):Las estrategias fatales, Barcelona: Ed. Anagrama.<br />

BOURDIEU, Pierre (2002): La distinción. Criterio y bases sociales <strong>de</strong>l gusto, México, D.F.: Taurus.<br />

BREA, José Luis (2005): Estudios visuales. La epistemología <strong>de</strong> <strong>la</strong> visualidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> era <strong>de</strong> <strong>la</strong> globalización,<br />

Madrid: Akal.<br />

_____, (2010): Las Tres Eras <strong>de</strong> <strong>la</strong> Imag<strong>en</strong>, Madrid: Ediciones Akal.<br />

CÁLIX V., Lidia (2011): Informe <strong>de</strong> una <strong>en</strong>trevista a Juan Carlos Arañó Gisbert (docum<strong>en</strong>to inédito).<br />

CARRETERO PASÍN Ángel Enrique (2001): Imaginarios sociales y crítica i<strong>de</strong>ológica. Una perspectiva<br />

para <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> legitimación <strong>de</strong>l ord<strong>en</strong> social, Biblioteca Virtual Miguel <strong>de</strong> Cervantes:<br />

Edición digital <strong>de</strong> Alicante. http://bib.cervantesvirtual.com/FichaObra.html?Ref=6235<br />

CASTORIADIS, Cornelius (1982): La institución imaginaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad 2, Barcelona:Tusquets<br />

CUBERO, Rosario (2005): Perspectivas constructivistas: <strong>la</strong> intersección <strong>en</strong>tre el significado, <strong>la</strong> interacción<br />

y el discurso, Barcelona: Graó.<br />

EDWARDS, D., (1997): Discourse and Cognition, London: Sage.<br />

EISNER, Elliot W. (1995): Educar <strong>la</strong> Visión Artística, Barcelona: Editorial Paidós Ibérica.<br />

EFLAND, Arthur D. (2004): La Educación <strong>en</strong> el Arte Posmo<strong>de</strong>rno, Barcelona: Editorial Paidos Ibérica.<br />

FERNÁNDEZ, Ana Mª y OTROS (2009). Producciones <strong>de</strong>l Imaginario Social <strong>en</strong> instituciones: los<br />

imaginarios estudiantiles, IV congreso Marp<strong>la</strong>t<strong>en</strong>se <strong>de</strong> psicología. http://www.seadpsi.com.ar/<br />

congresos/cong_marp<strong>la</strong>t<strong>en</strong>se/iv/autores.html<br />

FOUREZ, Gérard (2008): Cómo se e<strong>la</strong>bora el conocimi<strong>en</strong>to. La epistemología <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un <strong>en</strong>foque<br />

socioconstructivista.. Madrid: Narcea.<br />

FOUREZ, Gérard; ENGLEBERT-LECOMPTE, Véronique y MATHY Phillipe (1997): Saber sobre<br />

nuestros saberes: un léxico epistemológico para <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza, Bu<strong>en</strong>os Aires: Colihue.<br />

FREEDMAN, Kerry (2006): Enseñar <strong>la</strong> cultura visual. Currículum, estética y <strong>la</strong> vida social <strong>de</strong>l arte,<br />

Barcelona: Octaedro.<br />

FRANCO, Yago ( 2003): Magma: Cornelius Castoriadis: Psicoanálisis, Filosofía y Política. Bu<strong>en</strong>os<br />

Aires: Editorial Biblos.<br />

FREIRE, Paulo (2007): Pedagogía <strong>de</strong>l Oprimido, Madrid : Siglo XXI <strong>de</strong> España.<br />

GARCÍA CANCLINI, Néstor (2001): <strong>Cultura</strong>s híbridas. Estrategias para <strong>en</strong>trar y salir <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad,<br />

Arg<strong>en</strong>tina: Paidós.<br />

GARCÍA MARTÍNEZ, Alfonso (2008): “Id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s y Repres<strong>en</strong>taciones Sociales: La Construcción <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

Minorías”, Nómadas. Revista Crítica <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Sociales y Jurídicas , 18 (2).<br />

GEERTZ, Clifford. (1994): La interpretación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> culturas, Barcelona: Gedisa.<br />

GERGEN, K. (1995). “Social construction and the educational process”. En L. P. STEFFE & J. GALE<br />

(Eds.), Constructivism in Education (pp. pp.17-39). Hillsdale, New Jersey: Lawr<strong>en</strong>ce Erlbaum<br />

Associates Publishers.<br />

GIROUX, H<strong>en</strong>ry y MCLAREN, Peter (1998): Sociedad, cultura y educación. Madrid: Morata.<br />

GOETZ, J.P. Y LeCOMPTE, Margaret D. (1998): Etnografía y diseño cualitativo <strong>en</strong> investigación<br />

educativa, Madrid: Morata.<br />

HINE, Christine (2006): Etnovirtual, Confer<strong>en</strong>cia magistral 28 <strong>de</strong> noviembre, UNED. http://www.uned.<br />

es/etnovirtual/<br />

ÍÑIGUEZ RUEDA, Lupicinio (2006): Análisis <strong>de</strong> discurso. Manual para <strong><strong>la</strong>s</strong> ci<strong>en</strong>cias sociales, Barcelona:<br />

UOC.<br />

KERN, S. (1983): The culture of Time and Space 1880-1918, Cambridge, MA: Harvard University Press.<br />

KINCHELOE, Joe. L. (2001): Hacia una revisión crítica <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to doc<strong>en</strong>te, Barcelona: Octaedro.<br />

65


KINCHELOE, Joe. L. y STEINBERG Shirley R. (1999): Repres<strong>en</strong>tar el Multiculturalismo. Barcelona:<br />

Octaedro.<br />

LEVI STRAUSS, C<strong>la</strong>u<strong>de</strong> (2002): Mito y significado, Madrid: Alianza Editorial.<br />

LÓPEZ Fdz.-CAO, Marián (2006): Arteterapia. Conocimi<strong>en</strong>to interior a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> expresión artística,<br />

Madrid: Tutor.<br />

McDONALD, B. y WALKER, R. (1977): “Case-study and the social philosophy of educational research”,<br />

in HAMILTON, D., JENKINS, D., KING, C., MacDONALD, B., y PARLETT, M. (eds.): Beyond<br />

the numbers game: A rea<strong>de</strong>r in educational evaluation, Basingstoke, London: Macmil<strong>la</strong>n, pp.<br />

181-189.<br />

MERRIAM, Shara B. (1998): Qualitative research and case study applications in education, San<br />

Francisco: Jossey-Bass.<br />

MORIN, Edgar (1993): El Método. La vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida, Madrid: Cátedra.<br />

______, (1999): El Método. El conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to, Madrid: Cátedra<br />

______, (2001): Los siete saberes necesarios para <strong>la</strong> educación <strong>de</strong>l futuro, Barcelona: Paidós Ibérica.<br />

PARSONS, Michael J. (2002): Cómo <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>mos el arte: una perspectiva cognitivo-evolutiva <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

experi<strong>en</strong>cia estética, Barcelona: Editorial Paidos Ibérica.<br />

PINTOS, Jose Luis (2000): El metacódigo “relevancia/opacidad” <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción sistémica <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

realida<strong>de</strong>s. Santiago <strong>de</strong> Composte<strong>la</strong>/ Concepción (Chile). http://idd00qmm.eresmas.net/articulos/<br />

relevancia.htm<br />

POTTER, J., (1996): “Discourse analysis and constructionist approaches: Theoretical background”, <strong>en</strong><br />

RICHARDSON, J.E., (Ed), Handbook of qualitative research methods for psychology and the<br />

social sci<strong>en</strong>ces, Leicester: British Psychological Society.<br />

READ, Herbert (1982): Educación por el arte. Barcelona: Ediciones Paidos Ibérica,<br />

ROJAS MIX, Miguel (2006): El imaginario: civilización y cultura <strong>de</strong>l siglo XXI, Bu<strong>en</strong>os Aires: Prometeo<br />

Libros.<br />

SPERBERG, Dan y WILSON, Deirdre (1986): Relevance: Communication and Cognition, Cambridge:<br />

Harvard University Press. (1994): La relevancia. Comunicación y procesos cognitivos, Madrid:<br />

Visor.<br />

VOSELSOBERANO (2011): http://voselsoberano.com/v1/in<strong>de</strong>x.php?catid=1:noticias-g<strong>en</strong>erales&id=9<br />

645:posicionami<strong>en</strong>to-artistas-<strong>en</strong>-resist<strong>en</strong>cia-ante-<strong>la</strong>-asamblea-nacional-<strong>de</strong>l-fnrp&option=com_<br />

cont<strong>en</strong>t&view=article<br />

WOOLGAR, S. (1998): Sci<strong>en</strong>ce: The very i<strong>de</strong>a. Chichester. Ellis Horwood. (Trad.cast.: Ci<strong>en</strong>cia: Abri<strong>en</strong>do<br />

<strong>la</strong> caja negra. Barcelona: Anthropos, 1991).<br />

66


Resum<br />

El p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>t visual i <strong>la</strong> seva transc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> l’educació i les arts<br />

Guiomar Amell Amell<br />

Aquesta comunicació pretén motivar dins <strong>de</strong>l món pedagògic <strong>la</strong> necessitat imperiosa, donada <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>riva <strong>de</strong> fracàs esco<strong>la</strong>r que arrosseguem, <strong>de</strong> incorporar les importants <strong>de</strong>scobertes neurobiológiques<br />

i les constatacions sobre <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> processar <strong>de</strong>l cervell humà i les seves característiques, que<br />

<strong>en</strong>s aport<strong>en</strong> diversos autors i doc<strong>en</strong>ts, Betty Edwards i Antoine <strong>de</strong> La Garan<strong>de</strong>rie, <strong>en</strong>tre ells. I<br />

posar <strong>en</strong> relleu les aportacions substancials que per <strong>la</strong> millora <strong>de</strong>l r<strong>en</strong>dim<strong>en</strong>t esco<strong>la</strong>r t<strong>en</strong><strong>en</strong> el<br />

coneixem<strong>en</strong>t <strong>de</strong> l’estructura fonam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l cervell i <strong>la</strong> transc<strong>en</strong>dència <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>t visual .<br />

Cal pr<strong>en</strong>dre consciència que <strong>en</strong> aquest àmbit, les arts i <strong>en</strong> especial les arts visuals, t<strong>en</strong><strong>en</strong> un paper<br />

principalíssim, car es<strong>de</strong>v<strong>en</strong><strong>en</strong> les eines per a <strong>la</strong> formació i aprofitam<strong>en</strong>t <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>t visual, cada<br />

cop més reivindicat com elem<strong>en</strong>t substancial al costat <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>t verbal.<br />

El p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>t visual i <strong>la</strong> seva transc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> l’educació i les arts<br />

La pluralitat <strong>de</strong> perspectives que es proposa tractar aquest Congrés es <strong>de</strong>sprèn <strong>de</strong>l títol escollit com<br />

a aglutinador <strong>de</strong> les proposicions i les propostes <strong>de</strong> comunicació que s’incita a suggerir. Aquesta<br />

comunicació pretén introduir <strong>en</strong> el món pedagògic <strong>la</strong> necessitat imperiosa ,donada <strong>la</strong> <strong>de</strong>riva <strong>de</strong><br />

fracàs esco<strong>la</strong>r que arrosseguem , d’incorporar a les metodologies i didàctiques educatives <strong>en</strong> ús,<br />

les importants <strong>de</strong>scobertes i constatacions que els coneixem<strong>en</strong>ts ci<strong>en</strong>tífics neurobiológics d’una<br />

banda i les característiques <strong>de</strong>l cervell humà i els seus processos m<strong>en</strong>tals, <strong>en</strong>s ofereix<strong>en</strong>. Es per<br />

tant una comunicació <strong>de</strong> recerca.<br />

Com es recull <strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tació <strong>de</strong>l Congrés, quan fa referència als nombrosos <strong>en</strong>creuam<strong>en</strong>ts<br />

disciplinaris i a les hibridacions possibles <strong>en</strong>tre les arts, l’educació i els altres àmbits <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida<br />

social “... constantm<strong>en</strong>t <strong>en</strong>s veiem obligats a rep<strong>en</strong>sar com educadors o artistes, el nostre paper <strong>en</strong><br />

aquests nous nínxols d’acció i a prestar especial at<strong>en</strong>ció a les pràctiques que d’aquesta acció es<br />

<strong>de</strong>riv<strong>en</strong>.” No me’n puc estar <strong>de</strong> m<strong>en</strong>cionar les segü<strong>en</strong>ts aportacions perquè crec que <strong>en</strong>s estimul<strong>en</strong><br />

i reforc<strong>en</strong> <strong>en</strong> aquest s<strong>en</strong>tit.<br />

Rudolf Arnheim diu a “El p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to visual” Ed. EINAUDI. Torino 1974”<br />

Las artes son negligidas porque se basan <strong>en</strong> <strong>la</strong> percepción y <strong>la</strong> percepción es <strong>de</strong>spreciada porque se<br />

supone que no ti<strong>en</strong>e que ver con el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to.<br />

En realidad los educadores y los responsables educativos no pued<strong>en</strong> atribuir un papel<br />

importante a <strong><strong>la</strong>s</strong> artes <strong>en</strong> los programas doc<strong>en</strong>tes si no compr<strong>en</strong>d<strong>en</strong> que estas son el medio más<br />

importante para reforzar el compon<strong>en</strong>te perceptivo, sin el cual no pue<strong>de</strong> existir el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to<br />

productivo <strong>en</strong> ninguno <strong>de</strong> los campos <strong>de</strong> estudio.<br />

No necesitamos más estética, ni manuales <strong>de</strong> educación artística más esotéricos, sino un<br />

texto convinc<strong>en</strong>te que contemple el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to visual <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral. Una vez adquirida esta teoría<br />

básica, podremos int<strong>en</strong>tar curar, <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica, <strong>la</strong> malsana división que paraliza el ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

capacidad <strong>de</strong> razonami<strong>en</strong>to.”<br />

Aquesta comunicació es pres<strong>en</strong>ta amb el conv<strong>en</strong>cim<strong>en</strong>t <strong>de</strong> que cal<strong>en</strong> nous <strong>en</strong>focam<strong>en</strong>ts sobre<br />

realitats velles amb <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> revisar els propis re<strong>la</strong>ts, no tant sols sobre <strong>la</strong> educació <strong>de</strong> les arts,<br />

67


sinó també sobre <strong>la</strong> pròpia dinàmica educativa, pels b<strong>en</strong>eficis que <strong>la</strong> col·<strong>la</strong>boració amb l’art i els<br />

processos creatius li proporcion<strong>en</strong>. I pretén posar <strong>en</strong> relleu les aportacions substancials que per<br />

a <strong>la</strong> millora <strong>de</strong>l r<strong>en</strong>dim<strong>en</strong>t esco<strong>la</strong>r t<strong>en</strong><strong>en</strong>; el coneixem<strong>en</strong>t <strong>de</strong> l’estructura fonam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l cervell i<br />

<strong>la</strong> seva incidència <strong>en</strong> els processos m<strong>en</strong>tals , <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripció <strong>de</strong> les seves característiques ess<strong>en</strong>cials<br />

i <strong>la</strong> seva repercussió <strong>en</strong> els processos d’apr<strong>en</strong><strong>en</strong>tatge individuals <strong>de</strong>ls alumnes que els han <strong>de</strong><br />

proporcionar les c<strong>la</strong>us <strong>de</strong>l seus èxit.<br />

Una tasca urg<strong>en</strong>t<br />

Cal pr<strong>en</strong>dre consciència que <strong>en</strong> aquest àmbit, les arts visuals t<strong>en</strong><strong>en</strong> un paper principalíssim car<br />

es<strong>de</strong>v<strong>en</strong><strong>en</strong> les eines per a <strong>la</strong> formació i aprofitam<strong>en</strong>t <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>t visual cada cop més reivindicat<br />

com a elem<strong>en</strong>t substancial al costat <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>t verbal.<br />

La societat occid<strong>en</strong>tal, a diferència d’altres societats més i<strong>de</strong>ogràfiques, ha creat i suporta<br />

una c<strong>la</strong>ra dominància <strong>de</strong>ls valors que es <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volup<strong>en</strong> a partit <strong>de</strong> les tasques m<strong>en</strong>tals governa<strong>de</strong>s<br />

per <strong>la</strong> part esquerre <strong>de</strong>l nostre cervell, només cal reflexionar-hi una mica per pr<strong>en</strong>dre’n consciència.<br />

Som racionals, lògics, seqü<strong>en</strong>cials, temporals...etc. Els processos educatius <strong>en</strong>s han ajudat a<br />

dinamitzar tot allò que va <strong>en</strong> aquest s<strong>en</strong>tit, però no han equilibrat aquesta t<strong>en</strong>dència <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volupant<br />

harmònicam<strong>en</strong>t també les capacitats, pot<strong>en</strong>cialitats i funcions <strong>de</strong> <strong>la</strong> part dreta <strong>de</strong>l cervell, que <strong>en</strong>s<br />

fa intuïtius, sintètics, globalitzadors, holístics, imaginatius i s<strong>en</strong>sibles.<br />

Com és el nostre cervell?<br />

Per tal <strong>de</strong> fer més <strong>en</strong>t<strong>en</strong>edora aquesta realitat cal recórrer a les <strong>de</strong>scripcions que Dominique Chalvin<br />

<strong>en</strong>s fa <strong>en</strong> els seus qua<strong>de</strong>rns <strong>de</strong> “Formation Perman<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Sci<strong>en</strong>cies Humaines” <strong>de</strong> Les editions<br />

ESF. Dominique Chalvin psicòleg i sociòleg s’ha <strong>de</strong>dicat a exercir <strong>de</strong> consultor d’empreses i te<br />

una nombrosa bibliografia. Fonam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>t <strong>en</strong>s interessa a nivell pedagògic el seu seminari “<br />

Utiliser tout son cerveau” editat el 1987.<br />

El pas <strong>de</strong>l temps ha reafirmat <strong>en</strong>cara més <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>sa d’aquesta informació i <strong>la</strong> seva<br />

transc<strong>en</strong>dència <strong>en</strong> els àmbits formatius <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona. Avui quan els nivells <strong>de</strong> fracàs esco<strong>la</strong>r , ara i<br />

aquí ,son consi<strong>de</strong>rats inacceptables, <strong>en</strong>s cal revisar <strong>la</strong> dinàmica <strong>de</strong>l nostre esquema educatiu. En els<br />

seus inicis l’ educació es p<strong>la</strong>ntejava com a forma d’adquisició d’unes habilitats, l’ alfabetització:<br />

llegir i escriure i comptar, especialm<strong>en</strong>t perquè <strong>la</strong> transmissió <strong>de</strong>l saber era factible a partir<br />

d’aquestes habilitats. Aquestes habilitats segueix<strong>en</strong> ess<strong>en</strong>t vàli<strong>de</strong>s, tot i que ara se’n requereix<strong>en</strong><br />

també d’altres, i s<strong>en</strong>se aquestes habilitats es obvi que no es facilita l’adquisició <strong>de</strong> coneixem<strong>en</strong>ts<br />

, que es l’altre objectiu consubstancial <strong>de</strong> l’<strong>en</strong>s<strong>en</strong>yam<strong>en</strong>t, un altre factor ess<strong>en</strong>cial per apreh<strong>en</strong>dre<br />

és <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sió <strong>de</strong> <strong>la</strong> qual <strong>de</strong>riva <strong>la</strong> interiorització d’allò que percebem.<br />

Ara bé, avui quan rec<strong>la</strong>mem una educació universal que proporcioni l’accés a una formació<br />

i bagatge personals a tothom i quan coneixem cada cop més <strong>la</strong> manera com es process<strong>en</strong> m<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>t<br />

les percepcions que son <strong>la</strong> font <strong>de</strong> <strong>la</strong> nostra formació, no po<strong>de</strong>m ignorar les característiques i<br />

forma <strong>de</strong> procedir <strong>de</strong>l cervell humà per <strong>la</strong> seva pròpia naturalesa i prescindir <strong>de</strong> com això afecta a<br />

<strong>la</strong> capacitat <strong>de</strong> reeixir <strong>en</strong> l’apr<strong>en</strong><strong>en</strong>tatge.<br />

De manera g<strong>en</strong>eral , Dominique Chalvin <strong>en</strong>s <strong>de</strong>scriu : els tres cervells que funcion<strong>en</strong><br />

simultàniam<strong>en</strong>t <strong>en</strong> cada persona (divisió vertical) i les funcions <strong>de</strong> cadascun ; i els dos hemisferis<br />

(divisió horitzontal) i les característiques <strong>de</strong> cadascun i com això <strong>de</strong>termina <strong>la</strong> personalitat i les<br />

habilitats m<strong>en</strong>tals <strong>de</strong> cada individu, <strong>en</strong>tre altres coses.<br />

68


Divisió vertical<br />

El cervell humà té una estructura interior configurada pel que podríem dir-ne tres cervells<br />

superposats. El més primitiu, el cervell reptilià; és el que organitza, tant <strong>en</strong> els humans com <strong>en</strong> els<br />

animals, els gestos i comportam<strong>en</strong>ts automàtics <strong>de</strong>l nostre cos i governa l’instint <strong>de</strong> conservació<br />

individual i <strong>de</strong> l’espècie.<br />

El cervell límbic, equival a un còrtex primitiu que embolcal<strong>la</strong> el reptilià, es on es g<strong>en</strong>er<strong>en</strong><br />

els mecanismes <strong>de</strong> motivació <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>er, <strong>la</strong> por, les emocions, els impulsos d’atac o <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa.<br />

Es el cervell <strong>de</strong> <strong>la</strong> visceralitat i l’afectivitat. També conté el disc dur <strong>de</strong> <strong>la</strong> memòria, recull les<br />

experiències i permet iniciar el coneixem<strong>en</strong>t a partir <strong>de</strong> les imatges m<strong>en</strong>tals.<br />

El cervell superior o còrtex, és el més complex. Si <strong>de</strong>spleguéssim les circumvolucions<br />

que el configur<strong>en</strong> obtindríem una superfície <strong>de</strong> més <strong>de</strong> 2.200 metres quadrats, com indica el seu<br />

nom constitueix l’escorça que recobreix el sistema límbic. L’augm<strong>en</strong>t <strong>de</strong> connexions neuronals<br />

que el còrtex ha <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volupat ve acompanyat d’un augm<strong>en</strong>t <strong>de</strong> les capacitats <strong>de</strong> recepció <strong>de</strong> les<br />

informacions rebu<strong>de</strong>s, g<strong>en</strong>era <strong>la</strong> capacitat <strong>de</strong> reflexió i <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva <strong>la</strong> consciència i <strong>la</strong> capacitat<br />

d’inv<strong>en</strong>ció que g<strong>en</strong>era el p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>t, l’abstracció. El pas segü<strong>en</strong>t serà cap a l’expressió <strong>de</strong>l<br />

p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>t , el ll<strong>en</strong>guatge .Aquests tres cervells funcion<strong>en</strong> simultàniam<strong>en</strong>t.<br />

Divisió horitzontal<br />

Gràcies als treballs i experim<strong>en</strong>tacions ci<strong>en</strong>tífiques inicia<strong>de</strong>s fa més d’un segle, sabem també que<br />

a més <strong>de</strong>l funcionam<strong>en</strong>t vertical <strong>de</strong>l cervell humà , existeix també un mo<strong>de</strong> <strong>de</strong> processar po<strong>de</strong>m dir<br />

horitzontal, ja que el còrtex pres<strong>en</strong>ta dos hemisferis cerebrals que treball<strong>en</strong> <strong>de</strong> manera asimètrica<br />

i complem<strong>en</strong>taria i estan conectats a través <strong>de</strong>l cos callós que els uneix. Broca i Wernike, al segle<br />

XIX ja van establir <strong>la</strong> predominança que l’hemisferi esquerre exerceix pel que fa a les operacions<br />

verbals i el ll<strong>en</strong>guatge. Aproximadam<strong>en</strong>t c<strong>en</strong>t anys <strong>de</strong>sprès, Roger Sperry (Premi Nobel 1980)i<br />

J.E.Bog<strong>en</strong> atribuï<strong>en</strong> a l’hemisferi dret <strong>la</strong> predominança <strong>en</strong> les operacions visuals i espacials.<br />

Les coord<strong>en</strong>a<strong>de</strong>s que aquesta estructura <strong>de</strong>l cervell a <strong>la</strong> vegada vertical i horitzontal,<br />

estructur<strong>en</strong> uns mo<strong>de</strong>s específics i unes preferències procedim<strong>en</strong>tals. Ned Herrmann a “Whole<br />

brain teaching and learning” (any 1983) pres<strong>en</strong>ta els seus treballs d’investigació <strong>en</strong> funció <strong>de</strong> les<br />

predominances d’uns o altres sectors.<br />

Ned Herrmann sobre les coord<strong>en</strong>a<strong>de</strong>s vertical: SISTEMA CORTICAL (p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>t) i<br />

SISTEMA LÍMBIC (emocions) i horitzontal : HEMISFERI ESQUERRE (auditiu-verbal) i<br />

HEMISFERI DRET (visual). Estableix 81 tipus teòrics, d’aquests n´hi ha 29 <strong>de</strong> freqü<strong>en</strong>ts i només<br />

12 tipus comuns. Aquest tipus comuns correspon<strong>en</strong> a :<br />

3 tipus visuals -3 tipus verbals auditius – 6 tipus d’equilibri funcional<br />

En po<strong>de</strong>m extreure algunes conclusions: segons <strong>la</strong> prioritat cerebral, els processos m<strong>en</strong>tals son<br />

difer<strong>en</strong>ts, tot i això <strong>la</strong> gran p<strong><strong>la</strong>s</strong>ticitat <strong>de</strong>l cervell humà, el fa capaç d’apr<strong>en</strong>dre a <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volupar<br />

altres capacitats no prefer<strong>en</strong>cials.<br />

Característiques <strong>de</strong>ls hemisferis<br />

Un cop <strong>de</strong>mostra<strong>de</strong>s ci<strong>en</strong>tíficam<strong>en</strong>t les característiques específiques i <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> processar <strong>de</strong><br />

cada hemisferi, po<strong>de</strong>m anar més <strong>en</strong>llà , <strong>de</strong>scrivint les funcions pròpies <strong>de</strong> cadascun d’ells:<br />

MODE ESQUERRE (Mo<strong>de</strong> E)- RACIONAL- OBJECTIU- ABSTRACTE - LÓGIC –LINEAL-<br />

69


PARCIAL- SEQUENCIAL- VERBAL- TEMPORAL- SINGULAR- PROPOSITIU.<br />

MODE DRET (Mo<strong>de</strong> D)- INTUITIU- SUBJECTIU- CONCRET- ANALÒGIC-SINTÈTIC-<br />

HOLÍSTIC- SIMULTANI- NO VERBAL- ESPAIAL- GLOBAL- IMAGINATIU.<br />

Aquesta informació es ess<strong>en</strong>cial per <strong>de</strong>terminar les metodologies i les didàctiques pròpies d’un<br />

sistema educatiu. Tot i que <strong>en</strong>s podria semb<strong>la</strong>r una tasca inabastable donada <strong>la</strong> diversitat personal<br />

<strong>de</strong> l’alumnat, si t<strong>en</strong>im pres<strong>en</strong>ts totes les <strong>de</strong>scobertes ci<strong>en</strong>tífiques fins ara <strong>de</strong>scrites, i els tipus<br />

comuns bàsics que <strong>de</strong>scriu Herrmann, a <strong>la</strong> pràctica es simplifica força. Aquí <strong>en</strong>s hem <strong>de</strong> referir a<br />

les valuosíssimes aportacions d’ Antoine <strong>de</strong> La Garan<strong>de</strong>rie , e<strong>la</strong>bora<strong>de</strong>s al l<strong>la</strong>rg <strong>de</strong> tota una vida<br />

<strong>de</strong>dicada a l’<strong>en</strong>s<strong>en</strong>yam<strong>en</strong>t.<br />

Experiència i teoria d’Antoine <strong>de</strong> La Garan<strong>de</strong>rie<br />

Antoine <strong>de</strong> La Garan<strong>de</strong>rie té molts llibres <strong>de</strong>dicats a aprofundir La pedagogia <strong>de</strong>ls mitjans<br />

d’apr<strong>en</strong>dre, fruit <strong>de</strong> <strong>la</strong> seva preocupació sobre el fracàs esco<strong>la</strong>r, i analitzant El perfil pedagògic <strong>de</strong><br />

l’alumne. En si, aquests son els títols <strong>de</strong>ls seus primers llibres sobre aquesta matèria, però n’hi ha<br />

molts més i ha creat esco<strong>la</strong> amb altres col·<strong>la</strong>boradors. ( Ed. LE CENTURION) La seva aportació<br />

primera i fonam<strong>en</strong>tal es <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripció <strong>de</strong> tres tipus d’alumne , visual , auditiu-verbal i mixt o<br />

d’equilibri funcional(com diu Ned Herrmann) <strong>de</strong>tectats a partir <strong>de</strong>ls seus “Diàlegs amb l’alumne”<br />

. En fa <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripció i constata <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>t manera <strong>de</strong> processar m<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>t d’uns i altres i <strong>la</strong> seva<br />

repercussió <strong>en</strong> els processos <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sió.<br />

Antoine <strong>de</strong> La Garan<strong>de</strong>rie, pedagog francès, estableix dos principis fonam<strong>en</strong>tals:<br />

-PER APRENDRE I PER COMPRENDRE NECESSITEM UTILITZAR IMATGES<br />

MENTALS<br />

-LES IMATGES MENTALS PODEN SER VISUALS O AUDITIVES<br />

Segons aquestes lleis pedagògiques és necessari id<strong>en</strong>tificar <strong>la</strong> prioritat m<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> cadascú.<br />

Observant les <strong>de</strong>scobertes <strong>de</strong> Roger Sperry es pot establir que:<br />

El MODE <strong>de</strong> processar <strong>de</strong> l’HEMISFERI ESQUERRE prioritza les imatges m<strong>en</strong>tals:<br />

VERBALS-AUDITIVES<br />

El MODE <strong>de</strong> processar <strong>de</strong> l’HEMISFERI DRET prioritza les imatges m<strong>en</strong>tals VISUALS<br />

La seva teoria <strong>de</strong>ls “gestos m<strong>en</strong>tals “ gestos que es fonam<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> les imatges m<strong>en</strong>tals, ja siguin<br />

visuals o auditives, <strong>en</strong> cada cas; <strong>en</strong>s ajuda a copsar i a id<strong>en</strong>tificar <strong>la</strong> ll<strong>en</strong>gua pedagògica m<strong>en</strong>tal<br />

<strong>de</strong>l alumne i <strong>en</strong> conseqüència po<strong>de</strong>m proporcionar-li <strong>la</strong> informació <strong>de</strong> forma a<strong>de</strong>quada a <strong>la</strong> seva<br />

prioritat m<strong>en</strong>tal. Al meu <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dre aquesta a<strong>de</strong>quació és imprescindible si el procés educatiu vol<br />

reeixir . No cal dir que aquest coneixem<strong>en</strong>t <strong>de</strong> <strong>la</strong> prioritat personal <strong>en</strong> l’ ús <strong>de</strong> ll<strong>en</strong>gua pedagògica<br />

m<strong>en</strong>tal es també necessari per al professor, car <strong>en</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tificació <strong>de</strong> <strong>la</strong> seva prioritat, haurà <strong>de</strong> fer<br />

<strong>la</strong> versió a<strong>de</strong>quada a <strong>la</strong> prioritat m<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> l’alumne.<br />

En tot cas aquest es un camí possible i factible , atès que <strong>en</strong> qualsevol cas es tracta única<br />

i exclusivam<strong>en</strong>t <strong>de</strong> dues versions <strong>de</strong> ll<strong>en</strong>guatge pedagògic: <strong>la</strong> visual i <strong>la</strong> verbal-auditiva. Dues<br />

versions amb les quals <strong>en</strong>s farem <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dre per <strong>la</strong> totalitat <strong>de</strong>ls alumnes i <strong>en</strong> l’exercici <strong>de</strong> les quals,<br />

cadascú anirà assimi<strong>la</strong>nt també aquel<strong>la</strong> que no té per a ell o el<strong>la</strong> <strong>la</strong> categoria <strong>de</strong> ll<strong>en</strong>guatge m<strong>en</strong>tal<br />

matern , com <strong>la</strong> <strong>de</strong>fineix La Garan<strong>de</strong>rie, per d’arribar a <strong>la</strong> categoria <strong>de</strong> “equilibri funcional”,<br />

70


òbviam<strong>en</strong>t <strong>la</strong> més reeixida atès que usa totes les capacitats <strong>de</strong>ls seus hemisferis cerebrals <strong>en</strong> funció<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> tasca a realitzar.<br />

Bilingüisme m<strong>en</strong>tal<br />

Discernir quin es el ll<strong>en</strong>guatge m<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> l’alumne es per tant important i imprescindible. Per<br />

aprofundir més <strong>en</strong> aquest tema <strong>en</strong>s caldrà conèixer les característiques <strong>de</strong>ls mo<strong>de</strong>s <strong>de</strong> processar<br />

<strong>de</strong>ls hemisferis cerebrals , avui prou coneguts i que <strong>en</strong> part ja hem <strong>de</strong>scrit. La forma <strong>de</strong> trebal<strong>la</strong>r<br />

m<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> l’hemisferi esquerre, on resi<strong>de</strong>ix l’àrea <strong>de</strong>l ll<strong>en</strong>guatge, <strong>la</strong> racionalitat , <strong>la</strong> seqü<strong>en</strong>cialitat,<br />

<strong>la</strong> temporalitat...etc , és bàsicam<strong>en</strong>t <strong>la</strong> que el sistema educatiu ha fom<strong>en</strong>tat i gairebé podríem<br />

dir imposat. Per moltes raons i moltes d’elles positives. Po<strong>de</strong>m posar un exemple d’alumne (<strong>de</strong><br />

Primària) que trebal<strong>la</strong> m<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>t prioritàriam<strong>en</strong>t amb aquestes característiques:<br />

Vam pujar a <strong>la</strong> golondrina d’Ar<strong>en</strong>ys i un s<strong>en</strong>yor que es <strong>de</strong>ia capità Hug <strong>en</strong>s va fer posar a tots uns<br />

salvavi<strong>de</strong>s que <strong>en</strong>s havíem <strong>de</strong> posar tots sols. Ens va dir que no <strong>en</strong>s podíem aixecar <strong>en</strong> cap mom<strong>en</strong>t<br />

i que quan aniria més ràpid potser <strong>en</strong>s esquitxaria...(Sortida a Ar<strong>en</strong>ys <strong>de</strong> Mar, Pol G. 2on )<br />

La seva narració s’expressa <strong>en</strong> termes temporals i <strong>de</strong>scriu les accions. Aquest alumne <strong>de</strong> fet trebal<strong>la</strong><br />

dins <strong>de</strong>ls esquemes <strong>de</strong>l sistema ,les seves dificultats més aviat pod<strong>en</strong> <strong>de</strong>rivar-se <strong>de</strong> <strong>la</strong> mancança<br />

<strong>de</strong> qualitats que l’aportació <strong>de</strong> les funcions pròpies <strong>de</strong> l’hemisferi dret li aportari<strong>en</strong>, <strong>en</strong>riquintne<br />

els continguts. Seguram<strong>en</strong>t es trobarà <strong>en</strong> dificultats quan li toqui un professor/a molt visual<br />

m<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>t, car els seus específics ll<strong>en</strong>guatges m<strong>en</strong>tals pod<strong>en</strong> crear, incompr<strong>en</strong>sions involuntàries.<br />

En canvi l’hemisferi dret , es b<strong>en</strong> bé allò que <strong>en</strong> diem un “camp a guaret” on les herbes si hi<br />

creix<strong>en</strong> ho fan perquè vol<strong>en</strong> i com vol<strong>en</strong>. Ess<strong>en</strong>t com és l’hemisferi <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>t visual disposa<br />

<strong>de</strong> poques metodologies que el facin ser productiu. Les àrees educatives que li pod<strong>en</strong> donar suport<br />

, sovint son m<strong>en</strong>ystingu<strong>de</strong>s, l’educació visual i plàstica es una d’elles, <strong>la</strong> música una altra i totes<br />

les arts <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral. Po<strong>de</strong>m posar un exemple <strong>de</strong> treball d’alumne visual:<br />

La golondrina sortia <strong>de</strong>l port per anar mar <strong>en</strong>dins. Quan sortíem <strong>de</strong>l port, vam passar per davant <strong>de</strong><br />

l’espigó, que és una paret <strong>de</strong> pedres que fa <strong>de</strong> barrera <strong>de</strong>l port. També hi havia dos semàfors, un <strong>de</strong><br />

vermell i un <strong>de</strong> verd, que quan estava <strong>de</strong> color verd <strong>en</strong>s <strong>de</strong>ixava passar. (Sortida a Ar<strong>en</strong>ys <strong>de</strong> Mar)<br />

Edgar L. 2onB<br />

La seva narració es predominantm<strong>en</strong>t visual i <strong>de</strong>scriptiva <strong>de</strong> l’espai. Quan l’alumne és visual i a<br />

més ho <strong>de</strong>sconeix, es troba amb una gran dificultat per adaptar-se a uns esquemes educatius que<br />

normalm<strong>en</strong>t estan estructurats <strong>en</strong> un ll<strong>en</strong>guatge verbal i auditiu, per moltes raons; tradició oral i<br />

escrita <strong>de</strong>l saber, qualitats i capacitats pròpies <strong>de</strong> les funcions que s’atribueix<strong>en</strong> a <strong>la</strong> part esquerre<br />

<strong>de</strong>l cervell, <strong>la</strong> lògica, <strong>la</strong> seqü<strong>en</strong>cialitat, l’anàlisi, el raonam<strong>en</strong>t etc. Tot això que ja li suposa un<br />

esforç consi<strong>de</strong>rable sovint es veu agreujat pe les explicacions d’un professor/a predominantm<strong>en</strong>t<br />

auditiu o verbal <strong>en</strong> els seus processos m<strong>en</strong>tals. Realm<strong>en</strong>t n’hi hauria per ll<strong>en</strong>çar el barret al foc! I<br />

certam<strong>en</strong>t el seu monolingüisme m<strong>en</strong>tal es converteix <strong>en</strong> un handicap important.<br />

Per <strong>de</strong>scomptat que, atès que el cervell humà tot i <strong>la</strong> seva divisió <strong>de</strong> funcions es un <strong>de</strong> sol,<br />

qualsevol matèria formativa pot incorporar elem<strong>en</strong>ts propis <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>t visual que <strong>en</strong>riquiri<strong>en</strong><br />

també <strong>la</strong> seva percepció i apreh<strong>en</strong>sió per part <strong>de</strong>ls alumnes. Ajudari<strong>en</strong> a uns i altres a adquirir un<br />

real bilingüisme m<strong>en</strong>tal increm<strong>en</strong>tant el % d’equilibri funcional <strong>en</strong> <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sió i assimi<strong>la</strong>ció<br />

<strong>de</strong>ls apr<strong>en</strong><strong>en</strong>tatges.<br />

71


El p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>t visual i l’art<br />

Aquesta es també una <strong>de</strong> les justificacions <strong>de</strong>l títol <strong>de</strong>l congrés , on amb esperit creatiu es pod<strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>erar infinitat d’interaccions <strong>en</strong>tre el món <strong>de</strong> les arts i <strong>la</strong> educació, no tan sols com a especialitat,<br />

que també, sino com a elem<strong>en</strong>t plural i instrum<strong>en</strong>tal, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ció amb <strong>la</strong> majoria <strong>de</strong>ls àmbits propis<br />

<strong>de</strong>l coneixem<strong>en</strong>t. Increm<strong>en</strong>tant-ne les metodologies i didàctiques afavoridores <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>t<br />

visual.<br />

No puc <strong>de</strong>ixar <strong>de</strong> fer referència a les aportacions <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dra. Betty Edwards, autora <strong>de</strong> dos<br />

llibres “Dibuixar amb <strong>la</strong> part dreta <strong>de</strong>l cervell” i “Desvetl<strong>la</strong>r l’artista que hi ha <strong>en</strong> nosaltres.”<br />

El<strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa que apr<strong>en</strong>dre a dibuixar es tan important per al p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>t visual com ho és escriure,<br />

per al p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>t auditiu-verbal . Les seves aportacions didàctiques <strong>en</strong> el llibre “Dibuixar....” <strong>en</strong>s<br />

inici<strong>en</strong> <strong>en</strong> moltes <strong>de</strong> les conseqüències que posteriorm<strong>en</strong>t e<strong>la</strong>bora <strong>en</strong> el llibre “Desvetl<strong>la</strong>r l’artista<br />

que hi ha <strong>en</strong> nosaltres” . El<strong>la</strong> mateixa constata que el seu primer llibre era com una “cacera <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

foscor”, recerca que li fa pr<strong>en</strong>dre consciència <strong>de</strong>l valor i transc<strong>en</strong>dència <strong>de</strong>ls valors <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>t<br />

visual. Del que el<strong>la</strong> anom<strong>en</strong>a “Mo<strong>de</strong> D” perquè es fonam<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> les característiques <strong>de</strong> l’hemisferi<br />

dret, i que son , <strong>la</strong> capacitat espacial, <strong>la</strong> síntesis , <strong>la</strong> analogia, <strong>la</strong> intuïció, <strong>la</strong> globalitat....<strong>en</strong>tre altres i<br />

que repres<strong>en</strong>t<strong>en</strong> un mo<strong>de</strong> <strong>de</strong> funcionam<strong>en</strong>t divers i complem<strong>en</strong>tari <strong>de</strong>l que pres<strong>en</strong>ta el “Mo<strong>de</strong> E”,<br />

propi <strong>de</strong> l’hemisferi esquerre.<br />

A “Desvetl<strong>la</strong>r l’artista que hi ha <strong>en</strong> nosaltres” <strong>la</strong> Dra Edwards aprofun<strong>de</strong>ix les condicions<br />

amb que trebal<strong>la</strong> l’hemisferi dret , les analitza i les comprova. I <strong>de</strong>scriu com <strong>la</strong> major operativitat<br />

i quantificació, que ofereix<strong>en</strong> les qualitats <strong>de</strong> l’hemisferi esquerre per a <strong>la</strong> seva avaluació ,<br />

<strong>de</strong>valu<strong>en</strong> <strong>la</strong> importància <strong>de</strong> les capacitats <strong>de</strong> l’hemisferi dret. Car es obvi que , <strong>la</strong> intuïció, <strong>la</strong><br />

globalització, l’ atemporalitat i les altres funcions pròpies d’aquest hemisferi cerebral són més<br />

difícilm<strong>en</strong>t quantificables. Aquesta <strong>de</strong>valuació es constata fàcilm<strong>en</strong>t quan s’examina el paper que<br />

els <strong>en</strong>s<strong>en</strong>yam<strong>en</strong>ts artístics t<strong>en</strong><strong>en</strong> dins <strong>de</strong>l currículum formatiu.<br />

Si tinguéssim prou consciència <strong>de</strong> <strong>la</strong> transc<strong>en</strong>dència d’algunes d’aquestes funcions i <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> seva importància <strong>en</strong> els processos m<strong>en</strong>tals <strong>en</strong>s afanyaríem a conservar-les i <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volupar-les<br />

<strong>en</strong> b<strong>en</strong>efici <strong>de</strong> l’alumne o simplem<strong>en</strong>t <strong>de</strong>l subjecte persona. El terme “intuir”, paradoxalm<strong>en</strong>t, es<br />

refereix a veure i a <strong>la</strong> visió, però significa veure alguna cosa que no és necessàriam<strong>en</strong>t visible,<br />

veure “a dintre” <strong>de</strong> qualsevol cosa, o captar alguna cosa. Captar per mitjà <strong>de</strong> <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sió i<br />

el” discernim<strong>en</strong>t” , que torna a significar individuar amb els ulls , conèixer o reconèixer amb <strong>la</strong><br />

m<strong>en</strong>t, aquesta connexió <strong>en</strong>tre veure i <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dre, consisteix <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva a copsar-ne els significats,<br />

elem<strong>en</strong>t c<strong>la</strong>u per a <strong>la</strong> creativitat. I elem<strong>en</strong>t c<strong>la</strong>u també per a l’exercici <strong>de</strong> l’art.<br />

Sovint, perquè li atribuïm una certa intangibilitat a les formes d’expressar-se <strong>de</strong>l Mo<strong>de</strong> D<br />

(Hemisferi dret), t<strong>en</strong>im <strong>la</strong> falsa concepció que <strong>la</strong> persona posseeix o no <strong>de</strong>termina<strong>de</strong>s habilitats<br />

i que per tant es incapaç d’apr<strong>en</strong>dre-les o <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volupar-les . Això no es cert, el que succeeix ,<br />

es que com <strong>en</strong> qualsevol òrgan i habilitat humanes , allò que no s’exercita s’anquilosa. I donada<br />

<strong>la</strong> superioritat que atribuïm a les funcions <strong>en</strong> Mo<strong>de</strong> E, (Hemisferi esquerre) les <strong>de</strong>l Mo<strong>de</strong> D,<br />

qued<strong>en</strong> subjuga<strong>de</strong>s. La Dra Edwards <strong>en</strong>s mostra com sovint cal forçar el <strong>de</strong>sinterès per <strong>la</strong> tasca<br />

<strong>de</strong> l’hemisferi esquerra (auditiu-verbal) per permetre aflorar el funcionam<strong>en</strong>t <strong>en</strong> Mo<strong>de</strong> D (visual).<br />

Això es el que experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> els artistes.<br />

Luci<strong>en</strong> Israël al seu llibre “Cerveau droit-Cerveau gauche. Cultures et civilisations” (Ed.<br />

Plon 1995) es pregunta també com és que aquesta realitat i coneixem<strong>en</strong>t <strong>de</strong>l cervell no es té pres<strong>en</strong>t<br />

pel que fa al sistema educatiu i social. I explica una anècdota reve<strong>la</strong>dora <strong>de</strong> <strong>la</strong> complem<strong>en</strong>tarietat<br />

necessària <strong>en</strong> <strong>la</strong> resolució <strong>de</strong> problemes i <strong>de</strong> les capacitats <strong>de</strong>l l’hemisferi dret, citant a A<strong>la</strong>n Watts<br />

quan aquest amb un col·lega havia estat racionalitzant un problema que requeria una solució<br />

immediata. L’altre ci<strong>en</strong>tífic <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>t donat abandona <strong>la</strong> investigació i expressa que ara anirà<br />

72


a bullir <strong>la</strong> closca d’una tortuga i observar com <strong>la</strong> calor <strong>la</strong> va craque<strong>la</strong>nt. Sorprès Watts li diu si no<br />

seria millor seguir raonant i el seu company li diu,” m<strong>en</strong>tre <strong>la</strong> meva m<strong>en</strong>t observa anirà trebal<strong>la</strong>nt<br />

per trobar una solució”. Es així com dona pas a <strong>la</strong> seva activitat cortical no verbal.<br />

Betty Edwards es refereix també a això quan proposa tasques que “avorreix<strong>en</strong>” a l’hemisferi<br />

esquerre per <strong>de</strong>ixar trebal<strong>la</strong>r les capacitat <strong>de</strong> l’hemisferi dret, indisp<strong>en</strong>sables <strong>en</strong> el món <strong>de</strong> l’art.<br />

Quan el<strong>la</strong> fa un exercici <strong>de</strong> dibuix capgirant el mo<strong>de</strong>l, obté millors resultats <strong>de</strong>ls treballs <strong>de</strong>ls seus<br />

alumnes, perquè anul·<strong>la</strong> o minimitza <strong>la</strong> potència que el raciocini <strong>de</strong> l’hemisferi esquerre imposa a<br />

<strong>la</strong> interpretació m<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l objecte que es percep.<br />

Pel que fa a <strong>la</strong> seva aplicació <strong>en</strong> el món educatiu, es obvi que aprofitar totes les capacitats<br />

que, utilitzar “tot el cervell”, <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tit que <strong>en</strong>s indicava Dominique Chalvin, i <strong>en</strong>s corrobor<strong>en</strong><br />

Antoine <strong>de</strong> La Garan<strong>de</strong>rie i <strong>la</strong> pròpia Betty Edwards , <strong>en</strong>tre altres que també podríem citar,<br />

facilitaria a l’alumne, a tots els alumnes, unes millors perspectives <strong>de</strong> reeixir.<br />

Conclusions<br />

Es un factor <strong>de</strong> discriminació a <strong>la</strong> pràctica i s’ha <strong>de</strong>mostrat poc eficaç, vistos els resultats i <strong>la</strong> taxa<br />

<strong>de</strong> fracàs esco<strong>la</strong>r, no t<strong>en</strong>ir <strong>en</strong> compte <strong>la</strong> prioritat m<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>ls alumnes.<br />

Es indisp<strong>en</strong>sable que els futurs doc<strong>en</strong>ts tinguin coneixem<strong>en</strong>t d’aquesta realitat i apr<strong>en</strong>guin<br />

a servir-se’n.<br />

Es indisp<strong>en</strong>sable que els doc<strong>en</strong>ts tinguin consciència <strong>de</strong> <strong>la</strong> seva pròpia prioritat m<strong>en</strong>tal,<br />

quan aquesta existeixi.<br />

Es indisp<strong>en</strong>sable que els doc<strong>en</strong>ts <strong>de</strong> Belles Arts incorporin aquests coneixem<strong>en</strong>ts i els<br />

<strong>de</strong>s<strong>en</strong>volupin.<br />

El tractam<strong>en</strong>t que <strong>en</strong> els currículums es dona a les matèries que ajudari<strong>en</strong> a educar, promoure<br />

i fom<strong>en</strong>tar l’ús <strong>de</strong>l ll<strong>en</strong>guatge visual es, avui <strong>en</strong> dia, <strong>en</strong>cara poc apreciat i <strong>en</strong>cara m<strong>en</strong>ys aprofitat:<br />

les arts plàstiques i visuals, <strong>la</strong> música, el dibuix , <strong>la</strong> poesia....totes les que ajud<strong>en</strong> a <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volupar<br />

el p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>t visual.<br />

Cal corregir <strong>la</strong> inexistència <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntejam<strong>en</strong>ts temàtics, a les aules, <strong>en</strong> <strong>la</strong> doble versió visual<br />

i verbal-auditiva per part <strong>de</strong>l doc<strong>en</strong>t, facilitant a cada alumne <strong>la</strong> seva aproximació al tema exposat,<br />

ja sigui <strong>en</strong> matemàtica, <strong>en</strong> ll<strong>en</strong>gua, <strong>en</strong> socials o <strong>en</strong> qualsevol altra matèria a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> seva<br />

prioritat <strong>de</strong> processar m<strong>en</strong>tal.<br />

En <strong>de</strong>finitiva cal g<strong>en</strong>erar i aplicar <strong>la</strong> doble versió auditivo-verbal i <strong>la</strong> visual a les aules.<br />

Bibliografia<br />

EDWARDS, Betty (1991) Drawing on the right si<strong>de</strong> of the brain (revisat i ampliat) Los Angeles:<br />

Editorial Jeremy P. Tarcher.Inc.<br />

EDWARDS, Betty (1987) Designare ascoltando l’artista ché in noi. Editorial Longanesi & C<br />

CHALVIN Dominique Utiliser tout son cerveau. Editorial: Les editions ESF. Col·lecció<br />

Formation Perman<strong>en</strong>te <strong>en</strong> sci<strong>en</strong>cies humaines<br />

WILLIAMS Linda Cerlee Apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r con todo el cerebro Editorial Martinez Roca. Colección<br />

Educación / Didactica<br />

ARNHEIM, Rudolf Arte y percepción visual. Editorial Alianza Forma ( nueva versión)<br />

Antoine <strong>de</strong> <strong>la</strong> GARANDERIE (1982) Pédagogie <strong>de</strong>s moy<strong>en</strong>nes d’appr<strong>en</strong>dre.<br />

Le dialogue pédagogique avec l’elévè (1984)<br />

De <strong>la</strong> GARANDERIE, Antoine (1988) Tous les <strong>en</strong>fants peuv<strong>en</strong>t réussir Editorial. Le C<strong>en</strong>turion<br />

De <strong>la</strong> GARANDERIE, Antoine (1997) Critique <strong>de</strong> <strong>la</strong> raison pédagogique<br />

73


ISRAËL, Luci<strong>en</strong> (1995) Cerveau droit- Cerveau gauche ( Cultures et civilisations) Editorial<br />

PLON<br />

DELORS, Jacques i altres (1996) Educació: Hi ha un tresor amagat a dins Editorial<br />

Mediterrània Informe Comissió UNESCO<br />

74


Lo psicodélico como refer<strong>en</strong>cia experi<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> creaciones<br />

<strong>de</strong> carácter fantástico; análisis experim<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> torno al<br />

concepto <strong>de</strong> ver<br />

Resum<strong>en</strong><br />

Edurne M<strong>en</strong>dia Rezo<strong>la</strong>, Fito Ramirez Escu<strong>de</strong>ro y Estitxu Jim<strong>en</strong>ez <strong>de</strong><br />

Aberasturi<br />

Universidad <strong>de</strong>l PaísVasco<br />

El punto <strong>de</strong> partida <strong>de</strong> este trabajo es el análisis <strong>de</strong> los compon<strong>en</strong>tes psicodélicos <strong>en</strong> creaciones<br />

<strong>de</strong> carácter fantástico, tomando <strong>la</strong> psico<strong>de</strong>lia como una refer<strong>en</strong>cia experi<strong>en</strong>cial. Más allá <strong>de</strong> los<br />

tópicos con los que se suele unir esta pa<strong>la</strong>bra, hacemos refer<strong>en</strong>cia a una manera difer<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

mirar, mediante a que se supera el marco <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cias implícito que t<strong>en</strong>emos interiorizado: <strong>la</strong><br />

temporalidad, <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia dividida, el s<strong>en</strong>tido común… el sistema <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cias que condiciona<br />

nuestra manera <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tir, percibir y p<strong>en</strong>sar<br />

Tras analizar <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia psicodélica, los cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> percepción y los contextos<br />

<strong>en</strong> los que se da <strong>la</strong> psico<strong>de</strong>lia, analizaremos creaciones fantásticas <strong>de</strong> carácter psicodélico, los<br />

procesos que implica y sus posibles estructuras<br />

T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que para hacer llegar esa capacidad transformadora y liberadora a<br />

<strong>la</strong> sociedad <strong>la</strong> educación sería <strong>la</strong> vía fundam<strong>en</strong>tal, hemos consi<strong>de</strong>rado oportuno dar un paso<br />

a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte <strong>en</strong> este proceso <strong>de</strong> investigación y llevar <strong><strong>la</strong>s</strong> consi<strong>de</strong>raciones psicodélicas al contexto <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> educación artística, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que creemos que <strong>de</strong>be darse un cambio.<br />

Introducción<br />

El objeto <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> esta investigación es lo psicodélico como refer<strong>en</strong>cia experi<strong>en</strong>cial <strong>en</strong><br />

creaciones <strong>de</strong> carácter fantástico, y su ejemplificación <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminadas prácticas artísticas. La<br />

motivación para este trabajo nace <strong>de</strong> <strong>la</strong> observación <strong>de</strong> nuestro <strong>en</strong>torno y ver que el l<strong>en</strong>guaje<br />

habitual, <strong>la</strong> visión divida, el s<strong>en</strong>tido común y <strong>la</strong> hiperinformación a <strong>la</strong> que nos vemos sometidos<br />

condicionan <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno que nos ro<strong>de</strong>a, y <strong>de</strong> nosotros mismos. Así, <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación<br />

verbal <strong>de</strong> los procesos naturales hace que se trat<strong>en</strong> esos procesos individualm<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> un modo<br />

secu<strong>en</strong>cial; cuando lo cierto es que cualquier acontecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza implica y conlleva,<br />

<strong>en</strong> diversos grados, a todos los <strong>de</strong>más. Podría <strong>de</strong>cirse que confundimos lo percibido con <strong>la</strong> realidad,<br />

g<strong>en</strong>erando una estructura perceptual errónea, <strong>de</strong> manera que nos cuesta percibir otras realida<strong>de</strong>s.<br />

En cuanto a los marcos <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> este trabajo se int<strong>en</strong>ta hacer una aproximación<br />

viv<strong>en</strong>cial a <strong>la</strong> psico<strong>de</strong>lia, estableci<strong>en</strong>do un marco analítico c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia psicodélica y<br />

buscando esas refer<strong>en</strong>cias psicodélicas <strong>en</strong> creaciones <strong>de</strong> carácter fantástico. Para ello se distingu<strong>en</strong><br />

los sigui<strong>en</strong>tes puntos: concepciones psicodélicas, experi<strong>en</strong>cia psicodélica, contextos, procesos y<br />

estructuras.<br />

Concepciones psicodélicas<br />

Para empezar con algunas concepciones psicodélicas, diremos que <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra psico<strong>de</strong>lia es <strong>la</strong><br />

adaptación al castel<strong>la</strong>no <strong>de</strong>l inglés psyche<strong>de</strong>lia; inv<strong>en</strong>tada por el psicólogo británico Humpry<br />

75


Reflexión <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> paradoja <strong>en</strong>tre lo<br />

percibido y <strong>la</strong> realidad: Salvador Dalí, Mercado<br />

<strong>de</strong> esc<strong>la</strong>vos con aparición <strong>de</strong>l busto invisible <strong>de</strong><br />

Voltaire (1940).<br />

Osmond. Se trata <strong>de</strong> un neologismo formado a partir <strong>de</strong><br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> pa<strong>la</strong>bras griegas psyché –ψυχή– (que podría traducirse<br />

como soplo, hálito, fuerza vital, vida, intelig<strong>en</strong>cia, m<strong>en</strong>te,<br />

espíritu, ing<strong>en</strong>io, voluntad, <strong>de</strong>seo, apetito, gusto, sombra <strong>de</strong><br />

un cuerpo …) y <strong>de</strong>los –δήλος– (que v<strong>en</strong>dría a ser hacer<br />

visible, mostrar, manifestar…). Por lo tanto, podríamos<br />

traducir este concepto como hacer visible el ali<strong>en</strong>to vital,<br />

o manifestar(se) el inconsci<strong>en</strong>te. Por eso <strong>de</strong>cimos que,<br />

cuando se <strong>de</strong>sve<strong>la</strong> (a través <strong>de</strong>l arte) el inconsci<strong>en</strong>te, se da<br />

un acontecimi<strong>en</strong>to psicodélico.<br />

Nos parece oportuno, ya que hab<strong>la</strong>mos <strong>de</strong> hacer<br />

visible aquello que no se ve, hacer una pequeña reflexión<br />

<strong>en</strong>torno al concepto <strong>de</strong> ver. T<strong>en</strong><strong>de</strong>mos a p<strong>en</strong>sar que nuestra percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad actúa como<br />

un espejo, que no hace otra cosa que reflejar lo que existe. Según esta i<strong>de</strong>a, lo que <strong>la</strong> persona<br />

percibe sería lo que realm<strong>en</strong>te existe: “vemos <strong>la</strong> realidad”. Pero<br />

cuando miramos cualquier cosa, vemos <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> que hemos<br />

construido <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al concepto <strong>de</strong> esa cosa. Algunas i<strong>de</strong>as<br />

a tratar <strong>en</strong> este trabajo re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> “ver” y <strong>la</strong><br />

psico<strong>de</strong>lia son <strong>la</strong> iluminación, lo visible fr<strong>en</strong>te a lo invisible o<br />

lo oculto fr<strong>en</strong>te a lo manifiesto.<br />

Para cambiar nuestra forma <strong>de</strong> ver por otra más<br />

integradora necesitamos transc<strong>en</strong><strong>de</strong>r nuestro marco implícito<br />

<strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cias interiorizadas, aquello que nos parece obvio y<br />

natural. La temporalidad, <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia dividida, el s<strong>en</strong>tido<br />

común… conforman un sistema útil para <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvernos <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> vida a diario, pero es, al mismo tiempo, un instrum<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> sometimi<strong>en</strong>to, ya que <strong>de</strong>termina nuestro modo <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar,<br />

querer, ver, percibir o s<strong>en</strong>tir.<br />

Los conceptos re<strong>la</strong>cionados con ese<br />

transcurso <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad habitual a <strong>la</strong> irrealidad<br />

y <strong>la</strong> visión “inoc<strong>en</strong>te” nos llevan <strong>de</strong> vuelta a <strong>la</strong><br />

i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong> iluminación y conceptos como satori,<br />

o más cercano a nuestra cultura, <strong>la</strong> mística, que<br />

<strong>de</strong>signaría un tipo <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cia muy difícil<br />

<strong>de</strong> alcanzar <strong>en</strong> que se llega al grado máximo <strong>de</strong><br />

unión <strong>de</strong>l alma humana a lo Sagrado durante<br />

<strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia terr<strong>en</strong>al. V<strong>en</strong>dría a ser una vía<br />

<strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to difícil <strong>de</strong> alcanzar; según <strong>la</strong><br />

filosofía per<strong>en</strong>ne, los humanos disponemos <strong>de</strong> tres vía <strong>de</strong> acceso al conocimi<strong>en</strong>to: el ojo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

carne, el ojo <strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>te y el ojo <strong>de</strong> <strong>la</strong> contemp<strong>la</strong>ción; lo que K<strong>en</strong> Wilber equipara con tres<br />

niveles <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to: el material/corporal, el egoico/m<strong>en</strong>tal y el anímico/espiritual. Según él,<br />

algunos artistas dieron importantes pasos <strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> ese tercer nivel, el anímico/espiritual,<br />

76<br />

Cuadro <strong>de</strong> Van Gogh analizado por John<br />

Berger <strong>en</strong> su <strong>en</strong>sayo Some steps towards<br />

a small theory of the visible; <strong>de</strong> alguna<br />

manera, <strong>en</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> se hace visible<br />

aquello que no está


e<strong>la</strong>cionado, como hemos dicho, con <strong>la</strong> mística; m<strong>en</strong>cionando a Mondrian, Kupka, Malevich,<br />

Brancusi, <strong>en</strong>tre otros. 1<br />

Tanto <strong>la</strong> mística como <strong>la</strong> psico<strong>de</strong>lia se re<strong>la</strong>cionan con <strong><strong>la</strong>s</strong> visiones, reve<strong>la</strong>ciones y <strong>la</strong><br />

iluminación. Al analizar algunos artistas con cierta t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia mística, <strong>en</strong>contramos que autores<br />

como Ros<strong>en</strong>blum, sitúan a algunos <strong>de</strong> estos artistas (a partir <strong>de</strong>l romanticismo con Turner,<br />

<strong>en</strong>contrando su culminación con Rothko), d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> un nuevo l<strong>en</strong>guaje espiritual<br />

cuando los l<strong>en</strong>guajes religioso tradicionales com<strong>en</strong>zaron a <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> crisis.<br />

Turner Rothko<br />

Experi<strong>en</strong>cia psicodélica<br />

Tras analizar este tipo <strong>de</strong> concepciones, daremos paso al análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia psicodélica, y<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> alteraciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> percepción. Según Timothy Leary, “La experi<strong>en</strong>cia psicodélica es un viaje<br />

a nuevos realismos <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia. Los alcances y cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> experi<strong>en</strong>cias no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> límites,<br />

pero su rasgo característico es <strong>la</strong> trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> conceptos verbales, <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong><br />

espacio y tiempo, y <strong>de</strong>l ego o <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad”. Esas alteraciones se produc<strong>en</strong> tanto <strong>en</strong> el l<strong>en</strong>guaje<br />

como <strong>en</strong> <strong>la</strong> mirada, lo que va unido a los procesos artísticos o <strong>la</strong> concepción <strong>de</strong>l tiempo.<br />

Cuando se da una experi<strong>en</strong>cia psicodélica <strong>en</strong> los procesos artísticos, <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> procesos<br />

<strong>de</strong>ductivos o inductivos t<strong>en</strong>dríamos que hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong><br />

abducción: el proceso mediante el que g<strong>en</strong>eramos<br />

hipótesis para dar cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> aquellos sucesos que nos<br />

sorpr<strong>en</strong>d<strong>en</strong>. Así, el transcurso <strong>de</strong>l tiempo se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

otra manera: habría un período <strong>de</strong> preparación, un periodo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>t<strong>en</strong>cia (un estado <strong>en</strong> el que el artista se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

semiinconsci<strong>en</strong>te), y un instante <strong>de</strong> iluminación o<br />

“Eureka”. De acuerdo con los procesos abductivos, el<br />

1 WILBER, K. (cita <strong>de</strong> Mondrian): Los tres ojos <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to. Barcelona: Kairós, 1999; p.171.<br />

77


tiempo <strong>en</strong> <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> arte es recursivo: <strong>la</strong> solución final ejerce t<strong>en</strong>sión sobre <strong><strong>la</strong>s</strong> fases anteriores.<br />

Durante <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración, el artista promueve <strong>la</strong> emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>psus; <strong>en</strong>contrándose <strong>en</strong> un estado<br />

m<strong>en</strong>tal que se acerca al concepto <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia unificada.<br />

Contextos<br />

Con el fin <strong>de</strong> examinar los contextos <strong>en</strong> los que se da <strong>la</strong> psico<strong>de</strong>lia, empezamos analizando <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

refer<strong>en</strong>cias temporales, es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> psico<strong>de</strong>lia como movimi<strong>en</strong>to. Alcanza su apogeo <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda<br />

mitad <strong>de</strong> los años 60 y primera <strong>de</strong> los 70; trata <strong>de</strong> transc<strong>en</strong><strong>de</strong>r los límites impuestos a <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia<br />

y a <strong>la</strong> vida diaria por el sistema dominante; y se muestra cercana<br />

a i<strong>de</strong>ales como <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada “contracultura”. La contracultura es <strong>la</strong><br />

refer<strong>en</strong>cia social principal. Ésta, impregnada por <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia<br />

psicodélica, fusionó teoría y práctica, experim<strong>en</strong>tando con<br />

alucinóg<strong>en</strong>os y ciertas disciplinas religiosas e interesándose<br />

por p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos sociológicos <strong>de</strong> Goodman, Brown… si<strong>en</strong>do<br />

Marcuse una refer<strong>en</strong>cia i<strong>de</strong>ológica fundam<strong>en</strong>tal. Éste hab<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ali<strong>en</strong>ación artística y <strong>de</strong> cómo <strong>la</strong> dominación ti<strong>en</strong>e su<br />

propia estética y <strong>la</strong> dominación <strong>de</strong>mocrática ti<strong>en</strong>e su estética<br />

<strong>de</strong>mocrática. Para terminar con los contextos, también <strong>de</strong>bemos ce<strong>de</strong>r un espacio a <strong><strong>la</strong>s</strong> refer<strong>en</strong>cias<br />

clínicas; ya que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> psico<strong>de</strong>lia, “el loco” y “el artista” guardan ciertas<br />

similitu<strong>de</strong>s: <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to fuera <strong>de</strong> lo racional, los actos pued<strong>en</strong> ser objetivam<strong>en</strong>te absurdos e<br />

inútiles, <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre lo real y lo irreal, perturbación <strong>de</strong> <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

realidad…<br />

Tres cuadros titu<strong>la</strong>dos “Extracción <strong>de</strong> <strong>la</strong> piedra <strong>de</strong> <strong>la</strong> locura”, realizados por El Bosco, Brueghel el Viejo<br />

y Jan San<strong>de</strong>rs van Hemess<strong>en</strong>.<br />

Manifestaciones psicodélicas <strong>de</strong> carácter artístico<br />

Contextos artísticos<br />

En el sigui<strong>en</strong>te bloque <strong>de</strong> este trabajo se analizan <strong><strong>la</strong>s</strong> manifestaciones psicodélicas <strong>de</strong> carácter<br />

artístico; para lo cual analizaremos primero los contextos artísticos <strong>en</strong> los que se dan. Retomando<br />

el tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> locura, po<strong>de</strong>mos empezar hab<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong>l arte marginal, don<strong>de</strong> situamos a artistas que<br />

normalm<strong>en</strong>te proced<strong>en</strong> <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes situaciones <strong>de</strong> marginalidad. Precisam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> incorporación<br />

<strong>de</strong>l arte marginal a <strong>la</strong> historia <strong>de</strong>l arte se dio <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l inconsci<strong>en</strong>te. Se<br />

empezaron a consi<strong>de</strong>rar nuevos valores d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l arte, como lo popu<strong>la</strong>r, <strong>de</strong>sligándose <strong>de</strong> <strong>la</strong> alta<br />

cultura a propósito, recibi<strong>en</strong>do gran influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l art brut; a partir <strong>de</strong>l cual, el instinto, <strong>la</strong> pasión,<br />

<strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia o el <strong>de</strong>lirio resultarían más atractivos para el artista.<br />

78


D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l arte metafísico <strong>en</strong>contramos también ejemplos interesantes <strong>en</strong> los que se nos<br />

ofrece una lógica alternativa; sus características principales son el <strong>en</strong>igma, y que se muestra aj<strong>en</strong>a<br />

a <strong>la</strong> temporalidad, cuestionando <strong>la</strong> realidad.<br />

En lo que l<strong>la</strong>man <strong>la</strong> era pospop, tras <strong>la</strong> segunda guerra mundial, se dio una aparición <strong>de</strong> t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias<br />

Ernst Fuchs, Psalm 69, 1960<br />

neofigurativas. El grupo más importante fue <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Vi<strong>en</strong>a <strong>de</strong>l Realismo fantástico, qui<strong>en</strong>es<br />

retomando algunas i<strong>de</strong>as <strong>de</strong>l surrealismo, p<strong>la</strong>ntean, a nivel icónico, un extrañami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los temas<br />

re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> fantasía, lo imaginario. Ernst Fuchs fue el artista más <strong>de</strong>stacado; e<strong>la</strong>boró su<br />

propia mitología y fue un pionero experim<strong>en</strong>tando con <strong>la</strong> mezcalina; se le consi<strong>de</strong>ra también uno<br />

<strong>de</strong> los pioneros <strong>de</strong>l arte psicodélico.<br />

Popu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te se ha l<strong>la</strong>mado arte psicodélico a <strong>la</strong> variante d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias fantásticas<br />

que se popu<strong>la</strong>rizó <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los 60-70; con objeto <strong>de</strong> especificar un poco más y no llevar a<br />

confusión hemos l<strong>la</strong>mado a esta t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia arte visionario; ya que ti<strong>en</strong>e un compon<strong>en</strong>te mediúmico,<br />

se preocupa por lo sagrado y recibe gran influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>te. Utilizan manda<strong><strong>la</strong>s</strong>, <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

buda u otros gurús. William B<strong>la</strong>ke es una refer<strong>en</strong>cia importante para este grupo.<br />

También <strong>en</strong> el País Vasco cabe <strong>de</strong>stacar un grupo <strong>de</strong> artistas guipuzcoanos que surge <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

década <strong>de</strong> los 70; que se aleja <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo anterior y se aproxima a una figuración fantástica con<br />

compon<strong>en</strong>tes psicodélicas. Po<strong>de</strong>mos citar a Vic<strong>en</strong>te Ameztoy, que se caracteriza por <strong>la</strong> utilización<br />

<strong>de</strong> una c<strong>la</strong>ve onírica muy personal; Rosa Valver<strong>de</strong>, con un compon<strong>en</strong>te naif, recurre al imaginario<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> infancia; Txopitea y su realismo mágico, con repertorios iconográficos que incluy<strong>en</strong> el ritual<br />

Vic<strong>en</strong>te Ameztoy, Familia (1976)<br />

79<br />

Jean-Michel Basquiat , Sin título<br />

(1982)<br />

Mati K<strong>la</strong>rwein, A grain of sand, 1965


popu<strong>la</strong>r vasco <strong>de</strong> carácter social, subconsci<strong>en</strong>te y mítico.<br />

Finalm<strong>en</strong>te haremos refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> transvanguardia,<br />

principalm<strong>en</strong>te a Clem<strong>en</strong>te. Se trata <strong>de</strong> un movimi<strong>en</strong>to italiano que<br />

utiliza el eclecticismo, ofreci<strong>en</strong>do una visión <strong>de</strong>lirante y re<strong>la</strong>tivizando<br />

<strong>la</strong> realidad.<br />

Procesos artísticos<br />

El arte naif y sus compon<strong>en</strong>tes lúdicos es uno <strong>de</strong> los marcos que<br />

posibilitan <strong>la</strong> recuperación <strong>de</strong> <strong>la</strong> inoc<strong>en</strong>cia. Ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ver con <strong>la</strong> audacia y <strong><strong>la</strong>s</strong> ocurr<strong>en</strong>cias<br />

inauditas propias <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>tos poco racionalizados como el <strong>de</strong> los niños.<br />

El sigui<strong>en</strong>te proceso analizado es <strong>la</strong> disolución <strong>de</strong>l yo. Destaca <strong>la</strong> aportación <strong>de</strong> John Cage<br />

que, influ<strong>en</strong>ciado por <strong>la</strong> filosofía Z<strong>en</strong>, buscaba procedimi<strong>en</strong>tos que facilitaran <strong>en</strong> el sujeto su<br />

autodisolución <strong>en</strong> el proceso; él equiparó <strong>la</strong> meditación y el estado m<strong>en</strong>tal creativo. Tuvo una<br />

gran influ<strong>en</strong>cia sobre ciertos comportami<strong>en</strong>tos artísticos que dieron forma<br />

al movimi<strong>en</strong>to Fluxus, cuyo propósito principal fue investigar y poner <strong>en</strong><br />

práctica métodos varios que permitieran lograr <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia.<br />

Otro proceso a <strong>de</strong>stacar es <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición. Vostell (también pionero <strong>de</strong>l<br />

happ<strong>en</strong>ing y <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to fluxus <strong>en</strong> Europa) por ejemplo, inv<strong>en</strong>tó el<br />

principio <strong>de</strong>l “décol<strong>la</strong>ge”, que se sirve formalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>strucción y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

auto<strong>de</strong>strucción (<strong>en</strong> oposición al “col<strong>la</strong>ge”, <strong>en</strong> el que a m<strong>en</strong>udo los objetos<br />

Wolf Vostell, Viaje <strong>de</strong> hormigón por<br />

<strong>la</strong> Alta Extremadura, 1976<br />

y los materiales intactos pero heterogéneos<br />

están yuxtapuestos) utilizando no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te los<br />

acontecimi<strong>en</strong>tos visuales caóticos, su embrollo<br />

y su superposición, sino también los efectos psicológicos <strong>de</strong> su<br />

percepción. Entre todas <strong><strong>la</strong>s</strong> aplicaciones <strong>de</strong>l principio “décol<strong>la</strong>ge”,<br />

<strong>la</strong> ocultación bajo una capa <strong>de</strong> hormigón se distingue por una<br />

capacidad muy espectacu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> expresar <strong>la</strong> viol<strong>en</strong>cia; <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>saparición podríamos hab<strong>la</strong>r casi <strong>de</strong> “<strong>de</strong>strucción”. Re<strong>la</strong>cionado<br />

con <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición y <strong>la</strong> <strong>de</strong>strucción <strong>en</strong>contramos otro proceso:<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> pa<strong>la</strong>bras, que llevaron a cabo los letristas,<br />

inv<strong>en</strong>tando nuevos l<strong>en</strong>guajes.<br />

D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> otro tipo <strong>de</strong> procesos, po<strong>de</strong>mos seña<strong>la</strong>r también<br />

<strong>la</strong> vuelta a <strong>la</strong> animalidad; como alusión a los instintos primarios <strong>de</strong>l<br />

hombre, o como una transgresión <strong>de</strong> los límites <strong>de</strong> su id<strong>en</strong>tidad.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, hab<strong>la</strong>remos también <strong>de</strong> procesos que se<br />

re<strong>la</strong>cionan con <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> lo irracional. En <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los<br />

cincu<strong>en</strong>ta comi<strong>en</strong>zan a valorarse los procesos espontáneos es<br />

difer<strong>en</strong>tes ámbitos creativos; <strong>de</strong>stacando <strong>la</strong> Beat G<strong>en</strong>eration <strong>en</strong><br />

literatura. En pintura surge Estética abstracta o “informal” que<br />

valora lo accid<strong>en</strong>tal; <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> partir <strong>de</strong> un significado para<br />

construir signos, se parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> signos, a los que<br />

posteriorm<strong>en</strong>te se da s<strong>en</strong>tido. Podríamos hab<strong>la</strong>r también <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

intuición o proyección <strong>de</strong>l inconsci<strong>en</strong>te sobre el cuadro; según<br />

Jung, <strong>la</strong> intuición es una función natural, que proporciona cierta<br />

luz sobre lo que está más allá <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> cosas, si<strong>en</strong>do el artista un ser<br />

intuitivo que percibe más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad.<br />

80<br />

Clem<strong>en</strong>te, Agua y vino (1981)<br />

Uwe B<strong>en</strong><strong>de</strong>r (grupo The<br />

Schlumpers) 1943<br />

Jackson Pollock


Estructuras artísticas<br />

En este bloque se presta at<strong>en</strong>ción a creaciones <strong>de</strong> carácter fantástico. Según Jodorowsky, los<br />

modos <strong>en</strong> los que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>la</strong> imaginación correspond<strong>en</strong> a <strong><strong>la</strong>s</strong> cuatro primeras operaciones<br />

<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> matemáticas: sumar, restar, multiplicar y dividir. At<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a estas variables, veremos <strong>de</strong><br />

qué operaciones se vale el arte fantástico para estimu<strong>la</strong>r nuestra imaginación y alejarse <strong>de</strong> ese uso<br />

normal <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje: invertir <strong><strong>la</strong>s</strong> cualida<strong>de</strong>s, humanizar p<strong>la</strong>ntas, animales y cosas, agregar lo que<br />

se ha perdido, ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> particu<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> un ser o cosa a todos los seres o cosas…<br />

Ej: Agrandar (King<br />

Kong)<br />

Ej: Empequeñecer<br />

(Hadas)<br />

Ej: Repetir (El triunfo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

muerte,Brueghel)<br />

81<br />

Ej: Injertar (The<br />

mermaid, John<br />

William Waterson)<br />

A través <strong>de</strong> <strong>la</strong> retórica visual veremos que se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> por arte fantástico al que <strong>de</strong>scubre mundos<br />

situados más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> nuestras vidas cotidianas, <strong>la</strong> cual podríamos tomar como grado<br />

cero. Consi<strong>de</strong>raremos <strong>la</strong> realidad como <strong>la</strong> base o isotopía y <strong>la</strong> fantasía como alotopía; a t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<br />

a difer<strong>en</strong>tes niveles <strong>de</strong> irrealidad <strong>en</strong> interpretaciones, acop<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>tos, tropos icónicos y tropos<br />

proyectados; hasta llegar a niveles <strong>en</strong> los que quizá <strong>la</strong> fantasía sea <strong>la</strong> isotopía y una pequeña<br />

refer<strong>en</strong>cia al elem<strong>en</strong>to real sea <strong>la</strong> alteración o alotopía.<br />

Con esto hemos tratado <strong>de</strong> hacer una aproximación objetiva a los distintos grados <strong>de</strong> realidad, hasta<br />

el punto <strong>en</strong> el que no queda más que una alusión a el<strong>la</strong>. Podríamos <strong>de</strong>cir, a modo <strong>de</strong> conclusión,<br />

que el tropo proyectado es allí don<strong>de</strong> <strong>la</strong> fantasía lo inva<strong>de</strong> todo y ap<strong>en</strong>as queda refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> realidad como isotopía; y es <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia don<strong>de</strong> se podría hab<strong>la</strong>r con más propiedad <strong>de</strong><br />

psico<strong>de</strong>lia.


Psico<strong>de</strong>lia y educación<br />

Introducción<br />

Retomando el comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> este trabajo, m<strong>en</strong>cionábamos que el l<strong>en</strong>guaje habitual, <strong>la</strong> visión<br />

divida, el s<strong>en</strong>tido común y <strong>la</strong> hiperinformación a <strong>la</strong> que estamos sometidos condicionan nuestro<br />

rumbo. Así, cuando nos repres<strong>en</strong>tamos verbalm<strong>en</strong>te los procesos naturales, parece que existan<br />

cosas y acontecimi<strong>en</strong>tos que puedan ser tratados individualm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> un modo secu<strong>en</strong>cial. Pero lo<br />

cierto es que, cualquier acontecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza implica y conlleva, <strong>en</strong> diversos grados, a<br />

todos los <strong>de</strong>más. Todo esto nos ha llevado a estudiar lo psicodélico como refer<strong>en</strong>cia experi<strong>en</strong>cial<br />

<strong>en</strong> creaciones <strong>de</strong> carácter fantástico; puesto que este tipo <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias posibilitan cambiar <strong>la</strong><br />

conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno que nos ro<strong>de</strong>a.<br />

De <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia obt<strong>en</strong>ida durante el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera investigación, han ido<br />

surgi<strong>en</strong>do algunas certezas y algunas incertidumbres, muchas <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> cuales no estaban tan<br />

c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong>l proceso. Sumando mi paso por <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Magisterio y<br />

mi experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el contexto educacional al conocimi<strong>en</strong>to adquirido a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> este proceso,<br />

creemos que sería un paso a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte coher<strong>en</strong>te con el trabajo hacer una reflexión sobre cómo llevar<br />

estas concepciones psicodélicas y procesos artísticos al contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación, a sabi<strong>en</strong>das <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> provisionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> propuesta que aquí se pres<strong>en</strong>ta<br />

T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que el arte ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>smarcarse <strong>de</strong>l s<strong>en</strong>tido común (sus<br />

estructuras y límites) porque no respon<strong>de</strong> a esta lógica (no separa el sujeto y el verbo, sino que,<br />

como autopoiesis, es un sistema con <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> organizarse <strong>de</strong> tal manera que el único<br />

producto resultante es él mismo), <strong>de</strong>bemos buscar <strong>la</strong> manera <strong>de</strong> hacer llegar esa capacidad<br />

transformadora y liberadora a <strong>la</strong> sociedad, si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> educación <strong>la</strong> vía fundam<strong>en</strong>tal.<br />

Es preciso que t<strong>en</strong>gamos <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta, a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tificar el problema, <strong>de</strong>l contexto <strong>de</strong>l que<br />

partimos. En los análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> actualidad oímos continuam<strong>en</strong>te términos como tercer umbral, era<br />

digital… mi<strong>en</strong>tras, <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> escue<strong><strong>la</strong>s</strong>, los paradigmas aún vig<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> educación artística están todavía<br />

significativam<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionados con los presupuestos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mo<strong>de</strong>rnidad, con lo que se acepta y<br />

normaliza <strong>la</strong> subjetivación <strong>de</strong> un sujeto creador varón, occid<strong>en</strong>tal, b<strong>la</strong>nco, heterosexual, <strong>de</strong> c<strong><strong>la</strong>s</strong>e<br />

media alta…Se transmit<strong>en</strong> valores que g<strong>en</strong>eran percepciones dualistas <strong>de</strong>l mundo, <strong>la</strong> educación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> mirada que se propone es productora <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>cia sexual y g<strong>en</strong>era un yo <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tado a <strong>la</strong><br />

realidad exterior. Po<strong>de</strong>mos resaltar dos consecu<strong>en</strong>cias negativas <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> educación artística<br />

que se ofrece <strong>en</strong> los colegios; por una parte <strong>la</strong> interfer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad <strong>de</strong><br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> personas (como individuos o como colectivo); y por otra, el que se siga alim<strong>en</strong>tando <strong>la</strong> imag<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>l arte como espacio elitista y feudo <strong>de</strong> algunas figuras artísticas, y mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do el arte separado<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> vida y <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> personas, privándoles, <strong>en</strong>tre otras cosas, <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia psicodélica <strong>en</strong> su<br />

s<strong>en</strong>tido más amplio, <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> transc<strong>en</strong><strong>de</strong>r cualquier i<strong>de</strong>a prefijada.<br />

Contexto: era digital<br />

Autores como Nicho<strong><strong>la</strong>s</strong> Negroponte, Javier Echeverría o Toffler, al hilo <strong>de</strong> ese tipo <strong>de</strong> reflexiones,<br />

ord<strong>en</strong>an los <strong>en</strong>tornos sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te manera:<br />

• Entorno natural: Ti<strong>en</strong>e como rasgo id<strong>en</strong>tificar a <strong><strong>la</strong>s</strong> personas como seres naturales o nacidos <strong>en</strong><br />

un lugar <strong>de</strong>terminado. Se dio <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> etapas tempranas <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia cuando aún no existían <strong><strong>la</strong>s</strong> gran<strong>de</strong>s<br />

ciuda<strong>de</strong>s e incluso cuando el hombre era nómada, y continuó hasta que se estableció <strong>en</strong> grupos culturales<br />

que no conformaron civilizaciones.<br />

82


• Entorno urbano: Id<strong>en</strong>tifica a <strong><strong>la</strong>s</strong> personas por medio <strong>de</strong> su lugar <strong>de</strong> resid<strong>en</strong>cia; es <strong>de</strong>cir, no<br />

necesariam<strong>en</strong>te el lugar don<strong>de</strong> nacieron sino don<strong>de</strong> han <strong>de</strong>cidido vivir. Surge cuando se establec<strong>en</strong><br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> primeras gran<strong>de</strong>s civilizaciones y se ac<strong>en</strong>túa con <strong><strong>la</strong>s</strong> ciuda<strong>de</strong>s. En <strong>la</strong> actualidad este <strong>en</strong>torno sigue<br />

prevaleci<strong>en</strong>do y más que civilizaciones se hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> estados o naciones.<br />

• Entorno <strong>de</strong> Red Virtual: Surgió <strong>en</strong> el siglo XX gracias a <strong>la</strong> era digital. En él no es ni lo natural, ni<br />

<strong>la</strong> resid<strong>en</strong>cia lo que id<strong>en</strong>tifica al hombre; ha habido un cambio: <strong>de</strong>s<strong>de</strong> dón<strong>de</strong>, a qué y cómo me conecto<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> una computadora. Así, los dueños <strong>de</strong>l tercer <strong>en</strong>torno no son los gobiernos sino <strong><strong>la</strong>s</strong> empresas <strong>de</strong>l<br />

aire y <strong><strong>la</strong>s</strong> re<strong>de</strong>s, es <strong>de</strong>cir los gran<strong>de</strong>s negocios <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> telecomunicaciones. El Entorno <strong>de</strong> red virtual no<br />

ti<strong>en</strong>e ciudadanos, sino cli<strong>en</strong>tes. Ha superado <strong><strong>la</strong>s</strong> fronteras <strong>de</strong> los países posibilitando <strong>la</strong> globalización, los<br />

negocios se han transformado creando el comercio electrónico y a<strong>de</strong>más aparece una cibercultura que usa<br />

Internet con un amplio carácter <strong>de</strong> libertad.<br />

Esta distinción nos permite <strong>en</strong>trever <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> los medios digitales y su re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia y/o el po<strong>de</strong>r. Enmarcados como estamos <strong>en</strong> ese <strong>en</strong>torno <strong>de</strong> red virtual, el acceso a <strong>la</strong><br />

información ha crecido <strong>de</strong> forma expon<strong>en</strong>cial y como consecu<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> pantal<strong>la</strong>,<br />

lo que hace que <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> adquiera una importancia mayor aun <strong>de</strong> <strong>la</strong> que ya t<strong>en</strong>ía. El control<br />

que los padres/madres educadores y educadoras pued<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er sobre el acceso <strong>de</strong> estos/as jóv<strong>en</strong>es<br />

a esas imág<strong>en</strong>es también es m<strong>en</strong>or, ya que <strong>en</strong> gran medida no pued<strong>en</strong> interce<strong>de</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong> difusión<br />

(internet, móviles, vi<strong>de</strong>ojuegos)…<br />

En gran medida, los niños y adolesc<strong>en</strong>tes conforman su id<strong>en</strong>tidad <strong>en</strong> base a <strong><strong>la</strong>s</strong> imág<strong>en</strong>es<br />

que recib<strong>en</strong>, éstas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un po<strong>de</strong>roso papel: impactando, afectando, conformando... a veces<br />

imponi<strong>en</strong>do conv<strong>en</strong>cionalismos o un imaginario que at<strong>en</strong>ta contra nuestra dignidad. Ante el<br />

f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> globalización, <strong>la</strong> educación artística pue<strong>de</strong> proporcionar a los alumnos c<strong>la</strong>ves para<br />

“navegar” <strong>en</strong> este <strong>en</strong>torno complejo y <strong>en</strong> perpetua agitación. En este mundo audiovisual que nos<br />

ro<strong>de</strong>a, trabajar <strong><strong>la</strong>s</strong> imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong>biera ser materia obligatoria.<br />

Construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad: “Yo fr<strong>en</strong>te a los otros”<br />

La narrativa predominante <strong>en</strong> nuestras escue<strong><strong>la</strong>s</strong> es <strong>la</strong> que conecta con <strong>la</strong> tradición civilizatoria<br />

g<strong>en</strong>erada con <strong>la</strong> expansión colonizadora europea <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el siglo XVI, y <strong>de</strong> manera especial,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el XVII con los imperios británico y francés. Uno <strong>de</strong> los resultados <strong>de</strong> esta narrativa es<br />

<strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> una visión <strong>de</strong>l “nosotros” y <strong>de</strong> “los otros” <strong>de</strong>terminada, como hemos dicho,<br />

por <strong>la</strong> hegemonía <strong>de</strong>l hombre b<strong>la</strong>nco, cristiano y occid<strong>en</strong>tal (europeo <strong>en</strong>tonces, y ahora sobre<br />

todo estadounid<strong>en</strong>se). Esta narrativa se proyecta <strong>en</strong> <strong>la</strong> selección <strong>de</strong> unos conocimi<strong>en</strong>tos esco<strong>la</strong>res<br />

<strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> que el “otro” (el que n o forma parte <strong>de</strong>l “Nosotros” hegemónico) es pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> una<br />

posición <strong>de</strong> subordinación –por <strong>la</strong> que ha <strong>de</strong> ser civilizado, y por tanto justificadam<strong>en</strong>te explotado<br />

y <strong>de</strong>spojado <strong>de</strong> sus saberes-. De aquí que, <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a medida, <strong>la</strong> visión que se pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong><br />

sobre el conocimi<strong>en</strong>to y los saberes está mediada por <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> dominación cultural que hace vertratar<br />

al otro como subalterno. Este Otros sería el niño, <strong>la</strong> niña y los jóv<strong>en</strong>es, y <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a medida,<br />

los doc<strong>en</strong>tes y familias.<br />

En nuestro contexto, <strong>en</strong> el que <strong><strong>la</strong>s</strong> subjetivida<strong>de</strong>s se construy<strong>en</strong> y transitan <strong>de</strong> maneras<br />

reflexivas y corporeizadas, <strong>la</strong> relevancia <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> repres<strong>en</strong>taciones visuales adquiere un papel<br />

fundam<strong>en</strong>tal. No sólo por su omnipres<strong>en</strong>cia, sino por su fuerte po<strong>de</strong>r persuasivo: se asocian<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> prácticas culturales (lo que significa que forman parte <strong>de</strong> lo que está pasando), se vincu<strong>la</strong>n<br />

a experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> p<strong>la</strong>cer (se pres<strong>en</strong>tan <strong>de</strong> forma agradable, con una retórica visual y narrativa<br />

atractiva y produce satisfacción) y se re<strong>la</strong>cionan con formas <strong>de</strong> socialización (los sujetos se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />

parte <strong>de</strong> un grupo con el que se id<strong>en</strong>tifican).<br />

83


A<strong>de</strong>más, <strong><strong>la</strong>s</strong> repres<strong>en</strong>taciones visuales conectan con <strong>la</strong> constitución <strong>de</strong> los <strong>de</strong>seos, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

medida <strong>en</strong> que <strong>en</strong>señan a mirar y a mirarse, y contribuy<strong>en</strong> a construir repres<strong>en</strong>taciones sobre sí<br />

mismos y sobre el mundo (lo que constituye <strong>la</strong> realidad). Estos cambios ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una importante<br />

influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación, por ello <strong>de</strong>bemos aproximarnos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva crítica a <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

repres<strong>en</strong>taciones visuales con <strong><strong>la</strong>s</strong> que se vincu<strong>la</strong>n los niños, <strong><strong>la</strong>s</strong> niñas y los jóv<strong>en</strong>es, prestando<br />

especial at<strong>en</strong>ción a sus formas <strong>de</strong> apropiación y resist<strong>en</strong>cia. En ese s<strong>en</strong>tido, Fernando Hernán<strong>de</strong>z<br />

<strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong> una narrativa alternativa para <strong>la</strong> educación, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> distancia <strong>en</strong>tre <strong>la</strong><br />

“pedagogía cultural” (el papel que juegan <strong><strong>la</strong>s</strong> repres<strong>en</strong>taciones y <strong><strong>la</strong>s</strong> manifestaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura<br />

popu<strong>la</strong>r con <strong>la</strong> que niños, niñas y jóv<strong>en</strong>es se re<strong>la</strong>cionan fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>, y que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un<br />

importante papel <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> subjetivida<strong>de</strong>s) y <strong>la</strong> “pedagogía esco<strong>la</strong>r”; reconocer <strong>la</strong><br />

distancia <strong>en</strong>tre cómo educa <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> y cómo educan los medios <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura visual popu<strong>la</strong>r y<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> artes visuales.<br />

Escue<strong>la</strong><br />

Las reformas educativas que <strong>de</strong> forma periódica propugnan los gobiernos se adaptan y respond<strong>en</strong><br />

a <strong><strong>la</strong>s</strong> narrativas dominantes. Narrativas que son fijadas por organismos internacionales y casi<br />

siempre se vincu<strong>la</strong>n al mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> transformación <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones económicas<br />

y <strong>la</strong>borales.<br />

En cuanto a <strong><strong>la</strong>s</strong> propuestas <strong>de</strong> Educación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes visuales, se apoyan g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> procedimi<strong>en</strong>tos y prácticas <strong>de</strong>l siglo XIX, <strong><strong>la</strong>s</strong> cuales se adhier<strong>en</strong> a visiones y propósitos <strong>de</strong>l<br />

arte confortables y sin pret<strong>en</strong>siones. Esta situación requiere revisar los fundam<strong>en</strong>tos teóricos,<br />

epistemológicos, disciplinares y pedagógicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes visuales.<br />

Debemos p<strong>la</strong>ntear un interrogante sobre cómo po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r actitu<strong>de</strong>s y<br />

procedimi<strong>en</strong>tos creativos que nos permitan comunicar nuestra manera <strong>de</strong> re<strong>la</strong>cionarnos con el<br />

mundo, con los otros y con nosotros mismos. Volvi<strong>en</strong>do a pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong> Marcuse: si<strong>en</strong>do consci<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> los mecanismos <strong>de</strong> dominación y su estética, recuperar <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> transgresión. Para ello,<br />

<strong>de</strong>bemos analizar, <strong>en</strong>tre otras cosas, <strong>la</strong> estética <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> socialización: el <strong>en</strong>torno<br />

construido, el <strong>en</strong>torno simbólico, el <strong>en</strong>torno social. Y también realizar propuestas metodológicas <strong>de</strong><br />

interpretación y práctica: intertextualidad, <strong>de</strong>construcción, análisis crítico <strong>de</strong>l discurso; prestando<br />

at<strong>en</strong>ción al contexto cultural y al proceso <strong>de</strong> recepción y no sólo al <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es.<br />

Un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación artística como un espacio don<strong>de</strong>, como <strong>en</strong> <strong>la</strong> psico<strong>de</strong>lia, po<strong>de</strong>r<br />

imaginar alternativas a lo real, como <strong>en</strong> <strong>la</strong> psico<strong>de</strong>lia, para que <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> sea un espacio que<br />

favorezca <strong>la</strong> equidad y <strong>la</strong> emancipación <strong>de</strong> los individuos.<br />

Bibliografía<br />

ACASO, M. La educación artística no son manualida<strong>de</strong>s. Catarata, Madrid, 2009.<br />

AGUIRRE, A. <strong>Cultura</strong> e id<strong>en</strong>tidad cultural. Bard<strong>en</strong>as, Bercelona, 1997.<br />

AMEZTOY, V.: Eliztarrak-Mundutarrak/Sagrado-Profano. Donostia: Gipuzkoako Foru Aldundia, Koldo<br />

Mitxel<strong>en</strong>a Kulturunea y Arteleku, 2000.<br />

BARTHES, R.; Como vivir juntos. Bu<strong>en</strong>os Aires: Siglo XXI Ediciones ,2003.<br />

BERGER, J.: Algunos pasos hacia una pequeña teoría <strong>de</strong> lo invisible. Madrid: Ardora, 1997.<br />

BLAKE, W.; BLOOM, H.; ERDMAN, D.V.: The complete poetry and prose of William B<strong>la</strong>ke. Los<br />

Angeles: University of California Press: 1982.<br />

CARRERE, A.; SABORIT, J.; Retórica <strong>de</strong> <strong>la</strong> pintura. Madrid: Ediciones Cátedra, 2000.<br />

CATALÁN, C.: Daniel Txopitea. El recolector <strong>de</strong> sueños. C<strong>en</strong>tro <strong>Cultura</strong>l Montehermoso Kulturunea /<br />

Vitoria-Gazteizko Uda<strong>la</strong>, 2000.<br />

84


CHENG, F.: Vacío y pl<strong>en</strong>itud.Madrid: Ediciones Sirue<strong>la</strong>, 1993.<br />

CLARKE, T.; GRAY, C.; RADCLIFFE, C.; NICHOLSON-SMITH, D.: La revolución <strong>de</strong>l arte mo<strong>de</strong>rno<br />

y el mo<strong>de</strong>rno arte <strong>de</strong> <strong>la</strong> revolución; Sección inglesa <strong>de</strong> <strong>la</strong> internacional situacionista. Logroño:<br />

Pepitas <strong>de</strong> ca<strong>la</strong>baza, 2007.<br />

COOPER, H.: Didáctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación infantil y primaria. Madrid: Ediciones Morata,<br />

2002<br />

DUFRENNE, M.: F<strong>en</strong>om<strong>en</strong>ología <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia estética. Val<strong>en</strong>cia: Fr<strong>en</strong>ando Torres, 1982.<br />

ESPINO, L.; MARTIN, J.; TURNER, E.; Outsi<strong>de</strong>r. Arte fuera <strong>de</strong> serie. Madrid: Eneida, 2008.<br />

FAUCHEREAU, S. ed., DURÁN D. coautor. En torno al Art Brut; Madrid: Círculo <strong>de</strong> Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong>, 2007.<br />

FROMM, E.: El arte <strong>de</strong> amar: una investigación sobre <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong>l amor. Barcelona: Paidós, 2007<br />

G. CORTES J.M.; Ord<strong>en</strong> y caos : un estudio cultural sobre lo monstruoso <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes. Barcelona:<br />

Anagrama, 1997.<br />

GONZÁLEZ DE DURANA, J.: Vic<strong>en</strong>te Ameztoy. Vitoria-Gasteiz: Artium, 2003.<br />

GUASCH, A.M.: Arte e i<strong>de</strong>ología <strong>en</strong> el País Vasco (1940-1980): un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> análisis sociológico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

práctica pictórica contemporánea. Madrid: Akal, 1985.<br />

HARGREAVES, A. Profesoraso, cultura y postmo<strong>de</strong>rnidad. Morata, Madrid, 1996.<br />

HUXLEY, A.: Las puertas <strong>de</strong> <strong>la</strong> percepción; Cielo e infierno. Barcelona: Edhasa, 2001.<br />

JODOROWSKY, A.: La danza <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad: (psicomagia y psicochamanismo). Barcelona: Sirue<strong>la</strong>, 2001.<br />

JODOROWSKY, A.: Psicomagia. Barcelona: Sirue<strong>la</strong>, 2005.<br />

LEARY, T.; METZNER, R.: The Psyche<strong>de</strong>lic Experi<strong>en</strong>ce. London: P<strong>en</strong>guin, 2008.<br />

MARAFIOTI, R.: Charles S. Peirce: el éxtasis <strong>de</strong> los signos. Bu<strong>en</strong>os Aires: Editorial Biblos, 2005.<br />

MARCHÁN FIZ, S.: Del arte objetual al arte <strong>de</strong> concepto (1960-1974): epílogo sobre <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sibilidad<br />

“posmo<strong>de</strong>rna”. Madrid: Akal, 1997.<br />

MARCUSE, H.: El hombre unidim<strong>en</strong>sional: <strong>en</strong>sayo sobre <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ología <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad industrial avanzada.<br />

Barcelona: Ariel, 1987.<br />

MARCUSE, H.: La dim<strong>en</strong>sión estética. Madrid: Editorial Biblioteca Nueva, 2007.<br />

MASTERS, R. HOUSTON, J.: Psyche<strong>de</strong>lic art. New York: Grove Press, 1968<br />

MENDEZ, L. Antropología <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción artística. Síntesis, 1995.<br />

MERINO, J.L.; KORTADI, E.; RUIZ DE EGUINO, I.: Daniel Txopitea. Donostia: Kutxa Fundazioa,<br />

1998.<br />

ORWELL, G.: 1984. Barcelona: Ediciones Destino, 1989.<br />

PEPPIAATT, Michael, Francis Bacon; Anatomía <strong>de</strong> un <strong>en</strong>igma, Editorial Gedisa, Barcelona, 1999, p.162.<br />

PRECKLER, A.M.: Historia <strong>de</strong>l arte universal <strong>de</strong> los siglos XIX y XX. Madrid: Editorial Complut<strong>en</strong>se,<br />

2003.<br />

PUJOL, O.; VEGA, A.: Las pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong>l sil<strong>en</strong>cio. El l<strong>en</strong>guaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> distintas tradiciones<br />

místicas. Madrid: Trotta, 2006.<br />

SÁENZ DE GORBEA, X; TXOPITEA, D.: Jakin, p<strong>en</strong>tsau, amestu. Bilbao: Vegap, 2004.<br />

Simposio “Happ<strong>en</strong>ing, Fluxus y Otros Comportami<strong>en</strong>tos”. Pon<strong>en</strong>cias y comunicaciones: Simposio<br />

“Happ<strong>en</strong>ing, fluxus y otros comportami<strong>en</strong>tos artísticos <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XX”. Mérida:<br />

Editora Regional <strong>de</strong> Extremadura, 2001.<br />

TAYLOR, C. La construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad mo<strong>de</strong>rna. Paidos, Barcelona, 1996.<br />

TXOPITEA, D. y A.: Zarautz bihotz-bihotzetik. Zarautz: Ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Zarautz/Kultura sai<strong>la</strong>, 1997.<br />

VEGA, A.: Arte y santidad. Cuatro lecciones <strong>de</strong> estética apofática. Pamplona: Cátedra Jorge Oteiza, 2005.<br />

WATTS, A., Budismo: <strong>la</strong> religión <strong>de</strong> <strong>la</strong> no-religión. Barcelona: Kairós, 2005.<br />

WATTS,A.: El camino <strong>de</strong>l z<strong>en</strong>. Barcelona: Pocket Edhasa, 1980.<br />

WATTS,A.: La sabiduría <strong>de</strong> <strong>la</strong> inseguridad. Barcelona: Kairós, 1994.<br />

WATTS,A.: Memorias: autobiografía 1915-1965. Barcelona: Kairós, 1999.<br />

WILBER, K.: La conci<strong>en</strong>cia sin fronteras: aproximaciones <strong>de</strong> Ori<strong>en</strong>te y Occid<strong>en</strong>te al crecimi<strong>en</strong>to personal.<br />

Barcelona: Kairós, 1998.<br />

WILBER, K.: Los tres ojos <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to: <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> un nuevo paradigma. Barcelona: Kairós,<br />

1999.<br />

ZUAZO, I.: Un camino hacia el ser, educación artística para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia. Leioa:<br />

85


Universidad <strong>de</strong>l País Vasco, 2002.<br />

ZURIARRAIN, R.; RINNEKANGAS, R. coaut; GOLVANO, F. coaut: Zuriarrain. Donostia: Gipuzkoako Foru Aldundia/<br />

Diputación Foral <strong>de</strong> Gipuzkoa, 2005.<br />

Páginas Web<br />

http://alweb.ehu.es/procesos<strong>de</strong>creación/<br />

http://bdigital.uao.edu.co/bitstream/10614/398/1/Articulo%201%20hab<strong>la</strong>durias%20no.%204.pdf<br />

http://revistas.ucm.es/bba/11315598/articulos/ARIS9999110027A.PDF<br />

http://trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>talism.blogspot.com/2006/06/psico<strong>de</strong>lia.html<br />

http://www.artbrut.ch/<br />

http://www.arteindividuoysociedad.es/articles/N21/Bel<strong>en</strong>_Leon.pdf<br />

http://www.arteleku.net/programa-es/archivo/arte-y-saber/arte-y-saber<br />

http://www.c<strong>en</strong>tro-<strong>de</strong>-semiotica.com.ar/groupeM.html<br />

http://www.criticarte.com/Page/<strong>en</strong>sayos/text/FrancisBacon.html<br />

http://www.imaginaria.org/dazil.htm<br />

http://www.losc<strong>la</strong>veles.info/sevil<strong>la</strong>/in<strong>de</strong>x.php?option=com_alphacont<strong>en</strong>t&section=9&cat=32&ta<br />

sk=view&id=1162&Itemid=175<br />

http://www.proa.org/exhibiciones/pasadas/inconsci<strong>en</strong>te/exhibicion_fr.html<br />

http://www.replica21.com/archivo/articulos/s_t/368_springer_difer<strong>en</strong>.html<br />

http://www.rosavalver<strong>de</strong>.com/html/SMartin.pdf<br />

http://www.scribd.com/doc/9264908/Una-superacion-<strong>de</strong>l-arte-Mayo-<strong>de</strong>l-68-o-el-espectaculo-<strong>de</strong><strong>la</strong>-sociedad<br />

http://www.wikipedia.org<br />

http://www.wolkoweb.com.ar/apuntes/textos/retorica_s_p.rtf<br />

86


87<br />

Indagar nuestra historia e id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s


Apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r es conocer y construir historias y repres<strong>en</strong>taciones<br />

<strong>en</strong>tre<strong>la</strong>zadas<br />

Resum<strong>en</strong><br />

José Pedro Aznárez López y Águeda Beatriz Mangas Hernán<strong>de</strong>z<br />

Universidad <strong>de</strong> Huelva<br />

Una compleja trama <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se <strong>en</strong>tre<strong>la</strong>zan infinidad <strong>de</strong> re<strong>la</strong>tos y repres<strong>en</strong>taciones es <strong>la</strong> que<br />

posibilita el surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad -que es un constructo socio-cultural extraordinariam<strong>en</strong>te<br />

complejo y <strong>de</strong> carácter sistémico- y también es <strong>la</strong> base <strong>de</strong> nuestra memoria y nuestro self. Apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

a navegar <strong>de</strong> manera crítica por esa trama, a actuar sobre el<strong>la</strong> (t<strong>en</strong>er capacidad <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>cia), es<br />

una necesidad acuciante <strong>en</strong> un mundo progresivam<strong>en</strong>te más complejo. Sin embargo, <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong><br />

sigue facilitando un re<strong>la</strong>to único y unívoco, que sugiere una realidad homogénea y pre<strong>de</strong>cible y<br />

manti<strong>en</strong>e dinámicas <strong>de</strong> trabajo simplificadoras.<br />

Las artes visuales ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un papel <strong>de</strong>cisivo <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong> lo real, creando<br />

espacios <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cia y conocimi<strong>en</strong>to que están totalm<strong>en</strong>te ligados a nuestras vidas y nuestra<br />

realidad hasta el punto <strong>de</strong> ser indiscernibles <strong>de</strong> el<strong><strong>la</strong>s</strong>. Nuestra capacidad <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>cia ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong> hecho<br />

mucho que ver con el modo <strong>en</strong> que nos re<strong>la</strong>cionamos con el<strong><strong>la</strong>s</strong> -interpretándo<strong><strong>la</strong>s</strong>, viviéndo<strong><strong>la</strong>s</strong>,<br />

atribuyéndoles s<strong>en</strong>tido,...-o <strong>en</strong> que <strong><strong>la</strong>s</strong> manejamos/creamos. Des<strong>de</strong> nuestra Universidad trabajamos<br />

hace años para ayudar a los estudiantes a e<strong>la</strong>borar narrativas que les permitan una compr<strong>en</strong>sión<br />

crítica <strong>de</strong> lo real y <strong>la</strong> actuación (incluso activista) sobre <strong>la</strong> realidad.<br />

A modo <strong>de</strong> introducción. Un niño muerto hace mucho tiempo... un mundo al que<br />

acce<strong>de</strong>mos a pesar <strong>de</strong> no existir ya y <strong>de</strong> que no estamos <strong>en</strong> él<br />

En los Museos Vaticanos se conserva un pequeño sarcófago romano <strong>de</strong> mármol b<strong>la</strong>nco, que hace<br />

unos veinte siglos guardó un cadáver infantil. En su cara frontal aparece tal<strong>la</strong>do con esmero un<br />

friso <strong>en</strong> el que muchos niños, vestidos con túnicas, están jugando.<br />

Un pu<strong>en</strong>te invisible se establece <strong>en</strong>tre nosotros, el niño muerto, los niños jugando. La<br />

evid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> ese artefacto vacío que ya no conti<strong>en</strong>e nada, pero <strong>en</strong> el que otros<br />

padres <strong>de</strong>positaron un cuerpecito inerte, paradójicam<strong>en</strong>te nos hace percibir <strong>de</strong> modo más int<strong>en</strong>so<br />

nuestra propia corporalidad, tan distinta <strong>de</strong> <strong>la</strong> inexist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l cuerpo <strong>de</strong>l otro muerto. Y aunque no<br />

hay ya otro, somos capaces <strong>de</strong> concebirlo, <strong>de</strong> imaginarlo, y <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tir que fue una muerte temprana.<br />

Solemos p<strong>en</strong>sar que no es “justo” que los niños mueran, ni los jóv<strong>en</strong>es tampoco; morir <strong>de</strong>bería ser<br />

cuestión <strong>de</strong> personas <strong>de</strong> eda<strong>de</strong>s muy elevadas... Paradójicam<strong>en</strong>te, <strong><strong>la</strong>s</strong> imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> los pequeños<br />

jugando aj<strong>en</strong>os a cualquier tragedia, c<strong>en</strong>trados <strong>en</strong> “su” ahora, esa s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> infancia truncada,<br />

<strong>de</strong> tiempo acabado <strong>de</strong> manera anticipada. Con me<strong>la</strong>ncolía, creemos percibir el rastro <strong>de</strong> un dolor<br />

que nos conmueve.<br />

También <strong>la</strong> mortalidad <strong>de</strong> ese otro <strong>de</strong>saparecido nos recuerda <strong>la</strong> nuestra.<br />

Pero no hay tristeza ni dolor alguno “<strong>en</strong>” el sarcófago; éste no los posee. Por el contrario,<br />

es un objeto inerte, <strong>de</strong> piedra, sobre el que se han esculpido alegres esc<strong>en</strong>as <strong>de</strong> niños (esc<strong>en</strong>as<br />

“<strong>en</strong>cantadoras”).<br />

Si este sepulcro pue<strong>de</strong> evocar tantas cuestiones no es porque <strong><strong>la</strong>s</strong> porte, sino porque –como<br />

resulta obvio-, no sólo vemos lo que vemos. Vemos <strong>de</strong> una manera re<strong>la</strong>cional; establecemos<br />

re<strong>la</strong>ciones continuam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre lo que miramos y lo que sabemos, nuestros s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos, nuestros<br />

88


ecuerdos personales, lo que nos cu<strong>en</strong>tan, <strong><strong>la</strong>s</strong> normas sociales, los ritos...<br />

Vemos más allá <strong>de</strong>l objeto, más allá <strong>de</strong>l aquí y ahora. La historia <strong>de</strong> una muerte trágica y<br />

el rastro <strong>de</strong>l dolor consecu<strong>en</strong>te se nos hac<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>tes porque somos capaces <strong>de</strong> revivir lo pasado,<br />

<strong>de</strong> imaginar, <strong>de</strong> empatizar, <strong>de</strong> <strong>en</strong>contrarnos <strong>en</strong> el otro, <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tir dolor con su dolor, amargura<br />

con su amargura. Po<strong>de</strong>mos casi rozar m<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te los cuerpos que lloraban, se estremecían, se<br />

<strong>de</strong>rrumbaban, aunque se trata <strong>de</strong> un dolor y una amargura reconstruidos, e<strong>la</strong>borados por nosotros<br />

mismos. Nuestra memoria (incluida nuestra memoria emocional) nos permite t<strong>en</strong><strong>de</strong>r estos pu<strong>en</strong>tes,<br />

cruzarlos, traer el pasado a nuestras propias vidas e integrar un dolor y una tragedia <strong>de</strong> hace mucho<br />

tiempo <strong>en</strong> nuestras historias emocionales, <strong>en</strong> nuestra experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> vida.<br />

Nuestra experi<strong>en</strong>cia,... <strong>de</strong> esto se trata especialm<strong>en</strong>te. Si limitásemos nuestra experi<strong>en</strong>cia<br />

y conocimi<strong>en</strong>to a lo que directam<strong>en</strong>te nos ocurre, sería muy limitada. Ap<strong>en</strong>as contaríamos con<br />

otro pasado que el <strong>de</strong> nuestro recuerdo biográfico. Pero nuestra experi<strong>en</strong>cia se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> hacia el<br />

pasado <strong>de</strong> manera ilimitada gracias a <strong><strong>la</strong>s</strong> historias y repres<strong>en</strong>taciones que han hecho otras personas,<br />

gracias a <strong><strong>la</strong>s</strong> huel<strong><strong>la</strong>s</strong> y los restos que somos capaces <strong>de</strong> interpretar. Se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> igualm<strong>en</strong>te hacia<br />

otras tierras y otras g<strong>en</strong>tes mediante fotografías, libros, pelícu<strong><strong>la</strong>s</strong>, tarjetas postales, noticias <strong>en</strong><br />

los media, museos, conversaciones,... Se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> también hacia lo fantástico, lo proyectado,<br />

lo futurible, lo mítico, lo leg<strong>en</strong>dario, <strong><strong>la</strong>s</strong> fábu<strong><strong>la</strong>s</strong>, los ejemplos abstractos, <strong>la</strong> literatura y el cine<br />

<strong>de</strong> ficción, <strong><strong>la</strong>s</strong> situaciones hipotéticas,... Vivimos vidas expandidas, <strong>en</strong>ormem<strong>en</strong>te expandidas.<br />

Creemos estar vivi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> pres<strong>en</strong>te, y <strong>en</strong> el ahora, pero ese aquí y ahora es inseparable <strong>de</strong> los<br />

<strong>la</strong>zos que establecemos más allá <strong>de</strong>l tiempo y el espacio gracias a nuestro peculiar funcionami<strong>en</strong>to<br />

cerebral,... y cultural. Pues cada cerebro funciona <strong>de</strong> manera indiscernible <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

que mira.<br />

En el exterior <strong>de</strong>l Vaticano, y a no mucha distancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> sa<strong>la</strong> <strong>de</strong>l museo don<strong>de</strong> está el<br />

sarcófago infantil, un antiguo y reutilizado sarcófago <strong>de</strong> estrígilos –también romano-, sirve <strong>de</strong> taza<br />

a una fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> agua fresca. La mayoría <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> personas beb<strong>en</strong> o rell<strong>en</strong>an sus pequeñas botel<strong><strong>la</strong>s</strong><br />

<strong>de</strong> plástico <strong>de</strong>spreocupadam<strong>en</strong>te, ignorando que <strong>la</strong> taza <strong>de</strong> <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te albergó también un cuerpo<br />

muerto. Ya no hay empatía, ni me<strong>la</strong>ncolía, ni <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro. Para <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te se trata sólo<br />

<strong>de</strong> una fu<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> que aliviar el calor <strong>de</strong>l verano italiano.<br />

¿Dón<strong>de</strong> radica <strong>en</strong>tonces <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> cada sarcófago, su verdad, su “m<strong>en</strong>saje”?, obviam<strong>en</strong>te<br />

no están <strong>en</strong> ellos, no les pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong>. El significado y experi<strong>en</strong>cia que <strong>en</strong>contramos y vivimos <strong>en</strong><br />

los objetos –incluidas <strong><strong>la</strong>s</strong> obras <strong>de</strong> arte- son el resultado conting<strong>en</strong>te, provisional, <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> re<strong>la</strong>ciones<br />

que establecemos con ellos. Los s<strong>en</strong>tidos y significados <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> obras <strong>de</strong> arte sólo <strong>en</strong> parte están<br />

dados por <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación y, por el contrario son externos a el<strong><strong>la</strong>s</strong>, son emerg<strong>en</strong>cias que surg<strong>en</strong> y<br />

cambian y que <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> circunstancias, expectativas, re<strong>la</strong>tos y repres<strong>en</strong>taciones <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los<br />

que acce<strong>de</strong>mos a el<strong><strong>la</strong>s</strong>.<br />

Sin un re<strong>la</strong>to que cont<strong>en</strong>ga <strong>la</strong> información oportuna, el sarcófago <strong>de</strong> estrígilos es solo<br />

una pi<strong>la</strong> ornam<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> <strong>la</strong> que beber agua. Conforme ese re<strong>la</strong>to nos hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> que “eso” fue<br />

una tumba, nuestra mirada cambia. Si cargamos <strong>de</strong> <strong>de</strong>talles escatológicos el re<strong>la</strong>to, si teñimos<br />

emocionalm<strong>en</strong>te nuestras miradas, es fácil que sintamos un fugaz escalofrío al acercarnos a beber<br />

<strong>en</strong> esa sepultura abandonada. O tal vez no sintamos nada. Sea una u otra nuestra reacción, lo<br />

único que hace es mostrarnos que incluso nuestras emociones, que solemos consi<strong>de</strong>rar algo muy<br />

íntimo y “auténtico”, son emerg<strong>en</strong>cias coyunturales, respuestas muy variables y <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> re<strong>la</strong>ciones que previam<strong>en</strong>te hemos establecido.<br />

Asumir <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> significado propio <strong>de</strong> los objetos –y <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral-, exige<br />

un cambio radical <strong>en</strong> nuestra manera <strong>de</strong> contemp<strong>la</strong>r el mundo (y <strong>de</strong> contemp<strong>la</strong>rnos a nosotros<br />

mismos). Y exige también un cambio radical <strong>en</strong> nuestro modo <strong>de</strong> concebir lo que es conocer y<br />

apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r. Conocer y apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ver sobre todo con el modo <strong>en</strong> que <strong><strong>la</strong>s</strong> repres<strong>en</strong>taciones<br />

89


y re<strong>la</strong>tos que nos acompañan se <strong>en</strong>tre<strong>la</strong>zan <strong>en</strong>tre sí y con otros muchos re<strong>la</strong>tos, imaginarios,<br />

cre<strong>en</strong>cias, etc. hasta hacer que veamos, sintamos, experim<strong>en</strong>temos, compr<strong>en</strong>damos... tal y como<br />

lo hacemos; ti<strong>en</strong>e que ver igualm<strong>en</strong>te con el modo <strong>en</strong> que construimos –m<strong>en</strong>tal y socialm<strong>en</strong>te-<br />

historias que dan s<strong>en</strong>tido a <strong>la</strong> realidad, a lo que nos ocurre, a nuestras vidas. Sin embargo, no<br />

siempre ha sido esto evid<strong>en</strong>te ni se ha aceptado como válido.<br />

Transitando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una manera <strong>de</strong> mirar simplificadora a otra compleja<br />

Hubo sin duda una voluntad <strong>de</strong> verdad <strong>en</strong> el siglo XIX que no coinci<strong>de</strong> ni por <strong><strong>la</strong>s</strong> formas<br />

que pone <strong>en</strong> juego, ni por los tipos <strong>de</strong> objetos a los que se dirige, ni por <strong><strong>la</strong>s</strong> técnicas <strong>en</strong> que<br />

se apoya, con <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong> saber que caracteriza <strong>la</strong> cultura clásica. Retrocedamos un<br />

poco: <strong>en</strong> ciertos mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los siglos XVI y XVII (y <strong>en</strong> Ing<strong>la</strong>terra sobre todo) apareció<br />

una voluntad <strong>de</strong> saber que, anticipándose a sus cont<strong>en</strong>idos actuales, dibujaba p<strong>la</strong>nes<br />

<strong>de</strong> objetos posibles, observables, medibles, c<strong><strong>la</strong>s</strong>ificables; una voluntad <strong>de</strong> saber que<br />

imponía al sujeto conocedor (y <strong>de</strong> alguna manera antes <strong>de</strong> toda experi<strong>en</strong>cia) una cierta<br />

posición, una cierta forma <strong>de</strong> mirar ; y una cierta función (ver más que leer, verificar<br />

más que com<strong>en</strong>tar); una voluntad <strong>de</strong> saber que prescribía (y <strong>de</strong> un modo más g<strong>en</strong>eral<br />

que cualquier otro instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>terminado) el nivel técnico <strong>de</strong>l que los conocimi<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong>berían investirse para ser verificables y útiles. (Foucault, 2008:21)<br />

Nuestra mirada es inseparable <strong>de</strong>l paradigma que ha dominado Occid<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el cartesianismo<br />

(Morin, 2001), as<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> una afirmación fuertem<strong>en</strong>te i<strong>de</strong>ológica: el conocimi<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico es<br />

“transpar<strong>en</strong>te” y hace posible apreh<strong>en</strong><strong>de</strong>r y <strong>de</strong>scribir <strong><strong>la</strong>s</strong> cosas tal y cómo son. El conocimi<strong>en</strong>to<br />

ci<strong>en</strong>tífico permitiría un acceso directo y objetivo a lo real: eso haría <strong>de</strong> él un conocimi<strong>en</strong>to necesario<br />

(no pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong> otra manera que como es), universal y absolutam<strong>en</strong>te fiable.<br />

Afirmar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una realidad preexist<strong>en</strong>te al sujeto, estable <strong>en</strong> lo fundam<strong>en</strong>tal,<br />

objetiva y universal es un acto trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tal. Supone situar <strong>de</strong> un <strong>de</strong>terminado modo nuestra<br />

re<strong>la</strong>ción con toda <strong>la</strong> realidad, y con nosotros mismos. Según esta “voluntad <strong>de</strong> verdad”, <strong>la</strong> realidad<br />

estaría fr<strong>en</strong>te a nuestros ojos, como una verdad que reverberase (Foucault, 2008), y el problema<br />

<strong>de</strong>l conocer se limitaría únicam<strong>en</strong>te a leer esa realidad. La ci<strong>en</strong>cia, con su l<strong>en</strong>guaje objetivo, se<br />

limitaría a <strong>de</strong>scribir <strong>la</strong> realidad, a “<strong>de</strong>scubrir<strong>la</strong>” y “leer<strong>la</strong>” y a pres<strong>en</strong>tar<strong>la</strong> <strong>de</strong> una manera lógica,<br />

ord<strong>en</strong>ada, coher<strong>en</strong>te y unitaria. Y puesto que resulta obvio que hay interpretaciones diverg<strong>en</strong>tes<br />

sobre cualquier objeto o situación que podamos concebir, sería preciso eliminar cualquier atisbo<br />

<strong>de</strong> subjetividad y acce<strong>de</strong>r a una interpretación que no sería tal, sino más bi<strong>en</strong> una constatación, o<br />

como mínimo una hipótesis, “ci<strong>en</strong>tífica”. Daría un poco igual <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong>l objeto a observar<br />

o <strong>de</strong> si se trata <strong>de</strong> una ci<strong>en</strong>cia exacta o <strong>de</strong> una humana porque, como seña<strong>la</strong> Carretero (2008:<br />

13), “En líneas g<strong>en</strong>erales, <strong>la</strong> consagración <strong>de</strong> <strong>la</strong> razón mo<strong>de</strong>rna está guiada por un manifiesto<br />

propósito: constreñir <strong>la</strong> ambival<strong>en</strong>cia propia <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia social <strong>de</strong> acuerdo a los cánones<br />

<strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> racionalidad que habría adoptado unos patrones importados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el dominio<br />

<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> ci<strong>en</strong>cias naturales. Este espíritu se proyectará sobre el ámbito <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> lo social”<br />

De <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> este mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia, aliado a un <strong>de</strong>sarrollo espectacu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> técnica,<br />

el conocimi<strong>en</strong>to ha podido crecer y avanzar como nunca lo había hecho. Pero parale<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te,<br />

como seña<strong>la</strong> Morin (2001), ese avance se ha realizado a costa <strong>de</strong> una mirada simplificadora y<br />

reduccionista, que ignoraba amplias parce<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong> realidad <strong>en</strong> un int<strong>en</strong>to por limitar el conocimi<strong>en</strong>to<br />

a <strong>la</strong> recopi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> datos objetivos y cuantificables proced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> observables concretos. Y al<br />

c<strong>en</strong>trar su at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> manera casi exclusiva <strong>en</strong> lo m<strong>en</strong>surable y concreto <strong>de</strong> objetos y procesos,<br />

se pasaba por alto que por sí mismo no son nada, no pose<strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido. Como seña<strong>la</strong>mos antes, una<br />

90


partícu<strong>la</strong> subatómica –o un <strong>en</strong>orme trozo <strong>de</strong> roca, da igual el tamaño y el nivel <strong>de</strong> realidad <strong>en</strong> que<br />

nos movamos- adquier<strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido a partir <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> re<strong>la</strong>ciones que establec<strong>en</strong> con aquello que les<br />

ro<strong>de</strong>a. Y con nosotros...<br />

Lo que conocemos como realidad es lo que apreh<strong>en</strong><strong>de</strong>mos <strong>de</strong> procesos sistémicos<br />

<strong>en</strong>tre<strong>la</strong>zados infinita e inacabablem<strong>en</strong>te<br />

No existe algo así como una “lectura directa” <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong> lo real. Exist<strong>en</strong> posibles<br />

interacciones cognitivas con lo real, distintas experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> lo real. Cualquier observable,<br />

incluso los que parec<strong>en</strong> prov<strong>en</strong>ir <strong>de</strong> <strong>la</strong> percepción directa <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> propieda<strong>de</strong>s elem<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> los<br />

objetos, supone <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una previa construcción <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones por parte <strong>de</strong>l sujeto, qui<strong>en</strong><br />

ya lo ha objetualizado y proce<strong>de</strong> <strong>en</strong> realidad a su interpretación. Los datos más elem<strong>en</strong>tales y<br />

más puros que tomemos <strong>de</strong> un “observable” correspond<strong>en</strong> al esquema interpretativo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />

que tomamos los datos. Por supuesto, po<strong>de</strong>mos extraer datos objetivos <strong>de</strong> lo real (el peso<br />

atómico <strong>de</strong> tal compon<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> un sujeto, <strong>la</strong> distancia <strong>en</strong> Km <strong>en</strong>tre dos puntos por una<br />

<strong>de</strong>terminada carretera, <strong><strong>la</strong>s</strong> medidas <strong>de</strong> un cuadro), pero esos datos los obt<strong>en</strong>emos <strong>de</strong> un observable<br />

al que acce<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> ese esquema interpretativo previo y con unas unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> medida o<br />

conceptualización también previas. Y esos datos sólo son útiles <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida que se incorpor<strong>en</strong><br />

a un esquema interpretativo amplio, que es aj<strong>en</strong>o al objeto (y al dato) <strong>en</strong> sí, lo que hace aún más<br />

evid<strong>en</strong>te el carácter interpretativo <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to, incluso <strong>de</strong>l más ci<strong>en</strong>tífico. García lo ilustra<br />

muy bi<strong>en</strong> con un ejemplo tomado <strong>de</strong> Russell Hanson (1958):<br />

«El niño y el profano pued<strong>en</strong> ver: ellos no son ciegos. Pero ellos no pued<strong>en</strong> ver lo que<br />

ve el físico: ellos son ciegos con respecto a lo que éste ve. Nosotros po<strong>de</strong>mos no oír<br />

que el oboe está <strong>de</strong>safinado, aunque esto sea dolorosam<strong>en</strong>te obvio para un músico<br />

(qui<strong>en</strong>, incid<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te no oye los tonos y los interpreta como estando <strong>de</strong>sacor<strong>de</strong><br />

sino que simplem<strong>en</strong>te oye el oboe <strong>de</strong>safinado). Nosotros simplem<strong>en</strong>te vemos <strong>la</strong> hora;<br />

el cirujano simplem<strong>en</strong>te ve <strong>la</strong> herida aséptica; el físico ve el sobrecal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

ánodo <strong>de</strong>l tubo <strong>de</strong> rayos X. Hay un número in<strong>de</strong>finidam<strong>en</strong>te gran<strong>de</strong> <strong>de</strong> maneras <strong>de</strong> ver<br />

conste<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> líneas, formas, manchas. Por qué una configuración visual pue<strong>de</strong> ser<br />

vista difer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, es cuestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> psicología; pero que pue<strong>de</strong> verse difer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

es una cuestión importante <strong>en</strong> cualquier análisis <strong>de</strong> los conceptos <strong>de</strong> ver y observar.»<br />

(Russell Hanson, <strong>en</strong> García, 2008: 41)<br />

El músico está tomando unos “datos”, el espectador otros, cuando ambos escuchan <strong>la</strong> misma<br />

melodía y el mismo oboe. El pintor que, con su caballete p<strong>la</strong>ntado sobre <strong>la</strong> tierra, mira un girasol<br />

<strong>en</strong> medio <strong>de</strong>l campo, se apresta a traspasar al li<strong>en</strong>zo unos ciertos observables, el agricultor que<br />

sembró el girasol mira otros; el girasol es el mismo. Es el punto <strong>de</strong> vista, el acceso que cada uno <strong>de</strong><br />

ellos hace al sistema <strong>en</strong> que el girasol está, lo que lo hace cambiar. Para el pintor el girasol es parte<br />

<strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> formas y colores, <strong>de</strong> mercado artístico y valor estético, <strong>de</strong> técnicas pictóricas y<br />

temas posibles para una exposición (y es también una historia previa que pasa por los girasoles<br />

<strong>de</strong> Monet o <strong>de</strong> van Gogh, por el modo <strong>en</strong> que fueron pintados, por los precios que han llegado<br />

a alcanzar, por <strong>la</strong> popu<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> sus cuadros <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te, etc.). Para el agricultor es parte <strong>de</strong>l<br />

sistema <strong>de</strong> producción agríco<strong>la</strong>, <strong>de</strong> su vida más material y <strong>de</strong> su <strong>la</strong>bor como profesional (que<br />

incluye el control <strong>de</strong> p<strong>la</strong>gas, el abonado, el riego, el trabajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra, <strong>la</strong> recolección, etc., nada<br />

<strong>de</strong> lo cual probablem<strong>en</strong>te esté <strong>en</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l artista <strong>en</strong> tanto pinta)… Las dos miradas son “reales”<br />

y recog<strong>en</strong> datos “objetivos”; ninguna <strong>de</strong> el<strong><strong>la</strong>s</strong> es mejor que <strong>la</strong> otra. Simplem<strong>en</strong>te correspond<strong>en</strong><br />

91


a <strong>en</strong>foques distintos y -como cualquier mirada especializada- son miradas simplificadoras, que<br />

limitan <strong>la</strong> complejidad <strong>de</strong> lo real y se quedan sólo con una parte <strong>de</strong> ello.<br />

Por supuesto, po<strong>de</strong>mos juntar <strong>la</strong> mirada <strong>de</strong>l pintor y <strong>la</strong> <strong>de</strong>l agricultor, y –sin duda<br />

alguna- obt<strong>en</strong>dremos una mirada m<strong>en</strong>os reductora. Y éstas a su vez con <strong>la</strong> <strong>de</strong>l economista, el<br />

geógrafo, el ing<strong>en</strong>iero agrónomo, el político, etc. Pero aun juntando todas <strong><strong>la</strong>s</strong> miradas y todos<br />

los saberes posibles, no obt<strong>en</strong>dremos “<strong>la</strong> verdad”. No es únicam<strong>en</strong>te un problema <strong>de</strong> cantidad<br />

<strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to: <strong>la</strong> evid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> que un mayor conocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong>riquece nuestra mirada no <strong>de</strong>be<br />

hacernos caer <strong>en</strong> <strong>la</strong> “ilusión <strong>de</strong> completud”, que es una forma más <strong>de</strong> simplificación porque sigue<br />

consi<strong>de</strong>rando <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una so<strong>la</strong> realidad objetiva, y pret<strong>en</strong><strong>de</strong> alcanzar<strong>la</strong> abarcando todos<br />

los conocimi<strong>en</strong>tos posibles sobre el<strong>la</strong>. Se trataría <strong>de</strong> un empeño imposible –no po<strong>de</strong>mos abarcar<br />

todos los conocimi<strong>en</strong>tos posibles-, pero sobre todo se trataría <strong>de</strong> una mirada que sigue ignorando<br />

el meollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> cuestión, que es el <strong>de</strong> que <strong><strong>la</strong>s</strong> cosas toman s<strong>en</strong>tido y significado (y su uso, su<br />

relevancia, etc.) según el mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que <strong><strong>la</strong>s</strong> interpretamos y <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> lo que “hagamos”<br />

con el<strong><strong>la</strong>s</strong>, <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> que se integr<strong>en</strong>. Todo lo que podamos concebir, aún lo más concreto<br />

y pequeño, está inserto <strong>en</strong> complejísimas re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones (a <strong><strong>la</strong>s</strong> que afectan y por <strong><strong>la</strong>s</strong> que son<br />

afectadas, a <strong><strong>la</strong>s</strong> que significan y por <strong><strong>la</strong>s</strong> que son significadas), y po<strong>de</strong>mos acce<strong>de</strong>r a ello <strong>de</strong> mil<br />

maneras difer<strong>en</strong>tes. Completud no es lo mismo que complejidad, y el problema <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to<br />

es justam<strong>en</strong>te que ti<strong>en</strong>e que asumir <strong>la</strong> complejidad <strong>de</strong> lo real y su carácter sistémico.<br />

A primera vista <strong>la</strong> complejidad es un tejido (complexus: lo que está tejido <strong>en</strong> conjunto) <strong>de</strong><br />

constituy<strong>en</strong>tes heterogéneos inseparablem<strong>en</strong>te asociados: pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> paradoja <strong>de</strong> lo uno<br />

y lo múltiple. Al mirar con más at<strong>en</strong>ción, <strong>la</strong> complejidad es, efectivam<strong>en</strong>te, el tejido <strong>de</strong><br />

ev<strong>en</strong>tos, acciones, interacciones, retroacciones, <strong>de</strong>terminaciones, azares, que constituy<strong>en</strong><br />

nuestro mundo f<strong>en</strong>oménico. (Morin, 2001; 32)<br />

T<strong>en</strong>emos que <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> realidad –y <strong>la</strong> vida- como un proceso continuo <strong>de</strong> interacciones sistémicas,<br />

tal y como <strong>la</strong> propia ci<strong>en</strong>cia ha acabado por <strong>de</strong>sve<strong>la</strong>r (von Berta<strong>la</strong>nffy, 1993). Nosotros mismos<br />

somos sistemas (vivos y consci<strong>en</strong>tes, pero sistemas). Todo lo real es fruto <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> interacciones, es<br />

resultado <strong>de</strong> innumerables procesos <strong>en</strong>tre<strong>la</strong>zados (a m<strong>en</strong>udo <strong>de</strong> manera recursiva, <strong>en</strong> bucle), <strong>en</strong><br />

que tan importante es lo concreto –el caso <strong>de</strong> los objetos- como <strong><strong>la</strong>s</strong> re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre éstos, <strong>en</strong> que<br />

tan importante es lo que existe <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to –objeto, proceso, sujeto- como lo que lo ha hecho<br />

posible o <strong><strong>la</strong>s</strong> finalida<strong>de</strong>s hacia <strong><strong>la</strong>s</strong> que parece ori<strong>en</strong>tarse.<br />

La realidad es un tr<strong>en</strong>zado polidim<strong>en</strong>sional <strong>en</strong> que cada punto es inseparable <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>más (incluido el “punto <strong>de</strong> vista” con que es abordada). Al percatarnos <strong>de</strong> ello, nos hacemos<br />

consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> que lo real pue<strong>de</strong> ser abordado <strong>de</strong> muchas maneras distintas, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l<br />

mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l sistema al que accedamos, <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> interacciones que prioricemos, <strong>de</strong> los procesos <strong>en</strong><br />

que nos c<strong>en</strong>tremos. Según el acceso que hagamos a lo real, obt<strong>en</strong>dremos respuestas difer<strong>en</strong>tes,<br />

“realida<strong>de</strong>s” difer<strong>en</strong>tes. Por eso seña<strong>la</strong> García (2008: 39) que “ningún sistema está dado <strong>en</strong> el<br />

punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación. El sistema no está <strong>de</strong>finido, pero es <strong>de</strong>finible. Un sistema<br />

complejo no está <strong>de</strong>limitado <strong>de</strong> antemano –pues es inseparable <strong>de</strong> todos los sistemas con que<br />

interactúa-, y son los sujetos que lo observan los que trazan sus límites y el modo <strong>en</strong> que va a ser<br />

abordado. Un abordaje empobrecedor nos ofrecerá un panorama pobre, un abordaje consci<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> complejidad, procurará concebir <strong>la</strong> realidad como compleja (aunque nunca, insistamos, como<br />

completa, pues siempre será consci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> lo limitado y limitador <strong>de</strong> cualquier abordaje).<br />

Fr<strong>en</strong>te al sueño <strong>de</strong> <strong>la</strong> verdad y <strong>la</strong> realidad resp<strong>la</strong>n<strong>de</strong>ci<strong>en</strong>tes que sólo habría que <strong>de</strong>scubrir, nos<br />

<strong>en</strong>contramos con que es nuestra mirada <strong>la</strong> que va haci<strong>en</strong>do emerger facetas, realida<strong>de</strong>s difer<strong>en</strong>tes,<br />

lo que apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te contradice el énfasis cartesiano –adoptado por <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia más tradicional-<br />

92


<strong>de</strong> eliminar al observador, <strong>de</strong> evitar que su subjetividad esté pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> observación y pueda<br />

interferir<strong>la</strong>. Como seña<strong>la</strong> Morin (2001: 64): “El mundo no pue<strong>de</strong> aparecer como tal, es horizonte<br />

<strong>de</strong> un eco-sistema <strong>de</strong>l eco-sistema, horizonte <strong>de</strong> <strong>la</strong> physis, no pue<strong>de</strong> aparecer sino es para un sujeto<br />

p<strong>en</strong>sante, último <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> complejidad auto-organizante.” Por su parte, von Berta<strong>la</strong>nffy<br />

(1993: XVII) escribía que “La percepción no es una reflexión <strong>de</strong> «cosas reales» (cualesquiera<br />

que sea su condición metafísica), ni el conocimi<strong>en</strong>to una mera aproximación a <strong>la</strong> «verdad» o <strong>la</strong><br />

«realidad». Es una interacción <strong>en</strong>tre conocedor y conocido, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> múltiples factores<br />

<strong>de</strong> naturaleza biológica, psicológica, cultural, lingüística, etc. La propia física nos <strong>en</strong>seña que<br />

no hay <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s últimas tales como corpúsculos u ondas, que existan in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l<br />

observador. Esto conduce a una filosofía «perspectivista».”<br />

Conocer es inseparable <strong>de</strong> los sujetos y <strong>de</strong> <strong>en</strong>foques/experi<strong>en</strong>cias<br />

circunstanciales<br />

Exigimos, como no podía ser <strong>de</strong> otra manera, a los ci<strong>en</strong>tíficos que sean “objetivos” cuando<br />

estudian <strong><strong>la</strong>s</strong> mutaciones <strong>de</strong> un <strong>de</strong>terminado g<strong>en</strong>, el modo <strong>en</strong> que nos infecta el virus <strong>de</strong>l SIDA, <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

interacciones <strong>en</strong>tre partícu<strong><strong>la</strong>s</strong> o <strong>la</strong> velocidad a <strong>la</strong> que pued<strong>en</strong> viajar los neutrinos. No sería <strong>de</strong>seable<br />

que <strong>la</strong> afectividad o los intereses particu<strong>la</strong>res afectaran a este tipo <strong>de</strong> cuestiones y pusieran <strong>en</strong><br />

peligro, por ejemplo, <strong>la</strong> eficacia <strong>de</strong> una vacuna o los cálculos necesarios para construir un PET.<br />

Pero esa “objetividad” necesaria para garantizar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> un conocimi<strong>en</strong>to, <strong>de</strong> una tecnología<br />

o <strong>de</strong> un proceso, no pue<strong>de</strong> confundirse con el espejismo <strong>de</strong> una realidad objetiva que hemos<br />

v<strong>en</strong>ido criticando. El sujeto está <strong>en</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> todo conocimi<strong>en</strong>to. Incluso <strong>en</strong> casos como estos,<br />

<strong>en</strong> que procuramos una separación total <strong>de</strong> <strong>la</strong> subjetividad, el conocimi<strong>en</strong>to que obt<strong>en</strong>emos no<br />

<strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser resultado <strong>de</strong>l lugar que ocupa el observador. Es el observador el que selecciona un<br />

cierto fragm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad, y el que acce<strong>de</strong> a ese fragm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> lo real con unos objetivos<br />

concretos (que <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>de</strong> su cualificación y cre<strong>en</strong>cias, sus expectativas, su predisposición, su<br />

<strong>de</strong>seo, su lugar social,...), que le hac<strong>en</strong> seleccionar unos datos y no otros, buscar un cierto tipo<br />

<strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to y no otro. Construye conocimi<strong>en</strong>to para sí y para otros sujetos; no le es útil<br />

cualquier conocimi<strong>en</strong>to, ni lo pue<strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntear <strong>de</strong> cualquier forma, sino sólo <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que<br />

le es compr<strong>en</strong>sible, manejable y útil 1 . Es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que es un conocimi<strong>en</strong>to humano.<br />

Hay que insistir <strong>en</strong> que el observador no es un sujeto ais<strong>la</strong>do; existe <strong>en</strong> una especie, una<br />

sociedad, una cultura <strong>de</strong>terminadas que construy<strong>en</strong> <strong>en</strong> grandísima medida no sólo los espacios,<br />

tiempos o estructuras económicas, políticas, sociales,… posibles -y por tanto, <strong><strong>la</strong>s</strong> posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

t<strong>en</strong>er experi<strong>en</strong>cia y/o actuar-, sino incluso su propia mirada. La sociedad y <strong>la</strong> cultura se imprim<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> los cerebros concretos (Morin, 2006a) y también <strong>en</strong> los cuerpos (a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación,<br />

<strong>la</strong> medicina, <strong><strong>la</strong>s</strong> prácticas culturales) como recuerda Sapolsky (2007). Ese imprinting a veces los<br />

conforma hasta extremos increíbles. En este s<strong>en</strong>tido convi<strong>en</strong>e recordar que los seres humanos<br />

1 No pue<strong>de</strong> tampoco ser separado <strong>de</strong> nuestra exist<strong>en</strong>cia e intereses como sujetos y/o socieda<strong>de</strong>s o <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

estructuras, herrami<strong>en</strong>tas y prótesis humanas (empezando por el l<strong>en</strong>guaje). Si investigamos el virus <strong>de</strong>l SIDA o <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

mutaciones g<strong>en</strong>éticas es porque son conocimi<strong>en</strong>tos que esperamos po<strong>de</strong>r aplicar para prev<strong>en</strong>ir y curar el SIDA que<br />

infecta a individuos concretos, o para actuar <strong>en</strong> <strong>la</strong> mejora g<strong>en</strong>ética <strong>de</strong> individuos concretos. Y alteramos <strong>la</strong> g<strong>en</strong>ética<br />

<strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas y animales porque nos es útil a nosotros como sujetos (comeremos mejor, viviremos más, trabajaremos<br />

m<strong>en</strong>os,...), <strong>de</strong>l mismo modo que <strong>la</strong> física <strong>de</strong> partícu<strong><strong>la</strong>s</strong> nos resulta un conocimi<strong>en</strong>to especialm<strong>en</strong>te valioso porque<br />

ti<strong>en</strong>e que ver con <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r mejor el mundo que nosotros habitamos, y <strong>de</strong> actuar <strong>en</strong> él mediante una<br />

tecnología que a<strong>la</strong>rga o mejora nuestras vidas.<br />

En último término, es nuestra insaciable curiosidad, una particu<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> <strong>la</strong> que nos ha dotado <strong>la</strong> evolución y<br />

que a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otros primates no se acaba con el <strong>de</strong>sarrollo adulto (Morin, 2006c), <strong>la</strong> que nos empuja a saber más<br />

y más... el saber se expan<strong>de</strong> gracias a sujetos concretos cuya curiosidad no se agota. Conocer nos resulta provechoso<br />

y, a m<strong>en</strong>udo, también p<strong>la</strong>c<strong>en</strong>tero. Nos resulta provechoso y p<strong>la</strong>c<strong>en</strong>tero a nosotros; a nosotros sujetos.<br />

93


son inseparables <strong>de</strong> sus inv<strong>en</strong>ciones: no podríamos p<strong>en</strong>sar como lo hacemos sin el l<strong>en</strong>guaje o los<br />

sistemas aritméticos, por ejemplo. Ambos funcionan no como herrami<strong>en</strong>tas, sino como “prótesis”<br />

(Broncano, 2009) que hemos unido a nuestros cerebros hasta hacernos inseparables <strong>de</strong> el<strong><strong>la</strong>s</strong>. Y<br />

son muchas <strong><strong>la</strong>s</strong> prótesis <strong>de</strong> que nos hemos ido dotando, hasta ir haci<strong>en</strong>do <strong>de</strong> nosotros seres mixtos,<br />

íntimam<strong>en</strong>te ligados a nuestro ser.<br />

Para obt<strong>en</strong>er y po<strong>de</strong>r conservar el conocimi<strong>en</strong>to –incluido el ci<strong>en</strong>tífico-; para po<strong>de</strong>rlo<br />

recombinar y transformar con nuevos conocimi<strong>en</strong>tos, tecnologías, p<strong>la</strong>ceres, etc. necesitamos<br />

el l<strong>en</strong>guaje, <strong><strong>la</strong>s</strong> imág<strong>en</strong>es, <strong>la</strong> matemática, códigos específicos, técnicas estandarizadas y<br />

reproducibles, saberes previos,... que no exist<strong>en</strong> sino como productos humanos que toman<br />

s<strong>en</strong>tido intersubjetivam<strong>en</strong>te. No pue<strong>de</strong> crear conocimi<strong>en</strong>to sin ellos, ni tampoco conservarlos o<br />

transmitirlos. Es imposible cuantificar un porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> infestación por VIH sin poseer antes un<br />

corpus <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos intersubjetivos inm<strong>en</strong>so. Conocimi<strong>en</strong>tos humanos, a veces tan arbitrarios<br />

-y a <strong>la</strong> vez normativos- como el mismísimo l<strong>en</strong>guaje que precisamos para p<strong>en</strong>sar y comunicar.<br />

En verdad, todo es inseparable <strong>de</strong> lo social; <strong>la</strong> investigación sobre el SIDA que hemos propuesto<br />

como ejemplo se da d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> estructuras sociales (que posibilitan por ejemplo <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

sujetos “investigadores” liberados <strong>de</strong> otras cargas por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad), que facilitan marcos<br />

institucionales y re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones (hospitales, <strong>la</strong>boratorios, universida<strong>de</strong>s, c<strong>en</strong>tros ci<strong>en</strong>tíficos,...<br />

bases <strong>de</strong> datos, bibliotecas, organizaciones ci<strong>en</strong>tíficas, revistas y publicaciones,...) y forman parte<br />

<strong>de</strong> sistemas culturales y económicos muy amplios.<br />

La realidad, incluso <strong>la</strong> más concreta, está pues mediada por lo humano; acce<strong>de</strong>mos a el<strong>la</strong><br />

siempre <strong>de</strong>s<strong>de</strong> lo humano –subjetivo y social a <strong>la</strong> vez-, <strong>de</strong> modo que cualquier cosa que vemos y<br />

o conocemos está “cargada <strong>de</strong> teoría”, esta medida y mediada por cuestiones anteriores al acto <strong>de</strong><br />

apreh<strong>en</strong><strong>de</strong>r<strong>la</strong>:<br />

Lo concreto sólo pue<strong>de</strong> ser consi<strong>de</strong>rado cuando se han tomado <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta una<br />

multiplicidad <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones, equivale a afirmar que no hay una “lectura pura” <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia, y que toda experi<strong>en</strong>cia “está cargada <strong>de</strong> teoría”. Conocer significa<br />

establecer re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong> una materia prima que, sin duda, es provista por <strong>la</strong><br />

experi<strong>en</strong>cia, pero cuya organización <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>l sujeto cognosc<strong>en</strong>te. Esto excluye<br />

que el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad se g<strong>en</strong>ere por observaciones y por g<strong>en</strong>eralizaciones<br />

inductivas a partir <strong>de</strong> aquel<strong><strong>la</strong>s</strong>. Esto no significa, sin embargo, caer <strong>en</strong> forma alguna<br />

<strong>de</strong> apriorismo o i<strong>de</strong>alismo. Tampoco implica sost<strong>en</strong>er el subjetivismo <strong>en</strong> ninguna <strong>de</strong><br />

sus variantes, <strong>en</strong> tanto consi<strong>de</strong>remos el conocimi<strong>en</strong>to como un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o social y, por<br />

consigui<strong>en</strong>te, intersubjetivo. (García, 2008: 43)<br />

Lo biológico y cultural<br />

Si comemos unos bombones y nos gusta mucho su dulzor t<strong>en</strong><strong>de</strong>mos a p<strong>en</strong>sar que los bombones<br />

“están” bu<strong>en</strong>os, “son” bu<strong>en</strong>os. Y no nos damos cu<strong>en</strong>ta que los bombones no están ni <strong>de</strong>jan <strong>de</strong><br />

estar bu<strong>en</strong>os, sino que somos nosotros mismos qui<strong>en</strong>es los <strong>en</strong>contramos bu<strong>en</strong>os. “Están bu<strong>en</strong>os”<br />

porque conti<strong>en</strong><strong>en</strong> una serie <strong>de</strong> nutri<strong>en</strong>tes –como el azúcar- que a través <strong>de</strong>l <strong>la</strong>rguísimo proceso <strong>de</strong><br />

evolución <strong>de</strong>l que prov<strong>en</strong>imos han sido incorporados a nuestro instinto como a<strong>de</strong>cuados. Esto se<br />

hace evid<strong>en</strong>te cuando comparamos nuestra afición por el choco<strong>la</strong>te dulce con nuestro rechazo a<br />

comer los excrem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> un animal; sin embargo una amplia serie <strong>de</strong> microorganismos, insectos<br />

y otros animales (sin contar con <strong><strong>la</strong>s</strong> p<strong>la</strong>ntas) están <strong>en</strong>cantados <strong>de</strong> que el mundo esté ll<strong>en</strong>o <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>fecaciones, porque para ellos no sólo no constituy<strong>en</strong> un peligro para su salud, sino un alim<strong>en</strong>to<br />

excel<strong>en</strong>te. Lo interesante es que nuestro universo completo <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ceres gustativos y olorosos<br />

94


–incluidos <strong>la</strong> más alta cocina o el perfume más exquisito- <strong>de</strong>riva <strong>en</strong> última instancia <strong>de</strong> esas<br />

bases biológicas. Y Dutton (2009) seña<strong>la</strong> que el p<strong>la</strong>cer estético que <strong>en</strong>contramos ante ciertos<br />

paisajes –por ejemplo los amplios prados, tachonados <strong>de</strong> árboles <strong>de</strong> ancha copa, surcados por<br />

riachuelos y cruzados por caminos que se pierd<strong>en</strong> <strong>en</strong> un horizonte montañoso- <strong>de</strong>riva <strong>en</strong> última<br />

instancia <strong>de</strong> procesos evolutivos: se trata <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> hábitat que durante los miles <strong>de</strong> años que<br />

precedieron al arranque <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> primeras civilizaciones resultaban más a<strong>de</strong>cuados para nuestra<br />

especie. También <strong>en</strong>umera –al igual que Tusquets (2007)-, rasgos <strong>de</strong> <strong>la</strong> belleza humana que ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

un orig<strong>en</strong> evolutivo, como es el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> prefer<strong>en</strong>cia por ciertas proporciones corporales o por<br />

<strong>la</strong> simetría, ambos síntomas <strong>de</strong> un código g<strong>en</strong>ético sano y por tanto <strong>de</strong> un pot<strong>en</strong>cial reproductor<br />

excel<strong>en</strong>te que garantizaría <strong>la</strong> superviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> nuestros propios g<strong>en</strong>es: <strong>en</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong> belleza se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra así el “instinto”, el <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> superviv<strong>en</strong>cia personal y g<strong>en</strong>ética.<br />

Sin embargo, nuestro conocimi<strong>en</strong>to y nuestra conducta distan mucho <strong>de</strong> estar dominado<br />

por lo instintivo; no somos <strong>en</strong> absoluto “naturales”. En <strong>la</strong> base <strong>de</strong> nuestro modo <strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

el mundo sigu<strong>en</strong> funcionando estrategias creadas por <strong>la</strong> evolución, pero estas estrategias han sido<br />

remo<strong>de</strong><strong>la</strong>das y complem<strong>en</strong>tadas <strong>de</strong> mil maneras por <strong>la</strong> cultura. Somos, antes que otra cosa, seres<br />

culturales. Como escribe Morin (2004: 50):<br />

El cerebro por medio <strong>de</strong>l cual p<strong>en</strong>samos, <strong>la</strong> boca por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual hab<strong>la</strong>mos, <strong>la</strong><br />

mano por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual escribimos, son órganos totalm<strong>en</strong>te biológicos al mismo<br />

tiempo que totalm<strong>en</strong>te culturales. Lo que es más biológico –el sexo, el nacimi<strong>en</strong>to, <strong>la</strong><br />

muerte- es al mismo tiempo lo que está más embebido <strong>de</strong> cultura. Nuestras activida<strong>de</strong>s<br />

biológicas más elem<strong>en</strong>tales, comer, beber, <strong>de</strong>fecar, están estrecham<strong>en</strong>te ligadas a<br />

normas, prohibiciones, valores, símbolos, mitos, ritos, es <strong>de</strong>cir a aquello que hay <strong>de</strong><br />

más específicam<strong>en</strong>te cultural; nuestras activida<strong>de</strong>s más culturales, hab<strong>la</strong>r, cantar,<br />

bai<strong>la</strong>r, amar, meditar, pon<strong>en</strong> <strong>en</strong> movimi<strong>en</strong>to nuestros cuerpos y nuestras órganos, y<br />

<strong>en</strong>tre ellos el cerebro.<br />

Tal y como indica Bruner (1991), <strong>la</strong> cultura y lo simbólico pued<strong>en</strong> incluso doblegar nuestros<br />

instintos más fuertes, como ocurre cuando ayunamos o restringimos nuestro <strong>de</strong>seo sexual por<br />

motivos culturales (por ejemplo por motivos religiosos). Sin <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> ser seres biológicos, somos<br />

<strong>en</strong> todo mom<strong>en</strong>to seres culturales: y ambas condiciones se remit<strong>en</strong> mutuam<strong>en</strong>te.<br />

Si volvemos al ejemplo con que iniciábamos este texto, el <strong>de</strong>l sarcófago romano, nos<br />

damos cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> que nuestra capacidad “innata” para empatizar –uno <strong>de</strong> los rasgos evolutivos<br />

más notables y útiles <strong>en</strong> una especie muy social como <strong>la</strong> nuestra- es <strong>la</strong> que nos ha permitido<br />

concebir/compartir el dolor <strong>de</strong> los padres ante <strong>la</strong> tragedia <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte. Y precisam<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

at<strong>en</strong>ción hacia <strong>la</strong> muerte es uno <strong>de</strong> los rasgos universales <strong>de</strong> lo humano (como <strong>la</strong> risa), una <strong>de</strong><br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> preocupaciones que compartimos <strong>en</strong> todo lugar y tiempo. Pero lo hacemos <strong>de</strong> maneras muy<br />

difer<strong>en</strong>tes, que <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>de</strong> nuestras culturas <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> y/o adopción. El hecho mismo <strong>de</strong> ver un<br />

sarcófago nos seña<strong>la</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un modo social –cultural- <strong>de</strong> afrontar <strong>la</strong> muerte, organizar <strong>la</strong><br />

eliminación <strong>de</strong> los cadáveres, mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> memoria, consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> niñez, valorar el cuerpo, abordar<br />

<strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación figurativa, etc. Cada uno <strong>de</strong> esos aspectos está re<strong>la</strong>cionado sistémicam<strong>en</strong>te con<br />

otros procesos. Por ejemplo, el modo <strong>en</strong> que se eliminan los cadáveres <strong>en</strong> Roma ti<strong>en</strong>e que ver con<br />

el modo <strong>en</strong> que se p<strong>la</strong>nifican y construy<strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> ciuda<strong>de</strong>s y los caminos o <strong>en</strong> que se esc<strong>en</strong>ifican <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

estratificaciones/re<strong>la</strong>ciones sociales; el tal<strong>la</strong>r un ataúd <strong>de</strong> mármol ti<strong>en</strong>e que ver con <strong><strong>la</strong>s</strong> tecnologías<br />

<strong>de</strong> extracción <strong>de</strong> <strong>la</strong> piedra, con re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> comunicación para transportar<strong>la</strong>, con <strong>la</strong> atribución <strong>de</strong><br />

roles específicos a los escultores funerarios (y a los sepultureros); el interés con mant<strong>en</strong>er viva <strong>la</strong><br />

memoria <strong>de</strong> los difuntos tuvo que ver con prácticas religiosas, pero también con <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración<br />

95


<strong>de</strong> una concepción concreta sobre <strong>la</strong> individualidad y <strong>la</strong> g<strong>en</strong>s, o con el interés por conseguir<br />

repres<strong>en</strong>taciones sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te realistas para evocar satisfactoriam<strong>en</strong>te al difunto <strong>en</strong> el altar<br />

familiar; etc. Todas esas construcciones culturales –muchas <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> cuales se dan <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong><br />

los imaginarios colectivos-, preexistían al niño muerto, eran producto <strong>de</strong> otros hombres y mujeres<br />

que habían existido antes y que <strong><strong>la</strong>s</strong> transmitieron a los otros a través <strong>de</strong> artefactos, re<strong>la</strong>tos orales,<br />

textos escritos, ritos, leyes, instituciones,...y eran a <strong>la</strong> vez producto <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> circunstancias concretas<br />

<strong>de</strong> esa familia, ese niño, ese escultor, ese mom<strong>en</strong>to económico, etc. De modo que un pequeño<br />

sarcófago resulta ser, <strong>en</strong> verdad, el resultado <strong>de</strong> esa compleja red <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones sistémicas que, ya<br />

hemos apuntado, caracteriza a cualquier manifestación <strong>de</strong> lo real.<br />

Como escribía <strong>en</strong> 1935 Ortega (1971: 58), “El individuo humano no estr<strong>en</strong>a <strong>la</strong> humanidad.<br />

[...] su humanidad, <strong>la</strong> que <strong>en</strong> él comi<strong>en</strong>za a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse, parte <strong>de</strong> otra que ya se <strong>de</strong>sarrolló y<br />

llegó a su culminación; <strong>en</strong> suma, acumu<strong>la</strong> a su humanidad un modo <strong>de</strong> ser hombre ya forjado,<br />

que él no ti<strong>en</strong>e que inv<strong>en</strong>tar, sino simplem<strong>en</strong>te insta<strong>la</strong>rse <strong>en</strong> él, partir <strong>de</strong> él para su individual<br />

<strong>de</strong>sarrollo.” Todas <strong><strong>la</strong>s</strong> normas, ritos, regu<strong>la</strong>ciones, leyes que dominan incluso nuestras pulsiones<br />

más íntimas son apr<strong>en</strong>didas, “<strong>de</strong>scargadas” <strong>en</strong> nuestros cerebros <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura (grabadas a<br />

veces <strong>de</strong> maneras nada agradables, y frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te con un fuerte compon<strong>en</strong>te emocional). Han<br />

<strong>de</strong> ser apr<strong>en</strong>didas y apreh<strong>en</strong>didas (<strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> ser sumadas al propio ser) por cada sujeto. Lo<br />

fascinante es que una vez apreh<strong>en</strong>didas, ya pasan a formar parte <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> nosotros; muchas<br />

<strong>de</strong> el<strong><strong>la</strong>s</strong> pasan a ser auténticas prótesis, como hemos visto que es el l<strong>en</strong>guaje. Y no nos percatamos<br />

<strong>de</strong> que son construcciones. Por eso, nos parece que todo lo que nos ro<strong>de</strong>a es tan natural como lo<br />

pue<strong>de</strong> ser <strong>la</strong> selva amazónica; que está dado y pre<strong>de</strong>terminado, que es el modo lógico –cuando no<br />

único- <strong>de</strong> ser <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> cosas. A este respecto, escribe Celso Sánchez Cap<strong>de</strong>qui (2008: 47):<br />

Con frecu<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> condición humana se insta<strong>la</strong> <strong>en</strong> su mundo atribuy<strong>en</strong>do a <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

circunstancias que le ro<strong>de</strong>an un grado total <strong>de</strong> autonomía y <strong>de</strong>terminación. [...] La<br />

refer<strong>en</strong>cia siempre es <strong>la</strong> naturaleza. [...] De algún modo, <strong>la</strong> condición humana se sitúa<br />

como conci<strong>en</strong>cia contemp<strong>la</strong>tiva y pasiva que limita su actividad <strong>en</strong> el mundo a seguir<br />

pautas sociales vividas como si fueran naturales. El sujeto se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tado<br />

al objeto que pauta los movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad. El ritmo está ahí, acabado,<br />

imparable, necesario. Sus automatismos se impon<strong>en</strong> y se abr<strong>en</strong> paso <strong>en</strong> <strong>la</strong> biografía<br />

individual y social hasta el punto <strong>de</strong> excluir cualquier posible interv<strong>en</strong>ción humana<br />

<strong>en</strong> un organismo social cerrado y c<strong>la</strong>usurado. Más aún, hasta el punto <strong>de</strong> cegar <strong>la</strong><br />

mirada, at<strong>en</strong>ta al conjunto compacto y aj<strong>en</strong>a a <strong><strong>la</strong>s</strong> fisuras y <strong>de</strong>sgarros que alberga <strong>la</strong><br />

experi<strong>en</strong>cia circundante.<br />

Sujetos y <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> conocer<br />

Es nuestro <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> conocer al otro, <strong>de</strong> ir más allá <strong>de</strong> nuestros cuerpos y nuestro mom<strong>en</strong>to –<br />

más allá <strong>de</strong>l hic et nunc- lo que hace también que miremos al sarcófago dos mil<strong>en</strong>ios <strong>de</strong>spués<br />

<strong>de</strong> que haya sido creado, <strong>en</strong> busca <strong>de</strong>l otro que ya no está pero po<strong>de</strong>mos concebir. Buscamos<br />

conocer porque nuestra naturaleza humana busca contactar con otros sujetos y otros contextos,<br />

busca conocer, busca explicaciones, <strong>de</strong>sea salir <strong>de</strong> sí, <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r los porqués, establecer reg<strong><strong>la</strong>s</strong> y<br />

posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> predicción, ord<strong>en</strong>ar para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r lo apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te caótico o informe,... busca<br />

dar s<strong>en</strong>tido, <strong>en</strong>tre otras cosas porque precisa dar s<strong>en</strong>tido a <strong>la</strong> propia vida, compr<strong>en</strong><strong>de</strong>rse. Somos<br />

seres peculiares, extraños bucles (Hofstadter, 2008) que se conoc<strong>en</strong> a sí mismos, que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />

y miran constantem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> su re<strong>la</strong>ción con lo otro y los otros, que se narran continuam<strong>en</strong>te, se<br />

cu<strong>en</strong>tan, e<strong>la</strong>borando explicaciones sobre lo real y sobre son ellos mismos.<br />

96


En el caso <strong>de</strong>l sarcófago es especialm<strong>en</strong>te evid<strong>en</strong>te que <strong>de</strong>bemos t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta al sujeto.<br />

Pero no solo es preciso t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta al sujeto o sujetos que posibilitaron y protagonizaron el<br />

surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l sarcófago –difunto, comit<strong>en</strong>tes, artista,... que hemos <strong>de</strong> conectar con el sistema<br />

económico y cultural que viv<strong>en</strong>-, sino también al sujeto que observa. El espectador aporta a <strong>la</strong><br />

obra su propia mirada, esto es, su corporalidad, su biografía, sus emociones, expectativas y <strong>de</strong>seos,<br />

sus temores, su saber y su ignorancia, sus cre<strong>en</strong>cias, su capacidad para establecer re<strong>la</strong>ciones,….<br />

Inseparables <strong>de</strong> lo biológico y cultural. Conocer es e<strong>la</strong>borar un re<strong>la</strong>to inter-subjetivo a <strong>la</strong> vez que<br />

subjetivo, por ello es absurdo pret<strong>en</strong><strong>de</strong>r un conocimi<strong>en</strong>to aséptico que niegue al sujeto o que ignore<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> mediaciones <strong>de</strong> lo cultural (lo que no se opone a <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> “objetividad” cuando ésta es<br />

precisa, como ocurre con los cálculos matemáticos precisos para <strong>la</strong>nzar una nave al espacio).<br />

Ignorar el papel fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l sujeto supone ignorar <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to.<br />

Y una irresponsabilidad, que <strong>en</strong> educación hemos pagado muy cara pues ha supuesto convertir<br />

<strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>en</strong> un espacio ali<strong>en</strong>ante, <strong>en</strong> el que los sujetos no se reconoc<strong>en</strong> como tales (Hernán<strong>de</strong>z,<br />

2002). Ignorando que conocer ti<strong>en</strong>e que ver ante todo con dar s<strong>en</strong>tido al mundo, a los <strong>de</strong>más, a<br />

uno mismo.<br />

Imág<strong>en</strong>es y re<strong>la</strong>tos que hac<strong>en</strong> el mundo, prove<strong>en</strong> experi<strong>en</strong>cia, nos hac<strong>en</strong> y<br />

<strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> a nosotros mismos<br />

El ser humano organiza <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un modo narrativo y repres<strong>en</strong>tativo, por lo que <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

narrativas y <strong><strong>la</strong>s</strong> repres<strong>en</strong>taciones ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un papel fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> nuestra cognición. Como seña<strong>la</strong><br />

Bruner, el mundo que nos ro<strong>de</strong>a -que modifica nuestros <strong>de</strong>seos y cre<strong>en</strong>cias y <strong>en</strong> el que se sitúan<br />

nuestros actos- es <strong>de</strong> naturaleza narrativa <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> lógica o categórica. Como seña<strong>la</strong> Jonhson,<br />

«No sólo nacemos <strong>en</strong> narrativas complejas y comunes, también experim<strong>en</strong>tamos, compr<strong>en</strong><strong>de</strong>mos<br />

y organizamos nuestras vidas como historias que estamos vivi<strong>en</strong>do» (<strong>en</strong> Ef<strong>la</strong>nd, 2004: 205).<br />

Los re<strong>la</strong>tos que nos contamos son mo<strong>de</strong>lizadores <strong>de</strong> nuestra manera <strong>de</strong> ver el mundo y nos<br />

hac<strong>en</strong> reconstruirlo <strong>de</strong> modos no lineales (por ejemplo, una historia <strong>de</strong>l ayer lejano, pero recién<br />

<strong>de</strong>scubierta para nosotros, pue<strong>de</strong> cambiar nuestro pres<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>l mismo modo que un proyecto para<br />

el futuro pue<strong>de</strong> mediatizarlo).<br />

Tal y como escribe Cyrulnik, “El l<strong>en</strong>guaje <strong>de</strong>sata nuestras emociones y repres<strong>en</strong>taciones<br />

<strong>de</strong>l tiempo porque somos capaces <strong>de</strong> vivir <strong>en</strong> un mundo <strong>de</strong>l re<strong>la</strong>to. [...]. Ahí es don<strong>de</strong> vamos a<br />

experim<strong>en</strong>tar emociones y a as<strong>en</strong>tar nuestras bases <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to…” (<strong>en</strong> Cyrulnik y Morin,<br />

2005; 44). Una gran parte <strong>de</strong> nuestra realidad y nuestra exist<strong>en</strong>cia son –literalm<strong>en</strong>te- virtuales,<br />

sólo posibles gracias a los re<strong>la</strong>tos y repres<strong>en</strong>taciones que, mediante asociaciones, disparan nuestra<br />

capacidad imaginante. Si volvemos al ejemplo <strong>de</strong> nuestro sarcófago, reparamos <strong>en</strong> que nos<br />

emocionamos porque po<strong>de</strong>mos imaginar: imaginar al niñito muerto, a sus padres, a su civilización<br />

(incluidos esos juegos que están tal<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> el mármol). Esa capacidad imaginante es propiam<strong>en</strong>te<br />

humana; para el resto <strong>de</strong> los seres vivos, con casi total seguridad, el sarcófago es sólo un trozo <strong>de</strong><br />

roca. Del mismo modo que para <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> personas el sarcófago <strong>de</strong> estrígilos <strong>en</strong> el exterior<br />

<strong>de</strong>l Vaticano es sólo una taza ornam<strong>en</strong>tada para una fu<strong>en</strong>te; no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> re<strong>la</strong>tos con los que ir más<br />

allá. Los objetos no sirv<strong>en</strong> ni significan nada al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> lo que somos capaces <strong>de</strong> hacer con<br />

ellos.<br />

Precisam<strong>en</strong>te por nuestra capacidad imaginante y nuestra <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia cognitiva y<br />

experi<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> ellos, los re<strong>la</strong>tos y repres<strong>en</strong>taciones vuelv<strong>en</strong> constantem<strong>en</strong>te sobre <strong>la</strong> realidad y<br />

<strong>la</strong> re-construy<strong>en</strong> sin cesar. Intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>cisivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> cómo el mundo llega a ser concebido,<br />

conocido y experim<strong>en</strong>tado. Incluso <strong>en</strong> nuestros actos más corporales y apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te espontáneos<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>mos <strong>de</strong> esos constructos que han ido mo<strong>de</strong><strong>la</strong>ndo nuestra noción <strong>de</strong> lo real y <strong>de</strong> nosotros<br />

97


mismos. Así por ejemplo, cuando amamos, estamos actualizando un inm<strong>en</strong>so universo simbólico<br />

<strong>en</strong> torno al amor, poni<strong>en</strong>do <strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>to ciertos ritos, asumi<strong>en</strong>do estructuras socialm<strong>en</strong>te<br />

construidas,... Amamos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> unos ciertos imaginarios, con arreglo a unas <strong>de</strong>terminadas normas<br />

sociales, según historias que escuchamos, leímos o vimos <strong>de</strong> otras personas. No hay un modo<br />

natural <strong>de</strong> amar; sólo diversos modos culturales <strong>de</strong> hacerlo. Eso no hace <strong>de</strong> nuestro amor por<br />

los otros algo ficticio, pero sí lo evid<strong>en</strong>cia como una emerg<strong>en</strong>cia sistémica ligada a mil factores,<br />

muchos <strong>de</strong> ellos no explícitos. Y puesto que nuestro yo –nuestro self- es <strong>en</strong> gran medida el resultado<br />

<strong>de</strong> cómo y a quién amo, qué espero <strong>de</strong>l amor, cómo me cu<strong>en</strong>to a mí mismo lo que es amar, cómo<br />

comparto nociones y prácticas sobre el amor con el otro/<strong>la</strong> otra,... Somos sujetos individuados,<br />

irreductiblem<strong>en</strong>te únicos, pero a <strong>la</strong> vez abiertos y <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> cuanto nos ro<strong>de</strong>a: <strong>en</strong> el corazón<br />

mismo <strong>de</strong> nuestra intimidad <strong>la</strong>t<strong>en</strong> lo social, lo cultural, lo imaginario (todos ellos <strong>en</strong> interacción con<br />

lo más biológico). El amor que vivo es sólo mío, inevitablem<strong>en</strong>te coyuntural, imposible <strong>de</strong> repetir<br />

pues es un mom<strong>en</strong>to muy concreto y específico <strong>de</strong>l gigantesco proceso sistémico <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad,<br />

pero a <strong>la</strong> vez es como otros amores que he conocido <strong>de</strong> una u otra manera, como otros amores<br />

que el imaginario colectivo ha naturalizado como “el amor”. Es parecido a otros muchos porque<br />

intersubjetivam<strong>en</strong>te hemos construido posibles mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> amor que a su vez metamorfosean<br />

nuestro instinto reproductor y socializador.<br />

Al <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> re<strong>la</strong>tos, repres<strong>en</strong>taciones, imaginarios, ritos, etc., nuestro modo <strong>de</strong> amar<br />

–o cualquier otra cuestión-, cambiará radicalm<strong>en</strong>te si cambiamos re<strong>la</strong>tos, repres<strong>en</strong>taciones,<br />

imaginarios, ritos,... o, simplem<strong>en</strong>te, si empezamos a analizar esos constructos culturales,<br />

si empezamos a consi<strong>de</strong>rar cómo lo que nos parecía <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido común es el resultado final <strong>de</strong><br />

interacciones que po<strong>de</strong>mos explorar,... No hay una única manera <strong>de</strong> actuar –ni <strong>de</strong> conocer,<br />

experim<strong>en</strong>tar, s<strong>en</strong>tir, emocionarse,..- al m<strong>en</strong>os no <strong>en</strong> socieda<strong>de</strong>s complejas como <strong><strong>la</strong>s</strong> nuestras<br />

<strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> que por ello el imprinting es débil, porque coexist<strong>en</strong> muchas culturas y hay márg<strong>en</strong>es <strong>de</strong><br />

libertad sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te amplios para cuestionar lo institucionalizado y facilitar el acceso a re<strong>la</strong>tos<br />

y repres<strong>en</strong>taciones muy difer<strong>en</strong>tes a aquellos <strong>en</strong> los que hemos sido criados. Y por tanto, también<br />

para cuestionarlos, <strong>de</strong>construirlos, re-construirlos, <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarlos,... y por supuesto para crearlos.<br />

Interrogando a lo real, cuestionando lo heredado<br />

Lo más sorpr<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te y a <strong>la</strong> vez más inquietante es, tal vez, que no nos percatamos <strong>de</strong> hasta qué<br />

punto vivimos <strong>en</strong> nuestros re<strong>la</strong>tos y repres<strong>en</strong>taciones, y no <strong>en</strong> una realidad firme y concreta.<br />

Hemos naturalizado lo que son narrativas e imaginarios construidos (normalm<strong>en</strong>te por otros que<br />

no somos nosotros) hasta asumirlos como lo real, sin percatarnos <strong>de</strong> que sólo son construcciones.<br />

No <strong>de</strong>sconfiamos <strong>de</strong> lo que aparece evid<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido común, lo “lógico” y normal. Asumimos<br />

que nuestros cerebros y nuestro p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to son capaces <strong>de</strong> conocer y traducir todo lo real a<br />

conceptos y términos humanos. Y damos por s<strong>en</strong>tado que el mundo -<strong>en</strong> especial el mundo <strong>de</strong> lo<br />

humano- es como es, sin pararnos <strong>de</strong>masiado a p<strong>en</strong>sar que podría ser <strong>de</strong> otra manera y <strong>de</strong> que todo<br />

pue<strong>de</strong> ser cambiado y/o explicado <strong>de</strong> forma difer<strong>en</strong>te.<br />

Hoy sabemos que muchas cre<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l pasado son, efectivam<strong>en</strong>te, errores e ilusiones.<br />

Sabemos que <strong><strong>la</strong>s</strong> certidumbres <strong>de</strong> los comunistas sobre <strong>la</strong> Unión Soviética o sobre<br />

<strong>la</strong> China <strong>de</strong> Mao eran burdas ilusiones, empezamos a saber que <strong><strong>la</strong>s</strong> verda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l<br />

neoliberalismo económico son ilusorias. ¿Quién nos dice que los conocimi<strong>en</strong>tos que<br />

hoy consi<strong>de</strong>ramos verda<strong>de</strong>ros no son erróneos? Como indicaba Descartes, lo propio<br />

<strong>de</strong>l error es que no se reconoce como tal. (Morin, 2011: 149)<br />

98


Cuando naturalizamos nuestro mundo, nuestro modo <strong>de</strong> conocer, nuestro modo <strong>de</strong> mirar,... nos<br />

impedimos a nosotros mismos el cuestionarnos y el ser críticos, y por tanto, el po<strong>de</strong>r acce<strong>de</strong>r<br />

a un conocimi<strong>en</strong>to más complejo y consci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> cómo los re<strong>la</strong>tos y <strong><strong>la</strong>s</strong> repres<strong>en</strong>taciones, los<br />

imaginarios y <strong><strong>la</strong>s</strong> costumbres, <strong><strong>la</strong>s</strong> instituciones y lo institucionalizado,... están construy<strong>en</strong>do nuestra<br />

realidad, <strong>la</strong> realidad. Reflexionar –sobre lo pres<strong>en</strong>te, pero también a partir <strong>de</strong> objetos <strong>de</strong>l pasado<br />

tan lejanos como el sarcófago <strong>de</strong>l niño romano o un artefacto paleolítico; también a partir <strong>de</strong> lo<br />

futurible, lo hipotético, lo fantástico, lo <strong>de</strong>lirante, lo absurdo,...- nos permite re<strong>la</strong>tivizar nuestro<br />

propio mundo, nuestros imaginarios, nuestras maneras <strong>de</strong> mirar y reparar <strong>en</strong> su coyunturalidad, <strong>en</strong><br />

que son el resultado <strong>de</strong> abordajes y procesos sistémicos que pued<strong>en</strong> ser consi<strong>de</strong>rados críticam<strong>en</strong>te,<br />

y por tanto variados. Todos los re<strong>la</strong>tos pued<strong>en</strong> –y <strong>de</strong>b<strong>en</strong>- ser interrogados, todas <strong><strong>la</strong>s</strong> narrativas que<br />

establec<strong>en</strong> lo que es el mundo están sujetas a problematización (también a crítica), a revisión,<br />

a <strong>de</strong>construcción. Interrogar a <strong><strong>la</strong>s</strong> narrativas vig<strong>en</strong>tes, problematizar re<strong>la</strong>tos y repres<strong>en</strong>taciones,<br />

permite evid<strong>en</strong>ciar <strong><strong>la</strong>s</strong> naturalizaciones y compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r cómo nuestro conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> lo real,<br />

nuestra performatividad, nuestra realidad <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>de</strong>l modo <strong>en</strong> que construimos el conocimi<strong>en</strong>to.<br />

Pero, ¿quién hace estas cosas? Es más fácil conv<strong>en</strong>cerse <strong>de</strong> que nuestro mundo es el mundo<br />

lógico, gobernado por el s<strong>en</strong>tido común, y estigmatizar aquello y a aquellos que no pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a<br />

él como los <strong>de</strong>sviantes, los raros, los irracionales, lo no-ci<strong>en</strong>tífico; los “otros”.<br />

Arte e imág<strong>en</strong>es<br />

Es muy importante asumir que <strong><strong>la</strong>s</strong> imág<strong>en</strong>es son parte <strong>de</strong> lo real, <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad que conocemos y<br />

vivimos. El<strong><strong>la</strong>s</strong> son tan conformadoras <strong>de</strong> lo real como lo más físico y concreto. Son <strong><strong>la</strong>s</strong> imág<strong>en</strong>es,<br />

como lo son los re<strong>la</strong>tos que <strong><strong>la</strong>s</strong> inervan, acompañan o a los que dan lugar, <strong><strong>la</strong>s</strong> que nos sitúan <strong>en</strong><br />

el mundo, hab<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong> cómo es nuestra re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> muerte, el sexo, el cosmos, <strong><strong>la</strong>s</strong> i<strong>de</strong>as, lo<br />

imaginario,... Las imág<strong>en</strong>es son -para lo bu<strong>en</strong>o y lo malo, para <strong>la</strong> liberación y <strong>la</strong> servidumbre,<br />

para el conocimi<strong>en</strong>to o <strong>la</strong> ali<strong>en</strong>ación- formidables prótesis que amplían incesantem<strong>en</strong>te nuestra<br />

experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> lo real; prótesis que permit<strong>en</strong> conocer, s<strong>en</strong>tir, t<strong>en</strong>er experi<strong>en</strong>cia,... Nos permite<br />

compartir experi<strong>en</strong>cia prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong> otras vidas, otros cuerpos, otras m<strong>en</strong>tes, otras culturas. Y,<br />

como dice Hernán<strong>de</strong>z (2007), son también espejos <strong>en</strong> los que nos miramos. A veces directam<strong>en</strong>te<br />

crean <strong>la</strong> realidad, y nos permit<strong>en</strong> hacer verosímiles, incluso palpables, seres inexist<strong>en</strong>tes, lugares<br />

fantásticos, actos inimaginables, conceptos e i<strong>de</strong>as. Y esto es así <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el inicio <strong>de</strong> lo humano,<br />

cuando –como ha indicado Lewis-Williams (2005)- <strong><strong>la</strong>s</strong> pinturas paleolíticas introdujeron a los<br />

seres humanos <strong>en</strong> un más allá que sólo existía <strong>en</strong> los cerebros <strong>de</strong> sus creadores, pero que merced<br />

a <strong><strong>la</strong>s</strong> imág<strong>en</strong>es y los re<strong>la</strong>tos podía ser compartido con todos los <strong>de</strong>más, podía pasar a ser parte <strong>de</strong><br />

su exist<strong>en</strong>cia:<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> imág<strong>en</strong>es son, <strong>en</strong> cierta forma, <strong>de</strong>pósitos <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>taciones, proyecciones<br />

externalizadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>te, trozos <strong>de</strong> cerebro humano que impregnan <strong><strong>la</strong>s</strong> pare<strong>de</strong>s; y<br />

esta naturaleza <strong><strong>la</strong>s</strong> convierte <strong>en</strong> parte <strong>de</strong> los artefactos computacionales que pueb<strong>la</strong>n<br />

los contextos culturales humanos y constituy<strong>en</strong> formas <strong>de</strong> m<strong>en</strong>te ext<strong>en</strong>dida y distribuida<br />

por el <strong>en</strong>torno. (Broncano, 2009: 84)<br />

Igualm<strong>en</strong>te seña<strong>la</strong> Broncano, <strong><strong>la</strong>s</strong> imág<strong>en</strong>es permit<strong>en</strong> <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más, introducir <strong>en</strong><br />

el<strong><strong>la</strong>s</strong> i<strong>de</strong>as y experi<strong>en</strong>cia e –inevitablem<strong>en</strong>te- llegado un mom<strong>en</strong>to, permit<strong>en</strong> también manipu<strong>la</strong>r.<br />

Nuestra re<strong>la</strong>ción con <strong><strong>la</strong>s</strong> imág<strong>en</strong>es no es una re<strong>la</strong>ción meram<strong>en</strong>te visual, sino que –<br />

como afirman Agirre (2005) o Buck-Morss (2005)- es experi<strong>en</strong>cial (aunque nos empeñemos <strong>en</strong><br />

ignorarlo). Es corporal y emocional. Gombrich (1991) ya señaló el alto po<strong>de</strong>r que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

99


imág<strong>en</strong>es, y especialm<strong>en</strong>te los objetos como los muñecos y <strong><strong>la</strong>s</strong> esculturas, para <strong>de</strong>spertar reacciones<br />

y <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cad<strong>en</strong>ar comportami<strong>en</strong>tos. Y, al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> nuestras socieda<strong>de</strong>s occid<strong>en</strong>tales, esto es así<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> que somos pequeños, cuando reaccionamos como cualquier otro niño a <strong>la</strong> seducción y el<br />

<strong>en</strong>canto <strong>de</strong> un peluche. Ya adultos, los cuerpos <strong>de</strong>snudos <strong>de</strong> cuadros y esculturas hab<strong>la</strong>n a nuestros<br />

cuerpos, los paisajes inm<strong>en</strong>sos <strong>de</strong> Friedrich son parte <strong>de</strong> nuestra experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza, <strong>la</strong><br />

cru<strong>de</strong>za <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> Nick Ut es nuestra vía para conocer y s<strong>en</strong>tir el horror <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> guerra...<br />

Nos hemos vuelto ins<strong>en</strong>sibles al arte como realidad cotidiana y <strong>de</strong>cisiva precisam<strong>en</strong>te porque<br />

lo hemos reificado como una categoría al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong>l mundo, <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong>l “Arte”. Pero es un<br />

problema nuestro, no <strong>de</strong>l arte. El arte sigue haci<strong>en</strong>do lo real, sigue si<strong>en</strong>do una máquina <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar<br />

realidad y experi<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong> construir mundos y <strong>de</strong> abrir nuestra exist<strong>en</strong>cia a espacios distintos <strong>de</strong><br />

experi<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong> ser. Hemos sido educados para mant<strong>en</strong>er escrupulosam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> distancia <strong>en</strong>tre <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

imág<strong>en</strong>es –sólo objetos- y nosotros –sólo observadores, racionales y fríos. Hemos sido educados<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> cre<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> que <strong><strong>la</strong>s</strong> obras <strong>de</strong> arte son ante todo objetos históricos y estéticos; buscamos<br />

su l<strong>en</strong>guaje, su forma, su cont<strong>en</strong>ido iconográfico, su expresividad: ¡Qué maestría <strong>la</strong> <strong>de</strong>l artista<br />

para lograr expresar eso tan difícil <strong>de</strong> captar! Se convierte <strong>en</strong>tonces el ver arte, <strong>en</strong> una especie <strong>de</strong><br />

evaluación continuada <strong>de</strong> <strong>la</strong> habilidad <strong>de</strong>l artista o <strong>de</strong> <strong>la</strong> perfección y expresividad <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma.<br />

O, <strong>en</strong> sus formas más e<strong>la</strong>boradas, <strong>en</strong> una búsqueda <strong>de</strong>l significado original, para <strong>de</strong>codificar <strong>la</strong><br />

obra y po<strong>de</strong>r <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r –críticam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el mejor <strong>de</strong> los casos- cómo era el pasado y qué m<strong>en</strong>saje<br />

porta <strong>la</strong> imag<strong>en</strong>. Son cuestiones relevantes, pero no pued<strong>en</strong> ser separadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong><br />

emoción, <strong>de</strong>l concebir que <strong><strong>la</strong>s</strong> imág<strong>en</strong>es nos construy<strong>en</strong> (porque construy<strong>en</strong> y colonizan nuestros<br />

imaginarios), porque vivimos no <strong>de</strong><strong>la</strong>nte <strong>de</strong> el<strong><strong>la</strong>s</strong>, sino <strong>en</strong>tre el<strong><strong>la</strong>s</strong>, con el<strong><strong>la</strong>s</strong>, a veces incluso para<br />

el<strong><strong>la</strong>s</strong>. En tanto al arte no se le suponga otra función que <strong>la</strong> estética o el conocer datos sobre el<strong>la</strong> o<br />

su tiempo, no nos daremos cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> cuál es el auténtico po<strong>de</strong>r que ti<strong>en</strong>e, su verda<strong>de</strong>ra función,<br />

que es hacer emerger mundos y facilitar experi<strong>en</strong>cia; un <strong>de</strong>terminado mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> mundo, <strong>de</strong> vida,<br />

<strong>de</strong> sujeto, <strong>de</strong> exist<strong>en</strong>cia,...<br />

No nos resulta absurdo, por ejemplo, que <strong>en</strong> nuestras escue<strong><strong>la</strong>s</strong> se invite a analizar una<br />

obra como <strong>la</strong> V<strong>en</strong>us <strong>de</strong> Urbino at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do únicam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> composición, el color, el trazo o <strong>la</strong><br />

iconografía, olvidando (o forzándonos a ignorar por no ser propio <strong>de</strong> una contemp<strong>la</strong>ción estética<br />

“a<strong>de</strong>cuada”) que antes <strong>de</strong> todo eso, lo que estamos es colocándonos ante una persona <strong>de</strong>snuda<br />

que nos mira (Aznárez y Assaleh, 2010). Pue<strong>de</strong> ser muy interesante analizar <strong>la</strong> pince<strong>la</strong>da <strong>de</strong> este<br />

cuadro o discernir a qué periodo <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> Tiziano pert<strong>en</strong>ece (aspectos formales o estilísticos),<br />

pero no <strong>de</strong>beríamos olvidar que no fue pintada para eso, sino para pres<strong>en</strong>tar ante el espectador<br />

precisam<strong>en</strong>te aquello que estamos vi<strong>en</strong>do. Y eso supone concebir que nos re<strong>la</strong>cionamos con <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

obras no para obt<strong>en</strong>er experi<strong>en</strong>cias estéticas separadas <strong>de</strong>l mundo común, sino ante todo para<br />

obt<strong>en</strong>er experi<strong>en</strong>cias que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ver con el mundo real y que nos afectan, nos posicionan, nos<br />

hac<strong>en</strong> reaccionar.<br />

Necesitamos hacernos consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> que <strong><strong>la</strong>s</strong> imág<strong>en</strong>es y nosotros no vivimos vidas<br />

separadas, sino vidas <strong>en</strong>tre<strong>la</strong>zadas; que ante <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> no sólo hay cognición, sino también<br />

viv<strong>en</strong>cia (<strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia int<strong>en</strong>sa que v<strong>en</strong>imos refiri<strong>en</strong>do); que son parte <strong>de</strong> nuestras memorias<br />

–incluso más íntimas y emocionales-; que son uno <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos fundantes <strong>de</strong> nuestro self.<br />

Como escribe Freedberg (1992: 485):<br />

Debemos otorgar a <strong><strong>la</strong>s</strong> imág<strong>en</strong>es toda <strong>la</strong> importancia que merec<strong>en</strong> por pert<strong>en</strong>ecer<br />

a <strong>la</strong> realidad y no puram<strong>en</strong>te (como recurso simple y caduco) al ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

repres<strong>en</strong>tación. G<strong>en</strong>eraciones <strong>de</strong> teóricos nos han inculcado que lo extraordinario<br />

y lo maravilloso <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> repres<strong>en</strong>taciones no es lo mismo que lo extraordinario, y<br />

100


lo maravilloso <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad. A este respecto, <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación es exactam<strong>en</strong>te lo<br />

contrario <strong>de</strong> lo que siempre se p<strong>en</strong>só que era. La repres<strong>en</strong>tación es algo mi<strong>la</strong>groso<br />

porque nos induce erróneam<strong>en</strong>te a p<strong>en</strong>sar que es realista, pero sólo es mi<strong>la</strong>grosa<br />

porque es algo distinto <strong>de</strong> lo que repres<strong>en</strong>ta. El gran <strong>en</strong>gaño que escond<strong>en</strong> todas <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

teorías <strong>de</strong> <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación que he abordado […] es el sigui<strong>en</strong>te: nos hemos visto<br />

forzados a evaluar <strong>la</strong> respuesta (y el éxito <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación) a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> separación<br />

absoluta <strong>en</strong>tre repres<strong>en</strong>tación y realidad. Pero todo lo que ro<strong>de</strong>a a un cuadro o a una<br />

escultura exige que contemplemos los objetos y aquello que repres<strong>en</strong>tan como una<br />

porción <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad: sobre esta base se perfi<strong>la</strong>rá nuestra respuesta. Reaccionar ante<br />

un cuadro o ante una escultura «como si» fueran reales es algo distinto a reaccionar<br />

ante <strong>la</strong> realidad como algo real.<br />

Dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> cómo <strong><strong>la</strong>s</strong> abor<strong>de</strong>mos, <strong>de</strong> cómo <strong><strong>la</strong>s</strong> interpretemos, cuestionemos, problematicemos,<br />

<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> re<strong>la</strong>ciones que seamos capaces <strong>de</strong> establecer <strong>en</strong>tre el<strong><strong>la</strong>s</strong> y el resto <strong>de</strong> lo real, <strong>en</strong>tre el<strong><strong>la</strong>s</strong> y<br />

nosotros, obt<strong>en</strong>dremos <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> imág<strong>en</strong>es experi<strong>en</strong>cia y conocimi<strong>en</strong>tos muy diversos. El pequeño<br />

sarcófago romano pue<strong>de</strong> ser sólo una <strong>de</strong> esas imág<strong>en</strong>es que hay que com<strong>en</strong>tar con arreglo a <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

taxonomías hechas, o pue<strong>de</strong> ser un viaje fascinante, que pue<strong>de</strong> ser puesto <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con otras<br />

obras, otras situaciones, otras experi<strong>en</strong>cias,... que es capaz <strong>de</strong> ayudarnos <strong>en</strong> nuestra búsqueda <strong>de</strong><br />

conocimi<strong>en</strong>to significativo, <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido.<br />

La necesidad <strong>de</strong> problematizar, cuestionar, interrogar... separarse para ver<br />

mejor<br />

Nos pareció natural –espontáneo- s<strong>en</strong>tir como s<strong>en</strong>timos ante el sarcófago <strong>de</strong>l niño muerto (o nos<br />

parece natural el modo como s<strong>en</strong>timos ante una pelícu<strong>la</strong> hábilm<strong>en</strong>te construida para afectarnos<br />

emocionalm<strong>en</strong>te, o ante una noticia apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te objetiva pero sabiam<strong>en</strong>te manipu<strong>la</strong>da, o ante<br />

una afirmación <strong>de</strong> carácter moral que pret<strong>en</strong><strong>de</strong> ser ci<strong>en</strong>tífica, o...). Nunca o casi nunca rastreamos<br />

un poco más allá, problematizamos lo que nos pasa y lo que creemos ver y conocer. Es preciso<br />

“separarse” para ver mejor, transitar hacia <strong><strong>la</strong>s</strong> fronteras, extrañarse <strong>de</strong> lo que nos parece evid<strong>en</strong>te.<br />

Cuando lo hacemos, empezamos a vislumbrar <strong>la</strong> fascinante trama mediante <strong>la</strong> que <strong><strong>la</strong>s</strong> cosas van<br />

llegando a ser <strong>en</strong> cada mom<strong>en</strong>to.<br />

Incluso un pequeño sarcófago <strong>de</strong> mármol pue<strong>de</strong> conectarnos con una red <strong>en</strong>orme <strong>de</strong><br />

cuestiones: ¿por qué nos afecta tanto <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> un niño?, ¿por qué <strong>en</strong>terramos a los muertos<br />

a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> para eliminar el cadáver?, ¿por qué algui<strong>en</strong> se sintió impulsado a repres<strong>en</strong>tar juegos<br />

infantiles y a evocar un cierto mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> felicidad con ocasión <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte?, ¿por qué necesitamos<br />

socializar <strong>la</strong> muerte?, ¿qué imaginarios, ritos, emociones construidas socialm<strong>en</strong>te, etc. afloran<br />

cuando me <strong>en</strong>tristezco ante un <strong>de</strong>ceso?..., y también ¿qué papel ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos como <strong>la</strong><br />

compasión, <strong>la</strong> empatía, <strong>la</strong> me<strong>la</strong>ncolía u otros <strong>en</strong> nuestra experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida, <strong>de</strong>l estar vivos, <strong>de</strong>l<br />

self, <strong>de</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad?, ¿ser y existir ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ver con el modo <strong>en</strong> que nos narramos y, por tanto,<br />

<strong>en</strong> que narramos y abordamos [culturalm<strong>en</strong>te] cuestiones como <strong>la</strong> muerte, <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> una<br />

vida <strong>de</strong> ultratumba?, ¿qué parte ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> el modo <strong>de</strong> concebir el Universo nuestra re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong><br />

muerte, o <strong>la</strong> que tuvieron personas <strong>de</strong>l pasado o <strong>de</strong> otras culturas?, ¿<strong><strong>la</strong>s</strong> narraciones que construy<strong>en</strong><br />

un imaginario <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong> lo humano (perece<strong>de</strong>ra o eterna, por ejemplo) ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que<br />

ver con el modo <strong>en</strong> que <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>mos <strong>la</strong> realidad, el existir, <strong>la</strong> dignidad <strong>de</strong>l otro, <strong>la</strong> responsabilidad<br />

y <strong>la</strong> culpa?, ¿mostrarse, incluso cuando se muestra el ataúd <strong>de</strong> un hijo, es un modo <strong>de</strong> llegar a<br />

ser? ¿es un modo <strong>de</strong> ejercer po<strong>de</strong>r?, ¿qué razones hay para que acudamos a un museo <strong>en</strong> busca<br />

<strong>de</strong> objetos <strong>de</strong>l pasado?, ¿qué obt<strong>en</strong>emos <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción con una “obra <strong>de</strong> arte” como el sarcófago?<br />

101


Podríamos hacernos muchas otras preguntas que nos <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan a cuestiones capitales, fascinantes.<br />

El pequeño sarcófago abre puertas infinitas, pero no solemos transitar los caminos a los que dan<br />

paso. En g<strong>en</strong>eral no lo hacemos con casi nada y preferimos <strong><strong>la</strong>s</strong> respuestas simples, <strong>la</strong> costumbre,<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> taxonomías hechas, <strong><strong>la</strong>s</strong> explicaciones unidim<strong>en</strong>sionales.<br />

Fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> complejidad y <strong>la</strong> polidim<strong>en</strong>sionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad o al carácter sistémico <strong>de</strong><br />

nuestro conocimi<strong>en</strong>to, nuestra performatividad o nuestras id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s, <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> sigue facilitando<br />

un re<strong>la</strong>to único y unívoco (y, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un mom<strong>en</strong>to muy temprano, compartim<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> disciplinas<br />

usualm<strong>en</strong>te estancas, ignorantes unas <strong>de</strong> otras) que se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> objetos y parce<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad<br />

tomados autónomam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>scontextualizados; que dibuja una realidad homogénea, pre<strong>de</strong>cible,<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> que se han excluido <strong><strong>la</strong>s</strong> incertidumbres, <strong><strong>la</strong>s</strong> contradicciones, <strong><strong>la</strong>s</strong> complem<strong>en</strong>tarieda<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong> apari<strong>en</strong>cia opuestas que son propias <strong>de</strong> lo real (y <strong>en</strong>tre <strong><strong>la</strong>s</strong> que <strong>de</strong>staca, precisam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong><br />

dialéctica <strong>en</strong>tre vida/muerte). Una Escue<strong>la</strong> que rara vez se cuestiona nada, ni rastrea los porqués,<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> servidumbres, <strong><strong>la</strong>s</strong> motivaciones, <strong><strong>la</strong>s</strong> dinámicas <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r, etc., que se escond<strong>en</strong> tras lo que es<br />

apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te evid<strong>en</strong>te y “natural”.<br />

La Escue<strong>la</strong> <strong>en</strong>seña, también <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que los niños son muy pequeños, a aceptar y as<strong>en</strong>tir,<br />

a acatar <strong>de</strong> <strong>la</strong> autoridad el adv<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> “<strong>la</strong> verdad” autorizada. Rara vez problematiza o<br />

invita a los estudiantes a abordar <strong><strong>la</strong>s</strong> cuestiones <strong>de</strong>s<strong>de</strong> puntos <strong>de</strong> vista distintos, e incluso cuando<br />

<strong>en</strong>tra a consi<strong>de</strong>rar cuestiones tan multifactoriales como los procesos históricos o el Arte, lo hace<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el re<strong>la</strong>to único, frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te estructurado <strong>de</strong> manera rígida, como ocurre con los análisis<br />

<strong>de</strong> obras <strong>de</strong> Arte que se c<strong>en</strong>tran sólo <strong>en</strong> aspectos estilísticos e iconográficos o <strong>en</strong> <strong>de</strong>scifrar el<br />

l<strong>la</strong>mado “l<strong>en</strong>guaje visual”, ignorando que <strong><strong>la</strong>s</strong> obras <strong>de</strong> arte no pued<strong>en</strong> recibir una interpretación<br />

<strong>de</strong>finitiva, porque están insertas <strong>en</strong> sistemas y <strong>en</strong> procesos sistémicos, y por tanto sus funciones y<br />

atribuciones <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido no paran <strong>de</strong> cambiar y <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>de</strong>l abordaje que reciban, <strong>de</strong> los sujetos,<br />

<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> socieda<strong>de</strong>s, <strong>de</strong> los objetivos,... Como com<strong>en</strong>ta Bryson respecto a <strong>la</strong> pintura:<br />

Lo que t<strong>en</strong>emos que <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r es que <strong>en</strong> el acto reconocimi<strong>en</strong>to que <strong>la</strong> pintura<br />

galvaniza el significado es producido, más que percibido. La actividad <strong>de</strong>l espectador<br />

es <strong>la</strong> <strong>de</strong> transformar el material <strong>de</strong> <strong>la</strong> pintura <strong>en</strong> significados, y esa transformación<br />

es perpetua: nada pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>er<strong>la</strong>. Por <strong>la</strong> pintura circu<strong>la</strong>n sin cesar códigos <strong>de</strong><br />

reconocimi<strong>en</strong>to, y <strong>la</strong> historia <strong>de</strong>l arte ha <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er esto <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta. El espectador es un<br />

intérprete, y el asunto es que puesto que <strong>la</strong> interpretación cambia conforme cambia <strong>la</strong><br />

realidad, <strong>la</strong> historia <strong>de</strong>l arte no pue<strong>de</strong> pret<strong>en</strong><strong>de</strong>r un conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>finitivo o absoluto<br />

<strong>de</strong> su objeto. Aunque esto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> cierto punto <strong>de</strong> vista pueda parecer una limitación, es<br />

también una condición imprescindible para el <strong>de</strong>sarrollo: una vez que <strong>la</strong> visión que<strong>de</strong><br />

colocada <strong>de</strong>l <strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> interpretación, y no <strong>de</strong> <strong>la</strong> percepción, y una vez que <strong>la</strong> historia<br />

<strong>de</strong>l arte admita el carácter provisional o <strong>la</strong> irremisible inconclusión <strong>de</strong> su empresa,<br />

<strong>en</strong>tonces acaso se hayan puesto los cimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> una nueva disciplina. (Bryson, 1991;<br />

15)<br />

Es preciso trabajar con <strong><strong>la</strong>s</strong> imág<strong>en</strong>es y los re<strong>la</strong>tos, sobre los modos <strong>de</strong> mirar y nuestra propia<br />

mirada, sobre los artefactos <strong>de</strong> visión y sus sistemas <strong>de</strong> distribución, sobre los universos que surg<strong>en</strong><br />

a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura visual,... pero <strong>de</strong> una manera que vaya más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> reproducción y que<br />

supere <strong>la</strong> obsesión por el “significado original”. Como seña<strong>la</strong>n Ef<strong>la</strong>nd, Freedman y Stuhr (2003:<br />

180): “los significados <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> obras no están dados necesariam<strong>en</strong>te por los artistas sino que son<br />

construidos socialm<strong>en</strong>te por los esfuerzos <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> artistas y su público. A<strong>de</strong>más, esos<br />

significados cambian con el tiempo”. La finalidad última no es conocer exactam<strong>en</strong>te qué “dic<strong>en</strong>”<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> obras <strong>de</strong> arte –qué “dice” exactam<strong>en</strong>te nuestro sarcófago romano-, porque <strong><strong>la</strong>s</strong> obras <strong>de</strong> arte<br />

102


no son un m<strong>en</strong>saje acabado, sino parte <strong>de</strong> lo real, espacios <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> perpetua variación.<br />

Por eso hay que compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r cómo construy<strong>en</strong> <strong>la</strong> realidad, <strong><strong>la</strong>s</strong> re<strong>la</strong>ciones, los imaginarios,...y<br />

nos construy<strong>en</strong> y reflejan a nosotros mismos, y muy especialm<strong>en</strong>te hay que asumir que son <strong>la</strong><br />

emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una gran trama sistémica <strong>en</strong> <strong>la</strong> que po<strong>de</strong>mos bucear <strong>de</strong> modos distintos para<br />

apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r sobre cuestiones muy diversas <strong>de</strong> lo humano (no necesariam<strong>en</strong>te artísticas). A través <strong>de</strong><br />

el<strong><strong>la</strong>s</strong> po<strong>de</strong>mos perseguir el objetivo más g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> “ayudar a compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> realidad, a proseguir<br />

el proceso <strong>de</strong> examinar los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os que nos ro<strong>de</strong>an <strong>de</strong> una manera cuestionadora y construir<br />

«visiones» y «versiones» alternativas no sólo ante <strong><strong>la</strong>s</strong> experi<strong>en</strong>cias cotidianas, sino ante otros<br />

problemas y realida<strong>de</strong>s alejados <strong>en</strong> el espacio y <strong>en</strong> el tiempo <strong>de</strong>l nuestro. [...] Un profesor que<br />

t<strong>en</strong>ga pres<strong>en</strong>te esta perspectiva sobre <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión concibe el conocimi<strong>en</strong>to como producido<br />

culturalm<strong>en</strong>te y reconoce <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> construir criterios con los alumnos para evaluar <strong>la</strong><br />

calidad <strong>de</strong> ese conocimi<strong>en</strong>to. Este proceso <strong>de</strong> dotación <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido supone que el doc<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong><br />

explicar e introducir a los estudiantes al mundo social y simbólico y ayudarles a construir por<br />

ellos mismos un marco <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>taciones que les permita interpretar los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os con los que<br />

<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción. (Hernán<strong>de</strong>z, 2000: 22)<br />

Y como indica también este autor, “Se trata <strong>en</strong> suma <strong>de</strong> ir más allá <strong>de</strong>l “qué” (qué<br />

son <strong><strong>la</strong>s</strong> cosas, <strong><strong>la</strong>s</strong> experi<strong>en</strong>cias, <strong><strong>la</strong>s</strong> versiones) y com<strong>en</strong>zar a p<strong>la</strong>ntearse los “porqués” <strong>de</strong> esas<br />

repres<strong>en</strong>taciones, lo que <strong><strong>la</strong>s</strong> ha hecho posibles, aquello que muestran y lo que excluy<strong>en</strong>, los valores<br />

que consagran...“ (Hernán<strong>de</strong>z, 2000: 43)<br />

Apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r y actuar. La capacidad <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>cia<br />

Cuando los estudiantes y los doc<strong>en</strong>tes e<strong>la</strong>boran interpretaciones y versiones que les permit<strong>en</strong><br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r más, ser más consci<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> naturalizar <strong>de</strong>terminadas cuestiones, etc., están<br />

ejerci<strong>en</strong>do su po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>cia. Ent<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>cia como <strong>la</strong> “forma <strong>en</strong> <strong>la</strong> que los seres humanos<br />

transforman <strong>la</strong> realidad. Emerge aquí un modo <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r como capacidad <strong>de</strong> transformación,<br />

como po<strong>de</strong>r hacer. [...] La ag<strong>en</strong>cia es <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se manifiesta un sujeto como «ser para<br />

sí», <strong>en</strong> tanto que ser capaz <strong>de</strong> lograr, o capaz <strong>de</strong> logros, que no lo serían si no hubies<strong>en</strong> sido antes<br />

<strong>de</strong>seados, p<strong>la</strong>nificados, p<strong>en</strong>sados y <strong>de</strong>terminados por <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción, y, <strong>de</strong>spués, conseguidos por<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s que están <strong>en</strong> el mundo” (Broncano, 2009: 219). Y esto comporta un valor<br />

educativo y ético infinitam<strong>en</strong>te mayor que el que po<strong>de</strong>mos obt<strong>en</strong>er <strong>de</strong> una educación acrítica, pues<br />

<strong>la</strong> ag<strong>en</strong>cia es un estado <strong>de</strong> ser que se alcanza <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que el sujeto llega a ser “dueño <strong>de</strong><br />

su exist<strong>en</strong>cia, transformando <strong>la</strong> realidad” (Broncano, 2009: 220). No es un po<strong>de</strong>r sobre personas<br />

o cosas, sino sobre posibilida<strong>de</strong>s históricas. Del pasado <strong>en</strong> tanto configura una narración que da<br />

s<strong>en</strong>tido a <strong>la</strong> historia y sobre el futuro al convertir <strong><strong>la</strong>s</strong> posibilida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>finidas.<br />

Si esta capacidad <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>cia se pone <strong>en</strong> marcha cuando el sujeto (solo o colegiadam<strong>en</strong>te)<br />

es capaz <strong>de</strong> adquirir una mirada crítica y activista que le permite e<strong>la</strong>borar interpretaciones y<br />

versiones nuevas, no cabe duda que es especialm<strong>en</strong>te así cuando e<strong>la</strong>bora imág<strong>en</strong>es (o cualquier<br />

otro producto visual o mixto) o altera/interpreta otras preexist<strong>en</strong>tes y <strong><strong>la</strong>s</strong> introduce <strong>en</strong> el caudal<br />

<strong>de</strong> lo social (sea a un nivel mo<strong>de</strong>sto, como el grupo-c<strong><strong>la</strong>s</strong>e, su comunidad cercana, su familia,.. o a<br />

niveles más amplios). Porque el po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> los artistas –<strong>de</strong> los creadores <strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral- es<br />

el po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> crear realidad y experi<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong> <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> m<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia, <strong><strong>la</strong>s</strong> vidas <strong>de</strong> los<br />

otros y contribuir a ampliar<strong><strong>la</strong>s</strong>. Des<strong>de</strong> este punto <strong>de</strong> vista, <strong>la</strong> educación artística <strong>en</strong> su faceta <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>señar a crear imág<strong>en</strong>es y otros productos plásticos no consiste sólo –ni siquiera principalm<strong>en</strong>te-<br />

<strong>en</strong> <strong>en</strong>señar técnicas, procesos o “l<strong>en</strong>guaje visual”. Consiste ante todo <strong>en</strong> ayudar a los alumnos<br />

a ser capaces <strong>de</strong> construir narraciones mediante imág<strong>en</strong>es (y otros medios y alfabetismos) para<br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r más, para problematizar y reflexionar, para llegar a ser más... e incluso para actuar<br />

103


<strong>en</strong> el mundo, re-construy<strong>en</strong>do lo real, volviéndolo a explicar/analizar, proponi<strong>en</strong>do otras miradas,<br />

incitando a <strong>la</strong> reflexión, <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia, el activismo, etc. mediante productos que compartir con los<br />

otros. Cambiando m<strong>en</strong>tes; cambiando conocimi<strong>en</strong>tos, conceptos o i<strong>de</strong>as; cambiando imaginarios.<br />

Se crean objetos e imág<strong>en</strong>es para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r el mundo (a los otros, a uno mismo) y también para<br />

incidir <strong>en</strong> él. Se trata <strong>de</strong> crear y hacer, imaginar y proponer para actuar <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida, para vivir <strong>de</strong><br />

una manera más rica, justa, consci<strong>en</strong>te, libre. Y esto no ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong>masiado que ver con <strong>la</strong> escue<strong>la</strong><br />

aburrida <strong>en</strong> que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> nosotros hemos crecido, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que tal vez también hemos trabajado.<br />

Ti<strong>en</strong>e que ver ante todo con prepararse para vivir <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> responsabilidad y <strong>la</strong> consci<strong>en</strong>cia bi<strong>en</strong><br />

informada:<br />

La reforma <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación <strong>de</strong>be partir <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong>l Émile <strong>de</strong> Jean-Jacques<br />

Rousseau, cuando el educador dice refiriéndose a su alumno: «Quiero <strong>en</strong>señarle a<br />

vivir». La fórmu<strong>la</strong> es excesiva, pues sólo se pue<strong>de</strong> ayudar a apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a vivir. A vivir<br />

se apr<strong>en</strong><strong>de</strong> a través <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> propias experi<strong>en</strong>cias, con <strong>la</strong> ayuda aj<strong>en</strong>a, especialm<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> los padres y <strong>de</strong> los educadores, pero también <strong>de</strong> los libros y <strong>de</strong> <strong>la</strong> poesía. Vivir es<br />

vivir <strong>en</strong> tanto que individuo que se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta a los problemas <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida personal es<br />

vivir <strong>en</strong> tanto que ciudadano <strong>de</strong> una nación, es vivir, también, <strong>en</strong> <strong>la</strong> propia pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia<br />

al género humano. [….] <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación es cada vez más precisa <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarse a los problemas fundam<strong>en</strong>tales y globales <strong>de</strong>l individuo, <strong>de</strong>l ciudadano,<br />

<strong>de</strong>l ser humano. Para po<strong>de</strong>r p<strong>la</strong>ntear estos problemas es necesario reunir una serie<br />

<strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos separados <strong>en</strong> disciplinas. Se exige, así, una forma más compleja<br />

<strong>de</strong> conocer, <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar. [...]. Mi<strong>en</strong>tras no re<strong>la</strong>cionemos los conocimi<strong>en</strong>tos según los<br />

principios <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to complejo, seremos incapaces <strong>de</strong> conocer el tejido común<br />

<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> cosas; sólo veremos los hilos <strong>de</strong>l tapiz, pero no podremos id<strong>en</strong>tificar el dibujo<br />

<strong>en</strong> su conjunto. (Morin, 2011: 147 y 148)<br />

Dar <strong>la</strong> voz, autorizar, compartir. Un apunte sobre nuestra experi<strong>en</strong>cia educativa<br />

Si <strong>de</strong>seamos que <strong><strong>la</strong>s</strong> personas –incluidos especialm<strong>en</strong>te nuestros estudiantes, incluidos nosotros<br />

mismos- podamos e<strong>la</strong>borar un conocimi<strong>en</strong>to crítico, problematizador, reflexivo, complejo,... a<br />

través <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> re<strong>la</strong>tos y repres<strong>en</strong>taciones, es preciso que nos <strong>de</strong>mos oportunidad<br />

para hacerlo, y que nos ayu<strong>de</strong>mos <strong>en</strong> ese caminar por un terr<strong>en</strong>o que para <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> nosotros<br />

siempre parece novedoso (<strong>en</strong> comparación con el modo que fuimos educados a mirar) y –al<br />

principio- <strong>de</strong>sasosegador. Otro tanto ocurre si <strong>de</strong>seamos que <strong>de</strong>sarroll<strong>en</strong> su capacidad <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>cia,<br />

y que sean sujetos activistas y comprometidos. Son dos cuestiones cada vez más importantes <strong>en</strong><br />

un mundo progresivam<strong>en</strong>te más y más complejo y <strong>en</strong> el que los procesos y problemas son también<br />

creci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te globales.<br />

Lo primero es dar <strong>la</strong> voz al alumnado –o a cualquier persona- <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> su<br />

conocimi<strong>en</strong>to. Y hacer que esa voz no se limite a interv<strong>en</strong>ciones puntuales <strong>en</strong> un <strong>de</strong>bate o una<br />

visita, sino que dé lugar a estrategias <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje y compr<strong>en</strong>sión que t<strong>en</strong>gan un soporte más<br />

firme y que permita le reflexión y <strong>la</strong> revisión. Como hemos <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do <strong>en</strong> otro lugar (Aznárez y<br />

Mangas, 2010), es posible hacerlo <strong>de</strong> maneras muy distintas. Para nosotros, por ejemplo, una<br />

herrami<strong>en</strong>ta fundam<strong>en</strong>tal ha sido el trabajo con blogs <strong>en</strong> los que el alumnado y los doc<strong>en</strong>tes<br />

hemos reconstruido los cont<strong>en</strong>idos que íbamos abordando, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> subjetividad, <strong>la</strong> exploración<br />

<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> tramas re<strong>la</strong>cionales y <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> información. En ellos nos ha sido posible dar <strong>la</strong> voz a<br />

través <strong>de</strong> un texto más o m<strong>en</strong>os académico, pero <strong>en</strong> el que cupieran a <strong>la</strong> vez emociones, anécdotas,<br />

refer<strong>en</strong>cias autoetnográficas, imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> muy diverso ca<strong>la</strong>do, vi<strong>de</strong>os, hiper<strong>en</strong><strong>la</strong>ces, rec<strong>en</strong>siones,<br />

104


etc. como puntos <strong>de</strong> partida para <strong>la</strong> reflexión. Pero pue<strong>de</strong> ser construido mediante procesos<br />

narrativos alternativos a los tradicionales. Así, hemos t<strong>en</strong>ido ocasión <strong>de</strong> trabajar con alumnos<br />

y alumnas que han escogido formatos <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> conversación, <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> autobiografías<br />

imaginarias (pero bi<strong>en</strong> fundam<strong>en</strong>tadas) <strong>de</strong> artistas; <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> correspond<strong>en</strong>cias ficticias con<br />

creadores <strong>de</strong>l pasado; mediante correspond<strong>en</strong>cias reales con artistas vivos a los que interrogaban;<br />

mediante narraciones reflexivas <strong>en</strong> torno a experi<strong>en</strong>cias diversas (pelícu<strong><strong>la</strong>s</strong>, sucesos biográficos,<br />

nove<strong><strong>la</strong>s</strong>, obras <strong>de</strong> arte que les emocionaban,...) conectadas a través <strong>de</strong> los temas que nos ocupaban;<br />

problematizando periodos o f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os artísticos e históricos que <strong>en</strong> principio “no están <strong>en</strong> el<br />

temario”; etc. Siempre con un s<strong>en</strong>tido transdisciplinar, <strong>en</strong> el que <strong>la</strong> obra o el artista no son <strong>la</strong><br />

finalidad última, sino una vía <strong>de</strong> acceso a procesos <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión más amplios, mucho más<br />

amplios. Estos blog permit<strong>en</strong> abordar <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> proceso educativo y, a <strong>la</strong> manera <strong>de</strong> un<br />

portafolio, reflexionar sobre él y darle s<strong>en</strong>tido. Por supuesto, para algunos estudiantes no ha sido<br />

un camino <strong>de</strong> rosas pero, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, se muestran satisfechos con esta otra manera <strong>de</strong> apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r y<br />

adviert<strong>en</strong> como han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do una mirada más flexible, más crítica y aguda, más compleja, más<br />

at<strong>en</strong>ta a <strong>la</strong> sospecha y a no pararse <strong>en</strong> lo apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te obvio.<br />

Junto al blog, los proyectos <strong>de</strong> trabajo nos han permitido salir <strong>de</strong> lo transmisivo y acompañar<br />

a los estudiantes <strong>en</strong> búsquedas complejas que les introduc<strong>en</strong> <strong>en</strong> un paradigma <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje y<br />

Escue<strong>la</strong> distinto. Si <strong><strong>la</strong>s</strong> dificulta<strong>de</strong>s <strong>en</strong> los blog a veces son severas, los proyectos <strong>de</strong> trabajo a<br />

m<strong>en</strong>udo hac<strong>en</strong> surgir <strong>de</strong>sori<strong>en</strong>tación y resist<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> muy diverso ca<strong>la</strong>do, que –salvando tantas<br />

excepciones como haga falta- evid<strong>en</strong>cian <strong>la</strong> pobreza cognitiva y vital <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>en</strong> que nuestros<br />

alumnos y alumnas (y nosotros mismos) hemos crecido. Cuando <strong><strong>la</strong>s</strong> preguntas a <strong><strong>la</strong>s</strong> que están<br />

habituados <strong>de</strong> su experi<strong>en</strong>cia esco<strong>la</strong>r previas –y que sólo precisan buscar <strong>la</strong> información necesaria<br />

<strong>en</strong> un portal web para copiar<strong>la</strong> y pegar<strong>la</strong>- son sustituidas por preguntas complejas, y durante el<br />

proceso <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje investigador el doc<strong>en</strong>te se <strong>de</strong>dica no sólo a corregir (<strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido tradicional:<br />

fallos y aciertos), sino sobre todo a cuestionar y problematizar, a empujarles a consi<strong>de</strong>rar otros<br />

puntos <strong>de</strong> vista, a <strong>de</strong>sarmar argum<strong>en</strong>tos copiados y no <strong>de</strong>masiado bi<strong>en</strong> compr<strong>en</strong>didos, a complejizar<br />

una mirada excesivam<strong>en</strong>te simple o autoindulg<strong>en</strong>te, el proyecto se vuelve un trabajo ímprobo para<br />

ellos y el<strong><strong>la</strong>s</strong>. Tal vez por eso muchos resultados a veces son mediocres o incluso <strong>en</strong><strong>de</strong>bles. Pero<br />

cuando el proyecto está bi<strong>en</strong> concebido y afrontado, acaba dando lugar a recorridos muy ricos y<br />

a productos finales realm<strong>en</strong>te interesantes y que pued<strong>en</strong> ser <strong>de</strong> muy diverso formato: artículos,<br />

esculturas, performance, pon<strong>en</strong>cias... 2<br />

Hasta qué punto es difícil variar <strong><strong>la</strong>s</strong> inercias <strong>en</strong> el apr<strong>en</strong>dizaje, que nos ilustra <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

<strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> un sistema educativo que se ha preocupado mucho <strong>en</strong> examinar <strong><strong>la</strong>s</strong> memorizaciones<br />

y los adiestrami<strong>en</strong>tos repetitivos, y muy poco <strong>en</strong> otorgar a los estudiantes capacida<strong>de</strong>s reales para<br />

apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r y compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> manera autónoma. Los inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes a veces se suman: dificultad<br />

para asumir una estructura compleja, problemas <strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> información, <strong>de</strong>sori<strong>en</strong>tación<br />

cuando los temas empiezan a abrirse y complejizarse, problemas para establecer re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre<br />

conceptos y cuestiones apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te muy distintas, t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a reproducir textos copiados y<br />

resist<strong>en</strong>cia a g<strong>en</strong>erar textos propios y/o a establecer posicionami<strong>en</strong>tos críticos y no reproductivos,<br />

etc. Si esto es dolorosam<strong>en</strong>te evid<strong>en</strong>te cuando el alumno/a trabaja solo, aún lo es más <strong>en</strong> los casos<br />

<strong>en</strong> que trabaja colegiadam<strong>en</strong>te, pues no suele existir una cultura previa <strong>de</strong> trabajo co<strong>la</strong>borativo, y<br />

los proyectos suel<strong>en</strong> gestionarse por parte <strong>de</strong> los estudiantes dividiéndolos <strong>en</strong> pequeñas parce<strong><strong>la</strong>s</strong><br />

que se repart<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre ellos y que se trabajan <strong>de</strong> manera individual. El resultado <strong>en</strong> estos casos suele<br />

ser catastrófico.<br />

2 Productos finales que los estudiantes han t<strong>en</strong>ido que hacer públicos <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong><strong>la</strong>s</strong>e, y que <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

este año compart<strong>en</strong> –qui<strong>en</strong>es lo <strong>de</strong>sean- con estudiantes <strong>de</strong> otros grupos a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> celebración <strong>de</strong> un pequeño<br />

congreso que organizamos –<strong>de</strong> mom<strong>en</strong>to- a nivel <strong>de</strong> Huelva.<br />

105


Lógicam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong>l doc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> este tipo implica no solo procurar<br />

un excel<strong>en</strong>te dominio <strong>de</strong> su materia, sino a<strong>de</strong>más y, sobre todo, ser capaz <strong>de</strong> gestionar procesos<br />

abiertos <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje, <strong>en</strong> los que nunca se sabe a priori que es exactam<strong>en</strong>te lo que va a ocurrir;<br />

implica trabajar realm<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> incertidumbre. Y supone también el estar constantem<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

guardia para alertar a los estudiantes sobre <strong>en</strong>foques reproductivos, simplificadores o monofocales,<br />

y ayudarles a transitar hacia miradas más ricas. Construir tramas, explorar re<strong>la</strong>ciones insospechadas,<br />

establecer vínculos no lineales, mostrar explicaciones alternativas, mostrar el carácter poliédrico<br />

<strong>de</strong> un <strong>de</strong>terminado f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o y algunas <strong>de</strong> sus posibles interacciones sistémicas (por ejemplo,<br />

por terr<strong>en</strong>os inesperados para el estudiante), p<strong>la</strong>ntear supuestos <strong>de</strong>constructivos, activar dudas<br />

y reflexiones diverg<strong>en</strong>tes, construir textos o productos policéntricos,...muchos son los modos <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarse a lo simplificador, pero <strong>la</strong> realidad es que los resultados no siempre son los esperados<br />

y que queda aún mucha <strong>la</strong>bor por hacer <strong>en</strong> este terr<strong>en</strong>o antes <strong>de</strong> conseguir por completo introducir<br />

dinámicas <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje complejo pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te satisfactorias.<br />

Si apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r es conocer y construir historias <strong>en</strong>tre<strong>la</strong>zadas, es preciso buscar<strong><strong>la</strong>s</strong> y construir<strong><strong>la</strong>s</strong><br />

no sólo a través <strong>de</strong> textos escritos u orales, sino también a través <strong>de</strong> narrativas visuales o, aun<br />

mejor, mixtas: utilizando otros alfabetismos visuales, <strong>en</strong> <strong>la</strong> línea <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dida por Hernán<strong>de</strong>z (2007).<br />

En nuestro caso com<strong>en</strong>zamos hace ya cierto tiempo, y a partir <strong>de</strong> una experi<strong>en</strong>cia previa <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

profesora Callejón Chinchil<strong>la</strong> (Universidad <strong>de</strong> Jaén), a p<strong>la</strong>ntear a los estudiantes <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración<br />

<strong>en</strong> pequeños grupos –nunca superiores a seis o siete personas- <strong>de</strong> narrativas visuales o mixtas <strong>en</strong><br />

muy diversos formatos: performance, vi<strong>de</strong>o, stopmotion, libros ilustrados <strong>de</strong> gran tamaño, etc.<br />

Progresivam<strong>en</strong>te, y <strong>en</strong> esto ha sido <strong>de</strong>cisiva tanto <strong>la</strong> inspiración <strong>de</strong> Fernando Hernán<strong>de</strong>z como el<br />

texto <strong>de</strong> Broncano, hemos ido <strong>en</strong>caminando esas narrativas hacia <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong> espacios <strong>de</strong><br />

reflexión con capacidad ag<strong>en</strong>te. Algunas son especialm<strong>en</strong>te pot<strong>en</strong>tes: un grupo que se va a trabajar<br />

y convivir con ancianos <strong>de</strong> una resid<strong>en</strong>cia a través <strong>de</strong>l arte y graban un vi<strong>de</strong>o emocionante con<br />

ellos; otro que crea una performance absolutam<strong>en</strong>te espectacu<strong>la</strong>r para abordar cómo <strong>en</strong> nuestro<br />

fuero interno [casi] todos escon<strong>de</strong>mos estigmas racistas; varios estudiantes que e<strong>la</strong>boran otro vi<strong>de</strong>o<br />

<strong>en</strong> el que mediante un re<strong>la</strong>to ambiguo combinado con unas imág<strong>en</strong>es excel<strong>en</strong>tes muestran cómo <strong>la</strong><br />

realidad, cuando se aborda fragm<strong>en</strong>tada, pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>tregar conclusiones totalm<strong>en</strong>te erróneas; varias<br />

chicas que con su performance sobre el mal <strong>de</strong> Alzheimer hac<strong>en</strong> llorar a varias compañeras y<br />

nos acongojan a todos; un grupo que se <strong>la</strong>nza por <strong>la</strong> ciudad ofreci<strong>en</strong>do “abrazos gratis” dando un<br />

m<strong>en</strong>saje <strong>de</strong> amor y solidaridad ante un mundo impasible; chicos y chicas que nos pon<strong>en</strong> un nudo<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> garganta mi<strong>en</strong>tras nos hac<strong>en</strong> reflexionar sobre <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> aquellos niños que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

esferas <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra; y otros, que <strong>de</strong> manera irónica, a través <strong>de</strong> su vi<strong>de</strong>o, int<strong>en</strong>tan compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

y hacernos compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r que po<strong>de</strong>mos construir un mundo difer<strong>en</strong>te sin viol<strong>en</strong>cia y sin guerra,...<br />

Todos estos re<strong>la</strong>tos van más allá <strong>de</strong> lo <strong>de</strong>scriptivo y nos introduc<strong>en</strong> <strong>en</strong> espacios <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cia<br />

int<strong>en</strong>sa e inolvidable que –inevitablem<strong>en</strong>te- ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una capacidad para producir conocimi<strong>en</strong>to,<br />

para llevar a una reflexión que permite re-construir nuestra mirada sobre lo real. En los mejores<br />

casos, su activismo dota a sus autores <strong>de</strong> un po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>cia que –habitualm<strong>en</strong>te- no se da <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Escue<strong>la</strong> y se constituy<strong>en</strong> así <strong>en</strong> escue<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong> ciudadanía y libertad, y no solo <strong>en</strong> espléndida ocasión<br />

para apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r recursos propios <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes y el alfabetismo visuales 3 .<br />

Nos gustaría acabar citando un ejemplo concreto y a nuestro <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r especialm<strong>en</strong>te<br />

significativo, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do no <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad, sino <strong>en</strong> <strong>la</strong> materia <strong>de</strong> volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> un Bachillerato<br />

<strong>de</strong> Arte. En el marco <strong>de</strong> un pequeño proyecto <strong>de</strong> trabajo, los estudiantes <strong>de</strong>l grupo A negocian con<br />

el doc<strong>en</strong>te un tema <strong>de</strong> investigación peculiar: “modos <strong>de</strong> vivir, modos <strong>de</strong> ser”, que les permite<br />

3 Por supuesto, junto a estos trabajos –que sólo ocupan un trimestre- los estudiantes trabajan, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> ejercicios<br />

más o m<strong>en</strong>os conv<strong>en</strong>cionales o <strong>de</strong> afianzami<strong>en</strong>to, otros procesos también interesantes como <strong>la</strong> autoexpresión guiada<br />

hacia objetivos concretos, el trabajo con <strong>la</strong> propia id<strong>en</strong>tidad, etc.<br />

106


trabajar cuestiones muy diversas. Negociar el tema es una cuestión importante: no se trata <strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

abordar “<strong><strong>la</strong>s</strong> cosas que les gustan”, sino <strong>de</strong> <strong>de</strong>cidir <strong>en</strong>tre todos un tema a estudiar que nos <strong>de</strong>safíe,<br />

que suponga una un reto y una posible búsqueda significativa. El proceso <strong>de</strong> negociación <strong>de</strong>l que<br />

sale un tema g<strong>en</strong>eral es continuado posteriorm<strong>en</strong>te cuando cada alumno o grupo <strong>de</strong> ellos elige una<br />

faceta <strong>de</strong>l tema –por supuesto abordada <strong>de</strong> manera compleja-, que implica explorar y negociar <strong>de</strong><br />

nuevo y <strong>en</strong> un terr<strong>en</strong>o bastante más tangible. Un tema mal elegido pue<strong>de</strong> llegar a ser un suplicio<br />

para todos –doc<strong>en</strong>te y estudiantes-, pero <strong>en</strong> cualquier caso, siempre pue<strong>de</strong> ser reconducido –<br />

fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te mediante <strong>la</strong> guía <strong>de</strong>l profesor/a- <strong>de</strong> modo que explore conexiones o re<strong>la</strong>ciones<br />

que sí puedan interesarnos <strong>de</strong> verdad. Todo esto supone una inversión <strong>de</strong> tiempo y esfuerzo muy<br />

notable para todos, y que no suele estar contemp<strong>la</strong>da <strong>en</strong> nuestro sistema educativo.<br />

Negociado el tema, se invitó a cada grupo no sólo a buscar información, sino a abordarlo<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> su subjetividad, para conseguir que no fuese algo externo a ellos. L., una chica muy jov<strong>en</strong>,<br />

nos sorpr<strong>en</strong>dió eligi<strong>en</strong>do el tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guerra Civil españo<strong>la</strong>. Pero no para hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> guerra <strong>en</strong><br />

sí misma, sino para parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia y los re<strong>la</strong>tos <strong>de</strong> sus abuelos (y sobre sus abuelos)<br />

–ambos <strong>de</strong>l bando republicano, ambos protagonistas <strong>de</strong> un sufrimi<strong>en</strong>to inm<strong>en</strong>so- abordar cómo<br />

los re<strong>la</strong>tos que <strong>la</strong> gran Historia e<strong>la</strong>bora sobre los sucesos sólo recog<strong>en</strong> <strong>la</strong> memoria y <strong>la</strong> imag<strong>en</strong><br />

reconocible <strong>de</strong> los po<strong>de</strong>rosos y <strong>de</strong> aquellos situados <strong>en</strong> puestos <strong>de</strong> relieve: Azaña, Rojo, Franco,<br />

Negrín, Moscardó... <strong>en</strong> tanto reduc<strong>en</strong> al anonimato <strong>de</strong> fotos <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> que nadie nos resulta conocido<br />

-o a su <strong>de</strong>spersonalización como peones <strong>de</strong> <strong>en</strong> bandos e i<strong>de</strong>ologías-, a <strong><strong>la</strong>s</strong> personas concretas,<br />

aun si<strong>en</strong>do estos los que se llevan <strong>la</strong> peor parte <strong>de</strong>l tema, los que protagonizan probablem<strong>en</strong>te<br />

el sufrimi<strong>en</strong>to más fuerte que <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> los jerarcas conllevan. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> abrir un rico<br />

<strong>de</strong>bate <strong>en</strong> el au<strong>la</strong>, <strong>de</strong> iniciar un proceso <strong>de</strong> tutorización que a veces obliga al doc<strong>en</strong>te a ser bastante<br />

crítico y a <strong>la</strong> alumna a rep<strong>la</strong>ntear sus supuestos y <strong>de</strong> hacer que L. reúna un notable volum<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> información sobre <strong>la</strong> guerra, <strong>la</strong> represión posterior y otros aspectos importantes, el trabajo<br />

culmina con <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> un proyecto <strong>de</strong> insta<strong>la</strong>ción, que prevé dividir el espacio <strong>de</strong> <strong>la</strong> sa<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

exposiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>en</strong>tre una zona <strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> aquellos que siempre sal<strong>en</strong> <strong>en</strong> los libros,<br />

y otra <strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> aquellos cuyos nombres <strong>la</strong> historia ha olvidado. Junto a esas sa<strong><strong>la</strong>s</strong> ll<strong>en</strong>as <strong>de</strong><br />

fotos, L. proyecta y comi<strong>en</strong>za a e<strong>la</strong>borar un retrato escultórico <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> sus abuelos (que no le da<br />

tiempo a terminar, pero que se lleva a casa <strong>en</strong> vacaciones con <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> acabarlo). De esta<br />

manera pue<strong>de</strong> a <strong>la</strong> vez bucear <strong>en</strong> su propia historia familiar, y <strong>en</strong> los motivos que le han llevado<br />

a p<strong>en</strong>sar y ser como es, pue<strong>de</strong> reivindicar <strong>la</strong> memoria <strong>de</strong> sus abuelos (para el<strong>la</strong> ejemplo <strong>de</strong> una<br />

España que no se rindió nunca y refer<strong>en</strong>tes muy importantes a nivel personal), invita a los <strong>de</strong>más<br />

a reflexionar como se construy<strong>en</strong> los re<strong>la</strong>tos históricos –cómo se construye <strong>la</strong> historia, <strong>la</strong> realidad,<br />

a partir <strong>de</strong>l modo <strong>en</strong> que se seleccionan y ord<strong>en</strong>an imág<strong>en</strong>es y narraciones- y como se elig<strong>en</strong> unas<br />

subjetivida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> vez <strong>de</strong> otras para hacer <strong>la</strong> historia <strong>en</strong> <strong>la</strong> que nos s<strong>en</strong>timos insertos (como se<br />

llega a ser según qui<strong>en</strong> te narra o te olvida, y como se g<strong>en</strong>eran mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> performatividad y <strong>de</strong><br />

s<strong>en</strong>tido), cómo los modos <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> muchas personas <strong>de</strong>l pasado fueron extremadam<strong>en</strong>te duros,<br />

cómo los po<strong>de</strong>rosos se arrogan el protagonismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia y conviert<strong>en</strong> a los <strong>de</strong>más <strong>en</strong> sus<br />

peones, etc.<br />

En principio el currículo oficial prácticam<strong>en</strong>te se limita a consi<strong>de</strong>rar el apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong><br />

cuestiones formales y técnicas, pero mediante este proyecto L. apr<strong>en</strong><strong>de</strong> más, mucho más, y lo<br />

hace contextualizando conocimi<strong>en</strong>tos, datos, informaciones, imág<strong>en</strong>es,... y vi<strong>en</strong>do que el arte<br />

y <strong><strong>la</strong>s</strong> imág<strong>en</strong>es no son separables <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> lo real. Ha comprobado <strong>en</strong>tre otras cosas cómo<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> imág<strong>en</strong>es compartidas con los otros hac<strong>en</strong> surgir lo real y lo introduc<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> m<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

sus compañeros o profesores, cómo pasan a formar parte <strong>de</strong> sus refer<strong>en</strong>cias y emociones. Ha<br />

comprobado el po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes visuales para proveer experi<strong>en</strong>cia y conocimi<strong>en</strong>to y –a veces-<br />

proveer <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>cia a qui<strong>en</strong>es <strong><strong>la</strong>s</strong> utilizan para hacer cambiar <strong>la</strong> mirada <strong>de</strong> los otros.<br />

107


El proyecto <strong>de</strong> L. sólo es hasta ahora un proyecto, materializado <strong>en</strong> una maqueta, un póster<br />

explicativo, un re<strong>la</strong>to ilustrado <strong>en</strong> su cua<strong>de</strong>rno <strong>de</strong> artista y un retrato a medio hacer, pero está<br />

solicitado a <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro el espacio <strong>de</strong> <strong>la</strong> sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> exposiciones para que, si es posible,<br />

pueda llegar a convertirse <strong>en</strong> una realidad abierta al público. Entonces abandonará el ámbito <strong>de</strong><br />

lo exclusivam<strong>en</strong>te esco<strong>la</strong>r y se abrirá a <strong>la</strong> sociedad. Facilitará no sólo el apr<strong>en</strong>dizaje y <strong>la</strong> reflexión<br />

<strong>de</strong> L. y <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> estudiantes ante los que lo ha expuesto, sino <strong>de</strong> muchas otras personas.<br />

De este modo, como es propio <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación artística cuando no es reproductora, el rol <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

alumna se torna complejo, pues apr<strong>en</strong><strong>de</strong> buscando y re<strong>la</strong>cionando informaciones que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que<br />

ver con el modo <strong>en</strong> que el<strong>la</strong> construye su mirada y su id<strong>en</strong>tidad, y a <strong>la</strong> vez asume un papel <strong>de</strong><br />

narradora/creadora <strong>de</strong> un producto <strong>de</strong>stinado a ser compartido con los <strong>de</strong>más, <strong>de</strong> modo que es a<br />

<strong>la</strong> vez apr<strong>en</strong>diz y guía (lo que <strong>la</strong> obliga a reflexionar sobre lo que ha hecho, ord<strong>en</strong>arlo, asumir su<br />

emotividad y su self como motor posible <strong>de</strong> un apr<strong>en</strong>dizaje, construir argum<strong>en</strong>tos racionales y<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>dibles, p<strong>la</strong>nificar un modo a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> po<strong>de</strong>rlo hacer público...).<br />

Como <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> los proyectos <strong>de</strong> trabajo ya com<strong>en</strong>tados, el camino no es precisam<strong>en</strong>te<br />

s<strong>en</strong>cillo, pero ¿po<strong>de</strong>mos pedir algo más hermoso a un proceso <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje que el facilitarnos<br />

a estudiantes y doc<strong>en</strong>tes <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> interrogarnos y buscar respuestas sobre cuestiones<br />

que <strong>de</strong> verdad nos implican y afectan, cuando somos capaces no sólo <strong>de</strong> abordar los cont<strong>en</strong>idos<br />

normativos, sino <strong>de</strong> explorar críticam<strong>en</strong>te cómo <strong>la</strong> realidad llega a ser tal cual es, y a asumir que<br />

<strong>en</strong> mayor o m<strong>en</strong>or medida es susceptible <strong>de</strong> ser transformada por cada uno <strong>de</strong> nosotros?<br />

Nunca más <strong>de</strong>beríamos seguir concibi<strong>en</strong>do a los estudiantes como seres bastante ignorantes<br />

que acud<strong>en</strong> a ser educados y adiestrados, y <strong>en</strong> su lugar podríamos empezar a trabajar con ellos <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> obviedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> asimetría que a nosotros nos sitúa <strong>en</strong> un p<strong>la</strong>no distinto, pero que no impi<strong>de</strong> que<br />

respetemos no necesariam<strong>en</strong>te lo que hace o i<strong>de</strong>an <strong>en</strong> un primer mom<strong>en</strong>to, sino sus posibilida<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong>ormes <strong>de</strong> buscar, <strong>en</strong>contrar, crear y construir, <strong>en</strong> un proceso <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje que pue<strong>de</strong> llegar a<br />

serles duro, que pue<strong>de</strong> obligarnos a ser muy críticos, pero <strong>de</strong>l que ellos son los protagonistas y<br />

los artífices. Porque apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r implica reord<strong>en</strong>ar el modo <strong>en</strong> que compr<strong>en</strong><strong>de</strong>mos y conocemos el<br />

mundo. Y eso exige dar <strong>la</strong> voz y facilitar experi<strong>en</strong>cias transformadoras. Para ello hay que asumir<br />

que apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r es conocer y construir historias <strong>en</strong>tre<strong>la</strong>zadas, no repetir taxonomías y procesos.<br />

Entre<strong>la</strong>zadas con otras historias, otras personas, otros saberes, otras experi<strong>en</strong>cias,... <strong>en</strong>tre<strong>la</strong>zadas<br />

con <strong>la</strong> realidad y <strong>la</strong> vida. Pues es <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> emoción más íntima (y no por ello irracionalizable),<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tir y compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción con los otros y con lo que nos ro<strong>de</strong>a, que<br />

salimos <strong>de</strong> nosotros y crecemos,... a veces por caminos inesperados, como cuando <strong>en</strong> un Museo <strong>de</strong><br />

Arte no p<strong>en</strong>samos sólo <strong>en</strong> formas y colores, sino <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida, el dolor y <strong>la</strong> muerte que sacudieron a<br />

una familia que vivió ap<strong>en</strong>as dosci<strong>en</strong>tos años <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> Jesucristo. Una experi<strong>en</strong>cia que nos lleva<br />

lejos, hasta p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> cómo es el mundo y <strong>en</strong> cómo lo experim<strong>en</strong>tamos y conocemos, <strong>en</strong> quiénes<br />

somos nosotros, por qué nos emocionamos, <strong>en</strong> cómo todo va si<strong>en</strong>do construido.<br />

Bibliografia<br />

AGIRRE, Imanol (2005) Teorías y prácticas <strong>en</strong> Educación artística. Barcelona, Octaedro-EUB<br />

AZNÁREZ, J.P. y Assaleh, Samir (2010) “Revisando el discurso <strong>de</strong>l Arte <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>”, <strong>en</strong><br />

VV.AA. Desafíos da educação artística em contextos ibero-americanos. (pp. 267-286).<br />

Oporto. APECV. En http: //www.apecv.pt/anexos/publicacoesapecv/livro_<strong>de</strong>safios.pdf<br />

AZNÁREZ LÓPEZ, J.P y MANGAS HERNÁNDEZ, A.B. (2010) “Construir para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

el arte y <strong>la</strong> cultura visual” <strong>en</strong> III Congreso Internacional <strong>de</strong> Educación Artística y <strong>Visual</strong>.<br />

Má<strong>la</strong>ga.<br />

108


BRONCANO, Fernando (2009) La me<strong>la</strong>ncolía <strong>de</strong>l ciborg. Barcelona, Her<strong>de</strong>r<br />

BRUNER, J. (1991) [1990] Actos <strong>de</strong> significado. Más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> revolución cognitiva. Madrid,<br />

Alianza Editorial<br />

BUCK-MORSS, Susan (2005) “Estudios visuales e imaginación global”, <strong>en</strong> Brea, J.L. (ed.)<br />

Estudios visuales. La epistemología <strong>de</strong> <strong>la</strong> visualidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> era <strong>de</strong> <strong>la</strong> globalización. (pp.<br />

145-159).Madrid, Akal<br />

CARRETERO PASÍN, Ángel Enrique (2008) “Lo imaginario social. El <strong>en</strong>trejuego paradójico<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> creación y <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución social”, <strong>en</strong> Coca, Juan R. (ed.) Las posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> lo<br />

imaginario. (pp. 11-38). Barcelona, <strong>de</strong>l Serbal.<br />

CYRULNIK, B. y Morin, E. (2005) [2000] Diálogos sobre <strong>la</strong> naturaleza humana. Barcelona,<br />

Paidós<br />

DAMASIO, Antonio (2006) El error <strong>de</strong> Descartes. Barcelona, Crítica<br />

DUTTON, D<strong>en</strong>is (2010) [2009] El instinto <strong>de</strong>l arte. Barcelona, Paidós<br />

EFLAND, Arthur (2004) [2002] Arte y cognición. La integración <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes visuales <strong>en</strong> el<br />

currículo. Barcelona, Octaedro<br />

EFLAND, A.; FREEDMAN, K.; y STUHR, P. (2003) [1996] La educación <strong>en</strong> el arte<br />

posmo<strong>de</strong>rno. Barcelona, Paidós<br />

FOUCAULT, Michel (2008) [1970] El ord<strong>en</strong> <strong>de</strong>l discurso. Barcelona, Tusquets<br />

FREIRE, Paulo (2003) [1970] Pedagogía <strong>de</strong>l oprimido. Madrid, Siglo XXI.<br />

GARCÍA, Ro<strong>la</strong>ndo (2008) [2006] Sistemas complejos. Conceptos, método y fundam<strong>en</strong>tación<br />

epistemológica <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación interdisciplinar. Barcelona, Gedisa<br />

GOMBRICH, E.H. (1991) [1982] La imag<strong>en</strong> y el ojo. Nuevos estudios sobre <strong>la</strong> psicología <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

repres<strong>en</strong>tación pictórica. Madrid, Alianza Editorial<br />

(2007) [1972] “La máscara y <strong>la</strong> cara. La percepción <strong>de</strong>l parecido fisonómico <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida y <strong>en</strong> el<br />

arte”, <strong>en</strong> Gombrich, A.H.; Hochberg, J. y B<strong>la</strong>ck, M. Arte, percepción y realidad. (pp. 13-<br />

65). Barcelona, Paidós<br />

HERNÁNDEZ, Fernando (2000) Educación y <strong>Cultura</strong> <strong>Visual</strong>. Barcelona, Octaedro<br />

(2002) “La importancia <strong>de</strong> ser reconocido como sujeto”. Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> Pedagogía”, nº 319. (pp.<br />

28-33)<br />

(2007) Espigador@s <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Cultura</strong> <strong>Visual</strong>. Otra narrativa para <strong>la</strong> educación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes<br />

visuales. Barcelona, Octaedro<br />

HOFSTADTER, Doug<strong><strong>la</strong>s</strong> R. (2008) [2007] Yo soy un extraño bucle. Barcelona, Tusquets<br />

Editores<br />

LEWIS-WILLIAMS, David (2005) [2002] La m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> caverna. La conci<strong>en</strong>cia y los oríg<strong>en</strong>es<br />

<strong>de</strong>l Arte. Madrid, Akal<br />

MORIN, Edgar (1999) Los siete saberes necesarios a <strong>la</strong> educación <strong>de</strong>l futuro. París, UNESCO.<br />

En http: //www.p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>tocomplejo.com.ar/docs/files/morin_7%20saberes-necesariospara-<strong>la</strong>-educacion-<strong>de</strong>l-futuro.pdf.<br />

Consulta 8 Enero 2009.<br />

(2001) [1990] Introducción al p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to complejo. Barcelona, Gedisa.<br />

109


(2004) [1999] La m<strong>en</strong>te bi<strong>en</strong> ord<strong>en</strong>ada. Barcelona, Seix Barral<br />

(2006a) [1986] El Método 3. El conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to. Madrid, Cátedra<br />

(2006b) [1991] El método 4. Las i<strong>de</strong>as. Madrid, Cátedra<br />

(2006c) [2001] El método 5. La humanidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> humanidad. La id<strong>en</strong>tidad humana. Madrid,<br />

Cátedra<br />

(2011) La vía para el futuro <strong>de</strong> <strong>la</strong> humanidad. Barcelona, Paidós<br />

ORTEGA y GASSET, José (1971) [1935] Historia como sistema. Madrid, Espasa-Calpe<br />

SÁNCHEZ CAPDEQUI, Celso (2008) “Lo imaginario <strong>en</strong> <strong>la</strong> civilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong>”, <strong>en</strong><br />

Coca, Juan R. (ed.) Las posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> lo imaginario. (pp. 47-69). Barcelona, <strong>de</strong>l<br />

Serbal.<br />

SAPOLSKY, Robert M. (2007) [2005] El mono <strong>en</strong>amorado y otros <strong>en</strong>sayos sobre nuestra vida<br />

animal. Barcelona, Paidós<br />

TUSQUETS BLANCA, Oscar (2007) Contra <strong>la</strong> <strong>de</strong>snu<strong>de</strong>z. Barcelona, Anagrama<br />

VON BERTALANFFY, Ludwig (1993) [1968] Teoría g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> sistemas. México. Fondo <strong>de</strong><br />

<strong>Cultura</strong> Económica<br />

110


Inscrição e escrita <strong>de</strong> si nos diários visuais<br />

Catarina F. Almeida<br />

Instituto <strong>de</strong> Investigação em Arte, Design e Socieda<strong>de</strong> [i2ADS], Faculda<strong>de</strong> <strong>de</strong> Be<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong>,<br />

Universida<strong>de</strong> do Porto, Av. Rodrigues <strong>de</strong> Freitas, 265, 4049-021 Porto, Portugal<br />

Resumo<br />

Deixei escrito no diário visual <strong>de</strong> um dos alunos com que trabalhei no ano passado «Jaime, por<br />

que é que assinas?». De todas as vezes que visitava o seu ca<strong>de</strong>rno lá estava, em cada página e<br />

em cada esboço que fazia, a sua assinatura e a data que registava o mom<strong>en</strong>to. A assiduida<strong>de</strong> do<br />

acto interessou-me, especialm<strong>en</strong>te pelo automatismo e apar<strong>en</strong>te indifer<strong>en</strong>ça do repetido gesto.<br />

A resposta chegou pronta e concisa: «Como assim?! Assino para saberem quem sou!». À minha<br />

exploração dos diários visuais como forma pedagógica <strong>de</strong> uma escrita <strong>de</strong> si, estimu<strong>la</strong>dora <strong>de</strong><br />

crítica e <strong>de</strong> questionam<strong>en</strong>to nos alunos, passei a reflectir os seus efeitos subjectivantes no eu-autor<br />

que escreve/<strong>de</strong>s<strong>en</strong>ha, e a confrontar o uso do diário com a autoria na esco<strong>la</strong>, re<strong>la</strong>cionando-a com<br />

os preval<strong>en</strong>tes mitos mo<strong>de</strong>rnos do ser artista. A concepção do diário visual que contextualiza a<br />

reflexão é a <strong>de</strong> um dispositivo <strong>de</strong> inscrição e um processo <strong>de</strong> <strong>de</strong>ssacralização para a criação <strong>de</strong><br />

novos s<strong>en</strong>tidos.<br />

No ano passado realizei um estágio numa esco<strong>la</strong> do Porto, on<strong>de</strong> trabalhei em conjunto com outra<br />

professora na disciplina <strong>de</strong> Educação <strong>Visual</strong> em duas turmas do 8º ano. Interessada sobretudo<br />

na forma como os indivíduos constroem e mobilizam conhecim<strong>en</strong>tos no âmbito da produção <strong>de</strong><br />

saberes artísticos e do domínio mais g<strong>en</strong>eralizado da visualida<strong>de</strong>, introduzi os alunos à utilização<br />

<strong>de</strong> diários visuais. Eles surgem duma ausência que acuso no programa da Educação <strong>Visual</strong>: um<br />

espaço <strong>de</strong> discussão para a construção aberta <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ias, exposto e interferível por todos. Algo que<br />

conjugasse o atelier e o seminário, sem obrigar a um produto final, concreto e c<strong><strong>la</strong>s</strong>sificável. A<br />

minha convicção inicial foi promover uma liberda<strong>de</strong> em potência, com a qual os alunos pu<strong>de</strong>ssem<br />

construir a partir <strong>de</strong> si a sua re<strong>la</strong>ção com o mundo. Os diários visuais serviriam para se re<strong>la</strong>cionarem<br />

com o outro e com o seu outro em <strong>de</strong>vir (Deleuze, 2001).<br />

Na au<strong>la</strong> <strong>de</strong> apres<strong>en</strong>tação <strong>de</strong>stes objectos procurei explicar-lhes que um diário visual não<br />

correspon<strong>de</strong> exactam<strong>en</strong>te ao i<strong>de</strong>alizado diário íntimo que nos chega sobretudo da literatura e do<br />

cinema, muito embora se trate <strong>de</strong> um espaço <strong>de</strong> liberda<strong>de</strong> para <strong>de</strong>s<strong>en</strong>harem e escreverem o que<br />

quiserem, mas a ser acompanhado pe<strong><strong>la</strong>s</strong> professoras, ainda que com o mínimo <strong>de</strong> interferência<br />

possível. Dei ênfase no ‘escrever’ (e não tanto no ‘<strong>de</strong>s<strong>en</strong>har’) <strong>de</strong> modo a, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o início, t<strong>en</strong>tar<br />

distanciar os alunos <strong>de</strong> uma possível pré-concepção <strong>de</strong> como haveriam <strong>de</strong> actuar no âmbito <strong>de</strong> uma<br />

disciplina chamada Educação <strong>Visual</strong>. Sem dúvida que as ligações são feitas com a visualida<strong>de</strong>, e<br />

seria impróprio não o admitir; porém, essas mesmas ligações não têm <strong>de</strong> ser todas e<strong><strong>la</strong>s</strong> directas e<br />

submissas ao formalismo, do <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho para o <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho, da imagem para a imagem, do texto para<br />

o texto. Existe uma im<strong>en</strong>sidão <strong>de</strong> possibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> produção <strong>de</strong> significados, e ao inc<strong>en</strong>tivar<br />

o recurso à escrita não pret<strong>en</strong>di <strong>la</strong>nçar as bases <strong>de</strong> uma qualquer hegemonia do texto sobre a<br />

imagem (já bem basta o que se testemunha a nível curricu<strong>la</strong>r). Esta t<strong>en</strong>tativa <strong>de</strong> cruzam<strong>en</strong>to dos<br />

médiuns e dos conceitos lembra os icónicos La Trahison <strong>de</strong>s Images (Magritte, 1928-29) e o<br />

One and Three Chairs (Kosuth, 1965) e, interessada por essa via mas evitando ser tomada por<br />

iconoc<strong><strong>la</strong>s</strong>ta, distribui pe<strong>la</strong> turma vários exemp<strong>la</strong>res dos meus próprios diários visuais realizados<br />

em contextos diversificados. Também vimos na internet imag<strong>en</strong>s <strong>de</strong> diários gráficos e falámos<br />

sobre a minha i<strong>de</strong>ia <strong>de</strong> construção <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>to a partir <strong>de</strong>ste novo objecto. Neste arranque<br />

111


fiquei com a c<strong>la</strong>ra impressão <strong>de</strong> que os alunos não teriam objectivado c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te num <strong>en</strong>unciado<br />

a tarefa a cumprir, e verifiquei como essa incerteza os <strong>de</strong>ixava <strong>de</strong>sconfortáveis. Mas por mim não<br />

havia outra forma <strong>de</strong> resolver a situação, a não ser por meio <strong>de</strong>stas algumas referências, alusões,<br />

exemplificações e exp<strong>la</strong>nações, vagas o sufici<strong>en</strong>te para não se fazerem prescritivas, mas nem<br />

por isso sem importância. Percebo que o método (ou este não-método) não sirva os propósitos<br />

da lógica pergunta-resposta <strong>de</strong> uma educação voltada para a resolução <strong>de</strong> problemas concretos,<br />

mas aí se evid<strong>en</strong>cia também o propósito <strong>de</strong> crítica a esse mo<strong>de</strong>lo empre<strong>en</strong>dido pe<strong>la</strong> proposta dos<br />

diários visuais, ao mesmo tempo que se avançam outras possibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ser e <strong>de</strong> fazer.<br />

Do scrapbook ao facebook (ou do facebook ao scrapbook)<br />

Os diários visuais que mostrei aos alunos são exemp<strong>la</strong>res diversificados que construi em difer<strong>en</strong>tes<br />

mom<strong>en</strong>tos e que quase sempre seguiram caminhos distintos. Uns mais c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te ori<strong>en</strong>tados para<br />

o texto, ainda que acompanhados por doodles aqui e ali, outros acompanham o <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> projectos artísticos, aliando esboços às pa<strong>la</strong>vras, outros se <strong>de</strong>sdobram sem um propósito mais<br />

específico do que registar, fazer p<strong>en</strong>sar, reagir e agir, constituindo simultaneam<strong>en</strong>te a matéria e<br />

a superfície <strong>de</strong> construção <strong>de</strong> coisas (incluindo i<strong>de</strong>ias). Em várias ocasiões sublinhei a atitu<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

respigadores (aludindo ao filme <strong>de</strong> Agnès Varda, Les G<strong>la</strong>neures et <strong>la</strong> G<strong>la</strong>neuse, 2000) que exige<br />

a utilização <strong>de</strong> um diário visual, coligindo elem<strong>en</strong>tos e matéria-prima para novas significações. A<br />

sua convergência num objecto como o diário acabará dirigindo polissemicam<strong>en</strong>te para fora se os<br />

respigadores forem <strong>de</strong> um espírito que convim chamar <strong>de</strong> <strong>de</strong>sassossegado, e assim <strong>en</strong>saiar a crítica,<br />

a resistência e a transformação. Este é o meu <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dim<strong>en</strong>to para a pa<strong>la</strong>vra scrapbook, remet<strong>en</strong>dome<br />

à sua semântica, embora esta, absorvida pe<strong>la</strong> cultura popu<strong>la</strong>r, se focalize na <strong>de</strong>coração<br />

<strong>de</strong> narrativas localizadas e criadas a partir <strong>de</strong> fotografias e recortes compi<strong>la</strong>dos, ora dirigidas<br />

à g<strong>en</strong>ealogia familiar, ou a ev<strong>en</strong>tos particu<strong>la</strong>res na vida pessoal <strong>de</strong> um indivíduo: casam<strong>en</strong>to,<br />

aniversário ou férias, por exemplo. Alheando-me <strong>de</strong>ssa utilização popu<strong>la</strong>r, e faz<strong>en</strong>do concorrer<br />

aquilo que são os s<strong>en</strong>tidos do hypomnemata da Antiguida<strong>de</strong> Clássica e do commonp<strong>la</strong>ce book<br />

que começou a difundir-se no século XV, o scrapbook amplifica o seu significado e <strong>de</strong>signa toda<br />

a operação <strong>de</strong> recolha <strong>de</strong> informações diversas – respigando - para um só lugar a partir do qual é<br />

possível ao seu autor requalificar saberes re<strong>la</strong>cionando-os, e experim<strong>en</strong>tando ligações inusitadas e<br />

construções do seu próprio p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>to. Como tão oportunam<strong>en</strong>te Le Corbusier baptizou os seus<br />

diários visuais, falo aqui <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> procura paci<strong>en</strong>te (Sa<strong>la</strong>visa, 2008: 13).<br />

Antes da proliferação das re<strong>de</strong>s sociais e do journaling e blogging, os p<strong>en</strong>-fri<strong>en</strong>ds, os<br />

diários íntimos, as ca<strong>de</strong>rnetas da Panini, os livros <strong>de</strong> <strong>de</strong>dicatórias, os álbuns <strong>de</strong> fotografias e os<br />

próprios scrapbooks eram os meios <strong>de</strong> registar compi<strong>la</strong>ções, <strong>de</strong> est<strong>en</strong><strong>de</strong>r e partilhar a id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong><br />

e interesses dos seus autores, ou <strong>de</strong> conservar vivos alguns mom<strong>en</strong>tos mais significativos. O<br />

facebook reuniu as várias finalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cada uma das outras vias numa só aplicação, aperfeiçoou<br />

o que outros serviços das re<strong>de</strong>s sociais ofereciam, e hoje é indiscutivelm<strong>en</strong>te a re<strong>de</strong> social mais<br />

utilizada e conhecida do mundo. Não julgo po<strong>de</strong>r dizer-se que o facebook é original no hábito que<br />

convoca, mas por certo o seu gran<strong>de</strong> trunfo é a acessibilida<strong>de</strong> que a internet e os meios digitais<br />

proporcionam, comprimindo o tempo, tornando-o maleável, e voltando-se para o espaço tal como<br />

a contemporaneida<strong>de</strong> o faz, porque “[N]ós vivemos na época da simultaneida<strong>de</strong>: nós vivemos<br />

na época da justaposição, do próximo e do longínquo, do <strong>la</strong>do-a-<strong>la</strong>do e do disperso. Julgo que<br />

ocupamos um tempo no qual a nossa experiência do mundo se assemelha mais a uma re<strong>de</strong> que<br />

vai ligando pontos e se intersecta com a sua própria meada do que propriam<strong>en</strong>te a uma vivência<br />

que se vai <strong>en</strong>riquec<strong>en</strong>do com o tempo” (Foucault, 1984: s/p). O tempo é ap<strong>en</strong>as uma <strong>en</strong>tre outras<br />

referências para re<strong>la</strong>cionar os elem<strong>en</strong>tos dispersos nos vários espaços.<br />

112


Não se trata <strong>de</strong> simplificar e <strong>de</strong> ressalvar a dicotomia imediata <strong>en</strong>tre analógico e digital,<br />

ou <strong>en</strong>tre manualida<strong>de</strong> e tecnologia. Essa é uma oposição que tem provado ser fa<strong>la</strong>ciosa e que<br />

dificilm<strong>en</strong>te escapa ao apadrinham<strong>en</strong>to <strong>de</strong> uma visão formalista dos múltiplos meios ao dispor.<br />

Do scrapbook ao facebook existe a perda <strong>de</strong> um tipo <strong>de</strong> manualida<strong>de</strong>, mas não no s<strong>en</strong>tido da<br />

me<strong>la</strong>ncolia que se associa ao que é ultrapassado pelo progresso. A mão não p<strong>en</strong>sa igual porque<br />

aceita submeter-se a um sistema user fri<strong>en</strong>dly, criado para requerer o mínimo esforço ao utilizador<br />

e para que este se adapte facilm<strong>en</strong>te ao objecto que tem diante, mas não para que o objecto se<br />

adapte ao utilizador que o quer utilizar. Determinar por quem é auferido o proveito da re<strong>la</strong>ção é uma<br />

questão que não promete fácil resposta. Por outras pa<strong>la</strong>vras, usar o facebook exige uma conversão<br />

do sujeito às suas estruturas: colocar as fotografias on<strong>de</strong> se <strong>de</strong>vem colocar as fotografias, colocar<br />

os amigos on<strong>de</strong> se <strong>de</strong>vem colocar os amigos, com<strong>en</strong>tar on<strong>de</strong> se <strong>de</strong>ve com<strong>en</strong>tar, colocar os gostos<br />

<strong>de</strong>sportivos, musicais e televisivos on<strong>de</strong> estes <strong>de</strong>vem ser colocados. O gesto <strong>de</strong> resistência mais<br />

imediato é a ocultação das informações, mas, mesmo este, está previsto, pelo que não inquieta.<br />

O scrapbooking não aparece aqui como a alternativa saudável ao maquiavélico facebook.<br />

Essa está longe <strong>de</strong> ser a minha proposição e, <strong>de</strong> qualquer modo, há lugar para os dois. Ao retomaremse<br />

hoje as práticas <strong>de</strong> scrapbooking (que eu tomo aqui como aproximação ao ca<strong>de</strong>rno <strong>de</strong> procura<br />

paci<strong>en</strong>te on<strong>de</strong> o seu <strong>de</strong>sassossegado autor se faz respigador e cria novos significados a partir <strong>de</strong><br />

si e da sua re<strong>la</strong>ção com os outros), está, numa lógica <strong>de</strong> linearida<strong>de</strong> temporal, a retomar-se uma<br />

manualida<strong>de</strong> disp<strong>en</strong>sada pelo digital que, embora não seja retomada para fazer valer a dicotomia<br />

<strong>en</strong>tre a máquina e o Homem, é trazida por um certo s<strong>en</strong>tido nostálgico reportado à noção <strong>de</strong><br />

artesanato/craftwork que o facebook erradicou. No pres<strong>en</strong>te ad<strong>en</strong>sa-se até um revivalismo <strong>de</strong>sta<br />

manualida<strong>de</strong> pat<strong>en</strong>te nas diversas criações do chamado artesanato urbano, que, no <strong>en</strong>tanto, vive<br />

e sobrevive nas p<strong>la</strong>taformas sociais da internet. Não obstante, este recobram<strong>en</strong>to da manualida<strong>de</strong><br />

cons<strong>en</strong>te o <strong>en</strong>trosam<strong>en</strong>to do p<strong>en</strong>sar com as mãos (Almeida, 2011: 13; Godard, 1988-98), o que ao<br />

mesmo tempo permite supor que acusa a sua ausência.<br />

A passagem do scrapbook ao facebook <strong>de</strong>signou uma sequência temporal que reverteu<br />

à ilusão <strong>de</strong> uma <strong>en</strong>ganadora novida<strong>de</strong>. O tempo estrangu<strong>la</strong>do e a instantaneida<strong>de</strong> resultante<br />

privilegiaram, todavia, a troca <strong>de</strong> ‘produtos’ <strong>en</strong>tre parceiros, mais do que a sua construção que<br />

um período est<strong>en</strong>dido no tempo permitiria. O facebook, embora convocando hábitos antigos,<br />

consagra especialm<strong>en</strong>te o <strong>la</strong>do expositivo <strong>de</strong> todos os outros meios já citados, transformando-se<br />

numa vitrina ou, se quisermos, numa exposição perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> resultados e <strong>de</strong> concretu<strong>de</strong>. Com<br />

os diários assoma-se profícuo re<strong>la</strong>cionar os dois gestos.<br />

O uso que os alunos <strong>de</strong>ram aos diários visuais (ou scrapbooks) seguiu muito a ori<strong>en</strong>tação<br />

expositiva. Eles <strong>de</strong>tiveram-se, em maioria, com a situação <strong>de</strong> se estarem a expor no objecto,<br />

alguns tirando proveito <strong>de</strong> contro<strong>la</strong>rem o conteúdo e o <strong>de</strong>curso <strong>de</strong>ssa exposição. A influência<br />

<strong>de</strong> um percurso <strong>de</strong> retorno, agora do facebook ao scrapbook, evid<strong>en</strong>cia-se sobretudo pelo<br />

cunho ‘social’ que incluíram nos diários, mas também pe<strong>la</strong> manualida<strong>de</strong> que a acção requer e<br />

que acarreta estranheza para quem ‘digital’ já pouco tem a ver com ‘<strong>de</strong>dos’. Continuaram a ser<br />

argum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>de</strong>fesa a ‘falta <strong>de</strong> jeito’ para o <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho e a ‘falta <strong>de</strong> gosto’ pe<strong>la</strong> arte, omitindo o<br />

que na apres<strong>en</strong>tação da proposta dos diários lhes foi dito sobre tratar-se <strong>de</strong> um espaço informal<br />

que não procurava avaliar perícias técnicas e que se abria para o quotidiano dos interesses <strong>de</strong><br />

cada um, exced<strong>en</strong>do a arte. O contexto <strong>de</strong> aparição dos diários visuais, no âmbito da disciplina<br />

<strong>de</strong> Educação <strong>Visual</strong>, reavivou logo à partida um conjunto <strong>de</strong> pré-conceitos e <strong>de</strong> fabu<strong>la</strong>ções que os<br />

estudantes re<strong>la</strong>cionam empiricam<strong>en</strong>te com aquilo que é o ser artista e que é o que julgam esperarse<br />

da Educação <strong>Visual</strong>. Comportando-se como artistas em potência (<strong>de</strong>sconfio que na disciplina<br />

<strong>de</strong> Matemática se convertam em pequ<strong>en</strong>os matemáticos, e na Educação Física sejam aspirantes a<br />

atletas <strong>de</strong> alta competição) interiorizaram a subjectivida<strong>de</strong> angustiada do Romantismo, conhec<strong>en</strong>do<br />

113


ap<strong>en</strong>as alívio na partilha do seu pesar, transformando o diário visual no escape para o torm<strong>en</strong>to e<br />

para a me<strong>la</strong>ncolia, e a arte no exercício terapêutico <strong>de</strong> um gesto catártico. Desconhecem, parece<br />

nítido, que todas estas noções que julgam constituir a génese da arte e sua condição dita natural,<br />

são meras construções e heranças inultrapassáveis <strong>de</strong> g<strong>en</strong>ealogias históricas.<br />

O gesto repetido do Jaime, assinando e datando todos os esquiços, é um <strong>en</strong>tre outros<br />

comportam<strong>en</strong>tos idênticos dos colegas, que assim testemunham uma naturalização inquestionada<br />

que algures viram o artista fazer e que repetem por <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rem que <strong>en</strong>tre a arte e a Educação<br />

<strong>Visual</strong> o território é comum. O espanto maior <strong>de</strong>ve-se até à impertinência da minha pergunta<br />

ao Jaime, pois para ele é óbvio que se assinam os <strong>de</strong>s<strong>en</strong>hos para que se saiba quem os fez. Pelo<br />

m<strong>en</strong>os é assim que os artistas costumam fazer, e os alunos assumiram essa id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong> <strong>de</strong> artista<br />

em potência e manifestaram-na na naturalida<strong>de</strong> da assinatura, como conferidora <strong>de</strong> legitimida<strong>de</strong> e<br />

aut<strong>en</strong>ticida<strong>de</strong> aos <strong>de</strong>s<strong>en</strong>hos já id<strong>en</strong>tificados na primeira página dos diários. A autoria e o privado<br />

são inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tes neste jogo, pois estes indivíduos consagram o seu ser-autor na exposição<br />

<strong>de</strong> si mesmos, na partilha biográfica e na possibilida<strong>de</strong> <strong>de</strong> serem outro, nessa inscrição – mas,<br />

repare-se, para eles a prédica (seja um <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho ou um texto) só é concebida à condição <strong>de</strong> um<br />

sujeito, <strong>de</strong> outra forma não é reconhecida. Não surpre<strong>en</strong><strong>de</strong> a reacção do Jaime porque, afinal, toda<br />

a esco<strong>la</strong> está ori<strong>en</strong>tada para o autor, e o leitor é som<strong>en</strong>te um contorno vazio, um difuso abstracto<br />

que serve a soberania estatutária do autor. Ao contrário <strong>de</strong> Beckett, à esco<strong>la</strong> importa quem fa<strong>la</strong><br />

(Foucault, 2006: 264). Na esco<strong>la</strong> apura-se o individualismo da mo<strong>de</strong>rnida<strong>de</strong>, esse culto da pessoa<br />

<strong>de</strong>leitada com o prestígio do reconhecim<strong>en</strong>to pe<strong>la</strong> obra. Deste ponto <strong>de</strong> vista, as coisas precisam<br />

<strong>de</strong> um proprietário a quem se remeterem, para não acabarem disformes e vazias como os leitores<br />

são <strong>en</strong>carados. Na esco<strong>la</strong> está ainda por aceitar que a origem em que se funda o autor é origem <strong>de</strong><br />

coisa n<strong>en</strong>huma, mas som<strong>en</strong>te cruzam<strong>en</strong>tos e misturas <strong>de</strong> fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> outras coisas, citações,<br />

articu<strong>la</strong>ções e requalificações.<br />

O cunho ‘social’ propagado nos diários manifestou-se sobretudo no <strong>de</strong>sejo <strong>de</strong> darem<br />

visibilida<strong>de</strong> a uma certa imagem <strong>de</strong> si. Para muitos <strong>de</strong>stes alunos <strong>de</strong> 13 e 14 anos, o diário serviu<br />

para publicarem uma imagem <strong>de</strong> si, para partilharem uma id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>, que po<strong>de</strong> ter sido a sua, ou<br />

a que construíram para o efeito, disponibilizando fotografias, <strong>de</strong>screv<strong>en</strong>do rotinas, preferências e<br />

estados <strong>de</strong> espírito. Não interessa realm<strong>en</strong>te se fa<strong>la</strong>ram <strong>de</strong> si ou se fa<strong>la</strong>ram <strong>de</strong> um outro eu, daquele<br />

eu que gostariam <strong>de</strong> ser ou daquele que julgam ser; na verda<strong>de</strong>, a id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong> pessoal é re<strong>la</strong>tiva e<br />

constitui-se, não é inata nem se iso<strong>la</strong> das circunstâncias em que está inserida. Certo é que o diário<br />

serviu, em alguns casos, <strong>de</strong> perfil <strong>de</strong> re<strong>de</strong> social, <strong>de</strong> quem conhece o facebook e o experim<strong>en</strong>ta na<br />

manualida<strong>de</strong> da nova (velha) p<strong>la</strong>taforma. Faz<strong>en</strong>do os alunos fa<strong>la</strong>r, os diários visuais operaram ao<br />

nível da subjectivida<strong>de</strong>, obrigaram-nos a constituir-se sujeitos <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminado tipo: foram alunos<br />

<strong>de</strong> uma disciplina artística, foram artistas em potência, foram jov<strong>en</strong>s com gostos <strong>de</strong> jov<strong>en</strong>s, foram<br />

amantes não correspondidos, foram tipos <strong>de</strong> pessoa ali exibidos, aos quais me é possível nomear.<br />

Conheci o Jaime-obstinado, o António-i<strong>de</strong>alista, a Iva-reprimida, a Mariana-cronista-<strong>de</strong>-moda, a<br />

Carina-artista, a Lara-exploradora. Cada um <strong>de</strong>les se emp<strong>en</strong>hou na edificação <strong>de</strong>ste avatar, ou <strong>de</strong>ste<br />

auto-retrato fiel, que, <strong>de</strong> uma maneira ou <strong>de</strong> outra, os voltou para eles mesmos, para se mostrarem,<br />

ou para se escon<strong>de</strong>rem. Os alunos foram subjectivados (Almeida, 2011; Foucault, 1986), não sei<br />

se tornando suas as pa<strong>la</strong>vras dos outros, ou se tornando-se objecto do discurso alheio.<br />

Profanar para <strong>de</strong>ssacralizar<br />

Numa au<strong>la</strong> a meio do ano lectivo, numa das turmas do 8º ano, conversávamos sobre o uso <strong>de</strong><br />

estereótipos na publicida<strong>de</strong> e implicação <strong>de</strong> uma análise crítica das imag<strong>en</strong>s para perceber as<br />

estratégias publicitárias no recurso à cultura popu<strong>la</strong>r. Como sempre, t<strong>en</strong>tei valorizar o pot<strong>en</strong>cial<br />

114


da Educação <strong>Visual</strong> e dos diários visuais para o tratam<strong>en</strong>to <strong>de</strong>ssas questões e para estimu<strong>la</strong>r a<br />

capacida<strong>de</strong> crítica. Quando perguntava à turma por pa<strong>la</strong>vras-chave da disciplina, a primeira resposta<br />

foi imediata: “originalida<strong>de</strong>!”. Seguiu-se “<strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho” e outras mais tardias como “interpretação” e<br />

“imagem”.<br />

Não é fácil a tarefa <strong>de</strong> explicar à turma por que é que <strong>de</strong>terminados caminhos não são<br />

soluções universais e garantias <strong>de</strong> qualida<strong>de</strong>, ou por que é que certos aspectos estão mais perto<br />

<strong>de</strong> serem mitos do que ‘verda<strong>de</strong>s’ intemporais, sem, ao mesmo tempo, lhes apontar alternativas.<br />

Dar-lhes exemplos concretos para abstracções <strong>en</strong>unciadas corre sérios riscos <strong>de</strong> os formatar,<br />

fechar horizontes ao invés <strong>de</strong> os abrir. Faz s<strong>en</strong>tido se tivermos em conta que na esco<strong>la</strong> eles<br />

respon<strong>de</strong>m a exercícios para terem a aprovação dos professores, logo não espanta que incorporem<br />

e reproduzam acriticam<strong>en</strong>te os exemplos apontados pelo doc<strong>en</strong>te, que, t<strong>en</strong>do sortido efeito numa<br />

situação particu<strong>la</strong>r, não são soluções universais para todos os casos possíveis. Se dizemos em<br />

au<strong>la</strong> que não é condição fundam<strong>en</strong>tal para o artista (ou para o sujeito emp<strong>en</strong>hado em produzir<br />

novos significados) ser original no s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> ser difer<strong>en</strong>te <strong>de</strong> tudo o que é conhecido, até porque<br />

reconhecemos impossível esse <strong>de</strong>s<strong>en</strong><strong>la</strong>ce, os alunos s<strong>en</strong>tem-se, <strong>en</strong>tão, à vonta<strong>de</strong> para se <strong>de</strong>dicarem<br />

a exercícios <strong>de</strong> cópias <strong>de</strong> outros <strong>de</strong>s<strong>en</strong>hos (Hello Kitty, Manga, Disney, The Simpsons), porque<br />

afinal ‘a professora disse que não tínhamos <strong>de</strong> ser originais’. As categorias não são estanques<br />

como muitas vezes apar<strong>en</strong>tam, e acredito que gran<strong>de</strong> parte do trabalho do professor está em t<strong>en</strong>tar<br />

misturá-<strong><strong>la</strong>s</strong> e fazer com que os seus alunos as misturem também, perceb<strong>en</strong>do o quão implicadas<br />

umas nas outras po<strong>de</strong>m estar. Gran<strong>de</strong> parte do trabalho em Educação <strong>Visual</strong> passa por <strong>de</strong>smitificar<br />

e aba<strong>la</strong>r dicotomias.<br />

No pres<strong>en</strong>te, a consciência das circunstâncias críticas da originalida<strong>de</strong> prometem <strong>de</strong>slocá<strong>la</strong><br />

na formação artística. Na esco<strong>la</strong> há que colocar em dúvida esta e outras certezas, os mitos<br />

que a psicologia <strong>de</strong>slocou da história da arte para a ar<strong>en</strong>a educativa, reequacionando o génio<br />

e a personalida<strong>de</strong> intratável do artista, a arte como salvação e como dom, bem como o seu<br />

perfil <strong>de</strong> excepcionalida<strong>de</strong> e bizarria por contraste à banalida<strong>de</strong> das outras formas <strong>de</strong> ser, que<br />

fazem sinonimar originalida<strong>de</strong> com exc<strong>en</strong>tricida<strong>de</strong> e extravagância, como se, por si só, estas<br />

equivalessem à tal originalida<strong>de</strong> original que distingue o artista (mas o que muitas vezes resta é<br />

uma originalida<strong>de</strong> astuciosa, originalida<strong>de</strong> por imitação). Na esco<strong>la</strong>, como na socieda<strong>de</strong> em geral,<br />

estas convicções prevalecem e conduzem condutas. Passando do artista para a obra, ou do aluno<br />

para os diários, olhando o que é produzido pelos sujeitos, em lugar da originalida<strong>de</strong> como carimbo<br />

<strong>de</strong> aut<strong>en</strong>ticida<strong>de</strong> é tempo <strong>de</strong> <strong>en</strong>carar um sistema aberto <strong>de</strong> corre<strong>la</strong>ções, <strong>de</strong> estímulos mútuos,<br />

que reverbera em todas as direcções, don<strong>de</strong> um atelier portátil e omnipres<strong>en</strong>te po<strong>de</strong>ria constituir<br />

uma válida oportunida<strong>de</strong> <strong>de</strong> resistência ao instaurado. Criam-se as condições para, por um <strong>la</strong>do,<br />

<strong>de</strong>ixar <strong>de</strong> se estar refém <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ias bolor<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> originalida<strong>de</strong> e <strong>de</strong> criativida<strong>de</strong> intimam<strong>en</strong>te ligada<br />

à primeira, e, por outro e aproveitando o primeiro, ocasiona-se uma activida<strong>de</strong> profícua <strong>en</strong>tre<br />

p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>to e sua transformação em coisa (e os sucedâneos <strong>de</strong>ssa re<strong>la</strong>ção, toda a repetição da<br />

leitura, reescrita, releitura, re-reescrita, etc) a qual, variando <strong>en</strong>tre um e outro mom<strong>en</strong>to, permite<br />

uma visão retrospectiva e simultaneam<strong>en</strong>te um vínculo com o futuro, pelo <strong>de</strong>sejo <strong>de</strong> resistir e <strong>de</strong><br />

transformar. Resoluto em construir um caminho seu, o sujeito absorve criticam<strong>en</strong>te os estímulos<br />

e cria uma visão própria, realiza-se a partir do que vê e do que p<strong>en</strong>sa, recorr<strong>en</strong>do às memórias,<br />

às conversas, aos <strong>de</strong>s<strong>en</strong>hos, aos escritos, nunca esquec<strong>en</strong>do ou arrumando o que adquiriu a dado<br />

mom<strong>en</strong>to, porque afinal “[…] não importa ler, s<strong>en</strong>ão reler” (Borges, 1984: 53-54).<br />

N’A Or<strong>de</strong>m do Discurso, Michel Foucault trabalha o tema do com<strong>en</strong>tário (1999, 24-26),<br />

importante na <strong>de</strong>ssacralização da origem aqui <strong>en</strong>saiada e ess<strong>en</strong>cial para a abordagem ao diário<br />

visual. O autor m<strong>en</strong>ciona o “<strong>de</strong>snível <strong>en</strong>tre texto primeiro e texto segundo [que] <strong>de</strong>semp<strong>en</strong>ha dois<br />

papéis que são solidários” (Foucault, 1999, 24-25), don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong> a mesc<strong>la</strong> <strong>en</strong>tre os pólos <strong>de</strong><br />

115


uma originalida<strong>de</strong> <strong>en</strong>carada como positiva e a <strong>en</strong>tão cópia contrária. A própria cópia tem <strong>de</strong> ser<br />

vista, agora, como liberta da sagrada origem que a assombra e infama, como se na origem do autor<br />

estivesse tudo o que é positivo, e esse s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>to se per<strong>de</strong>sse na reprodução. Contudo oriri, <strong>de</strong><br />

on<strong>de</strong> vem a pa<strong>la</strong>vra origem, significa nascer e o nascim<strong>en</strong>to do Homem não é s<strong>en</strong>ão a reprodução<br />

<strong>de</strong> um código <strong>de</strong> ADN (como, <strong>de</strong> resto, explica James Miller do filme Copie Conforme [2010] <strong>de</strong><br />

Abbas Kiarostami) – e o nascim<strong>en</strong>to da obra é a reprodução da linguagem, disp<strong>en</strong>sando o autor<br />

e a aurática origem (Barthes, 2004). Há que profanar esse campo sagrado da autoria para nos<br />

permitirmos fa<strong>la</strong>r. A escrita da cópia não é m<strong>en</strong>os original do que a escrita original, pois todas são<br />

feitas a partir <strong>de</strong> pa<strong>la</strong>vras que se referem umas às outras.<br />

Quando refiro a escrita/<strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho nos diários visuais como construção do p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>to,<br />

refiro-me a esta capacida<strong>de</strong> <strong>de</strong> subjectivar as pa<strong>la</strong>vras dos outros – ao invés <strong>de</strong> tornar o sujeito que<br />

escreve/<strong>de</strong>s<strong>en</strong>ha objecto <strong>de</strong> outros sujeitos. É, portanto, uma escrita intransitiva (Barthes, 2004),<br />

que se refere a si mesma e se emancipa <strong>de</strong> outras narrativas, funcionando como acto <strong>de</strong> inscrição<br />

– e os diários visuais como superfícies <strong>de</strong> inscrição -, contrariando a expressão que ignora que<br />

todo o interior está em trânsito e interligado com referências múltip<strong><strong>la</strong>s</strong> exteriores, don<strong>de</strong> expressar<br />

per<strong>de</strong> o s<strong>en</strong>tido, pois coloca fora o que já está <strong>de</strong> fora.<br />

Todas as pessoas sabem <strong>de</strong> certos factos e inevitabilida<strong>de</strong>s da vida, mas poucas os percebem<br />

na profundida<strong>de</strong> e no pasmo que a estranheza <strong>de</strong> um olhar r<strong>en</strong>ovado permite. Ou como explica<br />

Vergílio Ferreira “É curioso. Só se julga profundo o que disser coisas difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> toda a g<strong>en</strong>te.<br />

E todavia a gran<strong>de</strong> originalida<strong>de</strong> está em dizer as mesmas coisas, mas ao nível do espanto e<br />

maravilha que nos <strong>de</strong>spertam. […]. A gran<strong>de</strong> originalida<strong>de</strong> não é dizer coisas novas mas ser novo<br />

diante das coisas velhas.” (Ferreira, 1990).<br />

Os diários visuais como dispositivos <strong>de</strong> escrita <strong>de</strong> si<br />

Um dos aspectos postos em evidência pelo digital é a possibilida<strong>de</strong> <strong>de</strong> perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te reutilizar<br />

os recursos, organizados em hiperligações e raras vezes hierarquizados. O diário visual, apesar<br />

<strong>de</strong> físico, pe<strong>de</strong> um posicionam<strong>en</strong>to semelhante <strong>de</strong> reutilização das inscrições – a p<strong><strong>la</strong>s</strong>ticida<strong>de</strong> da<br />

memória prova-se na constante recorrência que permite a requalificação do passado e reedição<br />

das <strong>en</strong>tradas anteriores, sempre e quantas vezes se <strong>de</strong>sejar. Fazer do diário uma re<strong>de</strong> – ou fazer<br />

<strong>de</strong>le rizoma, como nos explicaram Deleuze e Guattari (2004) - em vez <strong>de</strong> uma narrativa, parece<br />

c<strong>la</strong>rificar o s<strong>en</strong>tido da multiplicida<strong>de</strong> que se quer privilegiar. Dos utilizadores espera-se que saibam<br />

contornar as estruturas e se conc<strong>en</strong>trem sobretudo nas re<strong>la</strong>ções, nos processos possíveis nessas<br />

estruturas, na multiplicação <strong>de</strong> ligações hipertextuais, aba<strong>la</strong>ndo a sacralização da concepção<br />

aurática da obra. Aspira-se, nos diários, a que haja coincidência <strong>en</strong>tre o conteúdo e a forma,<br />

embora o mais frequ<strong>en</strong>te seja a repetição <strong>de</strong> um hábito formal <strong>de</strong> pre<strong>en</strong>chim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> uma narrativa,<br />

tal como é operado no facebook e <strong>en</strong>tão transposto para a materialida<strong>de</strong> do scrapbook.<br />

Um objecto que preexiste, seja um diário em có<strong>de</strong>x ou um perfil do facebook, tem<br />

características próprias que coagem sobre o sujeito que o utiliza. Combater ou questionar este<br />

género <strong>de</strong> circunstâncias, especialm<strong>en</strong>te quando e<strong><strong>la</strong>s</strong> actuam com a subtileza <strong>de</strong> uma condição dita<br />

natural, faz parte <strong>de</strong> resistir à objectivação, através da subjectivação <strong>de</strong> si por si. A forma como<br />

o sujeito, neste caso o aluno, reage às condicionantes formais e sociológicas dos ca<strong>de</strong>rnos, ou às<br />

imposições do código <strong>de</strong> programação da re<strong>de</strong> social, faz parte da re<strong>la</strong>ção que estabelece com eles<br />

e configura a re<strong>la</strong>ção <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>en</strong>tre um e outro.<br />

Dois alunos em particu<strong>la</strong>r emp<strong>en</strong>haram-se na exploração da materialida<strong>de</strong> do diário,<br />

contrariando-a e flexibilizando-a. Ignoro se o fizeram em consciência <strong>de</strong>ssa resistência, mas é certo<br />

que estabeleceram um interessante diálogo <strong>en</strong>tre a sua vonta<strong>de</strong> <strong>de</strong> procura e as condicionantes da<br />

116


superfície disponibilizada para o fazerem. Os estilos <strong>de</strong> ambos são díspares: o Miguel apurou um<br />

s<strong>en</strong>tido corpóreo e actuou nessa medida sobre o seu diário, <strong>en</strong>quanto a Olga recorreu a materiais<br />

e estratégias m<strong>en</strong>os corrosivas para a sua procura. A mira escultórica do Miguel é um exemplo <strong>de</strong><br />

uma possibilida<strong>de</strong> <strong>de</strong> resistência àquilo que nos habituamos a ver ser inscrito em papel, reduzido<br />

às duas dim<strong>en</strong>sões e às circunstâncias do formato livro, mecanismo concebido para abrir e fechar,<br />

acumu<strong>la</strong>ndo as páginas in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te dos conteúdos. O Miguel contornou essa normalização<br />

sem se inibir <strong>de</strong> acresc<strong>en</strong>tar materialida<strong>de</strong> à p<strong>la</strong>nura das folhas, <strong>de</strong>rret<strong>en</strong>do sobre e<strong><strong>la</strong>s</strong> plástico,<br />

operando buracos nas folhas consumidas por chamas, co<strong>la</strong>ndo CDs. A forma como actua o Miguel<br />

é condiz<strong>en</strong>te com o espírito que reve<strong>la</strong> nas au<strong><strong>la</strong>s</strong>: irrequieto – <strong>de</strong>sassossegado? No ca<strong>de</strong>rno recusa<br />

adaptar o seu comportam<strong>en</strong>to e autonomam<strong>en</strong>te faz da experim<strong>en</strong>tação uma forma <strong>de</strong> abordagem.<br />

Imag<strong>en</strong>s <strong>de</strong> montag<strong>en</strong>s com excertos do diário visual do Miguel.<br />

M<strong>en</strong>os poveram<strong>en</strong>te, mas igualm<strong>en</strong>te d<strong>en</strong>otando a consciência dos limites que um objecto assim<br />

sugere, a Olga dispôs numa página um pequ<strong>en</strong>o jardim <strong>de</strong> flores com caule <strong>de</strong> mo<strong>la</strong> construídas<br />

com recortes <strong>de</strong> revista. Assim que se virava a página que as tapava, as flores erguiam-se e<br />

acresc<strong>en</strong>tavam tridim<strong>en</strong>sionalida<strong>de</strong> ao diário visual. Noutro sítio do seu scrapbook, a Olga montou<br />

umas tiras <strong>de</strong> papel cruzadas que juntavam uma página à outra no livro aberto. Ao fechar-se o diário<br />

e<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>en</strong>colhiam, e esticavam-se quando este era aberto, motivando alterações na forma conforme<br />

o gesto empre<strong>en</strong>dido. A relevar nestes exemplos é a espontaneida<strong>de</strong> com que ambos <strong>de</strong>correram,<br />

sem que eu alguma vez tivesse fa<strong>la</strong>do especificam<strong>en</strong>te da questão da dim<strong>en</strong>sionalida<strong>de</strong> e das<br />

possibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> transgressão <strong>de</strong>ssa condição.<br />

Po<strong>de</strong> fa<strong>la</strong>r-se <strong>de</strong> dispositivo quando se fa<strong>la</strong> nos diários visuais, ou mesmo nos perfis<br />

cibernéticos? Além da materialida<strong>de</strong> que constrange, também o contexto esco<strong>la</strong>r da introdução<br />

dos diários aos sujeitos-alunos tem um inegável grau <strong>de</strong> coacção, por mais que eu o valorize<br />

como exercício <strong>de</strong> liberda<strong>de</strong>. Michel Foucault refere-se ao dispositivo como um aparelho<br />

que se sust<strong>en</strong>ta em e que põe em prática discursos, “um conjunto resolutam<strong>en</strong>te heterogéneo,<br />

comportando discursos, instituições, arranjos arquitecturais, <strong>de</strong>cisões regu<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tares, leis, medidas<br />

administrativas, <strong>en</strong>unciados ci<strong>en</strong>tíficos, proposições filosóficas, morais, fi<strong>la</strong>ntrópicas, abreviando:<br />

do dito tanto como do não-dito” (Foucault, Michel apud Veyne, 2009: 35). É uma re<strong>la</strong>ção <strong>de</strong> saberpo<strong>de</strong>r<br />

que temos diante, esta que legitimou a <strong>en</strong>trada dos diários visuais no campo disciplinar<br />

e que infere na conduta dos alunos, subjectivando-os. Os diários visuais constituem-se, assim,<br />

dispositivos, “ […] são como máquinas <strong>de</strong> fazer ver e <strong>de</strong> fazer fa<strong>la</strong>r.” (Deleuze, 2001: s/p). Resta<br />

escrutinar se a subjectivação ocorre dos alunos por si mesmos, ou se são subjectivados <strong>de</strong>pois <strong>de</strong><br />

117


tornados objectos da re<strong>la</strong>ção <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r estabelecida, ou seja, no caso <strong>de</strong> se <strong>en</strong>tregam acriticam<strong>en</strong>te<br />

ao dispositivo, pre<strong>en</strong>ch<strong>en</strong>do os espaços vagos ao invés <strong>de</strong> criarem eles próprios esses espaços.<br />

É <strong>de</strong> notar que, como fez saber Foucault, não há re<strong>la</strong>ção <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r que não admita a hipótese <strong>de</strong><br />

resistência. Além disso, o tipo <strong>de</strong> escrita procurado nos diários visuais não coisifica simplesm<strong>en</strong>te<br />

o p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>to: é uma tecnologia que objectiva a i<strong>de</strong>ia e a <strong>de</strong>volve ao sujeito, subjectivando-o e<br />

permitindo que este, colocado perante si e a sua visão do mundo, construa a sua reflexão e a si<br />

mesmo – é um exercício <strong>de</strong> escrita <strong>de</strong> si (Foucault, 1992).<br />

Imag<strong>en</strong>s <strong>de</strong> montag<strong>en</strong>s com excertos do diário visual da Olga.<br />

Ainda que, quer a Olga, quer o Miguel, não estejam pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te ci<strong>en</strong>tes do exercício que po<strong>de</strong>m<br />

ter iniciado, um olhar futuro e retrospectivo po<strong>de</strong> dar-lhe continuida<strong>de</strong>. É nestes mol<strong>de</strong>s que<br />

<strong>de</strong>corre o exercício <strong>de</strong> escrita <strong>de</strong> si: não som<strong>en</strong>te no mom<strong>en</strong>to do acto, mas na possibilida<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

retomar o passado, retomar as re<strong>la</strong>ções e construir novas visões. O que quer que estes alunos<br />

façam <strong>de</strong> futuro, é sempre um <strong>de</strong>pois <strong>de</strong>, e nas construções que operem há algo que po<strong>de</strong> ter sido<br />

apontado neste antes <strong>de</strong> que percorreram – ou que começaram a percorrer. Os ba<strong>la</strong>nços que os<br />

alunos fazem da experiência <strong>de</strong>ixam notar a percepção do pot<strong>en</strong>cial transformador: “Para utilizar<br />

o diário visual estou mais at<strong>en</strong>ta às coisas que estão à minha volta e que nunca <strong>de</strong>i importância<br />

ou que nunca reparei ne<strong><strong>la</strong>s</strong>” (Cecília apud Almeida, 2011: 100), e a Marília resume: “O Diário<br />

<strong>Visual</strong> é uma forma <strong>de</strong> mostrarmos aos outros como vemos o mundo. É um ca<strong>de</strong>rninho <strong>de</strong> capa<br />

preta, on<strong>de</strong> po<strong>de</strong>mos dar «vida» às nossas i<strong>de</strong>ias. Copiar imag<strong>en</strong>s, <strong>de</strong>s<strong>en</strong>har o que vemos ou algo<br />

criado pe<strong>la</strong> nossa m<strong>en</strong>te, treinar técnicas e apontar as nossas pesquisas. Ajuda-nos a ter um melhor<br />

conhecim<strong>en</strong>to do mundo que nos ro<strong>de</strong>ia, a expressar o que s<strong>en</strong>timos e a <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volver um espírito<br />

crítico” (Almeida, 2011: 100).<br />

O diário visual é dispositivo porque subjectiva, e não é indifer<strong>en</strong>te ao aluno esta duplicida<strong>de</strong>:<br />

ter um ca<strong>de</strong>rno que utiliza privadam<strong>en</strong>te para o que <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>, ou, por outro <strong>la</strong>do, ter um ‘diário<br />

visual’, que é um objecto cultural com conotações sociais e com história, e cuja introdução foi<br />

mediada pe<strong>la</strong> professora – há, neste caso, o meu olhar sil<strong>en</strong>cioso que vigia a utilização, <strong>en</strong>fatizando<br />

o carácter disciplinar do objecto.<br />

*<br />

Receosa <strong>de</strong> estar a obrigar os alunos a respon<strong>de</strong>rem a mais um exercício na lógica <strong>en</strong>unciado-resposta,<br />

t<strong>en</strong>tei suavizar o discurso e sublinhar as pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s dos diários como espaço alternativo em<br />

que lhes era dada (ou imposta?) a liberda<strong>de</strong> <strong>de</strong> fazerem qualquer coisa. Todavia, esta qualquer<br />

118


coisa significava para mim um ‘exponham a vossa procura, assumam o processual, façam o que<br />

não po<strong>de</strong>m fazer noutro <strong>la</strong>do, <strong>de</strong>safiem-se, <strong>de</strong>safiem-nos, <strong>de</strong>spr<strong>en</strong>dam-se, surpre<strong>en</strong>dam-nos!’,<br />

numa espécie <strong>de</strong> institucionalização do <strong>de</strong>svio. Lancei-me com certa confiança no improviso<br />

e subestimando as amarras que ligam os alunos aos outros lugares, aos seus lugares, às suas<br />

referências e aos seus vincados apriorismos, e ignorando que nem todos partilham interesse por<br />

um exercício <strong>de</strong> escrita <strong>de</strong> si como este. A re<strong>la</strong>ção <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r que estabeleço com as turmas, e que<br />

me conce<strong>de</strong> estatuto hierárquico, faz-me indagar sobre os efeitos da minha interferência num<br />

exercício que queria munido <strong>de</strong> um quase voluntarismo. Estou a propor ou a impor um modo <strong>de</strong> ser,<br />

um cuidado <strong>de</strong> si (Foucault, 2004)? Que espaço <strong>de</strong> resistência resta, para além do que legitimo no<br />

próprio dispositivo que incorro? De que forma é que estes sujeitos-autores se <strong>de</strong>ixaram subjectivar<br />

e permitiram que emergisse o sujeito da escrita? Ou terá a condição autoral dominado uma nova<br />

emergência <strong>de</strong>ssa prática, manifestando-se em seu lugar, faz<strong>en</strong>do valer a sua própria subjectivação<br />

sobre subjectivações alternativas? Os alunos incorporaram a função-autor ao se munirem <strong>de</strong> um<br />

dispositivo chamado diário visual – o mesmo objecto que suporia o apagam<strong>en</strong>to da marca autoral.<br />

Seja como for, ultrapassámos o domínio das estruturas, don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>pre<strong>en</strong><strong>de</strong> que as<br />

subjectivações não são matéria nem estados, e<strong><strong>la</strong>s</strong> tratam <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ções e <strong>de</strong> formações em trânsito <strong>de</strong><br />

sujeitos, pelo que inculcar um modo <strong>de</strong> ser – especialm<strong>en</strong>te este tipo <strong>de</strong> sujeito at<strong>en</strong>to e questionador<br />

– não tem <strong>de</strong> ser trágico. O professor será aquele que cuida do cuidado dos outros, aquele que<br />

resiste e que <strong>en</strong>sina a resistir, at<strong>en</strong>to a um currículo esco<strong>la</strong>r que obstacu<strong>la</strong>riza a mudança. Os<br />

diários visuais, tal como concebidos nesta experiência lectiva, procuram romper com a rigi<strong>de</strong>z<br />

dos currículos e arriscar outras formas acção em educação, exced<strong>en</strong>do a linearida<strong>de</strong> temporal da<br />

narrativa, quer nas práticas <strong>de</strong> sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> au<strong>la</strong>, quer na forma <strong>de</strong> <strong>en</strong>carar a história. A escrita <strong>de</strong> si<br />

dos diários é um exercício <strong>de</strong> <strong>de</strong>ssacralização “A nossa vida ainda se regra por certas dicotomias<br />

inultrapassáveis, invioláveis, dicotomias as quais as nossas instituições ainda não tiveram coragem<br />

<strong>de</strong> dissipar. […] por exemplo, <strong>en</strong>tre espaço público e espaço privado, <strong>en</strong>tre espaço familiar e<br />

espaço social, <strong>en</strong>tre espaço cultural e espaço útil, <strong>en</strong>tre espaço <strong>de</strong> <strong>la</strong>zer e espaço <strong>de</strong> trabalho.<br />

Todas estas oposições se mantêm <strong>de</strong>vido à pres<strong>en</strong>ça oculta do sagrado.” (Foucault, 1984, s/p). É a<br />

mesma pres<strong>en</strong>ça do sagrado que leva a esco<strong>la</strong> a privilegiar o autor e a neglig<strong>en</strong>ciar o leitor, e que<br />

a constitui como um <strong>de</strong>pósito <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tações em vez <strong>de</strong> um lugar <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tações.<br />

Bibliografia e Filmografia<br />

AGAMBEN, Giorgio (2007). “O Autor como Gesto”, in Profanações. São Paulo: Boitempo. Pp. 55-63.<br />

ALMEIDA, Catarina (2011). A Tese <strong>de</strong> um Diário <strong>de</strong> Escrita <strong>de</strong> Si. [Tese <strong>de</strong> Mestrado]. Porto: Universida<strong>de</strong><br />

do Porto.<br />

BARTHES, Ro<strong>la</strong>nd (2004). “A Morte do Autor”, in O Rumor da Língua. São Paulo: Martins Fontes.<br />

BORGES, Jorge Luís (1984). “Utopía <strong>de</strong> un Hombre que está Cansado”, in Obras Completas 1975-1985.<br />

Bu<strong>en</strong>os Aires: Emecé Editores. Pp. 52-56.<br />

DELEUZE, Gilles (2001). “O que é um dispositivo?”, in Michel Foucault philosophe. Reunião internacional.<br />

Paris, France 9-11 <strong>de</strong> Janeiro <strong>de</strong> 1988. Paris: Le Seuil. Traduzido do francês por Ruy <strong>de</strong> Souza Dias<br />

e Helio Rebello.<br />

DELEUZE, Gilles e GUATTARI, Felix (2004). Rizoma. Lisboa: Assírio & Alvim.<br />

DIJCK, José van (2004). “Composing the self: of diaries and lifelogs”, Fibreculture, 3.<br />

FERREIRA, Vergílio (1990). Conta-Corr<strong>en</strong>te III. Lisboa: Bertrand Editora.<br />

FOUCAULT, Michel (1984). “De Outros Espaços”, Architecture, Movem<strong>en</strong>t, Continuité, 5.<br />

FOUCAULT, Michel (1986). The History of Sexuality, vol. III – The Care of the Self. Nova Iorque: Pantheon<br />

Books.<br />

FOUCAULT, Michel (1992). “A Escrita <strong>de</strong> Si”, in O que é um autor? Lisboa: Passag<strong>en</strong>s. Pp. 129-160.<br />

119


FOUCAULT, Michel (1999). A Or<strong>de</strong>m do Discurso. São Paulo: Edições Loyo<strong>la</strong>.<br />

FOUCAULT, Michel (2004). “A Ética do Cuidado <strong>de</strong> Si como Prática <strong>de</strong> Liberda<strong>de</strong>”, in Ditos & Escritos,<br />

vol. V – Ética, Sexualida<strong>de</strong>, Política. Rio <strong>de</strong> Janeiro: For<strong>en</strong>se Universitária.<br />

FOUCAULT, Michel (2006). “O que é um autor?”, in Ditos & Escritos, vol. III – Estética: Literatura e<br />

Pintura, Música e Cinema. Rio <strong>de</strong> Janeiro: For<strong>en</strong>se Universitária. Pp. 264-298.<br />

GODARD, Jean-Luc (1988-98). Histoire(s) du Cinéma. [DVD]. França: Canal+.<br />

HACKING, Ian (2006). “Kinds of people: moving targets”, in Proceedings of the T<strong>en</strong>th British Aca<strong>de</strong>my<br />

Lecture, 151. Pp. 285-318.<br />

KIAROSTAMI, Abbas (2010). Copie Conforme. [filme]. França: MK2 Productions.<br />

NEW, J<strong>en</strong>nifer (2005). Drawing From Life: The Journal As Art. Nova Iorque: Princeton Architectural<br />

Press.<br />

POPKEWITZ, Thomas (2004). “The Alchemy of the Mathematics Curriculum: Inscriptions and the<br />

Fabrication of the Child”. American Education Research Journal, 41, 1. Pp. 3-34.<br />

SALAVISA, Eduardo (2008). Diários <strong>de</strong> Viagem – Des<strong>en</strong>hos do Quotidiano. Lisboa: Quimera.<br />

VARDA, Agnès (2000). Les G<strong>la</strong>neurs et <strong>la</strong> G<strong>la</strong>neuse. [DVD]. França: Ciné Tamaris.<br />

VEYNE, Paul (2009). Foucault, O P<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>to, A Pessoa. Lisboa: Texto & Grafia.<br />

WARD, Amber E. (2010). “Fantasy Facebook: An Exploration of Stud<strong>en</strong>ts’ <strong>Cultura</strong>l Sources”. Art<br />

Education. Reston, VA: NAEA. Pp. 47-53.<br />

120


El portafolio como recurso didáctico <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

educación artística y <strong>la</strong> cultura visual<br />

Resum<strong>en</strong><br />

Francisco M. Reina García<br />

Profesor <strong>de</strong> Dibujo y <strong>Artes</strong> Plásticas <strong>en</strong> Secundaria (Sevil<strong>la</strong>).<br />

Doctorando <strong>en</strong> Ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación, Universidad <strong>de</strong> Sevil<strong>la</strong>.<br />

Este artículo se ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do a través <strong>de</strong> una investigación teórica con <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> indagar <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

posibilida<strong>de</strong>s didácticas <strong>de</strong>l portafolio <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación artística. El título elegido: “El<br />

portafolio como recurso didáctico <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación artística y <strong>la</strong> cultura visual” surge a<br />

raíz <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntear algunas cuestiones básicas como: ¿pue<strong>de</strong> el portafolio didáctico impulsar y elevar<br />

el apr<strong>en</strong>dizaje artístico y <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura visual?, ¿podría esta herrami<strong>en</strong>ta ayudar a<br />

<strong>la</strong> formación educativa y al <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cualida<strong>de</strong>s e intereses personales?, ¿facilitaría el<br />

portafolio el conocimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> actitud crítica sobre <strong>la</strong> cultura popu<strong>la</strong>r y visual al mismo tiempo<br />

que se interre<strong>la</strong>ciona con <strong><strong>la</strong>s</strong> disciplinas artísticas? Éstos y otros interrogantes configuran los<br />

puntos <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia que ayudarán a organizar y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong> indagación <strong>de</strong>l tema propuesto.<br />

Con <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> este trabajo nos proponemos <strong>de</strong>mostrar <strong>la</strong> eficacia como recurso<br />

didáctico <strong>de</strong>l portafolio aplicado <strong>en</strong> educación artística d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura visual.<br />

Esta eficacia radicaría <strong>en</strong> una mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión y organización <strong>de</strong> los estudios sobre<br />

educación visual y artística, así como <strong>en</strong> <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s y actitu<strong>de</strong>s conduc<strong>en</strong>tes a<br />

<strong>la</strong> reflexión, análisis y crítica.<br />

Aparte <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes usos que se ha hecho <strong>de</strong> esta herrami<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> últimas décadas,<br />

principalm<strong>en</strong>te como alternativa a <strong>la</strong> evaluación tradicional o como estrategia para el <strong>de</strong>sarrollo<br />

profesional, consi<strong>de</strong>ramos que todavía no se han explotado o indagado todas sus posibilida<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia. También hay que seña<strong>la</strong>r <strong><strong>la</strong>s</strong> diversas problemáticas que se pued<strong>en</strong><br />

p<strong>la</strong>ntear con el uso <strong>de</strong> este recurso <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción, por ejemplo, con <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to<br />

que g<strong>en</strong>eran los alumnos, con <strong>la</strong> formación <strong>de</strong>l profesorado, el <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza y el<br />

apr<strong>en</strong>dizaje, <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos y activida<strong>de</strong>s, etc. (Hernán<strong>de</strong>z, 2003: 187).<br />

Particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> educación artística, <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre currículo artístico e id<strong>en</strong>tidad<br />

<strong>de</strong>l estudiante, d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura visual, pue<strong>de</strong> llegar a un <strong>de</strong>sarrollo cualitativo<br />

importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia estética a través <strong>de</strong>l portafolio. Este medio o recurso t<strong>en</strong>dría <strong>la</strong><br />

capacidad <strong>de</strong> pot<strong>en</strong>ciar <strong><strong>la</strong>s</strong> vincu<strong>la</strong>ciones que se establecieran <strong>en</strong>tre los cont<strong>en</strong>idos didácticos y el<br />

apr<strong>en</strong>dizaje adquirido por el disc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> su medio sociocultural<br />

Introducción<br />

El portafolio como medio <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje se convierte, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con los estudios sobre “artefactos”<br />

o repres<strong>en</strong>taciones visuales, <strong>en</strong> un método a<strong>de</strong>cuado para organizar, evaluar, ord<strong>en</strong>ar, estructurar,<br />

visualizar y valorar el proceso <strong>de</strong> todos los cont<strong>en</strong>idos o ítems que se seleccion<strong>en</strong> o incluyan. De<br />

esta forma se consigue dar coher<strong>en</strong>cia y unidad a una serie <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos vincu<strong>la</strong>dos a <strong>la</strong> disciplina<br />

artística que pued<strong>en</strong> ser susceptibles <strong>de</strong> valoraciones o interpretaciones <strong>de</strong>scontextualizadas,<br />

car<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> significado o <strong>de</strong> un grado <strong>de</strong> cognición poco elevado. Pero también hay que contemp<strong>la</strong>r<br />

<strong>la</strong> complejidad, riesgos y dificultad que conlleva hacer un uso correcto y eficaz <strong>de</strong> esta herrami<strong>en</strong>ta,<br />

<strong>la</strong> cual se t<strong>en</strong>drá que adaptar a <strong><strong>la</strong>s</strong> circunstancias específicas <strong>de</strong> los sujetos y al contexto <strong>en</strong> el cual<br />

121


se <strong>de</strong>s<strong>en</strong>vuelv<strong>en</strong>.<br />

En este trabajo <strong>de</strong> investigación pret<strong>en</strong><strong>de</strong>mos hacer una pequeña aportación a <strong>la</strong> mejora<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> educación <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes plásticas y visuales recurri<strong>en</strong>do a <strong>la</strong> técnica <strong>de</strong>l portafolio didáctico.<br />

Con este técnica se busca pot<strong>en</strong>ciar <strong><strong>la</strong>s</strong> posibilida<strong>de</strong>s, principalm<strong>en</strong>te, comunicativas y cognitivas<br />

que <strong><strong>la</strong>s</strong> artes y <strong>la</strong> cultura visual pued<strong>en</strong> aportar a <strong>la</strong> formación <strong>de</strong>l alumno. Para llegar a este fin es<br />

necesario <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r una serie <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s específicas sobre procesos <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje. Procesos<br />

que irían <strong>en</strong>caminados a conseguir <strong>la</strong> autovaloración y responsabilidad <strong>de</strong>l trabajo realizado, crítica<br />

y reflexión sobre el apr<strong>en</strong>dizaje adquirido, <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s, t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias, actitu<strong>de</strong>s,<br />

etc., a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r y analizar críticam<strong>en</strong>te los espacios y <strong>en</strong>tornos sociales y culturales.<br />

El portafolio suele mostrar una serie <strong>de</strong> características que lo conviert<strong>en</strong> <strong>en</strong> un recurso<br />

idóneo para <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>strezas muy útiles para “apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r” y<br />

para “apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a <strong>de</strong>scubrirse”. En este s<strong>en</strong>tido se evid<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> conexión <strong>de</strong> esta técnica con <strong>la</strong><br />

evaluación y el currículo, y sobre cuestiones re<strong>la</strong>tivas a <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> personalidad y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

id<strong>en</strong>tidad.<br />

Exist<strong>en</strong> muchos estudios y comprobaciones prácticas <strong>en</strong> diversas materias y disciplinas<br />

que <strong>de</strong>muestran <strong>la</strong> idoneidad <strong>de</strong>l portafolio como método didáctico transformador <strong>de</strong> los roles<br />

esco<strong>la</strong>res tradicionales. Este nuevo recurso c<strong>en</strong>tra <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción no sólo <strong>en</strong> los resultados o productos<br />

obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> el apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> una materia, sino especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los procesos que se g<strong>en</strong>eran<br />

durante el transcurso <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia educativa.<br />

En este trabajo <strong>de</strong> investigación se int<strong>en</strong>ta también esbozar <strong>la</strong> realidad actual a <strong>la</strong> cual<br />

se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta el arte y su educación, <strong><strong>la</strong>s</strong> dificulta<strong>de</strong>s y complejida<strong>de</strong>s que posee y manifiesta, y <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

opiniones y consi<strong>de</strong>raciones que han surgido <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> últimas décadas. Hay que asumir <strong>la</strong> dificultad<br />

y complejidad que implica <strong>en</strong>señar y educar, y especialm<strong>en</strong>te sobre materias artísticas. Es evid<strong>en</strong>te<br />

que el educador <strong>de</strong> arte <strong>de</strong>be poseer una vasta formación tanto pedagógica-psicológica como<br />

sobre conocimi<strong>en</strong>tos re<strong>la</strong>tivos a <strong>la</strong> historia, teorías, experi<strong>en</strong>cias prácticas, etc., sobre el arte y<br />

su educación. De esta forma el doc<strong>en</strong>te artístico posee <strong><strong>la</strong>s</strong> habilida<strong>de</strong>s y herrami<strong>en</strong>tas a<strong>de</strong>cuadas<br />

que le permit<strong>en</strong> organizar y p<strong>la</strong>ntear <strong>la</strong> materia con cierto rigor ci<strong>en</strong>tífico y didáctico, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong><br />

involucrar al alumnado <strong>en</strong> procesos significativos <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje. Es <strong>de</strong>cir, procesos que implican<br />

observar, reflexionar, razonar, uso <strong>de</strong>l juicio crítico, creación <strong>de</strong> opiniones, etc.<br />

Un factor importante a t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> organizar una programación esco<strong>la</strong>r<br />

sobre estudios artísticos es conocer <strong>la</strong> realidad y el contexto don<strong>de</strong> los estudiantes se <strong>de</strong>s<strong>en</strong>vuelv<strong>en</strong>.<br />

El ser consci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> los rasgos culturales, hábitos, t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias, imaginarios,…<br />

<strong>de</strong> los estudiantes <strong>en</strong> el ámbito propio <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo social pue<strong>de</strong> ayudar a crear re<strong>de</strong>s y vínculos<br />

importantes con <strong>la</strong> educación artística d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> una estructura organizativa <strong>de</strong> estos estudios.<br />

El portafolio y los vínculos con <strong>la</strong> educación artística<br />

La utilización <strong>de</strong> este recurso didáctico <strong>en</strong> educación artística suscita el p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una serie<br />

<strong>de</strong> preguntas re<strong>la</strong>tivas a su eficacia y capacida<strong>de</strong>s para el apr<strong>en</strong>dizaje:<br />

1.- ¿Pue<strong>de</strong> el portafolio didáctico organizar y mejorar el currículo <strong>de</strong> educación artística?<br />

2.- ¿Ayuda el portafolio a elevar el apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> los estudiantes <strong>de</strong> arte?<br />

3.- ¿Se consigue con esta herrami<strong>en</strong>ta impulsar o mejorar <strong><strong>la</strong>s</strong> capacida<strong>de</strong>s imaginativa,<br />

creativa, crítica y reflexiva?<br />

4.- ¿Con esta nueva práctica educativa se llegaría a estimu<strong>la</strong>r cambios importantes <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

concepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza artística y su conexión con <strong>la</strong> realidad cultural y social?<br />

Actualm<strong>en</strong>te el portafolio se está convirti<strong>en</strong>do <strong>en</strong> un recurso metodológico que ayuda a transformar<br />

122


y reconvertir los mo<strong>de</strong>los tradicionales <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes niveles <strong>de</strong> estudios. Su<br />

ext<strong>en</strong>sión está llegando a una gran diversidad <strong>de</strong> disciplinas, incluidas <strong><strong>la</strong>s</strong> artísticas.<br />

La re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre portafolio o carpeta que conti<strong>en</strong>e diversos materiales, y el arte o <strong>la</strong><br />

educación artística es ya histórica. Des<strong>de</strong> hace mucho tiempo, pintores, fotógrafos, diseñadores,<br />

arquitectos, etc. han recurrido a <strong>la</strong> carpeta o portafolio para mostrar una selección <strong>de</strong> sus mejores<br />

trabajos y <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> éstos a galerías, cli<strong>en</strong>tes, instituciones, etc. Aparte, <strong>en</strong> educación<br />

artística, ya fuera <strong>en</strong> aca<strong>de</strong>mias o <strong>en</strong> escue<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong> arte el portafolio era utilizado para <strong>la</strong> evaluación<br />

individual <strong>de</strong> los alumnos (Freedman, 2006: 209).<br />

Pero <strong><strong>la</strong>s</strong> posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l portafolio van más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra o selección <strong>de</strong> trabajos y<br />

<strong>de</strong>l estudio evolutivo <strong>en</strong> el tiempo <strong>de</strong>l progreso <strong>de</strong>l sujeto <strong>en</strong> sus creaciones. La co<strong>la</strong>boración o<br />

comp<strong>en</strong>etración que se pue<strong>de</strong> establecer <strong>en</strong>tre el portafolio didáctico y <strong>la</strong> educación artística <strong>en</strong> el<br />

ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura visual conduc<strong>en</strong> a diversas capacida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el apr<strong>en</strong>dizaje.<br />

En <strong>la</strong> indagación <strong>de</strong> este trabajo nos apoyamos <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> teorías <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje, <strong>la</strong> pedagogía<br />

constructivista y los nuevos estudios sobre cultura visual <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> postmo<strong>de</strong>rnidad.<br />

Son muchos los autores y teóricos que consi<strong>de</strong>ran muy apropiada <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>l<br />

portafolio para aplicar<strong>la</strong> a <strong>la</strong> educación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes visuales, pero no es muy abundante <strong>la</strong> literatura<br />

<strong>de</strong> este tema, y m<strong>en</strong>os aún <strong>en</strong> España, quedando relegada a algunos artículos y breves refer<strong>en</strong>cias<br />

<strong>en</strong> libros, tesis, etc.<br />

Haci<strong>en</strong>do una breve revisión al pasado más próximo <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación artística, hemos<br />

<strong>en</strong>contrado algunas propuestas relevantes que se aproximan a <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong>l portafolio tal y<br />

como se <strong>de</strong>fine <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad. Por ejemplo, el profesor Elliot W. Eisner <strong>en</strong> su obra Educar <strong>la</strong><br />

visión artística (1995) hace hincapié <strong>en</strong> <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong>l proceso <strong>en</strong> <strong>la</strong> evaluación para po<strong>de</strong>r<br />

evaluar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l trabajo esco<strong>la</strong>r durante un tiempo, así como <strong>la</strong> valoración <strong>de</strong> <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión<br />

<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> i<strong>de</strong>as que intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> y los s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos que aparec<strong>en</strong>. Eisner propone para trabajar <strong>la</strong><br />

evaluación <strong>de</strong>l proceso el uso <strong>de</strong> autoinformes <strong>de</strong>l estudiante don<strong>de</strong> se recog<strong>en</strong> datos diversos<br />

sobre <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia artística. Estos informes pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a difer<strong>en</strong>tes proyectos se almac<strong>en</strong>arían<br />

<strong>en</strong> carpetas que serían revisadas tanto por alumnos como por profesores para po<strong>de</strong>rse valorar.<br />

Como pue<strong>de</strong> comprobarse, a rasgos g<strong>en</strong>erales se <strong>de</strong>fine <strong>la</strong> es<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l portafolio <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>tivo<br />

a <strong>la</strong> valoración <strong>de</strong>l proceso y a <strong>la</strong> recogida <strong>de</strong> datos para su análisis y discusión. A<strong>de</strong>más Eisner<br />

empieza a consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> evaluación como un procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> diagnóstico <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al currículo,<br />

proponi<strong>en</strong>do formas alternativas <strong>de</strong> recogida <strong>de</strong> datos difer<strong>en</strong>tes a los exám<strong>en</strong>es tradicionales<br />

d<strong>en</strong>ominándolos “modos discretos <strong>de</strong> recopi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> datos”.<br />

Hay que remitirse al proyecto Arts PROPEL y a su introductor Howard Gardner <strong>en</strong> EE.UU<br />

para hab<strong>la</strong>r propiam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l portafolio como hoy día se conoce. Este investigador lo incorpora <strong>en</strong><br />

educación artística para promover nuevas actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l alumnado <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> valoración<br />

<strong>de</strong> los productos artísticos. El objetivo <strong>de</strong>l proyecto se c<strong>en</strong>traba <strong>en</strong> aunar percepción, producción<br />

y reflexión como método <strong>de</strong> trabajo que fuera más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad manual y g<strong>en</strong>erase<br />

formas <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to analítico y crítico. Según Gardner (1994: 81):<br />

“Arts PROPEL es un nuevo esfuerzo <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación y <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong> estudios <strong>en</strong><br />

artes. En muchos s<strong>en</strong>tidos como un hijo <strong>de</strong> su época, Arts PROPEL repres<strong>en</strong>ta un int<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

ir más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes y <strong>de</strong> exponer también a los<br />

estudiantes al conocimi<strong>en</strong>to formal y conceptual <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes”.<br />

Lo que no incluye el proyecto Arts PROPEL y el trabajo con <strong><strong>la</strong>s</strong> “carpetas-proceso” es <strong>la</strong><br />

contemp<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación artística hacia el terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura visual. Gardner nos ofrece un<br />

mo<strong>de</strong>lo educativo más anc<strong>la</strong>do <strong>en</strong> los principios <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad, <strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> soluciones<br />

globales y universales que <strong>en</strong> los postu<strong>la</strong>dos postmo<strong>de</strong>rnos; más proclives a t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los<br />

123


contextos y situaciones locales <strong>de</strong> los pueblos y sus culturas.<br />

Tanto Eisner como Gardner son consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l valor que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> el proceso y <strong>la</strong> evolución<br />

<strong>en</strong> el apr<strong>en</strong>dizaje, y <strong>la</strong> evaluación para <strong>la</strong> formación y adquisición <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s cognitivas <strong>en</strong> el<br />

estudiante. Y <strong>en</strong> educación artística <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> trayectoria <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un principio<br />

hasta el final, y el análisis posterior una vez finalizada <strong>la</strong> actividad se consi<strong>de</strong>ran ejercicios<br />

importantes <strong>de</strong> ámbito intelectual que amplían el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia estética.<br />

Entre el portafolio didáctico y <strong>la</strong> educación artística po<strong>de</strong>mos establecer una serie<br />

<strong>de</strong> vínculos, simbiosis y analogías que vi<strong>en</strong><strong>en</strong> a <strong>de</strong>mostrar <strong>la</strong> conexión e interre<strong>la</strong>ción que se<br />

produce <strong>en</strong> ambos campos. Estas re<strong>la</strong>ciones que <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> el portafolio y que conectan con<br />

<strong>la</strong> educación artística podrían ser:<br />

1.- Es una forma visual <strong>de</strong> mostrar tanto el proceso como los resultados <strong>de</strong> un trabajo.<br />

2.- Permite <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong> personalidad, e individualidad <strong>de</strong>l alumno, al igual que promueve<br />

el intercambio <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as <strong>en</strong> el colectivo esco<strong>la</strong>r.<br />

3.- Estimu<strong>la</strong> <strong>la</strong> imaginación y <strong>la</strong> creatividad a través <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes ítems que se<br />

incorporan con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> alcanzar un producto diseñado con sello propio, e<strong>la</strong>borado <strong>de</strong> una<br />

forma original.<br />

4.- Favorece <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión y <strong>la</strong> reflexión <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción artística mediante <strong>la</strong> observación<br />

y análisis <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido incluido <strong>en</strong> el portafolio.<br />

Estos vínculos permit<strong>en</strong> que <strong>la</strong> técnica <strong>de</strong>l portafolio se pueda adaptar perfectam<strong>en</strong>te a los rasgos<br />

distintivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza artística al mismo tiempo que <strong>en</strong>riquece y amplía los fines o metas <strong>de</strong><br />

una programación sobre arte. Acor<strong>de</strong> a esto último Danielson y Abrutyn (2004: 91) consi<strong>de</strong>ran<br />

que “los portafolios están <strong>en</strong> su propio terr<strong>en</strong>o cuando se utilizan como estímulo para que los<br />

estudiantes produzcan un trabajo imaginativo y creativo, cuando se ali<strong>en</strong>ta a éstos a analizar su<br />

propio progreso y cuando ellos e<strong>la</strong>boran respuestas a <strong>de</strong>safíos abiertos”.<br />

Des<strong>de</strong> otro punto <strong>de</strong> vista se podría <strong>de</strong>cir que <strong>la</strong> educación artística se b<strong>en</strong>eficia o requiere<br />

<strong>de</strong> los servicios que ofrece <strong>la</strong> técnica <strong>de</strong>l portafolio, sobre todo, para organizar el procedimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> evaluación. Si evaluar es una acción educativa difícil y compleja, <strong>en</strong> educación artística<br />

se complica mucho más <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> propia naturaleza <strong>de</strong>l arte y a <strong>la</strong> diversidad <strong>de</strong> soluciones<br />

posibles que pued<strong>en</strong> ofrecerse a una propuesta <strong>de</strong>terminada. También hay que contemp<strong>la</strong>r que los<br />

procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> valoración y evaluación <strong>de</strong> los productos artísticos realizados por los alumnos<br />

con frecu<strong>en</strong>cia no han t<strong>en</strong>ido el rigor y análisis que se merec<strong>en</strong> por parte <strong>de</strong>l doc<strong>en</strong>te y/o los libros<br />

<strong>de</strong> texto. En este s<strong>en</strong>tido Hernán<strong>de</strong>z (2003: 187) afirma que <strong>la</strong> educación artística necesita un<br />

sistema <strong>de</strong> evaluación que no se c<strong>en</strong>tre sólo <strong>en</strong> criterios apreciativos <strong>de</strong> carácter g<strong>en</strong>eral, sino que<br />

incida <strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje y también <strong>en</strong> <strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre evaluación e investigación<br />

sobre <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza y el proceso <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje.<br />

Con el portafolio didáctico se consigue c<strong>en</strong>trar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje<br />

y <strong>en</strong> <strong>la</strong> visión global don<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> partes se re<strong>la</strong>cionan con el todo, y <strong>la</strong> teoría con <strong>la</strong> práctica. Shores<br />

y Grace (2007: 10) nos indican que <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> portafolios se convierte <strong>en</strong> un instrum<strong>en</strong>to<br />

que permite “hacer visible” el proceso <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje y como éste pue<strong>de</strong> estimu<strong>la</strong>r “el <strong>de</strong>bate, <strong>la</strong><br />

discusión, <strong><strong>la</strong>s</strong> suger<strong>en</strong>cias, <strong><strong>la</strong>s</strong> propuestas, el análisis y <strong>la</strong> reflexión” (Shores y Grace, 2007: 20).<br />

Esta forma <strong>de</strong> “hacer visible” el apr<strong>en</strong>dizaje, <strong>de</strong> mostrar <strong><strong>la</strong>s</strong> evid<strong>en</strong>cias es algo muy<br />

característico <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> carpetas artísticas, don<strong>de</strong> paso a paso se <strong>de</strong>scubre <strong>la</strong> evolución <strong>en</strong> el tiempo<br />

sobre una investigación o indagación. La difer<strong>en</strong>cia radica <strong>en</strong> que el portafolio didáctico, como<br />

“acto teórico” (Shulman), aporta a <strong>la</strong> simple carpeta-archivo <strong>de</strong> trabajos una serie <strong>de</strong> variados<br />

ítems <strong>de</strong> carácter significativo que ésta no posee. Estos ítems estarían re<strong>la</strong>cionados con habilida<strong>de</strong>s<br />

124


cognitivas, <strong>de</strong> intercambio y comunicación académico-social que transforman los procesos <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>señanza-apr<strong>en</strong>dizaje tradicionales.<br />

El portafolio <strong>en</strong> el contexto contemporáneo <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación artística y <strong>la</strong> cultura<br />

visual<br />

Se parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> que <strong>la</strong> “carpeta didáctica” (portafolio) se incorpora al sistema educativo<br />

como una modalidad <strong>de</strong> evaluación que reconstruye el proceso <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje (Hernán<strong>de</strong>z, 2003),<br />

dando prioridad a <strong>la</strong> formación <strong>de</strong>l alumno y a <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje más<br />

que a <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción y dominio <strong>de</strong> información y datos. Por otro <strong>la</strong>do <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación<br />

artística y <strong>la</strong> cultura visual pret<strong>en</strong><strong>de</strong> incorporar para su estudio <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión, análisis y crítica<br />

constructiva <strong>de</strong> todos los símbolos, objetos y artefactos visuales que compon<strong>en</strong> el panorama<br />

cotidiano visual que nos ro<strong>de</strong>a y su interre<strong>la</strong>ción con los cont<strong>en</strong>idos tradicionales proced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> bel<strong><strong>la</strong>s</strong> artes.<br />

Si consi<strong>de</strong>ramos el portafolio como un proyecto <strong>de</strong> trabajo que perfectam<strong>en</strong>te se adapta a un<br />

contexto <strong>de</strong> estudios artísticos, se podrían diseñar estrategias don<strong>de</strong> intervinies<strong>en</strong> elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> cultura visual y popu<strong>la</strong>r con cont<strong>en</strong>idos formales <strong>de</strong>l currículo. Como ejemplo, Danielson y<br />

Abrutyn (2004: 29) ac<strong>la</strong>ran que:<br />

“Un portafolio <strong>de</strong> estudios sociales podría incluir <strong>en</strong>trevistas, proyectos, mo<strong>de</strong>los e informes. Y <strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>eral se admite que los portafolios <strong>de</strong> arte son <strong>la</strong> manera óptima <strong>de</strong> abarcar lo mejor <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sempeño<br />

<strong>de</strong>l estudiante <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes, con dibujos, diapositivas y ejemplos <strong>de</strong> música compuesta o ejecutada”.<br />

Para que el disc<strong>en</strong>te pueda <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r una serie <strong>de</strong> cualida<strong>de</strong>s y habilida<strong>de</strong>s que le permitan<br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r y reflexionar sobre el gran el<strong>en</strong>co <strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es que a diario se introduc<strong>en</strong> <strong>en</strong> nuestras<br />

vidas, es muy importante que disponga <strong>de</strong> libertad para elegir y <strong>de</strong> asesorami<strong>en</strong>to profesional<br />

a<strong>de</strong>cuado. Sin duda po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>cir que el portafolio ayuda a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r y expresar <strong><strong>la</strong>s</strong> i<strong>de</strong>as,<br />

p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>tos, expectativas, emociones, ilusiones, etc. tanto <strong>de</strong> alumnos como <strong>de</strong> profesores.<br />

Esta apertura se valora como es<strong>en</strong>cial para alcanzar los objetivos que caracteriza esta estrategia<br />

metodológica. En esta línea argum<strong>en</strong>tal Danielson y Abrutyn (2004: 62) subrayan lo sigui<strong>en</strong>te:<br />

“Si los estudiantes seleccionan trabajos para sus propios portafolios, esas colecciones incluy<strong>en</strong><br />

cosas que son importantes para ellos y repres<strong>en</strong>tan una especie <strong>de</strong> autorretrato académico.<br />

Y si también incorporan, como es común <strong>en</strong> los primeros grados, ítems no pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes<br />

a <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> (por ejemplo, una imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> un equipo <strong>de</strong> natación o <strong>la</strong> fotografía <strong>de</strong> un tío),<br />

estos autorretratos son algo más que académicos. Es difícil que <strong>en</strong> un au<strong>la</strong> con portafolios los<br />

maestros ignor<strong>en</strong> a los individuos, éstos suel<strong>en</strong> exigir reconocimi<strong>en</strong>to”.<br />

Una vez que se ha llegado a este punto se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntear o formu<strong>la</strong>r una serie <strong>de</strong> preguntas <strong>en</strong><br />

torno a diversas problemáticas que subyac<strong>en</strong> <strong>en</strong> el sistema educativo y que afectan, indudablem<strong>en</strong>te,<br />

a <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>en</strong>señanzas artísticas. La incorporación <strong>de</strong>l portafolio a <strong>la</strong> educación artística conduciría a los<br />

sigui<strong>en</strong>tes interrogantes:<br />

1.- ¿Pue<strong>de</strong> el portafolio <strong>en</strong> educación artística cambiar <strong>la</strong> actitud y consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong>l estudiante<br />

hacia este tipo <strong>de</strong> estudios?<br />

2.- ¿Se verían afectados los cont<strong>en</strong>idos tradicionales <strong>de</strong> educación artística con <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong><br />

esta herrami<strong>en</strong>ta?<br />

125


3.- ¿Implicaría una forma <strong>de</strong> acce<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> educación artística?<br />

4.- ¿Transformaría el apr<strong>en</strong>dizaje <strong>en</strong> educación artística hacia cotas más altas <strong>de</strong> cognición y<br />

s<strong>en</strong>sibilización estética?<br />

5.- ¿Supondría un cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación doc<strong>en</strong>te y <strong>en</strong> su forma <strong>de</strong> <strong>en</strong>señar <strong>la</strong> materia <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

a los estudios artísticos?<br />

6.- ¿Podría conllevar a un acercami<strong>en</strong>to sobre el estudio y compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> los rasgos <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tidad<br />

individual y cultural <strong>de</strong> los alumnos?<br />

7.- ¿Facilitaría el portafolio <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión y utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura visual <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación<br />

artística?<br />

Como se pue<strong>de</strong> observar, son muchos y variados los interrogantes que se p<strong>la</strong>ntean <strong>en</strong> este trabajo.<br />

En <strong>la</strong> medida <strong>de</strong> lo posible int<strong>en</strong>taremos aproximarnos a alguno <strong>de</strong> ellos, aunque por <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión<br />

<strong>de</strong> esta investigación se ha preferido seleccionar <strong>la</strong> implicación <strong>de</strong>l portafolio <strong>en</strong> algunos apartados<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> educación artística. En concreto se ha incidido <strong>en</strong> el estudio sobre aspectos re<strong>la</strong>cionados con<br />

el apr<strong>en</strong>dizaje, <strong>la</strong> evaluación y el currículo por un <strong>la</strong>do, y con el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad personal<br />

y cultural por otro.<br />

Si hiciéramos un recorrido histórico por <strong>la</strong> actividad artística, <strong>en</strong> concreto por <strong><strong>la</strong>s</strong> artes<br />

plásticas y visuales y su re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> educación artística, comprobaríamos que los resultados no<br />

han sido siempre los más afortunados. Los conceptos que tradicionalm<strong>en</strong>te se le han atribuido al<br />

artista como: g<strong>en</strong>io, con tal<strong>en</strong>to innato, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l ámbito sociocultural, personaje solitario<br />

y <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as poco conv<strong>en</strong>cionales, etc. no han ayudado a <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> una didáctica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

educación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes. Si se <strong>de</strong>sechan los viejos prejuicios y partimos <strong>de</strong> <strong>la</strong> base posible <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r<br />

<strong>en</strong>señar y educar valores propios <strong>de</strong>l ámbito artístico y <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> transfer<strong>en</strong>cias a otros campos <strong>de</strong>l<br />

conocimi<strong>en</strong>to, se podrán <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r cualida<strong>de</strong>s y habilida<strong>de</strong>s muy importantes para <strong>la</strong> formación<br />

<strong>de</strong>l estudiante. En este s<strong>en</strong>tido hacer converger el mundo <strong>de</strong>l arte con <strong>la</strong> pedagogía es una empresa<br />

fundam<strong>en</strong>tal para conseguir resultados. Y hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre arte y<br />

ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación es viable aunque no es fácil, ya que según Kerry Freedman (2006: 20)<br />

“teorizar sobre el arte <strong>en</strong> educación es difícil porque implica dos formas <strong>de</strong> práctica que a m<strong>en</strong>udo<br />

están <strong>en</strong> conflicto: <strong>la</strong> educación que busca resultados <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje pre<strong>de</strong>cibles; y el arte, que<br />

busca lo impre<strong>de</strong>cible”.<br />

El portafolio como recurso didáctico se pue<strong>de</strong> convertir <strong>en</strong> un medio eficaz para conjugar<br />

los cont<strong>en</strong>idos artísticos con <strong>la</strong> organización curricu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> educación. Esto es posible <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong><br />

configuración <strong>de</strong>l portafolio como recurso que da cabida tanto a los datos cuantitativos como a <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

valoraciones cualitativas. Este p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to abierto permite el <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as personales y<br />

creativas. También podríamos subrayar que el portafolio brinda una oportunidad al alumno para<br />

indagar <strong>en</strong> su forma <strong>de</strong> ser, capacida<strong>de</strong>s y <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> cualida<strong>de</strong>s propias que pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>en</strong> un<br />

futuro profesional. Bajo <strong>la</strong> dirección y asesorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un doc<strong>en</strong>te experim<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> esta técnica,<br />

el alumno pue<strong>de</strong> ampliar su conocimi<strong>en</strong>to tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia artística como <strong>de</strong> sus habilida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje. Freedman (2006: 195) <strong>en</strong> esta línea sosti<strong>en</strong>e que los portafolios son estructuras<br />

pot<strong>en</strong>tes que sirv<strong>en</strong> para evaluar el trabajo <strong>de</strong> taller <strong>de</strong> los alumnos y los com<strong>en</strong>tarios escritos<br />

y hab<strong>la</strong>dos sobre <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia práctica. A<strong>de</strong>más consi<strong>de</strong>ra que <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong>l portafolio es<br />

holística, abarcando <strong>la</strong> amplitud y profundidad <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> los estudiantes.<br />

Las pret<strong>en</strong>siones y objetivos tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura visual como <strong>de</strong>l portafolio<br />

didáctico llegan a converger <strong>en</strong> muchos puntos. La evaluación <strong>de</strong>l portafolio está concebida para<br />

t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta el conjunto <strong>de</strong> su cont<strong>en</strong>ido, lo cual facilita que el disc<strong>en</strong>te observe y reflexione el<br />

recorrido <strong>de</strong> su trabajo y experi<strong>en</strong>cia. De esta forma se pued<strong>en</strong> extraer conclusiones significativas<br />

sobre lo apr<strong>en</strong>dido. La <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura visual se pue<strong>de</strong> ver reforzada por métodos que<br />

126


amplí<strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión y cognición <strong>de</strong>l panorama cultural visual d<strong>en</strong>tro y<br />

fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>. En este s<strong>en</strong>tido el portafolio aportaría a los estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura visual<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> habilida<strong>de</strong>s necesarias para profundizar <strong>en</strong> los conceptos y significados inher<strong>en</strong>tes al campo<br />

visual y su carga semántica. En re<strong>la</strong>ción con esto Freedman (2006: 142) afirma que “<strong>la</strong> educación<br />

artística <strong>de</strong>bería ayudar a los alumnos a reflexionar sobre el po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> seducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura visual<br />

<strong>de</strong> modo que sean más consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje continuo que forma parte <strong>de</strong> su conexión diaria<br />

con él”.<br />

Estas habilida<strong>de</strong>s que, según Kerry Freedman (2006) <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse para <strong>la</strong><br />

compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura visual, perfectam<strong>en</strong>te se pued<strong>en</strong> <strong>en</strong>señar y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r con <strong>la</strong> técnica<br />

<strong>de</strong>l portafolio. Nos referimos, a grosso modo, a <strong>la</strong> reflexión y a <strong>la</strong> metacognición como aspectos<br />

cruciales para el apr<strong>en</strong>dizaje y <strong>la</strong> formación.<br />

En concreto, <strong><strong>la</strong>s</strong> acciones don<strong>de</strong> el portafolio intervi<strong>en</strong>e <strong>en</strong> educación artística son muy<br />

variadas. Des<strong>de</strong> Arts PROPEL hasta <strong>la</strong> actualidad <strong><strong>la</strong>s</strong> experi<strong>en</strong>cias y aplicaciones <strong>en</strong> el au<strong>la</strong> han<br />

ido creci<strong>en</strong>do, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los países anglosajones. Al mismo tiempo, <strong>en</strong> los últimos años se<br />

ha ido ext<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do y g<strong>en</strong>eralizando <strong>la</strong> modalidad electrónica o informática <strong>de</strong>bido a su <strong>en</strong>orme<br />

pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> posibilida<strong>de</strong>s.<br />

A continuación se <strong>de</strong>scribe una selección <strong>de</strong> algunos ejemplos <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias con el<br />

portafolio que se han llevado a cabo <strong>en</strong> estos últimos años d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l panorama <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación<br />

artística.<br />

1.- Aplicación <strong>en</strong> el Internacional Bacca<strong>la</strong>ureate (Bachillerato Internacional).<br />

Los alumnos <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong>l Diploma IB (Bachillerato Internacional) ti<strong>en</strong><strong>en</strong> opción a elegir<br />

<strong>la</strong> asignatura <strong>de</strong> <strong>Artes</strong> <strong>de</strong>l grupo 6. En su programa <strong>de</strong> Educación Artística se suele emplear el<br />

portafolio electrónico <strong>en</strong>focado a <strong><strong>la</strong>s</strong> nuevas t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura visual (Boughton, 2003<br />

citado por Mejías, 2009). La filosofía <strong>de</strong>l IB es ofrecer una oportunidad formativa al alumno<br />

que lo capacite para p<strong>la</strong>ntear interrogantes complejos, po<strong>de</strong>r investigar sobre un tema y expresar<br />

con c<strong>la</strong>ridad su opinión. Estos objetivos, a rasgos g<strong>en</strong>erales, coincid<strong>en</strong> con los principios que<br />

id<strong>en</strong>tifican al portafolio didáctico. Hay que ac<strong>la</strong>rar que el bachillerato internacional está difundido<br />

por numerosos países <strong>de</strong>l mundo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace varias décadas.<br />

2.- Utilización <strong>en</strong> el ámbito universitario americano.<br />

Son muchas <strong><strong>la</strong>s</strong> universida<strong>de</strong>s americanas, sobre todo <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> “Big 10 Institution” que acostumbran<br />

a utilizar el portafolio electrónico <strong>en</strong> educación artística. Como ejemplo t<strong>en</strong>emos <strong><strong>la</strong>s</strong> universida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> Iowa, Wisconsin, Purdue, Michigan, Indiana, etc. (Staub & Jonson, 2003 citado por Mejías,<br />

2009). Algunas <strong>de</strong> estas universida<strong>de</strong>s utilizan el e-portafolio como un requisito para <strong>la</strong> graduación<br />

<strong>de</strong> los futuros profesores <strong>de</strong> arte (Klein, 2003 citado por Mejías, 2009).<br />

3.- Proyecto “Advanced P<strong>la</strong>cem<strong>en</strong>t” (AP) sobre revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> política educativa <strong>en</strong> educación<br />

artística.<br />

Los autores Mark A. Graham y Alice Sims-Gunz<strong>en</strong>hauser (2009) <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> como el proyecto AP,<br />

aplicado a un taller <strong>de</strong> arte <strong>de</strong> secundaria <strong>en</strong> EE.UU, utiliza los portafolios con fines educativos. Al<br />

evaluarse <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> los portafolios se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> analizar y criticar <strong><strong>la</strong>s</strong> políticas educativas<br />

que aún manti<strong>en</strong><strong>en</strong> i<strong>de</strong>as erróneas sobre el arte y <strong>la</strong> evaluación artística.<br />

4.- Proyecto sobre <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza y evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> creatividad <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes visuales.<br />

Este proyecto se ha realizado <strong>en</strong> Suecia. La autora Lars Lindstrom (2006) hace alusión a <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los portafolios para evaluar tanto los resultados ambiguos como los imprevisibles<br />

127


<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes visuales. Se <strong>de</strong>muestra <strong>en</strong> esta experi<strong>en</strong>cia educativa que se pue<strong>de</strong> hacer<br />

una evaluación más allá <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to superficial, <strong>en</strong>trando <strong>en</strong> niveles altos <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje y<br />

cognición.<br />

Lindstrom ha hecho <strong>en</strong> este trabajo un estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> progresión <strong>de</strong> <strong>la</strong> creatividad con niños y<br />

adolesc<strong>en</strong>tes. Los criterios utilizados se han basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> los productos y los procesos<br />

obt<strong>en</strong>idos a través <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong> investigación, <strong>la</strong> inv<strong>en</strong>tiva, <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> utilizar mo<strong>de</strong>los, <strong>la</strong><br />

autoevaluación, etc. Mediante el portafolio se ha evaluado su cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a los bocetos,<br />

borradores y obra finalizada, fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> inspiración, <strong>en</strong>trevistas grabadas, etc.<br />

5.- Experi<strong>en</strong>cia artística con el portafolio <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> elem<strong>en</strong>tal.<br />

C<strong>la</strong>rk Fralick (2005) afirma que “el apr<strong>en</strong>dizaje es una práctica activa y reflexiva”. Consi<strong>de</strong>ra que<br />

hay que animar a los niños a p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> lo que están haci<strong>en</strong>do para que puedan experim<strong>en</strong>tar con<br />

i<strong>de</strong>as y hacerse preguntas. El autor utiliza <strong>en</strong> su trabajo doc<strong>en</strong>te cámaras digitales, ord<strong>en</strong>adores,<br />

pres<strong>en</strong>taciones power point y reflexiones escritas para crear los portafolios digitales.<br />

6.- Experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> educación artística con el portafolio <strong>en</strong> España.<br />

La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong>l portafolio como recurso <strong>de</strong>l trabajo doc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación<br />

españo<strong>la</strong> aún no es muy conocida, aunque cada vez exist<strong>en</strong> más experi<strong>en</strong>cias esco<strong>la</strong>res y<br />

publicaciones sobre este tema. Particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te su expansión se está notando más <strong>en</strong> el ámbito<br />

universitario, y con más frecu<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los estudios <strong>de</strong> formación <strong>de</strong>l profesorado. Reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te,<br />

bajo el auspicio <strong>de</strong>l Ministerio <strong>de</strong> Educación y Ci<strong>en</strong>cia, se ha formado <strong>la</strong> primera red nacional<br />

<strong>de</strong>dicada al <strong>de</strong>sarrollo y avance <strong>de</strong> los portafolios electrónicos con vocación <strong>de</strong> hacer avanzar el<br />

apr<strong>en</strong>dizaje <strong>en</strong>tre los investigadores (Barberá, Gewerc y Rodríguez, 2009: 2).<br />

En el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación superior <strong>en</strong>contramos mayor número <strong>de</strong> ejemplos sobre el uso <strong>de</strong>l<br />

portafolio <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación artística. Estas experi<strong>en</strong>cias, mayorm<strong>en</strong>te, están dirigidas<br />

a <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación, a <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> práctica <strong>de</strong> nuevas estrategias sobre <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza y<br />

el apr<strong>en</strong>dizaje, a <strong>la</strong> indagación sobre narrativas visuales, análisis y estudio <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />

culturales, etc. Estas prácticas se pued<strong>en</strong> localizar <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes universida<strong>de</strong>s, y han t<strong>en</strong>ido un gran<br />

impulso e interés gracias a <strong><strong>la</strong>s</strong> nuevas directrices educativas <strong>de</strong>l Espacio Europeo <strong>de</strong> Educación<br />

Superior (EEES).<br />

El portafolio <strong>en</strong> el currículo y <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación artística y <strong>la</strong> cultura<br />

visual<br />

El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> estudios sobre educación artística es un trabajo complejo y difícil<br />

<strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad <strong>de</strong> los cont<strong>en</strong>idos, sus diversas implicaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> cultura y <strong>la</strong><br />

sociedad, y también por <strong>la</strong> interre<strong>la</strong>ción con otras materias, quedando sus límites imprecisos. Pero<br />

esto no supone una imposibilidad para p<strong>la</strong>nificar el currículo. Lo crucial sería observar, analizar<br />

y compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r los rasgos <strong>de</strong> los estudiantes <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>tivo a sus comportami<strong>en</strong>tos, t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias,<br />

hábitos, conocimi<strong>en</strong>tos, costumbres sociales, etc. d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> su <strong>en</strong>torno. De esta forma se ti<strong>en</strong>e un<br />

punto <strong>de</strong> partida para el diseño <strong>de</strong> propuestas don<strong>de</strong> se pueda interre<strong>la</strong>cionar el “mundo cotidiano”<br />

<strong>de</strong>l alumno con el “mundo esco<strong>la</strong>r”.<br />

En el currículo artístico <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er un papel relevante, si<strong>en</strong>do c<strong>la</strong>ve para<br />

promover <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza y el apr<strong>en</strong>dizaje. Esta función podría ir <strong>en</strong>caminada a resolver problemas<br />

y dar respuestas a <strong><strong>la</strong>s</strong> dificulta<strong>de</strong>s y múltiples soluciones que <strong>la</strong> creación artística p<strong>la</strong>ntea. Se<br />

128


necesitan, por tanto, herrami<strong>en</strong>tas y métodos que conduzcan al análisis crítico y <strong>la</strong> reflexión <strong>de</strong> los<br />

procesos y resultados que se g<strong>en</strong>eran <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica artística.<br />

Para alcanzar cambios <strong>de</strong>l educando <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te a su participación y actitud crítica y<br />

reflexiva se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> promover estrategias que anim<strong>en</strong> e involucr<strong>en</strong> su implicación. El portafolio<br />

<strong>en</strong>focado, por ejemplo, a <strong><strong>la</strong>s</strong> artes plásticas y visuales posee el sufici<strong>en</strong>te atractivo para introducir<br />

al alumno <strong>en</strong> un proyecto curricu<strong>la</strong>r. Un proyecto que capacitaría al alumnado para ser más<br />

consci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> sus capacida<strong>de</strong>s, ayudándole a <strong>de</strong>scubrir su trayectoria evolutiva <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación<br />

artística. En re<strong>la</strong>ción con esto sería importante que el disc<strong>en</strong>te apr<strong>en</strong>da a p<strong>la</strong>ntearse diversas dudas<br />

y cuestiones que le permitan valorar y apreciar su trabajo y apr<strong>en</strong>dizaje. Por ejemplo:<br />

- ¿Por qué hago este trabajo con este procedimi<strong>en</strong>to?<br />

- ¿Qué valor ti<strong>en</strong>e para mí?<br />

- ¿Qué significado se pue<strong>de</strong> extraer?<br />

- ¿Qué aporta a mi apr<strong>en</strong>dizaje y formación?<br />

- ¿Qué emociones, <strong>de</strong>seos e ilusiones me ha producido esta experi<strong>en</strong>cia estética?<br />

Las respuestas a estos posibles interrogantes implica un <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to y un dominio <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s<br />

cognitivas y creativas que el alumno previam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>be conocer, practicar y dominar. Habilida<strong>de</strong>s<br />

que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> estar recogidas <strong>en</strong> el diseño <strong>de</strong> <strong>la</strong> programación artística con una implicación importante<br />

<strong>de</strong>l doc<strong>en</strong>te. Hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong> estimu<strong>la</strong>ción para alcanzar ciertas capacida<strong>de</strong>s y<br />

habilida<strong>de</strong>s no suele surgir <strong>de</strong> forma espontánea e inmediata, y m<strong>en</strong>os aún <strong>en</strong> niños y adolesc<strong>en</strong>tes.<br />

Éstos necesitan <strong>de</strong> <strong>la</strong> dirección, ori<strong>en</strong>tación y guía <strong>de</strong> profesores bi<strong>en</strong> formados y comprometidos<br />

para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r y <strong>en</strong>riquecer sus capacida<strong>de</strong>s cognitivas y creativas.<br />

Las nuevas propuestas pedagógicas que suel<strong>en</strong> ser motivadoras para <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> alumnos y<br />

profesores suel<strong>en</strong> ser: <strong>la</strong> autoevaluación, <strong>la</strong> <strong>en</strong>trevista <strong>en</strong> profundidad, el portafolio, el cua<strong>de</strong>rno <strong>de</strong><br />

bitácora, etc. El portafolio, como ya se ha <strong>de</strong>scrito <strong>en</strong> apartados preced<strong>en</strong>tes, pue<strong>de</strong> proporcionar<br />

una serie <strong>de</strong> v<strong>en</strong>tajas al diseño curricu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> una materia <strong>en</strong> lo que respecta a <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

p<strong>la</strong>nificación, evaluación <strong>de</strong> sus cont<strong>en</strong>idos, adquisición <strong>de</strong> responsabilida<strong>de</strong>s y compromisos,<br />

etc. Y <strong>en</strong> concreto, como portafolio visual aplicado a <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>en</strong>señanzas artísticas se convierte <strong>en</strong><br />

una herrami<strong>en</strong>ta muy apta para facilitar <strong>la</strong> evaluación y estimu<strong>la</strong>r el interés y <strong>la</strong> valoración <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

creación artística y <strong>la</strong> cultura visual.<br />

Según Pupil, y <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con Flutter et al (1999) (citado por Kl<strong>en</strong>owski, 2005: 137) hay<br />

una serie <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje que suel<strong>en</strong> conducir al éxito, y son aquel<strong><strong>la</strong>s</strong> que:<br />

- Proporcionan oportunida<strong>de</strong>s para ser creativo.<br />

- Incorporan novedad y cambios.<br />

- Ofrec<strong>en</strong> elección y libertad <strong>de</strong> acción respecto al propio estilo <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje.<br />

- Elevan <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l progreso.<br />

Como se pue<strong>de</strong> observar, estas cualida<strong>de</strong>s perfectam<strong>en</strong>te se id<strong>en</strong>tifican con los objetivos y<br />

principios <strong>de</strong> los portafolios, ajustándose muy bi<strong>en</strong> a <strong><strong>la</strong>s</strong> características <strong>de</strong> una programación<br />

<strong>de</strong> educación artística <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría sobre los estudios <strong>de</strong> cultura visual, don<strong>de</strong>, por<br />

ejemplo, se requiere que:<br />

- El alumno sea el responsable <strong>de</strong> organizar y seleccionar sus trabajos artísticos.<br />

- Se ofrezcan opciones para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong> creatividad y oportunida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> inv<strong>en</strong>tiva.<br />

- Exista libertad e in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el apr<strong>en</strong>dizaje y <strong>en</strong> <strong>la</strong> indagación <strong>de</strong> los intereses personales.<br />

129


- Se promuevan activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> autoevaluación, reflexión, compr<strong>en</strong>sión y crítica.<br />

Todas estas características facilitarían <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión y acceso a <strong>la</strong> cultura visual, ya que ésta requiere<br />

ser estudiada para ser <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida y analizada críticam<strong>en</strong>te. Acor<strong>de</strong> con esto último, Freedman (2006:<br />

142) sosti<strong>en</strong>e que “<strong>la</strong> educación artística <strong>de</strong>bería ayudar a los alumnos a reflexionar sobre el po<strong>de</strong>r<br />

<strong>de</strong> seducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura visual <strong>de</strong> modo que sean más consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje continuo que<br />

forma parte <strong>de</strong> su conexión diaria con él”. Tanto <strong>la</strong> capacidad para reflexionar y p<strong>en</strong>sar extray<strong>en</strong>do<br />

conclusiones como <strong>la</strong> habilidad para valorar y autoevaluar el propio trabajo, son cualida<strong>de</strong>s que<br />

se promuev<strong>en</strong> con <strong>la</strong> técnica <strong>de</strong>l portafolio, y que <strong>la</strong> educación artística contemporánea <strong>de</strong>manda<br />

para <strong>en</strong>contrar s<strong>en</strong>tido y significados a <strong>la</strong> realidad social actual. En conexión con lo anterior,<br />

Carole (1995) (citado por Freedman, 2006: 207) afirma que “<strong>la</strong> investigación ha sugerido que los<br />

alumnos que participan <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> autoevaluación apr<strong>en</strong>d<strong>en</strong> más sobre el arte que aquellos<br />

que no lo hac<strong>en</strong>”. De todo esto po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>cir que si <strong>la</strong> autoevaluación promueve el apr<strong>en</strong>dizaje<br />

artístico, y el portafolio <strong>en</strong>seña a autoevaluar, como consecu<strong>en</strong>cia se <strong>de</strong>duce que <strong>la</strong> técnica <strong>de</strong>l<br />

portafolio pue<strong>de</strong> ser b<strong>en</strong>eficiosa para <strong>la</strong> educación artística.<br />

El concepto <strong>de</strong> currículo artístico <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con los estudios <strong>de</strong> cultura visual que <strong>en</strong> este<br />

trabajo se expone va <strong>en</strong>caminado principalm<strong>en</strong>te al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estrategias <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to y<br />

p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to, pero sin <strong>de</strong>sechar <strong>la</strong> faceta <strong>de</strong> <strong>en</strong>señar habilida<strong>de</strong>s puram<strong>en</strong>te <strong>de</strong> creación artística.<br />

Consi<strong>de</strong>ramos, por ejemplo, que <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sobre <strong>la</strong> forma y el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> imág<strong>en</strong>es, o el<br />

dominio técnico <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje visual y artístico y <strong>la</strong> profundización <strong>en</strong> los conceptos y significados<br />

<strong>de</strong>be configurar un todo, una unidad coher<strong>en</strong>te que ayu<strong>de</strong> a compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r, e<strong>la</strong>borar i<strong>de</strong>as y a disfrutar<br />

y valorar <strong><strong>la</strong>s</strong> experi<strong>en</strong>cias estéticas.<br />

Pero <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> un programa o currículo se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>de</strong>s<strong>de</strong> opciones<br />

muy variadas. Freedman (2006:150-152) propone varios mo<strong>de</strong>los, aconsejando <strong>la</strong> no utilización<br />

exclusiva <strong>de</strong> ninguno <strong>de</strong> ellos:<br />

1.- Currículum secu<strong>en</strong>cial.<br />

2.- Currículum interactivo.<br />

3.- Experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> acontecimi<strong>en</strong>tos.<br />

4.- Currículum interdisciplinario.<br />

D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l currículo secu<strong>en</strong>cial, Freedman (2006:151) se <strong>de</strong>canta por el tipo <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación<br />

curricu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> espiral por ser el más a<strong>de</strong>cuado para <strong>en</strong>señar <strong>la</strong> cultura visual. Según esta autora, el<br />

currículo <strong>en</strong> espiral implica “practicar habilida<strong>de</strong>s y conceptos <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminados intervalos a lo<br />

<strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l tiempo e increm<strong>en</strong>tar el nivel <strong>de</strong> complejidad <strong>en</strong> cada <strong>en</strong>sayo”. Esta forma <strong>de</strong> concebir<br />

<strong>la</strong> construcción <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to nos parece <strong>la</strong> más idónea para los estudios artísticos utilizando<br />

el portafolio como herrami<strong>en</strong>ta para afianzar y pot<strong>en</strong>ciar el apr<strong>en</strong>dizaje. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> este mo<strong>de</strong>lo<br />

curricu<strong>la</strong>r el portafolio pue<strong>de</strong> albergar y mostrar <strong><strong>la</strong>s</strong> evid<strong>en</strong>cias, los avances y logros que, poco a<br />

poco, van adquiri<strong>en</strong>do un nivel más complejo y elevado pero con conexiones <strong>en</strong>tre ellos.<br />

Consi<strong>de</strong>ramos que el portafolio, como herrami<strong>en</strong>ta a<strong>de</strong>cuada para organizar y evaluar los<br />

cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> un currículo, inc<strong>en</strong>tiva <strong>la</strong> asimi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los conceptos y <strong>la</strong> valoración <strong>de</strong>l trabajo <strong>en</strong><br />

su conjunto. Por ejemplo, el portafolio <strong>de</strong> tipo visual permite observar, compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r y evaluar los<br />

logros y <strong>la</strong> evolución <strong>en</strong> el apr<strong>en</strong>dizaje durante el tiempo invertido <strong>en</strong> los estudios. Esta visión <strong>de</strong><br />

conjunto y <strong>la</strong> percepción porm<strong>en</strong>orizada <strong>de</strong>l portafolio ayudan al disc<strong>en</strong>te a <strong>de</strong>scubrir y asimi<strong>la</strong>r<br />

su apr<strong>en</strong>dizaje real, sus aciertos, errores, avances, t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias, prefer<strong>en</strong>cias, etc.<br />

130


Conceptos y objetivos <strong>en</strong> educación artística y cultura visual<br />

Tradicionalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> los estudios <strong>de</strong> artes plásticas y visuales se ha apoyado <strong>en</strong><br />

dos ejes fundam<strong>en</strong>tales que han sost<strong>en</strong>ido el corpus <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia. Nos referimos<br />

a “saber ver” y “saber hacer”. Estas compet<strong>en</strong>cias específicas <strong>de</strong> carácter perceptivo, cognitivo y<br />

<strong>de</strong> procedimi<strong>en</strong>tos han configurado, a rasgos g<strong>en</strong>erales, el apr<strong>en</strong>dizaje es<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> estos estudios<br />

artísticos. El procedimi<strong>en</strong>to que habitualm<strong>en</strong>te se ha llevado a cabo <strong>en</strong> <strong>la</strong> interacción <strong>en</strong>tre el ver<br />

y el hacer ha supuesto un interés especial por el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma y los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l diseño.<br />

Esto ha supuesto que <strong>la</strong> formación, conocimi<strong>en</strong>to y cultura artística y visual <strong>de</strong>l estudiante tuviese<br />

un perfil más cercano al dominio técnico e instrum<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia que al estudio <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> i<strong>de</strong>as,<br />

conceptos y reflexiones sobre teoría e historia <strong>de</strong>l arte, crítica <strong>de</strong>l arte y estética.<br />

Parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> que los conceptos “saber ver” y “saber hacer” son fundam<strong>en</strong>tales<br />

para el apr<strong>en</strong>dizaje plástico y visual, consi<strong>de</strong>ramos que hay que hacer una nueva lectura <strong>de</strong> estos<br />

conceptos para adaptarlos a <strong><strong>la</strong>s</strong> exig<strong>en</strong>cias actuales que impone <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong>l siglo XXI. Esta<br />

nueva lectura implicaría otra forma <strong>de</strong> concebir el conocimi<strong>en</strong>to artístico, no tan c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong><br />

aspectos formales y <strong>en</strong> <strong>la</strong> habilidad técnico-manual, sino más bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> el apr<strong>en</strong>dizaje que <strong>la</strong><br />

experi<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> autovaloración <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación y crítica artística pued<strong>en</strong> ofrecer. En este s<strong>en</strong>tido<br />

Acaso (2009: 17) consi<strong>de</strong>ra que “hoy <strong>en</strong> día hay que reivindicar <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes y <strong>la</strong><br />

cultura visual como un área re<strong>la</strong>cionada con el conocimi<strong>en</strong>to, con el intelecto, con los procesos<br />

m<strong>en</strong>tales y no sólo con los manuales”.<br />

Los conceptos y objetivos que <strong>la</strong> cultura visual <strong>de</strong>manda para <strong>la</strong> educación artística van<br />

<strong>en</strong>caminados a <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> significados <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con los productos visuales <strong>de</strong> diversa<br />

naturaleza que se estudian y se crean. La vincu<strong>la</strong>ción que <strong><strong>la</strong>s</strong> artes ti<strong>en</strong><strong>en</strong> con los ámbitos sociales,<br />

culturales, políticos, económicos, etc. es un hecho que cada vez más repercute <strong>en</strong> <strong>la</strong> psique y <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> personalidad <strong>de</strong> los individuos, sobre todo <strong>de</strong> niños y adolesc<strong>en</strong>tes. Concebir <strong>la</strong> educación<br />

artística, por ejemplo, <strong><strong>la</strong>s</strong> artes visuales como una herrami<strong>en</strong>ta para interpretar <strong>la</strong> realidad y ofrecer<br />

respuestas a <strong>la</strong> diversidad <strong>de</strong> m<strong>en</strong>sajes e<strong>la</strong>borados con imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong>be ser una meta primordial.<br />

Acor<strong>de</strong> con esto último, Hernán<strong>de</strong>z (2003: 143) afirma que:<br />

“un primer objetivo <strong>de</strong> una Educación para <strong>la</strong> Compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Cultura</strong> <strong>Visual</strong>, que a<strong>de</strong>más<br />

estaría pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> todas <strong><strong>la</strong>s</strong> áreas <strong>de</strong>l currículum, sería explorar <strong><strong>la</strong>s</strong> repres<strong>en</strong>taciones que los<br />

individuos, según sus características sociales, culturales e históricas, construy<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad.<br />

Se trata <strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r lo que se repres<strong>en</strong>ta para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong><strong>la</strong>s</strong> propias repres<strong>en</strong>taciones”.<br />

La exploración <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> repres<strong>en</strong>taciones que pued<strong>en</strong> hacer los alumnos mediante <strong><strong>la</strong>s</strong> id<strong>en</strong>tificaciones<br />

y creaciones <strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es, imaginarios, audiovisuales, etc. es una oportunidad que <strong>la</strong> educación <strong>de</strong><br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> artes visuales <strong>de</strong>be aprovechar. De esta forma se conseguiría que el currículo artístico amplíe<br />

sus objetivos más allá <strong>de</strong> los conocimi<strong>en</strong>tos académicos, interesándose por <strong>la</strong> formación cultural<br />

y <strong><strong>la</strong>s</strong> capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los estudiantes para afrontar los <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong>l futuro.<br />

Si anteriorm<strong>en</strong>te se ha seña<strong>la</strong>do que <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a los procesos evolutivos <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción<br />

<strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to es fundam<strong>en</strong>tal para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> cultura visual y esto implica un nivel<br />

<strong>de</strong> cognición elevado, es evid<strong>en</strong>te que hay que dotar <strong>de</strong> ciertos mecanismos <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje<br />

al alumnado. Entre varios recursos, el portafolio, como herrami<strong>en</strong>ta que estimu<strong>la</strong> <strong>la</strong> reflexión<br />

y <strong>la</strong> autovaloración, se pue<strong>de</strong> convertir <strong>en</strong> un gran aliado <strong>de</strong> los estudios <strong>de</strong> cultura visual <strong>en</strong><br />

educación artística. Shores y Grace (2007: 20) sosti<strong>en</strong><strong>en</strong> que a través <strong>de</strong>l portafolio el proceso que<br />

intervi<strong>en</strong>e consigue estimu<strong>la</strong>r “el <strong>de</strong>bate, <strong>la</strong> discusión, <strong><strong>la</strong>s</strong> suger<strong>en</strong>cias, <strong><strong>la</strong>s</strong> propuestas, el análisis<br />

y <strong>la</strong> reflexión”. Todas estas acciones y habilida<strong>de</strong>s educativas facilitan <strong>la</strong> comunicación fluida,<br />

el diálogo y el intercambio <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as tan necesarios para que un proyecto exig<strong>en</strong>te como son los<br />

131


estudios <strong>de</strong> cultura visual <strong>en</strong> educación artística pueda <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse.<br />

La id<strong>en</strong>tidad y <strong>la</strong> subjetividad <strong>en</strong> el contexto contemporáneo <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación artística y <strong>la</strong><br />

cultura visual. Conexión con el método <strong>de</strong>l portafolio.<br />

Las manifestaciones artísticas suel<strong>en</strong> ser consi<strong>de</strong>radas como productos culturales, construcciones<br />

sociales <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad que reflejan valores, tradiciones, comportami<strong>en</strong>tos, i<strong>de</strong>ales, etc. <strong>en</strong> un<br />

contexto y un tiempo <strong>de</strong>terminado. Por otro <strong>la</strong>do, a través <strong>de</strong>l arte, se establece una comunicación, un<br />

intercambio, una interre<strong>la</strong>ción tanto <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>tos como <strong>de</strong> s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos que van configurando<br />

y mo<strong>de</strong><strong>la</strong>ndo los rasgos personales <strong>de</strong> los individuos mediante <strong>la</strong> asimi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> símbolos <strong>de</strong><br />

diversa naturaleza.<br />

El papel que pue<strong>de</strong> jugar <strong>la</strong> educación <strong>de</strong>l arte <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad actual <strong>de</strong>bería ser relevante,<br />

ya que pue<strong>de</strong> convertirse <strong>en</strong> una herrami<strong>en</strong>ta muy útil para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r situaciones cotidianas que<br />

configuran <strong>la</strong> personalidad y <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad, al mismo tiempo que se g<strong>en</strong>eran actitu<strong>de</strong>s reflexivas y<br />

críticas. En esta línea, Freedman (2006: 26) subraya que “<strong>la</strong> educación es un proceso <strong>de</strong> formación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad porque cambiamos a medida que apr<strong>en</strong><strong>de</strong>mos; nuestro apr<strong>en</strong>dizaje cambia nuestro<br />

yo subjetivo”.<br />

Pero, ¿qué se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> por id<strong>en</strong>tidad y subjetividad <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación?, ¿qué<br />

re<strong>la</strong>ción pued<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er estos términos con <strong>la</strong> educación artística y <strong>la</strong> cultura visual?<br />

Tomando como mo<strong>de</strong>lo <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong> Hernán<strong>de</strong>z (2007: 70) po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>cir lo<br />

sigui<strong>en</strong>te:<br />

- Noción <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tidad. Ti<strong>en</strong>e que ver con <strong>la</strong> caracterización <strong>de</strong> los individuos mediada por el l<strong>en</strong>guaje y<br />

<strong>de</strong>terminadas prácticas sociales. Por tanto vi<strong>en</strong>e dada culturalm<strong>en</strong>te, y se pres<strong>en</strong>ta como naturalizada y<br />

estable, ofreci<strong>en</strong>do elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> adscripción a grupos con afinida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> género, etnia, religión o patria.<br />

- Noción <strong>de</strong> subjetividad. Rescata <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> acción <strong>de</strong> los individuos para adoptar un s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> ser,<br />

<strong>en</strong> diálogo con esas posiciones que le vi<strong>en</strong><strong>en</strong> “<strong>de</strong>s<strong>de</strong> fuera”. Es, por tanto una manera <strong>de</strong> constituirse<br />

a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> reflexión (<strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ser) <strong>en</strong> <strong>la</strong> interacción con los otros. Des<strong>de</strong> esta posición <strong>la</strong><br />

subjetividad es móvil, cambiante, flexible y múltiple, mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a ser estable,<br />

rígida y unívoca.<br />

Para asimi<strong>la</strong>r una id<strong>en</strong>tidad, como se ha indicado, hace falta un medio cultural que forme al individuo<br />

<strong>en</strong> <strong>de</strong>terminadas prácticas, hábitos, costumbres, ritos, tradiciones, etc. <strong>en</strong> un <strong>en</strong>torno <strong>de</strong>terminado.<br />

Esta id<strong>en</strong>tidad <strong>de</strong> carácter personal o cultural se establece <strong>de</strong> forma natural, como transmitida o<br />

heredada <strong>de</strong> unos a otros, asumiéndose tal como es sin ser juzgada o cuestionada. Creemos que una<br />

<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> funciones principales <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación hoy día <strong>de</strong>be ser formar y educar para <strong>la</strong> libertad y <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>mocracia. Lograr <strong>la</strong> realización personal o ejercer <strong>la</strong> ciudadanía activa son metas primordiales<br />

que muchos sistemas educativos pret<strong>en</strong>d<strong>en</strong> alcanzar con niños y jóv<strong>en</strong>es estudiantes. Pero para<br />

conseguir tal fin es muy importante educar <strong>en</strong> principios y valores <strong>de</strong>mocráticos que permitan <strong>la</strong><br />

libertad <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> reflexión y <strong>de</strong> crítica constructiva. Estas capacida<strong>de</strong>s o<br />

compet<strong>en</strong>cias se adquier<strong>en</strong> construy<strong>en</strong>do <strong>en</strong> el individuo su propia visión <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad a través<br />

<strong>de</strong>l juicio crítico y <strong>de</strong>l estímulo <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> diversas intelig<strong>en</strong>cias (Gardner). Estaríamos hab<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> subjetividad <strong>de</strong>l individuo.<br />

Estamos inmersos, al inicio <strong>de</strong>l siglo XXI, <strong>en</strong> una sociedad muy influida por los avances<br />

tecnológicos y <strong>la</strong> economía <strong>de</strong> mercado. La información y <strong>la</strong> comunicación han experim<strong>en</strong>tado, <strong>en</strong><br />

los últimos treinta años un avance prodigioso, <strong>de</strong> tal forma que están condicionando y transformando<br />

el estilo <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> pob<strong>la</strong>ciones. La influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los medios <strong>de</strong> comunicación <strong>de</strong> masas a través<br />

<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> nuevas tecnologías está consigui<strong>en</strong>do mo<strong>de</strong><strong>la</strong>r <strong>la</strong> mirada y hábitos tradicionales <strong>de</strong> una<br />

132


forma casi inadvertida, sin que seamos muy consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> lo que está sucedi<strong>en</strong>do. Por tanto, hoy<br />

más que nunca, todos estamos expuestos a influ<strong>en</strong>cias, muchas <strong>de</strong> el<strong><strong>la</strong>s</strong> prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l mundo<br />

<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> imág<strong>en</strong>es y los audiovisuales que incid<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> una id<strong>en</strong>tidad colectiva, cultural.<br />

Trabajar <strong>la</strong> subjetividad o <strong><strong>la</strong>s</strong> capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> acción <strong>de</strong> los individuos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el ámbito <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> educación artística supondría una forma <strong>de</strong> revisión y toma <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />

adquiridas y asimi<strong>la</strong>das <strong>en</strong> una cultura. Descubrir <strong><strong>la</strong>s</strong> pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s individuales, <strong><strong>la</strong>s</strong> t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias<br />

innatas no <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser un proyecto <strong>de</strong> vida, <strong>de</strong> formación, <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to personal que requiere<br />

at<strong>en</strong>ción, esfuerzo, análisis y reflexión. La educación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes plásticas y visuales ofrece<br />

oportunida<strong>de</strong>s para fom<strong>en</strong>tar <strong><strong>la</strong>s</strong> habilida<strong>de</strong>s sociales, y también ayuda a <strong>de</strong>scubrir <strong><strong>la</strong>s</strong> capacida<strong>de</strong>s<br />

y actitu<strong>de</strong>s individuales.<br />

La utilización <strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es diversas, antiguas y contemporáneas, y <strong><strong>la</strong>s</strong> re<strong>la</strong>ciones y<br />

conexiones <strong>en</strong>tre <strong><strong>la</strong>s</strong> bel<strong><strong>la</strong>s</strong> artes y <strong>la</strong> cultura visual popu<strong>la</strong>r, aportan una amplia información tanto<br />

al alumno como al profesor. De esta forma se pue<strong>de</strong> acce<strong>de</strong>r al estudio y compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

complejas fusiones que se están produci<strong>en</strong>do, y <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> influ<strong>en</strong>cias que <strong>de</strong>jan <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> mirar<br />

y valorar <strong>la</strong> realidad. En esta línea Freedman (2006: 135) seña<strong>la</strong> que:<br />

“Lo que es importante <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura visual es que los alumnos<br />

<strong>de</strong>sarroll<strong>en</strong> el conocimi<strong>en</strong>to sufici<strong>en</strong>te para tomar <strong>de</strong>cisiones intelig<strong>en</strong>tes sobre <strong>la</strong> cultura visual que<br />

hac<strong>en</strong> y v<strong>en</strong>, y sobre que sepan cómo les influirá <strong>la</strong> cultura visual”.<br />

La indagación sobre <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s y cómo influy<strong>en</strong> y mo<strong>de</strong><strong>la</strong>n los hábitos y<br />

costumbres <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> personas es un campo <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura visual <strong>en</strong> el ámbito educativo.<br />

Aunque habría que ac<strong>la</strong>rar cuáles son los temas <strong>de</strong> estudio para acce<strong>de</strong>r al conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s y sus efectos.<br />

Ortega Rodas (2006) establece similitu<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el contexto contemporáneo <strong>en</strong>tre <strong>la</strong><br />

construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad y el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l arte. Estas similitu<strong>de</strong>s hac<strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong><br />

i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>l <strong>de</strong>seo prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong> una actitud <strong>de</strong> querer ser, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad personal comparte<br />

con <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad artística <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia vital, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual surge <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia estética. Para abordar<br />

el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación artística Ortega Rodas (2006) propone fijar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

<strong>en</strong> temas específicos como los estereotipos, <strong>la</strong> alteridad, el autorretrato, <strong>la</strong> biografía personal, los<br />

re<strong>la</strong>tos, <strong>la</strong> simu<strong>la</strong>ción, <strong>la</strong> reflexividad, etc.<br />

Sobre esta cuestión, el portafolio visual posee <strong>la</strong> virtud <strong>de</strong> pot<strong>en</strong>ciar e increm<strong>en</strong>tar<br />

<strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre arte e id<strong>en</strong>tidad, y también como herrami<strong>en</strong>ta didáctica consigue organizar y<br />

estructurar toda <strong>la</strong> información que se incluya <strong>en</strong> <strong>la</strong> carpeta. Información que pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong> diversa<br />

naturaleza (textos, fotografías, dibujos, audiovisuales, etc.), pero organizada y c<strong><strong>la</strong>s</strong>ificada según<br />

el objetivo o pret<strong>en</strong>sión que se <strong>de</strong>see conseguir. El cont<strong>en</strong>ido que se incluye <strong>en</strong> el portafolio visual<br />

pue<strong>de</strong> “hab<strong>la</strong>r”, narrar o <strong>de</strong>scribir sobre <strong>la</strong> evolución, <strong><strong>la</strong>s</strong> i<strong>de</strong>as, el apr<strong>en</strong>dizaje, <strong>la</strong> imaginación, los<br />

aciertos y errores, etc. que van surgi<strong>en</strong>do por el camino recorrido, por <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> creación<br />

y <strong>de</strong> expresión <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>tos, <strong>de</strong>seos y emociones. Danielson y Abrutyn (2004: 19) llegan a<br />

consi<strong>de</strong>rar que: “El propósito <strong>de</strong> un portafolio <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tación es <strong>de</strong>mostrar el nivel más alto <strong>de</strong><br />

realización alcanzado por el alumno. La recolección <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>stinados a él es una manera<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir: ”.<br />

La posibilidad <strong>de</strong> construir y mostrar los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> un portafolio no <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser un reto<br />

y una forma <strong>de</strong> asumir compromisos por parte <strong>de</strong>l alumno. La exposición visual <strong>de</strong> los logros<br />

y progresos <strong>de</strong>l estudiante pue<strong>de</strong> ser un estímulo para <strong>la</strong> autoestima, y una vía <strong>de</strong> acceso a <strong>la</strong><br />

construcción <strong>de</strong> su personalidad.<br />

133


Las narrativas <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación artística y <strong>la</strong> cultura visual y su re<strong>la</strong>ción con el<br />

portafolio<br />

Lyotard introduce el concepto <strong>de</strong> microrre<strong>la</strong>tos como alternativa a los gran<strong>de</strong>s re<strong>la</strong>tos históricos<br />

que ya no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> mucho s<strong>en</strong>tido o razón <strong>de</strong> ser <strong>en</strong> una época postmo<strong>de</strong>rna. En lo re<strong>la</strong>tivo al arte,<br />

los artistas postmo<strong>de</strong>rnos están trabajando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> este <strong>en</strong>foque; don<strong>de</strong> el pequeño re<strong>la</strong>to o narrativa<br />

que <strong>de</strong>scribe o cu<strong>en</strong>ta un caso concreto, una historia particu<strong>la</strong>r, un re<strong>la</strong>to biográfico o una narración<br />

autobiográfica pon<strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> visiones y consi<strong>de</strong>raciones <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> experi<strong>en</strong>cias estéticas<br />

personales o <strong>de</strong> minorías que se <strong>de</strong>s<strong>en</strong>vuelv<strong>en</strong> <strong>en</strong> un contexto sociocultural concreto.<br />

Las nuevas corri<strong>en</strong>tes e investigaciones <strong>en</strong> educación artística están empezando a trabajar<br />

con <strong><strong>la</strong>s</strong> narrativas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes verti<strong>en</strong>tes; ya sea para indagar sobre cuestiones <strong>de</strong> organización<br />

y p<strong>la</strong>nificación educativa, o sobre <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje y <strong><strong>la</strong>s</strong> experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> alumnos y<br />

profesores. Según Mª Jesús Agra (2005: 137) narrar es “un modo básico <strong>de</strong> recrear <strong>la</strong> realidad, es<br />

<strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> conocer. El <strong>en</strong>foque narrativo se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> el re<strong>la</strong>to -narración- como un género específico<br />

<strong>de</strong> discurso; aquel que expresa una experi<strong>en</strong>cia humana relevante”. Po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>ducir que <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

propuestas artísticas con narrativas sobre experi<strong>en</strong>cias personales o “escrituras <strong>de</strong>l yo” adquier<strong>en</strong><br />

un valor importante, ya que ofrec<strong>en</strong> posibilida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> apreciación cualitativa y el seguimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> los procesos que intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación y el apr<strong>en</strong>dizaje.<br />

Si <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> narrativas es una forma <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar experi<strong>en</strong>cias personales y estéticas, es<br />

evid<strong>en</strong>te que se pue<strong>de</strong> convertir <strong>en</strong> un recurso práctico para <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza artística.<br />

Pero, ¿qué aportaciones específicas al apr<strong>en</strong>dizaje <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación artística y <strong>la</strong> cultura<br />

visual pue<strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> narrativa?, ¿pue<strong>de</strong> ser el portafolio visual una herrami<strong>en</strong>ta<br />

a<strong>de</strong>cuada para expandir y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r el pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> narrativas?<br />

Como ya se ha indicado, <strong>la</strong> narración pue<strong>de</strong> ser una forma particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> discurso que<br />

facilita <strong>la</strong> libre exposición y expresión <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as, valores, s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos, etc. Esta forma <strong>de</strong> acce<strong>de</strong>r<br />

a <strong>la</strong> expresión y creación mediante narrativas utilizando, por ejemplo, textos e imág<strong>en</strong>es no es<br />

aj<strong>en</strong>a al contexto contemporáneo sociocultural. Hay que constatar que hoy día, más que nunca,<br />

exist<strong>en</strong> amplias posibilida<strong>de</strong>s para el acceso a <strong>la</strong> información y <strong>la</strong> comunicación. Esto supone que<br />

cualquier persona pue<strong>de</strong> comunicarse a través <strong>de</strong> diversos medios creando m<strong>en</strong>sajes y mezc<strong>la</strong>ndo<br />

difer<strong>en</strong>tes l<strong>en</strong>guajes. A través <strong>de</strong>l ví<strong>de</strong>o, internet o <strong>la</strong> telefonía móvil se pued<strong>en</strong> construir pequeñas<br />

historias o re<strong>la</strong>tos personales gracias al avance tecnológico. Tanto estos recursos como los<br />

nuevos hábitos y costumbres que se están arraigando <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad actual <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser utilizados<br />

y aprovechados <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación artística para <strong>la</strong> cultura visual. La cultura visual que niños y<br />

adolesc<strong>en</strong>tes asimi<strong>la</strong>n y compart<strong>en</strong> a diario supone una inm<strong>en</strong>sa fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> datos y conocimi<strong>en</strong>tos<br />

que los c<strong>en</strong>tros esco<strong>la</strong>res pued<strong>en</strong> y <strong>de</strong>b<strong>en</strong> utilizar y recic<strong>la</strong>r para po<strong>de</strong>r hacer valoraciones,<br />

análisis, interpretaciones, reflexiones, etc. La creación <strong>de</strong> pequeñas narraciones, re<strong>la</strong>tos o historias<br />

personales que se crean combinando difer<strong>en</strong>tes vías <strong>de</strong> expresión (texto, imag<strong>en</strong> y sonido) es <strong>de</strong><br />

uso frecu<strong>en</strong>te y muy popu<strong>la</strong>r. Las páginas web, los blog, los m<strong>en</strong>sajes <strong>de</strong> telefonía con imág<strong>en</strong>es,<br />

texto y música, etc. son nuevas formas <strong>de</strong> comunicación y <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guaje don<strong>de</strong> se interre<strong>la</strong>cionan y se<br />

fusionan tanto los cont<strong>en</strong>idos como los medios. Y <strong>en</strong> todo este proceso espontáneo <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje<br />

y experi<strong>en</strong>cia, el análisis <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido, <strong>la</strong> observación y el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to reflexivo no se suele producir<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> una educación comprometida y <strong>de</strong> un guía experto.<br />

Des<strong>de</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes visuales se podrían hacer propuestas<br />

<strong>en</strong>caminadas a poner <strong>en</strong> práctica los nuevos hábitos y costumbres que se están adquiri<strong>en</strong>do <strong>en</strong> el<br />

campo audiovisual. Por ejemplo, a través <strong>de</strong>l diseño y creación <strong>de</strong> re<strong>la</strong>tos y narraciones don<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

imág<strong>en</strong>es puedan <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> diálogo con el texto y el sonido. Para ello se pued<strong>en</strong> utilizar l<strong>en</strong>guajes<br />

artísticos contemporáneos como <strong>la</strong> performance, insta<strong>la</strong>ciones, arte conceptual, etc. El objetivo<br />

134


principal iría <strong>en</strong>caminado a extraer apr<strong>en</strong>dizajes significativos que propici<strong>en</strong> el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

experi<strong>en</strong>cias artísticas y estéticas, al mismo tiempo que se <strong>de</strong>sve<strong>la</strong>n <strong><strong>la</strong>s</strong> id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s culturales y<br />

personales que han sido adquiridas y asumidas. En este s<strong>en</strong>tido Agra (2005: 138) consi<strong>de</strong>ra que<br />

hacer narraciones sobre <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia constituye una estrategia a<strong>de</strong>cuada para reflexionar sobre<br />

nuestra propia id<strong>en</strong>tidad y sobre aquello que <strong>de</strong>seamos hacer o ser.<br />

La realización <strong>de</strong> re<strong>la</strong>tos y narraciones <strong>en</strong> el ámbito artístico permite y facilita <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión<br />

<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> capacida<strong>de</strong>s, <strong>de</strong>seos, anhelos, motivaciones, etc. tanto personales como profesionales,<br />

dando lugar a p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> formación y construcción subjetiva <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>tos, criterios,<br />

actitu<strong>de</strong>s,… sobre experi<strong>en</strong>cias estéticas <strong>de</strong> tipo interpersonal e intrapersonal.<br />

Trabajar con narrativas <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación <strong>de</strong> artes visuales es simi<strong>la</strong>r al proceso <strong>de</strong> construcción<br />

artística <strong>de</strong> una obra tradicional, reflejándose tanto lo que es el creador (id<strong>en</strong>tidad) como los<br />

hechos que se <strong>de</strong>sean mostrar. Pero a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> creaciones tradicionales <strong>en</strong> artes plásticas<br />

y visuales don<strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> creación y apr<strong>en</strong>dizaje no son muy evid<strong>en</strong>tes ni tangibles, <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

narraciones o re<strong>la</strong>tos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> mostrar los difer<strong>en</strong>tes pasos y transcursos que se<br />

manifiestan <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el principio hasta el final. Se podría <strong>de</strong>cir que el proceso se hace visible y<br />

palpable, <strong>de</strong>scubriéndose el acontecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el tiempo y ofreci<strong>en</strong>do una lectura que <strong>en</strong>cad<strong>en</strong>a<br />

un <strong>de</strong>sarrollo evolutivo. La construcción <strong>de</strong> re<strong>la</strong>tos o narrativas con vincu<strong>la</strong>ción al campo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cultura visual implica buscar un s<strong>en</strong>tido, un argum<strong>en</strong>to que g<strong>en</strong>ere un discurso y ayu<strong>de</strong> a efectuar<br />

interpretaciones. Hernán<strong>de</strong>z (2007) subraya que <strong>la</strong> cultura visual es una forma <strong>de</strong> discurso que<br />

coloca <strong>la</strong> subjetividad <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l proyecto educativo, y cuya finalidad educativa radica <strong>en</strong><br />

facilitar experi<strong>en</strong>cias reflexivas y críticas. Experi<strong>en</strong>cias que puedan permitir a los estudiantes<br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> imág<strong>en</strong>es <strong>en</strong> sus p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>tos, acciones, s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos y <strong>la</strong><br />

imaginación <strong>de</strong> sus id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s e historias sociales.<br />

La utilización <strong>de</strong> los re<strong>la</strong>tos y <strong><strong>la</strong>s</strong> narrativas <strong>en</strong> educación artística facilita y promueve <strong>la</strong><br />

acción creativa y <strong>la</strong> expresión <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as e imaginarios. La incorporación <strong>de</strong> re<strong>la</strong>tos sobre experi<strong>en</strong>cias<br />

artísticas personales <strong>de</strong> alumnos y canalizadas a través <strong>de</strong>l portafolio visual pue<strong>de</strong> significar una<br />

forma <strong>de</strong> expansión creativa y <strong>de</strong> fácil lectura para analizar, recordar y compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r los procesos<br />

originados. Por ejemplo, son significativos los com<strong>en</strong>tarios que muchos estudiantes hac<strong>en</strong> sobre<br />

<strong>la</strong> realización <strong>de</strong> sus portafolios artísticos y sus cont<strong>en</strong>idos. Al revisar sus carpetas refrescan<br />

<strong>la</strong> memoria y suel<strong>en</strong> s<strong>en</strong>tir una s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> emoción y satisfacción al recordar activida<strong>de</strong>s,<br />

com<strong>en</strong>tarios, imág<strong>en</strong>es, etc. que creían casi olvidados. También se establece una complicidad<br />

y una id<strong>en</strong>tificación <strong>en</strong>tre objeto y sujeto, pues el portafolio muestra lo que el estudiante es o<br />

<strong>de</strong>sea ser. La lectura <strong>de</strong> los ítems incorporados <strong>en</strong> <strong>la</strong> “carpeta didáctica” se convierte <strong>en</strong> un re<strong>la</strong>to<br />

personal, <strong>en</strong> una especie <strong>de</strong> diario académico y personal muy valorado y apreciado. Podríamos<br />

<strong>de</strong>cir que el portafolio se comporta como un aliado <strong>de</strong> <strong>la</strong> memoria, al mismo tiempo que facilita<br />

<strong>la</strong> expresión y expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sibilidad y <strong>la</strong> imaginación.<br />

Conclusiones<br />

En este trabajo se ha abordado <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> dirigir los estudios <strong>de</strong> educación artística hacia<br />

p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos que permitan una formación más completa <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> cognición, y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

apreciación y valoración <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> experi<strong>en</strong>cias estéticas. Como recurso para alcanzar y pot<strong>en</strong>ciar<br />

estos objetivos se propone el portafolio didáctico vincu<strong>la</strong>do a <strong><strong>la</strong>s</strong> artes plásticas y <strong>la</strong> cultura visual.<br />

A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación se ha ido <strong>de</strong>scribi<strong>en</strong>do cómo <strong><strong>la</strong>s</strong> características específicas<br />

<strong>de</strong>l portafolio c<strong>en</strong>tran <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> el dominio <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s que acreci<strong>en</strong>tan los procesos<br />

<strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje, y <strong>la</strong> formación y autonomía personal. Estas habilida<strong>de</strong>s pued<strong>en</strong> incorporarse<br />

y adaptarse a los estudios artísticos, permiti<strong>en</strong>do mejorar el acceso y <strong>la</strong> profundización <strong>de</strong> los<br />

135


cont<strong>en</strong>idos y <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> los significados <strong>de</strong> textos, imág<strong>en</strong>es y artefactos <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> cultura visual.<br />

En concreto se ha puesto <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre el portafolio y el currículo artístico<br />

por un <strong>la</strong>do, y con <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad por otro, reflejándose, <strong>de</strong> forma g<strong>en</strong>eralizada y sucinta, nuevas<br />

posibilida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> alternativas. Estas alternativas educativas están <strong>en</strong>focadas a <strong>la</strong><br />

búsqueda <strong>de</strong> respuestas a <strong><strong>la</strong>s</strong> circunstancias contemporáneas actuales.<br />

Pero a<strong>de</strong>más <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong>l portafolio visual <strong>en</strong> educación artística pue<strong>de</strong> abrir y<br />

p<strong>la</strong>ntear diversas problemáticas que impliqu<strong>en</strong> nuevas formas <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar y organizar estos<br />

estudios <strong>en</strong> un futuro. La formación <strong>de</strong> profesores o <strong>la</strong> concreción <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos y activida<strong>de</strong>s<br />

y su interpretación y repres<strong>en</strong>tación, por ejemplo, pued<strong>en</strong> adquirir nuevos puntos <strong>de</strong> vista <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos r<strong>en</strong>ovadores como el <strong>de</strong>l portafolio, <strong>en</strong>tre otros.<br />

A grosso modo, con esta investigación, más que <strong>en</strong>contrar respuestas <strong>de</strong>finitivas u ofrecer<br />

soluciones específicas, se ha querido p<strong>la</strong>ntear nuevas rutas o caminos por don<strong>de</strong> pueda fluir <strong>la</strong><br />

libertad <strong>de</strong> expresión y <strong>de</strong> imaginación, y se fom<strong>en</strong>te a<strong>de</strong>más el <strong>en</strong>riquecimi<strong>en</strong>to intelectual<br />

y emocional. En este s<strong>en</strong>tido K<strong>en</strong> Robinson (2011: 326) consi<strong>de</strong>ra que: “El futuro <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

educación no está <strong>en</strong> estandarizar sino <strong>en</strong> personalizar; no <strong>en</strong> promover el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to grupal<br />

y <strong>la</strong> , sino <strong>en</strong> cultivar <strong>la</strong> verda<strong>de</strong>ra profundidad y el dinamismo <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

habilida<strong>de</strong>s humanas <strong>de</strong> todo tipo”.<br />

Bibliografía<br />

ACASO, María, (2009), La educación artística no son manualida<strong>de</strong>s, Madrid: Catarata.<br />

AGRA PARDIÑAS, Mª Jesús, (2005), “El vuelo <strong>de</strong> <strong>la</strong> mariposa: <strong>la</strong> investigación artístico-narrativa<br />

como herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> formación”, <strong>en</strong> MARÍN VIADEL, Ricardo (ed.), (2005), <strong>Investigación</strong> <strong>en</strong><br />

Educación Artística: temas, métodos y técnicas <strong>de</strong> indagación sobre el apr<strong>en</strong>dizaje y <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza<br />

<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes y culturas visuales, Granada, Universidad <strong>de</strong> Granada y Sevil<strong>la</strong>.<br />

BARBERÁ, El<strong>en</strong>a, GEWERC, Adriana, RODRÍGUEZ, José L., (2009), “Portafolios electrónicos y<br />

educación superior <strong>en</strong> España: Situación y t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias”, RED, Revista <strong>de</strong> Educación a Distancia,<br />

nº monográfico VIII., nº especial <strong>de</strong>dicado a Portafolios electrónicos y educación superior, http:<br />

//www.um.es/ead/red/M8<br />

DANIELSON, Charlotte, ABRUTYN, Leslye, (2004) [1997], Una introducción al uso <strong>de</strong> portafolios <strong>en</strong><br />

el au<strong>la</strong>, México D. F.: Fondo <strong>de</strong> <strong>Cultura</strong> Económica.<br />

EISNER, W. Elliot, (1995) [1972], Educar <strong>la</strong> visión artística, Barcelona: Paidós<br />

FRALICK, C<strong>la</strong>rk, (2005), Reflective Portfolios: “Learning is both an active and reflective practice”,<br />

School Arts: The Art Education Magazine for Teachers, v. 104 nº 9, p. 46.<br />

FREEDMAN, Kerry, (2006) [2003], Enseñar <strong>la</strong> cultura visual, Barcelona: Octaedro.<br />

GARDNER, Howard, (1994) [1990], Educación artística y <strong>de</strong>sarrollo humano, Barcelona: Paidós.<br />

GRAHAM, Mark A., SIMS-GUNZENHAUSER, Alice, (2009), “Advanced P<strong>la</strong>cem<strong>en</strong>t in Studio Art<br />

and Secondary Art Education Policy: Countering the Null Curriculum”, Arts Education Policy<br />

Review, v 110, nº 3, pp. 18-24.<br />

HERNÁNDEZ, Fernando, (2003) [2000], Educación y <strong>Cultura</strong> <strong>Visual</strong>, Barcelona: Octaedro.<br />

(2007), Espigador@s <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Cultura</strong> <strong>Visual</strong>, Barcelona: Octaedro.<br />

KLENOWSKI, Val, (2005) [2002], Desarrollo <strong>de</strong>l Portafolios para el apr<strong>en</strong>dizaje y <strong>la</strong> evaluación.<br />

Procesos y principios, Madrid: Narcea.<br />

LINDSTROM, Lars, (2006), “Creativity: What is it? Can you Assess it? Can it be taught?”, International<br />

Journal of Art & Design Education, v 25, nº 1, pp. 53-66.<br />

MEJÍAS ACOSTA, Antonio, (2009), “El portafolios electrónico <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación artística: anteced<strong>en</strong>tes y<br />

contexto”, Revistaeducativa, edición nº 5, [consulta: 20 – 9 - 2009] www.revistaeducativa.es<br />

ORTEGA RODAS, Amalia, (2006), “La construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> educación artística <strong>en</strong><br />

Europa”, Actas <strong>de</strong>l I Congreso Internacional <strong>de</strong> Educación Artística y <strong>Visual</strong> ante el reto social,<br />

136


cultura y territorialidad, Sevil<strong>la</strong>, COLBAA (Ilustre Colegio Oficial <strong>de</strong> Doctores y Lic<strong>en</strong>ciados <strong>en</strong><br />

Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong> <strong>de</strong> Andalucía).<br />

ROBINSON, K<strong>en</strong>, (2011) [2009], El Elem<strong>en</strong>to, Barcelona: Debolsillo.<br />

SHORES, Elisabeth F., GRACE, Cathy, (2007) [1998], El portafolio paso a paso. Infantil y primaria,<br />

Barcelona: Graó.<br />

137


Un tejido para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r el mundo y <strong><strong>la</strong>s</strong> personas<br />

De cómo nos p<strong>en</strong>samos <strong>en</strong> los miedos, nos miramos <strong>en</strong> los otros y <strong>la</strong> obra<br />

d’Eugènia Balcells nos hace <strong>de</strong> espejo.<br />

Marisol Anguita<br />

Me situó <strong>en</strong> el viaje <strong>de</strong> unos niños y niñas <strong>de</strong> 4 años y yo misma, su maestra, que <strong>de</strong>seamos<br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r el mundo y compr<strong>en</strong><strong>de</strong>rnos. Que vamos creando un mundo común que nos repres<strong>en</strong>ta<br />

y que hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> nosotros. Un mundo que está hecho <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> nuestras subjetivida<strong>de</strong>s,<br />

que nos autoriza y nos da voz, nos visibiliza y nos hace ser <strong>de</strong>s<strong>de</strong> nuestras difer<strong>en</strong>cias que van<br />

<strong>en</strong>riqueci<strong>en</strong>do esta vida colectiva.<br />

En este camino narrado nos vamos transformando <strong>en</strong> un colectivo <strong>de</strong> personas que participa<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un mundo propio, que es el nuestro, que nos repres<strong>en</strong>ta y nos proyecta, que va<br />

rehaci<strong>en</strong>do el nosotros acogi<strong>en</strong>do y rep<strong>en</strong>sando nuestras subjetivida<strong>de</strong>s.<br />

El re<strong>la</strong>to que compartimos pasa <strong>en</strong> una escue<strong>la</strong> pública, <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> Serra<strong>la</strong>vel<strong>la</strong> <strong>de</strong> Ul<strong><strong>la</strong>s</strong>trell, que<br />

hace años que trabaja <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Perspectiva Educativa <strong>de</strong> los Proyectos <strong>de</strong> Trabajo (PEPT). Inmersos<br />

<strong>en</strong> esta perspectiva un grupo <strong>de</strong> niños y niñas <strong>de</strong> 4 años y yo, su maestra acompañante, nos sumergimos<br />

<strong>en</strong> un proceso <strong>de</strong> indagación que nos llevará a <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> contacto con el arte, con <strong>la</strong> cultura visual, como<br />

un l<strong>en</strong>guaje que nos ayudará a compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r un poco más sobre quiénes somos y quiénes queremos ser.<br />

Inmersos <strong>en</strong> un proceso <strong>de</strong> indagación los P<strong>la</strong>netas Azules <strong>de</strong>cidimos preguntarnos sobre <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

sombras, el misterio que nos provocan, sobre si po<strong>de</strong>mos o no salir a “pescar sombras”. Este<br />

misterio nos lleva a <strong>la</strong> insta<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Eug<strong>en</strong>ia Balcells Frecu<strong>en</strong>cias. Vamos a <strong>la</strong> sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> arte Santa<br />

Mónica y dialogamos con <strong>la</strong> luz y <strong>la</strong> oscuridad. Esta <strong>en</strong>trada nos hace vivir otros itinerarios <strong>en</strong><br />

nuestras pesquisas. Emerge <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r sobre cómo nos hac<strong>en</strong> s<strong>en</strong>tir los colores, cuáles<br />

son los colores que nos repres<strong>en</strong>tan, qué nos provocan. También aparece <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> mirarnos<br />

<strong>en</strong> nuestros miedos, ¿<strong>la</strong> oscuridad da miedo? Nuestras sombras nos atra<strong>en</strong> y a <strong>la</strong> vez nos hac<strong>en</strong><br />

s<strong>en</strong>tir <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>r<strong><strong>la</strong>s</strong>, <strong>de</strong> saber don<strong>de</strong> están, <strong>de</strong> si nos sigu<strong>en</strong> o nosotros <strong><strong>la</strong>s</strong> seguimos a<br />

el<strong><strong>la</strong>s</strong>.<br />

Nuestros miedos nos hac<strong>en</strong> p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> los monstruos <strong>de</strong> cada uno, <strong>en</strong> como mirarlos <strong>de</strong><br />

fr<strong>en</strong>te, como repres<strong>en</strong>tarlos, como <strong>de</strong>jarnos s<strong>en</strong>tir que <strong>en</strong>tramados <strong>en</strong> nuestros re<strong>la</strong>tos nos po<strong>de</strong>mos<br />

ayudar a caminar juntos.<br />

A medida que nos vamos sumergi<strong>en</strong>do <strong>en</strong><br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> investigaciones que se van teji<strong>en</strong>do aparec<strong>en</strong><br />

nuevos misterios: ¿Po<strong>de</strong>mos hacer sombras <strong>de</strong><br />

colores? ¿Las sombras somos nosotros?<br />

Compartimos como el au<strong>la</strong> se<br />

convierte <strong>en</strong> un dispositivo que provoca <strong>la</strong><br />

emerg<strong>en</strong>cia, como se convierte <strong>en</strong> un espacio<br />

y un tiempo <strong>de</strong> posibilida<strong>de</strong>s, <strong>de</strong> espera,<br />

don<strong>de</strong> fluy<strong>en</strong>, confluy<strong>en</strong> y circu<strong>la</strong>n los saberes,<br />

los <strong>de</strong>seos, <strong><strong>la</strong>s</strong> ganas <strong>de</strong> ser <strong>en</strong> compañía.<br />

Eugènia Balcells conecta con nosotros como una<br />

<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> escue<strong><strong>la</strong>s</strong> que ha visitado su insta<strong>la</strong>ción. P<strong>la</strong>ntea que quiere hacer un docum<strong>en</strong>tal a partir <strong>de</strong><br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> viv<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> cada escue<strong>la</strong> con su obra.<br />

Los P<strong>la</strong>netes B<strong>la</strong>us <strong>de</strong>cidimos realizar una performance con <strong>la</strong> ayuda <strong>de</strong> todo el colectivo<br />

(padres y madres, abuelos y abue<strong><strong>la</strong>s</strong>, niños y niñas...). La performance es recogida por <strong>la</strong> artista y<br />

138


pasa a formar parte <strong>de</strong>l docum<strong>en</strong>tal que acompañará <strong>la</strong> insta<strong>la</strong>ción: El arroz se p<strong>la</strong>nta con arroz.<br />

La comunicación que compartimos int<strong>en</strong>ta hacer una reflexión <strong>de</strong> lo que repres<strong>en</strong>tó para<br />

unos niños y niñas <strong>de</strong> 4 años trabajar con todas estas <strong>en</strong>tradas <strong>en</strong> su vida <strong>de</strong> apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r. ¿Cuál fue<br />

<strong>la</strong> viv<strong>en</strong>cia tejida a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> tantas personas? ¿Cómo fueron <strong>en</strong>riqueci<strong>en</strong>do<br />

el viaje <strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r todas <strong><strong>la</strong>s</strong> personas que formaron parte? ¿Cómo iban ofreci<strong>en</strong>do nuevos<br />

puntos <strong>de</strong> luz a lo que este colectivo necesitaba y quería compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r?<br />

Este proceso <strong>de</strong> indagación se inspira, como ya hemos dicho, <strong>en</strong> <strong>la</strong> PEPT. Sobre esta<br />

perspectiva realicé una lic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estudios <strong>en</strong> el año 2009, don<strong>de</strong> resaltaba <strong>la</strong> importancia<br />

que ti<strong>en</strong>e para <strong><strong>la</strong>s</strong> personas compr<strong>en</strong><strong>de</strong>rnos <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes formas <strong>de</strong> re<strong>la</strong>to que vamos creando<br />

como necesidad <strong>de</strong> re<strong>la</strong>tar e ir narrando <strong><strong>la</strong>s</strong> experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> nuestras vidas. Esta indagación está<br />

refer<strong>en</strong>ciada <strong>en</strong> <strong>la</strong> bibliografía.<br />

A partir <strong>de</strong> esta perspectiva y <strong>de</strong>l <strong>en</strong>foque construccionista que me aporta ahora el Máster<br />

<strong>de</strong> <strong>Cultura</strong> <strong>Visual</strong>, analizo el proceso que se dio durante el curso pasado: el <strong>en</strong>foque narrativo y<br />

el papel que juega <strong>la</strong> investigación basada <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes (IBA) que da cuerpo a este recorrido <strong>de</strong><br />

búsqueda. Reflexiono sobre el papel que juega <strong>la</strong> cultura visual como un mediador que se instaló<br />

<strong>en</strong> nuestro mundo <strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r para teñir nuestra manera <strong>de</strong> ir construy<strong>en</strong>do los significados<br />

sobre el mundo y nosotros mismos.<br />

Compartiremos difer<strong>en</strong>tes mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> esta investigación <strong>en</strong> que se concretan <strong><strong>la</strong>s</strong> acciones<br />

que llevaron a cabo re<strong>la</strong>cionándonos con el arte, nuestras subjetivida<strong>de</strong>s y nuestros miedos.<br />

Compartiremos <strong><strong>la</strong>s</strong> difer<strong>en</strong>tes aproximaciones al color y a <strong><strong>la</strong>s</strong> sombras que confluy<strong>en</strong> <strong>en</strong> una<br />

performance que ahora forma parte <strong>de</strong>l docum<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> Eug<strong>en</strong>ia Balcells.<br />

Nos vincu<strong>la</strong>mos con difer<strong>en</strong>tes repres<strong>en</strong>taciones <strong>de</strong> lo que estamos explorando, nos miramos<br />

<strong>en</strong> libros, pelícu<strong><strong>la</strong>s</strong>, difer<strong>en</strong>tes artefactos visuales i narrativos que nos ayud<strong>en</strong> a p<strong>en</strong>sarnos y<br />

repres<strong>en</strong>tarnos<br />

139


La experi<strong>en</strong>cia dará valor al hecho <strong>de</strong> trabajar a partir <strong>de</strong> un proyecto apasionante que construimos<br />

un colectivo <strong>de</strong> personas <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes eda<strong>de</strong>s y proced<strong>en</strong>cia. Int<strong>en</strong>ta proyectar <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> cómo a<br />

cualquier edad <strong><strong>la</strong>s</strong> personas nos int<strong>en</strong>tamos compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>en</strong> este mundo complejo y nos vincu<strong>la</strong>mos,<br />

emocionamos, crecemos <strong>en</strong> compañía cuando co<strong>la</strong>boramos <strong>en</strong> proyectos compartidos que rehac<strong>en</strong><br />

nuestra mirada a medida que nos vamos re<strong>la</strong>tando y rep<strong>en</strong>sando.<br />

Hemos int<strong>en</strong>tado compartir como se va creando una narración <strong>de</strong> au<strong>la</strong>, un tejido hecho <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />

tramas, <strong>de</strong> texturas, <strong>de</strong> distintos re<strong>la</strong>tos que se <strong>en</strong>tremezc<strong>la</strong>n <strong>en</strong> una narración global, como si se<br />

tratase <strong>de</strong> una te<strong>la</strong>raña que nos atrapa a todos y todas y nos transforma <strong>en</strong> tejedores <strong>de</strong> nuestros<br />

propios <strong>de</strong>seos.<br />

140


Bibliografia<br />

BALCELLS, E., BOSCH, E., Arts Santa Mònica, & Museo Extremeño e Iberoamericano <strong>de</strong> Arte<br />

Contemporáneo. (2009). Freqüències = frecu<strong>en</strong>cias = frequ<strong>en</strong>cies. Barcelona: Arts Santa<br />

Mònica.<br />

BOLÍVAR, A. (2002). “¿De nobis ipsis silemus?”: Epistemología <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación biográfico-narrativa<br />

<strong>en</strong> educación. Revista Electrónica De <strong>Investigación</strong> Educativa, 4 (1), 2.<br />

BOLÍVAR, A., DOMINGO, J., & FERNÁNDEZ, M. (2001). La investigación biográfico-narrativa <strong>en</strong><br />

educación. Madrid: La Mural<strong>la</strong>.<br />

GERGEN, K. J. (1996). Realida<strong>de</strong>s y re<strong>la</strong>ciones: Aproximaciones a <strong>la</strong> construcción social (1ªed.).<br />

Barcelona etc.: Paidós.<br />

HERNÁNDEZ, F. (2007). Espigador@s <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura visual. Una narrativa para <strong>la</strong> educación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

artes visuales. Barcelona: Octaedro.<br />

HERNÁNDEZ, F. (2008). La investigación basada <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes. Propuestas para rep<strong>en</strong>sar <strong>la</strong><br />

investigación <strong>en</strong> educación. Barcelona: Educatio Siglo XXI , 85-118.<br />

STOLL, L., FINK, D., EARL, L., & MATA, À. (2004). Sobre el apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r y el tiempo que requiere:<br />

Implicaciones para <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>. Barcelona: Octaedro.<br />

Com apr<strong>en</strong><strong>en</strong> els n<strong>en</strong>s i les n<strong>en</strong>es <strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> PEPT? Com apr<strong>en</strong><strong>en</strong> els/les mestres? Com aprèn l’esco<strong>la</strong>?<br />

Com apr<strong>en</strong>c jo mateixa? Retrieved 4/11/2011, 2011, from<br />

http://www.xtec.es/sgfp/llic<strong>en</strong>cies/200809/memories/1886m.pdf<br />

141


De <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> al museo y al contexto social<br />

142


Dialogando el espacio:<br />

Una experi<strong>en</strong>cia educativa con estudiantes, artistas y una<br />

sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> exposiciones<br />

Resum<strong>en</strong><br />

Ana Cand<strong>en</strong>as Castro<br />

Universidad <strong>de</strong> Barcelona<br />

Pres<strong>en</strong>to una reflexión <strong>de</strong> mi experi<strong>en</strong>cia como miembro <strong>de</strong>l equipo <strong>de</strong> soporte <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong>l proyecto educativo Una turista, un jugador, algú que passeja i un ser errant, diseñado por<br />

Sa<strong>la</strong><strong>de</strong>star d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> programación 2010 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sa<strong>la</strong> d’Art Jove <strong>de</strong> <strong>la</strong> G<strong>en</strong>eralitat <strong>de</strong> Catalunya.<br />

El proyecto, realizado <strong>en</strong>tre septiembre <strong>de</strong> 2010 y marzo <strong>de</strong> 2011 <strong>en</strong> co<strong>la</strong>boración con el instituto<br />

<strong>de</strong> Educación Secundaria Costa i Llobera y <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> arte La Massana, trataba <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar<br />

una reflexión sobre <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al artista y al estudiante a partir<br />

<strong>de</strong> una exposición <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es artistas y mediante el trabajo con elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura visual.<br />

La experi<strong>en</strong>cia culminó <strong>en</strong> un diálogo <strong>de</strong> los participantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> propia sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> arte. Las char<strong><strong>la</strong>s</strong>,<br />

dirigidas por Sa<strong>la</strong><strong>de</strong>star, fueron filmadas y t<strong>en</strong>ían <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar sobre el proyecto educativo<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> pregunta: ¿cómo harías una exposición <strong>de</strong> este proyecto?<br />

El pres<strong>en</strong>te artículo se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong> reflexión final sobre el acto expositivo y ha sido e<strong>la</strong>borado<br />

t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> mi rol <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l proyecto.<br />

1.<br />

Un turista, un jugador, algú que passeja i un ser errant se origina d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l programa educativo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Sa<strong>la</strong> d’Art Jove, un espacio <strong>de</strong>dicado a <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> arte emerg<strong>en</strong>te vincu<strong>la</strong>do a <strong>la</strong><br />

G<strong>en</strong>eralitat <strong>de</strong> Catalunya 1 . El proyecto es diseñado y llevado a cabo por Sa<strong>la</strong><strong>de</strong>star 2 , una p<strong>la</strong>taforma<br />

<strong>de</strong> producción e investigación <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes visuales repres<strong>en</strong>tada por Lluc Mayol.<br />

Según el diseño inicial 3 , Una turista, un jugador, algú que passeja i un ser errant, fue p<strong>la</strong>neado a<br />

partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> convocatoria <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es artistas que <strong>la</strong> Sa<strong>la</strong> d’Art Jove realiza cada año, con el fin <strong>de</strong><br />

crear un espacio <strong>de</strong> reflexión crítica sobre <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s jov<strong>en</strong> y artista a través<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> producción artística. Como motores didácticos <strong>de</strong>l proyecto se establecieron <strong>la</strong> televisión y el<br />

texto <strong>de</strong> Bauman De peregrino a turista, o una breve historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad (BAUMAN,1996).<br />

El primero fue escogido por su relevancia <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los id<strong>en</strong>titarios,<br />

mi<strong>en</strong>tras que el segundo, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> dar nombre al proyecto, proporcionaba cuatro id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />

s<strong>en</strong>cil<strong><strong>la</strong>s</strong> que suponían un punto <strong>de</strong> partida sobre el que ir construy<strong>en</strong>do el trabajo con los y <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

participantes. Por último, se proponía como uno <strong>de</strong> los objetivos fundam<strong>en</strong>tales docum<strong>en</strong>tar y<br />

1 Para más información: http://sa<strong>la</strong>dartjove.wordpress.com/<br />

2 Para más información: http://www.sa<strong>la</strong><strong>de</strong>star.com/<br />

3 MAYOL, L. (2010) Una turista, un jugador, algú que passeja i un ser errant. Un projecte educatiu a propòsit <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> programació 2010 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sa<strong>la</strong> d’Art Jove <strong>de</strong> <strong>la</strong> G<strong>en</strong>eralitat <strong>de</strong> Catalunya. Marc teòric i <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volupam<strong>en</strong>t bàsic <strong>de</strong>l<br />

projecte. Docum<strong>en</strong>to cedido por Lluc Mayol.<br />

143


egistrar todo el proceso con el fin <strong>de</strong> compartir y discutir el mismo <strong>en</strong> un ámbito pedagógico más<br />

amplio.<br />

Con esta propuesta educativa, Sa<strong>la</strong><strong>de</strong>star negoció con tres profesores <strong>de</strong> dos c<strong>en</strong>tros educativos<br />

<strong>la</strong> cesión <strong>de</strong> algunas horas <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia que éstos impartían para llevar a cabo el proyecto. Así, el<br />

alumnado participante consistía <strong>en</strong> el grupo <strong>de</strong> estudiantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> asignatura <strong>de</strong> Literatura Universal<br />

<strong>de</strong>l instituto <strong>de</strong> Educación Secundaria Costa i Llobera y el <strong>de</strong> proyectos <strong>de</strong> arte <strong>de</strong>l tercer curso <strong>de</strong>l<br />

Graduado Universitario <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> arte La Massana.<br />

Lluc, compañero <strong>de</strong> doctorado, sabe <strong>de</strong> mi interés por proyectos artísticos educativos realizados<br />

d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza formal, por esta razón <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> invitarme a acompañar el<br />

proceso que está iniciando. Asimismo, <strong>de</strong>bido al carácter incipi<strong>en</strong>te y apresurado <strong>de</strong>l proyecto,<br />

Lluc agra<strong>de</strong>cería una mirada crítica externa que analizara <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> práctica <strong>de</strong>l mismo. Es<br />

así como Simonetta Gorga, otra compañera <strong>de</strong> doctorado y yo, nos incorporamos al proceso, el<strong>la</strong><br />

trabajando <strong>en</strong> el registro <strong>de</strong> vi<strong>de</strong>o, yo como observadora. P<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> mi papel como observadora<br />

me origina varias preguntas: ¿cuáles son mis funciones?, ¿<strong>de</strong>bo limitarme a observar o sólo<br />

durante <strong>la</strong> fase inicial?, ¿<strong>de</strong>bo participar <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> activida<strong>de</strong>s que se llev<strong>en</strong> a cabo?<br />

Finalm<strong>en</strong>te, y poco antes <strong>de</strong> com<strong>en</strong>zar <strong><strong>la</strong>s</strong> sesiones <strong>de</strong> trabajo, Lluc me ofrece <strong>la</strong><br />

posibilidad <strong>de</strong> tomar fotos durante <strong><strong>la</strong>s</strong> sesiones con el fin <strong>de</strong>, por un <strong>la</strong>do, t<strong>en</strong>er un papel más<br />

<strong>de</strong>finido d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l proyecto, y por otro, cubrir una parte <strong>de</strong>l registro audiovisual. Por tanto, antes<br />

<strong>de</strong> com<strong>en</strong>zar el proyecto mi rol cambia; ahora me si<strong>en</strong>to como una invitada <strong>de</strong> paso, que ti<strong>en</strong>e<br />

<strong>de</strong>recho a anotar, observar, fotografiar, buscar. Soy una turista que recorre un lugar <strong>de</strong>seado<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace tiempo,“un buscador consci<strong>en</strong>te y sistemático <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong> una nueva y difer<strong>en</strong>te<br />

experi<strong>en</strong>cia”. (BAUMAN, 1996: 59)<br />

Las sesiones <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> los c<strong>en</strong>tros educativos com<strong>en</strong>zaron con <strong>la</strong> visita <strong>de</strong> Sa<strong>la</strong><strong>de</strong>star, el grupo<br />

<strong>de</strong> artistas 4 y <strong><strong>la</strong>s</strong> personas <strong>en</strong>cargadas <strong>de</strong>l registro audiovisual: Simonetta <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong>l instituto y<br />

Julieta D<strong>en</strong>tone <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> arte. Este primer <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro se <strong>de</strong>dicó a <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong>l proyecto, realizada por Sa<strong>la</strong><strong>de</strong>star, y <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> y los artistas participantes: <strong>en</strong> primer<br />

lugar cada artista explicaba a un grupo <strong>de</strong>l alumnado <strong>en</strong> qué consistía su obra y a continuación era<br />

el propio alumnado el que lo explicaba al resto <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong><strong>la</strong>s</strong>e.<br />

Tras esta primera sesión tuvieron lugar otras, cuyo número y duración variaba <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

organización <strong>de</strong> cada c<strong>en</strong>tro, aunque seguían <strong>la</strong> misma estructura. Al comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sesión <strong>la</strong> o<br />

el artista invitado proyectaba una pieza audiovisual realizada a partir <strong>de</strong> fragm<strong>en</strong>tos televisivos y<br />

<strong>de</strong>l personaje <strong>de</strong>l texto <strong>de</strong> Bauman que le había sido asignado a cada artista 5 . El vi<strong>de</strong>o pret<strong>en</strong>día<br />

actuar como una dinamizador para <strong>la</strong> segunda parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> sesión, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que el propio alumnado<br />

participante realizaba una actividad artística (propuesta <strong>en</strong>tre el o <strong>la</strong> artista <strong>en</strong> cuestión y Lluc<br />

Mayol) y re<strong>la</strong>cionada con los conceptos tratados <strong>en</strong> el vi<strong>de</strong>o.<br />

4 A cada c<strong>en</strong>tro fueron cuatro artistas <strong>de</strong> los ocho que exponían <strong>en</strong> <strong>la</strong> Sa<strong>la</strong> d’Art Jove. Los artistas que visitaron<br />

<strong>la</strong> Esco<strong>la</strong> Massana fueron Antonio Gagliano, Gabriel Pericàs, Joan Martí Ortega y Andrés Bartos. En el caso <strong>de</strong>l<br />

instituto Costa i Llobera fueron: Abel <strong>de</strong>l Castillo, Laura Gómez, Vanesa Vare<strong>la</strong> e Iván Gómez.<br />

5 De este modo, había cuatro artistas <strong>en</strong> cada c<strong>en</strong>tro, respondi<strong>en</strong>do a <strong><strong>la</strong>s</strong> id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> turista, jugador, vagabundo<br />

y paseante. La asignación <strong>de</strong>l personaje fue realizada por Lluc Mayol sirviéndose <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> los y <strong><strong>la</strong>s</strong> artistas<br />

participantes expuesta <strong>en</strong> <strong>la</strong> Sa<strong>la</strong> d’Art Jove. A este respecto, el propio Lluc ac<strong>la</strong>ra que “<strong>la</strong> asignación <strong>de</strong> un personaje<br />

a cada artista (...) sólo insinúa <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> algunos aspectos que se re<strong>la</strong>cionan, espacios <strong>de</strong> sutura a partir <strong>de</strong> los<br />

cuales se pue<strong>de</strong> establecer <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s sobre <strong><strong>la</strong>s</strong> que pret<strong>en</strong><strong>de</strong> reflexionar el proyecto.” p.8, <strong>en</strong><br />

el diseño <strong>de</strong>l proyecto. (Nota 3)<br />

144


A partir <strong>de</strong> aquí, <strong>la</strong> respuesta <strong>de</strong> cada grupo fue difer<strong>en</strong>te, lo que provocó propuestas y trayectorias<br />

diverg<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el transcurso <strong>de</strong>l proyecto. En el caso <strong>de</strong>l instituto <strong><strong>la</strong>s</strong> sesiones, que fueron más<br />

numerosas que <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> 6 , parecían funcionar bastante bi<strong>en</strong>, esto es: el alumnado<br />

respondía <strong>de</strong> manera activa a <strong><strong>la</strong>s</strong> activida<strong>de</strong>s propuestas. Por su parte, el trabajo <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> era<br />

un tanto <strong>de</strong>smotivador: <strong>la</strong> apar<strong>en</strong>te pasividad <strong>de</strong>l alumnado y <strong><strong>la</strong>s</strong> frecu<strong>en</strong>tes interv<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong>l<br />

profesorado durante <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> activida<strong>de</strong>s así lo mostraban.<br />

Cada día al terminar <strong>la</strong> sesión <strong>en</strong> el instituto, Lluc, Simonetta, y alguno o alguna <strong>de</strong> los artistas,<br />

caminamos hacia <strong>la</strong> estación y char<strong>la</strong>mos sobre cómo ha ido el proceso. La char<strong>la</strong> se transforma<br />

<strong>en</strong> <strong>de</strong>bates, preguntas y suger<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a los problemas que se van pres<strong>en</strong>tando <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

puesta <strong>en</strong> práctica <strong>de</strong>l proyecto. Sin pret<strong>en</strong><strong>de</strong>rlo, mi papel está y<strong>en</strong>do más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong><br />

fotografías, y <strong>la</strong> implicación <strong>de</strong>l equipo es cada vez mayor. Nos hemos transformado <strong>en</strong> jugadores<br />

y cada sesión es una nueva partida que requiere habilida<strong>de</strong>s estratégicas y <strong>de</strong> improvisación. De<br />

este modo,“qui<strong>en</strong> no se si<strong>en</strong>ta comp<strong>la</strong>cido con el resultado ti<strong>en</strong>e que “reducir <strong><strong>la</strong>s</strong> pérdidas” y<br />

empezar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> cero, y ser capaz <strong>de</strong> hacer simplem<strong>en</strong>te eso.” (BAUMAN, 1996: 63).<br />

De este modo, mi<strong>en</strong>tras que <strong><strong>la</strong>s</strong> modificaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> didáctica puesta <strong>en</strong> marcha <strong>en</strong> el instituto se<br />

redujeron a pequeñas variaciones <strong>en</strong> el tiempo o <strong>en</strong> el diseño <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> activida<strong>de</strong>s, <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> arte se consi<strong>de</strong>ró necesaria una interv<strong>en</strong>ción que propiciara una mayor participación<br />

por parte <strong>de</strong>l alumnado. Por esta razón, Lluc organizó un <strong>de</strong>bate tipo talk show para una <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

sesiones; <strong>en</strong> éste, cada persona había <strong>de</strong> interpretar un papel d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l <strong>de</strong>bate a partir <strong>de</strong> una frase<br />

dada <strong>en</strong> torno al mundo <strong>de</strong>l arte. La int<strong>en</strong>ción era, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar <strong>la</strong> interacción <strong>de</strong> los y <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

participantes con el resto <strong>de</strong>l grupo, iniciar una reflexión sobre los prejuicios o construcciones<br />

reve<strong>la</strong>das acerca <strong>de</strong> estas id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s.<br />

A medida que se van produci<strong>en</strong>do <strong><strong>la</strong>s</strong> char<strong><strong>la</strong>s</strong> sobre los <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros, se me hace más difícil conservar<br />

una mirada crítica. Ciertam<strong>en</strong>te, hay elem<strong>en</strong>tos que no terminan <strong>de</strong> funcionar <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica; sin<br />

embargo, el esfuerzo <strong>de</strong> Lluc por llevar a cabo un proyecto crítico, honesto y coher<strong>en</strong>te me hace<br />

empatizar cada vez más con él. Sin ser muy consci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> ello, me voy posicionando progresivam<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> parte <strong>de</strong>l equipo educativo: <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> diálogo con algunos ag<strong>en</strong>tes y el <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

expectativas y negociaciones preced<strong>en</strong>tes contribuy<strong>en</strong> a ello.<br />

Tras estas activida<strong>de</strong>s iniciales, <strong>en</strong> cada c<strong>en</strong>tro educativo se estableció una línea específica <strong>de</strong><br />

acción y <strong>de</strong> producción. En principio, el p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l proyecto era <strong>de</strong>dicar dos últimas<br />

sesiones <strong>en</strong> cada c<strong>en</strong>tro para que cada alumno y alumna e<strong>la</strong>borara una auto-repres<strong>en</strong>tación (a<br />

partir <strong>de</strong> los conceptos trabajados anteriorm<strong>en</strong>te con <strong><strong>la</strong>s</strong> y los artistas), y que ésta fuera <strong>en</strong>viada<br />

a un o una estudiante <strong>de</strong>l otro c<strong>en</strong>tro educativo. Finalm<strong>en</strong>te, el procedimi<strong>en</strong>to fue difer<strong>en</strong>te.<br />

La propuesta para trabajar con el alumnado <strong>de</strong>l instituto se concretó <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> una<br />

pieza audiovisual <strong>de</strong> formato televisivo. Para ello, cada grupo <strong>de</strong> alumnos y alumnas e<strong>la</strong>boró un<br />

guión basado <strong>en</strong> formatos como el talk show o el magacín informativo. Dicho guión, <strong>de</strong> carácter<br />

paródico, fue filmado e interpretado por el propio alumnado <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro educativo y <strong>en</strong> <strong>la</strong> propia<br />

Sa<strong>la</strong><strong>de</strong>star, y finalm<strong>en</strong>te editado por Lluc Mayol. En el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> arte, se creó un<br />

simu<strong>la</strong>cro <strong>de</strong> convocatoria <strong>de</strong> creación artística para una posible exposición <strong>en</strong> <strong>la</strong> Sa<strong>la</strong> d’Art Jove.<br />

6 Las activida<strong>de</strong>s con el alumnado <strong>de</strong>l instituto se repartieron <strong>en</strong> unas ocho sesiones; <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> arte <strong>en</strong><br />

unas cuatro.<br />

145


El alumnado, <strong>de</strong> forma voluntaria, creó algunas piezas <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>te formato, acompañadas <strong>de</strong> un<br />

texto <strong>de</strong> motivación para participar <strong>en</strong> dicha convocatoria.<br />

2.<br />

Lluc convoca una reunión para el equipo <strong>de</strong> soporte: Simonetta, Julieta y yo, con motivo <strong>de</strong>l<br />

cierre <strong>de</strong>l proyecto. A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> conversación aparec<strong>en</strong> puntos <strong>de</strong> conflicto que son <strong>de</strong>batidos<br />

<strong>en</strong>tre todas con int<strong>en</strong>sidad, y que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ver con aspectos como los diversos significados que<br />

una sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> exposiciones pue<strong>de</strong> otorgar a su cont<strong>en</strong>ido, o <strong>la</strong> dificultad <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>r una propuesta<br />

que satisfaga tanto al alumnado participante como a <strong>la</strong> sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> arte que soporta el proyecto. Nos<br />

<strong>en</strong>contramos así con <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar una exposición que <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> los procesos vividos<br />

a varios niveles: personal, pedagógico, artístico... y, por otro <strong>la</strong>do, con <strong>la</strong> dificultad <strong>de</strong> situar <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

piezas creadas por <strong><strong>la</strong>s</strong> y los participantes a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l proceso. ¿Qué supondría ubicar dichos<br />

objetos <strong>en</strong> <strong>la</strong> sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> arte y qué podría aportar este hecho a <strong>la</strong> narración <strong>de</strong>l proyecto? Por un <strong>la</strong>do,<br />

el material g<strong>en</strong>erado por el alumnado <strong>de</strong>l instituto, esto es, los cortos, no han sido concebidos bajo<br />

los márg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación artística, sino que su valor y s<strong>en</strong>tido resid<strong>en</strong> <strong>en</strong> el proceso mismo <strong>de</strong><br />

creación, así como <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> activida<strong>de</strong>s previas que los motivaron y <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> propias concepciones <strong>de</strong>l<br />

alumnado <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad. Por otra parte, <strong><strong>la</strong>s</strong> obras <strong>de</strong>l alumnado <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> arte<br />

podrían ser expuestas <strong>en</strong> <strong>la</strong> sa<strong>la</strong>, pues a pesar <strong>de</strong> que <strong>la</strong> convocatoria <strong>de</strong> creación fuera sólo un<br />

simu<strong>la</strong>cro, una exposición final sería sin duda un alici<strong>en</strong>te para jóv<strong>en</strong>es estudiantes <strong>de</strong> arte. Sin<br />

embargo, <strong>en</strong> ambos casos, situar estos productos d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> un marco expositivo podría originar <strong>la</strong><br />

falsa i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que éstos son, más o m<strong>en</strong>os el resultado <strong>de</strong>l proyecto; al tiempo, implicaría mostrar<br />

sólo el resultado <strong>de</strong> los procesos y ocultar precisam<strong>en</strong>te <strong><strong>la</strong>s</strong> fases más conflictivas <strong>de</strong> los mismos,<br />

creando una narración sesgada <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia. Parale<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a esta problemática, es necesario<br />

t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción reflexiva que trataba <strong>de</strong> caracterizar al proyecto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su comi<strong>en</strong>zo;<br />

para ello se había programado <strong>en</strong> su diseño una char<strong>la</strong> final conjunta <strong>en</strong>tre todas y todos los<br />

participantes <strong>en</strong> <strong>la</strong> propia Sa<strong>la</strong> d’Art Jove. Consi<strong>de</strong>rando todos estos aspectos, nos <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tamos<br />

a <strong>la</strong> gran pregunta: ¿cómo articu<strong>la</strong>r una propuesta que satisfaga los objetivos <strong>de</strong>l proyecto y<br />

a sus participantes y que al tiempo haga una repres<strong>en</strong>tación justa <strong>de</strong> los procesos y conflictos<br />

originados? ¿Cómo transmitir esta experi<strong>en</strong>cia?<br />

In the mood for Education consistió <strong>en</strong> <strong>la</strong> grabación <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros <strong>en</strong> <strong>la</strong> Sa<strong>la</strong> d’Art jove <strong>en</strong>tre<br />

algunas y algunos participantes <strong>de</strong>l proyecto Un turista, un jugador, algú que passeja i un ser<br />

errant con motivo <strong>de</strong> su finalización. La sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> exposiciones se convirtió por unas horas <strong>en</strong><br />

un p<strong>la</strong>tó <strong>en</strong> el que tuvieron lugar <strong><strong>la</strong>s</strong> char<strong><strong>la</strong>s</strong> a puerta cerrada <strong>en</strong>tre Lluc Mayol y el equipo <strong>de</strong><br />

soporte, el grupo <strong>de</strong> artistas, el alumnado <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Educación Secundaria y el alumnado <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> arte. La int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros era establecer un diálogo y una reflexión colectiva<br />

a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> pregunta ¿cómo harías una exposición <strong>de</strong>l proyecto? Para ello, <strong>la</strong> sa<strong>la</strong> fue inaugurada<br />

<strong>de</strong> forma que pudiera cont<strong>en</strong>er todas <strong><strong>la</strong>s</strong> piezas producidas durante el proyecto, no a modo <strong>de</strong><br />

exhibición tradicional, sino que éstas fueron distribuidas sobre diversas mesas (con el guión o<br />

texto explicativo correspondi<strong>en</strong>te), <strong>de</strong>jando libres <strong><strong>la</strong>s</strong> pare<strong>de</strong>s. En el suelo, a<strong>de</strong>más, se dispusieron<br />

cuatro monitores <strong>de</strong> televisión con <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que tras cada grabación (una para cada <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro) el<br />

material fuera volcado y mostrado sin audio <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> pantal<strong><strong>la</strong>s</strong>.<br />

Con <strong>la</strong> grabación <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar un material que sirva para compartir<br />

y difundir <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un modo más amplio; es por esto que se requiere una grabación<br />

profesional. Es así como surge <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> que Miguel Ángel Cepeda, compañero <strong>de</strong><br />

doctorado y profesional <strong>de</strong>l campo audiovisual, y yo pasemos a realizar el registro <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> sesiones.<br />

De este modo, mi papel <strong>en</strong> esta última fase <strong>de</strong>l proyecto es doble: por un <strong>la</strong>do, participo <strong>en</strong> una <strong>de</strong><br />

146


<strong><strong>la</strong>s</strong> char<strong><strong>la</strong>s</strong> como miembro <strong>de</strong>l equipo <strong>de</strong> soporte; por otro, vuelvo a <strong>de</strong>sempeñar un rol observador,<br />

aunque esta vez hay un objetivo <strong>de</strong> captura <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> esc<strong>en</strong>a y yo. Me si<strong>en</strong>to como una paseante<br />

fascinada por <strong><strong>la</strong>s</strong> reve<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong>l paisaje, pues “pasear significa (...) recontar los <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros<br />

como <strong>de</strong>s-<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros, <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros sin incid<strong>en</strong>cia: el paseante hilvanaba a voluntad los fragm<strong>en</strong>tos<br />

fugitivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> otras personas; era su percepción <strong>la</strong> que <strong><strong>la</strong>s</strong> convertía <strong>en</strong> actores, para no<br />

hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> intriga <strong>de</strong>l drama que repres<strong>en</strong>taban”. (BAUMAN, 1996: 54)<br />

Los <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros com<strong>en</strong>zaron con <strong>la</strong> char<strong>la</strong> <strong>en</strong>tre Lluc Mayol, Julieta D<strong>en</strong>tone, Simonetta Gorga y<br />

yo. Tras el repaso individual <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> piezas pres<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> mesas, nos s<strong>en</strong>tamos <strong>en</strong> un cómodo<br />

rincón <strong>de</strong> <strong>la</strong> sa<strong>la</strong> para poner nuestras observaciones <strong>en</strong> común. Fue un <strong>de</strong>bate int<strong>en</strong>so <strong>de</strong> varias<br />

horas, <strong>en</strong> el que se trataron aspectos como el papel <strong>de</strong>l profesorado <strong>en</strong> el proyecto, <strong>la</strong> implicación<br />

<strong>de</strong>l alumnado, <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> realizar un registro audiovisual <strong>de</strong> todo el proceso o <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> cámaras <strong>en</strong> el comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los y <strong><strong>la</strong>s</strong> participantes. Uno <strong>de</strong> los puntos c<strong>la</strong>ves fueron <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

discusiones sobre si <strong>de</strong>bía realizarse una exposición y cuál <strong>de</strong>bería ser su formato, punto don<strong>de</strong> se<br />

<strong>de</strong>jaron ver <strong><strong>la</strong>s</strong> temáticas y problemáticas implícitas <strong>en</strong> el proceso más relevantes para cada una<br />

<strong>de</strong> nosotras.<br />

Lo que me resulta curioso es cómo, <strong>de</strong> un mismo proceso, extraemos conclusiones difer<strong>en</strong>tes y<br />

realizamos propuestas diverg<strong>en</strong>tes para <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> <strong>la</strong> exposición. Quizás esto se explica por<br />

el bagaje, los intereses y <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> mirar <strong>de</strong> cada persona; o simplem<strong>en</strong>te, porque cada proyecto<br />

ofrece <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> ser mirado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes perspectivas. Lo que me queda c<strong>la</strong>ro tras esta<br />

conversación es <strong>la</strong> complejidad implícita <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un proyecto educativo, y sobre todo,<br />

<strong>la</strong> riqueza que brinda el diálogo y el trabajo <strong>en</strong> equipo.<br />

La sigui<strong>en</strong>te sesión se <strong>de</strong>dicó al <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro con el alumnado <strong>de</strong>l instituto. Para com<strong>en</strong>zar, se realizó<br />

un visionado <strong>de</strong> los tres vi<strong>de</strong>os producidos por el mismo, y una lectura <strong>de</strong>l guión <strong>de</strong> un cuarto vi<strong>de</strong>o<br />

aún por editar. A continuación, los y <strong><strong>la</strong>s</strong> asist<strong>en</strong>tes se acercaron a conocer <strong><strong>la</strong>s</strong> piezas producidas<br />

por el alumnado <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> arte. El sigui<strong>en</strong>te paso fue un ejercicio sobre <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad: los<br />

alumnos y <strong><strong>la</strong>s</strong> alumnas habían <strong>de</strong> c<strong><strong>la</strong>s</strong>ificar conjuntm<strong>en</strong>te una serie <strong>de</strong> fotografías <strong>de</strong> los personajes<br />

que ellos y el<strong><strong>la</strong>s</strong> mismas habían pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> sus vi<strong>de</strong>os y hacer una re<strong>la</strong>ción con <strong><strong>la</strong>s</strong> id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />

trabajadas <strong>en</strong> c<strong><strong>la</strong>s</strong>e. Por último, el alumnado se distribuyó por grupos con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> realizar un<br />

diseño <strong>en</strong> papel sobre cómo realizarían el montaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> exposición. Los diseños fueron colgados<br />

<strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> pare<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> sa<strong>la</strong> al finalizar <strong>la</strong> sesión.<br />

A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro con el equipo <strong>de</strong> soporte, y <strong>de</strong> los que v<strong>en</strong>drían <strong>de</strong>spués, el <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro<br />

con el alumnado <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro se aleja <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> char<strong>la</strong>, articulándose más bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> forma <strong>de</strong><br />

activida<strong>de</strong>s cortas que sigu<strong>en</strong> <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> realizadas <strong>en</strong> el au<strong>la</strong>. Por esta razón, si bi<strong>en</strong> se<br />

<strong>de</strong>spr<strong>en</strong>d<strong>en</strong> conclusiones interesantes a partir <strong>de</strong> los diseños acerca <strong>de</strong> sus concepciones sobre el<br />

hecho expositivo, <strong>la</strong> reflexión es más bi<strong>en</strong> sutil. Bajo mi punto <strong>de</strong> vista sería necesario un <strong>de</strong>bate<br />

explícito <strong>en</strong> el que se exponga el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l alumnado, sus expectativas y su valoración<br />

crítica acerca <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l proyecto.<br />

El tercer <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro fue con <strong><strong>la</strong>s</strong> y los ocho artistas participantes. Al igual que <strong>en</strong> <strong>la</strong> sesión anterior,<br />

<strong>en</strong> primer lugar se realizó un visionado conjunto <strong>de</strong> los vi<strong>de</strong>os, y a continuación un repaso a<br />

nivel individual <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> piezas e<strong>la</strong>boradas por el alumnado <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> arte. Seguidam<strong>en</strong>te,<br />

se inició <strong>la</strong> conversación acerca <strong>de</strong>l proyecto. Dado que el conjunto <strong>de</strong> artistas se había separado<br />

<strong>en</strong> dos grupos, uno para cada c<strong>en</strong>tro, cada grupo <strong>de</strong>dicó algunos minutos a explicar al otro los<br />

147


procedimi<strong>en</strong>tos llevados a cabo <strong>en</strong> cada caso. Tras esta introducción, <strong>la</strong> insist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Lluc<br />

acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> resultados y participación <strong>en</strong> ambos casos sirvió <strong>de</strong> disparador para un<br />

int<strong>en</strong>so <strong>de</strong>bate que tocó aspectos como los intereses implícitos <strong>en</strong> el proyecto, los errores <strong>en</strong> el<br />

p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> sesiones, <strong><strong>la</strong>s</strong> difer<strong>en</strong>cias contextuales <strong>en</strong>tre un c<strong>en</strong>tro y otro, o <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> valor <strong>en</strong>tre <strong><strong>la</strong>s</strong> diversas obras producidas y los diversos significados para los participantes que<br />

supone su exhibición <strong>en</strong> <strong>la</strong> Sa<strong>la</strong> d’Art Jove.<br />

Los y <strong><strong>la</strong>s</strong> artistas parec<strong>en</strong> <strong>en</strong>contrarse <strong>en</strong> medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> problemática sobre el éxito o fracaso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

realización <strong>de</strong> <strong>la</strong> propuesta, lo que origina una discusión int<strong>en</strong>sa e interesante. De rep<strong>en</strong>te, toda<br />

una serie <strong>de</strong> emociones y p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>tos ocultos son <strong>de</strong>sve<strong>la</strong>dos al equipo <strong>de</strong> soporte, no sólo <strong>en</strong><br />

cuanto a i<strong>de</strong>as acerca <strong>de</strong> temas como <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad <strong>de</strong> artista y estudiante, o el valor y s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong>l<br />

hecho expositivo, sino también sobre el p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l propio proyecto y su puesta <strong>en</strong> práctica.<br />

A medida que avanza <strong>la</strong> conversación, me parece más c<strong>la</strong>ro que <strong>la</strong> implicación <strong>de</strong> cada grupo<br />

<strong>de</strong> artistas y <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> resultados ha estado <strong>de</strong>terminada <strong>en</strong> gran parte por <strong>la</strong> distribución<br />

temporal <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> sesiones y por <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos y propuestas, y no tanto por <strong>la</strong><br />

mayor o m<strong>en</strong>or participación <strong>de</strong>l alumnado o <strong>la</strong> actitud <strong>de</strong>l profesorado <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> sesiones.<br />

La cuarta y última sesión fue con los y <strong><strong>la</strong>s</strong> estudiantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> arte. Com<strong>en</strong>zó, al igual que <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

anteriores, con el visionado colectivo <strong>de</strong> los vi<strong>de</strong>os, y el paseo por <strong>la</strong> sa<strong>la</strong>. Después, Lluc proyectó<br />

un vi<strong>de</strong>o que había preparado con algunos fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> conversación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sesión anterior.<br />

Dichos fragm<strong>en</strong>tos aludían directam<strong>en</strong>te al trabajo <strong>de</strong>l alumnado <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> <strong>en</strong> el proyecto, y<br />

fueron mostrados con <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> provocar un “diálogo” o, al m<strong>en</strong>os, que el alumnado tuviera<br />

<strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong> contestar a lo que se había com<strong>en</strong>tado sobre ellos. Efectivam<strong>en</strong>te, algunas y<br />

algunos alumnos no dudaron <strong>en</strong> respon<strong>de</strong>r, opinando a<strong>de</strong>más sobre algunas <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> car<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l<br />

proyecto, como <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> información a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> realizar <strong><strong>la</strong>s</strong> activida<strong>de</strong>s, el <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong>tre algunos y algunas participantes, etc. Finalm<strong>en</strong>te, se manifestó un interés por los trabajos <strong>de</strong>l<br />

otro grupo <strong>de</strong> alumnos y alumnas, así como por organizar un <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro conjunto para compartir<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> difer<strong>en</strong>tes impresiones sobre su participación <strong>en</strong> el proyecto.<br />

3.<br />

La última sesión me <strong>de</strong>ja un sabor agridulce. Por una parte, es fantástico que se hayan ac<strong>la</strong>rado<br />

algunas actitu<strong>de</strong>s y conflictos a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l proceso, y que Lluc esté tan abierto a recibir <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

críticas. Por otra, me hace p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> un feedback continuo que permita saber<br />

hasta qué punto el proyecto queda c<strong>la</strong>ro, cuáles son los intereses <strong>de</strong> los participantes y qué esperan<br />

conseguir <strong>de</strong>l mismo. De este modo, se evid<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> dificultad <strong>de</strong> que un proyecto que se g<strong>en</strong>era e<br />

impone <strong>de</strong>s<strong>de</strong> fuera, proponiéndose únicam<strong>en</strong>te al profesorado, pueda contar con una implicación<br />

total por parte <strong>de</strong>l alumnado. Desgraciadam<strong>en</strong>te, <strong><strong>la</strong>s</strong> condiciones bajo <strong><strong>la</strong>s</strong> que suel<strong>en</strong> darse esta<br />

c<strong><strong>la</strong>s</strong>e <strong>de</strong> proyectos no facilitan precisam<strong>en</strong>te p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> otro tipo, contextualizados y<br />

cons<strong>en</strong>suados.<br />

Tras <strong>la</strong> reconstrucción <strong>de</strong> los acontecimi<strong>en</strong>tos básicos que nos ayudan a compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia<br />

In the mood for education, es necesario realizar ahora una lectura algo más profunda. Con esta<br />

lectura, pret<strong>en</strong>do brevem<strong>en</strong>te seña<strong>la</strong>r y <strong>de</strong>splegar algunos <strong>de</strong> los problemas y aportaciones más<br />

relevantes <strong>de</strong>l caso respecto al estudio <strong>de</strong> los proyectos artísticos educativos 7 . Así, el pres<strong>en</strong>te<br />

7 Me remito a <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> projecto que ha e<strong>la</strong>borado TRANS_ART_LABORATORI (2010:81): Sota el<br />

concepte <strong>de</strong> projectes id<strong>en</strong>tifiquem aquells <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volupam<strong>en</strong>ts o <strong>de</strong>splegam<strong>en</strong>ts pràctics que es converteix<strong>en</strong> <strong>en</strong> acció.<br />

Aquesta categoria inclouria per exemple les recerques(...) i sobretot els projectes artístics <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volupats a l’au<strong>la</strong>..<br />

148


proyecto reflexiona explícitam<strong>en</strong>te sobre tres cuestiones con frecu<strong>en</strong>cia pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el <strong>de</strong>bate sobre<br />

este tipo <strong>de</strong> prácticas: <strong>la</strong> difusión con finalida<strong>de</strong>s pedagógicas, el problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación<br />

y el valor <strong>de</strong>l espacio expositivo. Éstos serán los tres puntos principales sobre los que trataré <strong>de</strong><br />

profundizar a continuación.<br />

Al abordar <strong>la</strong> cuestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> difusión <strong>en</strong> los proyectos artísticos educativos, es necesario consi<strong>de</strong>rar<br />

primero los parámetros bajo los cuáles ésta suele producirse. Lógicam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> gran mayoría <strong>de</strong><br />

los proyectos educativos que se propon<strong>en</strong> y llevan a cabo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el ámbito cultural-artístico son<br />

financiados por instituciones, ya sean éstas públicas o privadas. Esta re<strong>la</strong>ción financiera suele<br />

provocar una subordinación hacia dichas instituciones <strong>en</strong> términos temporales, materiales, y <strong>en</strong><br />

muchos casos, conceptuales. En el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> difusión pública <strong>de</strong> estas prácticas, esta situación no<br />

es difer<strong>en</strong>te.<br />

De este modo, <strong><strong>la</strong>s</strong> construcciones narrativas <strong>de</strong> esta c<strong><strong>la</strong>s</strong>e <strong>de</strong> proyectos (ya se trate <strong>de</strong> formatos<br />

expositivos o textuales: catálogos, libros, etc.), suel<strong>en</strong> respon<strong>de</strong>r a los intereses <strong>de</strong> los propios<br />

c<strong>en</strong>tros o incluso <strong>de</strong> los ag<strong>en</strong>tes artísticos <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntear y llevar a cabo el proyecto. Esto<br />

g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te da lugar a narraciones superficiales que no incluy<strong>en</strong> <strong>en</strong> su cont<strong>en</strong>ido los procesos <strong>de</strong><br />

negociación, los conflictos g<strong>en</strong>erados durante dichos procesos o los fracasos <strong>de</strong>l proyecto 8 . Dicho<br />

modo <strong>de</strong> contar implica a<strong>de</strong>más una contribución a <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> una imag<strong>en</strong> estereotipada<br />

<strong>de</strong> los proyectos artísticos educativos 9 , impidi<strong>en</strong>do así una reflexión colectiva más profunda que<br />

se ocupe <strong>de</strong> los procesos (<strong>de</strong>sacuerdos y conflictos incluidos), experi<strong>en</strong>cias y apr<strong>en</strong>dizajes <strong>de</strong> los<br />

ag<strong>en</strong>tes participantes. En pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong> Aida Sánchez:<br />

Esta car<strong>en</strong>cia supone per<strong>de</strong>r <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong> apreciar <strong>la</strong> dis<strong>en</strong>sión <strong>en</strong> acción,<br />

<strong>de</strong>splegando precisam<strong>en</strong>te su pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>mocrático y <strong>en</strong>riqueci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> pluralidad <strong>de</strong>l <strong>de</strong>bate.<br />

(2007:394)<br />

Se vuelv<strong>en</strong> necesarias, por tanto, narraciones críticas más profundas que aludan a los aspectos<br />

educativos implícitos <strong>en</strong> el proyecto, y no sólo a aspectos básicos o circunstanciales como <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>umeración <strong>de</strong> los ag<strong>en</strong>tes participantes, el tiempo <strong>de</strong>dicado al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l proyecto, o sus<br />

objetivos iniciales, como si éstos constituyeran <strong>en</strong> sí mismos <strong>la</strong> es<strong>en</strong>cia pedagógica <strong>de</strong>l proyecto.<br />

Javier Rodrigo realiza un magnífico análisis <strong>de</strong> este problema, <strong>de</strong>l que extraigo aquí algunas<br />

pa<strong>la</strong>bras:<br />

Tampoco po<strong>de</strong>mos acercarnos a el<strong>la</strong> (<strong>la</strong> pedagogía) como un método <strong>de</strong> trabajo con personas<br />

8 Aida Sánchez realiza una interesante reflexión <strong>en</strong> su tesis acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> vaguedad <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> narraciones <strong>de</strong> los<br />

proyectos artísticos co<strong>la</strong>borativos, así como <strong>en</strong> <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sacuerdo y el conflicto <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

mismas. (SÁNCHEZ, 2007: 393-400)<br />

9 En este s<strong>en</strong>tido me gustaría seña<strong>la</strong>r <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> Trans_Art_Laboratori, una p<strong>la</strong>taforma que apoya, difun<strong>de</strong> y<br />

promueve <strong><strong>la</strong>s</strong> prácticas artísticas co<strong>la</strong>borativas (http://www.trans-art<strong>la</strong>boratori.org/), cuyos objetivos fundam<strong>en</strong>tales<br />

se c<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>la</strong> coher<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> práctica y su difusión pública. Algunos ejemplos son: “Subvertir <strong>la</strong> t<strong>en</strong>dència a<br />

“construir” re<strong>la</strong>ts sobre els projectes que funcion<strong>en</strong> per alim<strong>en</strong>tar l’imaginari col·lectiu superficial que, <strong>de</strong>s <strong>de</strong> les<br />

institucions artístiques, s’acostuma a t<strong>en</strong>ir sobre aquest tipus <strong>de</strong> projectes. “ (TRANS_ART_LABORATORI, 2010:<br />

19-20),“Contrav<strong>en</strong>ir aquelles lectures teoritzadores sobre les pràctiques artístiques que no estan <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ció amb el<br />

<strong>de</strong>s<strong>en</strong>volupam<strong>en</strong>t real <strong>de</strong> les pràctiques sobre les que es pontifica L’objectiu és col·<strong>la</strong>borar <strong>en</strong> l’establim<strong>en</strong>t d’una<br />

continuïtat raonada <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sió pràctica i <strong>la</strong> narració discursiva.” p. 20 (Í<strong>de</strong>m:20).<br />

149


simplem<strong>en</strong>te a un nivel intersubjetivo y, con ello, justificar el hecho educativo <strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> doc<strong>en</strong>tes, grupos participantes o formatos o medios que parec<strong>en</strong> educativos. (...) lo educativo<br />

también atañe a lo discursivo, <strong><strong>la</strong>s</strong> estructuras <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> diversas instituciones, <strong><strong>la</strong>s</strong> diversas<br />

resist<strong>en</strong>cias que emerg<strong>en</strong> o los sil<strong>en</strong>cios y <strong><strong>la</strong>s</strong> formas <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r o <strong>en</strong>focar <strong>la</strong> educación o, si se<br />

quiere, nuestros imaginarios pedagógicos. (2010)<br />

En este s<strong>en</strong>tido, el proyecto <strong>de</strong> Lluc Mayol <strong>en</strong> <strong>la</strong> Sa<strong>la</strong> d’Art Jove inci<strong>de</strong> directam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> esta<br />

problemática. In the mood for education consiste, más allá <strong>de</strong> los acontecimi<strong>en</strong>tos narrados <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> primera parte <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te artículo, <strong>en</strong> una narración colectiva que pret<strong>en</strong><strong>de</strong> dar cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

viv<strong>en</strong>cias personales, los conflictos, <strong>de</strong>sacuerdos y apr<strong>en</strong>dizajes que constituy<strong>en</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia<br />

educativa 10 . Dicha narración se realiza mediante un diálogo crítico que <strong>de</strong> alguna manera pret<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

transc<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> esfera privada <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción y contribuir a <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />

d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> este campo, como expresa el propio Mayol:<br />

Com fixar l’experiència que aquests projectes promou<strong>en</strong> per tal que aquesta trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ixi l’àmbit<br />

propi d’actuació i es transformi <strong>en</strong> quelcom compartible, <strong>en</strong> coneixem<strong>en</strong>t? (2011)<br />

En In the mood for education, <strong>la</strong> reve<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> estas capas procesuales comúnm<strong>en</strong>te ocultas<br />

conlleva una evid<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> car<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l proyecto y <strong>de</strong> los “errores” cometidos durante el<br />

mismo, lo que es también una oportunidad <strong>de</strong> llevar a cabo un apr<strong>en</strong>dizaje, basado precisam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> los límites <strong>de</strong>l proyecto y <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nuevas y mejores líneas <strong>de</strong><br />

acción para el futuro. Este p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to pue<strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>rse mejor a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> reflexión que<br />

nos ofrece Javier Rodrigo sobre los “<strong>de</strong>sbor<strong>de</strong>s creativos” <strong>de</strong> Tomás Vil<strong><strong>la</strong>s</strong>ante:<br />

Los <strong>de</strong>sbor<strong>de</strong>s actúan como reversivos al mostrar un nuevo juego institucional <strong>de</strong>l sistema, sin<br />

presuponer previam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong>l problema, pero ayudando a construir nuevas preguntas/<br />

alternativas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> otras complejida<strong>de</strong>s y paradojas. Estos <strong>de</strong>sbor<strong>de</strong>s, si bi<strong>en</strong> no sabemos a dón<strong>de</strong><br />

nos conducirán, sí que tratan, por un <strong>la</strong>do, <strong>de</strong> mostrar precisam<strong>en</strong>te <strong><strong>la</strong>s</strong> incoher<strong>en</strong>cias y límites <strong>de</strong><br />

cada sistema como otra forma <strong>de</strong> abrir posibilida<strong>de</strong>s y, por otro <strong>la</strong>do, <strong>de</strong> construir colectivam<strong>en</strong>te un<br />

compromiso <strong>de</strong> trabajo procesual que r<strong>en</strong>egocia los intereses y objetivos <strong>en</strong> cada caso. (RODRIGO,<br />

2007)<br />

Por tanto, el <strong>de</strong>bate crítico que configura In the mood for education abre <strong>la</strong> vía a <strong>la</strong> autocrítica<br />

colectiva y, por <strong>en</strong><strong>de</strong>, a un apr<strong>en</strong>dizaje institucional (TRANS_ART_LABORATORI, 2010: 25).<br />

Al tiempo, el hecho <strong>de</strong> que sean los propios ag<strong>en</strong>tes participantes los que realizan el <strong>de</strong>bate ape<strong>la</strong> a<br />

otra <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> gran<strong>de</strong>s problemáticas que pueb<strong>la</strong>n el <strong>de</strong>bate público sobre <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> los proyectos<br />

artísticos educativos: <strong>la</strong> cuestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación, irremediablem<strong>en</strong>te ligada al problema <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> difusión.<br />

¿Bajo que voces y miradas se narra un proyecto? ¿Con qué finalidad? ¿Cómo damos cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l otro y <strong>de</strong> <strong>la</strong> nuestra propia? Como ya hemos visto, In the mood for education<br />

respon<strong>de</strong> a esta dificultad narrativa con un diálogo: los y <strong><strong>la</strong>s</strong> participantes hab<strong>la</strong>n sobre sus<br />

experi<strong>en</strong>cias, analizando el propio proceso, <strong>la</strong> organización, y <strong>la</strong> resolución formal <strong>de</strong>l proyecto<br />

10 Quisiera ac<strong>la</strong>rar que el objetivo <strong>de</strong> este artículo no es <strong>de</strong>sve<strong>la</strong>r los <strong>en</strong>tresijos <strong>de</strong> dicha narración, sino más bi<strong>en</strong><br />

compartir con los lectores otras posibilida<strong>de</strong>s narrativas, con sus v<strong>en</strong>tajas <strong>en</strong> inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes.<br />

150


<strong>en</strong>tre otros aspectos. De este modo, Sa<strong>la</strong><strong>de</strong>star y el equipo <strong>de</strong> soporte no sólo se dispon<strong>en</strong> al<br />

cuestionami<strong>en</strong>to por parte <strong>de</strong> los y <strong><strong>la</strong>s</strong> participantes, sino que les p<strong>la</strong>ntean <strong>la</strong> dificultad <strong>de</strong> organizar<br />

una exposición y les invitan a contar a los y <strong><strong>la</strong>s</strong> visitantes qué ha t<strong>en</strong>ido lugar durante el tiempo <strong>de</strong><br />

trabajo <strong>en</strong> común, y con ello, a repres<strong>en</strong>tarse. Esta autorrepres<strong>en</strong>tación ti<strong>en</strong>e que ver con el respeto<br />

a <strong>la</strong> multiplicidad <strong>de</strong> voces participantes, una <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> gran<strong>de</strong>s preocupaciones manifiestas <strong>en</strong> los<br />

fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l proyecto:<br />

Quines estratègies <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tació es<strong>de</strong>v<strong>en</strong><strong>en</strong> vàli<strong>de</strong>s? Quines <strong>de</strong>sactiv<strong>en</strong> <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or mesura els<br />

propòsits educatius els projectes? Quins re<strong>la</strong>ts es pod<strong>en</strong> construir al voltant d’aquest, int<strong>en</strong>tant<br />

respectar al màxim <strong>la</strong> diversitat <strong>de</strong> veus i mira<strong>de</strong>s <strong>de</strong> les persones que hi particip<strong>en</strong>? Com g<strong>en</strong>erar<br />

narratives no i<strong>de</strong>alitza<strong>de</strong>s, no massa autoritàries o no auto-celebradores? (MAYOL, 2011)<br />

En este punto, y <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a esta autorrepres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l grupo, es necesario cuestionar una<br />

supuesta interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> todos y todas <strong><strong>la</strong>s</strong> participantes <strong>en</strong> el <strong>de</strong>bate que nos permitiera hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong><br />

tal cosa. Como es frecu<strong>en</strong>te <strong>en</strong> este tipo <strong>de</strong> actos, siempre hay algunas personas más dispuestas<br />

que otras a <strong>la</strong> participación (sobre todo consi<strong>de</strong>rando <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> tres cámaras registrando el<br />

diálogo); quizás por este hecho podríamos p<strong>en</strong>sar que <strong>la</strong> narración pue<strong>de</strong> llegar a ser incompleta o<br />

sesgada. Sin embargo, los sil<strong>en</strong>cios d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> un diálogo también pued<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>rarse como una<br />

capa más <strong>de</strong>l discurso, y por tanto, pued<strong>en</strong> ser leídos d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> un contexto. Veámoslo mejor a<br />

través <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> dialogismo que nos ofrece Javier Rodrigo:<br />

El dialogismo pue<strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>rse como un complejo espacio cruzado, <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia continua <strong>de</strong><br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> voces <strong>en</strong> múltiples estratos y, podríamos afirmar, <strong>de</strong> múltiples dim<strong>en</strong>siones políticas. En este<br />

s<strong>en</strong>tido estamos hab<strong>la</strong>ndo <strong>en</strong>tonces <strong>de</strong> que el dialogismo se articu<strong>la</strong> también por los sil<strong>en</strong>cios, más<br />

allá <strong>de</strong> sólo <strong><strong>la</strong>s</strong> voces que nos <strong>en</strong>uncian algo. (...) El dialogismo nos ayuda a analizar prácticas<br />

culturales <strong>en</strong> cuanto que no hace refer<strong>en</strong>cia a un diálogo puro <strong>en</strong>tre ag<strong>en</strong>tes iguales, sino a los<br />

excesos, los refer<strong>en</strong>tes y los sil<strong>en</strong>cios <strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> los actos <strong>de</strong> hab<strong>la</strong> crean y transforman el mundo,<br />

y a<strong>de</strong>más a los saltos y múltiples refer<strong>en</strong>cias que el l<strong>en</strong>guaje d<strong>en</strong>sifica, y activa al mismo tiempo.<br />

(RODRIGO, 2007).<br />

Aquí, por último, podríamos discutir acerca <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> autorrepres<strong>en</strong>tación real que ofrece<br />

el proyecto, si consi<strong>de</strong>ramos que <strong><strong>la</strong>s</strong> más <strong>de</strong> diez horas serán resumidas y editadas con el fin <strong>de</strong><br />

facilitar su difusión. No obstante, este es un punto que trataré más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, me ocuparé ahora <strong>de</strong> <strong>la</strong> última <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> tres cuestiones que anuncié al comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> este<br />

capítulo: el espacio expositivo.<br />

El formato narrativo que p<strong>la</strong>ntea In the mood for education, y al que he <strong>de</strong>dicado <strong>la</strong> reflexión<br />

anterior, lleva implícita también una interesante reflexión <strong>en</strong> torno al tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> exhibición artística.<br />

Las conversaciones que tuvieron lugar durante cuatro días <strong>en</strong> <strong>la</strong> Sa<strong>la</strong> d’Art Jove mostraron algunas<br />

<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s e imaginarios construidos <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> y los participantes sobre el mundo <strong>de</strong>l arte y<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> educación, así como sobre <strong>la</strong> propia sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> arte. ¿En qué p<strong>en</strong>samos cuándo p<strong>en</strong>samos <strong>en</strong><br />

una exposición? ¿Qué valor otorgamos al espacio expositivo? ¿Y <strong>la</strong> sa<strong>la</strong> a los objetos que ésta<br />

conti<strong>en</strong>e? En <strong>de</strong>finitiva, ¿cómo y por qué realizar una exposición <strong>de</strong>l proyecto? Estas preguntas,<br />

subyac<strong>en</strong>tes a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los <strong>de</strong>bates constituy<strong>en</strong> <strong>en</strong> parte una provocación al espacio expositivo,<br />

pero es mediante este cuestionami<strong>en</strong>to como es transformado:<br />

151


Po<strong>de</strong>mos afirmar que <strong><strong>la</strong>s</strong> políticas culturales a partir <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> prácticas dialógicas se configuran <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> complejidad <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> actores y actrices: <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> situaciones que se crean, <strong>en</strong> los trasvases,<br />

<strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> contaminaciones, <strong>en</strong> los sil<strong>en</strong>cios, <strong>en</strong> lo inapropiado, lo no dicho. (...) Este rumoreo permite<br />

esta negociación como una producción, como una re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>sconstructiva <strong>de</strong>l sistema mismo <strong>de</strong>l<br />

museo, que g<strong>en</strong>era otra forma <strong>de</strong> posicionarse y <strong>de</strong> experim<strong>en</strong>tar el museo, una forma difer<strong>en</strong>te<br />

que fluye <strong>en</strong>tremedias <strong>de</strong> sus discursos. (RODRIGO, 2007)<br />

De este modo, <strong>la</strong> sa<strong>la</strong> se convierte <strong>en</strong> un espacio <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong> el que poner <strong>en</strong> común los<br />

<strong>en</strong>tresijos <strong>de</strong> los procesos que el propio c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> arte sust<strong>en</strong>ta.<br />

4.<br />

Tras esta breve disertación sobre In the mood for education, me gustaría apuntar <strong><strong>la</strong>s</strong> que consi<strong>de</strong>ro<br />

conclusiones más relevantes que nos aporta el proyecto.<br />

En primer lugar, quiero subrayar <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> hacer un proyecto común, esto es, que<br />

parta <strong>de</strong> los intereses <strong>de</strong> todos y todas. Esto incluye, a<strong>de</strong>más, que se reconozcan y legitim<strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

opiniones <strong>de</strong> todas y todos los participantes.<br />

En el caso <strong>de</strong> In the mood for education, nos <strong>en</strong>contramos con un proyecto prediseñado<br />

por Sa<strong>la</strong><strong>de</strong>star y puesto <strong>en</strong> práctica <strong>en</strong> dos c<strong>en</strong>tros educativos distintos, dando lugar a resultados<br />

muy difer<strong>en</strong>tes. Aquí, habríamos <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar cuáles eran los intereses <strong>de</strong>l alumnado y cuáles<br />

sus expectativas respecto al proyecto. Tampoco quedaban c<strong>la</strong>ros los <strong>de</strong>seos <strong>de</strong>l profesorado,<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> que su actitud fuera co<strong>la</strong>boradora o retic<strong>en</strong>te respecto a <strong><strong>la</strong>s</strong> activida<strong>de</strong>s que<br />

se iban <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo. Por último, hay que añadir a este <strong>en</strong>tramado <strong>de</strong> intereses e incertidumbres<br />

los propios <strong>de</strong>seos <strong>de</strong> <strong>la</strong> sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> exposiciones, que, como soportadora <strong>de</strong>l proyecto, había <strong>de</strong><br />

conseguir lógicam<strong>en</strong>te sus propios b<strong>en</strong>eficios como el resto <strong>de</strong> implicados:<br />

És molt profitós <strong>en</strong> tota interacció pràctica que <strong>la</strong> institució amb <strong>la</strong> qual col·<strong>la</strong>borem assoleixi els<br />

seus objectius a través <strong>de</strong>l projecte que fem conjuntam<strong>en</strong>t, però també és important que nosaltres<br />

assolim els nostres d’objectius, que els han d’implicar també a ells i també han <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r ser llegits<br />

com un retorn social per part d’ells. (TRANS_ART_LABORATORI, 2010: 17)<br />

Está c<strong>la</strong>ro que consi<strong>de</strong>rar los intereses <strong>de</strong>l ag<strong>en</strong>tes involucrados a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> diseñar un proyecto<br />

es, al m<strong>en</strong>os, una garantía <strong>de</strong> participación, aunque también un reto difícil <strong>de</strong> conseguir (diría casi<br />

imposible) <strong>de</strong>bido a los límites económicos y temporales que dictan esta c<strong><strong>la</strong>s</strong>e <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias,<br />

contra los que poco pued<strong>en</strong> hacer <strong><strong>la</strong>s</strong> bu<strong>en</strong>as int<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong>l equipo educativo. Sin embargo, no<br />

<strong>de</strong>bemos <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> int<strong>en</strong>tar promover experi<strong>en</strong>cias educativas basadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia y <strong>en</strong> el<br />

apr<strong>en</strong>dizaje común.<br />

En segundo lugar, me gustaría hacer refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> evid<strong>en</strong>ciar los conflictos<br />

pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> proyectos artísticos educativos. Esta evid<strong>en</strong>ciación es, como se ha<br />

explicado a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l texto, una pot<strong>en</strong>te herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje:<br />

Así pues, es necesario que los proyectos propongan <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros que permitan abrirse a <strong><strong>la</strong>s</strong> fricciones<br />

<strong>de</strong> l<strong>en</strong>guajes y repres<strong>en</strong>taciones, g<strong>en</strong>erando mom<strong>en</strong>tos pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te críticos y, por consigui<strong>en</strong>te,<br />

<strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje. No olvi<strong>de</strong>mos que apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r es, es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te, cambiar, y que no hay apr<strong>en</strong>dizaje<br />

g<strong>en</strong>uino sin transformación <strong>de</strong> (todos) los sujetos involucrados <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje (<strong>de</strong><br />

152


su posición, <strong>de</strong> sus cre<strong>en</strong>cias, <strong>de</strong> sus preguntas, etcétera). (SÁNCHEZ, 2010)<br />

Para acercarnos a esta negociación y apr<strong>en</strong>dizaje común es fundam<strong>en</strong>tal no ya so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te dar voz<br />

al otro, sino saber escucharlo. Este es quizás, uno <strong>de</strong> los aspectos más relevantes sobre los que<br />

nos hace p<strong>en</strong>sar In the mood for education.<br />

En tercer y último lugar, hab<strong>la</strong>ré <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> rep<strong>en</strong>sar el valor <strong>de</strong>l espacio<br />

expositivo <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a los proyectos artísticos educativos. Aunque éste es un asunto mayor, <strong>de</strong>l<br />

que se ocupan estudios específicos, sí quisiera m<strong>en</strong>cionar <strong>la</strong> pequeña aportación <strong>de</strong> In the mood<br />

for education al respecto. Como hemos visto a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l texto, <strong>en</strong> ocasiones es complicado<br />

mostrar los procesos que constituy<strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un proyecto educativo. Este hecho confronta<br />

directam<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar una difusión <strong>de</strong>l mismo, difusión que <strong>en</strong> muchas<br />

ocasiones toma formatos como el expositivo o el catálogo, y que muestran narraciones un tanto<br />

superficiales. In the mood for education surge con <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> experim<strong>en</strong>tar <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong><br />

otros discursos y narrativas, y es precisam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> esta experim<strong>en</strong>tación, <strong>en</strong> el diálogo crítico que<br />

propone, don<strong>de</strong> ha t<strong>en</strong>ido lugar el apr<strong>en</strong>dizaje.<br />

La pedagogía requiere siempre releerse <strong>en</strong> este nivel institucional, <strong>de</strong> mediación y negociación <strong>de</strong>l<br />

conocimi<strong>en</strong>to. Hacer esta lectura <strong>de</strong> forma horizontal es un reto, ya que supone aproximarnos a<br />

aquello que <strong><strong>la</strong>s</strong> propias instituciones apr<strong>en</strong>d<strong>en</strong> o, si se quiere, lo que el proyecto apr<strong>en</strong><strong>de</strong> y lo que<br />

apr<strong>en</strong>d<strong>en</strong> los diversos ag<strong>en</strong>tes implicados y, por tanto, pue<strong>de</strong> ser mediado <strong>de</strong> nuevo. (RODRIGO,<br />

2007).<br />

No se trata, pues, <strong>de</strong> negar el valor <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> sa<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong> arte por sistema, sino <strong>de</strong> reflexionar sobre como<br />

éstas son <strong>en</strong>t<strong>en</strong>didas y utilizadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> proyectos educativos, y esto es precisam<strong>en</strong>te lo<br />

que p<strong>la</strong>nteamos con esta experi<strong>en</strong>cia.<br />

5.<br />

Por último me gustaría hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> mi rol como investigadora o re<strong>la</strong>tora <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al tema <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> el proyecto. Des<strong>de</strong> el inicio <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> escritura, pesaba sobre mí <strong>la</strong><br />

responsabilidad <strong>de</strong> e<strong>la</strong>borar un re<strong>la</strong>to sincero y justo, aun sabi<strong>en</strong>do que mi percepción sobre el<br />

proyecto podría ser muy difer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> <strong>de</strong> mis compañeras <strong>de</strong>l equipo <strong>de</strong> soporte. El tema <strong>de</strong> interés<br />

<strong>de</strong>l artículo podría haberse c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad o <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l doc<strong>en</strong>te y el artista <strong>en</strong> esta<br />

c<strong><strong>la</strong>s</strong>e <strong>de</strong> proyectos. Sin embargo, he <strong>de</strong>cidido realizar <strong>la</strong> narración (o lectura) que consi<strong>de</strong>raba más<br />

relevante bajo mis propios intereses. Este posicionami<strong>en</strong>to, si bi<strong>en</strong> se p<strong>la</strong>nteaba <strong>en</strong> sus inicios<br />

como algo incómodo, poco a poco iba tomando consci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> imposibilidad <strong>de</strong> evitar este<br />

hecho. A ello contribuían <strong><strong>la</strong>s</strong> diversas lecturas que iba realizando, y el apr<strong>en</strong>dizaje constante <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

profesionales que me ro<strong>de</strong>an:<br />

Como <strong>en</strong>fatizan los p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Bhabbha, tanto artistas como investigadoras <strong>de</strong>bemos<br />

aceptar el hecho <strong>de</strong> que al <strong>en</strong>contrarnos <strong>en</strong> lugares institucionales <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r, y t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> capacidad<br />

y autoridad para narrar <strong><strong>la</strong>s</strong> historias, es inevitable que extraigamos valor <strong>de</strong> nuestra re<strong>la</strong>ción con<br />

el otro. No hay posibilidad <strong>de</strong> eliminar esta <strong>de</strong>sigualdad a no ser que r<strong>en</strong>unciemos radicalm<strong>en</strong>te a<br />

nuestro lugar <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura exist<strong>en</strong>te y al reconocimi<strong>en</strong>to que éste <strong>de</strong>para. Con lo cual, tampoco<br />

t<strong>en</strong>dríamos acceso a los recursos y al po<strong>de</strong>r que nos permit<strong>en</strong> int<strong>en</strong>tar cambiar mínimam<strong>en</strong>te <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

cosas. (SÁNCHEZ, 2007: 324)<br />

153


Asumida esta condición,me resulta muy motivadora <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> participar <strong>en</strong> el futuro<br />

montaje audiovisual <strong>de</strong> In the mood for education, no tanto con <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> construir el<br />

imposible re<strong>la</strong>to exacto, sino con <strong>la</strong> ilusión <strong>de</strong> dar a conocer otra manera <strong>de</strong> contar y <strong>de</strong> apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

a partir <strong>de</strong> escuchar al otro.<br />

Bibliografía<br />

Something which one has to bare in mind is the inextricable question of power. Especially te<br />

question of who gets to mount the individual frames of a story, who gets to direct the <strong>en</strong>tire<br />

repres<strong>en</strong>tation. (...) one can perhaps once again relieve one’s self from being morally disgusted<br />

and consi<strong>de</strong>r the structure and, thusly, un<strong>de</strong>rstand that it is impossible without power. Someone<br />

will tell the story. Ev<strong>en</strong> if this is done by many individuals, the story won’t be any less polluted. p.6<br />

(STURM, 2001)<br />

Termino esta experi<strong>en</strong>cia cont<strong>en</strong>ta con lo apr<strong>en</strong>dido, agra<strong>de</strong>cida por <strong>la</strong> oportunidad<br />

brindada <strong>de</strong> ver y experim<strong>en</strong>tar otra forma <strong>de</strong> abordar esta c<strong><strong>la</strong>s</strong>e <strong>de</strong> proyectos. Sin embargo, es<br />

necesario seguir p<strong>en</strong>sando, reflexionando y trabajando sobre ello, pues queda mucho por hacer y<br />

por errar. “Es mejor, por <strong>en</strong><strong>de</strong>, no acostumbrarse <strong>de</strong>masiado al lugar. Y, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> todo, está <strong>la</strong><br />

t<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> otros sitios aún no visitados, tal vez más hospita<strong>la</strong>rios y sin duda <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong><br />

brindar nuevas posibilida<strong>de</strong>s. (BAUMAN, 1996: 58)<br />

BAUMAN, Z. (1996) De peregrino a turista, o una breve historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad, <strong>en</strong> HALL, S. y DU<br />

GAY, P. (1996) Cuestiones <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tidad cultural. Bu<strong>en</strong>os aires-Madrid: Amorrortu.<br />

ES BALUARD. MUSEU D’ART MODERN I CONTEMPORANI DE PALMA (2010) Pràctiques<br />

dialògiques. Interseccions <strong>de</strong> <strong>la</strong> pedagogia crítica i <strong>la</strong> museologia crítica. Palma <strong>de</strong> Mallorca: Es<br />

Baluard. Museu d’art mo<strong>de</strong>rn i contemporani <strong>de</strong> Palma.<br />

GOETZ, J.P. y LECOMPTE, M.D. (1988) Etnografía y diseño cualitativo <strong>en</strong> investigación educativa.<br />

Madrid: Morata.<br />

MAYOL, L. (2011) In the mood for education. Folleto <strong>de</strong> <strong>la</strong> exposición. Barcelona: Sa<strong>la</strong> d’Art Jove.<br />

RODRIGO, J. (2007) Hacia prácticas dialógicas. Nuevos territorios <strong>de</strong> cruce <strong>en</strong>tre culturas, políticas y<br />

pedagogías, <strong>en</strong> RODRIGO, J. (ed) (2007) Prácticas dialógicas. Intersecciones <strong>en</strong>tre Pedagogía<br />

crítica y Museología Crítica. Palma <strong>de</strong> Mallorca: Museu d ´Árt Contemporani a Mallorca Es<br />

Baluard. [En línea] [Consulta <strong>de</strong>l 17/05/2011]<br />

RODRIGO, J. (2010) El trabajo <strong>en</strong> red y <strong><strong>la</strong>s</strong> pedagogías colectivas: retos para una producción cultural,<br />

<strong>en</strong> ACVIC (2010) Acciones reversibles. Arte, educación y territorio. Vic: ACVIC y Eumo. [En<br />

línea] [Consulta <strong>de</strong>l 17/05/2011]<br />

SÁNCHEZ DE SERDIO, A. (2007) La política re<strong>la</strong>cional <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> prácticas artísticas co<strong>la</strong>borativas:<br />

cooperación y conflicto <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un proyecto <strong>de</strong> ví<strong>de</strong>o comunitario. Tesis Doctoral. [En<br />

línea] [Consulta <strong>de</strong>l 11/06/2011]<br />

SÁNCHEZ DE SERDIO, A. (2010) Arte y educación: diálogos y antagonismos. Revista Iberoamericana<br />

<strong>de</strong> Educación, Núm. 52, <strong>en</strong>ero-abril, pp. 43-60. España, Organización <strong>de</strong> Estados Iberoamericanos<br />

para <strong>la</strong> Educación, <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> <strong>Cultura</strong>.<br />

STURM, E. (2001) In Col<strong>la</strong>boration with gangart. Repres<strong>en</strong>tation in and Reproductions of Artistic-<br />

Educational Projects. European Institute for Progressive <strong>Cultura</strong>l Policy [En línea] [Consulta <strong>de</strong>l 17/04/2011]<br />

TRANS_ART_LABORATORI (2010) Interaccions <strong>en</strong>tre pràctica artística i ambit educatiu/<br />

2009-2011. [En línea] <br />

[Consulta <strong>de</strong>l 18/04/2011]<br />

154


El proceso <strong>de</strong> reflexión sobre <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> un<br />

Proyecto <strong>de</strong> Trabajo realizado por alumnos <strong>de</strong> primero <strong>de</strong><br />

primaria<br />

Proyecto realizado con alumnos <strong>de</strong> primero <strong>de</strong> primaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Isabel<br />

Vill<strong>en</strong>a y <strong>la</strong> visita a <strong>la</strong> exposición Picasso davant Degas.<br />

Introducción<br />

Elisabet Bellido, Fabiana Paulino da Silva, Mariane Blotta Abakerli,<br />

Mercè V<strong>en</strong>tura<br />

La reflexión que int<strong>en</strong>tamos hacer <strong>en</strong> este articulo ti<strong>en</strong>e como hilo conductor el proyecto <strong>de</strong> trabajo<br />

que los alumnos y alumnas <strong>de</strong> primero <strong>de</strong> primaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> Isabel Vill<strong>en</strong>a <strong>de</strong> Espulgues <strong>de</strong><br />

Llobregat <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ran durante un trimestre <strong>en</strong> 2011. El proyecto fue realizado por <strong><strong>la</strong>s</strong> maestras<br />

Mercè V<strong>en</strong>tura y Elisabet Bellido y ti<strong>en</strong>e como punto <strong>de</strong> partida <strong>la</strong> exposición Picasso davant<br />

Degas (Museo Picasso, 2011).<br />

Fabiana Paulino da Silva es estudiante <strong>de</strong>l Máster <strong>de</strong> <strong>Artes</strong> <strong>Visual</strong>es y Educación: un<br />

proyecto construccionista, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Barcelona y realizó sus prácticas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong><br />

Isabel Vill<strong>en</strong>a con <strong>la</strong> profesora Mercè V<strong>en</strong>tura durante el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> este proyecto. Mariane<br />

Blotta Abakerli es estudiante <strong>de</strong>l doctorado <strong>de</strong> <strong>Artes</strong> y Educación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Barcelona<br />

y el tema <strong>de</strong> investigación <strong>de</strong> su tesis es “Cómo se re<strong>la</strong>ciona <strong>en</strong>señanza y apr<strong>en</strong>dizaje <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

perspectiva educativa <strong>de</strong> los proyectos <strong>de</strong> trabajo”.<br />

Esta experi<strong>en</strong>cia surgió <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> profundizar sobre el trabajo que se lleva a cabo con los<br />

alumnos a partir <strong>de</strong> una visita a un museo como fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to, y <strong>de</strong> los proyectos que se<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n a partir <strong>de</strong> ese <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro con <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> un artista – y <strong>la</strong> propia experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> visita.<br />

Lo que int<strong>en</strong>tamos hacer es una reflexión a partir <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> libretas que los alumnos y alumnas<br />

crean durante el <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l proyecto. Esta reflexión es un modo <strong>de</strong> aproximarse al cómo se<br />

construy<strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> re<strong>la</strong>ciones pedagógicas a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> Perspectiva Educativa <strong>de</strong> los Proyectos <strong>de</strong><br />

Trabajo.<br />

Sería buscar <strong><strong>la</strong>s</strong> re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre <strong><strong>la</strong>s</strong> imág<strong>en</strong>es, los textos y <strong><strong>la</strong>s</strong> subjetivida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> alumnos,<br />

alumnas, profesoras y personas involucradas <strong>en</strong> el proceso a través <strong>de</strong> los re<strong>la</strong>tos evocados por el<br />

contacto con <strong><strong>la</strong>s</strong> libretas. Las narrativas están basadas, por lo tanto, <strong>en</strong> memorias, constataciones<br />

y experi<strong>en</strong>cias vividas y no se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> libretas.<br />

Sparkes y Smith (2007:295) a partir <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Bruner y Richardson, afirman que<br />

“Epistemologically, narratives have emerged as both a way of telling about our lives and a method<br />

or means of knowing”.<br />

Para lograr que el “contar” forme parte <strong>de</strong> un proceso <strong>de</strong> reflexión hace falta estar at<strong>en</strong>to a<br />

los nudos que van construy<strong>en</strong>do y cambiando <strong><strong>la</strong>s</strong> subjetivida<strong>de</strong>s.<br />

En el caso <strong>de</strong> este análisis, es importante seña<strong>la</strong>r que este proceso se realizó <strong>de</strong>spués <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> producción <strong>de</strong> <strong>la</strong> libreta, y que nuestra int<strong>en</strong>ción es buscar cuáles fueron los puntos c<strong>la</strong>ve, <strong>en</strong><br />

términos <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje, que surgieron durante el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l proyecto.<br />

O sea, qué reflexiones el proyecto suscitó <strong>en</strong> cada una <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> personas involucradas, dón<strong>de</strong><br />

cada una puso su foco y cómo sus percepciones <strong>de</strong> lo que estaba pasando <strong><strong>la</strong>s</strong> han llevado a otros<br />

cuestionami<strong>en</strong>tos y prácticas <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza.<br />

155


Sin embargo, aunque este artículo esté basado <strong>en</strong> el análisis <strong>de</strong> un hecho que ya ocurrió, lo<br />

que seña<strong>la</strong>mos es que trabajar consci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te con <strong><strong>la</strong>s</strong> preguntas que nos hacemos <strong>en</strong> el transcurrir<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong>l au<strong>la</strong> pue<strong>de</strong> ayudar a los profesores <strong>en</strong> sus procesos <strong>de</strong> cambios y búsquedas <strong>de</strong> una<br />

<strong>en</strong>señanza más significativa.<br />

Es <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido que el proceso <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tación se hace crítico. La docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>ja<br />

<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> función <strong>de</strong> <strong>en</strong>señar lo que pasa <strong>en</strong> au<strong>la</strong> y pasa a t<strong>en</strong>er un carácter investigativo. Según<br />

Gerg<strong>en</strong> (citado <strong>en</strong> Sparkes y Smith; 2007:299) “narratives are discursive actions. They <strong>de</strong>rive<br />

their significance from the way in which they are employed within re<strong>la</strong>tionships.”<br />

Si <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>mos <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación como una narrativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong>l au<strong>la</strong> y <strong>la</strong> hacemos<br />

proponiéndole un significado basado <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> cuales forma parte, y no como hechos<br />

ais<strong>la</strong>dos, po<strong>de</strong>mos hacer un análisis crítico <strong>de</strong> esas re<strong>la</strong>ciones y <strong>en</strong>tonces llegar a <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión<br />

<strong>de</strong> cómo se dio <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to.<br />

Para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r este artículo tres metodologías se <strong>en</strong>tretej<strong>en</strong> a fin <strong>de</strong> int<strong>en</strong>tar construir un<br />

texto polivocal <strong>en</strong> don<strong>de</strong> no hay una voz que se sobrepone a <strong><strong>la</strong>s</strong> otras.<br />

El carácter narrativo, etnográfico y auto-etnográfico <strong>de</strong> este artículo se basa <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> posiciones<br />

<strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> nosotras <strong>en</strong> cuanto participantes <strong>de</strong> este proceso como profesoras e investigadoras<br />

que ahora int<strong>en</strong>tan coser sus visiones <strong>de</strong> los hechos.<br />

Aunque <strong><strong>la</strong>s</strong> finalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cada una <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l proyecto <strong>de</strong> trabajo eran distintas,<br />

o sea, <strong><strong>la</strong>s</strong> preguntas que nos guiaban no eran <strong><strong>la</strong>s</strong> mismas, lo que int<strong>en</strong>tamos es construir un re<strong>la</strong>to <strong>en</strong><br />

don<strong>de</strong> nuestras voces se cruzan con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> hacer visible el apr<strong>en</strong>dizaje. Lo que int<strong>en</strong>tamos<br />

no es mostrar lo que pasó, sino compartir <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ciones que establecemos <strong>en</strong>tre lo que pasó. Para<br />

eso hemos utilizado <strong><strong>la</strong>s</strong> imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> libretas que fueron <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das durante el proyecto <strong>de</strong><br />

trabajo, fotos <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> activida<strong>de</strong>s, y los re<strong>la</strong>tos tanto orales cuanto escritos <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> nosotras.<br />

Nos gustaría que los alumnos y alumnas hubieran hecho parte <strong>de</strong> este análisis, pero<br />

y como ya fue citado antes, esta investigación ocurrió <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> su término, lo que lo hizo<br />

imposible. Aunque falt<strong>en</strong> sus propios re<strong>la</strong>tos int<strong>en</strong>tamos inserirlos a través <strong>de</strong> sus imág<strong>en</strong>es, voces<br />

y producciones sacadas y apuntadas durante el proceso 1 .<br />

Esta es nuestra primera t<strong>en</strong>tativa <strong>en</strong> este campo y por eso <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> compartirlo,<br />

como un proceso abierto, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> los diálogos son fundam<strong>en</strong>tales para g<strong>en</strong>erar nuevos caminos<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> tarea diaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza y <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje.<br />

El proyecto<br />

El marco refer<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> este trabajo es <strong>la</strong> Perspectiva Educativa <strong>de</strong> los Proyectos <strong>de</strong> Trabajo. Esta<br />

perspectiva se basa <strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong> investigación, evolución y evaluación que giran alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong><br />

los apr<strong>en</strong>dizajes re<strong>la</strong>cionados con <strong>en</strong>tornos sociales, históricos, culturales, geográficos, políticos,<br />

etc. En ese proceso se ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta y valoran <strong><strong>la</strong>s</strong> voces, cre<strong>en</strong>cias y <strong>de</strong>seos <strong>de</strong> los alumnos como<br />

motor <strong>de</strong> una <strong>en</strong>señanza cuya finalidad es <strong>la</strong> <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar personas reflexivas, críticas y autónomas.<br />

Parlem <strong>de</strong> <strong>la</strong> importància que cada persona pot veure i t<strong>en</strong>ir difer<strong>en</strong>ts i<strong>de</strong>es davant una imatge,<br />

davant <strong>de</strong> les notícies, <strong>de</strong> <strong>la</strong> història,… i que tothom té <strong>la</strong> seva opinió.<br />

Un n<strong>en</strong> diu: “Això, és el respecte”.<br />

Aquesta frase va ser molt important <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida d’au<strong>la</strong>, ja que <strong>de</strong>i<strong>en</strong> còmodam<strong>en</strong>t el que p<strong>en</strong>sav<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> cada mom<strong>en</strong>t.<br />

És molt important escoltar les veus i les opinions <strong>de</strong>ls n<strong>en</strong>s/es, al l<strong>la</strong>rg <strong>de</strong> <strong>la</strong> conversa amb <strong>la</strong><br />

interv<strong>en</strong>ció <strong>de</strong> l’adult per anar més <strong>en</strong>llà, es va construint coneixem<strong>en</strong>t que els hi servirà per <strong>la</strong> seva<br />

vida. (Mercè V<strong>en</strong>tura)<br />

1 Todas <strong><strong>la</strong>s</strong> fotos pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> este articulo son <strong>de</strong> Fabiana Paulino <strong>de</strong> Souza y Mariane Blotta Abakerli Baptista<br />

156


¿A que nos referimos cuando hab<strong>la</strong>mos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Perspectiva Educativa <strong>de</strong> los<br />

Proyectos <strong>de</strong> Trabajo?<br />

“Una visión <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to que pue<strong>de</strong> transmitirse mediante los proyectos <strong>de</strong> trabajo y otras<br />

formas <strong>de</strong> apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a investigar que facilit<strong>en</strong> que no se ap<strong>la</strong>ce ni se niegue el <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong><br />

los alumnos, que se afronte <strong>la</strong> complejidad <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to, que se vincule con <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> “realidad” y que aum<strong>en</strong>te el interés por apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r d<strong>en</strong>tro y fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong><br />

toda <strong>la</strong> vida. Eso sí, sin <strong>la</strong> t<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er que hacerlo o <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> cumplirlo.” (Hernán<strong>de</strong>z.<br />

2002:82)<br />

Bajo esta perspectiva, el proceso <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje esté basado <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> dudas e incertidumbres <strong>de</strong> los<br />

alumnos y los posibles lugares <strong>en</strong> don<strong>de</strong> buscar respuestas, que no solo <strong>en</strong> <strong>la</strong> institución esco<strong>la</strong>r<br />

o <strong>en</strong> el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l profesor. La c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza está <strong>en</strong> <strong>la</strong> mirada que se <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er<br />

<strong>en</strong> cuanto a <strong><strong>la</strong>s</strong> fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to, y <strong>en</strong> hacer con que los alumnos se hagan consci<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> que el apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r es un <strong>en</strong>tramado <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre esas fu<strong>en</strong>tes, los otros con qui<strong>en</strong> nos<br />

re<strong>la</strong>cionamos, sus historias y contextos y nuestras historias y contextos.<br />

157


Quan es visualitza les re<strong>la</strong>cions i el procés <strong>de</strong>l projecte anem més <strong>en</strong>llà, <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong><strong>la</strong>s</strong>se es<br />

dinamitza més i les aportacions <strong>de</strong> cada n<strong>en</strong> i n<strong>en</strong>a qued<strong>en</strong> reflexa<strong>de</strong>s <strong>de</strong> manera visual i constructiva.<br />

(Mercè V<strong>en</strong>tura)<br />

El proceso <strong>de</strong> reflexión sobre el proyecto <strong>de</strong> trabajo que fue <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do a<br />

partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> visita a <strong>la</strong> exposición “Picasso davant Degas”<br />

En <strong>la</strong> exposición Picasso davant Degas los comisarios establec<strong>en</strong> coincid<strong>en</strong>cias y re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> obras <strong>de</strong> los dos artistas. Para ello juntan dos obras basándose <strong>en</strong> <strong>la</strong> temática, forma, técnica.<br />

Según el tríptico <strong>de</strong> <strong>la</strong> exposición: Picasso davant Degas “és el primer estudi a fons que es fa<br />

sobre <strong>la</strong> fascinació que Picasso va s<strong>en</strong>tir tota <strong>la</strong> vida per l’art i <strong>la</strong> personalitat <strong>de</strong> Degas, i <strong>de</strong> les<br />

profun<strong>de</strong>s afinitats exist<strong>en</strong>ts <strong>en</strong>tre les seves obres polifacètiques.”<br />

Sin embargo, trabajando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Perspectiva Educativa <strong>de</strong> los Proyectos <strong>de</strong> Trabajo, <strong>la</strong><br />

exposición <strong>de</strong> arte es consi<strong>de</strong>rada un disparador <strong>de</strong> posibilida<strong>de</strong>s para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un trabajo<br />

<strong>de</strong> investigación con los alumnos. Más allá <strong>de</strong> una investigación ci<strong>en</strong>tífica este proceso incorpora<br />

aspectos sociales, humanos y <strong>de</strong> contexto. Y busca saber cuáles son <strong><strong>la</strong>s</strong> dudas y cuestionami<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> los alumnos para que eso guíe el proyecto.<br />

158


Respecte a l’exposició vam veure <strong>la</strong> sa<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> que havia repres<strong>en</strong>tacions fem<strong>en</strong>ines <strong>en</strong> mom<strong>en</strong>ts<br />

íntims (banyant-se, p<strong>en</strong>tinant-se,…). Anem recordant què havíem vist: una dona embarassada,<br />

estàtues,… (Mercè V<strong>en</strong>tura)<br />

Por eso, <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> visitar esta exposición era <strong>la</strong> <strong>de</strong> ir más allá <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> comparaciones formales y<br />

temáticas que p<strong>la</strong>nteaban los comisiones y llegar a trazar re<strong>la</strong>ciones biográficas y <strong>de</strong> contextos<br />

basadas <strong>en</strong> los <strong>de</strong>seos <strong>de</strong> apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> los niños y <strong><strong>la</strong>s</strong> niñas. De esta manera el <strong>en</strong>foque pasó a ser<br />

“apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a hacer/establecer re<strong>la</strong>ciones”.<br />

Para ello el proceso se dio a través <strong>de</strong>l dialogo con los cuadros y esculturas y <strong><strong>la</strong>s</strong> re<strong>la</strong>ciones<br />

con <strong><strong>la</strong>s</strong> vidas <strong>de</strong> los alumnos y alumnas involucrados <strong>en</strong> el proceso. Esta aproximación <strong>de</strong>sveló<br />

cuestiones como <strong>la</strong> intimidad, el ocio y <strong><strong>la</strong>s</strong> emociones. Algunos <strong>de</strong> esos temas fueron <strong>la</strong>nzados por<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> educadoras <strong>de</strong>l mueso que, al contar <strong><strong>la</strong>s</strong> pequeñas historias que forman parte <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> pinturas<br />

expuestas, han <strong>de</strong>sve<strong>la</strong>do algunas cuestiones que empezarían a formar parte <strong>de</strong>l imaginario <strong>de</strong> los<br />

alumnos.<br />

Parlem <strong>de</strong> <strong>la</strong> intimitat i <strong>de</strong> quins mom<strong>en</strong>ts íntims t<strong>en</strong>im nosaltres, <strong>en</strong> un principi va costar una mica<br />

<strong>la</strong> sessió perquè no sabi<strong>en</strong> que significava <strong>la</strong> intimitat, una vegada <strong>en</strong>tès, vam par<strong>la</strong>r <strong>de</strong>ls mom<strong>en</strong>ts<br />

íntims nostres i si no <strong>en</strong> t<strong>en</strong>i<strong>en</strong> si els hi agradaria t<strong>en</strong>ir-ne… (Mercè V<strong>en</strong>tura)<br />

Mis alumnos <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dieron el tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> intimidad con mucha c<strong>la</strong>ridad porque <strong>la</strong> educadora <strong>de</strong>l<br />

museo usó <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> una cerradura para explicarles ese tema.<br />

Después para dar seguimi<strong>en</strong>to a este tema, he hecho <strong><strong>la</strong>s</strong> sigui<strong>en</strong>tes preguntas a mis alumnos:<br />

- Sabeu què vol dir intimitat?<br />

- T<strong>en</strong>iu intimitat?<br />

159


- En voldríeu t<strong>en</strong>ir?<br />

160<br />

(Elisabet Bellido)<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> este foco, otra propuesta que surgió <strong>en</strong> torno a otras posibles re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

obras, convirtiéndose así los alumnos y alumnas <strong>en</strong> pequeños comisarios que organizan, según lo<br />

apr<strong>en</strong>dido, sus propios museos virtuales.<br />

A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l proyecto este grupo junto a <strong><strong>la</strong>s</strong> maestras han podido disfrutar <strong>de</strong>l arte <strong>en</strong> su<br />

doble verti<strong>en</strong>te <strong>de</strong> espectadores y creadores.<br />

Esta perspectiva <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> visita a <strong>la</strong> exposición abre paso a un conocimi<strong>en</strong>to don<strong>de</strong><br />

el alumno apr<strong>en</strong><strong>de</strong> que <strong>la</strong> voz <strong>de</strong> los museos no es <strong>la</strong> única que da cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> re<strong>la</strong>ciones que<br />

se articu<strong>la</strong>n <strong>en</strong> torno a <strong><strong>la</strong>s</strong> obras. Aunque haya un discurso propuesto por el museo es posible<br />

acercarse a <strong><strong>la</strong>s</strong> obras <strong>de</strong>s<strong>de</strong> otros puntos <strong>de</strong> vista y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> otras re<strong>la</strong>ciones que no solo aquel<strong><strong>la</strong>s</strong><br />

pres<strong>en</strong>tadas ahí.<br />

Oferecer aos alunos outras imag<strong>en</strong>s para que possam construir seu at<strong><strong>la</strong>s</strong> pessoal é a finalida<strong>de</strong> da<br />

esco<strong>la</strong> e o que propõem a perspectiva educativa dos projetos <strong>de</strong> trabalho. Giroux (1996) nos fa<strong>la</strong><br />

que os currículos das esco<strong><strong>la</strong>s</strong> são e<strong>la</strong>borados através <strong>de</strong> escolhas que privilegiam <strong>de</strong>terminadas<br />

visões dos contextos e se a finalida<strong>de</strong> da esco<strong>la</strong> é educar as pessoas para viver no mundo o currículo<br />

esco<strong>la</strong>r <strong>de</strong>veria incorporar ao m<strong>en</strong>os duas difer<strong>en</strong>tes perspectivas para abordar um mesmo assunto 2 .<br />

(Fabiana Paulino da Silva)<br />

En <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> Isabel <strong>de</strong> Vill<strong>en</strong>a, los alumnos <strong>de</strong> primera <strong>de</strong> primaria ti<strong>en</strong><strong>en</strong> tres c<strong><strong>la</strong>s</strong>es por semana<br />

bajo <strong>la</strong> Perspectiva Educativa <strong>de</strong> Proyectos <strong>de</strong> Trabajo. En g<strong>en</strong>eral se realizan tres proyectos al<br />

año, con una duración <strong>de</strong> tres meses cada. Nada <strong>de</strong> eso es fijo, <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> un poco <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l<br />

propio proceso.<br />

En estas c<strong><strong>la</strong>s</strong>es los apuntes y <strong><strong>la</strong>s</strong> activida<strong>de</strong>s son realizados <strong>en</strong> una libreta que da cu<strong>en</strong>ta<br />

<strong>de</strong>l hilo conductor <strong>de</strong>l proyecto. Es también <strong>la</strong> memoria colectiva y subjetiva <strong>de</strong> cada alumno. Al<br />

terminar un proyecto, los alumnos llevan esta libreta a casa con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> que cada uno pueda<br />

<strong>en</strong>señar a sus padres toda <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia que han vivido.<br />

“El autor recuerda <strong>la</strong> verda<strong>de</strong>ra concepción educativa <strong>de</strong> esta propuesta, para evitar que se<br />

convierta <strong>en</strong> una simple receta <strong>de</strong> au<strong>la</strong> disfrazada <strong>de</strong> innovación progresista. Como un camino que<br />

va <strong>de</strong> <strong>la</strong> información al conocimi<strong>en</strong>to, el proyecto <strong>de</strong> trabajo repres<strong>en</strong>ta un formato abierto para <strong>la</strong><br />

indagación, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva multicultural y contextual.” (Fernando Hernán<strong>de</strong>z,<br />

2002: 78)<br />

2 Este párrafo forma parte <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> memorias <strong>de</strong> prácticas <strong>de</strong> Fabiana Paulino da Silva: “Picasso ante Degas. Esco<strong>la</strong><br />

Isabel <strong>de</strong> Vill<strong>en</strong>a. Re<strong>la</strong>to <strong>de</strong> observação participativa sobre as re<strong>la</strong>ções que po<strong>de</strong>m ser construídas no <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> um projeto <strong>de</strong> trabalho.” Desarrol<strong>la</strong>do para el Master <strong>de</strong> <strong>Artes</strong> <strong>Visual</strong>es y Educación: Un <strong>en</strong>foque construccionista<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Barcelona. Pp. 24.


La Perspectiva Educativa <strong>de</strong> los Proyectos <strong>de</strong> Trabajo no sigue una metodología fija, no hay un<br />

modo <strong>de</strong> trabajar concreto ni un patrón. Incluso porque si se trabaja <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> incertidumbres y<br />

cuestionami<strong>en</strong>tos que surg<strong>en</strong> durante el proceso, no hay como prever o <strong>de</strong>terminar caminos.<br />

El modo <strong>de</strong> trabajar<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> Isabel Vill<strong>en</strong>a fue constituyéndose con el tiempo y ha<br />

sufrido muchos cambios 3 . Algunos son muy s<strong>en</strong>cillos y otros más estructurales, como <strong>la</strong> elección<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> libreta <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> hojas sueltas que se pon<strong>en</strong> <strong>en</strong> una carpeta o <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> poner títulos<br />

<strong>en</strong> los trabajos realizados. Mercè V<strong>en</strong>tura participa <strong>de</strong> un grupo <strong>de</strong> estudio sobre <strong>la</strong> perspectiva<br />

educativa <strong>de</strong> los proyectos <strong>de</strong> trabajo, lo que aporta algunos <strong>de</strong> los cambios citados. A<strong>de</strong>más <strong>la</strong><br />

propia práctica cotidiana va configurando nuevas necesida<strong>de</strong>s.<br />

Sin embargo, no int<strong>en</strong>tamos analizar <strong>la</strong> libreta como forma <strong>de</strong> trabajo, sino lo que no está pres<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> el<strong>la</strong>. Es el fuera <strong>de</strong> campo, <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong>cisiones, <strong><strong>la</strong>s</strong> dudas <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> maestras, <strong><strong>la</strong>s</strong> influ<strong>en</strong>cias y los<br />

recorridos que <strong>de</strong>terminaron lo que se ve <strong>en</strong> <strong>la</strong> libreta.<br />

Este trabajo consta <strong>de</strong> dos partes: <strong>la</strong> reflexión hecha con los alumnos <strong>en</strong> c<strong><strong>la</strong>s</strong>e y <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

profesoras sobre el trabajo realizado.<br />

La reflexión con los alumnos ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> finalidad evaluativa y <strong>de</strong> profundización <strong>de</strong> los<br />

conocimi<strong>en</strong>tos adquiridos a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l trabajo. Por eso, el titulo <strong>de</strong>l proyecto es lo último que<br />

se hace. No hay un guión establecido y eso posibilita <strong>la</strong> continuidad, tanto <strong>de</strong> un proyecto a otro,<br />

cuanto <strong>de</strong> <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> trazar re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre lo que se apr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> y fuera <strong>de</strong> el<strong>la</strong>.<br />

El titulo es, <strong>de</strong> ese modo, <strong>la</strong> síntesis <strong>de</strong> todo el proceso y son los alumnos que lo elij<strong>en</strong>. Hay una<br />

conversación y un recordatorio por parte <strong>de</strong> todos para esa elección.<br />

Este hecho <strong>de</strong>muestra <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> proceso <strong>en</strong> construcción. Se parte <strong>de</strong> conceptos con<br />

los cuales se quiere trabajar pero <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a c<strong>la</strong>ve se va g<strong>en</strong>erando y c<strong>la</strong>rificando mi<strong>en</strong>tras se van<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo distintas maneras <strong>de</strong> trabajar<strong>la</strong>.<br />

O professor que opta pe<strong>la</strong> perspectiva educativa por projetos adota um angulo <strong>de</strong> visão sobre o assunto<br />

estudado que pot<strong>en</strong>cializa a busca <strong>de</strong> narrativas alternativas sobre o objeto estudado (Hernán<strong>de</strong>z,<br />

2002), isso quer dizer que doc<strong>en</strong>tes que escolhem trabalhar observando essa perspectiva buscam<br />

abandonar o conceito <strong>de</strong> “verda<strong>de</strong>s absolutas” pres<strong>en</strong>te na pedagogia tradicional e constroem junto<br />

com os alunos um mapa <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ções e versões dos fatos ou objetos estudados 4 . (Fabiana Paulino<br />

da Silva)<br />

3 La escue<strong>la</strong>, el propio profesor o profesora, los intereses educativos personales y los <strong>en</strong>tornos que forman parte <strong>de</strong><br />

cada núcleo promuev<strong>en</strong> distintas maneras <strong>de</strong> trabajar bajo esta perspectiva.<br />

4 Ibí<strong>de</strong>m. Pp. 10 y 11.<br />

161


La verdad es que <strong>en</strong> los 15-18 años que trabajo por proyectos han ido cambiando muchas cosas<br />

y por supuesto yo misma. Poco a poco he necesitado buscar distintas maneras <strong>de</strong> buscar el tema<br />

<strong>de</strong>l proyecto, ahora t<strong>en</strong>go unos objetivos marcados que pret<strong>en</strong>do conseguir pero no necesito un<br />

guión fijo para seguir…Observo y camino con mis alumnos <strong>en</strong> el apr<strong>en</strong>dizaje y <strong>la</strong> investigación<br />

es conjunta y buscamos juntos <strong>la</strong> manera <strong>de</strong> mostrar<strong>la</strong>. Esto me crea más inseguridad pero no me<br />

incomoda, me estimu<strong>la</strong>, no t<strong>en</strong>go miedo a “improvisar” y cambiar alguna sesión <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong><br />

una conversación o algún com<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> algún compañero/a. (Elisabet Bellido)<br />

Este proceso <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tación nos ayuda a evaluar el proceso <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> los alumnos y<br />

alumnas <strong>en</strong> torno al material g<strong>en</strong>erado, y también a reflexionar sobre y a partir <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> libretas y <strong>de</strong><br />

los hechos ocurridos.<br />

Es p<strong>en</strong>sar y apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a partir <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tación. Y reflexionar <strong>en</strong> torno a los<br />

elem<strong>en</strong>tos con una mirada at<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción con respecto a los alumnos y alumnas. Y a partir<br />

<strong>de</strong> eso re<strong>la</strong>tar una experi<strong>en</strong>cia difer<strong>en</strong>te. O sea, (re)construir el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to sobre <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia<br />

y re<strong>la</strong>tarlo, con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong> que esa docum<strong>en</strong>tación ayu<strong>de</strong> al profesor a educarse (John Elliot,<br />

1997).<br />

“T<strong>en</strong>ia al cap que el projecte <strong>de</strong> les re<strong>la</strong>cions no estava acabat que feia falta una visualització difer<strong>en</strong>t<br />

<strong>de</strong>l projecte, <strong>en</strong> que els n<strong>en</strong>s i n<strong>en</strong>es mostressin amb una xarxa tot el procés <strong>de</strong>l mateix. Després<br />

d’aquesta reflexió vam sortir altres temes que no havíem tractat <strong>en</strong> <strong>la</strong> feina. Una <strong>de</strong> les i<strong>de</strong>es,<br />

concretam<strong>en</strong>t <strong>la</strong> d’una n<strong>en</strong>a, que va dir que “Els pintors viatg<strong>en</strong> per apr<strong>en</strong>dre” a partir d’aquesta<br />

frase nosaltres vam vincu<strong>la</strong>r amb el projecte les nostres maneres d’apr<strong>en</strong>dre. Com apr<strong>en</strong>em: amb les<br />

persones, amb les mestres, amb les famílies, amb les pràctiques, amb les noticies, a on apr<strong>en</strong>em…”<br />

(Mercè V<strong>en</strong>tura)<br />

El cómo mostrar el proyecto también ha ido evolucionando <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes maneras, a veces ha t<strong>en</strong>ido<br />

el formato <strong>de</strong> una caja que íbamos ll<strong>en</strong>ando <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido, otros ha sido una so<strong>la</strong> cartulina <strong>de</strong> manera<br />

que se iba <strong>de</strong>sdob<strong>la</strong>ndo y mostrando distintas partes <strong>de</strong>l proyecto…otras ha sido <strong>la</strong> fotografía <strong>de</strong><br />

un mural que hemos ido montando <strong>en</strong>tre todos a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l proyecto con una explicación, y estos<br />

últimos años elegimos a m<strong>en</strong>udo <strong>la</strong> libreta b<strong>la</strong>nca <strong>de</strong> formato <strong>en</strong>tre din-a 3 y din-a 4.<br />

Mi objetivo ha sido buscar <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> que los alumnos puedan ver y manipu<strong>la</strong>r cuando<br />

quieran el conjunto <strong>de</strong> su proyecto para verlo, leerlo, “saborearlo” y po<strong>de</strong>rlo explicar como un<br />

re<strong>la</strong>to propio. (Elisabet Bellido)<br />

162


Bibliografía<br />

DENZIN, Norman K., LINCOLN Yvonna S. 1994. Handbook of qualitative research. London: Sage<br />

Publications.<br />

ELLIOT, John. (1997) El cambio educativo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación acción. Madrid, España: Morata<br />

ELLIOT, John. (2000) La investigación acción <strong>en</strong> educación. Madrid, España: Morata.<br />

HAMMERSLEY, Martyn, ATKINSON, Paul (1994). Etnografía. Métodos <strong>de</strong> investigación. Barcelona:<br />

Paidós.<br />

HERNÁNDEZ, Fernando. 2002. “Los Proyectos <strong>de</strong> Trabajo”. Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> Pedagogía. Nº 310, Febrero.<br />

Pp. 78 – 82<br />

KINCHELOE, Joe L., BERRY, Kathle<strong>en</strong> S. 2004. Rigour and complexity in educational research:<br />

conceptualizing the brico<strong>la</strong>ge. Maid<strong>en</strong>head: Op<strong>en</strong> University Press.<br />

MACBETH, Doug<strong><strong>la</strong>s</strong>. 2001. On “Reflexivity” in Qualitative Research: Two Readings, and a Third.<br />

Qualitative Inquiry. v. 7 no. 1, p. 35- 68.<br />

STRONACH, Ian et al. 2007. Reflexivity, the Picturing of Selves, the Forging of Method. Qualitative<br />

Inquiry. v. 13, no. 2, p.179-203.<br />

SPARKES Andrew C., SMITH Brett (2007) Narrative Constructionist Inquiry in HOLSTEIN James<br />

A., GUBRIUM Jaber F. (edts). Handbook of Constructionist Research. New York/London: The<br />

Guilford Press.<br />

163


Resum<strong>en</strong><br />

Sociedad y educación artística:<br />

Una converg<strong>en</strong>cia necesaria<br />

Ana Costa París, Carme Urpí y Concepción Naval<br />

Universidad <strong>de</strong> Navarra, Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Educación<br />

En un marco <strong>de</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> maestros <strong>en</strong> educación artística y estética, se analizan<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> propuestas <strong>de</strong>l área educativa <strong>de</strong> algunos c<strong>en</strong>tros o museos <strong>de</strong> arte contemporáneo <strong>en</strong> España,<br />

seleccionados según unos criterios <strong>de</strong>finidos. Se trata <strong>de</strong> una primera observación realizada<br />

a través <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> webs publicadas por cada institución y sistematizada según <strong>de</strong>terminados<br />

indicadores A pesar <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> limitaciones que supone una observación así, <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> estos<br />

museos una oferta educativa amplia y diversa, con múltiples recursos a disposición <strong>de</strong>l público<br />

g<strong>en</strong>eral y específico. Sin embargo, es preciso seguir profundizando <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> esta oferta<br />

con el fin <strong>de</strong> perfi<strong>la</strong>r mejor <strong><strong>la</strong>s</strong> compet<strong>en</strong>cias necesarias <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> futuros maestros y<br />

educadores <strong>de</strong> museos.<br />

Introducción<br />

Sobre <strong>la</strong> pluralidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes que el panorama actual nos ofrece se abr<strong>en</strong> numerosas<br />

posibilida<strong>de</strong>s. La realidad parece indicar que al marg<strong>en</strong> o parale<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a <strong><strong>la</strong>s</strong> investigaciones y<br />

avances que puedan realizarse <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación <strong>en</strong> una disciplina artística o saber, y<br />

también <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> pedagogía, lo que se precisa para su efectividad es una verda<strong>de</strong>ra converg<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> acciones <strong>de</strong> dichas disciplinas, dirigidas estratégicam<strong>en</strong>te hacia los difer<strong>en</strong>tes intereses que<br />

pueda t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> sociedad <strong>en</strong> <strong>la</strong> materia que nos ocupa. En este s<strong>en</strong>tido, esta co<strong>la</strong>boración pret<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

investigar y reflexionar acerca <strong>de</strong> alguna <strong>de</strong> estas necesarias converg<strong>en</strong>cias, como pue<strong>de</strong> ser <strong>la</strong><br />

que protagonizan los maestros y los museos, c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> arte, teatros <strong>de</strong> ópera, etc., <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva,<br />

instituciones cuya razón <strong>de</strong> ser es el arte. Tras este análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación sugerimos una serie <strong>de</strong><br />

propuestas <strong>de</strong> acción necesarias para llevar a cabo esta converg<strong>en</strong>cia.<br />

1. La situación actual<br />

Una visión g<strong>en</strong>eralista <strong>de</strong> los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos educativos <strong>de</strong> los museos nos indica que ambos ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

el interés y <strong>la</strong> motivación sufici<strong>en</strong>te para realizar difer<strong>en</strong>tes activida<strong>de</strong>s y propuestas educativas <strong>de</strong><br />

muy amplio espectro, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a los <strong>de</strong>stinatarios <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> mismas sean dirigidas a <strong><strong>la</strong>s</strong> familias, a<br />

los colegios y escue<strong><strong>la</strong>s</strong>, a los niños y al público <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral. Al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> alguna excepción, estas<br />

activida<strong>de</strong>s vi<strong>en</strong><strong>en</strong> i<strong>de</strong>adas, programadas, ejecutadas y evaluadas incluso, por los especialistas <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> educación <strong>de</strong>l museo.<br />

Actualm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> universida<strong>de</strong>s con el p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> adaptación al EEES (ORDEN<br />

ECI/3857/2007, <strong>de</strong> 27 <strong>de</strong> diciembre) estas instituciones convi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> formar a los que van a ser<br />

maestros <strong>de</strong> los alumnos que protagonizarán <strong>de</strong>spués <strong><strong>la</strong>s</strong> activida<strong>de</strong>s que acabamos <strong>de</strong> m<strong>en</strong>cionar.<br />

Estos maestros guiarán y asistirán <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> sus alumnos como personas y ciudadanos,<br />

lo que comporta <strong>la</strong> artesanal misión <strong>de</strong> ayudarles a crecer <strong>en</strong> aquel<strong><strong>la</strong>s</strong> compet<strong>en</strong>cias, que si<strong>en</strong>do<br />

necesarias también para su formación g<strong>en</strong>érica, les posibilitan una formación estética y les<br />

capacitan para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r el arte pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> que forman parte.<br />

164


Esta formación integral <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> está cada vez más asistida por recursos aj<strong>en</strong>os al<br />

c<strong>en</strong>tro educativo y <strong>en</strong> co<strong>la</strong>boración con el mismo, por lo que con estas premisas parece obvio que<br />

el estudiante <strong>de</strong> Grado <strong>en</strong> Educación Infantil y Primaria <strong>de</strong>be capacitarse <strong>en</strong> aquel<strong><strong>la</strong>s</strong> compet<strong>en</strong>cias<br />

que le proporcion<strong>en</strong> una formación artística que le permita impartir <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> esta disciplina.<br />

Pero también <strong>de</strong>be capacitarse, <strong>en</strong> aquel<strong><strong>la</strong>s</strong> compet<strong>en</strong>cias que le permitan <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r sus objetivos<br />

<strong>en</strong> co<strong>la</strong>boración con otras acciones prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> otras instituciones aj<strong>en</strong>as a <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>.<br />

Y es ahí, don<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> acciones <strong>de</strong> maestros y educadores <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> arte <strong>de</strong>b<strong>en</strong> concurrir<br />

para que ambos puedan llevar a cabo sus objetivos <strong>de</strong> manera co<strong>la</strong>borativa y efectiva tanto para el<br />

sujeto (Robinson, 2009) <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción como para ambas instituciones (escue<strong>la</strong> y museo).<br />

Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> universidad, <strong>la</strong> investigación da un nuevo impulso a este campo. Des<strong>de</strong> un punto<br />

<strong>de</strong> vista internacional, <strong>de</strong>staca una <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> líneas prioritarias <strong>de</strong> investigación <strong>de</strong>l Proyecto Zero <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Harvard, cuya actual directora Shari Tishman ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do el p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>l museo <strong>de</strong> arte como recurso <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> una investigación realizada <strong>en</strong><br />

co<strong>la</strong>boración con el propio Harvard Art Museum (Tishman, 2007). Des<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista<br />

nacional, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el Ministerio <strong>de</strong> Educación se ha impulsado d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l Programa CEI (Campus<br />

<strong>de</strong> Excel<strong>en</strong>cia Internacional), <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>l arte como criterio <strong>de</strong> excel<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación superior<br />

(Moraza y Cuesta, 2010). Concretam<strong>en</strong>te, nos interesa aquí <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción arte/cultura/comunicación<br />

que consi<strong>de</strong>ra el arte “como educación ciudadana, permiti<strong>en</strong>do una integración cognitiva y activa<br />

<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> significaciones sociales” (Id., p. 17) por parte <strong>de</strong> los alumnos que pasan por <strong>la</strong> universidad.<br />

Otra re<strong>la</strong>ción interesante <strong>de</strong> esta misma propuesta se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong> tríada arte/patrimonio/<br />

cultura. aquí el arte se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> “como mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> transmisión cultural, tanto como educación<br />

inducida, a través <strong>de</strong> obras <strong>en</strong> el <strong>en</strong>torno; como <strong>de</strong> cond<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> valor” (Ibíd.).<br />

Es necesario fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> investigación sobre cuestiones re<strong>la</strong>cionadas específicam<strong>en</strong>te con<br />

<strong>la</strong> educación y <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong>l patrimonio <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un <strong>en</strong>foque interdisciplinar <strong>en</strong> el que interv<strong>en</strong>gan<br />

pedagogos, estetas, historiadores, sociólogos, etc. Si se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> dar respuesta a <strong><strong>la</strong>s</strong> múltiples<br />

necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación patrimonial se precisa una converg<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre arte, educación y<br />

sociedad (Sedano, Bernal y Urpí, 2005).<br />

2. Los difer<strong>en</strong>tes objetivos<br />

El acercami<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre un museo 1 y un c<strong>en</strong>tro educativo va más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> simple contratación <strong>de</strong><br />

servicios o satisfacción <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s mutuas, por parte <strong>de</strong> unos y otros. Más que proporcionar<br />

un asesorami<strong>en</strong>to informativo a los maestros <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro educativo, es necesario que tanto éste<br />

último como el museo sean qui<strong>en</strong>es construyan conjuntam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> manera que el trabajo sea<br />

transversal (Jové, Cano, Ayuso y Sanjuán, 2008). Así cabe p<strong>la</strong>ntearse algunas cuestiones.<br />

¿Qué pret<strong>en</strong><strong>de</strong> un museo cuando presta su co<strong>la</strong>boración a <strong><strong>la</strong>s</strong> escue<strong><strong>la</strong>s</strong>? Difundirse a él<br />

mismo y a su cont<strong>en</strong>ido, <strong>en</strong> primer lugar. Se asegura así su propia exist<strong>en</strong>cia como museo o<br />

c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> arte y <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> aquellos objetivos que están <strong>en</strong> sus cimi<strong>en</strong>tos: <strong>la</strong> conservación y<br />

restauración <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra, <strong>la</strong> difusión y visibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma y <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> activida<strong>de</strong>s a su alre<strong>de</strong>dor,<br />

así como <strong>la</strong> formación e investigación <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral.<br />

¿Qué pret<strong>en</strong><strong>de</strong> un c<strong>en</strong>tro educativo cuando pi<strong>de</strong> <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> un museo? Profundizar<br />

<strong>en</strong> los objetivos <strong>de</strong> su propio currículum, incluso ampliarlos, y ayudar <strong>en</strong> <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong><br />

aquel<strong><strong>la</strong>s</strong> compet<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> que pret<strong>en</strong><strong>de</strong> formar a sus alumnos (Costa, Repáraz y Urpí, 2010).<br />

Podríamos seguir con una <strong>la</strong>rga lista <strong>de</strong> objetivos por ambas partes, pero su <strong>de</strong>sarrollo<br />

correría igualm<strong>en</strong>te paralelo a <strong>la</strong> <strong>la</strong>rga lista <strong>de</strong> puntos <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong>tre el museo y el maestro<br />

1 Bajo <strong>la</strong> d<strong>en</strong>ominación <strong>de</strong> museo incluimos <strong>de</strong> ahora <strong>en</strong> a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte a otras d<strong>en</strong>ominaciones como c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> arte,<br />

instituto <strong>de</strong> arte, c<strong>en</strong>tro artístico y cultural, etc., todos ellos espacios <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cia e investigación alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l arte.<br />

165


que lleva a sus alumnos al mismo. Esto nos lleva a preguntarnos si realm<strong>en</strong>te el maestro recibe<br />

<strong>en</strong> su formación universitaria <strong><strong>la</strong>s</strong> herrami<strong>en</strong>tas que posteriorm<strong>en</strong>te necesitará para po<strong>de</strong>r realizar<br />

este trabajo conjunto con el educador <strong>de</strong> museo, o también, para ejercer como educador <strong>de</strong> museo.<br />

Para llevar a cabo esta converg<strong>en</strong>cia efectiva que int<strong>en</strong>sifica los objetivos <strong>de</strong> ambas partes<br />

y redunda <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación artística y estética <strong>de</strong>l alumno, es necesario proponer <strong>de</strong>terminadas<br />

actuaciones, al hilo <strong>de</strong> los objetivos para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación artística <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong><br />

Seúl (UNESCO, 2010).<br />

3. Una primera aproximación al tema<br />

Para empezar a materializar este proyecto <strong>de</strong> investigación hemos optado por llevar a cabo una<br />

primera aproximación g<strong>en</strong>eral que nos permita t<strong>en</strong>er una i<strong>de</strong>a aproximada <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación real <strong>de</strong><br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> áreas educativas <strong>de</strong> los museos, <strong>de</strong> manera que esta primera visión panorámica nos <strong>de</strong>scubriera<br />

posteriores líneas <strong>de</strong> actuación para ahondar <strong>en</strong> los objetivos <strong>de</strong> nuestra investigación.<br />

En este s<strong>en</strong>tido y d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l panorama museístico español, cabe hacer algunas<br />

puntualizaciones:<br />

- En primer lugar, nuestro trabajo se ha basado <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> páginas web <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados museos, por lo<br />

que cabe <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> que no siempre qued<strong>en</strong> reflejados algunos aspectos que ciertam<strong>en</strong>te se<br />

dan <strong>en</strong> <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución observada pero que no necesariam<strong>en</strong>te se visualizan <strong>en</strong> <strong>la</strong> web.<br />

- En segundo lugar, hemos hecho una selección <strong>de</strong> museos con <strong>de</strong>terminados criterios. Estos<br />

criterios no pued<strong>en</strong> <strong>de</strong>finirse como aleatorios, sino que a nuestro modo <strong>de</strong> ver son los que más se<br />

ajustan al objeto <strong>de</strong> nuestra investigación.<br />

- Y <strong>en</strong> tercer lugar, hemos procedido a <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> unos indicadores que nos permitieran<br />

realizar dicha observación, así como unas directrices para su observación.<br />

Los criterios <strong>de</strong> selección <strong>de</strong> los museos para el análisis <strong>de</strong>scrito son los sigui<strong>en</strong>tes:<br />

1. Ser c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> arte contemporáneo. Este criterio respon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> necesidad que ti<strong>en</strong>e<br />

este tipo <strong>de</strong> museos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r estrategias para transmitir el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> sus colecciones a<br />

los difer<strong>en</strong>tes públicos a causa <strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>or aceptación que <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran. Aunque algunos <strong>de</strong> los<br />

museos seleccionados incluy<strong>en</strong> también colecciones anteriores a <strong>la</strong> etapa contemporánea, como<br />

es el caso <strong>de</strong> El Prado, estos han sido escogidos por sus colecciones contemporáneas y se analizan<br />

específicam<strong>en</strong>te los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong>l proyecto educativo concerni<strong>en</strong>tes al arte contemporáneo.<br />

2. T<strong>en</strong>er un proyecto educativo <strong>de</strong>finido, <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> contar con un fuerte<br />

conv<strong>en</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> virtualidad educativa <strong>de</strong>l arte <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido como manifestación libre <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

expresión y creatividad humana.<br />

3. Visibilidad on-line <strong>de</strong> su proyecto educativo. Este criterio es fundam<strong>en</strong>tal para<br />

establecer una comunicación continuada con los c<strong>en</strong>tros educativos, familias, público g<strong>en</strong>eral y<br />

po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r estrategias <strong>de</strong> seguimi<strong>en</strong>to.<br />

4. Ser repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong> alguna <strong>de</strong> estas categorías: museo nacional/ museo local,<br />

museo <strong>de</strong> titu<strong>la</strong>ridad pública/ museo <strong>de</strong> titu<strong>la</strong>ridad privada, museo <strong>de</strong> gran formato/ museo <strong>de</strong><br />

pequeño formato. Este criterio respon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> seleccionar un conjunto heterogéneo <strong>de</strong><br />

museos que aportase difer<strong>en</strong>tes matices y cualida<strong>de</strong>s a este trabajo, <strong>de</strong> modo que nos permita<br />

adoptar un visión amplia y lo más completa posible.<br />

166


Con estos criterios se escogieron 11 museos d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l ámbito nacional: Museo <strong>de</strong>l Prado, C<strong>en</strong>tro<br />

<strong>de</strong> Arte Reina Sofía, Museo Thyss<strong>en</strong>-Bornemisza, Museo Picasso Má<strong>la</strong>ga, Museo Gugg<strong>en</strong>heim,<br />

Museo Patio Herreriano, MACBA, Artium, IVAM, MUSAC, Fundació Pi<strong>la</strong>r i Joan Miró.<br />

En cuanto a los indicadores/<strong>de</strong>scriptores <strong>de</strong> los museos hemos valorado los sigui<strong>en</strong>tes, tal como se<br />

<strong>de</strong>scribe a <strong>la</strong> <strong>de</strong>recha <strong>de</strong> los mismos:<br />

Pres<strong>en</strong>tación, carácter propio<br />

y propuesta educativa g<strong>en</strong>eral<br />

Fundam<strong>en</strong>tación pedagógica sólida y exposición<br />

íntegra o más bi<strong>en</strong> mera <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> principios<br />

Autod<strong>en</strong>ominación<br />

Id<strong>en</strong>tificable c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te y distintiva o, por el contrario,<br />

confusa, conv<strong>en</strong>cional y remota<br />

Programas para el público g<strong>en</strong>eral Accesibles, sin barreras, adaptados, variados<br />

Programas <strong>en</strong> el ámbito formal<br />

d<strong>en</strong>tro y fuera <strong>de</strong>l museo<br />

Difer<strong>en</strong>ciados por etapas, posibilidad <strong>de</strong> trabajar<br />

previa y posteriorm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el au<strong>la</strong> u otros lugares<br />

fuera <strong>de</strong>l museo<br />

Programas <strong>en</strong> el ámbito no formal Para adultos, <strong>de</strong> carácter social<br />

Programas para familias D<strong>en</strong>tro y fuera <strong>de</strong> los periodos vacacionales<br />

Activida<strong>de</strong>s para profesionales<br />

y educadores<br />

Formación, apoyo, seguimi<strong>en</strong>to al educador o profesional<br />

Propuestas educativas sobre<br />

<strong>la</strong> exposición <strong>en</strong> curso<br />

Recursos materiales y humanos<br />

Activida<strong>de</strong>s realizadas con artistas Participativas o meram<strong>en</strong>te expositivas<br />

Recursos didácticos <strong>en</strong> <strong>la</strong> web<br />

C<strong>la</strong>ridad y fácil manejo, riqueza <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido,<br />

adaptados a <strong><strong>la</strong>s</strong> necesida<strong>de</strong>s educativas específicas<br />

Biblioteca Espacio <strong>de</strong> estudio o más bi<strong>en</strong> divulgativo tipo café literario<br />

Publicaciones Disponibles on-line, periodicidad, investigación<br />

Interdisciplinariedad <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> activida<strong>de</strong>s<br />

propuestas<br />

Intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> otros <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos y <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s:<br />

universida<strong>de</strong>s, ayuntami<strong>en</strong>tos, museos, observatorios,<br />

jardines botánicos, casas culturales, asociaciones.<br />

Activida<strong>de</strong>s musicales, danza, teatro,<br />

cine performances, etc.<br />

En <strong>la</strong> línea <strong>de</strong>l carácter propio o totalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sconectadas<br />

Confer<strong>en</strong>cias, seminarios y talleres En <strong>la</strong> línea <strong>de</strong>l carácter propio o totalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sconectadas<br />

Participación social y voluntariado<br />

D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> un programa <strong>de</strong> participación ciudadana<br />

o solo como apoyo puntual a los servicios ofrecidos<br />

<strong>Investigación</strong><br />

Interdisciplinariedad, conv<strong>en</strong>ios con universida<strong>de</strong>s,<br />

Publicaciones<br />

Acceso a programación, obra perman<strong>en</strong>te, recursos<br />

Visibilidad<br />

didácticos, docum<strong>en</strong>tación, publicaciones, <strong>en</strong>trevistas,<br />

vi<strong>de</strong>os, etc.<br />

La necesidad <strong>de</strong> acotar <strong>la</strong> observación nos obliga a <strong>de</strong>jar fuera <strong>de</strong>l análisis otros elem<strong>en</strong>tos que<br />

podrían resultar también <strong>de</strong> interés y que emp<strong>la</strong>zamos para futuros trabajos. Asimismo, otras<br />

vías <strong>de</strong> observación tales como <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>en</strong>trevistas con maestros y educadores <strong>de</strong> museos, son<strong>de</strong>os<br />

con el público infantil, juv<strong>en</strong>il, adulto o públicos especializados, nos permitiría ampliar nuestro<br />

análisis más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> pura observación f<strong>en</strong>om<strong>en</strong>ológica hacia una valoración <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong><br />

167


los cont<strong>en</strong>idos educativos más específicos que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> los museos. No obstante, optar<br />

por una primera aproximación a través <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> webs supone po<strong>de</strong>r obt<strong>en</strong>er una visión panorámica<br />

inicial que nos sitúe <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada fr<strong>en</strong>te a toda <strong>la</strong> diversidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta educativa <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />

arte contemporáneo.<br />

El sigui<strong>en</strong>te paso a seguir lo constituyó <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ntil<strong>la</strong> <strong>de</strong> observación que,<br />

previo análisis y valoración <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> webs <strong>de</strong> los museos, nos ofreció los sigui<strong>en</strong>tes resultados 2 :<br />

Área <strong>de</strong> Educación<br />

Pres<strong>en</strong>tación,<br />

carácter propio y<br />

propuesta educativa<br />

g<strong>en</strong>eral<br />

Museo<br />

<strong>de</strong>l<br />

Prado<br />

C<strong>en</strong>tro<br />

<strong>de</strong> Arte<br />

Reina<br />

Sofía<br />

Museo<br />

Thyss<strong>en</strong>-<br />

Bornemisza<br />

Museo<br />

Picasso<br />

Má<strong>la</strong>ga<br />

Museo<br />

Gugg<strong>en</strong>heim<br />

Bilbao<br />

168<br />

Museo<br />

Patio<br />

Herreriano<br />

MACBA<br />

ARTIUM IVAM<br />

MUSAC<br />

3 3 3 3 3 4 3 4 2 5 5<br />

Autod<strong>en</strong>ominación 3 3 5 5 3 3 3 4 2 4 5<br />

Programas para el<br />

público g<strong>en</strong>eral<br />

Programas <strong>en</strong> el<br />

5 5 5 4 5 4 4 5 5 5 4<br />

ámbito formal d<strong>en</strong>tro<br />

y fuera <strong>de</strong>l museo<br />

5 5 5 4 5 4 5 4 3 5 4<br />

Programas <strong>en</strong> el<br />

ámbito no formal<br />

5 5 5 3 5 4 4 4 5 5 5<br />

Programas para<br />

familias<br />

Activida<strong>de</strong>s para<br />

2 4 5 3 4 3 3 2 1 1 5<br />

profesionales y<br />

educadores<br />

Propuestas<br />

4 5 4 4 4 4 4 4 1 3 5<br />

educativas sobre <strong>la</strong><br />

exposición <strong>en</strong> curso<br />

Activida<strong>de</strong>s<br />

4 4 4 4 4 4 4 2 5 5 5<br />

realizadas con<br />

artistas<br />

2 5 5 1 4 5 4 4 5 5 5<br />

Recursos didácticos<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> web<br />

4 5 5 1 5 4 3 2 3 3 1<br />

Biblioteca 4 5 2 4 4 4 5 4 4 5 1<br />

Publicaciones<br />

Interdisciplinariedad<br />

5 5 4 1 4 4 5 2 4 5 1<br />

<strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> activida<strong>de</strong>s<br />

propuestas<br />

Activida<strong>de</strong>s<br />

4 4 4 2 4 4 3 4 4 4 4<br />

musicales, danza,<br />

teatro, cine<br />

performances, etc.<br />

1 5 4 3 5 4 3 4 4 3 4<br />

Confer<strong>en</strong>cias,<br />

seminarios y talleres<br />

5 5 4 2 5 4 4 5 5 5 4<br />

Participación social y<br />

voluntariado<br />

4 5 4 1 4 2 2 4 4 5 5<br />

<strong>Investigación</strong> 5 5 4 2 5 4 4 3 3 4 4<br />

Visibilidad 5 5 5 3 5 4 3 4 4 5 4<br />

3.1 Resultados obt<strong>en</strong>idos:<br />

Fundació<br />

Pi<strong>la</strong>r<br />

i Joan<br />

Miró<br />

Convi<strong>en</strong>e recordar que con esta p<strong>la</strong>ntil<strong>la</strong> <strong>de</strong> resultados no se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> hacer una comparación<br />

<strong>en</strong>tre los museos, sino que se ha escogido una repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> museos <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>te tipología<br />

(tamaño, recursos, orig<strong>en</strong>, objetivos, etc.), lo que <strong>de</strong>clina cualquier comparación <strong>en</strong> ninguno <strong>de</strong><br />

los <strong>de</strong>scriptores.<br />

A<strong>de</strong>más, nos estamos fijando únicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> visibilidad on-line <strong>de</strong> los museos por lo que<br />

habrá aspectos que escapan a nuestra mirada sobre los mismos.<br />

Ya <strong>en</strong>trando <strong>en</strong> los resultados propiam<strong>en</strong>te, constatamos <strong><strong>la</strong>s</strong> sigui<strong>en</strong>tes observaciones<br />

g<strong>en</strong>erales.<br />

- En <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> museos revisados, <strong><strong>la</strong>s</strong> áreas educativas aparec<strong>en</strong> <strong>de</strong> modo visible,<br />

c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te id<strong>en</strong>tificable mediante alguna d<strong>en</strong>ominación específica, y algún tipo <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tación<br />

2 La valoración se realizó mediante <strong>la</strong> estimación d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> una esca<strong>la</strong> <strong>de</strong>l 1 al 5 (1: nu<strong>la</strong>, 2: pobre, 3: media, 4:<br />

bu<strong>en</strong>a, 5: excel<strong>en</strong>te)


eve, c<strong>la</strong>ra y directa, aunque observamos también que dichas pres<strong>en</strong>taciones adolec<strong>en</strong> <strong>de</strong> un<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> profundidad e integrador <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> oferta museística re<strong>la</strong>cionada con el ámbito<br />

educativo.<br />

- Valoramos positivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> programas educativos g<strong>en</strong>erales y el gran<br />

<strong>de</strong>sarrollo que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> el ámbito formal.<br />

- La propuesta <strong>en</strong> lo formal se c<strong>en</strong>tra más <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> escue<strong><strong>la</strong>s</strong> e institutos y no <strong>en</strong> <strong>la</strong> universidad.<br />

- No ocurre así <strong>en</strong> los programas educativos <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> familias <strong>en</strong> que raram<strong>en</strong>te se <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

m<strong>en</strong>ciona como público g<strong>en</strong>eral. No hay una especificidad mayoritaria para <strong><strong>la</strong>s</strong> familias.<br />

- Sigui<strong>en</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> línea positiva, es <strong>de</strong>stacable <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> bibliotecas, así como <strong>de</strong>l<br />

área <strong>de</strong> investigación <strong>en</strong> <strong>la</strong> web <strong>de</strong> todos los museos analizados.<br />

- También hay una gran oferta <strong>en</strong> todos los casos <strong>de</strong> confer<strong>en</strong>cias, seminarios y talleres.<br />

- En <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los museos hemos <strong>en</strong>contrado activida<strong>de</strong>s complem<strong>en</strong>tarias (danza,<br />

música, cine) que muestra dos tipos <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>lo: <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra (museo clásico) fr<strong>en</strong>te<br />

a un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> arte (activida<strong>de</strong>s).<br />

- Sobre los recursos didácticos consi<strong>de</strong>ramos que algunas webs son más dinámicas. En<br />

cualquier caso, <strong>de</strong>ducimos que es lógico puesto que dada <strong>la</strong> variedad <strong>de</strong> recursos y <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>te<br />

capacidad <strong>de</strong> museos elegidos según los criterios m<strong>en</strong>cionados, es difícil hacer una comparación.<br />

- En g<strong>en</strong>eral se aprecia <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong> comunicarse más con el usuario, apreciada <strong>en</strong> tres<br />

variables:<br />

a) La multivariedad <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s con distintas disciplinas que intervi<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

b) La re<strong>la</strong>ción con los propios artistas y el <strong>en</strong>torno<br />

c) La exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> comunicación como área especializada.<br />

- La accesibilidad a los archivos, bibliotecas, publicaciones, se observa <strong>de</strong> manera pat<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> los museos.<br />

- En g<strong>en</strong>eral, observamos cierta t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a que <strong><strong>la</strong>s</strong> activida<strong>de</strong>s qued<strong>en</strong> <strong>en</strong>c<strong>la</strong>ustradas<br />

físicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los edificios <strong>de</strong> los museos. Sería <strong>de</strong>seable una mayor apertura que suponga <strong>la</strong><br />

salida <strong>de</strong> los museos a <strong>la</strong> calle, a los hogares, etc.<br />

- Da <strong>la</strong> impresión <strong>de</strong> que el área educativa todavía no impregna todo el sistema <strong>de</strong>l museo<br />

sino que éste está constituido por difer<strong>en</strong>tes áreas compartim<strong>en</strong>tadas (<strong>en</strong>tre el<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>la</strong> educativa),<br />

mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> el mundo anglosajón el proyecto educativo es una parte sustancial <strong>de</strong>l museo como<br />

pue<strong>de</strong> serlo <strong>la</strong> artística. (I Congreso Internacional Los Museos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Educación. La formación<br />

<strong>de</strong> los educadores, 2008), y a m<strong>en</strong>udo da lugar al trabajo interdisciplinar <strong>en</strong>tre los difer<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos. En este s<strong>en</strong>tido es <strong>de</strong>seable un trabajo co<strong>la</strong>borativo <strong>en</strong>tre conservación, educación<br />

y comunicación, incluso para el propio gobierno y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución.<br />

Una muestra <strong>de</strong> esa <strong>de</strong>sconexión es que <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> propias webs no se acaba <strong>de</strong> establecer <strong>la</strong><br />

re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre educación, investigación, bibliotecas, publicaciones, archivos, etc., lo que hace<br />

p<strong>en</strong>sar que se sigue p<strong>en</strong>sando <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación como algo reducido a lo esco<strong>la</strong>r y no como algo<br />

<strong>en</strong>marcado <strong>en</strong> unas coord<strong>en</strong>adas más amplias que abarcan lo social, lo cultural.<br />

- En re<strong>la</strong>ción a lo anterior, observamos también <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s musicales <strong>en</strong><br />

los museos, pero no siempre garantizando el significado integrador <strong>en</strong>tre <strong><strong>la</strong>s</strong> artes plásticas y <strong>la</strong><br />

música.<br />

4. Reflexiones finales<br />

Con <strong>la</strong> aproximación que han supuesto los resultados <strong>de</strong> este trabajo, p<strong>en</strong>samos que <strong>la</strong> primera<br />

acción, que a nuestro modo <strong>de</strong> ver parece es<strong>en</strong>cial, es investigar <strong>la</strong> situación real <strong>de</strong> los objetivos,<br />

canales y acciones concretas que se están realizando <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> educación <strong>en</strong> los museos o<br />

169


c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> arte (Falk, 2009). Por otro <strong>la</strong>do, también se requiere conocer los aspectos re<strong>la</strong>tivos a<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> compet<strong>en</strong>cias artísticas y estéticas que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> formación <strong>de</strong> los futuros<br />

maestros y que guardan re<strong>la</strong>ción no solo con los objetivos curricu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros educativos<br />

sino también con los objetivos <strong>de</strong> los propios c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> arte (Furió, 2000).<br />

La segunda acción se refiere a una id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong> los posibles problemas y posibilida<strong>de</strong>s<br />

que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> y su evaluación.<br />

En tercer lugar, conv<strong>en</strong>dría apuntar a <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> actuación co<strong>la</strong>borativa<br />

por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> universidad y <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> arte. En este s<strong>en</strong>tido, el diálogo <strong>en</strong>tre el museo y el<br />

público saldría b<strong>en</strong>eficiado a partir <strong>de</strong> esta co<strong>la</strong>boración (Urpí, Costa y Font, 2011).<br />

Para llevar a cabo estas acciones es necesario contar con el soporte y reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad<br />

civil, <strong><strong>la</strong>s</strong> políticas culturales, <strong><strong>la</strong>s</strong> organizaciones profesionales y <strong><strong>la</strong>s</strong> difer<strong>en</strong>tes comunida<strong>de</strong>s y<br />

sistemas educativos, con el fin <strong>de</strong> concretar los objetivos rectores, aplicar <strong><strong>la</strong>s</strong> estrategias propuestas<br />

y ejecutar <strong><strong>la</strong>s</strong> activida<strong>de</strong>s pertin<strong>en</strong>tes, que se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>de</strong> los acuerdos establecidos <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

confer<strong>en</strong>cias internacionales sobre <strong>la</strong> educación artística.<br />

Bibliografía<br />

COSTA, A., REPÁRAZ, Ch. y URPÍ, C. (2010). “Las TIC y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> el EEES.<br />

Una propuesta para <strong>la</strong> educación moral y estética” <strong>en</strong> Memorias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nov<strong>en</strong>a Confer<strong>en</strong>cia<br />

Iberoamericana <strong>en</strong> Sistemas, Cibernética e Informática (CISCI 2010).<br />

FALK, John H. (2009). Id<strong>en</strong>tity and Museum Visitor Experi<strong>en</strong>ce. Walnut Creek: Left Coast Press.<br />

FURIÓ, V. (2000). Sociología <strong>de</strong>l arte. Madrid: Cátedra.<br />

JOVÉ, G., CANO, S., AYUSO, H., SANJUÁN, R. (2008). “Experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> arte y educación. La escue<strong>la</strong> va<br />

al c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> arte y el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> arte va a <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>”. Actas <strong>de</strong>l I Congreso Internacional Los Museos<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Educación. La formación <strong>de</strong> los educadores. Madrid:<br />

Museo Thyss<strong>en</strong>-Bornemisza. Disponible <strong>en</strong>:<br />

<br />

MORAZA, J. L. y CUESTA, S. (2010). Campus <strong>de</strong> Excel<strong>en</strong>cia Internacional. El arte como criterio <strong>de</strong><br />

excel<strong>en</strong>cia. Mo<strong>de</strong>lo ARS (Art. Research. Society). Madrid: MEC.<br />

ROBINSON, K. (2009). El elem<strong>en</strong>to. Barcelona: Grijalbo.<br />

ORDEN ECI/3857/2007, <strong>de</strong> 27 <strong>de</strong> diciembre. BOE nº 312, 29 <strong>de</strong> diciembre 2007.<br />

RODRÍGUEZ SEDANO, A.; BERNAL, A.; URPÍ, C. (2005). “La educación patrimonial”. En Retos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

educación social. Pamplona: Eunate.<br />

TISHMAN, S., MCKINNEY, A., & STRAUGHN, C. (2007). Study C<strong>en</strong>ter Learning: An investigation<br />

of the educational power and pot<strong>en</strong>tial of the Harvard University Art Museums Study C<strong>en</strong>ters.<br />

Harvard Project Zero.<br />

UNESCO (2010). La Ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> Seúl: Objetivos para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación artística. Disponible<br />

<strong>en</strong>:<br />

<br />

URPÍ, C., COSTA, A. y FONT, S. (2011). “El museo como foro <strong>de</strong> investigación y diálogo contemporáneo”.<br />

En EARI (Educación Artística. Revista <strong>de</strong> <strong>Investigación</strong>), n. 2, pp. 199-201.<br />

170


Entornos híbridos para el apr<strong>en</strong>dizaje <strong>en</strong> Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong>: Au<strong>la</strong>,<br />

TIC’s y contexto social<br />

Resum<strong>en</strong><br />

Teresa Marín García<br />

Facultad <strong>de</strong> Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong> <strong>de</strong> Altea. Universidad Miguel Hernán<strong>de</strong>z <strong>de</strong> Elche<br />

Esta comunicación pres<strong>en</strong>ta una experi<strong>en</strong>cia doc<strong>en</strong>te realizada <strong>en</strong> <strong>la</strong> asignatura “Estrategias<br />

creativas” <strong>en</strong> <strong>la</strong> Titu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Altea (UMH), <strong>en</strong> el curso 2010-11.<br />

Con el objetivo <strong>de</strong> practicar difer<strong>en</strong>tes estrategias creativas para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r propuestas artísticas<br />

y propiciar prácticas <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje contextualizado se propuso a los estudiantes <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración un<br />

proyecto artístico co<strong>la</strong>borativo para un lugar específico <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Altea.<br />

El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estos proyectos se realizó combinando activida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> tres ámbitos<br />

interconectados: prácticas pres<strong>en</strong>ciales <strong>en</strong> el au<strong>la</strong>, experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> diálogo con el contexto social<br />

próximo y el uso <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas TIC.<br />

Los objetivos específicos <strong>de</strong> esta experi<strong>en</strong>cia fueron: g<strong>en</strong>erar un marco para facilitar el<br />

apr<strong>en</strong>dizaje significativo y crítico a partir <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s artística contextualizadas <strong>en</strong> el ámbito<br />

público y social; experim<strong>en</strong>tar metodologías <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje basado <strong>en</strong> proyectos y <strong>de</strong> trabajo<br />

co<strong>la</strong>borativo <strong>en</strong> los estudios <strong>de</strong> Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong>; reflexionar sobre problemáticas propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación<br />

colectiva; posibilitar herrami<strong>en</strong>tas para un uso crítico <strong>de</strong> los medios digitales y <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong><br />

información <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tornos y poner <strong>en</strong> práctica métodos <strong>de</strong> evaluación combinados. Esta<br />

práctica ha servido para extraer conclusiones sobre el interés y <strong>la</strong> viabilidad <strong>de</strong> estas metodologías<br />

para el apr<strong>en</strong>dizaje <strong>en</strong> los nuevos grados <strong>en</strong> Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong>.<br />

“El apr<strong>en</strong>dizaje no se pue<strong>de</strong> diseñar. Solo se pue<strong>de</strong> facilitar o frustrar”<br />

Eti<strong>en</strong>ne W<strong>en</strong>ger<br />

Algunas i<strong>de</strong>as iniciales sobre el apr<strong>en</strong>dizaje (<strong>en</strong> Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong>)<br />

Sin embargo el apr<strong>en</strong>dizaje es un elem<strong>en</strong>to constitutivo y es<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana. Se apr<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

<strong>en</strong> cualquier lugar y <strong>en</strong> cualquier mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el que nos confrontamos con una experi<strong>en</strong>cia<br />

significativa que nos transforma y nos obliga a reubicarnos <strong>en</strong> el mundo 1 . Es obvio que el apr<strong>en</strong>dizaje<br />

trasci<strong>en</strong><strong>de</strong> lo meram<strong>en</strong>te académico. Por ello resulta absurdo que <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>en</strong>señanzas académicas sigan<br />

retic<strong>en</strong>tes a incorporar perspectivas que reconozcan el carácter social <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje y prácticas<br />

que integr<strong>en</strong> contextos <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia vital cotidiana para su <strong>de</strong>sarrollo.<br />

En los últimos años <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> políticas educativas se ha hecho un gran esfuerzo por<br />

imponer un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> el apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong>l estudiante, aunque cabría objetar<br />

que bajo unos parámetros con un trasfondo <strong>en</strong> muchos casos discutibles. En unos caso por esa<br />

misma imposición, <strong>en</strong> otros por no compartir el carácter instrum<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

a unos intereses políticos y económicos poco c<strong>la</strong>ros el sistema educativo se resiste a muchos<br />

<strong>de</strong> los cambios que este mo<strong>de</strong>lo implicaría. Adoptar otras perspectivas para abordar el tema <strong>de</strong>l<br />

apr<strong>en</strong>dizaje no es algo que se pue<strong>de</strong> forzar y mucho m<strong>en</strong>os improvisar.<br />

1 Este <strong>en</strong>foque se <strong>de</strong>riva <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría social <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje. En los últimos años a difer<strong>en</strong>tes ev<strong>en</strong>tos que recog<strong>en</strong><br />

y reivindican este tipo <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> ámbitos educativos y culturales. Tal vez uno <strong>de</strong> los más explícitos fue<br />

el Simposio <strong>la</strong> “Educación expandida” cuyo subtítulo era: “<strong>la</strong> educación pue<strong>de</strong> suce<strong>de</strong>r <strong>en</strong> cualquier mom<strong>en</strong>to, <strong>en</strong><br />

cualquier lugar”, celebrado <strong>en</strong> 2009 <strong>en</strong> el marco 11 edición <strong>de</strong>l Festival Internacional ZEMOS98, “se c<strong>en</strong>tró <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

búsqueda <strong>de</strong> nuevas formas <strong>de</strong> educación que incorpor<strong>en</strong> y se adapt<strong>en</strong> a los procesos sociales y comunicacionales que<br />

ha provocado Internet”. La reflexión y el <strong>de</strong>bate sobre estos temas sigue abierta <strong>en</strong> su blog: http://www.zemos98.org/<br />

eduex/spip.php?rubrique1 (Fecha consulta: 10/07/2011)<br />

171


Uno <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s problemas que v<strong>en</strong>imos <strong>de</strong>tectando <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral<br />

y <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong>, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, es <strong>la</strong> <strong>de</strong>sconexión y <strong>de</strong>scontextualización <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza<br />

respecto a <strong>la</strong> distintos ámbitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia vital. El marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza académica, como<br />

institución, inevitablem<strong>en</strong>te g<strong>en</strong>era límites, establece reg<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong>l juego, más propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura<br />

y el “diseño” que <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia cotidiana. Incluso <strong>la</strong> propia práctica artística,<br />

reconocida o “institucionalizada” como tal se ve afectada por estas t<strong>en</strong>siones, si<strong>en</strong>do <strong><strong>la</strong>s</strong> corri<strong>en</strong>tes<br />

más cercanas al Arte-Vida, que suel<strong>en</strong> c<strong>en</strong>trar sus prácticas <strong>en</strong> los procesos y el acontecimi<strong>en</strong>to<br />

más que <strong>en</strong> los resultados, <strong><strong>la</strong>s</strong> que más sufr<strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> paradojas <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> esta situación.<br />

En <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia que pres<strong>en</strong>tamos partíamos <strong>de</strong> <strong>la</strong> premisa <strong>de</strong> incorporar una perspectiva<br />

cercana a <strong><strong>la</strong>s</strong> teoría social <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje 2 , con <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar distintos factores que<br />

pudieran ayudar a minimizar esas gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>sconexiones y nos permitieran propiciar prácticas<br />

<strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje contextualizado. Para ello nos propusimos trabajar con varias metodologías<br />

activas <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje (Apr<strong>en</strong>dizaje Basado <strong>en</strong> Proyectos y Técnicas <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje co<strong>la</strong>borativo)<br />

combinando tres <strong>en</strong>tornos interconectados: el au<strong>la</strong>, como <strong>la</strong>boratorio <strong>de</strong> experim<strong>en</strong>tación y lugar<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro y <strong>de</strong>bate; el uso <strong>de</strong> TIC’s como espacio <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje continuo y herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong><br />

comunicación y aproximación a <strong>la</strong> complejidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sociedad Red 3 ; y el <strong>en</strong>torno urbano como<br />

marco contextualizador e integrador <strong>de</strong> una experi<strong>en</strong>cia vincu<strong>la</strong>da a un espacio cotidiano.<br />

Abri<strong>en</strong>do el au<strong>la</strong> a otros <strong>en</strong>tornos <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje. Uso <strong>de</strong> TIC’s y <strong>en</strong>torno social<br />

El uso <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> TIC’s, constituye <strong>en</strong> sí mismo un <strong>en</strong>torno social tan rico y complejo como el propio<br />

espacio urbano. Ambos ámbitos forma parte <strong>de</strong> nuestra vida cotidiana y <strong>en</strong> ellos se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong><br />

gran parte <strong>de</strong> nuestras experi<strong>en</strong>cias y re<strong>la</strong>ciones sociales, conformando <strong>en</strong>tornos <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje<br />

vitales. Las <strong>en</strong>señanzas formales y <strong>de</strong> forma muy especial <strong>la</strong> educación artística no <strong>de</strong>berían<br />

mant<strong>en</strong>erse aj<strong>en</strong>as a <strong><strong>la</strong>s</strong> oportunida<strong>de</strong>s que estos espacios ofrec<strong>en</strong> al apr<strong>en</strong>dizaje, contribuy<strong>en</strong>do a<br />

integrar y aprovechar <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cias previas <strong>en</strong> el apr<strong>en</strong>dizaje y posibilitando prácticas aplicadas<br />

a situaciones reales.<br />

La Web 2.0, o “Web social” constituye un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> comunicación <strong>en</strong> el que <strong>la</strong> información<br />

circu<strong>la</strong> <strong>en</strong> horizontal g<strong>en</strong>erando re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> usuarios que compart<strong>en</strong>, interaccionan y co<strong>la</strong>boran <strong>en</strong>tre<br />

sí. Surge así un nuevo tipo <strong>de</strong> usuario que ti<strong>en</strong>e capacidad <strong>de</strong> producir y modificar cont<strong>en</strong>idos, los<br />

l<strong>la</strong>mados “prosumers”. Este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o ha g<strong>en</strong>erado un aum<strong>en</strong>to expon<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y<br />

los cont<strong>en</strong>idos que circu<strong>la</strong>n por <strong>la</strong> red produci<strong>en</strong>do lo que algunos califican como “infoxicación”<br />

o “sobrecarga informativa”. Esta circunstancia hace cada vez más necesario el date y <strong>la</strong> formación<br />

crítica <strong>en</strong> el uso <strong>de</strong> medios digitales para saber buscar y discriminar información útil.<br />

Las herrami<strong>en</strong>tas características <strong>de</strong> <strong>la</strong> Web 2.0 podrían agruparse por <strong>la</strong> funciones que<br />

permit<strong>en</strong>: g<strong>en</strong>erar y publicar cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes formatos, recuperar información (mediante<br />

etiquetado o sindicación), comunicarse y co<strong>la</strong>borar (re<strong>de</strong>s sociales). Estas herrami<strong>en</strong>tas web 2.0,<br />

combinadas <strong>en</strong>tre sí permit<strong>en</strong> g<strong>en</strong>erar eficaces “Entornos personales <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje” (PLE) o<br />

“Re<strong>de</strong>s personales <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje” (PLN), muy útiles para <strong>la</strong> educación y el apr<strong>en</strong>dizaje. Son<br />

herrami<strong>en</strong>tas especialm<strong>en</strong>te útiles para <strong>la</strong> construcción co<strong>la</strong>borativa <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to, posibilitando<br />

un marco perman<strong>en</strong>te para el intercambio <strong>de</strong> información y puntos <strong>de</strong> vista. Todos estos aspectos<br />

c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te se insertan <strong>en</strong> <strong>la</strong> tradición constructivista <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje 4 y se actualizan con <strong><strong>la</strong>s</strong> nuevas<br />

teorías <strong>de</strong>l conectivismo <strong>de</strong> George Siem<strong>en</strong>s que se basa <strong>en</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que “nuestro conocimi<strong>en</strong>to<br />

2 Teoría social <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje próximas a <strong>la</strong> expuestas por W<strong>en</strong>ger o Rogoff. W<strong>en</strong>ger, E. (2001). Comunida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> práctica. Apr<strong>en</strong>dizaje, significado e id<strong>en</strong>tidad. Barcelona: Paidós. Rogoff, Barbara (2002). Apr<strong>en</strong>dices <strong>de</strong>l<br />

p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to: el <strong>de</strong>sarrollo cognitivo <strong>en</strong> el contexto social. Barcelona: Paidós<br />

3 El término Sociedad Red fue acuñado <strong>en</strong> 1991 por Jan van Dijk, pero ha sido popu<strong>la</strong>rizado por Castells, M.<br />

(2006). La sociedad Red. Madrid: Alianza Editorial<br />

4 Hernán<strong>de</strong>z Requ<strong>en</strong>a, S. (2008). El mo<strong>de</strong>lo constructivista con <strong><strong>la</strong>s</strong> nuevas tecnologías: aplicado <strong>en</strong> el proceso<br />

<strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje. RUSC Revista <strong>de</strong> Universidad y Sociedad <strong>de</strong>l Conocimi<strong>en</strong>to. vol. 5 n.º 2. UOC. [<strong>en</strong> línea] (Fecha<br />

consulta: 10/06/2011) <br />

172


esi<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> conexiones que formamos – ya sea con otras personas o con fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> información<br />

como bases <strong>de</strong> datos” 5 .<br />

La revolución que supone <strong>la</strong> Web 2.0 afecta a los usos <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología digital <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

educación, acelerando <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> cambios <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo educativo. En 2008, Duart (Duart<br />

et alt., 2008: 21) 6 ya advertía <strong>de</strong> algunos aspectos paradójicos <strong>de</strong>l usos <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> TIC <strong>en</strong> el ámbito<br />

universitario, refiriéndose al <strong>de</strong>sfase exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre el uso int<strong>en</strong>sivo <strong>de</strong> Internet que hac<strong>en</strong> los<br />

miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad universitaria para fines extraacadémicos y el escaso uso que se hace<br />

<strong>de</strong> el<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> procesos <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje significativo, limitándose <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong><br />

los casos a <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> información, comunicación o facilitación <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tación, usos estos<br />

que respon<strong>de</strong>ría aun mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> educación 1.0.<br />

Duart propone cinco maneras <strong>de</strong> utilizar internet <strong>en</strong> el au<strong>la</strong> (Duart et alt, 2008: 224-226) 7 :<br />

que van <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el mero uso administrativo, pasando por recursos <strong>de</strong> apoyo doc<strong>en</strong>te y usos como<br />

complem<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia, hasta el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza estrictam<strong>en</strong>te virtual, no pres<strong>en</strong>cial.<br />

Según esta c<strong><strong>la</strong>s</strong>ificación nuestra propuesta educativa pret<strong>en</strong><strong>de</strong> ser un int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> lo que Duart<br />

c<strong><strong>la</strong>s</strong>ifica como formación hibrida (Duart et alt, 2008: 227) 8 . Para él y sus co<strong>la</strong>boradores el término<br />

formación híbrida sería aquel<strong>la</strong> que <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong><strong>la</strong>s</strong> posibilida<strong>de</strong>s formativas que ofrece <strong>la</strong> actividad<br />

pres<strong>en</strong>cial y <strong>la</strong> no pres<strong>en</strong>cial aparecerían como un continuo integrado e inseparable. Esta forma<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza se p<strong>la</strong>ntea como una herrami<strong>en</strong>ta muy valiosa, ya que permite gran<strong>de</strong>s posibilida<strong>de</strong>s<br />

transformadoras <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje a través <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> tecnología. En este mo<strong>de</strong>lo<br />

formativo, convi<strong>en</strong>e <strong>de</strong>stacar como elem<strong>en</strong>to c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> innovación, respecto al proceso pres<strong>en</strong>cial,<br />

<strong>la</strong> capacidad que g<strong>en</strong>era <strong>la</strong> red <strong>de</strong> posibilitar que <strong>la</strong> activida<strong>de</strong>s puedan continuarse más allá <strong>de</strong>l<br />

espacio y tiempo pres<strong>en</strong>cial.<br />

A pesar <strong>de</strong> todo, <strong>en</strong> estos mom<strong>en</strong>to empieza a existir un cierto movimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> todos los<br />

ámbitos educativos, que int<strong>en</strong>tan promover un mo<strong>de</strong>lo educativo basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> integración <strong>de</strong><br />

herrami<strong>en</strong>tas propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> web 2.0 <strong>en</strong> el proceso apr<strong>en</strong>dizaje, autod<strong>en</strong>ominándose educación<br />

2.0. Una característica recurr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> muchas <strong>de</strong> estas experi<strong>en</strong>cias suele ser <strong>la</strong> importancia que<br />

se otorga a integrar el apr<strong>en</strong>dizaje <strong>en</strong> los contextos reales o <strong>en</strong> factores <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana,<br />

<strong>de</strong>sdibujado <strong>en</strong> muchos casos <strong>la</strong> frontera <strong>en</strong>tre el apr<strong>en</strong>dizaje formal y informal 9 . Destacamos este<br />

aspecto porque es un elem<strong>en</strong>to que ha sido trabajado <strong>en</strong> algunas <strong>de</strong> nuestras experi<strong>en</strong>cias.<br />

La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> educación como un proceso abierto resulta cercana a muchas prácticas<br />

artísticas contemporáneas que <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> el proceso creativo e incluso <strong>la</strong> propia obra como una<br />

evolución perman<strong>en</strong>te, si forma conclusiva, un continuo <strong>en</strong> el que <strong><strong>la</strong>s</strong> fronteras <strong>de</strong>l arte y <strong>la</strong> vida se<br />

difuminan. Estos aspectos han sido profusam<strong>en</strong>te trabajados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría 10 y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

práctica <strong>de</strong>l arte. Ejemplos <strong>de</strong> ello po<strong>de</strong>mos <strong>en</strong>contrar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> época <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> vanguardias artísticas<br />

(como los Merzbau Dada), o infinidad <strong>de</strong> obras <strong>de</strong> t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias antiforma y conceptuales (como el<br />

5 Siem<strong>en</strong>s, G. (2006). Knowing Knowledge. [<strong>en</strong> línea] (Fecha consulta: 10/09/2010) Descargable <strong>en</strong>: www.<br />

elearnspace.org/KnowingKnowledge_LowRes.pdf<br />

6 Duart (2010). Nuevas brechas digitales <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación superior. RUSC Revista <strong>de</strong> Universidad y Sociedad <strong>de</strong>l<br />

Conocimi<strong>en</strong>to. vol. 7 n.º 1 (2010) UOC [<strong>en</strong> línea] (Fecha consulta 17/09/2010) <br />

7 Duart, J. M; Gil, M; Pujol, M; Castaño, J. (2008). La Universidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad red. Usos <strong>de</strong> internet <strong>en</strong><br />

educación superior. Barcelona: Ariel.<br />

8 op. cit.<br />

9 Pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>contrarse información sobre <strong>la</strong> integración con el apr<strong>en</strong>dizaje informal y otros aspectos <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> web<br />

2.0 y <strong>la</strong> educación superior <strong>en</strong> Reig, D. (2010) El futuro <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación superior, algunas c<strong>la</strong>ves. REIRE. Revista<br />

d’Innovació i Recerca <strong>en</strong> Educació. Any 2010 Vol.: 3 Núm.: 2, (p. 98-113). [<strong>en</strong> línea] (Fecha consulta: 21/09/2010)<br />

<br />

10 El concepto <strong>de</strong> Obra Abierta fue p<strong>la</strong>nteado <strong>en</strong> los años 50 por el semiólogo Umberto Eco. Eco, U (1984). Obra<br />

abierta. Barcelona: Ariel.<br />

173


Informalismo, Fluxus, el Arte Povera o el reci<strong>en</strong>te Arte Re<strong>la</strong>cional, así como algunas prácticas <strong>de</strong><br />

Net Art). Conceptualm<strong>en</strong>te resultan muy interesantes estos paralelismo y p<strong>en</strong>samos que se abr<strong>en</strong><br />

un interesante campo <strong>de</strong> posibilida<strong>de</strong>s para explorar formas <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje artístico a través <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

tecnología, que no se qued<strong>en</strong> solo <strong>en</strong> los aspectos técnicos sino que trabaj<strong>en</strong> también los aspectos<br />

conceptuales <strong>de</strong> una forma coher<strong>en</strong>te y buscando <strong>la</strong> a<strong>de</strong>cuación mutua.<br />

Metodologías activas <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje para <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volverse <strong>en</strong> un mundo complejo<br />

La complejidad <strong>de</strong>l mundo actual, el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> TIC y <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong>l prácticas artísticas<br />

contemporáneas <strong>en</strong> continua re<strong>de</strong>finición, p<strong>la</strong>ntea algunos retos urg<strong>en</strong>tes a <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>en</strong>señanzas<br />

artísticas formales <strong>de</strong> los distintos niveles educativos. Entre ellos, experim<strong>en</strong>tar y reflexionar sobre<br />

metodologías y propuestas pedagógicas que nos permitan integrar <strong>en</strong> los proceso <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>la</strong><br />

realidad y <strong><strong>la</strong>s</strong> problemáticas sociales cercanas, los medios y posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología actual<br />

y los <strong>de</strong>bates artísticos contemporáneos. Sin embargo, estos factores, a pesar <strong>de</strong> su importancia,<br />

suel<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>rarse materias transversales y parec<strong>en</strong> quedar ocultos tras una organización<br />

anacrónica que limita y <strong><strong>la</strong>s</strong>tra <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>en</strong>señanzas formales a través <strong>de</strong> una estructura <strong>de</strong> asignaturas<br />

asi<strong>la</strong>das, sujetas a horarios fragm<strong>en</strong>tados y a unos procesos <strong>de</strong> evaluación que sobrevaloran los<br />

resultados fr<strong>en</strong>te a los procesos.<br />

La metodología <strong>de</strong> proyectos se basa <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> experi<strong>en</strong>cias y teorías educativas que<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ron John Dewey 11 y Kilpatrick <strong>de</strong>l siglo XX <strong>en</strong> EEUU. Kilpatrick publicó <strong>en</strong> 1918<br />

“Desarrollo <strong>de</strong> Proyectos”, un <strong>en</strong>sayo don<strong>de</strong> exponía <strong><strong>la</strong>s</strong> característica <strong>de</strong> un p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> estudios<br />

que pret<strong>en</strong>día integrar una visión global <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to y abarcaba el proceso completo <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un proyecto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> primeras i<strong>de</strong>as hasta su resolución final.<br />

No existe una <strong>de</strong>finición unitaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje basado <strong>en</strong> proyectos<br />

pero po<strong>de</strong>mos apuntar algunas i<strong>de</strong>as que lo caracterizan, nos basaremos para ello <strong>en</strong> un resum<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> los materiales didácticos e<strong>la</strong>borados por el Instituto Tecnológico y <strong>de</strong> Estudios Superiores <strong>de</strong><br />

Monterrey 12 y el Buck Institute for Education 13 que llevan años <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo estas metodologías<br />

<strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje:<br />

- La <strong>en</strong>señanza está c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> el estudiante<br />

- La estrategia <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>en</strong> situaciones y contextos reales, con <strong>la</strong><br />

finalidad <strong>de</strong> proponer mejoras o solucionar problemas.<br />

- Se reconoce el apr<strong>en</strong>dizaje significativo a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> motivación, el esfuerzo y <strong>la</strong><br />

responsabilidad <strong>en</strong> tareas relevantes.<br />

- El apr<strong>en</strong>dizaje requiere el manejo <strong>de</strong> diversas fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> información y disciplinas <strong>de</strong><br />

forma integrada para resolver problemas complejos y contextualizados.<br />

- Los estudiantes trabajan <strong>en</strong> grupos <strong>de</strong> forma co<strong>la</strong>borativa y coordinada.<br />

- G<strong>en</strong>era un clima no competitivo y <strong>de</strong> apoyo <strong>en</strong>tre los estudiantes.<br />

- Los estudiantes trabajan fuera <strong>de</strong> c<strong><strong>la</strong>s</strong>e e interactúan con sus comunida<strong>de</strong>s y contextos<br />

sociales.<br />

- Los procesos son c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te id<strong>en</strong>tificables, pero los resultados no están pre<strong>de</strong>terminados,<br />

ni son completam<strong>en</strong>te pre<strong>de</strong>cibles.<br />

11 Dewey, John (2004). Democracia y educación. Madrid: Ediciones Morata.<br />

12 Instituto Tecnológico y <strong>de</strong> Estudios Superiores <strong>de</strong> Monterrey. El método <strong>de</strong> proyectos como técnica didáctica.<br />

Material didáctico <strong>de</strong> Las estrategias y técnicas didácticas <strong>en</strong> el rediseño. Material didáctico e<strong>la</strong>borado por <strong>la</strong><br />

Dirección <strong>de</strong> investigación y Desarrollo Educativo. Vicerrectoria Académica. Instituto Tecnológico y <strong>de</strong> Estudios<br />

Superiores <strong>de</strong> Monterrey. Información sobre <strong><strong>la</strong>s</strong> técnicas didácticas utilizadas <strong>en</strong> este c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> estudios <strong>en</strong> Url: http://<br />

viewer.zmags.com/showmag.php?mid=ppwwt#/page10/ (Fecha <strong>de</strong> consulta: 04/05/2011).<br />

13 Buck Institute for Education. Url: http://www.bie.org/about/what_is_pbl/ (Fecha <strong>de</strong> consulta: 04/05/2011)<br />

174


- Las activida<strong>de</strong>s no son fines <strong>en</strong> sí mismos sino medios para adquirir un apr<strong>en</strong>dizaje.<br />

- Permite a los estudiantes trabajar <strong>de</strong> forma autónoma e integra conocimi<strong>en</strong>to previo <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> solución <strong>de</strong> problemas.<br />

- El profesor asume un papel <strong>de</strong> impulsor <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad, acompañante y guía. Lanza<br />

propuestas para el inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción, facilita información y tecnología, y acompaña a los<br />

estudiantes proporcionándoles feedback <strong>en</strong> <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> dudas.<br />

Este tipo <strong>de</strong> metodología educativa suele vincu<strong>la</strong>rse a prácticas contextualizadas <strong>en</strong> situaciones<br />

y ámbitos reales <strong>en</strong> los que <strong>de</strong>be buscar información, analizar<strong>la</strong>, tomar <strong>de</strong>cisiones, experim<strong>en</strong>tar<br />

y resolver problemas. A<strong>de</strong>más al tratarse <strong>de</strong> situaciones complejas propicia el trabajo <strong>en</strong><br />

co<strong>la</strong>boración 14 y diversas formas <strong>de</strong> prácticas dialógicas con el <strong>en</strong>torno 15 . De este modo, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia el estudiante se convierte <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje.<br />

Este tipo <strong>de</strong> metodología podría inscribirse d<strong>en</strong>tro <strong>la</strong> tradición <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> corri<strong>en</strong>tes educativas<br />

constructivistas here<strong>de</strong>ras <strong>de</strong> los presupuestos <strong>de</strong> Vygotski 16 , ya que asum<strong>en</strong> una perspectiva<br />

sociocultural <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje. Podríamos consi<strong>de</strong>rar<strong>la</strong> cercana <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido a <strong><strong>la</strong>s</strong> teorías <strong>de</strong><br />

Rogoff 17 que p<strong>la</strong>ntea <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> un apr<strong>en</strong>dizaje situado <strong>en</strong> contextos reales. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> estos<br />

esc<strong>en</strong>arios, se propicia el diálogo y los participantes apr<strong>en</strong>d<strong>en</strong> unos <strong>de</strong> otros, propiciando a<strong>de</strong>más<br />

<strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong> interactuar con otros interlocutores sociales.<br />

Si observamos el contexto educativo actual <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza formal, <strong>en</strong> cualquiera <strong>de</strong> sus<br />

niveles educativos, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> primaria hasta universidad, po<strong>de</strong>mos percibir lo anacrónico que resultan<br />

estos mo<strong>de</strong>los. Todavía hoy <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>en</strong>señanzas se establec<strong>en</strong> <strong>en</strong> materias fragm<strong>en</strong>tadas y estratificadas<br />

<strong>en</strong> niveles <strong>de</strong> forma lineal. El educador K<strong>en</strong> Robinson, ya alertaba hace uno años <strong>en</strong> su famosa<br />

pres<strong>en</strong>tación Las escue<strong><strong>la</strong>s</strong> matan <strong>la</strong> creatividad 18 sobre el coste que estos <strong>de</strong>sfases ti<strong>en</strong><strong>en</strong>, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

motivación <strong>de</strong>los estudiantes, <strong>en</strong> su formación <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral.<br />

A pesar <strong>de</strong> ello, <strong>en</strong> estos mom<strong>en</strong>tos <strong>la</strong> Universidad españo<strong>la</strong> y <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong> otros países europeos<br />

estamos inmersos <strong>en</strong> una reforma educativa que no parece t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta estos problemas. Los<br />

cambios y transformaciones para adaptarnos a Espacio Europeo <strong>de</strong> Educación Superior no están<br />

ex<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> polémica. Muchas voces <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad universitaria son críticas con los nuevos<br />

<strong>en</strong>foques educativos que se establec<strong>en</strong> <strong>en</strong> los acuerdos <strong>de</strong> Bolonia 19 . Así por ejemplo, Marina<br />

Garcés <strong>en</strong> un reci<strong>en</strong>te artículo titu<strong>la</strong>do Dar que p<strong>en</strong>sar. Sobre <strong>la</strong> necesidad política <strong>de</strong> nuevos<br />

espacios <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje 20 , critica que <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> parece agotada como un lugar <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia<br />

y emancipación. Utiliza el ejemplo <strong>de</strong> <strong>la</strong> “adquisición <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias” como una forma <strong>de</strong><br />

“procedim<strong>en</strong>talismo vacío”, que se convierte <strong>en</strong> una “herrami<strong>en</strong>ta ágil y sumisa para adaptarse a<br />

<strong>la</strong> realidad flexible <strong>de</strong>l nuevo capitalismo”.<br />

En <strong>la</strong> actual reforma se propon<strong>en</strong> algunos cambios estructurales que pued<strong>en</strong> favorecer <strong>la</strong><br />

imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> algunas metodologías educativas innovadoras, como el apr<strong>en</strong>dizaje basado <strong>en</strong><br />

proyectos, al c<strong>en</strong>trar el apr<strong>en</strong>dizaje <strong>en</strong> el estudiante. Sin embargo, se da una situación perversa,<br />

14 Barkley, E. F.; Cross, K.P.; Howell Major, C. (2007). Técnicas <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje co<strong>la</strong>borativo. Madrid: Ministerio<br />

<strong>de</strong> Educación y Ci<strong>en</strong>cia y Ediciones Morat.<br />

15 Rodrigo,J.; Col<strong>la</strong>dos, A. (2009). Transductores. Pedagogías colectivas y políticas espaciales. Granada: C<strong>en</strong>tro<br />

José Guerrero.<br />

16 Vygotski, Lev (2009). El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los procesos psicológicos superiores. Barcelona: Editorial Crítica.<br />

17 Rogoff, Barbara (2002). op. Cit.<br />

18 K<strong>en</strong> Robinson. (2006) Las escue<strong><strong>la</strong>s</strong> matan <strong>la</strong> creatividad. Url: http://www.youtube.com/watch?v=ibj87eAnCU&feature=re<strong>la</strong>ted<br />

(Fecha <strong>de</strong> consulta: 02/05/2011)<br />

19 Un bu<strong>en</strong> ejemplo <strong>de</strong> este malestar se refleja <strong>en</strong> el nº monográfico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Revista Espai <strong>en</strong> b<strong>la</strong>nc nº 7- 8, 2010. El<br />

combate <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to. Barcelona: Espai <strong>en</strong> b<strong>la</strong>nc y Ediciones Bel<strong>la</strong>terra.<br />

20 Garcés, Marina (2010). “Dar que p<strong>en</strong>sar. Sobre <strong>la</strong> necesidad política <strong>de</strong> nuevos espacios <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje”. (Pág.<br />

74), <strong>en</strong> Op. Cit.<br />

175


ya que el resto <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos organizativos y <strong>de</strong> gestión no solo no acompañan estas<br />

iniciativas sino que que <strong><strong>la</strong>s</strong> anu<strong>la</strong>n. Seguimos funcionando con asignaturas fragm<strong>en</strong>tadas, <strong>en</strong><br />

el espacio <strong>de</strong>l au<strong>la</strong> (salvo algunas experi<strong>en</strong>cias e-learning) <strong>en</strong> horarios estancos, con escasa<br />

financiación y saturación doc<strong>en</strong>te.<br />

No obstante, los periodos <strong>de</strong> cambios pued<strong>en</strong> permitir pequeños movimi<strong>en</strong>tos, que<br />

convi<strong>en</strong>e saber aprovechar. Como apuntaba Marina Garcés <strong>en</strong> el artículo m<strong>en</strong>cionado una forma<br />

<strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia pue<strong>de</strong> ser ir erosionando el sistema <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus bor<strong>de</strong>s, <strong>en</strong> una doble práctica <strong>de</strong><br />

infiltración y fuga. Las experim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> otras formas <strong>de</strong> prácticas educativas ser una forma.<br />

Muchas <strong>de</strong> el<strong><strong>la</strong>s</strong> se consigu<strong>en</strong> vehicu<strong>la</strong>r bajo el eufemismo <strong>de</strong> innovación doc<strong>en</strong>te, aunque <strong>en</strong><br />

realidad más que innovación <strong>de</strong>berían l<strong>la</strong>marse experim<strong>en</strong>tación, pruebas, tanteos, como <strong>en</strong> el<br />

caso práctico que pres<strong>en</strong>tamos.<br />

Caso práctico: E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> un proyecto co<strong>la</strong>borativo <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción<br />

artística Site Specific<br />

Descripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> propuesta<br />

Actividad: E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> un proyecto co<strong>la</strong>borativo <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción artística Site Specific.<br />

Actividad realizada <strong>en</strong> equipos <strong>de</strong> 3 estudiantes.<br />

Asignatura: “Estrategias Creativas”. ( 3cr teóricos + 6Cr prácticos) Troncal, 4º curso.<br />

Titu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong>. Alta. UMH.<br />

Duración: 2º semetre. 10/02/2011 a 1/06/2011.<br />

Profesora: Teresa Marín García<br />

Vincu<strong>la</strong>do a un Proyecto innovación doc<strong>en</strong>te UMH 2011- para <strong>la</strong> experim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> uso<br />

doc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> aplicaciones (apps) <strong>de</strong> Google, d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l conv<strong>en</strong>io Goumh firmado reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong>tre estas dos instituciones [21].<br />

Site <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia: https://sites.google.com/a/goumh.umh.es/<strong>la</strong>boratorio-<strong>de</strong>-estrategias-creativas/<br />

inicio<br />

En esta propuesta se pres<strong>en</strong>ta un caso práctico <strong>de</strong> metodología <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje co<strong>la</strong>borativo basada<br />

<strong>en</strong> proyectos <strong>en</strong> un <strong>en</strong>torno híbrido que combina: el au<strong>la</strong> pres<strong>en</strong>ciales, activida<strong>de</strong>s fuera <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro<br />

educativo y herrami<strong>en</strong>tas virtuales (<strong>en</strong> el au<strong>la</strong> y fuera <strong>de</strong> el<strong>la</strong>).<br />

La actividad <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje ha consistido <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un proyecto artístico, g<strong>en</strong>erado<br />

<strong>de</strong> forma co<strong>la</strong>borativa y vincu<strong>la</strong>do a un lugar real <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción don<strong>de</strong> se ubica el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

estudios.<br />

La asignatura trata sobre metodologías creativas, por lo que <strong>de</strong>ja a los estudiantes <strong>la</strong> libre<br />

elección <strong>de</strong> temáticas y medios para personalizar sus propuestas <strong>de</strong> trabajo.<br />

En esta actividad los propios estudiantes <strong>de</strong>bían realizar todas <strong><strong>la</strong>s</strong> elecciones re<strong>la</strong>cionadas<br />

con el lugar específico <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción, <strong><strong>la</strong>s</strong> temáticas más a<strong>de</strong>cuadas a tratar <strong>en</strong> ese lugar y <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

características <strong>de</strong>l proyecto artístico concreto a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r. Por otra parte, también <strong>de</strong>bían tomar<br />

<strong>de</strong>cisiones sobre otros aspectos necesarios para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l proyecto, como: <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración<br />

<strong>de</strong> los acuerdos grupales, sus formas y medios <strong>de</strong> comunicación y <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación temporal y<br />

organizativa para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r su proyecto. Todas estas activida<strong>de</strong>s combinaban tareas individuales<br />

y grupales que permitían el apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s y habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> búsqueda, análisis, síntesis<br />

y evaluación, así como el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> intelig<strong>en</strong>cias múltiples y habilida<strong>de</strong>s co<strong>la</strong>borativas.<br />

Por otra parte, el usos <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas virtuales combinadas con el trabajo pres<strong>en</strong>cial<br />

permitía el <strong>de</strong>sarrollo crítico <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s digitales, <strong>la</strong> <strong>de</strong>streza <strong>en</strong> el usos <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes medios.<br />

176


El profesor realiza una tarea <strong>de</strong> acompañami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje, facilitando un<br />

esc<strong>en</strong>ario para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje, proporcionado información metodológica y técnica,<br />

p<strong>la</strong>nteando cuestiones a resolver y ac<strong>la</strong>rando dudas, g<strong>en</strong>erando conexiones y retroalim<strong>en</strong>tación <strong>en</strong><br />

el proceso. También observó y analizó el proceso para <strong>la</strong> posterior evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia.<br />

El espacio virtual que se diseñó constaba <strong>de</strong> dos espacios difer<strong>en</strong>ciados y vincu<strong>la</strong>dos: un<br />

Site público: <strong>en</strong> el que hay información y recursos <strong>de</strong> <strong>la</strong> asignatura (programa, cal<strong>en</strong>dario, temario,<br />

activida<strong>de</strong>s, docum<strong>en</strong>tos, bibliografía, links, y ev<strong>en</strong>tos). Un Site privado, <strong>de</strong> accesos exclusivo <strong>de</strong><br />

los estudiantes. En el que a través <strong>de</strong>l acceso personalizado <strong>de</strong> <strong>la</strong> UMH disponían <strong>de</strong> un Site <strong>de</strong><br />

proceso, un foro y acceso a <strong><strong>la</strong>s</strong> distintas apps <strong>de</strong> Google (sites, maps, groups, docs, talk, gmail,<br />

youtube y picasa). Este mismo espacio está previsto que se <strong>de</strong>sdoble a su vez <strong>en</strong> una zona <strong>de</strong><br />

espacio público para que los alumnos puedan exponer <strong>de</strong> forma abierta los resultados <strong>de</strong> su trabajo<br />

al finalizar <strong>la</strong> actividad. En estos espacios privado para el grupo <strong>de</strong> c<strong><strong>la</strong>s</strong>e todos los estudiantes<br />

podían seguir el proceso <strong>de</strong> cada grupo y <strong><strong>la</strong>s</strong> aportaciones <strong>de</strong> cada miembro. co<strong>la</strong>borando <strong>en</strong>tre<br />

ellos si lo necesitaban. Como se com<strong>en</strong>tará <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> valoraciones este <strong>en</strong>torno quedó finalm<strong>en</strong>te algo<br />

limitado al trabajo interno <strong>de</strong>l grupo.<br />

Objetivos<br />

Los objetivos <strong>de</strong> esta experi<strong>en</strong>cia fueron: g<strong>en</strong>erar un marco para facilitar el apr<strong>en</strong>dizaje<br />

significativo y crítico a partir <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s artística contextualizadas <strong>en</strong> el ámbito público y<br />

social; experim<strong>en</strong>tar metodologías <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje basado <strong>en</strong> proyectos <strong>en</strong> los estudios <strong>de</strong> Bel<strong><strong>la</strong>s</strong><br />

<strong>Artes</strong>; experim<strong>en</strong>tar metodologías <strong>de</strong> trabajo co<strong>la</strong>borativo y reflexionar sobre problemáticas<br />

propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación colectiva; conocer y practicar difer<strong>en</strong>tes estrategias <strong>de</strong> creación-producción<br />

para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r propuestas artísticas; posibilitar herrami<strong>en</strong>tas para un uso crítico <strong>de</strong> los medios<br />

digitales y <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> información <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tornos (internet, bibliotecas, distintos tipos<br />

<strong>de</strong> archivo,o <strong>la</strong> propia calle); poner <strong>en</strong> práctica métodos <strong>de</strong> evaluación combinados que integras<strong>en</strong>,<br />

a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> valoración <strong>de</strong> resultados, <strong>la</strong> valoración <strong>de</strong> los procesos y <strong>la</strong> autoevaluación <strong>de</strong> los<br />

estudiantes. Esta práctica ha servido para extraer conclusiones sobre el interés y <strong>la</strong> viabilidad <strong>de</strong><br />

estas metodologías para el apr<strong>en</strong>dizaje <strong>en</strong> los nuevos grados <strong>en</strong> Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong>.<br />

Metodología<br />

La metodología empleada <strong>en</strong> esta experi<strong>en</strong>cia ha combinado varios aspectos c<strong>la</strong>ve:<br />

1. El apr<strong>en</strong>dizaje basado <strong>en</strong> proyectos, vincu<strong>la</strong>do a experi<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> el contexto real <strong>de</strong>l espacio<br />

urbanos don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra ubicada <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong>. Este factor obligó a los estudiantes<br />

a t<strong>en</strong>er que buscar información contextualizada a través <strong>de</strong> distintos medios, a interactuar con<br />

ag<strong>en</strong>tes locales y a reflexionar sobre temáticas propias <strong>de</strong> los límites <strong>de</strong> lo privado y lo público.<br />

2. Se <strong>de</strong>dicó una especial at<strong>en</strong>ción al apr<strong>en</strong>dizaje co<strong>la</strong>borativo, aspecto que suele estar poco<br />

trabajado <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza formal <strong>en</strong> Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong>.<br />

3. La experi<strong>en</strong>cia se realizó <strong>en</strong> tres <strong>en</strong>tornos combinados:<br />

- El au<strong>la</strong>: lugar <strong>de</strong> comunicación y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> trabajo pres<strong>en</strong>cial.<br />

- El contexto urbano: conexión con <strong>la</strong> realidad social local, que permitía contextualizar el<br />

apr<strong>en</strong>dizaje.<br />

- El espacio virtual: este espacio se trabajó a varios niveles. Por una parte, el uso <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas<br />

177


<strong>de</strong> búsqueda, c<strong><strong>la</strong>s</strong>ificación y archivo <strong>de</strong> información. Por otra, se g<strong>en</strong>eraron y utilizaron <strong>en</strong>tornos<br />

personales y grupales <strong>de</strong> trabajo virtual, que permitieron: <strong>la</strong> comunicación (síncrona y asíncrona),<br />

el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> trabajos colectivos, el archivo <strong>de</strong> información, y <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> resultados. Para <strong>la</strong><br />

gestión técnica <strong>de</strong> estas herrami<strong>en</strong>tas contamos con <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> los técnicos <strong>de</strong> innovación<br />

doc<strong>en</strong>te d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l conv<strong>en</strong>io Goumh.<br />

4. Por último, <strong>de</strong>stacamos el sistema <strong>de</strong> evaluación empleado, que ha combinado: <strong>la</strong> autoevaluación<br />

<strong>de</strong> los estudiante (a sí mismos y <strong>de</strong> forma grupal); <strong>la</strong> evaluación intergrupal; <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong>l<br />

doc<strong>en</strong>te. Se evaluaron tanto los procesos como los resultados. Las evaluaciones realizadas por<br />

los estudiantes se llevaron a cabo mediante un sistema <strong>de</strong> formu<strong>la</strong>rios cuantitativos-cualitativos.<br />

Adjuntamos un Tab<strong>la</strong> que visualiza <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación y re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong><strong>la</strong>s</strong> acciones <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das,<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> compet<strong>en</strong>cias trabajadas, tareas realizadas, <strong>en</strong>torno vincu<strong>la</strong>do, y herrami<strong>en</strong>tas Goumh y otros<br />

recursos empleados.<br />

ACCIÓN COMPETENCIA TAREA ENTORNO GOUMH Otros<br />

Pr e- Of<br />

PLANEAR - Capacidad <strong>de</strong> trabajar <strong>en</strong><br />

equipo<br />

- Capacidad <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación y<br />

organización<br />

INVESTIGAR -Conocimi<strong>en</strong>to básico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

metodología <strong>de</strong> investigación<br />

<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> fu<strong>en</strong>tes, el análisis, <strong>la</strong><br />

interpretación y <strong>la</strong> síntesis.<br />

- Capacidad para activar un<br />

contexto cultural y/o modificar<br />

el contexto público o privado<br />

IDEAR - Capacidad <strong>de</strong> producir y<br />

re<strong>la</strong>cionar i<strong>de</strong>as<br />

- Resolución creativa <strong>de</strong><br />

problemas<br />

ELABORAR - Resolución creativa <strong>de</strong><br />

problemas<br />

INVESTIGAR -Conocimi<strong>en</strong>to básico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

metodología <strong>de</strong> investigación<br />

<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> fu<strong>en</strong>tes, el análisis, <strong>la</strong><br />

interpretación y <strong>la</strong> síntesis.<br />

PLANEAR - Capacidad <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación y<br />

organización<br />

ELABORAR - Capacida<strong>de</strong>s comunicativas<br />

(verbal, visual y textual),<br />

- Capacida<strong>de</strong>s comunicativas<br />

(verbal, visual y textual),<br />

- Capacida<strong>de</strong>s para<br />

<strong>de</strong>s<strong>en</strong>volverse <strong>en</strong> <strong>en</strong>tornos<br />

digitales.<br />

Acuerdos<br />

grupales<br />

Cronograma<br />

grupal<br />

Búsqueda <strong>de</strong><br />

información:<br />

Lugar<br />

(histórica,<br />

legal, usos,<br />

características<br />

físicas)<br />

Búsqueda <strong>de</strong><br />

información:<br />

Tema<br />

Propuesta <strong>de</strong><br />

proyecto Site<br />

Specific.<br />

178<br />

X X Docs: doc.<br />

foro<br />

X X docs:h.cálc<br />

grupos<br />

cal<strong>en</strong>dar<br />

X X Maps<br />

Docs: doc.<br />

Grupos<br />

Picassa<br />

X X X docs<br />

grupos<br />

site<br />

X X Docs: doc.<br />

grupos<br />

Web<br />

biblioteca<br />

<strong>en</strong>trevistas<br />

otros<br />

Web<br />

biblioteca<br />

<strong>en</strong>trevista<br />

Bocetos y X X X Docs: doc. Programas<br />

prototipos<br />

Picassa Taller<br />

Presupuesto X X X Docs:h.calc calle<br />

web<br />

P<strong>la</strong>nificación X X Docs:h.calc<br />

<strong>Visual</strong>ización <strong>de</strong>l<br />

proyecto:<br />

mapas, proyecto<br />

Memoria <strong>de</strong>l<br />

proyecto<br />

Construcción <strong>de</strong>l<br />

Site<br />

X X X Docs: doc.<br />

Picassa<br />

Youtube<br />

X X X Docs: doc.<br />

X X X Site<br />

Programas<br />

Taller


ACCIÓN COMPETENCIA TAREA ENTORNO GOUMH Otros<br />

- Habilidad para una<br />

pres<strong>en</strong>tación a<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong> los<br />

proyectos artísticos<br />

- Capacida<strong>de</strong>s comunicativas<br />

(verbal, visual y textual),<br />

COMUNICAR - Capacida<strong>de</strong>s comunicativas<br />

(verbal, visual y textual),<br />

- Habilidad para una<br />

pres<strong>en</strong>tación a<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong> los<br />

proyectos artísticos<br />

EVALUAR - Habilidad para una<br />

pres<strong>en</strong>tación a<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong> los<br />

proyectos artísticos<br />

E<strong>la</strong>boración<br />

pres<strong>en</strong>tación<br />

Pres<strong>en</strong>tación<br />

pública <strong>de</strong>l<br />

proyecto<br />

179<br />

X X Docs: Pres<strong>en</strong> Programas<br />

Taller<br />

X Ppt<br />

Site<br />

Evaluación X X Docs: formul<br />

Tab<strong>la</strong> 1: Re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> acciones, compet<strong>en</strong>cias, tareas, <strong>en</strong>torno, herrami<strong>en</strong>tas Goumh y otros recursos.<br />

Valoración <strong>de</strong> resultados<br />

Algunos <strong>de</strong> los resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>de</strong>stacables <strong>en</strong> esta experi<strong>en</strong>cia refer<strong>en</strong>tes al apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong><br />

los estudiantes son los sigui<strong>en</strong>tes: Un elevado nivel <strong>de</strong> implicación <strong>de</strong> los estudiantes; <strong>la</strong> mejora<br />

<strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje significativo mediante experi<strong>en</strong>cias contextualizadas; apr<strong>en</strong>dizaje crítico sobre<br />

el uso <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> herrami<strong>en</strong>tas y medios digitales; <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s propias y aj<strong>en</strong>as;<br />

<strong>en</strong>riquecimi<strong>en</strong>to personal; y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l juicio crítico.<br />

Respecto al uso <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> TIC <strong>de</strong>stacamos dos aspectos. Por una parte, el permitir <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

transpar<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los procesos influyó <strong>de</strong> forma positiva <strong>en</strong> <strong>la</strong> implicación <strong>de</strong> los estudiantes,<br />

posibilitó compartir esos procesos <strong>en</strong>tre los estudiantes y facilitó <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> los procesos<br />

y los resultados. Por otra, esa mismo factor p<strong>la</strong>nteó cuestiones críticas <strong>de</strong> difícil resolución que<br />

sigu<strong>en</strong> abiertas. A pesar <strong>de</strong> ello, int<strong>en</strong>tamos aprovechar<strong><strong>la</strong>s</strong> para g<strong>en</strong>erar <strong>de</strong>bates sobre el uso crítico<br />

<strong>de</strong> los medios y otros temas <strong>de</strong> reflexión como: los límites <strong>de</strong> lo público y lo privado, <strong>la</strong> legalidad<br />

<strong>en</strong> internet, los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> autoría, jerarquías <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r y control, roles, o sobre los mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong><br />

comunicación. Otro aspecto que consi<strong>de</strong>ramos que no fue sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te aprovechado fue el uso<br />

<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> TIC como herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> diálogo con el contexto sociocultural fuera <strong>de</strong>l ámbito académico,<br />

como posible <strong>de</strong>bate con otros especialistas externos. Este aspecto es materia <strong>de</strong> reflexión para<br />

futuras experi<strong>en</strong>cias.<br />

Respecto a <strong>la</strong> inserción <strong>de</strong> <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>en</strong> el contexto social cercano,<br />

aunque tuvo aspectos muy positivos, también hacemos un ejercicio <strong>de</strong> autocrítica al constatar<br />

<strong>la</strong> dificultad <strong>en</strong> algunos grupos para g<strong>en</strong>erar un verda<strong>de</strong>ro diálogo con el <strong>en</strong>torno. El marco <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>señanza formal, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do que at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a objetivos muchas veces contrapuestos y ais<strong>la</strong>dos termina<br />

por <strong>de</strong>sactivar gran parte <strong>de</strong>l pot<strong>en</strong>cial que podría t<strong>en</strong>er este tipo <strong>de</strong> propuestas. A pesar <strong>de</strong> ello,<br />

algunos <strong>de</strong> los grupos lograron establecer interesantes vínculos e inmersiones <strong>en</strong> el contexto. Los<br />

<strong>de</strong>bates que se g<strong>en</strong>eraron a partir <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> problemáticas que iban <strong>en</strong>contrándose <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

los proyectos fueron muy <strong>en</strong>riquecedores y contribuyeron <strong>de</strong> forma sustancia a <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> los<br />

resultados.<br />

Respecto a cuestiones organizativas, <strong>de</strong>stacaríamos <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> actividad para permitir un marco <strong>de</strong> experim<strong>en</strong>tación flexible y personalizado. La conclusión<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> utilidad <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje basado <strong>en</strong> proyectos como una metodología <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje integral<br />

y contextualizada, pero que a <strong>la</strong> vez apunta <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> trabajar <strong>la</strong> coordinación doc<strong>en</strong>te<br />

para superar <strong><strong>la</strong>s</strong> limitaciones <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje fragm<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> asignaturas. Por último reconocer <strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>bor y el apoyo <strong>de</strong>l servicio técnico <strong>de</strong> innovación doc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> UMH con qui<strong>en</strong> realizamos un<br />

verda<strong>de</strong>ro trabajo <strong>de</strong> coordinación para optimizar y a<strong>de</strong>cuar algunas herrami<strong>en</strong>tas TIC según iban<br />

surgi<strong>en</strong>do <strong><strong>la</strong>s</strong> necesida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> trabajo, ya que se trataba <strong>de</strong> un proyecto experim<strong>en</strong>tal<br />

abierto.


Resum<strong>en</strong><br />

Hibridación-Pureza: Hip Hop UJA<br />

Pedro Jesús Luque Ramos, María Isabel Mor<strong>en</strong>o Montoro,<br />

Manuel Correa Vilches y Alfonso Ramírez Contreras<br />

Universidad <strong>de</strong> Jaén<br />

Pres<strong>en</strong>tamos <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad Hip Hop Uja para ilustrar <strong><strong>la</strong>s</strong> reflexiones sobre algunos<br />

<strong>de</strong> los aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura actual que mueve a los jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> hoy. Hibridación, translocalidad,<br />

interés <strong>en</strong> <strong>la</strong> cultura, participación o creación actual son algunos <strong>de</strong> los focos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción sobre<br />

los que insistimos. Aunque fue una actividad que el Secretariado <strong>de</strong> Activida<strong>de</strong>s <strong>Cultura</strong>les <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Jaén int<strong>en</strong>tó exportar a <strong><strong>la</strong>s</strong> otras universida<strong>de</strong>s andaluzas, solo se realizó <strong>en</strong><br />

unos parámetros simi<strong>la</strong>res <strong>en</strong> <strong>la</strong> Pablo <strong>de</strong> O<strong>la</strong>vi<strong>de</strong> <strong>de</strong> Sevil<strong>la</strong>. Las otras universida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>formaron<br />

el proyecto para convertirlo <strong>en</strong> una especie <strong>de</strong> “operación triunfo” o, aunque con productos<br />

interesantes, hicieron un salir <strong>de</strong>l paso con activida<strong>de</strong>s que no t<strong>en</strong>ían ningún s<strong>en</strong>tido <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al<br />

tema p<strong>la</strong>nteado.<br />

La jornada que el 26 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2009<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>mos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Jaén nos<br />

dio pie para poner sobre el tapete estos temas<br />

que nos interesan y que creemos les interesa<br />

al sector más ext<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad<br />

universitaria que son los estudiantes. Nos dio<br />

pie para comprobar que los jóv<strong>en</strong>es ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

intereses culturales, y nos invitó a continuar<br />

organizando cada año <strong>la</strong> actividad <strong>en</strong> unos<br />

términos más o m<strong>en</strong>so parecidos.<br />

Hibridación<br />

De cualquiera <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> perspectivas <strong>de</strong> <strong>la</strong> que se parta, el término ‘hibridación’ aporta también<br />

elem<strong>en</strong>tos más que atractivos para analizar <strong><strong>la</strong>s</strong> distintas manifestaciones ‘culturales’, ‘sociales’ o<br />

‘comportam<strong>en</strong>tales’ propias <strong>de</strong>l ser humano.<br />

Des<strong>de</strong> luego <strong>la</strong> hibridación, <strong>la</strong> mezc<strong>la</strong>, <strong><strong>la</strong>s</strong> alianzas, <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> ‘partners’, <strong>la</strong> fusión…<br />

parece resultar consustancial a <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> organismos vivos; es <strong>de</strong>cir, a <strong>la</strong> propia ‘vida’. Des<strong>de</strong><br />

luego el papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> interre<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre ag<strong>en</strong>tes (¿por qué no célu<strong><strong>la</strong>s</strong>?) parece ser <strong>la</strong> c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> nuestra<br />

propia aparición, evolución y mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to como especie (y el <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> otras) [Dic<strong>en</strong>].<br />

Por otro <strong>la</strong>do, sin embargo, también es cierto que ciertas ‘subculturas’ se empeñan <strong>en</strong><br />

sust<strong>en</strong>tar <strong>en</strong> asuntos <strong>de</strong> diversa naturaleza (arte, raza…) <strong>la</strong> aut<strong>en</strong>ticidad. Asimi<strong>la</strong>ndo, <strong>de</strong> algún<br />

modo, el significado <strong>de</strong> aut<strong>en</strong>ticidad al imperativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> pureza. Pureza como rechazo <strong>de</strong> mezc<strong>la</strong>.<br />

Fr<strong>en</strong>te al ‘razonami<strong>en</strong>to especu<strong>la</strong>tivo’ <strong>de</strong> tales ‘subculturas’ <strong>la</strong> naturaleza es tozuda y pródiga <strong>en</strong><br />

ejemplos <strong>de</strong> que <strong>la</strong> mutación resulta ser <strong>la</strong> estrategia más ‘adaptativa’ [Dic<strong>en</strong>].<br />

Mutación<br />

A vueltas con <strong>la</strong> información <strong>de</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>cia ‘Reuters’ ya com<strong>en</strong>tada: parece que quedan sólo 100<br />

tribus ais<strong>la</strong>das. Sólo una pregunta; bu<strong>en</strong>o, dos. ¿Qué grado <strong>de</strong> ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to manti<strong>en</strong><strong>en</strong>? [Ironizamos:<br />

180


No preguntamos qué grado <strong>de</strong> ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to pued<strong>en</strong> mant<strong>en</strong>er <strong>en</strong> este mundo-p<strong>la</strong>neta-universo<br />

globalizado)]. ¿Debe, <strong>de</strong>bemos, <strong>la</strong> sociedad civilizada, preservar tal ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to? [Si contestamos<br />

que no a esta pregunta estamos exterminando, <strong>de</strong> algún modo, <strong>la</strong> ‘psico-socio-diversidad’. Si<br />

contestamos que sí, no nos queda otra que reconocer nuestro egoísmo al privar a tales congéneres<br />

<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> ‘maravil<strong><strong>la</strong>s</strong>-<strong>de</strong>l-mundo-mo<strong>de</strong>rno’] [¿Qué hacer-no-hacer?].<br />

La aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estado puro. Mestizaje ‘translocal’ fr<strong>en</strong>te a factores <strong>de</strong> ‘id<strong>en</strong>tidad-localglocal’.<br />

Glocal (¿!). También sin juicios <strong>de</strong> valor pero con ánimo <strong>de</strong> provocar: ¿Serán alguna vez<br />

indistinguibles los barrios <strong>de</strong> Ciudad <strong>de</strong>l Cabo y los <strong>de</strong> Jaén? ¿Qué t<strong>en</strong>drá que ver Osaka con Jerez<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Frontera?<br />

Cómo se <strong>de</strong>sarrollo <strong>la</strong> jornada y con qué perspectiva<br />

T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta lo p<strong>la</strong>nteado anteriorm<strong>en</strong>te,<br />

p<strong>la</strong>neamos que cada universidad andaluza<br />

tuviera una jornada <strong>en</strong> <strong>la</strong> que los miembros<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad que se hubies<strong>en</strong> <strong>de</strong>cidido a<br />

mostrar su trabajo tuvieran un espacio apropiado,<br />

digno y profesional. De este modo, se abrió<br />

una convocatoria solicitando <strong>la</strong> participación<br />

voluntaria <strong>de</strong> todas aquel<strong><strong>la</strong>s</strong> personas que<br />

quisieran aportar su actividad creadora.<br />

T<strong>en</strong>íamos también <strong>la</strong> inquietud <strong>de</strong> animar<br />

a <strong>la</strong> participación a todos los grupos <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

comunida<strong>de</strong>s universitarias, por esto, aunque <strong>en</strong> un principio se int<strong>en</strong>tó matizar el proyecto con<br />

<strong>la</strong> cultura <strong>de</strong> <strong>la</strong> calle, finalm<strong>en</strong>te hubo que aceptar <strong>la</strong> diversidad <strong>de</strong> ta<strong>la</strong>ntes <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> universida<strong>de</strong>s<br />

andaluzas y <strong>de</strong>jar abierta <strong>la</strong> temática. Lo positivo que conseguimos <strong>de</strong> este modo fue abrir <strong><strong>la</strong>s</strong> vías<br />

<strong>de</strong> participación y aum<strong>en</strong>tar <strong><strong>la</strong>s</strong> posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los creadores.<br />

El teatro, <strong>la</strong> música y <strong>la</strong> danza, <strong><strong>la</strong>s</strong> artes<br />

visuales y <strong>la</strong> discusión <strong>en</strong>contraron vía libre por<br />

muy difer<strong>en</strong>tes t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias. Aunque no t<strong>en</strong>ían<br />

re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> temática p<strong>la</strong>nteada <strong>en</strong> principio,<br />

hubo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el jazz, el teatro -tanto <strong>en</strong> espacios<br />

escénicos como fuera <strong>de</strong> los mismos con<br />

propuestas muy actuales- o el hip-hop, hasta <strong>la</strong><br />

profusa diversidad <strong>de</strong> posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong><br />

a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> fotografía digital han pasado por<br />

nuestros campus universitarios como productos<br />

propios, g<strong>en</strong>erados por qui<strong>en</strong>es habitualm<strong>en</strong>te<br />

son espectadores.<br />

HipHop UJA<br />

El ev<strong>en</strong>to AlterEgos ’09 que <strong>en</strong>globaba a todas <strong><strong>la</strong>s</strong> universida<strong>de</strong>s andaluzas, se d<strong>en</strong>ominó Hip Hop<br />

UJA <strong>en</strong> su celebración <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Jaén que promovió <strong>la</strong> convocatoria a <strong>la</strong> participación<br />

<strong>de</strong> personas interesadas <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> culturas urbanas y contemporáneas, a <strong>la</strong> que ofrecieron diversas<br />

propuestas numerosos miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad universitaria y <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

provincia <strong>de</strong> Jaén. Se llevó a cabo el 26 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2009 a través <strong>de</strong> varios espacios <strong>en</strong> los que<br />

181


se conformó <strong>la</strong> múltiple participación <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> sigui<strong>en</strong>tes activida<strong>de</strong>s: cine, <strong>de</strong>bate, música, baile y<br />

pintura, suponi<strong>en</strong>do una muy amplia muestra y punto <strong>de</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> sus facetas creadoras. A<br />

continuación <strong>en</strong>umeramos <strong><strong>la</strong>s</strong> difer<strong>en</strong>tes activida<strong>de</strong>s que conformaron estas jornadas:<br />

Proyección <strong>de</strong>l docum<strong>en</strong>tal Scratch (Doug Pray, 2001), que explora el mundo <strong>de</strong> los DJ’s<br />

<strong>de</strong> música hip hop, virtuosos <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>tos y <strong>la</strong> mesa <strong>de</strong> mezc<strong><strong>la</strong>s</strong> que cambiaron <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que<br />

oímos, interpretamos y creamos música.<br />

Coloquio sobre <strong><strong>la</strong>s</strong> culturas urbanas. Tras <strong>la</strong> proyección se p<strong>la</strong>nteó una mesa redonda<br />

don<strong>de</strong> aportaron sus perspec-tivas tanto los especialistas como los MC´s, DJ´s, etc. Que allí se<br />

dieron cita.<br />

Multimedia Interactivo System, actuaciones simultáneas <strong>de</strong> graffiteros, raperos, b-boys/bgirls,<br />

Dj’s y Mc’s, <strong>en</strong> <strong>la</strong> P<strong>la</strong>za <strong>de</strong> los Pueblos <strong>de</strong>l Campus <strong>de</strong> Las Lagunil<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad<br />

<strong>de</strong> Jaén y su <strong>en</strong>torno, <strong>de</strong> todos aquellos participantes <strong>en</strong> esta iniciativa, e incluso <strong>de</strong>jando espacio<br />

para Microlibre al cual pudieron acce<strong>de</strong>r aficionados que espontáneam<strong>en</strong>te quisieron exponer sus<br />

cualida<strong>de</strong>s.<br />

Actuación <strong>de</strong> tres grupos semi profesionales <strong>de</strong>l colectivo AUTO-BEATS: Los Miserables,<br />

Mr. Kaw+Dj Pollo y The Looptrotters.<br />

Breve JAM Session abierta a <strong>la</strong> improvisación e integración <strong>de</strong> AlterEgos UJA, con <strong>la</strong><br />

participación <strong>de</strong> algunos <strong>de</strong> los miembros <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> diversas formaciones que habían actuado.<br />

Trasnoche Show, que supuso el cierre <strong>de</strong>l ev<strong>en</strong>to con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> todos los interesados<br />

<strong>en</strong> el mundo <strong>de</strong>l hip hop.<br />

Resultados y conclusión<br />

Las difer<strong>en</strong>tes circunstancias <strong>de</strong> nuestras universida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>terminaron el carácter <strong>de</strong> esta jornada <strong>en</strong><br />

cada una <strong>de</strong> el<strong><strong>la</strong>s</strong>. Si<strong>en</strong>do el resultado un alto índice <strong>de</strong> participación <strong>de</strong> estudiantes. La juv<strong>en</strong>tud<br />

ti<strong>en</strong>e mucho que <strong>de</strong>cir. Se <strong>de</strong>muestra que existe inquietud creadora y que es necesario poner <strong>en</strong><br />

marcha dinámicas para <strong>la</strong> expresión.<br />

A <strong>la</strong> eterna queja <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad “¿clásica?” sobre el <strong>de</strong>sinterés <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

cultura habría que añadir <strong>la</strong> pregunta ¿cuál es el interés <strong>de</strong> otros <strong>en</strong> esta cultura que está ahora <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> calle y por <strong>la</strong> que no solo no se interesan sino que <strong>la</strong> <strong>de</strong>sprecian como una subcultura?<br />

Los jóv<strong>en</strong>es participan siempre que se les ofrezca productos <strong>de</strong> su interés, exactam<strong>en</strong>te<br />

igual que a <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> otros grupos. Punto y aparte son <strong><strong>la</strong>s</strong> personas que se interesan por todo<br />

y todo respetan in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> sus prefer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> disfrute.<br />

Hip hop Uja fue una <strong>de</strong> estas ocasiones. Bi<strong>en</strong> es cierto que <strong>en</strong> nuestros objetivos está que<br />

les interese todo y que particip<strong>en</strong> <strong>en</strong> todo, pero si <strong>en</strong> el todo no está <strong>la</strong> parte <strong>de</strong> ellos, poco pued<strong>en</strong><br />

182


esperar <strong>de</strong> lo <strong>de</strong>más que le ofrezcamos.<br />

La secue<strong>la</strong> <strong>de</strong> este que consi<strong>de</strong>ramos éxito, ha sido <strong>la</strong> continuidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

actividad cada año.<br />

Bilbliografia<br />

GARCÍA CANCLINI, N. (1997). Imaginarios urbanos. Bu<strong>en</strong>os Aires, Arg<strong>en</strong>tina: Eu<strong>de</strong>ba.<br />

GUERRERO SERÓN, A. (1996): Manual <strong>de</strong> Sociología <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación. Madrid: Síntesis.<br />

MÉNDEZ, L. (1995). Antropología <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción artística. Madrid: Síntesis.<br />

MIRZOEFF, N. (2003). Una introducción a <strong>la</strong> cultura visual. Barcelona: Paidós.<br />

POPPER, F. (1989). Arte, acción y participación. El artista y <strong>la</strong> creatividad <strong>de</strong> hoy. Madrid: Akal<br />

SHINER, L. (2004). La inv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l arte. Una historia cultural. Barcelona: Paidós.<br />

SHUSTERMAN, R. (2002). Estética pragmatista. Vivi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> belleza, rep<strong>en</strong>sando el arte. Barcelona: I<strong>de</strong>a<br />

Books.<br />

SOJA, E.W. (2009). Postmetrópolis: estudios críticos sobre <strong><strong>la</strong>s</strong> ciuda<strong>de</strong>s y <strong><strong>la</strong>s</strong> regiones.<br />

Madrid, España: Traficantes <strong>de</strong> sueños.<br />

WALKER, J.A. y CHAPLIN, S. (2002). Una introducción a <strong>la</strong> cultura visual. Barcelona: Octaedro.<br />

ZOLBERG, V.L. (2002). Sociología <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes. Madrid: Fundación autor.<br />

183


Prácticas artísticas <strong>en</strong> el contexto social<br />

184


Resum<br />

Retrobar-se<br />

Projecte social d’educació artística<br />

Amàlia Sa<strong><strong>la</strong>s</strong> i Xisca V<strong>en</strong>y<br />

Reflexes CB. Propostes <strong>Cultura</strong>ls<br />

Un <strong>de</strong>ls objectius principals <strong>de</strong> Reflexes és acostar l’art contemporani a <strong>la</strong> vida quotidiana i a tots els<br />

col·lectius <strong>de</strong> <strong>la</strong> societat, per tal d’allunyar <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a que les expressions actuals són incompr<strong>en</strong>sibles<br />

i només per les c<strong><strong>la</strong>s</strong>ses elitistes intel·lectuals. Dins aquest marc, va sorgir <strong>la</strong> iniciativa <strong>de</strong> crear un<br />

projecte educatiu f<strong>en</strong>t <strong>de</strong> l’art contemporani una eina per afavorir l’expressió individual, <strong>la</strong> inserció<br />

social <strong>de</strong> persones o col·lectius <strong>en</strong> situació <strong>de</strong> marginació, inadaptació, conflicte o exclusió social.<br />

Així, Retrobar-se és un projecte que integra un grup <strong>de</strong> cinc persones adultes amb difer<strong>en</strong>ts<br />

nivells <strong>de</strong> coneixem<strong>en</strong>ts artístics. La finalitat <strong>de</strong>l nostre projecte educatiu era el <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volupam<strong>en</strong>t<br />

d’una obra d’art, p<strong><strong>la</strong>s</strong>mar amb difer<strong>en</strong>ts ll<strong>en</strong>guatges artístics les seves vivències, p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>ts i<br />

records a través d’un procés d’individualització <strong>en</strong> diàleg amb <strong>la</strong> societat. Emperò, Retrobar-se<br />

va es<strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir alguna cosa més: una via d’evasió a <strong>la</strong> realitat d’aquestes cinc persones i una forma<br />

<strong>de</strong> sortir <strong>de</strong> <strong>la</strong> soledat que les <strong>en</strong>voltava, pod<strong>en</strong>t re<strong>la</strong>cionar-se amb altres persones amb els seus<br />

mateixos problemes.<br />

El procés va t<strong>en</strong>ir dues parts difer<strong>en</strong>cia<strong>de</strong>s: una primera <strong>de</strong> tipus teòric on es mostrav<strong>en</strong><br />

artistes <strong>de</strong> <strong>la</strong> segona meitat <strong>de</strong>l segle XX i inicis <strong>de</strong>l XXI que tract<strong>en</strong> l’autoretrat, <strong>la</strong> cultura i <strong>la</strong><br />

id<strong>en</strong>titat. La segona part era <strong>de</strong> tipus pràctic on ja com<strong>en</strong>çava amb <strong>la</strong> creació artística, una i<strong>de</strong>a<br />

gestada gràcies als coneixem<strong>en</strong>ts que els participants havi<strong>en</strong> adquirit a <strong>la</strong> primera fase. Les c<strong><strong>la</strong>s</strong>ses<br />

teòriques <strong>en</strong>s han permès rep<strong>en</strong>sar <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> l’artista, evitant al g<strong>en</strong>i únic inaccessible per <strong>la</strong><br />

societat, i <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sant l’obra d’art com expressió interior <strong>de</strong> qualsevol ésser humà.<br />

Retrobar-se es p<strong>la</strong>ntejava com una totalitat <strong>en</strong>tre creació i difusió. Una obra artística<br />

crea satisfacció personal, però les experiències estètiques s’han <strong>de</strong> compartir amb <strong>la</strong> resta <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

humanitat. Així, les sis obres que van concloure el projecte (cinc individuals i una col·lectiva)<br />

es van exposar dins Urbanea 2011, una bi<strong>en</strong>nal que cerca <strong>la</strong> interacció <strong>de</strong> <strong>la</strong> societat amb l’art<br />

contemporani, d’una forma a <strong>la</strong> que no estam g<strong>en</strong>s acostumats: trai<strong>en</strong>t les peces al carrer <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

ciutat d’Inca (Mallorca).<br />

Els participants van t<strong>en</strong>ir l’ocasió <strong>de</strong> compartir les seves inquietuds socials amb altres<br />

persones que van saber compr<strong>en</strong>dre les i<strong>de</strong>es <strong>de</strong>ls nostres particu<strong>la</strong>rs artistes, <strong>en</strong>cara que no<br />

comparti<strong>en</strong> <strong>la</strong> mateixa problemàtica social. Es va obrir un diàleg <strong>en</strong>tre dues parts que no se sol<strong>en</strong><br />

re<strong>la</strong>cionar <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida quotidiana.<br />

El concepte mo<strong>de</strong>rn d’id<strong>en</strong>titat, basat amb <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong> unicitat d’allò individual, ha donat lloc<br />

a un currículum d’art sust<strong>en</strong>tat <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoció <strong>de</strong> l’expressió individual i autònoma. Des <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

nova perspectiva, l’individu lluny <strong>de</strong> ser lliure i in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>t, està culturalm<strong>en</strong>t e institucionalm<strong>en</strong>t<br />

mediatitzat. La id<strong>en</strong>titat <strong>de</strong>l subjecte és una id<strong>en</strong>titat social i per això tot projecte educatiu s’ha <strong>de</strong><br />

consi<strong>de</strong>rar, no només l’individu, sinó el col·lectiu social y cultural. 1<br />

Imanol Agirre, 2000<br />

Retrobar-se neix com una proposta <strong>de</strong> caire social cercant incorporar l’expressivitat <strong>de</strong> l’art<br />

1 AGUIRRE, I. Teorías y prácticas <strong>en</strong> educación artística. I<strong>de</strong>as para una revisión pragmatista <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia<br />

estética, Universidad Pública <strong>de</strong> Navarra, 2000. Pàg. 260<br />

185


contemporani a <strong>la</strong> vida quotidiana d’un grup <strong>de</strong> persones que han emigrat <strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> seva ciutat<br />

natal fins a Inca (Mallorca), amb <strong>la</strong> finalitat <strong>de</strong> trobar-se elles mateixes a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> recercar <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> seva id<strong>en</strong>titat, el seu “jo” <strong>de</strong> manera individual i col·lectiva.<br />

L’elecció <strong>de</strong>l títol no és <strong>en</strong> va, està p<strong>en</strong>sat per formar part <strong>de</strong> <strong>la</strong> II bi<strong>en</strong>nal d’Art<br />

Contemporània, anom<strong>en</strong>ada Urbanea – bi<strong>en</strong>nal creada per <strong>la</strong> Fundació <strong>Cultura</strong>l Es Conv<strong>en</strong>t-.<br />

Nosaltres Amàlia Sa<strong><strong>la</strong>s</strong> i Xisca V<strong>en</strong>y, com educadores i creadores <strong>de</strong> Reflexes. Propostes<br />

<strong>Cultura</strong>ls diss<strong>en</strong>yarem Retrobar-se perquè els participants que formessin part <strong>de</strong>l projecte<br />

d’educació artística tinguessin un espai i un temps per trobar-se ells mateixos, és a dir, <strong>la</strong> seva<br />

id<strong>en</strong>titat dins el context cultural i urbà d’Inca.<br />

Col·<strong>la</strong>boradors<br />

Mitjançant una pràctica col·<strong>la</strong>borativa local <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> Fundació <strong>Cultura</strong>l Es Conv<strong>en</strong>t i els Serveis<br />

Socials <strong>de</strong> l’Ajuntam<strong>en</strong>t d’Inca es va establir una re<strong>la</strong>ció institucional f<strong>en</strong>t possible l’execució <strong>de</strong>l<br />

projecte educatiu Retrobar-se.<br />

El repte que nosaltres vàrem t<strong>en</strong>ir era crear per primera vegada una nova experiència<br />

convertint <strong>la</strong> Bi<strong>en</strong>nal d’Art Contemporani <strong>en</strong> exposicions més actives, on persones que viu<strong>en</strong> al<br />

mateix lloc i no havi<strong>en</strong> t<strong>en</strong>gut accés fins ara amb l’art contemporani, ho podi<strong>en</strong> fer creant art urbà.<br />

La bi<strong>en</strong>nal es converteix amb una eina cultural, <strong>en</strong> un lloc viu per un major grup <strong>de</strong> persones dins<br />

<strong>la</strong> nostra societat, els participants han <strong>de</strong>ixat d’esser un públic exclòs <strong>de</strong> <strong>la</strong> societat per convertir-se<br />

<strong>en</strong> ag<strong>en</strong>ts que s’han visualitzat a través <strong>de</strong>l seva pròpia obra d’art contemporani.<br />

Basant-nos amb el concepte d’Urbanea, <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>t <strong>de</strong> concretar el projecte <strong>en</strong>s c<strong>en</strong>tràrem<br />

amb l’objectiu principal <strong>de</strong> <strong>la</strong> bi<strong>en</strong>nal, basat <strong>en</strong> g<strong>en</strong>erar noves propostes expositives mostrant el<br />

treball <strong>de</strong>ls artistes tant a les sales clàssiques exist<strong>en</strong>ts, com a l’espai urbà, g<strong>en</strong>s domesticat fins<br />

ara, amb <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ció d’acabar amb el domini <strong>de</strong> <strong>la</strong> conv<strong>en</strong>ció estètica i guanyar pels artistes el<br />

contacte visual immediat.<br />

Les obres que fins ara havi<strong>en</strong> estat selecciona<strong>de</strong>s a l’edició anterior t<strong>en</strong>i<strong>en</strong> una adaptació a<br />

l’<strong>en</strong>torn urbà i estav<strong>en</strong> condiciona<strong>de</strong>s per <strong>la</strong> presència <strong>de</strong>ls vianants, <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripció <strong>de</strong> John Maynard<br />

Keynes <strong>de</strong>fineix c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>t <strong>la</strong> proposta <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fundació <strong>Cultura</strong>l Es Conv<strong>en</strong>t: La dificultat no rau <strong>en</strong><br />

concebre noves i<strong>de</strong>es, sinó <strong>en</strong> saber com alliberar-se <strong>de</strong> les antigues. 2<br />

Segons els membres fundadors d’Urbanea Inca ha adquirit un protagonisme evid<strong>en</strong>t <strong>en</strong> el<br />

món cultural durant els darrers anys, hi ha hagut un increm<strong>en</strong>t d’exposicions i una major <strong>de</strong>manda<br />

social. L’artista suec Eliasson escriu: Si es proporcion<strong>en</strong> eines a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>t i se’ls fa <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dre <strong>la</strong><br />

necessitat d’un espai ess<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>t flexible po<strong>de</strong>m crear una forma més <strong>de</strong>mocràtica d’ori<strong>en</strong>tarnos<br />

<strong>en</strong> les nostres vi<strong>de</strong>s quotidianes. 3<br />

Amb <strong>la</strong> creació <strong>de</strong> <strong>la</strong> bi<strong>en</strong>nal els membres <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fundació Es Conv<strong>en</strong>t apost<strong>en</strong> per un art<br />

<strong>de</strong>mocràtic, obert al diàleg i <strong>la</strong> reflexió. A favor d’aquestes premisses diss<strong>en</strong>yàrem un projecte<br />

dirigit a persones que han emigrat <strong>de</strong> <strong>la</strong> seva ciutat natal per cercar una millora <strong>en</strong> <strong>la</strong> seva situació<br />

personal, <strong>la</strong>boral i econòmica.<br />

S<strong>en</strong>se el recolzam<strong>en</strong>t <strong>de</strong>ls membres <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fundació Es Conv<strong>en</strong>t, Biel Amer, Margalida<br />

Llobera i Francesca Tugores, i <strong>la</strong> col·<strong>la</strong>boració <strong>de</strong> Margalida Llinàs com a responsable <strong>de</strong>ls<br />

Serveis Socials <strong>de</strong> l’Ajuntam<strong>en</strong>t d’Inca no hauria estat possible l’execució <strong>de</strong> <strong>la</strong> proposta. Els hem<br />

d’agrair <strong>la</strong> seva tasca i a més el fet d’arriscar-se i apostar per primera vegada amb un proposta<br />

2 AMER, B.; LLOBERA, M.; TUGORES, F. “P<strong>la</strong>ntejam<strong>en</strong>t-proposta-resolució: <strong>la</strong> crisi organitzativa <strong>en</strong> AAVV.<br />

Urbanea. Noves expressions artístiques, Fundació Es Conv<strong>en</strong>t, Inca, 2009. Pàg. 5.<br />

3 AMER, B.; LLOBERA, M.; TUGORES, F. “P<strong>la</strong>ntejam<strong>en</strong>t-proposta-resolució: <strong>la</strong> crisi organitzativa <strong>en</strong> AAVV.<br />

Urbanea. Noves expressions artístiques, Fundació Es Conv<strong>en</strong>t, Inca, 2009. Pàg. 6.<br />

186


educativa <strong>de</strong> caire social.<br />

Retrobar-se<br />

La recerca <strong>de</strong>l jo i <strong>de</strong>l seu s<strong>en</strong>tit ha ori<strong>en</strong>tat bona part <strong>de</strong>ls objectius <strong>de</strong> <strong>la</strong> filosofia <strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Grècia<br />

antiga fins a <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnitat. A <strong>la</strong> novel·<strong>la</strong> Los androi<strong>de</strong>s sueñan cor<strong>de</strong>ros eléctricos (1968), Philip<br />

K. Dick fa expressiva aquesta inquietud fins i tot <strong>en</strong> els robots intel·lig<strong>en</strong>ts que tal vegada <strong>en</strong>s<br />

reemp<strong>la</strong>cin <strong>en</strong> el futur. A B<strong>la</strong><strong>de</strong> Runner (1982), versió cinematogràfica <strong>de</strong> l’apocalipsi d’un món on<br />

<strong>la</strong> vida natural està <strong>en</strong> vies d’extinció, Ridly Scott, a l’esc<strong>en</strong>a final, posa <strong>en</strong> boca <strong>de</strong>l protagonisme:<br />

“El que volia (l’androi<strong>de</strong>) no era una altra cosa que les mateixes respostes que tots cercam: D’on<br />

v<strong>en</strong>c? A on vaig? Quant <strong>de</strong> temps hem queda? 4<br />

Joan Fontcuberta, 1997<br />

Retrobar-se té com un <strong>de</strong>ls objectius trobar-se a un mateix, cercar <strong>la</strong> id<strong>en</strong>titat <strong>de</strong> cada persona<br />

a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> narració, així com diu<strong>en</strong> Gerg<strong>en</strong> i Gerg<strong>en</strong> els éssers humans són narradors que<br />

experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>la</strong> vida i <strong>la</strong> seva pròpia existència <strong>en</strong> termes narratius. 5<br />

A l’hora d’executar el projecte seguim <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> Butler <strong>en</strong> <strong>la</strong> recerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>titat,<br />

perquè <strong>la</strong> simple existència <strong>de</strong> <strong>la</strong> parau<strong>la</strong> “jo” fom<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> cre<strong>en</strong>ça que som individus autònoms<br />

repres<strong>en</strong>tats per un jo coher<strong>en</strong>t i unificat, que -a més a més- és <strong>la</strong> seu <strong>de</strong>ls mecanismes i processos<br />

que consi<strong>de</strong>ram responsables <strong>de</strong>ls nostres actes, que són els mateixos mecanismes i processos que<br />

constitueix<strong>en</strong> el tema d’estudi <strong>de</strong> <strong>la</strong> psicologia.<br />

Una <strong>de</strong> les i<strong>de</strong>es c<strong>en</strong>trals <strong>de</strong> Retrobar-se és el concepte “d’integració”, un terme socialm<strong>en</strong>t<br />

controvertit on és necessària <strong>la</strong> seva explicació per <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dre difer<strong>en</strong>ts aspectes teòrics amb els que<br />

<strong>en</strong>s hem basat. Nosaltres ho <strong>en</strong>t<strong>en</strong>em com un procés que fa possible que un grup <strong>de</strong> persones<br />

minoritàries tinguin un lloc per reflexionar, expressar i crear una obra que <strong>en</strong>s<strong>en</strong>ya el seu p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>t<br />

<strong>en</strong>vers ells mateixos i <strong>la</strong> societat que els <strong>en</strong>volta.<br />

Els objectius <strong>de</strong>l projecte parl<strong>en</strong> d’afavorir <strong>la</strong> integració d’un grup divers, però no hem <strong>de</strong><br />

par<strong>la</strong>r només com a grup, sinó d’individus difer<strong>en</strong>ts, fugint <strong>de</strong>l cànon <strong>de</strong> grup estandarditzat.<br />

El procés ha estat dinàmic i multifactorial, ha possibilitat que persones que es trob<strong>en</strong> a un<br />

sistema marginal hagin pogut participar <strong>de</strong>l nivell mínim <strong>de</strong> b<strong>en</strong>estar socio-vital a Inca - <strong>la</strong> seva<br />

localitat actual <strong>de</strong> residència -, i exposar <strong>la</strong> seva obra a <strong>la</strong> sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> l’antic C<strong>la</strong>ustre <strong>de</strong> Sant Domingo,<br />

formant part <strong>de</strong> les exposicions d’Urbanea.<br />

Perfil <strong>de</strong>ls participants<br />

La col·<strong>la</strong>boració <strong>de</strong>ls Serveis Socials va permetre t<strong>en</strong>ir informació sobre el perfil <strong>de</strong> cada un abans<br />

<strong>de</strong> com<strong>en</strong>çar el taller.<br />

La majoria <strong>de</strong>l grup er<strong>en</strong> persones majors, <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>t procedència geogràfica, vivi<strong>en</strong> tots<br />

sols, alguns estav<strong>en</strong> <strong>en</strong> atur, n’hi ha que er<strong>en</strong> immigrants estrangers i d’altres havi<strong>en</strong> emigrat <strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>en</strong>ínsu<strong>la</strong> o s’havi<strong>en</strong> canviat <strong>de</strong> residència <strong>de</strong>s <strong>de</strong> dintre <strong>la</strong> mateixa il<strong>la</strong>. Viu<strong>en</strong> al marge <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> societat, inadapta<strong>de</strong>s, fug<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> norma i són fàcilm<strong>en</strong>t etiqueta<strong>de</strong>s tant per <strong>la</strong> seva apar<strong>en</strong>ça<br />

física com psíquica.<br />

Quines són les persones que estan excloses <strong>de</strong> <strong>la</strong> societat? Quines són les causes que han<br />

provocat aquesta situació? Per contestar aquestes qüestions primer és necessari saber quin són els<br />

motius que provoqu<strong>en</strong> l’exclusió social.<br />

4 FONTCUBERTA, J.; ZABALBEASCOA, A. Màscara i Mirall, Lunwerg Editors, 1997. Pàg. 23.<br />

5 BURR, V. Introducció al construccionisme social, Proa-Voc, Barcelona, 1997.<br />

187


La marginació es produeix <strong>de</strong>gut a una acumu<strong>la</strong>ció <strong>de</strong> factors socials i econòmics, que és<br />

un f<strong>en</strong>om<strong>en</strong> específic <strong>de</strong> les societats occid<strong>en</strong>tals postindustrials on <strong>la</strong> reestructuració <strong>de</strong> l’estat <strong>de</strong>l<br />

b<strong>en</strong>estar ha optat per l’assist<strong>en</strong>cialisme. Per tant, és complicat combatre les causes que provoqu<strong>en</strong><br />

l’exclusió social perquè <strong>la</strong> política només p<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> pal·liar els problemes socials, <strong>de</strong>ixant <strong>de</strong> banda<br />

com solucionar les arrels <strong>de</strong>ls problemes.<br />

Per <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dre per quin motiu els nostres participants var<strong>en</strong> elegir Inca per viure, és necessari<br />

explicar com és aquest poble <strong>de</strong>l Raiguer, situat <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tre-nord <strong>de</strong> l’il<strong>la</strong> <strong>de</strong> Mallorca. Amb uns<br />

20.000 habitants, és un <strong>de</strong> les pob<strong>la</strong>cions més grans <strong>de</strong> Mallorca més b<strong>en</strong> comunicat amb Palma<br />

i amb <strong>la</strong> resta <strong>de</strong> les localitats. La ciutat és coneguda, sobretot, per les seves fàbriques <strong>de</strong> pell i<br />

calçat, <strong>la</strong> major part <strong>de</strong>ls ingressos prov<strong>en</strong><strong>en</strong> d’aquest àmbit <strong>de</strong> producció i v<strong>en</strong>ta, tant a l’estranger<br />

com als petits comerços locals.<br />

La procedència geogràfica i <strong>la</strong> situació actual <strong>de</strong>ls participants és diversa: F.G. nascut a<br />

Còrdova, està <strong>en</strong> atur <strong>de</strong>s <strong>de</strong> fa bastant <strong>de</strong> temps, trebal<strong>la</strong>va com a tal<strong>la</strong>dor <strong>de</strong> pells a <strong>la</strong> fàbrica <strong>de</strong><br />

calçat. Na L.Q. d’orig<strong>en</strong> africà i <strong>en</strong> atur, va emigrar per motius <strong>de</strong> treball. Na M.P., jubi<strong>la</strong>da, va<br />

v<strong>en</strong>ir d’Arg<strong>en</strong>tina acompanyada per <strong>la</strong> seva família, <strong>en</strong> G.F. <strong>de</strong> Galícia canvià <strong>la</strong> seva residència<br />

per motius familiars i actualm<strong>en</strong>t està cercant feina, i finalm<strong>en</strong>t na P.C. que vivia a un poble <strong>de</strong>l<br />

costat se’n va anar a viure a casa d’un familiar seu a Inca perquè no podia valer-se per el<strong>la</strong> mateixa<br />

i actualm<strong>en</strong>t trebal<strong>la</strong> a una esco<strong>la</strong> taller per a persones amb discapacitat psíquica.<br />

La seva situació <strong>de</strong> risc d’exclusió social, amb escassos recursos econòmics fan que<br />

necessitin at<strong>en</strong>ció personal diària; han d’estar tutoritzats per una assist<strong>en</strong>ta social <strong>de</strong> l’Ajuntam<strong>en</strong>t<br />

d’Inca, <strong>la</strong> qual els hi va suggerir que s’apuntassin al curs, perquè els hi seria b<strong>en</strong>eficiós amb <strong>la</strong> seva<br />

situació, es podri<strong>en</strong> socialitzar, evadir-se <strong>de</strong> <strong>la</strong> seva realitat i expressar-se mitjançant el diàleg, <strong>la</strong><br />

reflexió i l’art.<br />

S<strong>en</strong>se cercar-ho vàrem t<strong>en</strong>ir l’oportunitat d’unir un grup <strong>de</strong> persones, on una d’elles t<strong>en</strong>ia<br />

una discapacitat psíquica, int<strong>en</strong>tant assumir el repte d’afavorir <strong>la</strong> seva integració amb als altres,<br />

a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> dificultat <strong>en</strong> qüestió. Amb el seu cas el que pret<strong>en</strong>íem era que tingués una major<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>dència, autonomia personal i habilitats socials tant o igual com <strong>en</strong> els c<strong>en</strong>tres d’educació<br />

especial que havia assistit fins ara.<br />

Després <strong>de</strong> <strong>la</strong> seva educació <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tres específics, actualm<strong>en</strong>t <strong>la</strong> seva edat adulta li<br />

permet trebal<strong>la</strong>r a una empresa ori<strong>en</strong>tada a persones amb el seu perfil. Però a més d’aquestes<br />

tasques, nosaltres li vàrem donar l’oportunitat <strong>de</strong> realitzar un taller amb persones difer<strong>en</strong>ts amb<br />

les que normalm<strong>en</strong>t no es re<strong>la</strong>ciona, o trebal<strong>la</strong>. Els c<strong>en</strong>tres als que assistia li oferi<strong>en</strong> una at<strong>en</strong>ció<br />

personalitzada, nosaltres també ho vàrem fer, així com una disposició i uns mèto<strong>de</strong>s d’apr<strong>en</strong><strong>en</strong>tatge<br />

a<strong>de</strong>quats al seu perfil, i va t<strong>en</strong>ir una varietat <strong>de</strong> recursos materials perquè ho pogués trebal<strong>la</strong>r.<br />

Els c<strong>en</strong>tres i els tallers específics són <strong>la</strong> millor oferta educativa per les persones amb<br />

aquesta patologia concreta, segons <strong>la</strong> nostra opinió personal. Però, aquests c<strong>en</strong>tres podri<strong>en</strong> ésser<br />

una antítesis a <strong>la</strong> integració? Nosaltres creiem que <strong>la</strong> tasca que <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volup<strong>en</strong> els professionals<br />

d’aquest àmbits s’adapta al currículum <strong>de</strong> les persones amb n.e.e. (necessitats educatives especials),<br />

per tal que al final <strong>de</strong> <strong>la</strong> seva etapa educativa se p<strong><strong>la</strong>s</strong>mi <strong>en</strong> una millora tant a nivell cognitiu,<br />

autònom i comunicatiu. Però a més, trobam necessari que persones amb aquestes característiques<br />

es re<strong>la</strong>cionin amb altres que són difer<strong>en</strong>ts, f<strong>en</strong>t que aquest fet sigui un al·lici<strong>en</strong>t per a <strong>la</strong> seva<br />

incorporació a una vida pl<strong>en</strong>a <strong>en</strong> contacte amb <strong>la</strong> resta <strong>de</strong> <strong>la</strong> societat.<br />

Una <strong>de</strong> les qüestions que <strong>en</strong>s p<strong>la</strong>ntejam és <strong>la</strong> segü<strong>en</strong>t: com <strong>en</strong>s re<strong>la</strong>cionam <strong>la</strong> majoria <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> nostra societat amb el grup minoritari o d’exclusió social? El grup majoritari o hegemònic que<br />

té <strong>la</strong> nostra societat sol esser <strong>de</strong> rebuig, d’ocultació o d’ignorància cap a l’altre. Una solució al<br />

problema seria a través <strong>de</strong> les polítiques socials i culturals, incloure a totes les persones a gaudir<br />

i participar <strong>de</strong> l’art i <strong>la</strong> cultura.<br />

188


De <strong>la</strong> mateixa manera que l’educació té el difícil repte <strong>de</strong> no <strong>de</strong>ixar ningú a fora, <strong>de</strong> cada<br />

vegada més l’art dóna cabuda a tothom. L’inclusivitat és <strong>en</strong> el primer p<strong>la</strong> <strong>de</strong>l <strong>de</strong>bat acadèmic, tant<br />

als c<strong>en</strong>tres educatius esco<strong>la</strong>rs com als museus, convertint-se <strong>en</strong> una po<strong>de</strong>rosa eina per a <strong>la</strong> inclusió,<br />

que dóna lloc a discursos cada cop més plurals.<br />

De <strong>la</strong> teoria a <strong>la</strong> pràctica<br />

Si postmo<strong>de</strong>rnisme significa posar <strong>la</strong> pràctica <strong>en</strong> el seu lloc[...] si significa obrir el discurs<br />

crític a <strong>la</strong> línea d’investigació que abans estava prohibida, <strong>de</strong> proves que prèviam<strong>en</strong>t result<strong>en</strong><br />

inadmissibles, <strong>de</strong> mo<strong>de</strong> que se puguin fer preguntes noves i difer<strong>en</strong>ts i veus noves i distintes proves<br />

puguin com<strong>en</strong>çar a formu<strong>la</strong>r-les; si significa crear espais institucionals i discursius on puguin<br />

<strong>de</strong>s<strong>en</strong>volupar-se id<strong>en</strong>titats socials i sexuals més fluï<strong>de</strong>s i plurals; si significa erosionar formacions<br />

triangu<strong>la</strong>rs <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r i coneixem<strong>en</strong>t amb l’expert <strong>en</strong> el cim i amb les “masses” <strong>en</strong> <strong>la</strong> base; si, <strong>en</strong><br />

una parau<strong>la</strong>, int<strong>en</strong>sifica el nostre s<strong>en</strong>tit col·lectiu <strong>de</strong> possibilitat, l<strong>la</strong>vors jo també sóc postmo<strong>de</strong>rn. 6<br />

Dick Hebdige. Hiding in the Light. 1989.<br />

Posar <strong>en</strong> pràctica <strong>la</strong> teoria es concep amb Retrobar-se. Aquest es converteix <strong>en</strong> una realitat basada<br />

amb <strong>la</strong> necessitat <strong>de</strong> continuar progressant, disminuint <strong>la</strong> distància <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> teoria i <strong>la</strong> pràctica.<br />

El projecte educatiu està p<strong>en</strong>sat per a una pluralitat d’històries personals i d’interessos,<br />

per aquest motiu <strong>la</strong> metodologia que hem utilitzat cerca un p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>t diverg<strong>en</strong>t per cada un <strong>de</strong>ls<br />

participants. Ens hem ajudat <strong>de</strong> les pedagogies crítiques <strong>de</strong> Dick Hebdige, Kincheloe, etc., que <strong>en</strong>s<br />

han servit <strong>de</strong> guia per establir una interre<strong>la</strong>ció <strong>en</strong>tre l’art contemporani, l’educació i l’activisme<br />

per g<strong>en</strong>erar un p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>t crític.<br />

Assimilem així <strong>la</strong> contribució teòrica <strong>de</strong>l segle passat, els estudis visuals, <strong>de</strong> mass media,<br />

el multiculturalisme, les teories postcolonials, <strong>de</strong> gènere, etc. Per aplicar estratègies <strong>de</strong> gestió<br />

sobre <strong>la</strong> diversitat. Ange<strong>la</strong> Davis 7 par<strong>la</strong> <strong>de</strong> trebal<strong>la</strong>r sobre el concepte <strong>de</strong> diversitat com un medi<br />

per preservar i establir lligams basats amb <strong>la</strong> c<strong><strong>la</strong>s</strong>se social, el sexe i <strong>la</strong> raça. Trebal<strong>la</strong>r amb <strong>la</strong><br />

diversitat i el que és difer<strong>en</strong>t ha estat <strong>en</strong>riquidor i ha implicat valorar <strong>la</strong> diferència.<br />

La psicoanàlisi insisteix <strong>en</strong> trebal<strong>la</strong>r, amb una <strong>de</strong> les grans dificultats, <strong>la</strong> “id<strong>en</strong>titat”, <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

mateixa que nosaltres seguim els interessos <strong>de</strong>ls autors construccionistes <strong>en</strong>s<strong>en</strong>yant una concepció<br />

<strong>de</strong> l’ésser humà canviant. A favor <strong>de</strong>l postestructuralisme <strong>de</strong> Butler 8 <strong>en</strong>s hem allunyat <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a<br />

<strong>de</strong>l que és fixa e immutable, per <strong>de</strong>manar-nos que és lo que queda exclòs, com va arribar fins<br />

aquí i <strong>en</strong> base a quins fonam<strong>en</strong>ts. El fet que siguem inestables o efímers significa que <strong>la</strong> nostra<br />

id<strong>en</strong>titat no és una cosa estàtica, sinó que està oberta sempre al canvi. Així els vàrem fer p<strong>la</strong>ntejar<br />

el seu “jo” original, mitjançant les seves paraules, <strong>la</strong> seva veu, a més recorr<strong>en</strong>t a l’etnografia per<br />

aconseguir par<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> pròpia experiència personal.<br />

Segons el constructivisme crític <strong>de</strong> Kincheleo l’<strong>en</strong>torn social i cultural <strong>de</strong>l que form<strong>en</strong> part<br />

les persones, constitueix un ingredi<strong>en</strong>t indisp<strong>en</strong>sable <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcció creativa <strong>de</strong>l coneixem<strong>en</strong>t 9 ,<br />

així ho hem volgut transmetre amb les sessions teòriques als participants, perquè ells mateixos<br />

fessin una obra d’art re<strong>la</strong>cionada amb el seu <strong>en</strong>torn cultural <strong>de</strong>l que beu<strong>en</strong> i han begut.<br />

Hernán<strong>de</strong>z profunditza el concepte <strong>de</strong> creativitat a l’estudi les “teories implícites <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

6 RIFÀ, V. “Id<strong>en</strong>titat y difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> cultura estètica contemporània” <strong>en</strong> Praxis para el professorado. Educación<br />

artística: plàstica y visual, Editorial Praxis, Barcelona, 1999. Pàg. 352.<br />

7 BURR, V. Op. Cit.<br />

8 CURRAN, J.; MORLEY, D.; WALKERDINE, V. Estudios culturales y comunicació. Análisis, producción y<br />

consumo cultural <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> políticas <strong>de</strong> ind<strong>en</strong>tidad y el posmo<strong>de</strong>rnismo; Ediciones Paidós Ibérica, Barcelona, 1998.<br />

9 RIFÀ, V. “Id<strong>en</strong>titat y difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> cultura estètica contemporània” <strong>en</strong> Praxis para el professorado. Educación<br />

artística: plàstica y visual, Editorial Praxis, Barcelona, 1999. Pàg. 345.<br />

189


creativitat” di<strong>en</strong>t que és una construcció social <strong>de</strong> tipus històric. Al l<strong>la</strong>rg <strong>de</strong> les sessions amb<br />

l’exemple d’artistes d’art contemporani, vàrem dur a terme un procés operacional per p<strong><strong>la</strong>s</strong>mar<br />

<strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> creativitat a cada un <strong>de</strong>ls projectes. Aquest procés s’aconsegueix al l<strong>la</strong>rg <strong>de</strong>l temps, no<br />

tothom <strong>la</strong> té innata, sinó que s’ha <strong>de</strong> formar al subjecte, <strong>en</strong> aquest cas els participants, perquè sigui<br />

possible un resultat.<br />

Metodologia<br />

Retrobar-se és un projecte educatiu que propicia <strong>la</strong> creació artística com l’expressió <strong>de</strong> l’individu,<br />

introduint-<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida quotidiana i fer d’el<strong>la</strong> una companya <strong>de</strong> convivència contínua per<br />

l’<strong>en</strong>riquim<strong>en</strong>t personal.<br />

El p<strong>la</strong>ntejam<strong>en</strong>t <strong>de</strong> les jorna<strong>de</strong>s es bas<strong>en</strong> <strong>en</strong> una premissa bàsica: <strong>la</strong> funció <strong>de</strong> les educadores<br />

és guiar conduir i facilitar eines per ajudar a <strong>la</strong> reflexió i anàlisi <strong>de</strong>l participant. Així, aquest es<br />

podrà formar una imatge i el <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volupam<strong>en</strong>t <strong>de</strong>l seu projecte artístic. Padró <strong>de</strong>fineix l’educador<br />

com un professional crític i actiu10 , però també ha <strong>de</strong> ser capaç d’adaptar-se al context <strong>en</strong> el que es<br />

<strong>de</strong>s<strong>en</strong>volup<strong>en</strong> les activitats.<br />

Totes les pràctiques <strong>en</strong> educació artística han <strong>de</strong> t<strong>en</strong>ir uns bons fonam<strong>en</strong>ts, com afirma<br />

Pi<strong>la</strong>r Marco, no pot <strong>de</strong>ixar-se a una iniciativa superficial y s<strong>en</strong>se continguts11 . Per aquest motiu<br />

vàrem p<strong>la</strong>ntejar Retrobar-se com un marc que integrava <strong>la</strong> pedagogia crítica; es va pot<strong>en</strong>ciar<br />

un tipus <strong>de</strong> coneixem<strong>en</strong>t constructivista, és a dir, els apr<strong>en</strong><strong>en</strong>ts var<strong>en</strong> crear l’obra a través <strong>de</strong>ls<br />

conceptes i teories que havi<strong>en</strong> après a les sessions teòriques, però també van aportar <strong>la</strong> seva pròpia<br />

experiència, <strong>de</strong>bati<strong>en</strong> i creav<strong>en</strong> mirant el seu propi interior.<br />

El projecte es va p<strong>la</strong>ntejar <strong>en</strong> set sessions <strong>de</strong> dues hores que integrav<strong>en</strong> tres teòriques i<br />

quatre pel <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volupam<strong>en</strong>t d’una i<strong>de</strong>a estètica, per <strong>de</strong>sprés trasl<strong>la</strong>dar-ho al món matèric. Les<br />

teòriques es van dividir <strong>en</strong> tres grans temàtiques: l’autoretrat, <strong>la</strong> cultura, i <strong>la</strong> id<strong>en</strong>titat social. A l’art<br />

contemporani es trob<strong>en</strong> nombrosos exemples <strong>de</strong>l treball <strong>en</strong> aquestes àrees, cosa que <strong>en</strong>s va ajudar<br />

a que els nostres participants ho <strong>en</strong>t<strong>en</strong>guessin gràcies a exemples que anàvem visualitzant a l’au<strong>la</strong>.<br />

Les obres d’artistes contemporanis que treball<strong>en</strong> l’autoretrat són un exemple <strong>de</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>titat<br />

individual o múltiple que té l’ésser humà. Alguns exemples <strong>de</strong>ls autors que vàrem <strong>de</strong>batre són<br />

<strong>la</strong> fotògrafa Cindy Sherman (New Jersey, EE UU, 1954), que tracta l’autoretrat con id<strong>en</strong>titat<br />

fem<strong>en</strong>ina. Robert Mapplethorpe (Nova York, EE UU, 1946), que trebal<strong>la</strong>va les difer<strong>en</strong>ts cares <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> seva personalitat a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> fotografia; o l’artista plàstica Ting-Ting Ch<strong>en</strong> (Taiwà, 1985) que<br />

id<strong>en</strong>tifica a les persones <strong>de</strong>l seu voltant amb un objecte.<br />

A l’art contemporani trobam nombrosos exemples <strong>de</strong>l treball amb <strong>la</strong> id<strong>en</strong>titat, que<br />

visionarem amb els nostres participants i que <strong>en</strong>s serviran <strong>de</strong> punt <strong>de</strong> partida per al diàleg com a<br />

mèto<strong>de</strong> g<strong>en</strong>erador <strong>de</strong> les seves pròpies i<strong>de</strong>es i font d’inspiració. Les dues primeres sessions var<strong>en</strong><br />

ser <strong>de</strong> tipus teòric sobre unes grans temàtiques: l’autoretrat, <strong>la</strong> id<strong>en</strong>titat social i <strong>la</strong> cultura.<br />

La cultura s’ha vist <strong>de</strong>s <strong>de</strong> perspectives molt diverses. Destacam <strong>la</strong> figura <strong>de</strong>l fotògraf<br />

Martín Parr (Empsom, Gran Bretanya, 1953) amb <strong>la</strong> sèrie Think of Eng<strong>la</strong>nd, (1995-2003), <strong>la</strong> qual<br />

mostra <strong>la</strong> cultura <strong>de</strong>l turisme. L’artista Mona Hatoum (Beirut, Líban, 1952) mostra a les seves<br />

obres <strong>la</strong> problemàtica que hi ha als països d’Ori<strong>en</strong>t Mitjà <strong>de</strong>s <strong>de</strong>ls anys setanta.<br />

La id<strong>en</strong>titat actual passa per un procés <strong>de</strong> recreació, <strong>en</strong> el què <strong>la</strong> forta crítica a les normes<br />

establertes és tractat per difer<strong>en</strong>ts artistes. En aquest apartat posàrem com exemple a Bansky<br />

10 PADRÓ, C. “Museos y Educación Artística: Re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> paso, <strong>en</strong>crucijadas difusas, zonas <strong>de</strong> conflicto” <strong>en</strong> MARÍN,<br />

R (ed.). <strong>Investigación</strong> <strong>en</strong> Educación Artística, Universidad <strong>de</strong> Granada, 2005. Pàg. 129.<br />

11 MARCO TELLO, P. “Conversaciones con uno mismo: Arte y Educación” <strong>en</strong> MARTÍNEZ, L; GUTIÉRREZ,<br />

R; ESCAÑO, C. (coords.). Nuevas propuestas <strong>de</strong> acción <strong>en</strong> Educación Artística, Universidad <strong>de</strong> Má<strong>la</strong>ga, 2008, pàgs.<br />

49-55.<br />

190


(Bristol, Regne Unit, 1974) artista <strong>de</strong>ls grafits. Fa una forta crítica <strong>de</strong> <strong>la</strong> societat <strong>de</strong> finals <strong>de</strong>l segle<br />

XX i principis <strong>de</strong>l XXI. Marcos Vidal (Vitòria, 1967), serà un altre exemple <strong>de</strong> p<strong><strong>la</strong>s</strong>mació <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

id<strong>en</strong>titat masculina <strong>en</strong> les seves obres, així com també tractam l’aspecte fem<strong>en</strong>í amb Ghada Amer<br />

(El Cairo, 1963), artista que fa obra cosint els ll<strong>en</strong>ços.<br />

Les educadores <strong>en</strong>cetàvem petits <strong>de</strong>bats per fer que els participants parlessin <strong>de</strong> <strong>la</strong> seva<br />

vida, però també fèiem que es fixessin <strong>en</strong> com els artistes posav<strong>en</strong> a l’abast <strong>de</strong>l públic, parts<br />

íntimes <strong>de</strong> <strong>la</strong> seva vida quotidiana. Els <strong>de</strong>manàvem si ells ho fari<strong>en</strong> així o d’una altra manera, si<br />

trobav<strong>en</strong> que l’artista ho estava f<strong>en</strong>t a<strong>de</strong>quadam<strong>en</strong>t o era of<strong>en</strong>siu, i com ho millorari<strong>en</strong>.<br />

A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> quarta sessió cada membre va com<strong>en</strong>çar amb <strong>la</strong> seva creació particu<strong>la</strong>r.<br />

Aportav<strong>en</strong> <strong>la</strong> seva experiència personal i <strong>la</strong> base que havi<strong>en</strong> adquirit a les sessions anteriors.<br />

Les educadores vàrem trebal<strong>la</strong>r <strong>de</strong> b<strong>en</strong> a prop amb cada un <strong>de</strong>ls participants. Sabíem<br />

que cada un t<strong>en</strong>ia unes peculiaritats i una problemàtica difer<strong>en</strong>ts que el feia únic. Adaptàvem<br />

el ll<strong>en</strong>guatge i el mitjà a les capacitats que t<strong>en</strong>ia l’individu, int<strong>en</strong>tant que cerqués una forma<br />

expressiva adi<strong>en</strong>t a <strong>la</strong> seva personalitat i facultats. Vàrem animar als membres que empressin<br />

objectes vells o que t<strong>en</strong>i<strong>en</strong> a l’abast per donar-los un nou ús, un nou s<strong>en</strong>tit <strong>de</strong> comunicació. Aquest<br />

va ser el cas <strong>de</strong> F.G. el qual va <strong>de</strong>cidir p<strong><strong>la</strong>s</strong>mar a <strong>la</strong> seva obra l’època més feliç <strong>de</strong> <strong>la</strong> seva vida amb<br />

objectes i fotografies antigues.<br />

A les sessions pràctiques es promovia <strong>la</strong> creació a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> pròpia experiència, és a dir,<br />

que si una <strong>de</strong> les persones té dins les seves capacitats cosir, fer fotografies o ví<strong>de</strong>os que ho integri<br />

al seu projecte. Emperò, si algun participant estava interessat <strong>en</strong> aplicar nous coneixem<strong>en</strong>ts <strong>en</strong> el<br />

mitjà els <strong>en</strong>s<strong>en</strong>yàvem a fer el que <strong>en</strong>s <strong>de</strong>manessin, un exemple és <strong>de</strong> L.Q. que volia fer una obra<br />

on s’integrés <strong>la</strong> fotografia i <strong>la</strong> va apr<strong>en</strong>dre a usar una càmera digital rèflex.<br />

Vàrem millorar l’espai que <strong>en</strong>s va cedir l’Ajuntam<strong>en</strong>t d’Inca amb frases d’artistes famosos<br />

que incitav<strong>en</strong> a <strong>la</strong> creació artística o els posàvem música. De cop i volta com<strong>en</strong>çav<strong>en</strong> grans tertúlies<br />

<strong>en</strong> les que els participants contav<strong>en</strong> com era <strong>la</strong> seva vida diària, així com es produïa un intercanvi<br />

d’opinions sobre <strong>la</strong> creació que portav<strong>en</strong> a terme i <strong>en</strong> moltes ocasions els uns es van aportar i<strong>de</strong>es<br />

als altres.<br />

Obres<br />

Els resultats <strong>de</strong> Retrobar-se són obres que express<strong>en</strong> una i<strong>de</strong>a o un s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>t profund interior <strong>de</strong>ls<br />

nostres participants. Aquestes es var<strong>en</strong> mostrar a una sa<strong>la</strong> d’exposicions <strong>de</strong> l’antic C<strong>la</strong>uste <strong>de</strong>l<br />

Conv<strong>en</strong>t <strong>de</strong> Sant Domingo <strong>de</strong> <strong>la</strong> mateixa ciutat d’Inca, els nostres artistes var<strong>en</strong> po<strong>de</strong>r explicar<br />

al públic assist<strong>en</strong>t quin havia estat el seu procés per arribar a <strong>la</strong> finalitat artística. Això va ser una<br />

motivació per les re<strong>la</strong>cions i per po<strong>de</strong>r comunicar-se amb persones <strong>de</strong>fora <strong>de</strong>l seu cercle vital. A<br />

continuació vos farem una petita explicació <strong>de</strong>ls resultats:<br />

L.Q. va fer una obra titu<strong>la</strong>da Passeig per Inca. Era una instal·<strong>la</strong>ció on a través <strong>de</strong> fotografies es fa<br />

191


un recorregut urbà pel c<strong>en</strong>tre d’Inca, així com a <strong>la</strong> ruralia <strong>de</strong>l municipi. Es pretén cridar l’at<strong>en</strong>ció<br />

sobre l’estat <strong>de</strong>teriorat <strong>de</strong> molts immobles <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciutat, <strong>la</strong> gran quantitat <strong>de</strong> comerços que ha tancat<br />

aquests darrers mesos i com edificis completam<strong>en</strong>t nous es trob<strong>en</strong> buits.<br />

L’obra <strong>de</strong> P.C. s’anom<strong>en</strong>ava Es Cavall Vo<strong>la</strong>dor. L’autora posa <strong>en</strong> valor el món rural amb<br />

<strong>la</strong> seva instal·<strong>la</strong>ció on es pod<strong>en</strong> veure les figures d’unes ferradures vo<strong>la</strong>nt al mig <strong>de</strong> <strong>la</strong> sa<strong>la</strong>, on al<br />

terra vegem les petja<strong>de</strong>s que ha anat <strong>de</strong>ixant aquest cavall imaginari. L’obra fa referència a <strong>la</strong> gran<br />

passió que P.C. s<strong>en</strong>t cap els cavalls.<br />

Mis Recuerdos va ser l’obra <strong>de</strong> F.G. Aquesta constava<br />

d’una instal·<strong>la</strong>ció mostra a través <strong>de</strong> fotografies i petits<br />

textos explicatiu fragm<strong>en</strong>ts <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> F.G. Mis<br />

recuerdos és una obra completam<strong>en</strong>t autobiogràfica ja que<br />

l’autor ha volgut mostrar al públic els seus records més<br />

alegres i feliços.<br />

M.P. va realitzar l’obra Lejano, un acrílic sobre te<strong>la</strong><br />

dividida <strong>en</strong> tres ll<strong>en</strong>ços a mo<strong>de</strong> <strong>de</strong> tríptic. M.P. ha<br />

p<strong><strong>la</strong>s</strong>mat a <strong>la</strong> pintura una gran soca que té les arrels molt<br />

poc profun<strong>de</strong>s, f<strong>en</strong>t referència a l’<strong>en</strong>yorança i llunyania<br />

que s<strong>en</strong>t vers el seu país (Arg<strong>en</strong>tina). Així i tot, aquest<br />

s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>t trist no <strong>en</strong>fosqueix els colors alegres als que<br />

l’autora ha dotat amb el significat <strong>de</strong> l’alegria <strong>de</strong> viure.<br />

L’única escultura que es va realitzar <strong>en</strong> el projecte va se<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong> G.B. a <strong>la</strong> que va titu<strong>la</strong>r Rezik<strong>la</strong>je. Possiblem<strong>en</strong>t sigui<br />

l’obra més transgressora <strong>de</strong>l projecte i l’ha portada a terme<br />

el nostre participant més jove. Gabriel ha fet una escultura<br />

amb pedra <strong>de</strong> Santanyí on es veu a un home assegut a un<br />

sanitari <strong>de</strong>fecant m<strong>en</strong>tre m<strong>en</strong>ja excrem<strong>en</strong>ts d’un poal. Rezik<strong>la</strong>je manifesta un s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>t <strong>en</strong> contra<br />

a tot el que està establert per <strong>la</strong> societat.<br />

Tots els participants var<strong>en</strong> e<strong>la</strong>borar una obra titu<strong>la</strong>da Autorretrat Fragm<strong>en</strong>tat. Era una<br />

instal·<strong>la</strong>ció col·locada a les finestres que hi havia a<br />

<strong>la</strong> sa<strong>la</strong>. A cada una hi ha una fotografia transpar<strong>en</strong>t<br />

que repres<strong>en</strong>ta una part <strong>de</strong>l cos <strong>de</strong>ls participants, una<br />

<strong>de</strong>construcció <strong>de</strong> nosaltres mateixos, una realitat<br />

dinàmica pot canviar a cada instant. Per conèixer-nos<br />

a nosaltres <strong>en</strong>s hem <strong>de</strong> fragm<strong>en</strong>tar <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>ts parts<br />

per veure’ns <strong>de</strong> manera c<strong>la</strong>ra i s<strong>en</strong>se <strong>de</strong>formacions. En<br />

aquesta obra també hi ha col·<strong>la</strong>borat J.C., que finalm<strong>en</strong>t<br />

no ha realitzat cap peça individualm<strong>en</strong>t.<br />

Efectes <strong>de</strong>l projecte <strong>en</strong> els mitjans <strong>de</strong> comunicació<br />

Retrobar-se, com hem esm<strong>en</strong>tat abans, era un projecte original a <strong>la</strong> ciutat d’Inca, els projectes<br />

educatius <strong>de</strong> caire artístic només s’havi<strong>en</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volupat a Palma, <strong>la</strong> capital <strong>de</strong> Mallorca. Aquest<br />

factor va provocar que <strong>la</strong> premsa, <strong>de</strong> <strong>la</strong> mateixa pob<strong>la</strong>ció i <strong>la</strong> <strong>de</strong> nivell comunitari, s’interessassin<br />

per allò que havíem realitzat.<br />

La premsa va donar un nou caire al projecte, f<strong>en</strong>t que els participants tinguessin l’oportunitat<br />

<strong>de</strong> contar el que havi<strong>en</strong> fet i, a <strong>la</strong> vegada, re<strong>la</strong>cionant-se amb altres persones que no érem les<br />

192


integrants <strong>de</strong>l projecte.<br />

El Diari <strong>de</strong> Balears també es va fer ressò <strong>de</strong> l’experiència, <strong>en</strong>cara que aquí només es va<br />

fer una <strong>en</strong>trevista a les educadores. Es reconeixia l’habilitat <strong>de</strong>ls participants per <strong>en</strong>frontar-se a un<br />

repte nou per ells.<br />

La revista Sa P<strong>la</strong>ça es va interessar per com un grup <strong>de</strong> persones <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>ts procedències havi<strong>en</strong><br />

sabut realitzar una obra artística, els van <strong>en</strong>trevistar i cada un va explicar <strong>la</strong> seva obra. La cad<strong>en</strong>a ser<br />

<strong>en</strong>s va convocar per par<strong>la</strong>r <strong>de</strong> quin havia estat l’inici <strong>de</strong> gestació <strong>de</strong>l projecte, com es va p<strong>la</strong>ntejar<br />

a Urbanea i també es var<strong>en</strong> convidar als artistes perquè parlessin <strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> seva perspectiva. Hi<br />

van assistir L.Q., F.G. i G.F. on a més <strong>de</strong> par<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> seva obra individual, també van explicar que<br />

el projecte per ells havia estat una experiència molt grata on havi<strong>en</strong> conegut g<strong>en</strong>t diversa, i el més<br />

important per <strong>la</strong> majoria és que t<strong>en</strong>i<strong>en</strong> una excusa per sortir <strong>de</strong> casa.<br />

Bibliografia<br />

AGUIRRE, I. Teorías y prácticas <strong>en</strong> educación artística. I<strong>de</strong>as para una revisión pragmatista <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

experi<strong>en</strong>cia estética, Universidad Pública <strong>de</strong> Navarra, 2000.<br />

AAVV. Praxis para el professorado. Educación artística: plàstica y visual, Editorial Praxis, Barcelona,<br />

1999.<br />

AAVV. Urbanea. Noves expressions artístiques, Fundació Es Conv<strong>en</strong>t, Inca, 2009.<br />

BARBOSA, Ana Mae. Arte, Educación y <strong>Cultura</strong> <strong>en</strong> http://www.scribd.com/doc/23417505/Arte-<br />

Educacion-y-<strong>Cultura</strong>-Ana-Mae-Barbosa.<br />

BERGER, Peter L.; LUCKMANN, Thomas. La construcción social <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad, Amorrortu Editores,<br />

2001.<br />

BURR, V. Introducció al construccionisme social, Proa-Voc, Barcelona, 1997.<br />

CALAF MASACHS, Roser (coord..). Arte para todos: miradas para <strong>en</strong>señar y apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r el Patrimonio,<br />

Trea, Barcelona, 2003.<br />

CURRAN, J.; MORLEY, D.; WALKERDINE, V. Estudios culturales y comunicació. Análisis, producción<br />

y consumo cultural <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> políticas <strong>de</strong> ind<strong>en</strong>tidad y el posmo<strong>de</strong>rnismo; Ediciones Paidós Ibérica,<br />

Barcelona, 1998.<br />

EFLAND, Arthur; FREEDMAN, Kerry; STUHR, Patricia. La educación <strong>en</strong> el arte posmo<strong>de</strong>rno. Barcelona,<br />

Paidós, 2003.<br />

FREUND, Gisèle. La fotografia como docum<strong>en</strong>to social. Barcelona, Gustavo Gili, 2002.<br />

FONTCUBERTA, J.; ZABALBEASCOA, A. Màscara i Mirall, Lunwerg Editors, 1997.<br />

GARDNER, Howard. Intelig<strong>en</strong>cias múltiples. La teoría <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica. Barcelona, Paidós, 2006.<br />

GROSENICK, Uta (Ed.). Mujeres artistas, Tasch<strong>en</strong>, Köhln, 2002.<br />

PADRÓ, C (coord.). La museología crítica como forma <strong>de</strong> reflexionar sobre los museos como zonas <strong>de</strong><br />

conflicto e intercambio. Barcelona, Paidós, 2003.<br />

MARIN, R. (ed.): <strong>Investigación</strong> <strong>en</strong> Educación Artística. Granada, Universidad <strong>de</strong> Granada, 2005.<br />

MARTÍNEZ, L; GUTIÉRREZ, R; ESCAÑO, C. (coords.). Nuevas propuestas <strong>de</strong> acción <strong>en</strong> Educación<br />

Artística, Universidad <strong>de</strong> Má<strong>la</strong>ga, 2008, pàgs. 49-55.<br />

193


ROS, Nora. “El l<strong>en</strong>guaje artístico, <strong>la</strong> educación y <strong>la</strong> creación” <strong>en</strong> Revista Iberoamericana <strong>de</strong> Educación.<br />

http://www.rieoei.org/<strong>de</strong>loslectores/677Ros107.PDF<br />

SANTACANA, Joan; HERNÁNDEZ, Francesc Xavier. Museología Crítica, Trea, Barcelona, 2006.<br />

SÁTIRO, Angélica. P<strong>en</strong>sar Creactivam<strong>en</strong>te, Ocatedro Ediciones, Barcelona, 2010.<br />

TADEU DA SILVA, Tomaz. Espacios <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tidad. Nuevas visiones sobre el currículum. Barcelona,<br />

Octaedro, 2001.<br />

WESKI, Thomas. Martin Parr. Assorted Cocktail, Ajuntam<strong>en</strong>t <strong>de</strong> Palma i CAM, 2009.<br />

194


Resum<strong>en</strong><br />

Enseñanza <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes visuales <strong>en</strong> el tercer sector<br />

Una aportación construccionista<br />

Ana Pau<strong>la</strong> Ferreira da LUZ<br />

Universidad <strong>de</strong> Barcelona<br />

Este trabajo parte <strong>de</strong> un interés personal que estoy <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo para <strong>la</strong> tesis <strong>de</strong> doctorado <strong>en</strong> el<br />

marco <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong> pos grado <strong>en</strong> <strong>Artes</strong> <strong>Visual</strong>es y Educación <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Barcelona.<br />

Me interesa hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l tercer sector <strong>en</strong> Brasil y los cambios políticos y sociales que este campo ha<br />

t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> los últimos diez años con respecto al tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación artística. Un grupo <strong>de</strong> trabajo<br />

comunitario pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er una acción nítidam<strong>en</strong>te emancipadora a nivel mo<strong>la</strong>r, y al mismo tiempo a<br />

nivel molecu<strong>la</strong>r pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er toda una serie <strong>de</strong> mecanismos <strong>de</strong> li<strong>de</strong>razgo falocráticos, reaccionarios,<br />

etc. (Guattari & Rolnik, 2005, p.155). Mi interés <strong>de</strong> investigación está muy basado <strong>en</strong> el conocer<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> re<strong>la</strong>ciones que se establec<strong>en</strong> <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> lo que l<strong>la</strong>mo <strong>de</strong> “institucionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia<br />

social” convertida <strong>en</strong> números y estadísticas para empresas privadas y para el gobierno. Más que<br />

nada el papel que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> estos programas <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida concreta <strong>de</strong> los ag<strong>en</strong>tes participantes. Para<br />

esto utilizo <strong>la</strong> aportación <strong>de</strong> los conceptos <strong>de</strong> biopolítica <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r (Foucault, 1984), cultura <strong>en</strong> los<br />

márg<strong>en</strong>es sociales (Yudice, 2002), micropolítica y educación (Guattari & Rolnik, 2005). Todo es<br />

espectro <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación está bajo el paraguas <strong>de</strong>l construccionismo social configurada a través<br />

<strong>de</strong> una perspectiva narrativa <strong>de</strong> investigación (C<strong>la</strong>ndinin & Connelly, 2000). Esta comunicación<br />

hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> primer parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación que estoy <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo que es <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong>l<br />

marco teórico y <strong><strong>la</strong>s</strong> elecciones conceptuales a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> escribir, abordo cuestiones como: ¿Des<strong>de</strong><br />

qué lugar hablo yo? ¿De qué forma el tercer actúa <strong>en</strong> el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una realidad social?<br />

¿De qué manera actúa mediando <strong><strong>la</strong>s</strong> re<strong>la</strong>ciones micropolíticas <strong>en</strong>tre los personajes involucrados?<br />

¿Cómo <strong><strong>la</strong>s</strong> nociones <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración y participación son trabajadas <strong>en</strong> estas instituciones?<br />

Hab<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong>l inicio<br />

Hace más <strong>de</strong> seis años, trabajé <strong>en</strong> una comunidad d<strong>en</strong>ominada como “car<strong>en</strong>te” <strong>en</strong> Curitiba/Brasil<br />

que se l<strong>la</strong>ma Vi<strong>la</strong> Pantanal. Esta comunidad esta ubicada <strong>en</strong> <strong>la</strong> periferia <strong>de</strong> Curitiba y, para qui<strong>en</strong><br />

vive <strong>en</strong> Curitiba su<strong>en</strong>a un poco raro hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> periferia. Hay aún los que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> Curitiba y que<br />

nunca oyeran hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Vi<strong>la</strong> Pantanal.<br />

En aquel<strong>la</strong> época no me p<strong>la</strong>nteaba ni <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> los problemas que me p<strong>la</strong>nteo hoy. Para<br />

mi estaba bi<strong>en</strong> trabajar <strong>en</strong> una comunidad y, con esto, “ayudar” a los pobres niños que vivían<br />

allí. No me p<strong>la</strong>nteaba problemas como <strong>la</strong> propia manera <strong>de</strong> nombrar <strong><strong>la</strong>s</strong> cosas. Hay términos<br />

como car<strong>en</strong>te, pobre, periferia, marg<strong>en</strong> que pued<strong>en</strong> que sean los más utilizados, todavía, por lo<br />

políticam<strong>en</strong>te correcto, no se utiliza más estas nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>turas. Hoy <strong>en</strong> día no l<strong>la</strong>mo más aquel<strong>la</strong><br />

comunidad como “car<strong>en</strong>te”, pero sí como una comunidad con bajo índice <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, ya no<br />

l<strong>la</strong>mo más aquellos niños como pobres, pero sí como niños. Incluso ya no trabajo más allí hace<br />

más <strong>de</strong> dos años y me gustaría hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> por qué.<br />

Des<strong>de</strong> que empecé <strong>la</strong> carrera <strong>de</strong> Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong> <strong>en</strong> Brasil, y allí esta carrera, por lo m<strong>en</strong>os<br />

<strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> faculta<strong>de</strong>s, forma profesores <strong>de</strong> <strong>Artes</strong>. Ya sabía <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego que iba trabajar <strong>en</strong><br />

algún <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to educativo <strong>de</strong> museo o <strong>en</strong> una escue<strong>la</strong>. Pero nunca antes había me p<strong>la</strong>nteado<br />

trabajar <strong>en</strong> una fave<strong>la</strong>. Para mi trabajar <strong>en</strong> una fave<strong>la</strong> no era un sueño y tampoco una forma <strong>de</strong><br />

195


ganar <strong>la</strong> vida – simplem<strong>en</strong>te nunca había p<strong>en</strong>sado <strong>en</strong> esto.<br />

Pero cuando una persona bastante amiga <strong>en</strong> aquel<strong>la</strong> época me invitó a conocer un grupo<br />

<strong>de</strong> trabajo informal, poco institucionalizado y que t<strong>en</strong>ía un trabajo <strong>en</strong> una comunidad, acepte<br />

<strong>la</strong> invitación y empecé toda esta jornada. Ellos actuaban hacia pocos meses <strong>en</strong> esta comunidad<br />

haci<strong>en</strong>do servicios sociales <strong>de</strong> ayuda básica como distribuir cepillos, distribuir juguetes a los niños<br />

<strong>en</strong> época <strong>de</strong> Navidad, choco<strong>la</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> época <strong>de</strong> Semana Santa y ropas <strong>en</strong> invierno. Yo, que estaba<br />

<strong>en</strong> mi primer año <strong>de</strong> <strong>la</strong> carrera, acepté <strong>la</strong> invitación más por <strong>la</strong> amistad que t<strong>en</strong>íamos y también<br />

porque <strong>de</strong> una forma estaba bastante curiosa <strong>en</strong> conocer una realidad no distinta, pero lejana.<br />

Llega al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que, al aceptar esta invitación, mi vida cambió completam<strong>en</strong>te.<br />

Y cuando digo cambio, es porque fue un cambio <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia tan brutal que influyo <strong>en</strong> mis<br />

futuras elecciones profesionales y también personales y es <strong>la</strong> razón <strong>de</strong> estar escribi<strong>en</strong>do ahora<br />

acerca <strong>de</strong> mi interés <strong>en</strong> investigar <strong><strong>la</strong>s</strong> instituciones sociales.<br />

Los cinco años <strong>en</strong> que estuve trabajando <strong>en</strong> esta comunidad fueran <strong>de</strong> puro apr<strong>en</strong>dizaje<br />

empírico, ya que éramos un grupo <strong>de</strong> personas muy jóv<strong>en</strong>es, <strong>en</strong>tre los 20 y los 25 años como<br />

máximo. Un grupo <strong>de</strong> personas <strong>en</strong> que <strong>la</strong> mayoría no había terminado <strong>la</strong> carrera, <strong>la</strong> mayoría nunca<br />

había trabajado <strong>de</strong> manera formal antes, <strong>en</strong> que <strong>la</strong> mayoría t<strong>en</strong>ía condiciones socio-económicas<br />

muy bu<strong>en</strong>as, que <strong>la</strong> mayoría era b<strong>la</strong>nca, <strong>en</strong> que <strong>la</strong> mayoría t<strong>en</strong>ía una familia normativa. Lo que<br />

si no éramos mayoría era <strong>en</strong> <strong>la</strong> manera <strong>de</strong> confrontarse a esta comunidad. Algunos <strong>de</strong> nosotros<br />

t<strong>en</strong>íamos <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a que estábamos haci<strong>en</strong>do algo muy bu<strong>en</strong>o para los pobres. Impusimos a través <strong>de</strong><br />

nuestras actitu<strong>de</strong>s comportami<strong>en</strong>tos que nada t<strong>en</strong>ía que ver con sus maneras <strong>de</strong> vivir. T<strong>en</strong>íamos<br />

un discurso <strong>de</strong> “arriba – abajo” cuando nos p<strong>la</strong>nteábamos hacer al revés. Hablábamos a todo<br />

mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> justicia social cuando tampoco t<strong>en</strong>íamos una i<strong>de</strong>a c<strong>la</strong>ra <strong>de</strong> lo que significaba este<br />

término. Quizás estábamos <strong>en</strong> <strong>de</strong>uda con algo y estar allí, trabajando allí, era una forma <strong>de</strong> pagar<br />

esta <strong>de</strong>uda social. De otro <strong>la</strong>do había los que estaban interesados <strong>en</strong> hacer una especie <strong>de</strong> prácticas<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza, ya que éramos muchos <strong>de</strong> <strong>la</strong> carrera <strong>de</strong> <strong>Artes</strong> y <strong>de</strong> otras lic<strong>en</strong>ciaturas.<br />

Lo que pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir es que yo estaba allí apr<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do, estaba sumergida <strong>en</strong> un mundo tan<br />

distinto que por mucho tiempo no <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dí y no sabía <strong>de</strong>cir lo que <strong>de</strong> verdad estaba apr<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do.<br />

Estaba tan involucrada con aquel trabajo que no t<strong>en</strong>ía manera <strong>de</strong> evaluarlo y tiempo para <strong>la</strong><br />

reflexividad. Yo muchas veces tuve <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> ponerme <strong>en</strong> <strong>la</strong> posición <strong>de</strong> los <strong>de</strong>sposeídos (<strong>de</strong><br />

integrarme), pero ponerse <strong>en</strong> esta posición no es aún saber qui<strong>en</strong> son. Esto significaba (y sigue<br />

si<strong>en</strong>do) para mí <strong>la</strong> gran paradoja.<br />

Esta tomada <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia vino muchos años <strong>de</strong>spués, cuando ya no estaba <strong>en</strong> este campo<br />

(que puedo l<strong>la</strong>mar <strong>de</strong> primer campo <strong>de</strong> actuación). Esta manera reflexiva <strong>de</strong> cuestionar su propia<br />

<strong>la</strong>bor y sus concepciones políticas surgió cuando yo estaba trabajando <strong>en</strong> una escue<strong>la</strong> particu<strong>la</strong>r<br />

<strong>de</strong> Curitiba, cinco años <strong>de</strong>spués. En esta escue<strong>la</strong> yo reproducía, como profesora <strong>de</strong> secundaria, los<br />

parámetros curricu<strong>la</strong>res y <strong>la</strong> manera <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r lo que es arte-educación <strong>de</strong> <strong>la</strong> dicha escue<strong>la</strong>. Pero<br />

ya no era más ing<strong>en</strong>ua y ya no tan empírica. Ya conocía mucho <strong>de</strong> trabajo con niños, <strong>de</strong> talleres<br />

experim<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> artes, ya manejaba un “estar <strong>en</strong> au<strong>la</strong>”, y el hecho <strong>de</strong> <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> el espacio formal<br />

<strong>de</strong> educación, <strong>en</strong> <strong>la</strong> institución esco<strong>la</strong>r, fue un cambio brutal también, pero a <strong>la</strong> vez m<strong>en</strong>os ing<strong>en</strong>uo.<br />

Toda mi capacidad <strong>de</strong> creer <strong>en</strong> cambio social ya se había agotado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Vi<strong>la</strong> Pantanal y<br />

por esto, quizás, t<strong>en</strong>ga tantas ganas <strong>de</strong> volver a este contexto <strong>de</strong> trabajo. He podido <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to que el cambio no es algo tan s<strong>en</strong>cillo, que no se nota <strong>de</strong> un día a<br />

otro, aún m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> unos pocos años a otros. Para mí no es tan necesario volver a Vi<strong>la</strong> Pantanal<br />

como educadora más consi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> mi trabajo y más comprometida con o social, sino volver al<br />

campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza no formal, volver a una comunidad y compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r los mecanismos y <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

micropolíticas que surg<strong>en</strong> y que están sumergidas. Como dice Yúdice: “Muchas organizaciones<br />

no gubernam<strong>en</strong>tales y qui<strong>en</strong>es pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a el<strong><strong>la</strong>s</strong> son los únicos que trabajan para establecer <strong>la</strong><br />

196


cooperación, <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia colectiva y <strong><strong>la</strong>s</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> comunicación que se forman y reforman d<strong>en</strong>tro<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> multitud y que son capaces <strong>de</strong> diseñar y crear una nueva cartografía”. (Yúdice, 2008, p.50)<br />

Cuando uno trabaja <strong>en</strong> dos territorios distintos es imposible no comparar <strong><strong>la</strong>s</strong> maneras<br />

<strong>de</strong> interactuar <strong>en</strong> los dos. T<strong>en</strong>go <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sación que <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> nunca tuve, o he t<strong>en</strong>ido pocas<br />

veces, retornos <strong>de</strong> significación tan verda<strong>de</strong>ros como <strong>en</strong> <strong>la</strong> Vi<strong>la</strong> Pantanal. Pocas veces he t<strong>en</strong>ido<br />

<strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong> creer que mis colegas, profesores <strong>de</strong> Arte o <strong>de</strong> otros disciplinas, estaban<br />

verda<strong>de</strong>ram<strong>en</strong>te involucrados con os proyectos que levábamos a cabo <strong>en</strong> aquel mom<strong>en</strong>to. De<br />

verdad que esto pue<strong>de</strong> ser una impresión un poco dura y hostil, y quizás los profesores sí que estaban<br />

involucrados a su manera. Mi crítica casi siempre se dirigía a que ellos, mis colegas profesores,<br />

se involucras<strong>en</strong> más con sus alumnos, con <strong>la</strong> realidad social y con una postura política. Lo que<br />

si es cierto es que esta mi manera <strong>de</strong> reivindicar una postura <strong>en</strong> aquel<strong>la</strong> escue<strong>la</strong> no hacia s<strong>en</strong>tido,<br />

estaba <strong>de</strong>sterritorializada. T<strong>en</strong>ía s<strong>en</strong>tido reivindicar una postura política <strong>en</strong> <strong>la</strong> Vi<strong>la</strong> Pantanal, como<br />

siempre hice, pero <strong>en</strong> una escue<strong>la</strong> privada, ubicada <strong>en</strong> un <strong>de</strong> los barrios más c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong> Curitiba,<br />

don<strong>de</strong> lo valores <strong>de</strong> una m<strong>en</strong>sualidad ultrapasa <strong>en</strong> mucho el sa<strong>la</strong>rio mínimo <strong>de</strong> Brasil, no ti<strong>en</strong>e<br />

tanto valor <strong>de</strong> significación para mi. Ahora reflexiono acerca <strong>de</strong> esto con <strong>la</strong> distancia necesaria<br />

y con el <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to hacia una manera <strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r mi posición fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> investigación.<br />

De verdad, nunca quiso salir <strong>de</strong> <strong>la</strong> Vi<strong>la</strong> Pantanal, pero ya no podía más trabajar so<strong>la</strong> y esto<br />

es otro punto para mi investigación - <strong><strong>la</strong>s</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> trabajo social. Los amigos que trabajaban allí<br />

estaban buscando <strong>en</strong> el mercado <strong>de</strong> trabajo otras oportunida<strong>de</strong>s, t<strong>en</strong>ían <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego otros objetivos,<br />

p<strong>la</strong>nteaban otras cosas <strong>en</strong> sus vidas y, con esto abandonamos nuestro trabajo <strong>en</strong> <strong>la</strong> Vi<strong>la</strong>. Me si<strong>en</strong>to<br />

incómoda <strong>en</strong> <strong>de</strong>cir esto, porque sé que al <strong>de</strong>jar el trabajo, abandoné muchos niños que creían <strong>en</strong><br />

nuestro trabajo, que esperaban ansiosos por los martes y domingos que íbamos, y abandoné mis<br />

aspiraciones más verda<strong>de</strong>ras <strong>de</strong> trabajo con educación artística. Abandoné también, y creo que<br />

este fue el único abandono positivo, mi manera tan vertical <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarme a este trabajo. Ya no<br />

quería, y no quiero, estar trabajando para ayudarlos, sino para co<strong>la</strong>borar con ellos, sobretodo, crear<br />

un espacio don<strong>de</strong> se pueda reflexionar acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad, si hay o no una necesidad <strong>de</strong> cambio,<br />

p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> lo político, lo social y <strong>en</strong> educación.<br />

Nos confrontábamos muchas veces con <strong>la</strong> diversidad <strong>de</strong> ejercicios <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

comunidad. Había <strong>la</strong> asociación <strong>de</strong> vecinos, el lí<strong>de</strong>r <strong>de</strong> los que trabajaban con coleta <strong>de</strong> basura<br />

y recic<strong>la</strong>je, el lí<strong>de</strong>r religioso, <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> que había ahí <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad. La i<strong>de</strong>a era trabajar <strong>en</strong><br />

conjunto con todos, pero cuando p<strong>la</strong>nteamos esto y fuimos hab<strong>la</strong>r con estos lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong>l barrio,<br />

nos pareció bastante difícil negociar espacios <strong>de</strong> actuación sin sernos imparciales. De una manera<br />

<strong>en</strong>tramos también <strong>en</strong> el juego <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r que había, y aún existe, <strong>en</strong> cualquier comunidad. Dón<strong>de</strong><br />

p<strong>en</strong>sábamos que había un ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración, había un ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> lucha política por el<br />

po<strong>de</strong>r. (Guattari y Rolnik, 2005, p 155)<br />

No estoy segura <strong>de</strong> <strong>la</strong> fecha exacta <strong>en</strong> que empecé a creer <strong>en</strong> cambio social a través <strong>de</strong>l<br />

arte. No estoy segura <strong>de</strong> cuando di el giro <strong>en</strong> mi mirada al <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarme a este tipo <strong>de</strong> trabajo.<br />

La mirada cambia porque nos proponemos a cambiar <strong>de</strong> sitio, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> miramos <strong>de</strong> manera<br />

confortable y estable hacía una mirada reflexiva.<br />

Otro tránsito importante fue optar por cambiar <strong>de</strong> una posición <strong>de</strong> educadora a una<br />

posición <strong>de</strong> investigadora. Cuando me p<strong>la</strong>nteé por primera vez salir <strong>de</strong> Curitiba y abandonar mi<br />

trabajo como profesora <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> fue porque creía que esta <strong>de</strong>sterritorialización era necesaria.<br />

Porque creía que iba apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r mucho sali<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l campo para <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> dos o tres años <strong>de</strong><br />

estudio <strong>en</strong> Barcelona volver a él. Bu<strong>en</strong>o, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego este tránsito no fue tan s<strong>en</strong>cillo. La salida<br />

<strong>de</strong>l campo para mi significó salir <strong>de</strong> mi país, <strong>de</strong>jar <strong>la</strong> familia, casa, códigos reconocibles, l<strong>en</strong>gua…<br />

197


No cambió sólo mi manera <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarme a <strong><strong>la</strong>s</strong> personas y nuevas situaciones, sino el status <strong>de</strong><br />

persona extranjera, mujer, estudiante. Ya t<strong>en</strong>go bastante c<strong>la</strong>ro lo que me interesa investigar y lo<br />

porque, me falta situarme d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> este campo para sacar posibles nichos, posibles maneras <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarme a este campo.<br />

Focos <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación<br />

El tercer sector <strong>en</strong> Brasil es un tema bastante urg<strong>en</strong>te y emerg<strong>en</strong>te d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> pauta política<br />

<strong>de</strong> cambio social <strong>de</strong> nuestro actual gobierno. Es algo que me interesa porque sal<strong>en</strong> <strong>de</strong> allí los<br />

presupuestos para los ONGs y para los proyectos sociales. Es el sector que regu<strong>la</strong> y confiere po<strong>de</strong>r<br />

a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te que trabaja, es el sector don<strong>de</strong> más se utiliza <strong>la</strong> cultura como recurso para el cambio – el<br />

tan hab<strong>la</strong>do, <strong>de</strong>batido y soñado cambio.<br />

¿Des<strong>de</strong> qué lugar hablo yo?<br />

¿Cuál es el cambio?<br />

Me interesa saber más <strong>de</strong> esta “institucionalización” <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia social convertida <strong>en</strong><br />

números y estadísticas para empresas privadas y para el gobierno. Más que nada el papel que<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> estos programas <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida concreta <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te involucrada, principalm<strong>en</strong>te los jóv<strong>en</strong>es.<br />

Rubem César Fernán<strong>de</strong>s, coordinador <strong>de</strong> <strong>la</strong> ONG Viva Rio, ubicada <strong>en</strong> Brasil, establece<br />

una distinción <strong>en</strong>tre <strong><strong>la</strong>s</strong> iniciativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción ciudadana y los movimi<strong>en</strong>tos repres<strong>en</strong>tativos, sean<br />

asociaciones gremiales, vecinales o incluso movimi<strong>en</strong>tos sociales. > (Fernán<strong>de</strong>s, 1994, p.128)<br />

El juego político a que Fernán<strong>de</strong>z se refiere son <strong><strong>la</strong>s</strong> micropolíticas <strong>en</strong>g<strong>en</strong>dradas <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

instituciones, el apr<strong>en</strong>dizaje que <strong><strong>la</strong>s</strong> hace funcionar y <strong><strong>la</strong>s</strong> maniobras para sobrevivir d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

una comunidad. T<strong>en</strong>go <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego un par <strong>de</strong> hipótesis por confirmar y unas tantas certezas que<br />

necesito investigar para comprobar<strong><strong>la</strong>s</strong>.<br />

Por ejemplo, me pregunto si el trabajo con educación artística llevado a cabo <strong>en</strong> comunida<strong>de</strong>s<br />

por distintas ONGs es <strong>de</strong> verdad un trabajo comprometido con el cambio o con el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to<br />

y reproducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad social.<br />

Otro punto fue el proceso <strong>de</strong> int<strong>en</strong>tar escribir <strong>la</strong> tesina para el master. No fue una tarea<br />

fácil por los cambios y <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>tos y, con esto no int<strong>en</strong>to buscar una excusa par mi fallo al<br />

int<strong>en</strong>tar rehacer el campo <strong>de</strong> educación no formal <strong>en</strong> Brasil. Int<strong>en</strong>té hacer un estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> cuestión<br />

hab<strong>la</strong>ndo principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l tercer sector <strong>en</strong> Brasil, int<strong>en</strong>tando reconstruir el campo antes <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>trar <strong>en</strong> el. Problematizar cómo está configurado este campo hoy, sus implicaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> política<br />

social <strong>de</strong>l país.<br />

En cuanto a esto he problematizado algunos puntos:<br />

¿De que forma el tercer actúa <strong>en</strong> el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una realidad social?<br />

¿De que manera actúa mediando <strong><strong>la</strong>s</strong> re<strong>la</strong>ciones micropolíticas <strong>en</strong>tre los personajes<br />

involucrados?<br />

¿Cómo <strong><strong>la</strong>s</strong> nociones <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración y participación son trabajadas <strong>en</strong> estas instituciones?<br />

Para respon<strong>de</strong>r algunas <strong>de</strong> mis preguntas he elegido, a principio, trabajar directam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> el campo. El campo para mi esta dibujado <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayor ciudad brasileña, que leva consigo <strong>la</strong><br />

insignia <strong>de</strong> ser una <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> más viol<strong>en</strong>tas, ricas, pobres, caóticas metrópolis brasileña - São Paulo.<br />

Investigando CON ellos – <strong>en</strong> busca <strong>de</strong>l <strong>en</strong>foque metodológico<br />

Hace un par <strong>de</strong> años conocí el trabajo <strong>de</strong>l Instituto ACAIA a través <strong>de</strong> un amigo artista-educador<br />

198


y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces me l<strong>la</strong>mó mucho <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción el trabajo <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do allí. Mas que nada esta<br />

institución ti<strong>en</strong>e como objetivo y trabajo principal el <strong>de</strong>sarrollo artístico <strong>de</strong> niños, adolesc<strong>en</strong>tes<br />

y adultos <strong>de</strong> una comunidad. El instituto acoge a <strong>la</strong> comunidad que <strong>en</strong> su mayoría provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>l<br />

<strong>en</strong>torno <strong>de</strong>l CEAGESP – el mayor distribuidor <strong>de</strong> comida <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad; moradores <strong>de</strong> dos fave<strong><strong>la</strong>s</strong><br />

cercanas y <strong>de</strong> un conjunto <strong>de</strong> casas baratas. Los alumnos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> a su disposición una diversidad <strong>de</strong><br />

talleres organizados <strong>en</strong> tres ejes: acogida, autonomía y especialización.<br />

(Informe anual ACAIA, 2009, p.10)<br />

Me parec<strong>en</strong> interesantes varias pistas que este texto apunta. Me interesa <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> proyecto<br />

que <strong>la</strong> institución ti<strong>en</strong>e, <strong>la</strong> noción <strong>de</strong>l <strong>de</strong>seo, <strong>de</strong> voluntad, <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda, <strong>de</strong> participación y ag<strong>en</strong>cia<br />

t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do como esc<strong>en</strong>ario <strong>la</strong> arte educación. Para mí lo que es interesante <strong>en</strong> estas experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />

trabajo es al mismo tiempo su dificultad <strong>en</strong> lograr autonomía <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al Estado. Eso implica<br />

establecer otro tipo <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones con empresas privadas y re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración para que sigan<br />

trabajando. No hay mucha información disponibilizada <strong>en</strong> este website acerca <strong>de</strong> lo currículo y <strong>de</strong><br />

cómo están previstas <strong><strong>la</strong>s</strong> activida<strong>de</strong>s. Tampoco hay información acerca <strong>de</strong> los profesionales que<br />

trabajan allí, los educadores, monitores, funcionarios <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral. Hace falta también información<br />

<strong>de</strong> los criterios <strong>de</strong> selección para <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> el Instituto <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda que ellos ti<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />

¿La manera <strong>de</strong> seleccionar es una manera <strong>de</strong> excluir?<br />

Hay una cita bastante interesante que saco <strong>de</strong>l libro Micropolíticas: Cartografías <strong>de</strong>l <strong>de</strong>seo,<br />

<strong>de</strong> Guattari y Rolnik (2005) que parece c<strong>la</strong>rear <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> personajes o ag<strong>en</strong>tes involucrados <strong>en</strong><br />

este tipo <strong>de</strong> trabajo:<br />

(Guattari y Rolnik, 2005, p.118)<br />

Para mí, el cuarto personaje no sería el barrio o <strong>la</strong> comunidad, esto sería lo esc<strong>en</strong>ario don<strong>de</strong> los<br />

personajes interactúan y construy<strong>en</strong> sus re<strong>la</strong>ciones micropolíticas. Para que los personajes puedan<br />

interactuar hace falta un esc<strong>en</strong>ario. Si aceptamos <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> personajes, se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que es<br />

muy difícil que exista un discurso uni<strong>la</strong>teral. O sea, antes <strong>de</strong> ir al campo efectivam<strong>en</strong>te, hace falta<br />

mirar a uno <strong>de</strong> los personajes - o a todos. Llego a un punto don<strong>de</strong> t<strong>en</strong>go que escoger a quién va<br />

dirigida mi mirada <strong>de</strong> investigadora, una vez que ya t<strong>en</strong>go c<strong>la</strong>ro el esc<strong>en</strong>ario.<br />

Según Guattari, sólo trabajando con esos cuatro personajes se consigue romper los cercos<br />

y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r un trabajo <strong>de</strong> e<strong>la</strong>boración colectiva, <strong>de</strong> alianza y <strong>de</strong> transformación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> re<strong>la</strong>ciones<br />

<strong>de</strong> fuerza. Para mí, trabajar con estos personajes es hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ción y más, es hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

199


d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva epistemológico construccionista. Es el patchwork don<strong>de</strong> están dibujados<br />

todos los <strong>de</strong>seos, <strong><strong>la</strong>s</strong> subjetivida<strong>de</strong>s, los pequeños impactos consci<strong>en</strong>tes e inconsci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los<br />

personajes.<br />

Como investigadora, ¿voy a ser también un personaje?<br />

¿Cuál es mi papel <strong>en</strong> este esc<strong>en</strong>ario?<br />

En una investigación <strong>de</strong> carácter construccionista a cual me <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>to <strong>en</strong> este programa<br />

<strong>de</strong> doctorado <strong>Artes</strong> <strong>Visual</strong>es y Educación: un <strong>en</strong>foque construccionista, hay <strong>de</strong> cara un <strong>en</strong>foque<br />

epistemológico que es el construccionimo, un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia y un marco que señaliza un<br />

par <strong>de</strong> pistas a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> abordar los problemas y <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación. (Guba y Lincoln,<br />

1994)<br />

Des<strong>de</strong> el posicionami<strong>en</strong>to ‘construccionista’ se han cuestionado una serie <strong>de</strong> supuestos<br />

que han conformado <strong>la</strong> visión mo<strong>de</strong>rna sobre <strong>la</strong> investigación ci<strong>en</strong>tífica y <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong>l<br />

conocimi<strong>en</strong>to que <strong>la</strong> rige (Gerg<strong>en</strong>, 2000; Ibáñez, 2001, síntesis <strong>de</strong> Hernán<strong>de</strong>z, 2008, p 3-4):<br />

1. Los oríg<strong>en</strong>es sociales <strong>de</strong>l saber: el saber, <strong>la</strong> razón, <strong>la</strong> emoción y <strong>la</strong> moralidad no<br />

resid<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l individuo, sino <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> re<strong>la</strong>ciones interpersonales.<br />

2. La influ<strong>en</strong>cia c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje: <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong>scripciones que hacemos <strong>de</strong>l mundo<br />

toman forma <strong>en</strong> el l<strong>en</strong>guaje o a través <strong>de</strong> los ‘juegos <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guaje’; por tanto, es el l<strong>en</strong>guaje el que<br />

posibilita y condiciona su compr<strong>en</strong>sión.<br />

3. El <strong>en</strong>vite político <strong>de</strong>l saber: <strong>la</strong> distinción <strong>en</strong>tre hechos y valores es in<strong>de</strong>f<strong>en</strong>dible,<br />

por tanto el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> objetividad hay que ponerlo <strong>en</strong>tre paréntesis.<br />

4. El yo <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción: lo que está <strong>en</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>te <strong>de</strong> un individuo no posee un carácter<br />

es<strong>en</strong>cialista sino que es efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> esfera social circundante.<br />

Las metodologías basadas <strong>en</strong> el paradigma construccionista ti<strong>en</strong><strong>en</strong> como finalidad<br />

“compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r el mundo complejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia vivida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es <strong>la</strong><br />

viv<strong>en</strong>” (Schwandt, 1994, p.118). Una finalidad que estaría <strong>en</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> lo que se ha v<strong>en</strong>ido a<br />

d<strong>en</strong>ominar el ‘giro narrativo’ (Conelly y C<strong>la</strong>ndinin, 1995, 2000; D<strong>en</strong>zin, 1997) <strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación<br />

<strong>en</strong> Ci<strong>en</strong>cias Sociales. Entre <strong><strong>la</strong>s</strong> metodologías <strong>de</strong> investigación educativa vincu<strong>la</strong>das a este ‘giro<br />

narrativo’ <strong>de</strong>stacaríamos <strong><strong>la</strong>s</strong> perspectivas basadas <strong>en</strong> los re<strong>la</strong>tos etnográficos (Connelly y C<strong>la</strong>dinin,<br />

1990; Conle, 1999), <strong><strong>la</strong>s</strong> historias <strong>de</strong> vida, <strong>la</strong> autoetnografía (Spry, 2001; Soumin<strong>en</strong>, 2006), <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

diversas perspectivas <strong>de</strong> investigación basada <strong>en</strong> les artes (Barone y Eisner, 2006; Irwin, 2004;<br />

Marin, 2005), los estudios <strong>de</strong> performatividad y <strong><strong>la</strong>s</strong> prácticas <strong>de</strong> investigación-acción-co<strong>la</strong>borativas<br />

(Alberic, 2007: Vil<strong><strong>la</strong>s</strong>ante, 2000; Escu<strong>de</strong>ro, 1984) a cual me aproximo a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> elegir una<br />

metodología que pueda dar cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> un proceso <strong>de</strong> inmersión <strong>en</strong> una comunidad. Fernando<br />

Hernán<strong>de</strong>z nos dijo <strong>en</strong> un par <strong>de</strong> ocasiones que no somos nosotros que escogemos <strong>la</strong> metodología<br />

<strong>de</strong> investigación sino que es el<strong>la</strong> que nos escoge a nosotros, pero llega el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l “<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro”<br />

<strong>en</strong>tre lo investigador que busca <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación metodológica que lo va a guiar <strong>en</strong> este terr<strong>en</strong>o y <strong>la</strong><br />

metodología que necesita ser escogida.<br />

La investigación co<strong>la</strong>borativa fue consi<strong>de</strong>rada por Escu<strong>de</strong>ro (1989, p.194), como . Se trata fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te una tarea<br />

indagadora que requiere <strong>la</strong> reflexión profunda para g<strong>en</strong>erar una forma <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to y práctica.<br />

En este caso el campo <strong>de</strong> investigación es <strong>de</strong>marcado por los profesionales implicados que actúan<br />

crítica, participativa y cooperativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> él. Es importante <strong>de</strong>stacar algunos <strong>de</strong> los énfasis <strong>de</strong>l<br />

trabajo co<strong>la</strong>borativo:<br />

El énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> perspectiva socio-crítica, <strong>en</strong> oposición a <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación básicam<strong>en</strong>te<br />

interpretativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación-acción <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral.<br />

− La incurr<strong>en</strong>cía <strong>de</strong>l clima social g<strong>en</strong>erado por los participantes y caracterizado por<br />

200


<strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración, autonomía, flexibilidad y <strong>la</strong>zos establecidos <strong>en</strong>tre ellos.<br />

− El esfuerzo para <strong>la</strong> elección <strong>de</strong> núcleos, problemas y programas <strong>de</strong> investigación<br />

que agrup<strong>en</strong> tanto <strong><strong>la</strong>s</strong> necesida<strong>de</strong>s como los intereses <strong>de</strong>l grupo.<br />

− Permitir que <strong><strong>la</strong>s</strong> voces y perspectivas marginalizadas se sitú<strong>en</strong> <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

esc<strong>en</strong>a.<br />

− Usar <strong><strong>la</strong>s</strong> subjetivida<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los estudiantes para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r<br />

aproximaciones, herrami<strong>en</strong>tas, repres<strong>en</strong>taciones y formas <strong>de</strong> vali<strong>de</strong>z.<br />

− Interrumpir <strong><strong>la</strong>s</strong> re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> incluy<strong>en</strong>do, pero sin limitarse a,<br />

aquel<strong><strong>la</strong>s</strong> re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> edad.<br />

− Comprometerse con <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia.<br />

− El reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los participantes, como ag<strong>en</strong>tes y personajes<br />

involucrados <strong>en</strong> <strong>la</strong> institución. . (Cita <strong>de</strong> Alfred Porres P<strong>la</strong> <strong>en</strong> una <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> c<strong><strong>la</strong>s</strong>es <strong>de</strong> doctorado <strong>de</strong> este año).<br />

Des<strong>de</strong> lo que leído acerca <strong>de</strong>l <strong>en</strong>foque metodológico co<strong>la</strong>borativo <strong>de</strong> investigación he visto que<br />

este abordaje se ‘mueve’ a todas estas perspectivas <strong>de</strong> investigación es <strong>la</strong> convicción <strong>de</strong> que<br />

el conocimi<strong>en</strong>to también pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>rivarse <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia (Eisner, 1988; citado <strong>en</strong> Hernán<strong>de</strong>z,<br />

2006). Los límites <strong>en</strong>tre quién investiga y lo investigado se <strong>de</strong>sdibujan, para dar paso a una trama<br />

compleja <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> que se <strong>de</strong>be ‘dar cu<strong>en</strong>ta’ y que se incorpora a <strong>la</strong> propia historia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

investigación.<br />

1. Las re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r-saber se hac<strong>en</strong> visibles. Esto supone recolocar <strong><strong>la</strong>s</strong> distintas<br />

‘voces’ que nutr<strong>en</strong> el re<strong>la</strong>to <strong>en</strong> un p<strong>la</strong>no que <strong>de</strong>stituya <strong><strong>la</strong>s</strong> narrativas totalitarias sobre el saber y que<br />

<strong>de</strong>svele dón<strong>de</strong> resid<strong>en</strong> sus sil<strong>en</strong>cios.<br />

2. La noción <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cia sitúa el conocimi<strong>en</strong>to más allá <strong>de</strong> lo ‘p<strong>en</strong>sable’, y <strong>de</strong> lo<br />

estrictam<strong>en</strong>te p<strong>en</strong>sado. Lo cual también supone t<strong>en</strong>er acceso a lo que <strong><strong>la</strong>s</strong> personas hac<strong>en</strong> y no sólo<br />

a lo que <strong><strong>la</strong>s</strong> personas dic<strong>en</strong> (Silverman, 2000; citado <strong>en</strong> Hernán<strong>de</strong>z, 2008, p 7).<br />

3. Todo ello abre <strong><strong>la</strong>s</strong> puertas a un modo re<strong>la</strong>cional <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> ética <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

investigación que se fundam<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> <strong>la</strong> reciprocidad <strong>de</strong> todos los sujetos implicados.<br />

La instigación co<strong>la</strong>borativa ti<strong>en</strong>e sus oríg<strong>en</strong>es <strong>en</strong> <strong>la</strong> conflu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un conjunto <strong>de</strong> escue<strong><strong>la</strong>s</strong><br />

críticas <strong>de</strong> investigación social y <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> escue<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> pedagogía social: educación popu<strong>la</strong>r<br />

<strong>la</strong>tinoamericana, teorías <strong>de</strong> Paulo Freire -pedagogía <strong>de</strong> <strong>la</strong> liberación, Educación <strong>de</strong> Adultos,... que<br />

han confluido con bases epistemológicas comunes europeas (búsqueda <strong>de</strong> una sociología práctica,<br />

sociopraxis, sociología dialéctica…). (Alberic, 2007). El método consiste básicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> p<strong>la</strong>ntearse<br />

un problema e investigar con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> todos los actores involucrados. La investigación<br />

participativa, ori<strong>en</strong>tada al cambio social y al <strong>de</strong>sarrollo comunitario, y <strong>la</strong> investigación co<strong>la</strong>borativa o<br />

cooperativa, por su mayor énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> grupos <strong>de</strong> participantes, pued<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>rarse<br />

vincu<strong>la</strong>das a <strong>la</strong> investigación-acción. (Latorre, 1996, p.239)<br />

Se trata, mediante procesos participativos, <strong>de</strong> profundizar y ampliar <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia actual.<br />

El hecho <strong>de</strong> conseguir personas más seguras <strong>de</strong> si mismas y por tanto más libres. También para<br />

ello creemos que es necesario unas asociaciones y unos colectivos sociales (ONG, sindicatos,<br />

partidos políticos,…) con mayor protagonismo pero con más transpar<strong>en</strong>cia y participación<br />

interna. Un Estado fuerte y un Estado <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do y contro<strong>la</strong>do por <strong>la</strong> sociedad y<br />

no al revés. (Alberic, 2007). Pero el concepto <strong>de</strong> “conseguir personas más seguras” se <strong>en</strong>caja con<br />

<strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>l termo anglo empowerm<strong>en</strong>t, que su<strong>en</strong>a bastante peligroso a mi manera <strong>de</strong> interpretar.<br />

Esta capacidad <strong>de</strong> acción, o empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to, <strong>de</strong> los pobres <strong>de</strong> manera que puedan contar con<br />

201


los recursos sociales y humanos que les permit<strong>en</strong> soportar “el trauma y <strong>la</strong> pérdida”, <strong>de</strong>t<strong>en</strong>er <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>sconexión social, mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> auto estima y a <strong>la</strong> vez g<strong>en</strong>erar recursos materiales (Yúdice, 2008).<br />

Según <strong>en</strong> cons<strong>en</strong>so g<strong>en</strong>eralizado, el empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to se consigue cuando <strong><strong>la</strong>s</strong> personas<br />

adquier<strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> contro<strong>la</strong>r (o, cuando m<strong>en</strong>os, <strong>de</strong> influir <strong>de</strong> manera significativa <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

fuerzas personales, políticas, económicas y sociales que, <strong>de</strong> otro modo, estar “empo<strong>de</strong>rado”<br />

significa (Bauman, 2005, p.165).<br />

Cuando p<strong>la</strong>nteo <strong>la</strong> investigación co<strong>la</strong>borativa <strong>en</strong> el universo <strong>de</strong>l Instituto Acaia, pi<strong>en</strong>so <strong>en</strong><br />

un proceso <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración como más un personaje que estará actuando d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución,<br />

hac<strong>en</strong>dó parte <strong>de</strong>l proyecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución. De esta manera, estando involucrada, a principio con<br />

una posición EMIC, incorporándome a <strong>la</strong> institución <strong>en</strong> una estancia <strong>de</strong> investigación/co<strong>la</strong>boración<br />

y luego <strong>en</strong> una posición ETIC, reflexionando acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia, trabajando <strong>la</strong> reflexividad<br />

posicional, textual a través <strong>de</strong> los re<strong>la</strong>tos, microre<strong>la</strong>tos, esc<strong>en</strong>as, docum<strong>en</strong>tos… Evid<strong>en</strong>te que estas<br />

posiciones se mezc<strong>la</strong>n e intercambian <strong>en</strong> muchos mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación.<br />

(Vil<strong><strong>la</strong>s</strong>sante, 2000,<br />

p.133)<br />

De todas <strong><strong>la</strong>s</strong> formas también soy conci<strong>en</strong>te do lo trabajo anterior a <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>en</strong> el campo o esc<strong>en</strong>ario,<br />

que es <strong>la</strong> negociación que también es parte <strong>de</strong>l juego político <strong>de</strong> estar <strong>en</strong> una institución, incluso<br />

cuando uno <strong>de</strong> mis objetivos es justo ac<strong>la</strong>rar como son los mecanismos <strong>de</strong> esta institución no que<br />

concierne a su proyecto y discurso a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> trabajar su propuesta educativa.<br />

(Latorre, 1996, p. 210).<br />

Es posible acercarse <strong>de</strong>l texto <strong>de</strong> Kincheloe y Berry (2004) No que concierne al investigador<br />

bricoleur, seminario que hicimos con el grupo <strong>de</strong> doctorado <strong>de</strong> este año una lectura colectiva <strong>de</strong>l<br />

texto. Des<strong>de</strong> el primer día <strong>de</strong>l seminario acerca <strong>de</strong>l libro Rigour and Complexity in Education<br />

Research <strong>en</strong> el <strong>de</strong>spacho <strong>de</strong> Fernando t<strong>en</strong>go una duda para <strong>la</strong> cual hasta hoy no he <strong>en</strong>contrado <strong>la</strong><br />

respuesta.<br />

¿Cómo me posiciono fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> investigación que p<strong>la</strong>teo llevar a cabo <strong>en</strong> los próximos<br />

años?<br />

Antes <strong>de</strong> este seminario yo creía que al empezar una investigación <strong>de</strong>bíamos t<strong>en</strong>er <strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta un problema <strong>de</strong> investigación, más que una pregunta que fuera como guión para empezar,<br />

pero como todo cambia e incluso esta es <strong>la</strong> manera <strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r una investigación <strong>de</strong> carácter<br />

construccionista, mi visión <strong>de</strong> <strong>la</strong> pregunta también cambió. Ahora más que una pregunta <strong>de</strong><br />

investigación, me p<strong>la</strong>nteo una mirada <strong>de</strong> investigación, un posicionami<strong>en</strong>to. Des<strong>de</strong> esta perspectiva<br />

y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un posicionarse político y epistemológico, hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta también mi posición<br />

como investigadora y <strong>en</strong> que contexto estoy ubicada.<br />


el objeto <strong>de</strong> investigación no solo para reve<strong>la</strong>r algo que no sabemos, sino que a<strong>de</strong>más pone <strong>en</strong><br />

cuestión <strong><strong>la</strong>s</strong> propias posiciones académicas establecidas; que int<strong>en</strong>ta investigar lo que se manti<strong>en</strong>e<br />

invisible; que aborda <strong>la</strong> complejidad y que incluye su propia manera <strong>de</strong> mirar el mundo como<br />

parte <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> investigación; que incorpora su subjetividad (consi<strong>de</strong>rando sus dim<strong>en</strong>siones:<br />

ética, epistemológica, cultural y política); que adopta multimetodologías, pues consi<strong>de</strong>ra que son<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> circunstancias que dan forma a <strong><strong>la</strong>s</strong> metodologías <strong>de</strong> investigación y no algo que se impone<br />

a <strong>la</strong> realidad; que trata, a<strong>de</strong>más, <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r miradas multilógicas sobre los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os a los<br />

que se acerca.>> (Texto <strong>de</strong> los colegas <strong>de</strong> doctorado para <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> V Jorna<strong>de</strong>s<br />

Universitàries: La Construcció <strong>de</strong>l Coneixem<strong>en</strong>t <strong>en</strong> <strong>la</strong> Investigació Formativa – Vic 2010)<br />

Empezamos con <strong>la</strong> metodología <strong>de</strong> ir quitando pieles <strong>de</strong> <strong>la</strong> cebol<strong>la</strong>, don<strong>de</strong> uno integra, uno va<br />

<strong>de</strong>scubri<strong>en</strong>do <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus limitaciones y <strong>de</strong>seos, uno va añadi<strong>en</strong>do más que otro, comparti<strong>en</strong>do<br />

más que otro, hab<strong>la</strong>ndo más que otro, por fin construy<strong>en</strong>do juntos. Int<strong>en</strong>tamos ser polivocales,<br />

int<strong>en</strong>tamos escuchar <strong><strong>la</strong>s</strong> voces para <strong>de</strong>cidir como seria nuestro proceso o por que camino íbamos<br />

a caminar. Quizás este sea el verda<strong>de</strong>ro rigor <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación, p<strong>la</strong>ntearse <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el inicio un<br />

pocisionarse político fr<strong>en</strong>te a lo que quiero investigar, ir al campo consi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> lo que puedo o<br />

no <strong>en</strong>contrar, estar conci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> lo papel fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración para esta investigación,<br />

respectar los límites <strong>de</strong> don<strong>de</strong> puedo yo llegar con esto.<br />

Una <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> cosas importantes <strong>de</strong> que hab<strong>la</strong>mos <strong>en</strong> este seminario es <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción que se<br />

establece con qui<strong>en</strong> vamos investigar y es <strong>de</strong>s<strong>de</strong> este punto que se establece otra narrativa <strong>de</strong><br />

contar lo que se esta haci<strong>en</strong>do, lo que se esta investigando, hacer aparecer <strong><strong>la</strong>s</strong> voces visibles, pero<br />

también <strong><strong>la</strong>s</strong> invisibles. Esta visión <strong>de</strong> <strong>la</strong> epistemología construccionista es <strong>la</strong> c<strong>la</strong>ve para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

el proceso <strong>de</strong> apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a ser una investigadora.<br />

El investigador bricoleur rechaza los <strong>de</strong>terminismos sobre <strong>la</strong> realidad social y pone <strong>en</strong><br />

cuestión <strong><strong>la</strong>s</strong> diversas variables que hay <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> re<strong>la</strong>ciones sociales. Esta frase surgió <strong>en</strong> uno <strong>de</strong><br />

nuestros <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros y fue bastante significativa para mi <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida que como investigadora<br />

p<strong>la</strong>nteo compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>en</strong> que grado una iniciativa <strong>de</strong> educación comunitaria pue<strong>de</strong> o no cambiar <strong>la</strong><br />

mirada y <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> subjetividad <strong>de</strong> los niños implicados.<br />

Lo que más he observado <strong>en</strong> mis lecturas anteriores son, exactam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>terminismos<br />

acerca <strong>de</strong> lo que sea cultural, cambio social, socio-interaccionismo. Sin embargo, rechazar<br />

mo<strong>de</strong>los estandarizados y <strong>de</strong>terminismos es hacer un poco <strong>de</strong> bricoleur porque te p<strong>la</strong>nteas otra<br />

mirada fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> realidad social, buscas otros elem<strong>en</strong>tos, escuchas otras voces, cambias el ángulo<br />

<strong>de</strong> mirada, <strong>en</strong>tras <strong>en</strong> el campo con profundidad, trabajas el ser ético <strong>en</strong> <strong>la</strong> investigación. Supone un<br />

cambio <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>l monológico al multilógico y hacer conexiones con múltiples perspectivas<br />

sin per<strong>de</strong>r el carácter responsable <strong>de</strong> tales p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos.<br />

Quizás <strong>de</strong> este <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to hacia una construcción como investigadora, ubicada fuera<br />

<strong>de</strong> mis códigos culturales, emerja un cambio <strong>de</strong> reivindicación. Esto me sitúa <strong>en</strong> un tiempo y<br />

espacio y así sigo construy<strong>en</strong>do mi propia g<strong>en</strong>ealogía <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos, mi propia geografía <strong>de</strong><br />

experi<strong>en</strong>cias, mi historicidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos y que van a llevar a que emerjan, estas polifonías,<br />

estas innumeras voces y este cruce <strong>de</strong> subjetivida<strong>de</strong>s. Estoy <strong>de</strong>scubri<strong>en</strong>do que conocimi<strong>en</strong>to y<br />

verdad son inv<strong>en</strong>ciones y a mi concierne cuestionarlos.<br />

Refer<strong>en</strong>cias<br />

ALBERIC, T. (2007) La investigación-Acción-Participativa, método y práctica. En IV Congreso<br />

internacional sobre investigación – acción participativa. Octubre, 2007. Val<strong>la</strong>dolid (España).http://<br />

www.hera.fed.uva.es/congreso/images/TomasAlberich.doc (Visitado <strong>en</strong> 28 mayo 2010).<br />

ARANTES, Kelly Christina M<strong>en</strong><strong>de</strong>s. (2010) Contando Histórias Esquecidas: As re<strong>la</strong>ções <strong>en</strong>tre o po<strong>de</strong>r<br />

203


e suas marg<strong>en</strong>s nas histórias <strong>de</strong> êxito <strong>de</strong> professores cond<strong>en</strong>ados ao fracasso. Tesis doctoral<br />

Universidad <strong>de</strong> Barcelona: Universidad <strong>de</strong> Barcelona.<br />

ARNAL, J. (1996) Bases metodológicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación Educativa. Barcelona: Hurtado.<br />

BAUMAN, Zygmunt. (2005) Vida Líquida. Barcelona: Gedisa.<br />

CLANCLINI, Néstor García. (2004) Difer<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong>siguales y <strong>de</strong>sconectados: Mapas <strong>de</strong> <strong>la</strong> interculturalidad.<br />

Barcelona: Gedisa.<br />

CONELLY, Michael y CLANDININ, Jean (1995): “Re<strong>la</strong>tos <strong>de</strong> Experi<strong>en</strong>cia e <strong>Investigación</strong> Narrativa”. En<br />

LARROSA, J. (1995): Déjame que te cu<strong>en</strong>te. Ensayos sobre narrativa y educación. Barcelona:<br />

Laertes.<br />

ESCUDERO, Juan Manuel. (1984) “La r<strong>en</strong>ovación pedagógica: algunas perspectivas teóricas y prácticas”.<br />

En ESCUDERO, J.M.; GONZÁLEZ, M.T.: La r<strong>en</strong>ovación pedagógica: algunos mo<strong>de</strong>los teóricos<br />

y el papel <strong>de</strong>l profesor. P. 15-92 Madrid: Escue<strong>la</strong> Españo<strong>la</strong>.<br />

FERNANDES, Rub<strong>en</strong> Cesar y Leandro Piquet. (1991) ONGs Anos 90: A opinião os Dirig<strong>en</strong>tes Brasileiros.<br />

Rio <strong>de</strong> Janeiro: ISER.<br />

GUATTARI, F. ROLNIK, S. (2005) Micropolítica: Cartografías <strong>de</strong>l <strong>de</strong>seo. Traficantes <strong>de</strong> sueños. Madrid:<br />

Traficantes <strong>de</strong> sueños.<br />

HERNÁNDEZ, Fernando. (2007) Catadores da <strong>Cultura</strong> <strong>Visual</strong>: proposta para uma nova narrativa<br />

educacional. Porto Alegre: Mediação.<br />

KINCHELOE, J. Berry, K. (2004) Rigour and Complexity in Educational Research: Conceptualizing the<br />

Brico<strong>la</strong>ge. London: Op<strong>en</strong> University Press.<br />

LATORRE, A., Del Rincón, D. Y Arnal, J. (1996) Parte II. 8. Aproximación conceptual a <strong>la</strong> metodología<br />

constructivista/cualitativa. En Latorre, A., Del Ricón, D. Y<br />

NOVAES, R. (2006) Os jov<strong>en</strong>s <strong>de</strong> hoje: contextos, difer<strong>en</strong>ças e trajetórias , (orgs. M. Almeida e F.<br />

Eug<strong>en</strong>io), <strong>Cultura</strong>s Jov<strong>en</strong>s novos mapas do afeto, Rio <strong>de</strong> Janeiro: Zahar, pp. 105-120.<br />

SERDIO, Aída Sánchez <strong>de</strong>. (2007) La política re<strong>la</strong>cional <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> prácticas artísticas co<strong>la</strong>borativas: cooperación<br />

y conflicto <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un proyecto <strong>de</strong> ví<strong>de</strong>o comunitario. Tesis doctoral Universidad <strong>de</strong><br />

Barcelona: Universidad <strong>de</strong> Barcelona.<br />

Vil<strong><strong>la</strong>s</strong>ante, T. (2000) Los caminos que creemos estar abri<strong>en</strong>do…: De <strong>la</strong> investigación-acción-participativa<br />

al socio-praxis para <strong>la</strong> creatividad social. Revista online “Globbalholy”. http://www.gloobal.net/<br />

iepa<strong>la</strong>/gloobal/fichas/ficha.php?<strong>en</strong>tidad=Textos&id=410 (Visitado <strong>en</strong> 28 mayo 2010).<br />

YÚDICE, G. (2002) El recurso <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura: usos <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura <strong>en</strong> <strong>la</strong> era global. Barcelona: Gedisa.<br />

204


Proyecto <strong>de</strong> mediación artística para personas con<br />

discapacidad física. Experi<strong>en</strong>cias creativas<br />

Cristina López Romero<br />

Facultad <strong>de</strong> Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong>, Universidad <strong>de</strong> Barcelona<br />

Resum<strong>en</strong><br />

Resulta apasionante <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> educación artística, basado <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> creatividad para mejorar <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> personas con dificulta<strong>de</strong>s. La creatividad está muy<br />

re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> memoria, <strong>la</strong> intuición y <strong>la</strong> imaginación. Pero para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong> creatividad es<br />

necesario que <strong>la</strong> persona se si<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> libertad. Una <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> funciones primordiales <strong>de</strong>l educador,<br />

es <strong>la</strong> <strong>de</strong> propiciar un espacio <strong>de</strong> experim<strong>en</strong>tación sin riesgo <strong>en</strong> el que los participantes se si<strong>en</strong>tan<br />

seguros y no c<strong>en</strong>surados. Aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> autoestima, facilitar el autoconocimi<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> reflexión,<br />

<strong>la</strong> interactividad <strong>de</strong>l grupo, co<strong>la</strong>borar <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> autonomía, fom<strong>en</strong>tar el interés por <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

activida<strong>de</strong>s artísticas <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral i el posicionami<strong>en</strong>to crítico son los principales propósitos <strong>de</strong>l<br />

educador.<br />

La cultura visual i <strong>la</strong> educación p<strong>la</strong>ntean infinidad <strong>de</strong> interrogantes, pero por tal <strong>de</strong> concretar,<br />

el estudio se c<strong>en</strong>trará <strong>en</strong> una única cuestión: ¿quiénes somos? Al int<strong>en</strong>tar respon<strong>de</strong>r a esta pregunta,<br />

lleva a reflexionar sobre como <strong>la</strong> persona y el mundo son construcciones sociales. Por lo tanto, los<br />

valores y los estereotipos apr<strong>en</strong>didos socialm<strong>en</strong>te, son conceptos que se pued<strong>en</strong> revisar. Llegado<br />

a este punto, <strong>en</strong>tra <strong>en</strong> juego el tema <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong> creatividad; es apasionante que a través <strong>de</strong>l<br />

arte se pueda producir una transformación <strong>en</strong> <strong>la</strong> persona que sufre dificultad. Mediante <strong>la</strong> creación<br />

artística, <strong>la</strong> persona se pue<strong>de</strong> primero imaginar, para <strong>de</strong>spués repres<strong>en</strong>tarse <strong>de</strong> otra manera,<br />

dibujando su propia vida y <strong>de</strong>cidir una gran parte <strong>de</strong> su <strong>de</strong>stino <strong>en</strong> vez <strong>de</strong> <strong>de</strong>jar su vida <strong>en</strong> manos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> discapacidad y <strong>de</strong> los estigmas sociales. La c<strong>la</strong>ve es liberarse <strong>de</strong> los estereotipos y c<strong>en</strong>trarse <strong>en</strong><br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> capacida<strong>de</strong>s, creando así, nuevas realida<strong>de</strong>s. Porque <strong>la</strong> discapacidad es a su vez capacidad. Se<br />

pret<strong>en</strong><strong>de</strong> apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a mirar a estas personas con otros ojos y que ellos también apr<strong>en</strong>dan a mirarse<br />

<strong>de</strong> otra manera. La disminución que pa<strong>de</strong>c<strong>en</strong> estas personas es precisam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> que <strong><strong>la</strong>s</strong> dota <strong>de</strong> una<br />

s<strong>en</strong>sibilidad interior especial y que por supuesto merece ser expresada.<br />

En el pres<strong>en</strong>te estudio, se muestra una experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> que, <strong>en</strong> primer lugar, se llevó a cabo<br />

una investigación <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro que permitió e<strong>la</strong>borar un proyecto personalizado para <strong>la</strong> Resid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

Disminuidos Físicos <strong>de</strong>l Bages, para posteriorm<strong>en</strong>te, impartir los talleres <strong>de</strong> mediación artística.<br />

La motivación <strong>de</strong>l proyecto<br />

Soy estudiante <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong> <strong>de</strong> Barcelona y mi especialidad es <strong>la</strong> pintura.<br />

También he estudiado arteterapia <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad Internacional <strong>de</strong> Cataluña y estoy interesada<br />

<strong>en</strong> <strong>de</strong>dicarme a investigar sobre <strong>la</strong> creatividad <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> personas con discapacidad física y <strong>en</strong> los<br />

b<strong>en</strong>eficios que les pue<strong>de</strong> aportar <strong>la</strong> actividad plástica. En <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong> he cursado<br />

diversas asignaturas <strong>de</strong> educación artística, una <strong>de</strong> estas asignaturas ti<strong>en</strong>e como objetivo vincu<strong>la</strong>r<br />

a los estudiantes <strong>de</strong> Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong> con <strong>la</strong> Red Social y <strong><strong>la</strong>s</strong> problemáticas sociales.<br />

Después <strong>de</strong> mi primer contacto con <strong>la</strong> mediación artística y el arteterapia, cambió mi manera<br />

<strong>de</strong> concebir el arte. Pi<strong>en</strong>so <strong>en</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> impulsar <strong>la</strong> acción artística transformadora como<br />

estrategia <strong>de</strong> salud y crecimi<strong>en</strong>to personal, especialm<strong>en</strong>te para aquel<strong><strong>la</strong>s</strong> personas con dificulta<strong>de</strong>s.<br />

El proceso creativo es <strong>en</strong> sí mismo catártico. La i<strong>de</strong>a es que <strong><strong>la</strong>s</strong> repres<strong>en</strong>taciones visuales construidas<br />

205


durante el proceso creativo, sirvan <strong>de</strong> espejo y <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> autoconociemi<strong>en</strong>to para <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

personas <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> vulnerabilidad. Contribuy<strong>en</strong>do así, a <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> un significado<br />

<strong>de</strong> sus conflictos interiores y facilitando su resolución. De este modo, se pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong><br />

repres<strong>en</strong>tación plástica como un proceso <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to.<br />

Cursar estas asignaturas, me ha hecho revisar mi i<strong>de</strong>a sobre el arte. Ha cambiado mi mirada<br />

respecto a mis propias producciones pictóricas. Descubrir <strong>la</strong> mediación artística y el arteterapia,<br />

contribuyó a que sintiera <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> e<strong>la</strong>borar un proyecto <strong>de</strong> mediación artística para<br />

personas con discapacidad física. ¿Pero por qué elegí este colectivo y no otro? A consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

una pequeña experi<strong>en</strong>cia personal <strong>de</strong> discapacidad temporal, pu<strong>de</strong> comprobar <strong>en</strong> primera persona<br />

<strong>la</strong> capacidad catártica que ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> creación plástica y cómo una situación <strong>de</strong> discapacidad pue<strong>de</strong><br />

“disparar” procesos creativos que pued<strong>en</strong> ayudar <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> autonomía y <strong>en</strong> <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong><br />

los márg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> libertad <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> personas con discapacidad. Ser consci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> todo esto, me animó<br />

a indagar y profundizar sobre el tema. La mediación artística para personas con discapacidad<br />

física me parece un tema muy interesante <strong>en</strong> el que se ha <strong>de</strong> profundizar mucho y <strong>en</strong> el que<br />

todavía queda mucho por investigar. La creación <strong>de</strong> programas i <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s para <strong><strong>la</strong>s</strong> personas<br />

con diversidad funcional, se <strong>de</strong>bería abordar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una nueva perspectiva; <strong>la</strong> valoración <strong>de</strong> sus<br />

diversas capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> realización y no <strong>de</strong> sus discapacida<strong>de</strong>s. I por todos estos motivos, <strong>de</strong>cidí<br />

e<strong>la</strong>borar un proyecto <strong>de</strong> mediación artística para <strong>la</strong> Residència <strong>de</strong> Disminuïts Físics <strong>de</strong> <strong>la</strong> Clínica<br />

Sant Josep.<br />

Quiénes somos? Apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a mirar con otros ojos<br />

Todavía exist<strong>en</strong> barreras sociales para <strong><strong>la</strong>s</strong> personas con discapacidad, y es probable que nunca se<br />

puedan eliminar. Pero <strong><strong>la</strong>s</strong> barreras sociales, prejuicios, estigmas… no están sólo <strong>en</strong> “los otros”,<br />

sino que están pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> personas con discapacidad y <strong>en</strong> sus propios familiares.<br />

Los estigmas son oscuros y arcaicos y son meras construcciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad. Aunque no es una<br />

<strong>la</strong>bor fácil, hay que hacer todo lo posible por normalizar <strong>la</strong> discapacidad. Los estigmas funcionan<br />

como máscaras que ocultan <strong><strong>la</strong>s</strong> capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> personas con discapacidad, y que tal y como he<br />

com<strong>en</strong>tado anteriorm<strong>en</strong>te, no están sólo <strong>en</strong> “los otros”, sino que están también interiorizadas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

psique <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> personas con discapacidad.<br />

Es sabido que <strong>la</strong> sociedad estigmatiza <strong>de</strong> manera natural a cualquier persona con alguna<br />

característica o particu<strong>la</strong>ridad visible fuera <strong>de</strong> lo común. Es necesario un cambio social que consiga<br />

mirar con otros ojos lo que no es estándar y que no lo estigmatice. El int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> reconstruir<br />

los imaginarios <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> personas con discapacidad ti<strong>en</strong>e como propósito compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> un modo<br />

distinto <strong>la</strong> discapacidad. Porque no se trata <strong>de</strong> discapacidad sino <strong>de</strong> diversas capacida<strong>de</strong>s. Des<strong>de</strong><br />

esta perspectiva, los talleres <strong>de</strong> mediación artística son <strong>en</strong>t<strong>en</strong>didos como espacios <strong>de</strong> libertad<br />

que proporcionan bi<strong>en</strong>estar y seguridad a los participantes. Estos espacios <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar pret<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />

borrar los estigmas que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> psique <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> personas con discapacidad. Los talleres <strong>de</strong><br />

mediación artística, g<strong>en</strong>eran condiciones <strong>de</strong> seguridad y aseguran <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad integrativa <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

personas con dificultad, porque <strong>en</strong> ellos, pued<strong>en</strong> experim<strong>en</strong>tar y reinv<strong>en</strong>tarse <strong>en</strong> libertad y sin<br />

riesgo.<br />

Es necesario apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a mirar a estas personas con otros ojos y que ellos también apr<strong>en</strong>dan<br />

a mirarse <strong>de</strong> otra manera. Las etiquetas, los estigmas, los prejuicios… contribuy<strong>en</strong> a configurar<br />

un mundo jerárquico y piramidal que propicia <strong>la</strong> exclusión social. Se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> buscar una “mirada<br />

horizontal”; es <strong>la</strong> mirada que valora <strong>la</strong> diversidad, <strong>la</strong> que no estigmatiza a <strong><strong>la</strong>s</strong> personas, es <strong>la</strong> mirada<br />

amplia que facilita el <strong>de</strong>sarrollo personal y que crea un espacio <strong>en</strong> el que todas <strong><strong>la</strong>s</strong> personas bril<strong>la</strong>n<br />

por su singu<strong>la</strong>ridad. Porque hay que p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes capacida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> discapacidad. La<br />

206


discapacidad es a su vez capacidad. La disminución que pa<strong>de</strong>c<strong>en</strong> estas personas es precisam<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

que <strong><strong>la</strong>s</strong> dota <strong>de</strong> una s<strong>en</strong>sibilidad interior especial y que merece ser expresada.<br />

Investigar sobre <strong>la</strong> creatividad <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> personas con discapacidad física y <strong>en</strong> los b<strong>en</strong>eficios<br />

que les pue<strong>de</strong> aportar <strong>la</strong> actividad plástica resulta una tarea apasionante <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se pret<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

aportar una visión radicalm<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> que g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te nos ha aportado <strong>la</strong> historia sobre el<br />

tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> personas con discapacidad. No es sufici<strong>en</strong>te con introducir mejoras, es necesaria<br />

una nueva concepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> discapacidad. Se trata <strong>de</strong> ampliar <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión hacia estas personas<br />

y no sobre sus discapacida<strong>de</strong>s. El objeto <strong>de</strong> estudio no es <strong>la</strong> discapacidad, sino los vínculos y<br />

miradas que establec<strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad con <strong>la</strong> discapacidad. Es más fácil creer <strong>en</strong> <strong>la</strong> incapacidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> persona con discapacidad que <strong>en</strong> el prejuicio <strong>de</strong>l “sano”. Se trata <strong>de</strong> que <strong><strong>la</strong>s</strong> personas con<br />

diversas capacida<strong>de</strong>s puedan p<strong>en</strong>sarse a sí mismas y se manifiest<strong>en</strong> <strong>en</strong> el mundo con sus propias<br />

singu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s olvidándose <strong>de</strong> los estereotipos. Por este motivo, los talleres <strong>de</strong> mediación artística<br />

resultan muy útiles. La creación artística otorga <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> dibujar una nueva vida a <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

personas con dificulta<strong>de</strong>s. La creatividad sólo es posible <strong>en</strong> <strong>la</strong> apertura; es el s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

r<strong>en</strong>ovación y <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to constante, <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l yo i el mundo. La actividad artística<br />

supone un excel<strong>en</strong>te medio <strong>de</strong> recuperación física i psíquica que facilita el proceso <strong>de</strong> autonomía<br />

i <strong>de</strong> inclusión social para <strong><strong>la</strong>s</strong> personas con discapacidad.<br />

¿Qué es <strong>la</strong> mediación artística?<br />

La mediación artística se sirve <strong>de</strong>l arte para <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción social. Asc<strong>en</strong>sión Mor<strong>en</strong>o nos hab<strong>la</strong><br />

<strong>en</strong> su artículo “La mediación artística: un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> educación artística para <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción<br />

social a través <strong>de</strong>l arte” <strong>de</strong> cómo <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>la</strong> red social se programan talleres<br />

y activida<strong>de</strong>s con cont<strong>en</strong>ido artístico para llevar a cabo su tarea educativa. Las activida<strong>de</strong>s<br />

plásticas constituy<strong>en</strong> un mediador útil <strong>en</strong> los c<strong>en</strong>tros. Pero g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te, los profesionales que<br />

impart<strong>en</strong> estos talleres no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una formación artística específica y <strong>la</strong> actividad plástica suele<br />

servir <strong>de</strong> <strong>en</strong>tret<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to a los participantes. Es primordial seña<strong>la</strong>r, que no es válida cualquier<br />

tipo <strong>de</strong> educación artística; el objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad artística, no es apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r arte, no es el ocio,<br />

ni ocupar el tiempo libre, ni tampoco <strong>la</strong> producción artística <strong>en</strong> sí. El objetivo supone ir más<br />

allá; apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a dibujar nuevas vidas fom<strong>en</strong>tando <strong>la</strong> autonomía <strong>de</strong> estas personas. Para lograr ese<br />

objetivo, no sirv<strong>en</strong> los otros mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> educación artística, y por ese motivo, es fundam<strong>en</strong>tal que<br />

los profesionales que impart<strong>en</strong> los talleres t<strong>en</strong>gan formación <strong>en</strong> mediación artística.<br />

La mediación artística establece un pu<strong>en</strong>te hacia <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión y superación <strong>de</strong> los<br />

conflictos interiores a través <strong>de</strong> un proceso creativo <strong>de</strong> naturaleza no verbal. La creación permite a<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> personas con dificultad llegar a sus s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos más secretos <strong>de</strong> manera muy sutil, ayudando a<br />

expresar <strong>de</strong> forma indirecta lo que a nivel <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guaje es difícil; utilizar <strong>la</strong> imaginación para jugar<br />

con los límites y sobrepasarlos sin riesgo, reinv<strong>en</strong>tarse y repres<strong>en</strong>tarse <strong>de</strong> una manera difer<strong>en</strong>te,<br />

pue<strong>de</strong> ser un bu<strong>en</strong> camino para explorar otras opciones, dar vida a nuevas i<strong>de</strong>as, a <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong><br />

crearse a uno mismo proyectando nuevas realida<strong>de</strong>s. La mediación artística provoca y g<strong>en</strong>era el<br />

“<strong>de</strong>seo <strong>de</strong> ser” y el “puedo ser”.<br />

Metodología<br />

Mi interés por <strong>de</strong>dicarme a investigar sobre <strong>la</strong> creatividad <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> personas con discapacidad física y<br />

<strong>en</strong> los b<strong>en</strong>eficios que les pue<strong>de</strong> aportar <strong>la</strong> actividad plástica, me condujo a e<strong>la</strong>borar un proyecto <strong>de</strong><br />

mediación artística para <strong>la</strong> Resid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Disminuidos Físicos <strong>de</strong>l Bages. Aunque int<strong>en</strong>té diseñar<br />

207


<strong>la</strong> metodología a utilizar <strong>en</strong> el proyecto, he <strong>de</strong> <strong>de</strong>cir, que <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica hubo cambios; durante<br />

el proceso <strong>de</strong> investigación yo apr<strong>en</strong>día con ellos y <strong>la</strong> metodología también se iba construy<strong>en</strong>do<br />

durante <strong>la</strong> investigación.<br />

A través <strong>de</strong> <strong>la</strong> mediación artística se realizan activida<strong>de</strong>s plásticas <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> que se trabaja<br />

<strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad y que contribuy<strong>en</strong> <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> autonomía y <strong>de</strong> transformación personal. La<br />

mediación artística es útil porque propone un viaje hacia el inconsci<strong>en</strong>te i facilita <strong>la</strong> posibilidad<br />

<strong>de</strong> establecer un diálogo <strong>en</strong>tre lo real y lo ficticio. La creación plástica se convierte <strong>en</strong> un vehículo<br />

<strong>de</strong> expresión que favorece un mejor autoconocimi<strong>en</strong>to. El resultado <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> obras no importa, lo<br />

que es importante es el proceso <strong>de</strong> creación; se facilita <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> imág<strong>en</strong>es internas y <strong>de</strong><br />

su visión personal <strong>de</strong>l mundo. Conectar <strong><strong>la</strong>s</strong> imág<strong>en</strong>es, asociar<strong><strong>la</strong>s</strong>, tomar <strong>de</strong>cisiones… Durante el<br />

proceso <strong>de</strong> trabajo aparec<strong>en</strong> recuerdos, p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>tos e i<strong>de</strong>as.<br />

Después <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación plástica es necesario que exista un espacio <strong>de</strong> reflexión para que<br />

<strong>la</strong> persona pueda procesar y fijar los significados simbólicos que está expresando <strong>de</strong> manera<br />

inconsci<strong>en</strong>te. Durante este espacio <strong>de</strong> reflexión, cada participante explica lo que <strong>de</strong>sea <strong>de</strong> su<br />

proceso creativo. El educador ha <strong>de</strong> facilitar <strong>la</strong> reflexión con respeto y prud<strong>en</strong>cia. Para que estos<br />

talleres sean efectivos es imprescindible que <strong>la</strong> persona que los imparte t<strong>en</strong>ga formación <strong>en</strong><br />

mediación artística.<br />

La metodología a utilizar <strong>en</strong> este proyecto se <strong>de</strong>fine como cualitativa, activa, participativa,<br />

didáctica, co<strong>la</strong>borativa con el proyecto <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro, ori<strong>en</strong>tada a los participantes y a sus intereses,<br />

flexible y a <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> su realidad. De manera global, se formu<strong>la</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te secu<strong>en</strong>cia:<br />

- <strong>Investigación</strong> <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro.<br />

- E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l proyecto.<br />

- Reunión con los resid<strong>en</strong>tes para informarles sobre el proyecto.<br />

- <strong>Investigación</strong> sobre el estado <strong>de</strong> los resid<strong>en</strong>tes.<br />

- Coordinación <strong>de</strong>l equipo que va a co<strong>la</strong>borar <strong>en</strong> el proyecto.<br />

- Recogida <strong>de</strong> información relevante durante el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l proyecto.<br />

- Reuniones con los resid<strong>en</strong>tes para com<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> opinión que les merec<strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> activida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das.<br />

- Reuniones <strong>de</strong>l equipo para comprobar el nivel <strong>de</strong> aceptación <strong>de</strong>l proyecto.<br />

- Selección <strong>de</strong> recursos.<br />

- Realización <strong>de</strong> diversas activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>stinadas a dinamizar a los participantes, <strong>de</strong><br />

acuerdo con el proyecto <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro.<br />

Resultados<br />

- La estrategia no directiva, que se utiliza durante <strong><strong>la</strong>s</strong> sesiones, se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad<br />

expresiva <strong>de</strong> los participantes; <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> criterios explicitados <strong>de</strong> antemano que<br />

guí<strong>en</strong> a los participantes durante el proceso creativo favorece <strong>la</strong> emanación <strong>de</strong> lo<br />

subconsci<strong>en</strong>te.<br />

- Incidir <strong>en</strong> <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> los participantes co<strong>la</strong>borando con el<br />

proyecto <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro.<br />

El proceso <strong>de</strong> creación <strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es <strong>en</strong> <strong>la</strong> mediación artística resulta muy útil para el <strong>de</strong>sarrollo y <strong>la</strong><br />

transformación personal, pero se necesitan muchas sesiones para que se pueda producir un cambio<br />

significativo; una flor no hace primavera. Sin embargo, se pued<strong>en</strong> <strong>de</strong>stacar bastantes resultados<br />

positivos <strong>de</strong>l proyecto: se pue<strong>de</strong> constatar que se ha creado una inquietud <strong>en</strong> los participantes por<br />

mejorar su calidad <strong>de</strong> vida, se ha fom<strong>en</strong>tado el interés por <strong><strong>la</strong>s</strong> activida<strong>de</strong>s artísticas. En algunos<br />

208


<strong>de</strong> ellos, ha nacido el interés <strong>de</strong> apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r ciertas técnicas pictóricas y también a dibujar... Hubo un<br />

caso concreto <strong>de</strong> una <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> participantes que antes <strong>de</strong> su accid<strong>en</strong>te solía escribir, el<strong>la</strong> manifestaba<br />

que se le daba bi<strong>en</strong> y a<strong>de</strong>más le gustaba, pero a causa <strong>de</strong>l accid<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>jó <strong>de</strong> hacerlo. Fue <strong>en</strong> los<br />

talleres <strong>de</strong> mediación artística, don<strong>de</strong> se le sugirió que escribiera si le apetecía. Resultó un cambio<br />

gradual, el<strong>la</strong> empezó a escribir primero una frase <strong>en</strong> una actividad, un parágrafo <strong>en</strong> otra <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

sesiones, y al final, <strong>en</strong> otra <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> activida<strong>de</strong>s, todo un texto <strong>en</strong> el que expresó sus s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos.<br />

Posteriorm<strong>en</strong>te, com<strong>en</strong>tó que seguía escribi<strong>en</strong>do con regu<strong>la</strong>ridad.<br />

Han asumido un papel más activo, comprometiéndose y participando <strong>en</strong> los talleres. Es<br />

importante seña<strong>la</strong>r que ninguno <strong>de</strong> ellos abandonó los talleres. La asist<strong>en</strong>cia fue voluntaria, a los<br />

participantes se les permitía abandonar si no se s<strong>en</strong>tían cómodos. Tan solo hubo un par <strong>de</strong> casos<br />

muy puntuales <strong>de</strong> falta <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia por motivos médicos. Los resid<strong>en</strong>tes manifestaron estar muy<br />

cont<strong>en</strong>tos con los talleres <strong>de</strong> mediación artística y que les daba p<strong>en</strong>a que se acabaran.<br />

También cabe <strong>de</strong>stacar, como resultados positivos <strong>de</strong>l proyecto; un mayor nivel <strong>de</strong><br />

autoestima <strong>en</strong> los resid<strong>en</strong>tes. Dinamizarlos ha sido muy b<strong>en</strong>eficioso para favorecer sus capacida<strong>de</strong>s<br />

cognitivas y para su salud emocional: han t<strong>en</strong>ido <strong>la</strong> ocasión <strong>de</strong> expresar su opinión, <strong>de</strong> escuchar<br />

a sus compañeros y <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tirse escuchados, <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tir empatía, <strong>de</strong> atreverse a experim<strong>en</strong>tar y a<br />

v<strong>en</strong>cer el miedo <strong>de</strong> equivocarse, <strong>de</strong> tomar <strong>de</strong>cisiones. Se ha favorecido el proceso <strong>de</strong> autonomía,<br />

haciéndolos s<strong>en</strong>tir más apreciados, más útiles, más creativos, más libres, y <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva; más<br />

felices.<br />

Como aspecto negativo cabe <strong>de</strong>stacar que se ha ofrecido una oportunidad <strong>de</strong> cambio y <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo personal a los participantes pero <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia no continuará.<br />

Para terminar, me gustaría <strong>de</strong>cir que hay muchos aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> mediación artística que<br />

pued<strong>en</strong> ayudar <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> autonomía <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> personas con discapacidad, pero es fundam<strong>en</strong>tal<br />

olvidarse <strong>de</strong> los estereotipos para c<strong>en</strong>trarnos <strong>en</strong> pot<strong>en</strong>ciar sus capacida<strong>de</strong>s. Se trata <strong>de</strong> rescatar <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

partes sanas <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona, <strong>de</strong> sus pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s. La discapacidad física <strong>de</strong> estas personas, <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

ha capacitado interiorm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> una forma muy especial porque les ha pot<strong>en</strong>ciado su s<strong>en</strong>sibilidad<br />

interior. Son ricos interiorm<strong>en</strong>te, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> mucho que <strong>de</strong>cir i <strong>la</strong> manera más sutil y m<strong>en</strong>os agresiva<br />

<strong>de</strong> hacerlo es a través <strong>de</strong>l arte. El arte pue<strong>de</strong> ayudar a estas personas a aflorar <strong>de</strong>l subconsci<strong>en</strong>te<br />

al consci<strong>en</strong>te a través <strong>de</strong> estas obras y a dotar<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong> un significado. Mediante <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración<br />

simbólica se consigue <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> sus conflictos interiores. Lo que pret<strong>en</strong>do es que a través <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> expresión <strong>de</strong>l mundo interior <strong>de</strong> estas personas, <strong>de</strong> su situación <strong>de</strong> vulnerabilidad pued<strong>en</strong> extraer<br />

algo positivo; su discapacidad es a su vez capacidad porque los ha dotado <strong>de</strong> una s<strong>en</strong>sibilidad<br />

interior.<br />

Bibliografía<br />

“La finalidad más noble <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación artística para <strong><strong>la</strong>s</strong> personas con discapacidad es<br />

ayudar<strong><strong>la</strong>s</strong> a dibujar una nueva vida”<br />

Cristina López Romero<br />

ALLUÉ, M. Discapacitados; <strong>la</strong> reivindicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> igualdad <strong>en</strong> <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia. Barcelona: Bel<strong>la</strong>terra 2003<br />

HERNÁNDEZ, F. (2010). Educación y cultura visual. Barcelona: Octaedro.<br />

KLEIN, J. P. (2006). Artererapia. Una introducción. Barcelona: Octaedro.<br />

KLEIN, J.P., BASSOLS, ; BONET, E. (coord) (2008). Arteterapia. La creación como proceso <strong>de</strong><br />

transformación. Barcelona: Octaedro.<br />

LANDRY, Michel. (2005). Procesos clínicos <strong>en</strong> educación especializada. Barcelona: Graó.<br />

LLETJÓS, E. (2003). L’aspecte re<strong>la</strong>cional <strong>de</strong> l’Educador Social, 25. Set-<strong>de</strong>s. Barcelona: Pere Tarrés. 49<br />

- 68.<br />

209


MAÑÓN, Q. I LORENTE, X. (2003). L’acompanuam<strong>en</strong>t i l’Educador Social. L’Educació Social:<br />

projectes, perspectives i camins. Barcelona: Pl<strong>en</strong>iluni.<br />

MARTÍNEZ, N y LÓPEZ FERNÁNDEZ, M. (2009). Reinv<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> vida. El arte como terapia. Madrid:<br />

Eneida.<br />

CANTO ORTIZ, J.M. (2000). ¿Qué conceptos sobre <strong>la</strong> psicología <strong>de</strong> grupos <strong>de</strong>be conocer un coordinador<br />

<strong>de</strong> grupos?. Dinámica <strong>de</strong> grupos. Aspectos técnicos, ámbitos <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción y fundam<strong>en</strong>tos<br />

teóricos. Má<strong>la</strong>ga: Ediciones Aljibe.<br />

MORENO GONZÁLEZ, A. Art-teràpia i Educació Social. Educació Social, 25. Set-<strong>de</strong>s. 95 – 107.<br />

MORENO GONZÁLEZ, A. (2009). La mediació artística: Una metodologia d’interv<strong>en</strong>ció social a través<br />

e l’art. Comunicació I Congrés d’Educació Social. Vic. Novembre.<br />

MORENO GONZÁLEZ, A. (2009). Què aporta <strong>la</strong> Educació Artística a l’Educació Social?. Tau<strong>la</strong> rodona<br />

quins professionals? Quina formació?: I Congrés D’Educació Social. Vic. Novembre.<br />

PÉREZ, S.G. (2008). E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> Proyectos Sociales. Casos prácticos. Madrid: Narcea.<br />

210


Apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a través <strong>de</strong>l arte contemporáneo <strong>en</strong> diversos contextos<br />

211


Resumo<br />

Processos em (re)processo<br />

Joaquim Jesus<br />

II2ADS — Instituto <strong>de</strong> Investigação em Arte, Design e Socieda<strong>de</strong> da<br />

Faculda<strong>de</strong> <strong>de</strong> Be<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong> da Universida<strong>de</strong> do Porto<br />

Processos em (re)processo é um emaranhado <strong>de</strong> linhas <strong>de</strong> acção que se <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvi em conjunto<br />

com um grupo <strong>de</strong> alunos e que agora se transforma, neste artigo, numa reflexão minha <strong>en</strong>quanto<br />

professor/artista, sobre esta experiência que teve por base o <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> uma proposta<br />

<strong>de</strong> trabalho, em torno das práticas artísticas contemporâneas, realizada por duas turmas <strong>de</strong><br />

alunos do nono ano <strong>de</strong> Educação <strong>Visual</strong> (<strong>en</strong>sino não artístico). Ora esta proposta, p<strong>en</strong>sada como<br />

uma aproximação da Esco<strong>la</strong> à Arte Contemporânea, <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volveu-se em torno do campo da<br />

experim<strong>en</strong>tação da prática artística em contexto real, por justaposição às simu<strong>la</strong>ções hipotéticas<br />

que a Esco<strong>la</strong> pot<strong>en</strong>cia diariam<strong>en</strong>te nos seus disc<strong>en</strong>tes nas suas mais diversas práticas. O que quero<br />

dizer é que os alunos fazem parte <strong>de</strong>sta busca como um passa anel barthesiano on<strong>de</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> um<br />

ponto <strong>de</strong> partida comum, o resultado final é imprevisível. Há, por isso, um incitam<strong>en</strong>to constante,<br />

um processo <strong>de</strong> maternagem (Barthes, 2004) on<strong>de</strong> aluno e professor trabalham juntos, embora<br />

com objectivos difer<strong>en</strong>tes, na procura <strong>de</strong> uma forma <strong>de</strong> ser e <strong>de</strong> estar na construção <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido(s).<br />

E neste aspecto, algumas questões se colocam: Como <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r a influência que a cultura esco<strong>la</strong>r<br />

e os alunos geram no trabalho artístico, e no trabalho <strong>de</strong> professor? On<strong>de</strong> começa uma e acaba<br />

a outra? O que é que apr<strong>en</strong>do com os alunos? O que é que lhes <strong>en</strong>sino? O que é que movim<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong>tre ambas as práticas? Que tipo <strong>de</strong> escultura social (Beyus) se constrói nesta estética re<strong>la</strong>cional<br />

(Bourriaud)? O que fica? O que se excluiu? O que se gera?<br />

Vinheta I: Introdução<br />

Processos em (re)processo é um emaranhado <strong>de</strong> linhas <strong>de</strong> acção que se <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvi em conjunto<br />

com um grupo <strong>de</strong> alunos e que agora se transforma, neste artigo, numa reflexão minha <strong>en</strong>quanto<br />

professor/artista, sobre esta experiência que teve por base o <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> uma proposta <strong>de</strong><br />

trabalho, em torno das práticas artísticas contemporâneas, realizada por duas turmas <strong>de</strong> alunos do<br />

nono ano <strong>de</strong> Educação <strong>Visual</strong> (<strong>en</strong>sino não artístico). Ora esta proposta <strong>de</strong> trabalho #011 “Práticas<br />

Artísticas Contemporâneas II”, inserida na p<strong>la</strong>nificação anual da disciplina <strong>de</strong> Educação <strong>Visual</strong>,<br />

ass<strong>en</strong>te nos docum<strong>en</strong>tos estruturantes do Colégio Novo da Maia e p<strong>en</strong>sada como uma aproximação<br />

da Esco<strong>la</strong> à Arte Contemporânea, <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volveu-se em torno do campo da experim<strong>en</strong>tação da<br />

prática artística em contexto real, por justaposição às simu<strong>la</strong>ções hipotéticas que a Esco<strong>la</strong> pot<strong>en</strong>cia<br />

diariam<strong>en</strong>te nos seus disc<strong>en</strong>tes nas suas mais diversas práticas. Assim, após um primeiro tempo<br />

<strong>de</strong> visita ao espaço da Casa da Galeria – C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Arte Contemporânea e ao Museu <strong>de</strong> Esculturas<br />

Contemporâneas <strong>de</strong> Santo Tirso (MIEC), seguiu-se em sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> au<strong>la</strong> uma reflexão crítica sobre<br />

arte contemporânea e a socieda<strong>de</strong> aon<strong>de</strong> e<strong>la</strong> surge, dando-se início a um processo tipo passa<br />

anel barthesiano on<strong>de</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> um ponto <strong>de</strong> partida comum, o resultado final é imprevisível. Há,<br />

por isso, um incitam<strong>en</strong>to constante, um processo <strong>de</strong> maternagem (Barthes, 2004) on<strong>de</strong> aluno<br />

e professor trabalham juntos, embora com objectivos difer<strong>en</strong>tes, na procura <strong>de</strong> uma forma <strong>de</strong><br />

ser e <strong>de</strong> estar na construção <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido(s). E neste aspecto, algumas questões se colocam: como<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r a influência que a cultura esco<strong>la</strong>r e os alunos geram no trabalho artístico, e este, no<br />

trabalho <strong>de</strong> professor? On<strong>de</strong> começa uma e acaba a outra? O que é que o professor apr<strong>en</strong><strong>de</strong> com<br />

212


os alunos? O que é que lhes <strong>en</strong>sina? O que é que movim<strong>en</strong>ta <strong>en</strong>tre ambas as práticas? Que tipo <strong>de</strong><br />

escultura social beyusiana se constrói nesta estética re<strong>la</strong>cional (Bourriaud, 2002)? O que fica? O<br />

que se excluiu? O que se gera?<br />

Para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r a figura do professor/artista, proponho-me reflectir sobre os dispositivos<br />

da sua acção, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>do este, como um conceito que une arte e educação, através da minha<br />

experiência <strong>en</strong>quanto artista visual que trabalha como professor <strong>de</strong> Educação <strong>Visual</strong> no terceiro<br />

ciclo do <strong>en</strong>sino básico. Neste s<strong>en</strong>tido, consi<strong>de</strong>ro que no p<strong>la</strong>no português pouca at<strong>en</strong>ção tem sido<br />

dada à perspectiva dos artistas sobre a prática artística, e à influência <strong>de</strong>stas sobre a natureza da<br />

prática educacional. Existe, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te, uma ausência <strong>de</strong> discursos sobre como os artistas se<br />

adaptam ao ambi<strong>en</strong>te esco<strong>la</strong>r e <strong>de</strong> como o trabalho aí <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvido gera impacto na natureza da<br />

sua prática artística. Em suma, por <strong>en</strong>tre zonas <strong>de</strong> mestiçagem que utiliza a arte como uma forma<br />

<strong>de</strong> pesquisa, procuro assegurar uma reflexão sobre os limites da acção do professor/artista, no<br />

s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> tornar cada vez mais lúcidas as práticas em <strong>en</strong>sino em artes visuais, fundam<strong>en</strong>tando e<br />

contextualizando a aplicação dos seus conhecim<strong>en</strong>tos em prática pedagógica corporizada.<br />

Vinheta II: Posicionam<strong>en</strong>to na cida<strong>de</strong> esco<strong>la</strong>r<br />

Uma pesquisa exploratória sobre a produção ci<strong>en</strong>tífica exist<strong>en</strong>te na Biblioteca Nacional,<br />

Faculda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Be<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong> do Porto e <strong>de</strong> Lisboa, assim como Faculda<strong>de</strong> <strong>de</strong> Psicologia e Ciências<br />

da Educação da Universida<strong>de</strong> do Porto, <strong>de</strong>monstra que ainda é reduzido o número <strong>de</strong> produções<br />

académicas que tomam a educação artística e a figura do professor/artista por objecto <strong>de</strong> estudo,<br />

compre<strong>en</strong>d<strong>en</strong>do-a para além <strong>de</strong> perspectivas com carácter psicológico e sociológico, produzidas<br />

pe<strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnida<strong>de</strong> como uma meta-narrativa. Desta procura sistemática1 po<strong>de</strong>mos id<strong>en</strong>tificar<br />

várias focag<strong>en</strong>s ass<strong>en</strong>tes em: i) perspectivas tecnocráticas; ii) teorias <strong>de</strong>rivadas da psicologia e<br />

dos estudos psicanalíticos; iii) concepções da pedagogia progressista <strong>de</strong> inícios do século XX; iv)<br />

teorias psico-educativas <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to infantil.<br />

Se por um <strong>la</strong>do é comum que os educadores <strong>de</strong>sconheçam o corpo teórico, as cr<strong>en</strong>ças<br />

e imaginários que ori<strong>en</strong>tam as suas práticas ass<strong>en</strong>tes numa i<strong>de</strong>ia linear <strong>de</strong> progresso (Carroll,<br />

1997; Chalmers, 2004), não questionando, por isso, os sistemas <strong>de</strong> racionalida<strong>de</strong> que lhes<br />

conferem o seu estatuto <strong>de</strong> ‘verda<strong>de</strong>’. Por outro <strong>la</strong>do, também é frequ<strong>en</strong>te que a gramática<br />

discursiva que as acompanha, com origem na mo<strong>de</strong>rnida<strong>de</strong>, se organize em torno <strong>de</strong> conceitos<br />

como ‘criativida<strong>de</strong>’, ‘s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>to’, ‘expressão’, ‘liberda<strong>de</strong>’, dificilm<strong>en</strong>te c<strong>la</strong>rificando cada um<br />

<strong>de</strong>les e a sua aplicabilida<strong>de</strong> no contexto educacional (Bamford, 2009). Apesar <strong>de</strong> terem surgido<br />

alguns trabalhos com objectivos merecedores <strong>de</strong> <strong>de</strong>staque no âmbito <strong>de</strong> re<strong>la</strong>tórios e conferências,<br />

<strong>en</strong>tre eles: i) o Estudo <strong>de</strong> Avaliação do Ensino Artístico Especializado (Fernan<strong>de</strong>s, 2007); ii) a<br />

Conferência Mundial <strong>de</strong> Educação Artística da Unesco em Lisboa, em 2006, aon<strong>de</strong> se reafirma<br />

a necessida<strong>de</strong> <strong>de</strong> competências específicas para o <strong>en</strong>sino artístico e o papel dos artistas e dos<br />

práticos no processo educativo, assim como em 2007, na Conferência Nacional <strong>de</strong> Educação<br />

1 Neste aspecto, apres<strong>en</strong>tam-se a título exemplificativo alguns trabalhos académicos (re<strong>la</strong>tórios, dissertações e<br />

teses) <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvidas em instituições nacionais. A saber:<br />

FBAUL: i) Almeida, Pedro (2010). Contribuição da experiência artística para o <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> uma consciência<br />

pessoal no sujeito com <strong>de</strong>ficiência motora. ii) Dias, Car<strong>la</strong> (2010). Questões <strong>de</strong> género em educação artística : a(s)<br />

narrativa(s) <strong>de</strong> vida como contributo(s) para os estudos sobre mulheres : Maria Almira Medina, as várias faces <strong>de</strong> uma<br />

artista educadora. iii) Correia, Vânia (2008). A dança na educação física: contributo para a educação para a saú<strong>de</strong> na<br />

vert<strong>en</strong>te da educação sexual : estudo realizado no 3º ciclo <strong>de</strong> <strong>en</strong>sino básico.<br />

FPCEUP: i) Amaral, Mário (2005). Criativida<strong>de</strong> e educação artística: lugares <strong>de</strong> arte, estética, formação e criativida<strong>de</strong>.<br />

BNP: i) Silva, Augusto (coord.) (2000). A educação artística e a promoção das artes, na perspectiva das políticas<br />

públicas: re<strong>la</strong>tório do Grupo <strong>de</strong> Contacto <strong>en</strong>tre os Ministérios da Educação e da <strong>Cultura</strong>, 1a ed. Lisboa: Ministério da<br />

Educação<br />

213


Artística, no Porto; a verda<strong>de</strong> é que as artes, <strong>de</strong>sdobradas nas várias disciplinas do currículo<br />

esco<strong>la</strong>r, ainda t<strong>en</strong><strong>de</strong>m a ocupar uma posição secundária, estrategicam<strong>en</strong>te rotu<strong>la</strong>das e assimi<strong>la</strong>das<br />

como espaços <strong>de</strong> ludicida<strong>de</strong> e não como campos <strong>de</strong> conhecim<strong>en</strong>to, como instrum<strong>en</strong>tos<br />

facilitadores da aquisição <strong>de</strong> conhecim<strong>en</strong>tos noutras disciplinas. Por tudo isto, e t<strong>en</strong>do em conta<br />

este quadro traçado, consi<strong>de</strong>ra-se que pouca at<strong>en</strong>ção tem sido dada à perspectiva dos artistas<br />

sobre a prática artística e à influência <strong>de</strong>stas sobre a natureza da prática educacional; do mesmo<br />

modo que existe, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te, uma ausência <strong>de</strong> discursos sobre como os artistas se adaptam<br />

ao ambi<strong>en</strong>te esco<strong>la</strong>r e <strong>de</strong> como o trabalho aí <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvido gera impacto na natureza da sua prática<br />

artística. Assim s<strong>en</strong>do, e do que atrás ficou dito, <strong>de</strong>pre<strong>en</strong><strong>de</strong>-se que no panorama nacional ainda falte<br />

<strong>de</strong>s<strong>en</strong>har uma imagem geral das i<strong>de</strong>ias que <strong>en</strong>formam os discursos e as práticas actuais em torno<br />

<strong>de</strong>sta problemática, já que no p<strong>la</strong>no internacional este tipo <strong>de</strong> questões que se <strong>de</strong>bruçam sobre a<br />

id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong> do artista mergulhado na cultura esco<strong>la</strong>r, e os fluxos que advêm <strong>de</strong>stas intersecções, se<br />

tornam particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te caras por exemplo a Margaret Meban (2002), assim como a Josef Beyus<br />

(2010; Po<strong>de</strong>sva, 2007) e Josef Albers (Danilowitz & Horowitz, 2006), que se inscrevem neste<br />

campo <strong>en</strong>tre arte e educação, pese embora o facto <strong>de</strong> se situarem no <strong>en</strong>sino universitário. Deste<br />

modo, se por um <strong>la</strong>do consi<strong>de</strong>ro pertin<strong>en</strong>te a realização, no p<strong>la</strong>no nacional, <strong>de</strong> um estudo em torno<br />

do paradigma do professor/artista, da formação <strong>de</strong> professores <strong>de</strong> <strong>en</strong>sino em artes visuais – na<br />

qual eu próprio me inscrevo –, e das re<strong>la</strong>ções <strong>de</strong>stas na paisagem esco<strong>la</strong>r, no s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

com a necessária luci<strong>de</strong>z crítica os terr<strong>en</strong>os <strong>de</strong> racionalida<strong>de</strong> que circundam este campo <strong>de</strong><br />

estudo, histórica e socialm<strong>en</strong>te construído, na possibilida<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>har outros olhares, outras<br />

formas <strong>de</strong> ser e <strong>de</strong> estar, a<strong>la</strong>rgando as fronteiras por on<strong>de</strong> me movim<strong>en</strong>to <strong>en</strong>quanto artista que<br />

<strong>en</strong>sina artes visuais no terceiro ciclo do <strong>en</strong>sino básico (Popkewitz, 2002; Ef<strong>la</strong>nd, 1990); por outro<br />

<strong>la</strong>do, quando comparada esta imagem a nível internacional, surge-nos um campo <strong>de</strong> experiência<br />

performativa num “contexto instável e in<strong>de</strong>terminado” (Beynon, Geddis, & Onslow, 2001:2)<br />

aon<strong>de</strong>, segundo Britzman (1986), um compromisso com a acção, num terr<strong>en</strong>o em perman<strong>en</strong>te<br />

transformação, requer professores que sejam capazes <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volver capacida<strong>de</strong>s críticas, que<br />

interroguem a cultura esco<strong>la</strong>r, as suas formas <strong>de</strong> produção <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido e a qualida<strong>de</strong> <strong>de</strong> vida <strong>de</strong><br />

alunos e professores.<br />

Ora esta imagem que nos chega do p<strong>la</strong>no internacional, on<strong>de</strong> a figura do professor/artista<br />

assume um compromisso performativo, parece-me pertin<strong>en</strong>te na actual conjuntura on<strong>de</strong> todo o<br />

género <strong>de</strong> instituições vêem colocados em risco os seus arquétipos <strong>de</strong> espaço <strong>de</strong> acção (outrora<br />

bem <strong>de</strong>finidos e <strong>de</strong>limitados), face a uma complexa mutação interdisciplinar <strong>de</strong> áreas e saberes<br />

(num espaço altam<strong>en</strong>te complexo), em que se torna fundam<strong>en</strong>tal reflectir como po<strong>de</strong>rá a cida<strong>de</strong><br />

esco<strong>la</strong>r rep<strong>en</strong>sar todo o seu manancial educativo, adoptando metodologias e estratégias actuais (<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>rgo espectro e alcance), que visem motivar os seus habitantes e o possam preparar para o duro<br />

embate que no pres<strong>en</strong>te e futuro os espera. Como sali<strong>en</strong>ta Olga Pombo:<br />

“É sabido que a esco<strong>la</strong> per<strong>de</strong>u o seu estatuto <strong>de</strong> veículo único ou mesmo privilegiado, <strong>de</strong> transmissão<br />

do saber. Também sabemos que, em paralelo com e<strong>la</strong> (s<strong>en</strong>ão em concorrência), outros canais, bem<br />

mais po<strong>de</strong>rosos e sugestivos, fazem chegar ao aluno uma informação mais cativante, mais rica, mais<br />

actualizada e <strong>de</strong> mais fácil acesso” (2004:118).<br />

É assim, num espaço e tempo <strong>de</strong> diluição e mistura <strong>de</strong> fronteiras, que se espera que a cida<strong>de</strong> esco<strong>la</strong>r<br />

ac<strong>la</strong>re, e ateste, a razão da sua existência, <strong>en</strong>quanto construção social e discursiva, promov<strong>en</strong>do a<br />

todo o mom<strong>en</strong>to uma aplicabilida<strong>de</strong> directa <strong>de</strong> saberes a práticas reais, aon<strong>de</strong> as “gramáticas das<br />

formas <strong>de</strong> vida e acção social” se conjugam com a “racionalida<strong>de</strong> comunicacional e interesse<br />

emancipatório” no procedim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> uma “epistemologia da escuta (interpe<strong>la</strong>ção <strong>en</strong>tre sujeito<br />

e objecto) ” com os seus habitantes, impulsionando todo o tipo <strong>de</strong> estratégias que assegurem<br />

214


um espaço interdisciplinar, “<strong>de</strong> compre<strong>en</strong>são argum<strong>en</strong>tada”, na geração <strong>de</strong> novos horizontes <strong>de</strong><br />

conhecim<strong>en</strong>to (Correia, 2001:39). Assim, <strong>de</strong> olhar fixo no tempo actual e impulsionada por um<br />

posicionam<strong>en</strong>to crítico em educação artística, este texto reconhece a necessida<strong>de</strong> <strong>de</strong> um diálogo<br />

da esco<strong>la</strong> com os artistas e a contemporaneida<strong>de</strong> da arte, dos modos <strong>de</strong> a p<strong>en</strong>sar, a ver e <strong>de</strong> a fazer,<br />

construindo um espaço reflexivo <strong>de</strong> questionam<strong>en</strong>to e <strong>de</strong> resistência à indifer<strong>en</strong>ça das alquimias<br />

curricu<strong>la</strong>res (Popkewitz, 2002) que governam a educação e o <strong>en</strong>sino artístico na cida<strong>de</strong> esco<strong>la</strong>r.<br />

Explorar uma pedagogia emaranhada por estes campos move o indivíduo passivo para se tornar<br />

um participante activo no seu processo <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizagem. E cos<strong>en</strong>do esta imagem ao p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> Freinet, parece “que o há <strong>de</strong> irracional em educação é essa cr<strong>en</strong>ça <strong>de</strong> que outros po<strong>de</strong>m criar para<br />

nós a nossa própria cultura” (Leite et al, 1991:80). Neste s<strong>en</strong>tido, consi<strong>de</strong>ro fundam<strong>en</strong>tal incluir<br />

os alunos neste processo em perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong>vir (Not, 1989). Como já referi, os alunos fazem parte<br />

<strong>de</strong>sta busca como um passa anel barthesiano on<strong>de</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> um ponto <strong>de</strong> partida comum, o resultado<br />

final é imprevisível. Há, por isso, um incitam<strong>en</strong>to constante, um processo <strong>de</strong> maternagem (Barthes,<br />

2004) on<strong>de</strong> aluno e professor trabalham juntos, embora com objectivos difer<strong>en</strong>tes, na procura <strong>de</strong><br />

uma forma <strong>de</strong> ser e <strong>de</strong> estar na construção <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido(s).<br />

Vinheta III: Instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> leitura<br />

Se por um <strong>la</strong>do já indiquei os conceitos que pret<strong>en</strong>do trabalhar produtivam<strong>en</strong>te, por outro, faltame<br />

<strong>en</strong>unciar as l<strong>en</strong>tes através das quais irei intersectar estes mesmos conceitos. Neste s<strong>en</strong>tido<br />

torna-se também pertin<strong>en</strong>te p<strong>en</strong>sar, para a natureza da investigação em curso: “como é que se<br />

cria outra língua no interior da língua, <strong>de</strong> tal maneira que toda a linguagem t<strong>en</strong>da para o seu<br />

limite ou mesmo para o seu «exterior»? Como é que o exterior da linguagem é feito <strong>de</strong> visões e<br />

<strong>de</strong> sons pert<strong>en</strong>c<strong>en</strong>tes a um domínio outro que não o da linguagem em si, mas que só a linguagem<br />

torna possíveis? Porque é que os escritores são <strong>de</strong>s<strong>de</strong> logo, através das pa<strong>la</strong>vras, ilustradores e<br />

músicos?”…<br />

Esta são algumas das questões que nos assaltam após a leitura <strong>de</strong> a Crítica e Clínica, <strong>de</strong><br />

Gilles Deleuze (2000), e que, t<strong>en</strong>do por m<strong>en</strong>te este estudo, nos levaria a reve<strong>la</strong>r a inquietação<br />

<strong>la</strong>t<strong>en</strong>te: porque é que os artistas não são <strong>de</strong>s<strong>de</strong> logo, através da sua forma <strong>de</strong> fazer arte, escritores?<br />

E mais uma vez Deleuze esc<strong>la</strong>rece-nos que “escrever é uma tarefa <strong>de</strong> <strong>de</strong>vir, sempre inacabada,<br />

sempre a fazer-se, e que extravasa toda a matéria que se po<strong>de</strong> viver ou vivida. É um processo,<br />

quer dizer, uma passagem <strong>de</strong> Vida que atravessa o vivível e o vivido. A escrita é inseparável<br />

do <strong>de</strong>vir […] (2000:11) ”. Mas se assim é, <strong>en</strong>tão o que dizer sobre Picasso quando este afirmava<br />

que: nunca realizei uma pintura como uma obra <strong>de</strong> arte, é tudo pesquisa.<br />

Um <strong>en</strong>contro lúcido para esta situação atlética, o modo <strong>de</strong> se lhe resistir criticam<strong>en</strong>te, “o único<br />

modo <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r a língua” parece ser “atacá-<strong>la</strong>…cada escritor é obrigado a fazer a sua língua…”<br />

(Deleuze citando Proust, 2000: 16), o que neste estudo passa por p<strong>en</strong>sar o professor/artista através<br />

<strong>de</strong> uma pesquisa baseada nos princípios da produção artística, e cujo espaço se têm circunscrito<br />

àquilo que alguns autores d<strong>en</strong>ominam <strong>de</strong> a/r/tography 2 . Mas se por um <strong>la</strong>do gostaria <strong>de</strong> alertar<br />

que a a/r/tografia não exclui outras formas <strong>de</strong> pesquisa, que se intersectam e lhe dão espessura; por<br />

outro, a a/r/tografia como metodologia <strong>de</strong> pesquisa irá permitir-me movim<strong>en</strong>tar por <strong>en</strong>tre os<br />

campos da imagem e do texto (Mitchell, 2005), da teoria e da acção, utilizando os seus dispositivos<br />

disciplinares como forma <strong>de</strong> legitimação do meu próprio discurso. Será numa mestiçagem <strong>de</strong><br />

processos que construirei o meu próprio discurso; e assim posso dizer, que seguimos a lição <strong>de</strong><br />

Proust.<br />

2 A partir <strong>de</strong> <strong>de</strong>ste ponto, e t<strong>en</strong>do em conta uma leitura mais escorreita <strong>de</strong>ste texto, dar-se-á preferência à pa<strong>la</strong>vra<br />

escrita em português. Ou seja, <strong>en</strong>contraremos a/r/tografia em vez <strong>de</strong> a/r/tography.<br />

215


Ainda que exista um corpo substancial <strong>de</strong> literatura que utiliza a arte como forma <strong>de</strong> pesquisa<br />

e como um método <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tação, se a investigação baseada em arte é para ser tida em<br />

conta como um campo emerg<strong>en</strong>te <strong>de</strong> pesquisa em educação, <strong>en</strong>tão talvez esta precise <strong>de</strong> ser<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida como uma metodologia em si (McNiff, 1998, Levine, 2000; Huss, 2005). Isto implica<br />

ir além da utilização <strong>de</strong> critérios exist<strong>en</strong>tes para a pesquisa qualitativa, ao mesmo tempo que<br />

se avança para uma compre<strong>en</strong>são da interdisciplinarida<strong>de</strong> não como uma colcha <strong>de</strong> retalhos <strong>de</strong><br />

difer<strong>en</strong>tes disciplinas e metodologias, mas como uma perda, uma mudança, ou uma ruptura que,<br />

na ausência, produza novos cursos <strong>de</strong> acção (Springgay, Irwin & Wilson, 2005). Neste s<strong>en</strong>tido, a<br />

a/r/tografia é uma metodologia <strong>de</strong> pesquisa que <strong>en</strong>volve simultaneam<strong>en</strong>te arte e educação (Alex<br />

<strong>de</strong> Cosson, 2003; Irwin, 2003, 2004; Irwin & <strong>de</strong> Cosson, 2004; Springgay, 2001, 2003a, 2003b;<br />

Springgay & Irwin, 2004; Wilson, 2000). E<strong>la</strong> re<strong>la</strong>ciona e cria ligações com o mundo que a ro<strong>de</strong>ia,<br />

pret<strong>en</strong>d<strong>en</strong>do <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r, num continuum fluxo, as fronteiras da sua acção, procurando escapar à<br />

<strong>de</strong>marcação <strong>de</strong> territórios disciplinares fixos. S<strong>en</strong>do o resultado do <strong>en</strong>contro da arte com a grafia,<br />

ou da imagem com a pa<strong>la</strong>vra, é nesta dobra que os dois campos interagem, se ampliam, se rejeitam<br />

e/ou, se subvertem um o ao outro. É nesta resistência que os modos do ver e do dizer po<strong>de</strong>m ser<br />

relidos e rescritos no campo da experiência prática, on<strong>de</strong> a complexida<strong>de</strong> emerge (Aoki, 2003).<br />

Neste s<strong>en</strong>tido, a a/r/tografia compre<strong>en</strong><strong>de</strong> o <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dim<strong>en</strong>to da intersubjectivida<strong>de</strong>, num perpétuo<br />

movim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> interacção corporizada betwe<strong>en</strong> arte e grafia. Com efeito, neste trabalho foi<br />

imprescindível, para um <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho <strong>de</strong> projecto <strong>de</strong> investigação relevante, e<strong>la</strong>borar instrum<strong>en</strong>tos<br />

que me permitissem situar as práticas nos difer<strong>en</strong>tes contextos que as (in) <strong>en</strong>formam. Com este<br />

intuito, realizei <strong>en</strong>trevistas e observações no terr<strong>en</strong>o, seguindo uma linha próxima da trabalhada<br />

por Kaufmann (1996), Tochon (1992) e Vermersch (1994). Por outro <strong>la</strong>do, a construção dinâmica<br />

<strong>de</strong> um diário <strong>de</strong> bordo baseado na imagem e na escrita foi, também, um outro instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

registo que consi<strong>de</strong>rei <strong>de</strong> extrema importância para o estudo em causa (Vancray<strong>en</strong>est, 1990);<br />

(Zabalza, 2004).<br />

Vinheta IV: Leitura do habitante<br />

Partindo do jogo <strong>de</strong> t<strong>en</strong>sões constantes <strong>en</strong>tre as metodologias acima <strong>de</strong>scritas, um dos objectivos<br />

a que se assistiu neste estudo não foi à sublimação <strong>de</strong> um conjunto <strong>de</strong> alunos proc<strong>la</strong>mados<br />

artistas, mas antes ao <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dim<strong>en</strong>to, à pesquisa constante <strong>de</strong>stes alunos em torno do processo<br />

artístico. O que é? Para que serve? Como se processa? O que po<strong>de</strong> ser? Trabalham-se conteúdos<br />

e <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvem-se competências para além <strong>de</strong> simples análises formais a imag<strong>en</strong>s e objectos,<br />

ao mesmo tempo que se possibilita aos alunos com uma formação não especializada em <strong>en</strong>sino<br />

artístico, familiarizarem-se com dispositivos <strong>de</strong> investigação próprios da arte, permitindo-lhes,<br />

através <strong>de</strong> um olhar crítico e reflexivo sobre o quotidiano que os ro<strong>de</strong>ia, ace<strong>de</strong>r a outros olhares<br />

sobre a realida<strong>de</strong>, num contínuo processo <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizagem, feito, se possível, <strong>de</strong> múltiplos (re)<br />

processos. E para que esta imagem se torne mais explícita, resolvemos cruzar algumas reflexões<br />

dos alunos <strong>en</strong>volvidos nesta experiência, assim como imag<strong>en</strong>s e memórias <strong>de</strong>scritivas dos seus<br />

trabalhos, <strong>de</strong> forma a criar um corpus <strong>de</strong> análise a esta experiência.<br />

216


Figura 1 - Título: (A <strong>de</strong>finir pelo público) |<br />

Realizado por Catarina Albuquerque<br />

Figura 2 - Título: War Memorial | Realizado por<br />

Diogo Freire | Luís Rodrigues | Flávio Vilh<strong>en</strong>a<br />

Memória <strong>de</strong>scritiva:<br />

“Com a visita feita ao MIEC, <strong>de</strong>parei-me que as esculturas<br />

conviviam em simbiose com a natureza, interagindo e<br />

dialogando uma com a outra. Ora, s<strong>en</strong>do o meu objectivo<br />

alertar as pessoas para a <strong>de</strong>sflorestação exist<strong>en</strong>te, o<br />

meu trabalho pret<strong>en</strong><strong>de</strong> corporificar este mesmo diálogo<br />

através <strong>de</strong> uma insta<strong>la</strong>ção.<br />

Materiais: Tronco <strong>de</strong> árvore, folhas <strong>de</strong> árvore, serrote,<br />

bostik, e pequ<strong>en</strong>os troncos <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ira.”<br />

Reflexão final:<br />

“Com esta unida<strong>de</strong> <strong>de</strong> trabalho apr<strong>en</strong>di que po<strong>de</strong>mos<br />

utilizar todos os materiais que quisermos para construir<br />

uma obra <strong>de</strong> arte. Percebi que nem sempre o que<br />

p<strong>en</strong>samos inicialm<strong>en</strong>te será o resultado final, pois a meio<br />

da sua realização vão aparec<strong>en</strong>do vários factores que nos<br />

impe<strong>de</strong>m <strong>de</strong> concretizar o projecto inicial.”<br />

Memória <strong>de</strong>scritiva:<br />

Memorial em honra <strong>de</strong> todas as vítimas (civis e soldados)<br />

das guerras. Através <strong>de</strong> uma assemb<strong>la</strong>ge pret<strong>en</strong><strong>de</strong>mos, <strong>de</strong><br />

uma forma simples, relembrar todas as vítimas <strong>de</strong> guerras,<br />

conflitos e at<strong>en</strong>tados.<br />

Materiais: Capacete, tecido, chapa e arma.<br />

Reflexão final:<br />

“Através <strong>de</strong>sta UT apr<strong>en</strong><strong>de</strong>mos um pouco <strong>de</strong> tudo. As i<strong>de</strong>ias<br />

e a maneira <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar e <strong>de</strong> ver um tema/objecto/i<strong>de</strong>ia dos<br />

nossos colegas e do professor Joaquim, […] permite-nos<br />

conhecer novas opiniões e a<strong>la</strong>rgar o nosso conhecim<strong>en</strong>to e a<br />

nossa visão do mundo.”<br />

“Esta unida<strong>de</strong> <strong>de</strong> trabalho foi uma experiência […] que<br />

me <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volveu a capacida<strong>de</strong> não só <strong>de</strong> me ouvir a mim<br />

próprio, como ouvir as i<strong>de</strong>ias dos outros colegas que, juntas,<br />

pot<strong>en</strong>ciaram o <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> um trabalho conjunto.”<br />

“Esta unida<strong>de</strong> <strong>de</strong> trabalho foi para mim um pouco<br />

<strong>de</strong>sori<strong>en</strong>tadora, pois não estou habituado a esta forma <strong>de</strong><br />

trabalhar. Mas p<strong>en</strong>so que é b<strong>en</strong>éfico e <strong>de</strong>veria ser mais<br />

ext<strong>en</strong>sa para permitir uma habituação. Deveria ser <strong>en</strong>sinada<br />

mais cedo, pois é uma forma <strong>de</strong> trabalhar com muita margem<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to e permite várias opções. Mas p<strong>en</strong>so que<br />

não apr<strong>en</strong>di nada em específico, talvez pe<strong>la</strong> minha forma <strong>de</strong><br />

ser. Daí, como referi acima, <strong>de</strong>ver ser implem<strong>en</strong>tada mais<br />

cedo, esta forma <strong>de</strong> trabalho.”<br />

217


Figura 4 - Título: O ninho | Realizado por Eduardo Rocha e<br />

Rodrigo Gonçalves.<br />

Figura 5 - Título: Porque a vida é uma melodia.| Realizado<br />

por Afonso Leitão e Mariana Pedro.<br />

218<br />

Memória <strong>de</strong>scritiva:<br />

“Este trabalho repres<strong>en</strong>ta um ninho em ponto gran<strong>de</strong>.<br />

O nosso objectivo é leva-lo à exposição e colocá-lo<br />

na secção exterior da galeria, s<strong>en</strong>do este um projecto<br />

que para nós repres<strong>en</strong>ta a biodiversida<strong>de</strong>, um factor<br />

bastante importante para a nossa existência.”<br />

Materiais: Arame, f<strong>en</strong>o, raízes/terra, re<strong>de</strong> metálica e<br />

pauzinhos.<br />

Reflexão final:<br />

“Nesta unida<strong>de</strong> e trabalho apr<strong>en</strong>di a visualizar o que<br />

me ro<strong>de</strong>ia e a a<strong>la</strong>rgar horizontes. Apr<strong>en</strong>di também<br />

que a arte po<strong>de</strong> ir mais além do que o papel e a te<strong>la</strong><br />

[…] que até a po<strong>de</strong>mos <strong>en</strong>contrar no nosso dia-a-dia,<br />

assim como novos métodos <strong>de</strong> trabalho.”<br />

Memória <strong>de</strong>scritiva:<br />

“Retrata a vida <strong>de</strong> uma p<strong>la</strong>nta, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> do inicio da vida<br />

até à morte, em analogia com uma melodia musical.”<br />

Materiais: p<strong>la</strong>ntas, instrum<strong>en</strong>tos musicais, lixo, tinta<br />

acrílica, ligaduras <strong>de</strong> gesso e gel <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas.<br />

Reflexão final:<br />

“Deu-me uma visualização difer<strong>en</strong>te, assim como um<br />

s<strong>en</strong>tido crítico a vários problemas que nele existem<br />

[…].”<br />

“Apr<strong>en</strong>di que nesta unida<strong>de</strong> <strong>de</strong> trabalho a obra <strong>de</strong><br />

arte não é só a obra final, mas sim todas as i<strong>de</strong>ias,<br />

p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>tos, esforços e <strong>de</strong>dicação investida na<br />

obra.”


Figura 6 - Título: Valor | Realizado por Rúb<strong>en</strong> Monteiro.<br />

Memória <strong>de</strong>scritiva:<br />

“Através <strong>de</strong>sta insta<strong>la</strong>ção é pret<strong>en</strong>dido repres<strong>en</strong>tar o pouco valor que a socieda<strong>de</strong> <strong>de</strong> hoje em dia<br />

dá ao nosso p<strong>la</strong>neta. Ainda que a m<strong>en</strong>sagem transmitida apar<strong>en</strong>te ser <strong>de</strong> um cariz mais ambi<strong>en</strong>tal,<br />

a int<strong>en</strong>ção passa também por s<strong>en</strong>sibilizar e abordar temas socioeconómicos como a <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong><br />

e difer<strong>en</strong>ças <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to, agravadas pe<strong>la</strong> falta <strong>de</strong> humanida<strong>de</strong> e escrúpulos que os países<br />

mais ricos <strong>de</strong>monstram perante os países mais pobres, como por exemplo a <strong>de</strong>gradação dos termos<br />

<strong>de</strong> troca, em que <strong>de</strong>pois das multinacionais <strong>de</strong> países <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvidos explorarem a mão-<strong>de</strong>-obra e<br />

recursos locais, v<strong>en</strong><strong>de</strong>m muito mais caro para o resto do mundo, conseguindo fazer um lucro im<strong>en</strong>so<br />

e gerar riqueza que não se torna proveitosa para o país em que se insta<strong>la</strong>m. Estas acções ilegais<br />

conseguem ser omissas através da corrupção das <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s regu<strong>la</strong>doras <strong>de</strong>sses países, que sem saber,<br />

asseguram a cada dia que passa um futuro mais <strong>de</strong>sigual em que ninguém terá os mesmos direitos,<br />

nem as mesmas p<strong>en</strong>alizações. Isso é o que pret<strong>en</strong>do <strong>de</strong>monstrar com a minha insta<strong>la</strong>ção; a ganância<br />

que irá comprometer o mundo que conhecemos hoje.”<br />

Materiais: Alumínio, ma<strong>de</strong>ira, plástico, ferro.<br />

Reflexão final:<br />

“Esta unida<strong>de</strong> <strong>de</strong> trabalho permite-me <strong>de</strong>monstrar visualm<strong>en</strong>te a minha perspectiva sobre problemas<br />

que actualm<strong>en</strong>te são consi<strong>de</strong>rados importantes.<br />

Este tipo <strong>de</strong> trabalhos, baseados em projectos reais que <strong>en</strong>volvem os alunos, <strong>de</strong>spontam na<br />

perspectiva <strong>de</strong> estruturar o <strong>en</strong>sino não como mera exposição <strong>de</strong> conteúdos, mas com base na<br />

resolução <strong>de</strong> situações problemáticas (semelhantes às do mundo real, num total respeito pelo<br />

carácter global e complexo da realida<strong>de</strong>), pelo que introduz uma fundam<strong>en</strong>tal dinâmica integradora,<br />

e <strong>de</strong> síntese, <strong>en</strong>tre teoria e prática, primordial na própria legitimação dos saberes, afirmando o seu<br />

ess<strong>en</strong>cial p<strong>en</strong>dor operativo. Esta constante articu<strong>la</strong>ção <strong>en</strong>tre teoria e prática, na prossecução <strong>de</strong><br />

um <strong>de</strong>terminado objectivo, ou como referia Dewey na visão <strong>de</strong> um fim, mostra-se fundam<strong>en</strong>tal<br />

na própria legitimação do espaço esco<strong>la</strong>r, uma vez que promove no aluno uma consciência da<br />

operacionalida<strong>de</strong>, aplicabilida<strong>de</strong> e <strong>en</strong>ca<strong>de</strong>am<strong>en</strong>to dos saberes disciplinares adquiridos, da sua<br />

transversalida<strong>de</strong>, e concomitantem<strong>en</strong>te da sua real importância na resolução <strong>de</strong> casos concretos,<br />

<strong>de</strong> acordo com as necessida<strong>de</strong>s e interesses que se v<strong>en</strong>ham a registar ao longo da sua vida,<br />

fom<strong>en</strong>tando a construção <strong>de</strong> uma inteligência estratégica. Por outras pa<strong>la</strong>vras:<br />

“ […] Está iner<strong>en</strong>te um novo conceito <strong>de</strong> apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r. A prática do projecto <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>ará uma<br />

vonta<strong>de</strong> <strong>de</strong> agir, <strong>de</strong> reflectir, numa re<strong>la</strong>ção agradável com a apr<strong>en</strong>dizagem constante, com o novo<br />

saber, com a procura do saber fazer com alternância respon<strong>de</strong>r/questionar, respon<strong>de</strong>r/questionar<br />

interminavelm<strong>en</strong>te …, tal como no jogo <strong>la</strong>biríntico do conhecim<strong>en</strong>to. É uma apr<strong>en</strong>dizagem que<br />

<strong>en</strong>volve a av<strong>en</strong>tura porque parte à <strong>de</strong>scoberta e assim se arriscam continuam<strong>en</strong>te problemáticas<br />

situações difíceis <strong>de</strong> gerir, incerteza, revisão dos valores […] é o indivíduo que constrói o seu próprio<br />

saber, ele tem um papel activo no processo <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizagem, <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volve-se, cresce na possibilida<strong>de</strong><br />

219


<strong>de</strong> pôr à prova as suas pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s, antecipa as suas acções, projecta-se no futuro. Os indivíduos<br />

tornam-se mais at<strong>en</strong>tos, críticos, confiantes e exig<strong>en</strong>tes em re<strong>la</strong>ção a si, aos outros e à realida<strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>volv<strong>en</strong>te, mais capazes <strong>de</strong> intervir socialm<strong>en</strong>te” (Leite et al, 1991:81).<br />

O campo da prática, isto é o saber-fazer, rec<strong>la</strong>ma uma diversida<strong>de</strong> <strong>de</strong> meios e <strong>de</strong> recursos<br />

possibilitando que o conhecim<strong>en</strong>to dê origem a novas produções, também <strong>de</strong> carácter visual, ou<br />

não. Longe <strong>de</strong> ser este o fio condutor da Educação <strong>Visual</strong> e artística, <strong>de</strong>verá, contudo, ser parte<br />

integrante <strong>de</strong>sse processo. Uma educação pe<strong>la</strong> arte com esta estrutura favorece o <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to<br />

crítico e re<strong>la</strong>cional, faz<strong>en</strong>do da educação um acontecim<strong>en</strong>to em constante transformação. Todavia,<br />

embora reconheça que este <strong>en</strong>foque está, também ele, inserido num sistema esco<strong>la</strong>r e que faz<br />

uso <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos da gramática disciplinar da esco<strong>la</strong>, a verda<strong>de</strong> é que proporciona aos alunos:<br />

i) a aquisição <strong>de</strong> “um conhecim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> si mesmos e do mundo”; ii) contribui “para estruturar o<br />

conhecim<strong>en</strong>to por meio <strong>de</strong> experiências em outras matérias esco<strong>la</strong>res”, iii) favorece “ as atitu<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> interpretação, re<strong>la</strong>ção, crítica e transferência em re<strong>la</strong>ção ao mundo que os ro<strong>de</strong>ia” (Hernán<strong>de</strong>z,<br />

2000: 56). Assim s<strong>en</strong>do, e tal como nos recorda Arthur Ef<strong>la</strong>nd, no Handbook of art education,<br />

“A well-educated person is one who can function in both well–structured and ill–structured learning<br />

situations. Cognitive flexibility is the attribute of having an array of strategies, but it also inclu<strong>de</strong>s<br />

the ability to select and match the appropriate strategy for knowledge acquisition for use in domains<br />

with differing structural properties” (2004:756).<br />

Consi<strong>de</strong>remos, assim, a valida<strong>de</strong> <strong>de</strong> uma reconstrução activa do conhecim<strong>en</strong>to, levada a cabo<br />

por cada indivíduo, garantindo um respeito total por cada projecto individual, e fom<strong>en</strong>tando a<br />

capacida<strong>de</strong> <strong>de</strong> cada um construir o seu próprio saber, assim como apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r, num espaço<br />

<strong>de</strong> dinâmicas cada vez mais complexas, on<strong>de</strong> cada indivíduo, a cada instante, <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> a natureza<br />

e legitimida<strong>de</strong> da sua interv<strong>en</strong>ção, face a uma prévia leitura das condicionantes que diante si se<br />

apres<strong>en</strong>tam. Todavia, é importante não reduzir a aproximação a este tipo <strong>de</strong> projectos, imag<strong>en</strong>s,<br />

sons, performances ou fragm<strong>en</strong>tos seleccionados a uma mera activida<strong>de</strong> esco<strong>la</strong>r situado no tempo<br />

e espaço. Para isso parece-me importante a figura do professor/artista, já que é importante que o<br />

processo <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizagem que a esco<strong>la</strong> oferece ao aluno seja significativo face aos seus interesses<br />

e expectativas.<br />

“The influ<strong>en</strong>ce of visual culture on id<strong>en</strong>tity occurs on personal and communal levels. Various aspects<br />

of personal id<strong>en</strong>tity are ma<strong>de</strong> up of many cultural bits. Culture is a col<strong>la</strong>ge of many cultural id<strong>en</strong>tities<br />

that are selected and trans<strong>la</strong>ted on a continuing basis” (Freedman & Stuhr, 2004:816).<br />

Face ao exposto, consi<strong>de</strong>ro que a promoção <strong>de</strong>ste tipo <strong>de</strong> projectos pot<strong>en</strong>cia a criação <strong>de</strong> altíssimos<br />

índices <strong>de</strong> motivação no disc<strong>en</strong>te, uma vez que este, para além <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r a aplicabilida<strong>de</strong> dos<br />

conhecim<strong>en</strong>tos teóricos, <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volve a sua investigação c<strong>en</strong>trada em temáticas por si <strong>de</strong>finidas e,<br />

portanto, bem próximas das suas vivências e necessida<strong>de</strong>s, dando “um s<strong>en</strong>tido à apr<strong>en</strong>dizagem<br />

no interior da esco<strong>la</strong>” (Leite et al, 1991:71). Deste modo, os alunos, na procura <strong>de</strong> uma ou mais<br />

soluções a essa proposta, são ori<strong>en</strong>tados pelo professor/artista num processo que perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>spoleta o estabelecer <strong>de</strong> analogias, re<strong>la</strong>ções e operacionalização dos conteúdos interiorizados<br />

ao longo <strong>de</strong> todo o processo, embora haja, por vezes, aqui e acolá, a necessida<strong>de</strong> <strong>de</strong> c<strong>la</strong>reiras <strong>de</strong><br />

silêncio (<strong>de</strong> gestação?), estando disponível para dialogar, questionar, sugerir, formando também<br />

corpo do work in process educativo. Também como po<strong>de</strong>mos ver, é ainda frequ<strong>en</strong>te, nesta<br />

disciplina, produzirem-se reflexões críticas a partir dos trabalhos dos disc<strong>en</strong>tes, quer seja através<br />

<strong>de</strong>les ou do próprio professor, facto que produz neles um efeito <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ção e motivação sobre um<br />

220


discurso que, visando transmitir-lhes conhecim<strong>en</strong>tos, se configura também como um mom<strong>en</strong>to em<br />

que um <strong>de</strong>terminado aluno é valorizado na sua individualida<strong>de</strong> e subjectivida<strong>de</strong>.<br />

Vinheta VI: Fecho<br />

Em suma, é imerso neste contexto, na construção activa e conjunta com os alunos, que pret<strong>en</strong>do<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r a acção da figura do professor/artista, na d<strong>en</strong>sida<strong>de</strong> do campo em se que inscreve, como<br />

umas das formas mais interessantes <strong>de</strong> <strong>en</strong>carar a educação e a arte na actualida<strong>de</strong>. E mais não se<br />

po<strong>de</strong>ria pedir a Sínsifo…<br />

Bibliografia<br />

AOKI, T. (2003). “Locating living pedagogy in teacher ’research’”: Five metonymic mom<strong>en</strong>ts. In E.<br />

Hasebe-Ludt & W. Hurr<strong>en</strong> (Eds.), Curriculum intertext , pp. 103-109, New York: Peter Lang.<br />

BAMFORD, A. (2009). The wow factor: global research comp<strong>en</strong>dium on the impact of the arts in<br />

education. Munster: Waxmann.<br />

BARTHES, Ro<strong>la</strong>nd (2004). O rumor da língua. São Paulo: Martins Fontes.<br />

BEYNON, C., GEDDIS, A., & ONSLOW, B. (2001). Learning-to-teach: Cases and concepts for novice<br />

teachers and teacher educators. Toronto: Pr<strong>en</strong>tice Hall.<br />

BEYUS, Joseph (2010). Cada homem um artista. Lisboa: Editora 7 Nós.<br />

BOURRIAUD, N. (2002). Re<strong>la</strong>tional aesthetics. Paris: Les presses du réel.<br />

BRITZMAN, D. (1986). “<strong>Cultura</strong>l myths in the making of a teacher: Biography and social structure in<br />

teacher education”. Harvard Educational Review, 56(4), pp. 442–456.<br />

CARROLL, K. (1997). “Researching paradigms in art education”. In Sharon La Pierre & Enid<br />

Zimmerman (ed.). Research methods and methodologies for art education. Virginia: NAEA,<br />

pp.171-192.<br />

CHALMERS, F. (2004). “Learning from histories of art education: an overview of research and issues”.<br />

In E. Eisner & M. Day (ed.). Handbook of research and policy in art education. Mahwah, N.J. :<br />

Lawr<strong>en</strong>ce Erlbaum, pp.11- 32.<br />

CORREIA, José Alberto (2001). A construção ci<strong>en</strong>tífica do político em educação. Educação, Socieda<strong>de</strong><br />

& <strong>Cultura</strong>, (15), 19-43.<br />

DANILOWITZ, Br<strong>en</strong>da & HOROWITZ, Fre<strong>de</strong>rick A. (2006). Josef Albers: To Op<strong>en</strong> Eyes. London:<br />

Phaidon.<br />

De COSSON, A. (2003). (Re)searching sculpted a/r/tography: (Re)learning subverted-knowing through<br />

aporetic praxis. Tese <strong>de</strong> doutoram<strong>en</strong>to, University of British Columbia, Vancouver, Canadá.<br />

DELEUZE, Gilles (2000). Crítica e Clínica. Lisboa: Edições Século XXI.<br />

EFLAND, A. (2004). Emerging Visions of Art Education. In Eisner, Elliot & DAY, Michael D. (2004).<br />

Handbook of Research and Policy in Art education. Mahwah: Laur<strong>en</strong>ce Erlbaum Associates.<br />

FERNANDES, Domingos [Coord.] (2007). Estudo <strong>de</strong> avaliação do <strong>en</strong>sino artístico – Re<strong>la</strong>tório Final.<br />

[Versão electrónica em PDF]. Acedido em Março <strong>de</strong> 2007, em: http://www.min-edu.pt<br />

FREEDMAN, Kerry & STUHR, Patrícia (2004). Curriculum Change for the 21stC<strong>en</strong>tury: <strong>Visual</strong> Culture<br />

in Art Education. In Eisner, Elliot & DAY, Michael D. (2004). Handbook of Research and Policy<br />

in Art education. Mahwah: Laur<strong>en</strong>ce Erlbaum Associates.<br />

HERNÁNDEZ, Fernando (2000). <strong>Cultura</strong> <strong>Visual</strong>, Mudança Educativa e Projecto <strong>de</strong> Trabalho. Porto<br />

Alegre: <strong>Artes</strong> Médicas Sul.<br />

HUSS, E. (2005). Researching creations: Applying arts-based research to Bedouin wom<strong>en</strong>’s drawings.<br />

International Journal of Qualitative Methods, 4(4), Article 4. Acedido em 21 <strong>de</strong> Fevereiro <strong>de</strong><br />

2011, em: http://www.ualberta.ca/~iiqm/backissues/4_4/pdf/huss.pd<br />

IRWIN, R. L. (2003). “Towards an aesthetic of unfolding in/sights through curriculum”. Journal of the<br />

221


Canadian Association for Curriculum Studies, 1(2), pp.63-78. Acedido em 25<strong>de</strong>Maio<br />

<strong>de</strong>2011 em: http://www.csse.ca/CACS/JCACS/PDF%20Cont<strong>en</strong>t/07.-Irwin.pdf<br />

IRWIN, R. L. (2004). “A/r/tography: A metonymic métissage”. In Irwin, R. L. & <strong>de</strong> Cosson, A. (Eds.).<br />

A/r/tography: R<strong>en</strong><strong>de</strong>ring self through arts based living inquiry , pp. 27-38. Vancouver, BC:<br />

Pacific Educational Press.<br />

IRWIN, R. L., &<strong>de</strong> COSSON, A. (Eds.). (2004). A/r/tography: R<strong>en</strong><strong>de</strong>ring self through arts-basedliving.<br />

Vancouver, British Columbia, Canada: Educational Press.<br />

LEITE, E., MALPIQUE, M., SANTOS, Milice R. (1991). Trabalho <strong>de</strong> Projecto. 1. Apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

por projectos c<strong>en</strong>trados em problemas. 2ª edição, Colecção Ser Professor, Porto: Edições<br />

Afrontam<strong>en</strong>to.<br />

LEVINE, Steph<strong>en</strong> K. (2000). “Researching Imagination: Imagining Research”. POIESIS: A Journal of<br />

the Arts and Communication, Volume 2.<br />

KAUFMANN, Jean-C<strong>la</strong>u<strong>de</strong> (1996).L’<strong>en</strong>treti<strong>en</strong> compréh<strong>en</strong>sif. Paris: Nathan.<br />

MCNIFF, S. (1998). Art-based research. London: Jessica Kingsley Publisher.<br />

MEBAN, Margaret (2002). The Postmo<strong>de</strong>rn Artist in the School: Implications for Arts Partnership<br />

Programs. [Versão electrónica em PDF]. International Journal of Education & the Arts, Volume<br />

3, Number 1. Acedido em 25 <strong>de</strong> Fevereiro <strong>de</strong> 2002, em: http://www.ijea.org/v3n1/in<strong>de</strong>x.html<br />

MITCHELL, W.J. Thomas (2005).What do pictures want?: the lives and loves of images. Chicago: The<br />

University of Chicago Press.<br />

NOT, Louis (1989). L’<strong>en</strong>seignem<strong>en</strong>t répondant. Paris: PUF.<br />

PODESVA, Kristina L. (2007). “Pedagogical Turn: Brief Notes on Education as Art”. [Versão electrónica<br />

On-line]. Fillip - Projectile Publishing Society, Number 6. Acedido em 21 <strong>de</strong> Abril <strong>de</strong> 2011, em:<br />

http://fillip.ca/cont<strong>en</strong>t/a- pedagogical-turn<br />

POMBO, Olga (2004). Interdisciplinarida<strong>de</strong>: Ambições e Limites. Antropos. Lisboa: Relógio D’Água<br />

Editores.<br />

POPKEWITZ, Thomas S. (2002). “How the alchemy makes inquiry, evid<strong>en</strong>ce and exclusion”. In<br />

Journal of Teacher Education. Volume: 53. Issue: 3, pp.262.<br />

SPRINGGAY, S. (2001). The body knowing: A visual art instal<strong>la</strong>tion as educational research.<br />

Dissertação <strong>de</strong> Mestrado, University of British Columbia, Vancouver, Canadá.<br />

SPRINGGAY, S. (2003a). “Cloth as intercorporeality: Touch, fantasy, and performance and the<br />

construction of body knowledge”. International Journal of Education and the Arts, 4 (5).<br />

Acedido em 23 <strong>de</strong> Abril <strong>de</strong> 2011 em: http://ijea.asu.edu/v4n5<br />

SPRINGGAY, S. (2003b). “Communities seeing themselves seeing: <strong>Visual</strong> art as educational research”.<br />

Trabalho apres<strong>en</strong>tado no Encontro anual da American Education Research Association, Chicago,<br />

2003. Acedido em 30 <strong>de</strong> Abril <strong>de</strong> 2011 em: http://www.coe.iup.edu/kjkmoran/communities%20<br />

aera4.htm<br />

SPRINGGAY, S., & IRWIN, R. L. (2004). Wom<strong>en</strong> making art: Aesthetic inquiry as a political<br />

performance. In G. KNOWLES, L. NEILSEN, A. COLE, &T. LUCIANI (Eds.), Provoked by<br />

art: Theorizing arts-informed inquiry (pp.71-83). Halifax, Nova Scotia, Canada: Backalong<br />

Books.<br />

SPRINGGAY, S., IRWIN, R and WILSON, S. (2005). A/r/tography as Living Inquiry, Through Art and<br />

Text. [Versão electrónica em PDF]. Qualitative Inquiry. Acedido em 21 <strong>de</strong> Fevereiro <strong>de</strong> 2011,<br />

em: http://qix.sagepub.com/cont<strong>en</strong>t/11/6/897<br />

TOCHON, F. V. (1992). “À quoi p<strong>en</strong>s<strong>en</strong>t les Chercheurs quand ils p<strong>en</strong>s<strong>en</strong>t aux Enseignants?”. Revue<br />

Française <strong>de</strong> Pédagogie, n 99, 89-113.<br />

VANCRAYENEST, A. (1990). «A escrita <strong>de</strong>scritiva das práticas educativas como instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

mudança». In Pratiques <strong>de</strong> formation, n° 20, Déc., pp.45-56.<br />

VERMERSCH, Pierre (1994).L’<strong>en</strong>treti<strong>en</strong> d’explicitation. Paris: ESF.<br />

WILSON, S. (2000). Fragm<strong>en</strong>ts: An art-based narrative inquiry. Dissertação <strong>de</strong> Mestrado, University of<br />

British Columbia, Vancouver, Canadá.<br />

ZABALZA, Miguel A. (2004). Diários <strong>de</strong> au<strong>la</strong>, um instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> pesquisa e <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to<br />

profissional. Porto Alegre: Artmed Editora.<br />

222


É possível tornar um programa <strong>de</strong> conteúdos aborrecidos<br />

num p<strong>la</strong>no <strong>de</strong> educação artística <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ção? Sim, é!<br />

Tijolo Para<strong>de</strong>, um projecto <strong>de</strong> comunicação e <strong>de</strong> formação artística<br />

Abstract<br />

G<strong>en</strong>oveva Oliveira<br />

C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> História <strong>de</strong> Arte, Universida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Évora, Portugal<br />

O reconhecim<strong>en</strong>to da educação artistica e da interdisciplinarieda<strong>de</strong> é fundam<strong>en</strong>tal. Os professores<br />

<strong>de</strong>vem <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r a necessida<strong>de</strong> <strong>de</strong> estarem sempre informados e actualizados. A pedagogia <strong>de</strong>ve<br />

ser reve<strong>la</strong>nte <strong>de</strong> modo a haver espírito critico. De uma id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong> local, para um mundo global,<br />

surgem formas dos professores reflectirem sobre si próprios, sobre a sua profissão e a sua re<strong>la</strong>ção<br />

com os alunos. A Vi<strong>la</strong> da Maceira, concelho <strong>de</strong> Leiria, Portugal, tem uma herança única no seu<br />

património industrial associdada à indústria cim<strong>en</strong>teira que permitiu a construção <strong>de</strong> diversas<br />

insta<strong>la</strong>ções ao longo do século XX, incluindo o Bairro da Fábrica com características unicas. Esta<br />

herança da arquitectura e património, junto à porta da esco<strong>la</strong> foi o primeiro passo: <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvemos<br />

um projecto a p<strong>en</strong>sar na especificida<strong>de</strong> <strong>de</strong>stes estudantes com interesses difer<strong>en</strong>tes e por vezes<br />

diverg<strong>en</strong>tes da esco<strong>la</strong>.<br />

Descripción g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia<br />

A activida<strong>de</strong> “Tijolo Para<strong>de</strong>” insere-se d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> um projecto mais a<strong>la</strong>rgado, o “Arts&Culture que se<br />

<strong>de</strong>s<strong>en</strong>volveu durante dois anos na esco<strong>la</strong> (<strong>en</strong>tre Setembro <strong>de</strong> 2009 e Junho <strong>de</strong> 2011) e que abrangeu<br />

activida<strong>de</strong>s práticas, artistas plásticos locais, estudantes do <strong>en</strong>sino secundário profissional, bem<br />

como o contacto com museus <strong>de</strong> arte contemporânea. As difer<strong>en</strong>tes activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvidas<br />

reve<strong>la</strong>ram que os jov<strong>en</strong>s são capazes <strong>de</strong> problematizar o s<strong>en</strong>tido da arte, comunicar valores e<br />

posições que adoptam nos seus percursos e no trabalho com os outros, adquirindo uma nova<br />

linguagem e um novo vocabulário (Barbe-Gall, 2009). A activida<strong>de</strong> Tijolo Para<strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volveuse<br />

na esco<strong>la</strong> (Maceira, Leiria, Portugal) <strong>en</strong>tre Setembro <strong>de</strong> 2010 e Junho <strong>de</strong> 2011. Cada pessoa,<br />

aluno, professor, pai ou funcionário tinha <strong>de</strong> realizar o seu p<strong>la</strong>no individual <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ção num<br />

tijolo e pintá-lo, sob o lema “um tijolo, uma marca pessoal”, num ano em que a esco<strong>la</strong> fez vinte e<br />

cinco anos <strong>de</strong> existência.<br />

A discussão nasceu na sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> au<strong>la</strong> no mom<strong>en</strong>to da reflexão sobre os temas <strong>de</strong><br />

multiculturalismo e pós colonialismo que vem no <strong>de</strong>correr dos conteúdos programáticos <strong>de</strong> duas<br />

disciplinas que leccionávamos ao curso profissional Multimédia, do <strong>en</strong>sino secundário, a disciplina<br />

<strong>de</strong> Área <strong>de</strong> Integração que versa questões refer<strong>en</strong>tes à cidadania e a disciplina <strong>de</strong> História da<br />

<strong>Cultura</strong> e das <strong>Artes</strong>. Fizemos investigação, (por vezes online, outras na biblioteca da esco<strong>la</strong>) e<br />

analisamos temáticas que nos permitissem focar o nosso olhar em difer<strong>en</strong>tes realida<strong>de</strong>s artísticas<br />

nos difer<strong>en</strong>tes contin<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>sviando-nos do c<strong>en</strong>tralismo europeu. Era necessária também a<br />

discussão sobre os materiais que iríamos trabalhar que nos levavam ao <strong>de</strong>bate sobre a comunida<strong>de</strong><br />

on<strong>de</strong> a esco<strong>la</strong> se insere. Cim<strong>en</strong>to, vidro, ma<strong>de</strong>iras, tijolos são alguns dos materiais que fazem parte<br />

do dia-a-dia dos alunos da esco<strong>la</strong>, pois diversos <strong>en</strong>carregados <strong>de</strong> educação ou são operários fabris<br />

ou operários da construção civil. Eles próprios nos auxiliaram a p<strong>en</strong>sar e a rever as nossas i<strong>de</strong>ias<br />

iniciais sobre o projecto ao partilharem as suas experiências quotidianas. A discussão sobre estes<br />

223


materiais e a sua importância na região foram também sublinhados por Abílio Febra, escultor,<br />

natural da Maceira, com quem os alunos co<strong>la</strong>boraram no ano lectivo anterior. Através do nosso<br />

networking, obtivemos 500 tijolos doados pe<strong>la</strong> empresa Preceram, <strong>de</strong> Pombal, com o apoio do<br />

Engº José Ávi<strong>la</strong>. Estes materiais permitiram-nos p<strong>la</strong>nificar uma activida<strong>de</strong> que <strong>de</strong> algum modo<br />

também fosse ao <strong>en</strong>contro das experiências dos próprios alunos.<br />

Depois do <strong>de</strong>bate, insistimos sobre a importância dos alunos realizarem investigação<br />

online <strong>de</strong> forma individual e que seleccionassem imag<strong>en</strong>s com as quais se id<strong>en</strong>tificassem ou que<br />

reconhecessem a sua cultura ou a sua individualida<strong>de</strong>. As turmas eram compostas por jov<strong>en</strong>s <strong>de</strong><br />

difer<strong>en</strong>tes países, (Por exemplo, Ucrânia), jov<strong>en</strong>s <strong>de</strong> várias regiões d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Portugal, s<strong>en</strong>do na<br />

sua maioria da Vi<strong>la</strong> da Maceira, concelho <strong>de</strong> Leiria, no c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Portugal. Foi sublinhado que<br />

cada um tem direito à sua individualida<strong>de</strong> e esta questão quisemos aprofundar com os alunos<br />

nomeadam<strong>en</strong>te como o multiculturalismo marcou uma nação como Portugal que durante séculos<br />

foi colonialista. O multiculturalismo passa não só por essa herança cultural portuguesa que se<br />

transmitiu ao longo <strong>de</strong> séculos, mas também pe<strong>la</strong> <strong>de</strong>fesa <strong>de</strong> um espírito <strong>de</strong> tolerância e respeito<br />

pe<strong>la</strong> difer<strong>en</strong>ça, que nem sempre é fácil <strong>en</strong>tre jov<strong>en</strong>s adolesc<strong>en</strong>tes.<br />

Xerardo Pereiro, (2006) sublinha que os processos <strong>de</strong> hibridismo e <strong>de</strong> crioulização<br />

resultam da coexistência das t<strong>en</strong>dências <strong>de</strong> homog<strong>en</strong>eização e <strong>de</strong> particu<strong>la</strong>rização; note-se que<br />

n<strong>en</strong>huma <strong>de</strong><strong><strong>la</strong>s</strong> fica anu<strong>la</strong>da por este confronto. A cultura é e<strong>la</strong> própria um processo fundado na<br />

intersecção <strong>en</strong>tre o universal e o particu<strong>la</strong>r – é uma questão <strong>de</strong> <strong>de</strong>finição <strong>de</strong> fronteiras (não se<br />

tratando <strong>de</strong> meras fronteiras territoriais) pe<strong>la</strong> qual se estabelecem processos <strong>de</strong> resistência e <strong>de</strong><br />

comparação e que dificilm<strong>en</strong>te resultará na estandardização. As t<strong>en</strong>tativas imperialistas <strong>de</strong> difusão<br />

e imposição culturais resultaram sempre no <strong>de</strong>spoletar natural <strong>de</strong> estratégias <strong>de</strong> resistência cultural,<br />

<strong>de</strong> apropriações selectivas que, longe <strong>de</strong> transformar os povos colonizados em vítimas passivas,<br />

os estimu<strong>la</strong>va a experim<strong>en</strong>tar novos processos <strong>de</strong> construção <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>. Ana Almeida refere:<br />

“Fa<strong>la</strong>r <strong>de</strong> uma cultura global é ins<strong>en</strong>sato. No máximo, estão a <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volver-se bolsas localizadas<br />

(em termos territoriais e <strong>de</strong> conteúdo) que atestam que a globalização cultural só o é a título parcial.<br />

Não há uma cultura global, mas uma pluralida<strong>de</strong> <strong>de</strong> culturas globais. Há um cosmopolitismo<br />

cultural global que se reactualiza perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, pelo que não há ap<strong>en</strong>as uma globalização<br />

mas várias globalizações, algumas das quais contraditórias” (2008).<br />

Entre o inicio da discussão e o inicio da activida<strong>de</strong> prática <strong>de</strong>s<strong>en</strong>rolou-se s<strong>en</strong>sivelm<strong>en</strong>te<br />

oito semanas, variando um pouco <strong>de</strong> turma para turma. A activida<strong>de</strong> do “Tijolo Para<strong>de</strong>”, na sua<br />

compon<strong>en</strong>te prática, teve o seu inicio na pintura ao ar livre dos tijolos, t<strong>en</strong>do os alunos pintado em<br />

média dois tijolos. Um dos aspectos mais motivadores do projecto foi efectivam<strong>en</strong>te a realização<br />

dos trabalhos práticos efectuados em difer<strong>en</strong>tes mom<strong>en</strong>tos com os alunos, permitindo uma difer<strong>en</strong>te<br />

re<strong>la</strong>ção <strong>en</strong>tre os alunos, <strong>en</strong>tre o aluno e o professor e <strong>en</strong>tre todos os interv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes, nomeadam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong>carregados <strong>de</strong> educação e funcionários da esco<strong>la</strong>. Os alunos mais directam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>volvidos<br />

s<strong>en</strong>tiram que pert<strong>en</strong>ciam a um projecto global, o da construção da própria esco<strong>la</strong> e como tal, o<br />

seu s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> responsabilida<strong>de</strong> foi s<strong>en</strong>do ampliado gradualm<strong>en</strong>te. Naturalm<strong>en</strong>te, e reforçando<br />

as i<strong>de</strong>ias do construccionismo social, (Eisner, 2003), a nossa preocupação foi sem dúvida mais<br />

focalizada no processo e não no produto final, apesar <strong>de</strong> reconhecermos que é fundam<strong>en</strong>tal<br />

inc<strong>en</strong>tivarmos os alunos para a qualida<strong>de</strong> dos resultados, para o s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> responsabilida<strong>de</strong> e<br />

para o conhecim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> si próprios reforçando o principio <strong>de</strong> que po<strong>de</strong>m ser cada vez melhores se<br />

investirem e se aperfeiçoarem.<br />

Um dos aspectos mais curiosos da pintura dos tijolos foi o facto <strong>de</strong> não termos obtido<br />

uma diversida<strong>de</strong> <strong>de</strong> testemunhos como inicialm<strong>en</strong>te p<strong>en</strong>sávamos alcançar. Efectivam<strong>en</strong>te acabou<br />

por haver por parte <strong>de</strong> muitos alunos a utilização <strong>de</strong> símbolos “cliché” como flores, corações ou<br />

a redacção do nome do autor. Também não alcançamos a qualida<strong>de</strong> gráfica que gostaríamos. De<br />

224


algum modo, não o podíamos exigir, pois estes alunos tiveram ao longo do seu percurso esco<strong>la</strong>r<br />

uma gran<strong>de</strong> ausência <strong>de</strong> disciplinas práticas re<strong>la</strong>cionadas com as artes visuais ou outro tipo <strong>de</strong><br />

artes, pois pert<strong>en</strong>ceram a currículos alternativos. Alguns <strong>de</strong>stes alunos não <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volviam este tipo<br />

<strong>de</strong> trabalho em pintura na sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> au<strong>la</strong> há algum tempo. Como tal, consi<strong>de</strong>ramos que foi muito<br />

importante po<strong>de</strong>r motivá-los para esta vert<strong>en</strong>te.<br />

Como o ano lectivo era a celebração do aniversário da esco<strong>la</strong>, consi<strong>de</strong>ramos que era<br />

importante serem <strong>en</strong>volvidos outros doc<strong>en</strong>tes e alunos, nomeadam<strong>en</strong>te os alunos da Oficina<br />

<strong>de</strong> Teatro. Se por um <strong>la</strong>do foi interessante este a<strong>la</strong>rgam<strong>en</strong>to criando um ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> alegria e<br />

<strong>de</strong> gran<strong>de</strong> motivação <strong>en</strong>tre os difer<strong>en</strong>tes jov<strong>en</strong>s, por outro <strong>la</strong>do consi<strong>de</strong>ramos que se per<strong>de</strong>u a<br />

capacida<strong>de</strong> analítica do projecto, pois estes grupos convidados não realizaram a activida<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

investigação, análise, discussão e avaliação dos vários mom<strong>en</strong>tos do projecto, como os alunos<br />

directam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>volvidos.<br />

No dia do aniversário da esco<strong>la</strong> realizou-se uma insta<strong>la</strong>ção ao ar livre no espaço do<br />

recreio da esco<strong>la</strong>, inspirados na obra da artista plástica Ana Vieira “Ocultação/Desocultação”<br />

(1978), ape<strong>la</strong>ndo à i<strong>de</strong>ia <strong>de</strong> um edifício em construção, tal como uma esco<strong>la</strong> que festeja mais<br />

um aniversário e relembra bons e maus mom<strong>en</strong>tos, projectando-se no futuro. Antes e após esse<br />

mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> festivida<strong>de</strong>, e da construção da insta<strong>la</strong>ção, em sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> au<strong>la</strong>, discutimos sobre o que era<br />

essa tipologia <strong>de</strong> obra <strong>de</strong> arte, analisando a obra <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes artistas portugueses e estrangeiros<br />

e como através da arte, diversas vezes é transmitida uma m<strong>en</strong>sagem crítica que po<strong>de</strong> ser política,<br />

social ou até ecológica por parte <strong>de</strong> alguns artistas.<br />

Posteriorm<strong>en</strong>te, os tijolos pintados por alunos, professores, direcção, funcionários e pais<br />

foram expostos no Castelo <strong>de</strong> Leiria, t<strong>en</strong>do <strong>en</strong>volvido a Junta <strong>de</strong> Freguesia da Maceira e a Câmara<br />

Municipal <strong>de</strong> Leiria. Esta re<strong>la</strong>ção com as instituições foi fundam<strong>en</strong>tal para permitir uma difer<strong>en</strong>te<br />

compon<strong>en</strong>te e trajectória no processo <strong>de</strong> educação artística. O Vereador Dr. Gonçalo Lopes e<br />

Dr. Pedro Ferreira, da Câmara Municipal <strong>de</strong> Leiria, bem como o Vice- Presid<strong>en</strong>te da Junta <strong>de</strong><br />

Freguesia <strong>de</strong> Maceira, Sr Victor Reis apoiaram incondicionalm<strong>en</strong>te o projecto. Seleccionamos um<br />

aluno <strong>de</strong> cada turma (10ºB, 11ºB e 12ºB) que nos auxiliaram a preparar a exposição em todos os<br />

seus mom<strong>en</strong>tos, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o transporte <strong>de</strong> 111 tijolos da esco<strong>la</strong> para o Castelo e a montagem. Estes<br />

alunos “curadores” <strong>de</strong>monstram s<strong>en</strong>tir-se muito honrados e orgulhosos por estarem a repres<strong>en</strong>tar a<br />

turma num trabalho completam<strong>en</strong>te distinto da sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> au<strong>la</strong>. Apr<strong>en</strong><strong>de</strong>ram a importância da imagem,<br />

da informação, da divulgação, da co<strong>la</strong>boração <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes pessoas nas difer<strong>en</strong>tes instituições.<br />

Numa última fase, preparamos a realização <strong>de</strong> um mural com todos os tijolos pintados, que ficou<br />

na esco<strong>la</strong>, como marca <strong>de</strong>sse ano <strong>de</strong> aniversário.<br />

O processo <strong>de</strong> <strong>en</strong>sino (<strong>en</strong>sino formal ou não formal) não po<strong>de</strong> proporcionar repres<strong>en</strong>tações<br />

absolutas da verda<strong>de</strong>, assim como a interpretação do conhecim<strong>en</strong>to está também sujeita a uma<br />

reinterpretação por parte do aluno/doc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acordo com o género, a cultura, as capacida<strong>de</strong>s e<br />

o contexto étnico. As condições pós mo<strong>de</strong>rnas estão a modificar a concepção da apr<strong>en</strong>dizagem<br />

dos educadores, a forma <strong>de</strong> apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r dos alunos e a análise da apr<strong>en</strong>dizagem. Uma das gran<strong>de</strong>s<br />

premissas da educação <strong>de</strong> uma forma geral e especificam<strong>en</strong>te da educação artística é que os<br />

professores <strong>de</strong>veriam alertar os seus alunos para a tomada <strong>de</strong> consciência da gran<strong>de</strong> diversida<strong>de</strong>,<br />

<strong>de</strong> interpretações possíveis, das gran<strong>de</strong>s mudanças e difer<strong>en</strong>ças a que o conhecim<strong>en</strong>to está sujeito<br />

e que essa flexibilida<strong>de</strong> é fundam<strong>en</strong>tal para o p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>to criativo (Ef<strong>la</strong>nd, Freedman, Stuhr, 2003:<br />

83). Não é fácil <strong>en</strong>sinar numa perspectiva pós mo<strong>de</strong>rna. Certos estudos críticos têm apontado<br />

que a educação assina<strong>la</strong> a existência <strong>de</strong> mecanismos <strong>de</strong> conservação e reprodução das dim<strong>en</strong>sões<br />

socioeconómicas <strong>de</strong> estrutura que operam sistematicam<strong>en</strong>te ao serviço dos interesses da indústria<br />

e do Estado, com o objectivo <strong>de</strong> produzir uma força <strong>de</strong> trabalho efici<strong>en</strong>te e um cons<strong>en</strong>so político<br />

(Ef<strong>la</strong>nd, 2002). Uma reforma educativa pactuada por estes vectores suscita certos estilos do<br />

225


conhecim<strong>en</strong>to como o produtivo e o burocrático, ambos ass<strong>en</strong>tes numa mudança superficial do<br />

sistema ao invés <strong>de</strong> uma reformu<strong>la</strong>ção profunda, ass<strong>en</strong>te numa abstracção do conhecim<strong>en</strong>to,<br />

p<strong>en</strong>sando a prática como algo separado da teoria, sustém a i<strong>de</strong>ia <strong>de</strong> que os professores e as pessoas<br />

<strong>de</strong> uma forma em geral po<strong>de</strong>m <strong>de</strong>semp<strong>en</strong>har funções múltip<strong><strong>la</strong>s</strong> incluindo as burocráticas (Eisner,<br />

2003). De um ponto <strong>de</strong> vista pós mo<strong>de</strong>rno, uma reforma educativa <strong>de</strong>veria alim<strong>en</strong>tar o uso do<br />

conflito como ferram<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizagem, ao invés <strong>de</strong> se procurar o cons<strong>en</strong>so <strong>en</strong>tre professores<br />

e alunos. O avanço da apr<strong>en</strong>dizagem cooperativa e outros tipos <strong>de</strong> trabalho em grupo na esco<strong>la</strong><br />

faz-se com a promoção da id<strong>en</strong>tificação <strong>de</strong> problemas.<br />

A teoria pós mo<strong>de</strong>rna retoma algumas das questões e temas que só se podiam abordar<br />

em certas disciplinas como a crítica, a história <strong>de</strong> arte e a estética, transportando em si gran<strong>de</strong>s<br />

modificações no seu conteúdo e s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong>ssas disciplinas e dilui os limites que as separam <strong>de</strong><br />

outras áreas temáticas. D<strong>en</strong>tro da esco<strong>la</strong>, estas questões da transgressão <strong>en</strong>tre as disciplinas não<br />

são abordadas ou são levem<strong>en</strong>te abordadas, da mesma forma que se ignora a repres<strong>en</strong>tação do<br />

conhecim<strong>en</strong>to como uma construção social e raram<strong>en</strong>te se tem em conta a opinião dos estudantes<br />

ou do público. Para <strong>en</strong>sinar sob um ponto <strong>de</strong> vista pós mo<strong>de</strong>rno, é necessário conceptualizar<br />

a história como instável, não linear, culturalm<strong>en</strong>te integrada, <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s concretas e muito<br />

interpretativa (Hughes, 1993). O projecto Arts&Culture e especificam<strong>en</strong>te a activida<strong>de</strong> do Tijolo<br />

Para<strong>de</strong> teve como principal objectivo problematizar, questionar, tornar o aluno mais participativo<br />

e reflexivo na sua actuação como cidadão activo e como estudante integrado numa comunida<strong>de</strong><br />

educativa.<br />

Méto<strong>de</strong>s/Metodologia<br />

A avaliação formativa e reflexiva acompanhou o projecto. Na avaliação formativa, assim como<br />

na “pesquisa acção”, os objectivos passaram não só por estudar os resultados <strong>de</strong> um processo,<br />

mas também contribuir para esse processo. A importância da avaliação passou por re-analisar<br />

constantem<strong>en</strong>te os métodos <strong>de</strong> funcionam<strong>en</strong>to. A observação em au<strong>la</strong> <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes imag<strong>en</strong>s e<br />

pequ<strong>en</strong>os filmes permitiu o <strong>de</strong>bate, a troca <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ias sobre as questões do multiculturalismo, a<br />

visita a museus <strong>de</strong> arte contemporânea contribuíram para a reflexão. Depois da realização do<br />

p<strong>la</strong>no, passamos à interv<strong>en</strong>ção no tijolo sobre o tema com a produção da pintura. O mom<strong>en</strong>to<br />

da prática foi <strong>de</strong> gran<strong>de</strong> satisfação para os alunos. Foi realizado ao ar livre, criando uma re<strong>la</strong>ção<br />

interpessoal difer<strong>en</strong>te e uma difer<strong>en</strong>te aproximação <strong>en</strong>tre os vários interv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes. Depois da<br />

realização da pintura, os alunos pre<strong>en</strong>cheram um inquérito, exprimindo as suas opiniões sobre o<br />

processo e sobre a activida<strong>de</strong>. Por outro <strong>la</strong>do, <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volv<strong>en</strong>do <strong>en</strong>trevistas aos alunos e professores<br />

conseguimos a recolha <strong>de</strong> informação <strong>de</strong> uma forma sistemática, dando a oportunida<strong>de</strong> <strong>de</strong> todos<br />

contribuírem activam<strong>en</strong>te para o mesmo. O testemunho <strong>de</strong> todos os participantes foi fundam<strong>en</strong>tal<br />

para que o processo pu<strong>de</strong>sse atingir um método <strong>de</strong> evolução. Dado as características dos alunos<br />

serem tão diversas e nem sempre fáceis tem-nos obrigado a uma forma <strong>de</strong> rep<strong>en</strong>sar sistemática<br />

das activida<strong>de</strong>s, difer<strong>en</strong>ciando <strong>de</strong> grupo para grupo. Após a exposição, voltamos a realizar um<br />

inquérito aos alunos sobre essa activida<strong>de</strong>. Os resultados <strong>de</strong>monstraram que os estudantes se<br />

mostraram surpre<strong>en</strong>didos <strong>de</strong> forma positiva com as difer<strong>en</strong>tes fases do processo e satisfeitos por<br />

integrarem um projecto que saiu a sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> au<strong>la</strong> e a própria esco<strong>la</strong>. Todos os alunos contribuíram <strong>de</strong><br />

forma activa para a projecção e divulgação das activida<strong>de</strong>s participando no blog com fotografias<br />

e trabalhos. A construção do mural na esco<strong>la</strong> teve a responsabilida<strong>de</strong> dos alunos mais novos do<br />

<strong>en</strong>sino secundário. Foram eles, com o apoio dos doc<strong>en</strong>tes, que organizaram o <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho e a estrutura<br />

do mural, participando activam<strong>en</strong>te na sua construção, que foi concluída já no período <strong>de</strong> férias<br />

dos alunos.<br />

226


Resultats/Expected Outcomes/results<br />

É possível tornar um programa <strong>de</strong> conteúdos aborrecidos para os nossos alunos num projecto<br />

<strong>de</strong> educação artística <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ção? Sim, é! Neste processo po<strong>de</strong>mos utilizar difer<strong>en</strong>tes etapas<br />

como a <strong>de</strong>scrição, a evocação do contexto e a interpretação. A activida<strong>de</strong> do Tijolo Para<strong>de</strong>, no<br />

contexto <strong>de</strong> um projecto bem mais a<strong>la</strong>rgado que tem sido o Arts&Culture, mais do que celebrar<br />

um aniversário e um percurso <strong>de</strong> uma esco<strong>la</strong>, tem contribuído para estreitar as re<strong>la</strong>ções <strong>de</strong> um<br />

grupo <strong>de</strong> alunos que nem sempre tem uma re<strong>la</strong>ção fácil com a esco<strong>la</strong> ou <strong>en</strong>tre si. Tijolo Para<strong>de</strong> não<br />

celebrou só uma festa, celebrou as difer<strong>en</strong>tes possibilida<strong>de</strong>s da investigação em educação artística,<br />

o <strong>de</strong>bate sobre o multiculturalismo, o individualismo, a realização prática <strong>de</strong> uma activida<strong>de</strong> e<br />

um s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> pert<strong>en</strong>ça a uma instituição que através <strong>de</strong> uma activida<strong>de</strong> conseguiu congregar<br />

difer<strong>en</strong>tes participantes: alunos e professores, toda uma comunida<strong>de</strong> e difer<strong>en</strong>tes instituições, (a<br />

Câmara Municipal <strong>de</strong> Leiria, a Junta <strong>de</strong> Freguesia <strong>de</strong> Maceira, a empresa Preceram que ce<strong>de</strong>u os<br />

tijolos) para além das portas da esco<strong>la</strong>.<br />

Consi<strong>de</strong>ramos que apesar <strong>de</strong> em dois anos <strong>de</strong> projecto termos visitado diversos museus<br />

<strong>de</strong> tipologias difer<strong>en</strong>tes, incidindo nos museus <strong>de</strong> arte mo<strong>de</strong>rna e contemporânea, teria sido muito<br />

positivo ter visitado ainda mais museus ou ter visitado <strong>de</strong> forma mais contínua os mesmos museus.<br />

Não o fizemos por questões económicas, mas também por dificulda<strong>de</strong>s que se pr<strong>en</strong><strong>de</strong>m ao facto<br />

da esco<strong>la</strong> se situar na zona c<strong>en</strong>tro do país, longe das principais cida<strong>de</strong>s, on<strong>de</strong> se <strong>en</strong>contram certos<br />

museus. Consi<strong>de</strong>ramos, no <strong>en</strong>tanto, que o trabalho realizado com os alunos na preparação da<br />

visita, antes <strong>de</strong>sta e a análise e reflexão após a mesma, foi extremam<strong>en</strong>te salutar, permitindo<br />

que os alunos passassem a ter um difer<strong>en</strong>te interesse pe<strong><strong>la</strong>s</strong> instituições museológicas e os seus<br />

acervos. T<strong>en</strong>tamos contactar os serviços educativos dos museus visitados atempadam<strong>en</strong>te e alertar<br />

os educadores para a dinâmica do projecto sublinhando <strong>de</strong> que modo é que o acervo po<strong>de</strong>ria ser<br />

útil para os alunos. Esta re<strong>la</strong>ção com os museus resultou <strong>de</strong> forma muito positiva e útil.<br />

Apesar <strong>de</strong> termos tido o apoio da direcção da esco<strong>la</strong> na cedência <strong>de</strong> materiais e organização<br />

<strong>de</strong> todas as activida<strong>de</strong>s, bem como na re<strong>la</strong>ção estabelecida com as difer<strong>en</strong>tes instituições, não<br />

foi fácil <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvermos este projecto durante estes dois anos, num contexto <strong>de</strong> avaliação <strong>de</strong><br />

professores extraordinariam<strong>en</strong>te crítico e trem<strong>en</strong>dam<strong>en</strong>te competitivo. S<strong>en</strong>timos inúmeras vezes<br />

“forças <strong>de</strong> bloqueio” d<strong>en</strong>tro da própria esco<strong>la</strong>, não só através do impedim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> certas pessoas<br />

responsáveis <strong>de</strong> certas estruturas por não darem a <strong>de</strong>vida importância ao projecto ou nem sequer<br />

o divulgarem junto da comunida<strong>de</strong> educativa ou termos ouvido com<strong>en</strong>tários pouco construtivos.<br />

Porém, o projecto <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volveu-se nas suas difer<strong>en</strong>tes fases com a força e a motivação dos alunos,<br />

dos professores e funcionários que souberam valorizar o processo motivando e sublinhando<br />

críticas construtivas. Foi no historial <strong>de</strong> 25 anos <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>, o projecto mais divulgado a nível<br />

nacional e internacional, t<strong>en</strong>do sido apres<strong>en</strong>tado em quatro contin<strong>en</strong>tes. Destacamos as doc<strong>en</strong>tes<br />

Otília Lopes e So<strong>la</strong>nge Santos, bem como a Psicóloga da esco<strong>la</strong>, Car<strong>la</strong> Calhau que durante dois<br />

anos co<strong>la</strong>boraram int<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>te no projecto. De colegas nacionais e estrangeiros, <strong>de</strong> esco<strong><strong>la</strong>s</strong><br />

secundárias e universida<strong>de</strong>s, <strong>de</strong> investigadores, s<strong>en</strong>timos um apoio <strong>de</strong>smedido e o reconhecim<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> um trabalho que quis apostar na qualida<strong>de</strong>, no rigor ci<strong>en</strong>tífico e pedagógico.<br />

E que interpretação fazemos do Tijolo Para<strong>de</strong>? Que apreciação fazemos <strong>de</strong> acordo com a<br />

nossa educação e experiência pessoal? O Tijolo Para<strong>de</strong>, com a exposição no Castelo <strong>de</strong> Leiria, saiu<br />

as portas da esco<strong>la</strong>, levando os alunos a reflectirem sobre um novo s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> responsabilização e<br />

<strong>de</strong> reconhecim<strong>en</strong>to sobre aquilo que realizam a partir da sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> au<strong>la</strong> po<strong>de</strong> adquirir uma difer<strong>en</strong>te<br />

importância e projecção no contexto social e comunitário. Um exercício <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido crítico, <strong>de</strong>bate,<br />

trabalho prático foi realizado no projecto Arts&Culture face ao programa <strong>de</strong> História da <strong>Cultura</strong><br />

e das <strong>Artes</strong> e da disciplina <strong>de</strong> Área <strong>de</strong> Integração, auxiliado pe<strong>la</strong> investigação/<strong>de</strong>bate que os<br />

227


alunos realizam, o contacto com os artistas, visitas a museus e outras instituições e que resultou<br />

posteriorm<strong>en</strong>te num trabalho <strong>de</strong> realização prática na esco<strong>la</strong>. Consi<strong>de</strong>ramos que no <strong>de</strong>correr do<br />

segundo ano do projecto, a abordagem dos alunos face aos conteúdos foi difer<strong>en</strong>te, bem como<br />

aos problemas da própria esco<strong>la</strong>, turma ou “fora portas”, a análise crítica em re<strong>la</strong>ção ao seu país<br />

e às difer<strong>en</strong>tes questões sociais, que foi pat<strong>en</strong>te na activida<strong>de</strong> do “Tijolo Para<strong>de</strong>”. O exercício da<br />

“interrogação” iniciado em 2009 foi l<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te interiorizado constituindo uma prática frequ<strong>en</strong>te,<br />

que se observou através da re<strong>la</strong>ção <strong>de</strong> pert<strong>en</strong>ça que os grupos turma adquiriram e pe<strong>la</strong> forma<br />

motivadora e activa como reagiram às propostas do projecto ou as sugestões que muitas vezes<br />

partiram dos próprios alunos e a sua participação. Consi<strong>de</strong>ramos também que, se por um <strong>la</strong>do, a<br />

atitu<strong>de</strong> <strong>de</strong> certos doc<strong>en</strong>tes da esco<strong>la</strong> revelou ignorância sobre o que é a educação artística e sobre a<br />

importância que <strong>de</strong>ve ser atribuída, não só à re<strong>la</strong>ção <strong>en</strong>tre artistas e alunos, como a re<strong>la</strong>ção <strong>en</strong>tre a<br />

esco<strong>la</strong> e difer<strong>en</strong>tes instituições, nomeadam<strong>en</strong>te os museus, por outro <strong>la</strong>do, diversos outros doc<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong>monstraram que s<strong>en</strong>do ou não s<strong>en</strong>do doc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> artes po<strong>de</strong>m participar activam<strong>en</strong>te e <strong>de</strong> forma<br />

positiva e construtiva, contribuindo <strong>de</strong> uma forma objectiva para o <strong>en</strong>sino e apr<strong>en</strong>dizagem. O Tijolo<br />

Para<strong>de</strong>, não s<strong>en</strong>do um projecto perfeito, nem t<strong>en</strong>do havido a pret<strong>en</strong>são <strong>de</strong> alcançar a perfeição ou<br />

<strong>de</strong> criar novas teorias ou dogmas <strong>de</strong> educação artística, foi porém um testemunho do que é um<br />

exercício <strong>de</strong> reflexão sobre uma esco<strong>la</strong> ou uma atitu<strong>de</strong> difer<strong>en</strong>te <strong>de</strong> participação na socieda<strong>de</strong>.<br />

Blog<br />

http://artscultureglocal.wordpress.com<br />

http://www.youtube.com/watch?v=KIudkRt3Ew8<br />

Bibliografia<br />

ACASO, Maria Lopez-Bocsh . (2009). La Educacion Artistica no son manualida<strong>de</strong>s. La Catarata.<br />

ALMEIDA, Ana. (2008). “A curadoria <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s na Era da globalização” in I<strong>de</strong>arte - Revista <strong>de</strong><br />

Teorias e Ciências da Arte | Vol. 4.<br />

BARBE-GALL, Françoise. (2009). Cómo hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> arte a los niños? Ed. Nerea.<br />

BOWLES S and Gintis H. (2002). “Schooling in Capitalist America Revisited” in SocEd 75 1.<br />

CLIFFORD, James.(1988).The predicam<strong>en</strong>t of culture. Cambridge, MA. Harvard University Press.<br />

ELLIOT, J. (1991). Action Research for Educational Change. Buckingham: Op<strong>en</strong> University Press.<br />

EFLAND, A. D.; Freedman, K. e Stuhr, P. (2003). Educación y el Arte Posmo<strong>de</strong>rno. Barcelona. Paidos.<br />

EFLAND, Arthur, D (2002) Art & Cognition. Integrating the <strong>Visual</strong> Arts in the Curriculum. New York &<br />

VA: Teachers College Press & National Art Education Association.<br />

EISNER, E. (2003). El arte y <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>te. El papel <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes visuales <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

consci<strong>en</strong>cia. Barcelona.<br />

GEAHIGAN,G. (2000). Critical Discourse and Art Criticism Instruction, Journal of Art and Design<br />

Education. Vol. 19. Nº1. Pp64-71.<br />

HERNÁNDEZ, Fernando. (2007). Espigadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura visual. Barcelona.<br />

HUGHES, A. (1993). “Don’t judge Pianists by their hair” in Journal of Art and Design Education. Vol.<br />

12, nº 3, pp279-289.<br />

PEREIRO, Xerardo. (2006). “Globalização e Museus: Re<strong>la</strong>ções transfronteiriças”, em Ecomuseu do<br />

Barroso (ed.) in Actas das XVI Jornadas sobre a função social do museu. MINOM Movim<strong>en</strong>to<br />

Internacional para uma Nova Museologia. Montalegre. Ecomuseu do Barroso. Câmara Municipal<br />

<strong>de</strong> Montalegre.<br />

SCHöN, D. (1987). Educating the Reflective Practitioner, San Francisco: Jossey-Bass.<br />

SLEETER, C. E., & Grant, C. A. (1987). An analysis of multicultural education in the United States.<br />

Harvard Educational Review, 57 (4).<br />

228


Art i sost<strong>en</strong>ibilitat<br />

Projecte educatiu<br />

Roser Oduber Muntaño<strong>la</strong><br />

CACIS. C<strong>en</strong>tre d’art contemporani i sost<strong>en</strong>ibilitat <strong>de</strong> El forn <strong>de</strong> <strong>la</strong> calç<br />

CACIS inicia les seves activitats a l’any 2008 com a c<strong>en</strong>tre <strong>de</strong> producció i projecció <strong>de</strong> l’art<br />

contemporani integrant art, historia, tecnica, natura i ecologia, aprofitant l’<strong>en</strong>torn dins <strong>de</strong>l que<br />

es situa i, donant projecció a noves vies d’expressió i p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>t amb un projecte educatiu que<br />

s’aprofita <strong>de</strong> les instal·<strong>la</strong>cions, medi natural i treball <strong>de</strong>ls artistes resid<strong>en</strong>ts al c<strong>en</strong>tre per formar<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> percepció, observació i experim<strong>en</strong>tació per arribar a <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volupar capacitats d’expresió<br />

artistica.<br />

El projecte s’assaigat amb alumnes <strong>de</strong>s <strong>de</strong> 3 fins a 18 anys amb difer<strong>en</strong>ts mo<strong>de</strong>ls<br />

d’apr<strong>en</strong><strong>en</strong>tatge i també <strong>en</strong> adults. Actualm<strong>en</strong>t s’estan programant activitats per trebal<strong>la</strong>r amb<br />

pob<strong>la</strong>cions amb difer<strong>en</strong>ts minusvalies.<br />

Introducció<br />

“Nuestra capacidad para transformar <strong>la</strong> Tierra ha promovido <strong>la</strong> ilusión <strong>de</strong> que contro<strong>la</strong>mos<br />

<strong>la</strong> naturaleza, <strong>de</strong> que <strong>de</strong> algún modo, estamos separados <strong>de</strong> el<strong>la</strong> (...). En <strong>la</strong> actualidad, nuestra<br />

superviv<strong>en</strong>cia como especie <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad que t<strong>en</strong>gamos para adaptar nuestro <strong>en</strong>torno<br />

a nuevos procedimi<strong>en</strong>tos. La solución a este tema, fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> nuestra época, <strong>de</strong>terminará<br />

nuestra viabilidad como especie. Debemos adaptar nuestras instituciones y nuestros edificios,<br />

paisajes y as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos a este objetivo”.<br />

Anne Whiston Spirin “Architecture in the Landscape: twoaerd a Unified Vision”<strong>en</strong> Landscape<br />

Architecture, 80, agost <strong>de</strong> 1990<br />

El món on vivim es caracteritza per les múltiples interconexions a nivell global <strong>en</strong> el que els<br />

f<strong>en</strong>òm<strong>en</strong>s físics, biològics, psicològics, socials, culturals, polítics, econòmics i ambi<strong>en</strong>tals,<br />

són tots recíprocam<strong>en</strong>t inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>ts. La realitat, per tant, és cada cop més complexa, fet<br />

que fa més difícils els processos metodològics per a conèixer-<strong>la</strong> <strong>en</strong> profunditat. La recerca<br />

ci<strong>en</strong>tífica clàssica i tradicional resulta limitada i insufici<strong>en</strong>t alhora d’abordar aquestes noves<br />

realitats. Per a <strong>de</strong>scriure aquest món <strong>de</strong> manera a<strong>de</strong>quada necessitem una perspectiva més<br />

àmplia, holista i ecològica, una perspectiva on és necessària una nova visió <strong>de</strong> <strong>la</strong> realitat,<br />

un nou paradigma, és a dir, una transfor mació <strong>de</strong> <strong>la</strong> nostra manera <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar, <strong>de</strong> percebre, <strong>de</strong><br />

valorar i <strong>de</strong> veure el món.<br />

Des <strong>de</strong> CACiS som consci<strong>en</strong>ts <strong>de</strong> <strong>la</strong> realitat d’un món <strong>en</strong> Xarxa, on les fronteres són cada<br />

vegada més primes i el intercanvi <strong>de</strong> coneixem<strong>en</strong>ts més necessari per una recerca amb millors<br />

resultats.<br />

L’objectiu educatiu <strong>de</strong> CACiS és apropar al públic <strong>la</strong> Natura que <strong>en</strong>s <strong>en</strong>volta com a<br />

observadors actius d’una realitat canviant que ha <strong>de</strong> servir <strong>de</strong> manera sost<strong>en</strong>ible a les properes<br />

g<strong>en</strong>eracions. El ll<strong>en</strong>guatge artístic contemporani permet re<strong>la</strong>cionar difer<strong>en</strong>ts camps d’actuació on<br />

el paisatge es transforma <strong>en</strong> un fil conductor <strong>de</strong> re<strong>la</strong>cions educatives <strong>en</strong>tre creadors i públic.<br />

229


Projecte educatiu<br />

Actualm<strong>en</strong>t l’exposició aconsegueix una gran efectivitat <strong>en</strong> els esquemes <strong>de</strong> creació i producció,<br />

tot afavorint un bon marc <strong>de</strong> visibilitat, però es<strong>de</strong>vé m<strong>en</strong>ys efectiva <strong>de</strong>s d’uns paràmetres <strong>de</strong><br />

recepció per part d’un públic que, normalm<strong>en</strong>t, no es troba preparat per a l’experiència crítica que<br />

aquesta ofereix. Aquesta fissura inicial fa que les estratègies educatives corrin el perill <strong>de</strong> caure <strong>en</strong><br />

sistemes <strong>de</strong> transmissió <strong>de</strong>utores <strong>de</strong> ritmes propis <strong>de</strong> l’<strong>en</strong>s<strong>en</strong>yam<strong>en</strong>t acadèmic, on el públic aprèn<br />

allò que el museu diu, s<strong>en</strong>se més marge <strong>de</strong> maniobra. És cert que l’exposició ofereix una lectura<br />

crítica <strong>de</strong> l’<strong>en</strong>torn, que apunta altres mo<strong>de</strong>ls possibles d’interpretació <strong>de</strong> <strong>la</strong> realitat, que afavoreix<br />

una posició política però, al cap i a <strong>la</strong> fi, el públic continua trobant-se amb problemes i dubtes<br />

davant <strong>de</strong> l’es<strong>de</strong>v<strong>en</strong>im<strong>en</strong>t artístic. De fet, <strong>en</strong> mostrar-se tancada quan l’usuari <strong>la</strong> rep, l’exposició<br />

només semb<strong>la</strong> que permeti un accés unidireccional que fa que sigui difícil establir nexes dialectals<br />

<strong>en</strong>tre art i públic .<br />

De totes maneres, el distanciam<strong>en</strong>t pres<strong>en</strong>t <strong>en</strong>tre art i societat no s’ha <strong>de</strong> c<strong>en</strong>trar únicam<strong>en</strong>t<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> lectura expositiva. Una part <strong>de</strong>ls problemes <strong>de</strong> comunicació <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pràctica <strong>de</strong> l’art i el<br />

públic són visibles també <strong>de</strong>s d’un acostam<strong>en</strong>t <strong>de</strong>sconfiat per part d’aquest. La falta <strong>de</strong> costum,<br />

l’ampliació <strong>de</strong> coneixem<strong>en</strong>ts <strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> comoditat o cert accés a <strong>la</strong> cultura <strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> recerca d’un<br />

elitisme s<strong>en</strong>se profunditat fan que, l’aproximació social a l’art actual no sigui massa fructífera.<br />

CACIS creu que s’ha d’obrir noves vies <strong>de</strong> treball on les posicions s’acostin <strong>en</strong>tre elles i<br />

es fom<strong>en</strong>tin mo<strong>de</strong>ls d’alteració <strong>de</strong>ls ritmes d’apr<strong>en</strong><strong>en</strong>tatge bidireccionals, on <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ció lineal <strong>de</strong>l<br />

museu com a emissor i el públic com a receptor, sigui substituïda per una estructura horitzontal on<br />

els difer<strong>en</strong>ts rols es fusion<strong>en</strong> constantm<strong>en</strong>t.<br />

CACIS pres<strong>en</strong>ta un mo<strong>de</strong>l d’accessibilitat a l’art contemporani amb un exercici<br />

d’experim<strong>en</strong>tació on <strong>la</strong> pràctica artística g<strong>en</strong>era un discurs crític al voltant <strong>de</strong> <strong>la</strong> realitat, i no <strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> realitat artística, sinó <strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>l públic mateix, <strong>de</strong>s <strong>de</strong> d’una voluntat educativa, com un<br />

camí d’actuació.<br />

Per assolir aquest contacte directe amb els diversos ag<strong>en</strong>ts CACIS trebal<strong>la</strong> <strong>de</strong>s <strong>de</strong>l int<strong>en</strong>t<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>finir-se com a nou espai <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ció dins l’esfera pública, amb <strong>la</strong> qual cosa s’adreça a una gran<br />

multiplicitat <strong>de</strong> públics que requereix contextos <strong>de</strong> lectura específics.<br />

Dins <strong>de</strong>l context educatiu CACIS p<strong>la</strong>nteja difer<strong>en</strong>ts vectors d’actuació educativa:<br />

• Educació i mo<strong>de</strong>ls d’apr<strong>en</strong><strong>en</strong>tatge <strong>de</strong>s <strong>de</strong>l format expositiu<br />

• Educació i mo<strong>de</strong>ls d’apr<strong>en</strong><strong>en</strong>tatge <strong>de</strong>s <strong>de</strong> l’experim<strong>en</strong>tació<br />

• Educació i mo<strong>de</strong>ls d’apr<strong>en</strong><strong>en</strong>tatge <strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> recerca<br />

Educació i mo<strong>de</strong>l d’apr<strong>en</strong><strong>en</strong>tatge <strong>de</strong>s <strong>de</strong>l format expositiu<br />

Visites a les exposicions<br />

CACIS dins <strong>de</strong> <strong>la</strong> seva programació d’exposicions temporals pres<strong>en</strong>ta recorreguts i <strong>de</strong>bats dirigits<br />

per autors i autores critiques que fan servir les seves obres per reflexionar sobre <strong>la</strong> realitat mundial<br />

i els <strong>de</strong>sequilibris d’una societat global . Una visió prèvia al contacte directe amb les exposicions<br />

que es reforça amb difer<strong>en</strong>ts possibilitats <strong>de</strong> treball posterior.<br />

Pres<strong>en</strong>tacions –Tallers<br />

Des <strong>de</strong> <strong>la</strong> voluntat <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar espais d’intercanvi i assaig, CACIS proposa una programació <strong>de</strong><br />

tallers pràctics al voltant <strong>de</strong> <strong>la</strong> noció d’educació <strong>de</strong>s <strong>de</strong> l’àmbit artístic lligats a les exposicions<br />

temporals.<br />

Aquests tallers tindran una durada d’un matí ampliable, <strong>en</strong> funció <strong>de</strong> l’artista i <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

proposta particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> cada grup.<br />

Adreçat a estudiants <strong>de</strong> primària, secundària, batxillerats, escoles d’art i grups d’adults.<br />

230


Objectius<br />

Els principals objectius són :<br />

- Estudiar i <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dre els aspectes<br />

fonam<strong>en</strong>tals <strong>de</strong> l’art contemporani a partir <strong>de</strong><br />

l’anàlisi i compressió <strong>de</strong> l’obra d’un artista que<br />

trebal<strong>la</strong> amb <strong>la</strong> Natura com elem<strong>en</strong>t <strong>de</strong> reflexió i<br />

creació crítica.<br />

- Observació <strong>de</strong> l’<strong>en</strong>torn.<br />

- Utilitzar els elem<strong>en</strong>ts naturals <strong>de</strong> forma<br />

sost<strong>en</strong>ible <strong>en</strong> <strong>la</strong> pràctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> creació.<br />

- Apr<strong>en</strong>dre a veure i valorar les obres<br />

pròpies i les <strong>de</strong> l’<strong>en</strong>torn.<br />

- Unificar els continguts teòrics <strong>en</strong> les<br />

activitats pràctiques.<br />

Educació i mo<strong>de</strong>l d’apr<strong>en</strong><strong>en</strong>tatge <strong>de</strong>s <strong>de</strong> l’experim<strong>en</strong>tació<br />

Aquest mo<strong>de</strong>l d’apr<strong>en</strong><strong>en</strong>tatge vol apropar a l’observador <strong>de</strong> manera activa a l’experim<strong>en</strong>tació com<br />

a elem<strong>en</strong>t fonam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> l’art contemporani.<br />

La Id<strong>en</strong>titat <strong>de</strong> C<strong>en</strong>tre El Forn <strong>de</strong> <strong>la</strong> Calç amb criteris <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilitat, ciència i art vol que<br />

<strong>la</strong> seva principal tasca sigui d’inc<strong>en</strong>tivar i difondre <strong>la</strong> creativitat artística <strong>de</strong>l nostre temps així com<br />

facilitar–ne <strong>la</strong> recepció. Crear un espai per a <strong>la</strong> cultura <strong>de</strong> qualitat obrint canals d’accés i <strong>de</strong> difusió<br />

per tal que aquesta pugui arribar al màxim nombre <strong>de</strong> públic.<br />

Trebal<strong>la</strong>r com a <strong>la</strong>boratori <strong>de</strong> comportam<strong>en</strong>ts <strong>de</strong> recerca ci<strong>en</strong>tífic-artístics obert a les<br />

experiències canviants <strong>de</strong>l món i als ll<strong>en</strong>guatges que les fan visibles.<br />

Un indret obert al p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>t creatiu. Necessariam<strong>en</strong>t compromès amb <strong>la</strong> ecologia i <strong>la</strong><br />

sost<strong>en</strong>ibilitat, amb <strong>la</strong> informació i l’educació sobre els ll<strong>en</strong>guatges i discursos contemporanis.<br />

Establir ponts <strong>de</strong> comunicació <strong>en</strong>tre difer<strong>en</strong>ts àmbits <strong>de</strong> coneixem<strong>en</strong>t tecnoci<strong>en</strong>tífic i<br />

artisticohumanista cap a una reflexió que doni cabuda als reptes actuals.<br />

Dins d’aquest apartat CACIS ofereix dos mèto<strong>de</strong>s<br />

d’experim<strong>en</strong>tació:<br />

• L’experim<strong>en</strong>tació amb materials obtinguts <strong>de</strong> <strong>la</strong> natura.<br />

• L’experim<strong>en</strong>tació amb criteris <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilitat.<br />

Treballs amb movils<br />

231<br />

Pres<strong>en</strong>tació <strong>de</strong> l’exposició <strong>de</strong> Ba<strong>la</strong>nza


L’experim<strong>en</strong>tació amb materials obtinguts <strong>de</strong> <strong>la</strong> natura<br />

L’experim<strong>en</strong>tació com naturalistes basada <strong>en</strong> l’observació i anàlisi <strong>de</strong> <strong>la</strong> natura.<br />

L’experim<strong>en</strong>tació com geòlegs basada <strong>en</strong> l’anàlisi <strong>de</strong>ls minerals.<br />

L’artista contemporani utilitza materials que troba a <strong>la</strong> natura per incorporar a <strong>la</strong> seva<br />

obra ( instal·<strong>la</strong>ció, fotografia, escultura....). El naturalista romàntic <strong>de</strong>l segle XVIII, que recollia<br />

sistemàticam<strong>en</strong>t tot allò que era motiu d’anàlisi i docum<strong>en</strong>tació es transforma al segle XXI <strong>en</strong><br />

l’artista crític que recull tot allò que vol fer servir <strong>en</strong> <strong>la</strong> seva expressió plàstica. (informalisme,<br />

Land Art ...)<br />

L’artista contemporani experim<strong>en</strong>ta amb objectes, minerals, tecnologies, amb tot allò que<br />

troba fortuïta o int<strong>en</strong>cionadam<strong>en</strong>t, amb l’objectiu <strong>de</strong> créixer i nodrir les seves necessitats <strong>de</strong> crear,<br />

expressar i/o comunicar el seu p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>t.<br />

Treballs amb materials naturals amb Sharon Kallis<br />

(Canada)<br />

L’experim<strong>en</strong>tació amb criteris <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilitat<br />

El compromís <strong>de</strong> CACIS amb l’ecologia fa necessari aquest apartat. L’experim<strong>en</strong>tació amb criteris<br />

<strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilitat obre un v<strong>en</strong>tall molt ampli dins <strong>de</strong> <strong>la</strong> practica artística i l’arquitectura.<br />

Des <strong>de</strong> <strong>la</strong> visió crítica <strong>de</strong>ls artistes que<br />

amb <strong>la</strong> seva obra fan una acció reivindicativa<br />

fins els actuals discursos que treball<strong>en</strong><br />

amb l’experim<strong>en</strong>tació <strong>de</strong> nous materials i<br />

noves propostes més sost<strong>en</strong>ibles. L’artista<br />

contemporani esta compromès amb <strong>la</strong> situació<br />

<strong>de</strong>l món i <strong>de</strong> <strong>la</strong> natura.<br />

L’experim<strong>en</strong>tació pràctica s’ofereix<br />

<strong>en</strong> forma <strong>de</strong> tallers, seminaris o confer<strong>en</strong>cies<br />

que les escoles o grups <strong>de</strong> visitants pod<strong>en</strong><br />

fer durant tot l’any vincu<strong>la</strong><strong>de</strong>s o no als<br />

difer<strong>en</strong>ts actes que es fan al c<strong>en</strong>tre dins <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> seva programació.<br />

Tallers <strong>de</strong> movils<br />

232<br />

Projecte Nius amb Hel<strong>en</strong>ne Lafond (França)


Tallers d’experim<strong>en</strong>tacio i natura<br />

Instal·<strong>la</strong>ció <strong>de</strong> l’exposició <strong>de</strong> Stefan Cools (Ho<strong>la</strong>nda)<br />

Tallers basats <strong>en</strong> l’observació <strong>de</strong> <strong>la</strong> natura, <strong>la</strong> flora i <strong>la</strong> fauna <strong>de</strong> manera activa amb ulls <strong>de</strong><br />

naturalista. Els participants recolliran materials, faran dibuixos, escoltaran i s<strong>en</strong>tiran tot allò que<br />

<strong>en</strong> l’època estacional es pugi fer <strong>de</strong> manera respectuosa <strong>de</strong> <strong>la</strong> natura. Amb <strong>la</strong> finalitat <strong>de</strong> fer un<br />

obra d’art contemporani.<br />

Tallers <strong>de</strong> <strong>la</strong> natura form<strong>en</strong> part <strong>de</strong>l programa educatiu que Cacis pres<strong>en</strong>ta a les escoles<br />

adreçats als cicles infantil, primària i secundaria.<br />

La natura com a font <strong>de</strong> inspiració i objecte d’observació ha estat al l<strong>la</strong>rg <strong>de</strong>ls segles un<br />

elem<strong>en</strong>t constant a l’obra <strong>de</strong> molts artistes. Les noves g<strong>en</strong>eracions <strong>de</strong> creadors, consci<strong>en</strong>ts <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>gradació i futur <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturalesa, són més crítics a l’hora d’expressar i mostrar-<strong>la</strong> .<br />

La utilització d’elem<strong>en</strong>ts <strong>de</strong> <strong>la</strong> natura com a materials, les interv<strong>en</strong>cions <strong>en</strong> <strong>la</strong> pròpia natura<br />

o l’observació <strong>de</strong> l’<strong>en</strong>torn natural form<strong>en</strong> part <strong>de</strong>ls objectius <strong>de</strong>ls tallers que es pod<strong>en</strong> fer a Cacis<br />

El Forn <strong>de</strong> <strong>la</strong> Calç.<br />

Tallers d’experim<strong>en</strong>tació i sost<strong>en</strong>ibilitat<br />

Dins d’aquest taller es trebal<strong>la</strong>rà amb l’experim<strong>en</strong>tació <strong>de</strong> nous materials arquitectònics i amb<br />

les construccions tradicionals <strong>de</strong> <strong>la</strong> comarca que recull<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> seva realització elem<strong>en</strong>ts <strong>de</strong><br />

sost<strong>en</strong>ibilitat i eficiència <strong>en</strong>ergètica. (La pedra seca i les barraques <strong>de</strong> vinya)<br />

Dins d’aquest apartat es podrà estudiar <strong>la</strong> reconstrucció <strong>de</strong>ls Forns <strong>de</strong> <strong>la</strong> Calç amb criteris<br />

bioclimàtic<br />

“Seif portait” <strong>de</strong> Stefan Cools.<br />

Instal·<strong>la</strong>ció al bosc <strong>de</strong> CACiS (any 2010)<br />

233


Transport art<br />

Transport Art és el viatge d’un artista <strong>de</strong>s <strong>de</strong> Cacis a les escoles, c<strong>en</strong>tres d’art o d’altres espais <strong>de</strong><br />

difusió culturals. Dins <strong>de</strong>l seu equipatge hi ha tot allò que forma part <strong>de</strong> <strong>la</strong> seva obra i que ha vist<br />

o trobat pel camí per fer un treball col·lectiu.<br />

Aquesta activitat vol apropar l’espectador al procés creatiu, als itineraris comuns <strong>en</strong>tre<br />

difer<strong>en</strong>ts territoris. Entre el món rural i el món urbà.<br />

CACiS ha realitzat difer<strong>en</strong>ts projectes <strong>de</strong> treball amb artistes i C<strong>en</strong>tres Educatius L’artista<br />

Hélènd Lafond ha trebal<strong>la</strong>t amb els alumnes <strong>de</strong> segon <strong>de</strong> batxillerat artístic <strong>de</strong> l’IES Lluís <strong>de</strong><br />

Peguera <strong>de</strong> Manresa i els alumnes d’ESO <strong>de</strong> l’Esco<strong>la</strong> Vedruna d’Artés dins <strong>de</strong> El Projecte Nius.<br />

Amb Raymon Watson i les escoles Riu D’or <strong>de</strong> Santpedor, Collbaix <strong>de</strong> Sant Joan <strong>de</strong><br />

Vi<strong>la</strong>torrada , Ceip Doctor Ferrer i l’Esco<strong>la</strong> Vedruna d’Artés s’ha participat al projecte Belfast<br />

F<strong>la</strong>gs.<br />

Participació al projecte Cubic <strong>de</strong> Roser Oduber (Esco<strong>la</strong><br />

Vedruna d’<strong>Artes</strong>)<br />

Resum d’activitats realitza<strong>de</strong>s <strong>de</strong>s <strong>de</strong> l’any 2008<br />

Des <strong>de</strong> <strong>la</strong> seva apertura al Maig <strong>de</strong>l 2008 CACIS ha rebut visites <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>ts escoles i Instituts<br />

amb aun ampli v<strong>en</strong>tall d’edats per experim<strong>en</strong>tar amb el projecte inicialm<strong>en</strong>t concebut i afinar les<br />

eines <strong>de</strong> treball.<br />

i<br />

Curs 2008/09<br />

Tallers vincu<strong>la</strong>ts a les exposicions temporals <strong>de</strong>:<br />

Àngels Freixanet (escultura): Esco<strong>la</strong> vedruna d’Artés cursos <strong>de</strong> cicle superior <strong>de</strong> primària , 5è i<br />

6è (60 alumnes)<br />

Eva Soto (Instal·<strong>la</strong>cións): Esco<strong>la</strong> Ceip Riu d’Or <strong>de</strong> Santpedor (1er i 2on <strong>de</strong> primària), Esco<strong>la</strong><br />

Mare <strong>de</strong> Déu <strong>de</strong>l Pi<strong>la</strong>r <strong>de</strong> Manresa (P3, P4 i P5 ), Esco<strong>la</strong> Vedruna d’Artés (1er,2on,3er i 4art<br />

d’ESO) (250 alumnes)<br />

Curs 2009/10<br />

Tallers vincu<strong>la</strong>ts a les exposicions temporals <strong>de</strong>:<br />

Hélènd Laffond (escultura): Institut Lluís <strong>de</strong> Peguera <strong>de</strong> Manresa, 2on <strong>de</strong> Batxillerat artístic.<br />

Hélènd Laffond l’artista i els alumnes <strong>de</strong> segon <strong>de</strong> batxillerat artístic <strong>de</strong>l IES Lluis <strong>de</strong> Peguera <strong>de</strong><br />

234


Manresa var<strong>en</strong> trebal<strong>la</strong>t durant el curs 2009/10 <strong>en</strong> “el Projecte NIUS”, Projecte amb el que els<br />

alumnes <strong>de</strong> batxillerat i l’artista han realitzat un estudi <strong>de</strong> creació i recerca per <strong>la</strong> realització d’un<br />

Niu <strong>de</strong> gran format que resta exposat a CACIS (obra perman<strong>en</strong>t)<br />

Aquest procés <strong>de</strong> treball i el seu recorregut fins arribar al treball final es va exposar a l’Espai 7 <strong>de</strong><br />

Manresa al mes <strong>de</strong> setembre <strong>de</strong> 2010 <strong>en</strong> una exposició <strong>de</strong>ls treballs realitzats pels alumnes, amb<br />

dibuixos i maquetes que il·lustr<strong>en</strong> el recorregut fet per ells fins el darrer pas que ha estat l’obra<br />

feta a CACIS.<br />

Durant el mes <strong>de</strong> g<strong>en</strong>er <strong>de</strong> 2010 Hélènd <strong>la</strong>ffond va trebal<strong>la</strong>r el projecte Nius amb l’esco<strong>la</strong><br />

Vedruna d’Artés per <strong>la</strong> realització <strong>de</strong> mapa-niu d’Artés amb els alumnes <strong>de</strong> secundaria, dins <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> linia <strong>de</strong> treball <strong>de</strong>l Transport art. El resultat <strong>de</strong>l treball resta exposat com un mural a l’esco<strong>la</strong>.<br />

El projecte Nius ha estat un treball on també han intervingut altres escoles a part <strong>de</strong> les<br />

anteriors; Ceip Josep Orriols <strong>de</strong> Moià i Ceip Coll Baix <strong>de</strong> Sant Joan <strong>de</strong> Vi<strong>la</strong>torrada amb mes <strong>de</strong><br />

400 alumnes<br />

Transport Art<br />

El viatge d’un artista <strong>de</strong>s <strong>de</strong> Cacis a les escoles, c<strong>en</strong>tres d’art o d’altres espais <strong>de</strong> difusió culturals.<br />

Al Maig/10 l’artista Raymond Watson (Belfast- Ir<strong>la</strong>nda) amb el seu Projecte Belfast<br />

F<strong>la</strong>gs va trebal<strong>la</strong>r amb les escoles Ceip Riu D’Or <strong>de</strong> Santpedor, L’esco<strong>la</strong> Vedruna d’<strong>Artes</strong> i l’esco<strong>la</strong><br />

Doctor Ferrer d’Artés amb una participació <strong>de</strong> mes <strong>de</strong> 1000 alumnes <strong>en</strong> total.<br />

Tallers d’estiu 2010<br />

Durant els mesos d’estiu el C<strong>en</strong>tre ofereix els tallers d’art a <strong>la</strong> Natura adreçats als cicles infantil,<br />

primària i secundaria.<br />

Juliol /10. Treballs al bosc cercant l’obra d’autor com Oteiza, els n<strong>en</strong>s i n<strong>en</strong>es han trebal<strong>la</strong>t tallers<br />

amb <strong>la</strong> Natura com elem<strong>en</strong>t <strong>de</strong> recerca i experim<strong>en</strong>tació. (74 n<strong>en</strong>s)<br />

Curs 2010/11<br />

Tallers amb artistes resid<strong>en</strong>ts<br />

Exposició al ESPAI 7 <strong>de</strong> Manresa <strong>de</strong>l Projecte Nius<br />

Raymond Watson i el Projecte Belfast f<strong>la</strong>gs<br />

Sharon Kallis (Canada) (Instal·<strong>la</strong>cions al bosc) Durant el primer trimestre es varem realitzat<br />

tallers amb amb <strong>la</strong> participació <strong>de</strong>l alumnes <strong>de</strong>l batxillerat artistic <strong>de</strong>l IES Lluís <strong>de</strong> Peguera, que<br />

var<strong>en</strong> ap<strong>en</strong>dre a trebal<strong>la</strong>r amb materials <strong>de</strong>l bosc per arribar a fer estructures geometriques <strong>de</strong> grans<br />

235


dim<strong>en</strong>sions, que l’artista va incloure <strong>en</strong> els seus treball que restan exposats a les instal·<strong>la</strong>cions <strong>de</strong><br />

CACIS Sharon Kallis (Land art, Canada), Mariona Vi<strong><strong>la</strong>s</strong>eca (Instal·<strong>la</strong>cions, Catalunya),<br />

David Gowman (Music, Canada), Parinama (Performance, Catalunya). Tallers varios al mes<br />

d’Octubre amb les Escoles Josep Orriols <strong>de</strong> Moia i Vedruna d’<strong>Artes</strong>, amb <strong>la</strong> participació <strong>de</strong> mes<br />

<strong>de</strong> 120 alumnes<br />

Fotos <strong>de</strong> les visites a les instal·<strong>la</strong>cions <strong>de</strong> CACIS i treballs amb el xilofon primari construït per David Gowman.<br />

Ba<strong>la</strong>nza (Instal·<strong>la</strong>cions- walking scape, La Rioja) Treballs d’Art i Natura i interpretació <strong>de</strong><br />

l’obra <strong>de</strong> l’artista amb IES Piu Font i Quer (2on d’ESO) i l’Esco<strong>la</strong> Joaviat <strong>de</strong> Manresa (1er d’ESO)<br />

(200 alumnes)<br />

Visites i treballs <strong>de</strong> movils<br />

Colectiu Post-01. Treball amb l’obra per els alumnes <strong>de</strong> primària <strong>de</strong> l’esco<strong>la</strong> l’Espill <strong>de</strong> Manresa<br />

que també van fer tallers re<strong>la</strong>cionats amb l’art, <strong>la</strong> natura i els minerals.<br />

Dins <strong>de</strong>l programa educatiu <strong>de</strong> CACiS les escoles pod<strong>en</strong> triar difer<strong>en</strong>ts temàtiques totes<br />

elles re<strong>la</strong>ciona<strong>de</strong>s amb <strong>la</strong> cultura, l’art i <strong>la</strong> natura.<br />

En aquesta visita l’esco<strong>la</strong> va vole gaudir d’un dia <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>a natura tot jugant amb <strong>la</strong> geologia,<br />

minerals, terres i pigm<strong>en</strong>ts que van fer <strong>de</strong>ls tallers un assaig <strong>de</strong>l procés artístic i una aproximació<br />

als ll<strong>en</strong>guatges <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>t contemporani;<br />

• Un treball individual on cada n<strong>en</strong>/a va experim<strong>en</strong>tar amb els pigm<strong>en</strong>ts f<strong>en</strong>t un petit “action<br />

painting” .<br />

• Un treball col·lectiu basat <strong>en</strong> l’obra <strong>de</strong> Richard Long “ A line Ma<strong>de</strong> by Walking” Una<br />

Acció conjunta on els n<strong>en</strong>s i n<strong>en</strong>es van fet cercles efímers amb calç sobre <strong>la</strong> gespa, signes<br />

que <strong>de</strong>sapareixeran quan plogui o <strong>la</strong> herba torni a créixer. Un obra situada a camí <strong>en</strong>tre<br />

l’escultura, <strong>la</strong> performance i l’arquitectura <strong>de</strong>l paisatge. El fonam<strong>en</strong>t d’aquestes obres, el<br />

gest o acció fet <strong>en</strong> un espai natural, s<strong>en</strong>se temps, un paisatge eternam<strong>en</strong>t primordial, on<br />

<strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> l’artista constitueix per el<strong>la</strong> mateixa un acte simbòlic. Un treball que va<br />

acompanyat per una preocupació ambi<strong>en</strong>tal i ecològica. Els treballs d’aquest autor són una<br />

acció <strong>de</strong> protesta on <strong>la</strong> natura és <strong>la</strong> Terra Mare inoblidable que permet dibuixar figures,<br />

moure pedres, caminar però no transformar-<strong>la</strong> radicalm<strong>en</strong>t . Els seus treballs estan molt<br />

impregnats <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura celta.<br />

236


Accions <strong>de</strong> walking scape<br />

Taller PERCEPCIONS. Els alumnes <strong>de</strong> tercer i quart <strong>de</strong> primària <strong>de</strong> l’esco<strong>la</strong> Riu D’Or <strong>de</strong><br />

Santpedor van fer un viatge pels s<strong>en</strong>tits. Amb el nom “PERCEPCIONS” els alumnes treball<strong>en</strong><br />

els s<strong>en</strong>tits a <strong>la</strong> natura <strong>de</strong>s <strong>de</strong> l’aproximació i cura <strong>de</strong>l nostre <strong>en</strong>torn. Durant <strong>la</strong> primavera es pod<strong>en</strong><br />

escoltar i percebre les s<strong>en</strong>sacions <strong>de</strong>l <strong>de</strong>spertar, <strong>de</strong>sprès <strong>de</strong> l’estació hivernal, <strong>de</strong> les p<strong>la</strong>ntes,<br />

animals i, tot com<strong>en</strong>ça a viure el mom<strong>en</strong>t més important <strong>de</strong> l’any . Espectadors actius d’aquest<br />

procés els humans hem <strong>de</strong> ser respectuosos i oberts a <strong>la</strong> realitat canviant amb <strong>la</strong> voluntat <strong>de</strong> no<br />

pertorbar i d’ajudar a que aquest equilibri sigui inalterable.<br />

L’observació auditiva on els n<strong>en</strong>s i n<strong>en</strong>es amb els ull tapats han d’escoltar amb sil<strong>en</strong>ci el<br />

so <strong>de</strong> <strong>la</strong> Natura. Despres cada n<strong>en</strong>/a ha <strong>de</strong> <strong>de</strong>scriure que s<strong>en</strong>t i interpretar sobre un paper i amb el<br />

seu cos el movim<strong>en</strong>t.<br />

La percepció <strong>de</strong> formes i textures per realitzar un mosaic que repres<strong>en</strong>ti un movim<strong>en</strong>t, fet amb<br />

p<strong>la</strong>ntes i branques. D’aquesta manera fem el pas segü<strong>en</strong>t a <strong>la</strong> percepció <strong>de</strong>ls nostres s<strong>en</strong>tits:<br />

observació + estímul + reflexió = creació. Aquest procés forma part <strong>de</strong>l mèto<strong>de</strong> <strong>de</strong> treball <strong>de</strong> molts<br />

artistes.<br />

El principal objectiu és que els n<strong>en</strong>s i n<strong>en</strong>es tinguin una postura respectuosa amb el seu<br />

<strong>en</strong>torn i siguin consci<strong>en</strong>ts <strong>de</strong> que form<strong>en</strong> part activa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Natura com a membres protectors i<br />

artistes.<br />

Taller PERCEPCIONS 100 alumnes<br />

Tallers d’estiu 2011<br />

Ir<strong>en</strong>e Cortes (Filmmaker, Canada-Suecia) La artista resid<strong>en</strong>t va participar <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>ts tallers <strong>de</strong><br />

walking scape per interpretar <strong>la</strong> natura i construir una historia que fos l’eix <strong>de</strong>l seu projecte Thinkig<br />

Utophia. Es varem preparar difer<strong>en</strong>ts esc<strong>en</strong>aris amb materials naturals i finam<strong>en</strong>t <strong>la</strong> contrucció<br />

d’una cupu<strong>la</strong> geometrica amb canyes i agermanada amb un grup d’àrbres <strong>en</strong> creixem<strong>en</strong>t.<br />

237


Resum<strong>en</strong><br />

Estudios críticos <strong>en</strong> payasería:<br />

Aportaciones a <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción social <strong>de</strong>l payaso<br />

postmo<strong>de</strong>rno<br />

Melissa Lima Caminha<br />

Facultad <strong>de</strong> Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong>, Universidad <strong>de</strong> Barcelona<br />

Este trabajo inicia un p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> torno a <strong><strong>la</strong>s</strong> prácticas discursivas y los modos <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong>l payaso mo<strong>de</strong>rno, con el objetivo <strong>de</strong> aportar una crítica “clownstructiva” a los proyectos <strong>de</strong><br />

interv<strong>en</strong>ción artística realizados por payasos y payasas, <strong>en</strong> diversos contextos sociales <strong>en</strong> América<br />

y Europa. La finalidad <strong>de</strong> este trabajo es iniciar una reflexión <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong>l “mundo<br />

clown” y <strong>la</strong> “id<strong>en</strong>tidad payasil”. Para esto, v<strong>en</strong>go analizando diversas “tecnologías <strong>de</strong>l clown”, y<br />

poniéndo<strong><strong>la</strong>s</strong> bajo un paradigma pos que amplíe mi mirada como payasa-educadora-investigadora<br />

comprometida con un “proyecto político clown” <strong>de</strong> amor, justicia, igualdad social y <strong>de</strong>mocracia.<br />

El int<strong>en</strong>to es “<strong>de</strong>snaturalizar y <strong>de</strong>shacer” el payaso, proponi<strong>en</strong>do un “payaso postmo<strong>de</strong>rno y<br />

postcolonial”, que pueda ir más allá <strong>de</strong>l paradigma mo<strong>de</strong>rnista <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ilustración bajo el cual fue<br />

creado, institucionalizado y mant<strong>en</strong>ido hasta hoy. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> un ejercicio “<strong>de</strong>clownstructivo”,<br />

también apunto algunas estrategias que juzgo interesante adoptar como forma <strong>de</strong> “<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizar<br />

<strong>la</strong> cultura payasil”, ampliando y consolidando una ag<strong>en</strong>da política <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración continuada con<br />

otras formas y sujetos cómicos y paródicos, los cuales no se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> el “c<strong>en</strong>tro cómico”<br />

formado por el “mundo clown” y su “gran y respetable público”.<br />

Introducción<br />

Este trabajo es parte <strong>de</strong> mi proyecto <strong>de</strong> investigación doctoral, el cual estoy <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo <strong>en</strong> el<br />

programa <strong>de</strong> Arte y Educación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Barcelona. Se trata <strong>de</strong> construir una mirada<br />

crítica <strong>en</strong> torno al “mundo clown” y <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad clownesca, con el objetivo <strong>de</strong> contribuir para<br />

los proyectos <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción artística, social y política que nosotros, payasos y payasas, v<strong>en</strong>imos<br />

realizando <strong>en</strong> diversos contextos y espacios.<br />

La expresión “estudios críticos” reve<strong>la</strong> mi int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> realizar una aproximación<br />

interdisciplinaria para reflexionar sobre <strong><strong>la</strong>s</strong> “tecnologías <strong>de</strong>l clown”, es <strong>de</strong>cir, el conjunto <strong>de</strong><br />

técnicas, discursos, repres<strong>en</strong>taciones y espacios mediáticos que payasos y payasas utilizan para<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r su <strong>la</strong>bor espectacu<strong>la</strong>r, pedagógico y político. (Lauretis, 1994; Foucault, 1990). Creo<br />

que tales tecnologías hac<strong>en</strong> posible <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una “cultura payasil” como una comunidad<br />

<strong>de</strong> artistas que guardan un s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tidad y un s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia muy fuerte al<br />

“mundo <strong>de</strong> los payasos” y <strong>la</strong> gran “clownnarrativa” que dio base a este constructo.<br />

Ese artículo <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r consta <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos y reflexiones <strong>en</strong> torno a <strong><strong>la</strong>s</strong> prácticas<br />

discursivas y los modos <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l payaso mo<strong>de</strong>rno, es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> una categoría artística<br />

que surge <strong>en</strong> <strong>la</strong> época mo<strong>de</strong>rna, asumi<strong>en</strong>do, repres<strong>en</strong>tando o aproximándose a un i<strong>de</strong>ario Ilustrado<br />

<strong>en</strong> torno al sujeto, al arte y a <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia. Un payaso que rec<strong>la</strong>ma una id<strong>en</strong>tidad “original, es<strong>en</strong>cial<br />

y auténtica”; un payaso reconocido como principal arquetipo <strong>de</strong> un “mundo cómico” construido e<br />

institucionalizado d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> una g<strong>en</strong>ealogía patriarcal; <strong>de</strong> un payaso mitificado como símbolo <strong>de</strong><br />

un humanismo eurocéntrico Ilustrado.<br />

Algunas <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> cuestiones que aquí p<strong>la</strong>nteo son: ¿Qué es el “mundo clown”? ¿Cómo,<br />

238


dón<strong>de</strong> y por quién se vi<strong>en</strong>e construy<strong>en</strong>do? ¿Es posible hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> “tecnologías <strong>de</strong>l clown” y <strong>de</strong> una<br />

“cultura payasil”? ¿Cuáles son esas tecnologías y cómo operan <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad<br />

clownesca? ¿Qué id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s están al marg<strong>en</strong>, oscurecidas y/u olvidadas <strong>en</strong> el “mundo <strong>de</strong> los<br />

payasos” y su “gran y respetable público”? ¿Cómo rep<strong>en</strong>sar una ag<strong>en</strong>da artística y política más<br />

inclusiva <strong>en</strong> torno a los proyectos artísticos y sociales <strong>de</strong> los payasos?<br />

Este trabajo inicia una revisión crítica <strong>de</strong>l arte <strong>de</strong>l payaso <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos arriba<br />

e<strong>la</strong>borados. Así que <strong>en</strong> el primer apartado haré un breve abordaje sobre el “mundo clown”,<br />

pres<strong>en</strong>tando algunas consi<strong>de</strong>raciones que v<strong>en</strong>go teji<strong>en</strong>do <strong>en</strong> torno al discurso que conforma <strong>la</strong><br />

construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad <strong>de</strong>l payaso. En este primer mom<strong>en</strong>to reflexiono sobre el “mundo<br />

clown” como una realidad construida bajo el paradigma <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una g<strong>en</strong>ealogía<br />

emin<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te patriarcal. Aquí apunto algunas “tecnologías <strong>de</strong>l clown” que operan <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

construcción <strong>de</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad <strong>de</strong>l payaso, contribuy<strong>en</strong>do a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> una id<strong>en</strong>tidad un tanto fija<br />

<strong>de</strong>l clown, seguidora <strong>de</strong> una lógica expresiva y es<strong>en</strong>cialista <strong>en</strong> torno al sujeto cómico.<br />

En el segundo tópico trato <strong>de</strong> <strong>la</strong> payasería fem<strong>en</strong>ina como un movimi<strong>en</strong>to artístico reci<strong>en</strong>te.<br />

Un nuevo lugar <strong>de</strong> contestación <strong>de</strong> “mujeres clownas”, que a pesar <strong>de</strong> estar cada vez más concreto<br />

<strong>en</strong> el espacio espectacu<strong>la</strong>r y social, aún sufre con <strong>la</strong> discriminación implícita <strong>de</strong>l “mundo clown”<br />

y <strong>de</strong> un público machista, aún cargado <strong>de</strong> prejuicios contra <strong>la</strong> mujer como sujeto cómico. Aquí<br />

son pres<strong>en</strong>tados testimonios y opiniones <strong>de</strong> algunas payasas y teóricas, reve<strong>la</strong>ndo los dilemas y<br />

dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> performance cómica fem<strong>en</strong>ina.<br />

Y para finalizar, traigo el concepto <strong>de</strong> “performatividad” <strong>de</strong> <strong>la</strong> filósofa americana Judith<br />

Butler, así como sus reflexiones <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> “parodia”, como una forma <strong>de</strong> aportar al mundo<br />

clown herrami<strong>en</strong>tas conceptuales que amplí<strong>en</strong> <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> “clownstrucciones” <strong>en</strong><br />

torno a <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad payasil, con hincapié <strong>en</strong> los constructos <strong>de</strong> género. La i<strong>de</strong>a aquí es ofrecer<br />

un soporte teórico para “<strong>de</strong>snaturalizar y <strong>de</strong>shacer” <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad <strong>de</strong>l payaso como expresión<br />

<strong>de</strong> una es<strong>en</strong>cia, y reconocer<strong>la</strong> como un conjunto <strong>de</strong> actos performativos, ritualm<strong>en</strong>te repetidos<br />

e institucionalizados. Luego también apunto posibles estrategias “<strong>de</strong>clownstructivas” que<br />

contribuyan para <strong>la</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización <strong>de</strong> <strong>la</strong> comicidad clownesca y <strong>la</strong> visualización <strong>de</strong>mocrática<br />

<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> diversas manifestaciones cómicas y paródicas no reconocidas ni legitimadas <strong>en</strong> el “mundo<br />

clown” y su “gran y respetable público”.<br />

Para tejer <strong><strong>la</strong>s</strong> consi<strong>de</strong>raciones <strong>de</strong> este artículo, estoy inicialm<strong>en</strong>te emergi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> un proceso<br />

compr<strong>en</strong>sivo <strong>en</strong> torno al “mundo clown”. Yo diría que <strong>la</strong> metodología que estoy <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo <strong>en</strong><br />

esta parte <strong>de</strong>l proyecto parece ser una etnografía por el “mundo <strong>de</strong> los payasos”, <strong>en</strong> sus diversos<br />

espacios <strong>de</strong> formación y repres<strong>en</strong>tación. Así que lo que estaré escribi<strong>en</strong>do es fruto <strong>de</strong> un campo<br />

<strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cias anteriores y contemporáneas al comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> esta investigación, <strong>en</strong> un espacio<br />

que es al mismo tiempo histórico, memorial, narrativo, virtual, visual, literario y performativo.<br />

Tales experi<strong>en</strong>cias estarán aquí recontadas a través <strong>de</strong> una mirada crítica performativa, <strong>de</strong> una<br />

payasa-investigadora novel, <strong>en</strong> proceso <strong>de</strong> formación, quizás “briclownlera”. (Kincheloe y<br />

Berry, 2004). Una investigadora que sufre <strong>de</strong> <strong>la</strong> síndrome <strong>de</strong>l payasus aca<strong>de</strong>micus, y que int<strong>en</strong>ta<br />

dar cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> un proceso cuestionador y reflexivo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> reconstrucción <strong>de</strong> mis memorias<br />

y <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> observaciones y narraciones que he construido y continúo construy<strong>en</strong>do como eterna<br />

apr<strong>en</strong>diz <strong>de</strong> clown, asist<strong>en</strong>te <strong>de</strong> diversos talleres y cursos <strong>de</strong> payasos; como payasa-performer;<br />

como espectadora <strong>de</strong> pelícu<strong><strong>la</strong>s</strong>, piezas y performances <strong>de</strong> payasos; como participante <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> re<strong>de</strong>s<br />

sociales <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> cuales nosotros, payasos y payasas, nos auto-id<strong>en</strong>tificamos como tales, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

narrativas, imág<strong>en</strong>es y otros intermedios multiMIXmedia que configuran discursos <strong>en</strong> torno a<br />

nuestra id<strong>en</strong>tidad clown. También estoy realizando una revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura sobre el arte <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> payasería; un estudio interdisciplinario “pos”, basado <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> teorías postcoloniales, feministas,<br />

queer, estudios <strong>de</strong> performance, estudios <strong>de</strong>l cuerpo y cultura visual; bi<strong>en</strong> como algunas teorías <strong>de</strong><br />

239


<strong>la</strong> risa y comicidad que alim<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> muchos payasos que trabajan tanto <strong>en</strong> espectáculos<br />

como <strong>en</strong> proyectos <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción social.<br />

Este estudio refleja un int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> contribuir para una <strong>de</strong>construcción <strong>de</strong>l payaso<br />

mo<strong>de</strong>rno, “<strong>de</strong>snaturalizando y <strong>de</strong>shaci<strong>en</strong>do” <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad clownesca. (Butler, 2001, 2006). Eso<br />

significa echar una mirada crítica sobre el imaginario que <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>de</strong>l payaso lleva consigo <strong>en</strong><br />

interv<strong>en</strong>ciones sociales, así como <strong>en</strong> <strong>la</strong> media, cine, tv, internet y propagandas. Propone indagar<br />

acerca <strong>de</strong>l orig<strong>en</strong> b<strong>la</strong>nco, falo y euro céntricos <strong>de</strong> <strong>la</strong> estética y poética <strong>de</strong>l clown mo<strong>de</strong>rno, que<br />

parece ori<strong>en</strong>tar y homog<strong>en</strong>izar una parte significativa <strong>de</strong>l imaginario cómico y paródico <strong>en</strong> todo<br />

el mundo occid<strong>en</strong>tal. Busca permitir, rescatar y legitimar otras formas cómicas y paródicas, como<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> performances <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> vestidas, drags, <strong>de</strong>más id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s transgénero y otras manifestaciones<br />

culturales. Cuestiona como, que performances y cuales cómicos son legitimados como payasos,<br />

bi<strong>en</strong> como los contextos dón<strong>de</strong> son legitimados a actuar. Rep<strong>la</strong>ntea y reconsi<strong>de</strong>ra <strong>la</strong> lógica<br />

metafísica <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong>l sujeto mo<strong>de</strong>rno, y consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l clown mo<strong>de</strong>rno, y sus<br />

conceptos <strong>en</strong> torno <strong>de</strong>l “yo”. Compr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad como constituida por el discurso, y no preexist<strong>en</strong>te<br />

a él. Consi<strong>de</strong>ra <strong>la</strong> comicidad tanto <strong>en</strong> su pot<strong>en</strong>cial subversivo como <strong>en</strong> su riesgo <strong>de</strong><br />

mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l status quo. Busca rep<strong>en</strong>sar estrategias subversivas basadas <strong>en</strong> co<strong>la</strong>boraciones<br />

continuadas con sujetos marginados y olvidados por el “gran y respetable público”, como se suele<br />

<strong>de</strong>cir <strong>en</strong> los espectáculos circ<strong>en</strong>ses <strong>en</strong> Brasil.<br />

Este trabajo trata así <strong>de</strong>l arte <strong>de</strong> <strong>la</strong> payasaría <strong>en</strong> su dim<strong>en</strong>sión política. Rep<strong>en</strong>sar <strong>la</strong><br />

construcción y repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l “mundo clown” implica cuestionar parte <strong>de</strong>l discurso y práctica<br />

<strong>de</strong> nosotros payasos y payasas, principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al compromiso social y político que<br />

muchos payasos asum<strong>en</strong> como compon<strong>en</strong>te integrante <strong>de</strong> su id<strong>en</strong>tidad.<br />

EL “MUNDO CLOWN”, creación específica <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad…<br />

El “mundo clown” parece ser hoy una expresión usada por payasos y payasas <strong>de</strong> toda América y<br />

Europa para <strong>de</strong>signar una comunidad <strong>de</strong> artistas unidos por técnicas, repres<strong>en</strong>taciones, discursos y<br />

principios socio-políticos comunes o afines. Tomada como una realidad al revés, el “mundo <strong>de</strong> los<br />

payasos” se organiza bajo un discurso subversivo, alternativo a <strong>la</strong> estructura social jerarquizada.<br />

Un mundo articu<strong>la</strong>do <strong>en</strong> torno a i<strong>de</strong>ales <strong>de</strong> amor, paz, justicia social y <strong>de</strong>mocracia. En el “mundo<br />

clown” todos los payasos son “hermanos” y hac<strong>en</strong> parte <strong>de</strong> una misma “familia”. Como <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

Fiestas y Carnavales <strong>de</strong> Bakhtin (2002) – autor <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia para muchos payasos - , <strong>en</strong> el<br />

“mundo clown” <strong><strong>la</strong>s</strong> jerarquías son supuestam<strong>en</strong>te rotas y una especie <strong>de</strong> “clownmunión” se<br />

pret<strong>en</strong><strong>de</strong> instaurada.<br />

El “mundo al revés” <strong>de</strong> los payasos como que promete a sus “clownciudadanos” una<br />

exist<strong>en</strong>cia libre <strong>de</strong> los dictados <strong>de</strong> una moral represora. En muchos <strong>de</strong> los “rituales <strong>de</strong> iniciación”<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad clown, los apr<strong>en</strong>dices son guiados a romper con <strong><strong>la</strong>s</strong> máscaras sociales y pres<strong>en</strong>tarse<br />

como “son <strong>de</strong> verdad”, <strong>en</strong> “su es<strong>en</strong>cia más pura”, digamos así. Como explica el actor Ricardo<br />

Puccetti, payaso Teotônio, “<strong>la</strong> nariz roja es consi<strong>de</strong>rada <strong>la</strong> m<strong>en</strong>or máscara <strong>de</strong>l mundo, pero <strong>la</strong> que<br />

más reve<strong>la</strong>”. (Caminha, 2006, 2011). Apoyada <strong>en</strong> algunas teorías <strong>de</strong> <strong>la</strong> risa, <strong>la</strong> “máscara clown”<br />

busca como que un efecto inverso, el <strong>de</strong>l “<strong>de</strong>smascaram<strong>en</strong>to”, más o m<strong>en</strong>os como sugier<strong>en</strong><br />

los filósofos H<strong>en</strong>ri Bergson (2004) y V<strong>la</strong>dimir Propp (1992) <strong>en</strong> sus tratados sobre <strong>la</strong> risa y <strong>la</strong><br />

comicidad. Un “<strong>de</strong>smascaram<strong>en</strong>to” apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te vincu<strong>la</strong>do a una propiedad expresiva <strong>de</strong> una<br />

sustancia y a una concepción es<strong>en</strong>cialista <strong>de</strong>l sujeto. (Caminha, 2011)<br />

Al e<strong>la</strong>borar tipologías <strong>de</strong> risa según varios aspectos <strong>de</strong> análisis, Propp (1992) sugiere que<br />

<strong>la</strong> “risa <strong>de</strong> zumbaría” es aquel<strong>la</strong> que más se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida y <strong>en</strong> el arte, y que está re<strong>la</strong>cionada<br />

al “<strong>de</strong>smascaram<strong>en</strong>to”, súbito e inesperado, <strong>de</strong> “<strong>de</strong>fectos ocultos”, sean estos <strong>de</strong> carácter físico o<br />

240


moral, es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> el cuerpo humano y <strong>en</strong> el comportami<strong>en</strong>to social. Y también Bergson (2004)<br />

hace refer<strong>en</strong>cia, aún que implícitam<strong>en</strong>te, a este proceso <strong>de</strong> “<strong>de</strong>smascaram<strong>en</strong>to”, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

ridiculización y <strong>de</strong>l constreñimi<strong>en</strong>to que g<strong>en</strong>eran <strong>la</strong> risa, y que sirv<strong>en</strong> como una especie <strong>de</strong><br />

“bur<strong>la</strong> social”, que “corrige y pune” <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong> sus “<strong>de</strong>fectos”. El filósofo francés dice que el<br />

mecanismo <strong>de</strong>l cómico y <strong>de</strong> <strong>la</strong> risa necesitan como que “una anestesia mom<strong>en</strong>tánea <strong>de</strong>l corazón”,<br />

<strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> ins<strong>en</strong>sibilidad y el s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> superioridad <strong>de</strong>l sujeto ri<strong>en</strong>te <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

aquel o aquel<strong>la</strong> que fue objeto <strong>de</strong> <strong>la</strong> risa. El sujeto ri<strong>en</strong>te, al reír, pune y reve<strong>la</strong> los <strong>de</strong>fectos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad. Bergson cree que el mecanismo <strong>de</strong>l cómico está re<strong>la</strong>cionado a una especie <strong>de</strong> “rigi<strong>de</strong>z<br />

mecánica”, por <strong>la</strong> cual los sujetos, al incorporar ciertos hábitos adquiridos, acaban por <strong>de</strong>struir <strong>la</strong><br />

flexibilidad y maleabilidad at<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l cuerpo vivo. Así que “<strong>la</strong> risa castiga <strong><strong>la</strong>s</strong> costumbres. El<strong>la</strong> nos<br />

hace int<strong>en</strong>tar inmediatam<strong>en</strong>te parecer lo que <strong>de</strong>beríamos ser, lo que sin duda acabaremos un día<br />

por ser <strong>de</strong> verdad.” (Bergson, 2004, p. 13)<br />

La risa, vincu<strong>la</strong>da así a este mecanismo <strong>de</strong> “<strong>de</strong>smascaram<strong>en</strong>to”, parece estar también<br />

re<strong>la</strong>cionada a una propiedad expresiva, <strong>de</strong> reve<strong>la</strong>ción o <strong>de</strong>scubierta <strong>de</strong> una sustancia, es<strong>en</strong>cia<br />

o verdad que se int<strong>en</strong>ta <strong>en</strong>cubrir o mascarar <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida social. En el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación y<br />

<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to artístico, el “<strong>de</strong>smascaram<strong>en</strong>to” cómico pasa a ser compr<strong>en</strong>dido como <strong>la</strong> búsqueda<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> “sustancia <strong>de</strong> uno, <strong>de</strong>l verda<strong>de</strong>ro self o <strong>de</strong>l alter ego <strong>de</strong>l artista”. Un “<strong>de</strong>smascaram<strong>en</strong>to”<br />

articu<strong>la</strong>do <strong>de</strong>s<strong>de</strong> ejercicios escénicos que <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>an <strong>la</strong> “espontaneidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción” <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>diz.<br />

La “honestidad” y “sinceridad” <strong>de</strong> <strong>la</strong> actuación y <strong>de</strong>l personaje funcionan como expresiones<br />

mediáticas <strong>de</strong>l valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> “aut<strong>en</strong>ticidad y originalidad <strong>de</strong>l payaso”. (Caminha, 2011)<br />

En mi itinerancia por diversos espacios <strong>de</strong>l mundo clown, v<strong>en</strong>go observando como hay un<br />

registro discursivo emblemático <strong>de</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad payasil. Uno <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> “espontaneidad” <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

acción clownesca. Entr<strong>en</strong>ar el “estado clown” <strong>de</strong> uno mismo está re<strong>la</strong>cionado a <strong>la</strong> espontaneidad<br />

<strong>de</strong>l cuerpo, <strong>en</strong> una acción “g<strong>en</strong>uina, auténtica y repres<strong>en</strong>tativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> pureza, <strong>de</strong> <strong>la</strong> originalidad y<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> es<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cada uno”. Aunque haya una confusión <strong>en</strong>tre el “estado clown” y el “ser clown”,<br />

parece prevalecer este último. “Ser clown” como un estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>sve<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l verda<strong>de</strong>ro “yo”<br />

<strong>de</strong>l artista, sin máscaras, sin fingimi<strong>en</strong>tos, <strong>de</strong> una persona “<strong>de</strong>snudada”, “natural”. “Ser payaso”<br />

como una actitud afirmativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad y <strong>la</strong> subjetividad original y primaria <strong>de</strong> uno mismo,<br />

como repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l “verda<strong>de</strong>ro self, <strong>de</strong>l niño, <strong>de</strong>l viejo y <strong>de</strong>l loco que hay d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> cada<br />

uno”.<br />

Esa psicologización <strong>de</strong>l payaso, como un proceso a través <strong>de</strong>l cual el artista no repres<strong>en</strong>ta<br />

ni interpreta un personaje, pero pasa a serlo y vivirlo <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida y <strong>en</strong> el arte, expresión g<strong>en</strong>uina<br />

<strong>de</strong>l “yo”, también es e<strong>la</strong>borada y/o apuntada por muchos artistas y autores (Burnier, 2001; Jara,<br />

2007; Bolognesi, 2003; Lecoq, 2009; Peacock, 2009); <strong>en</strong>tre otros. Ya <strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cia a los primeros<br />

clowns <strong>de</strong>l teatro elisabetano <strong>de</strong>l siglo XVI, por ejemplo, Wiles (1988) así hab<strong>la</strong> <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al<br />

actor inglés Richard Tarlton, consi<strong>de</strong>rado por muchos “el primer payaso”: Está c<strong>la</strong>ro, <strong>en</strong>tonces, que<br />

ninguna distinción absoluta se pue<strong>de</strong> hacer <strong>en</strong>tre Tarlton el hombre y los papeles que <strong>de</strong>sempeñó<br />

<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tornos (...) Esta fusión <strong>de</strong>l hombre y su papel es una cualidad que los sucesores <strong>de</strong><br />

Tarlton iban a ret<strong>en</strong>er”. (Wiles, 1987, p. 16)<br />

Luego Arlequin y Pierrot v<strong>en</strong>drían a expresar y repres<strong>en</strong>tar el “alter ego” <strong>de</strong> muchos<br />

artistas e intelectuales <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> vanguardias mo<strong>de</strong>rnistas europeas. De hecho, los repres<strong>en</strong>tantes<br />

emblemáticos <strong>de</strong> <strong>la</strong> commedia <strong>de</strong>ll’arte, pasaron a ser tema y motivo pictórico recurr<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

artes visuales (Watteau y Picasso), artes escénicas (Deburau, Diaghilev), música (Scho<strong>en</strong>berg,<br />

Stravisnky), poesía (Bau<strong>de</strong><strong>la</strong>ire y Laforgue) y cine (Chaplin), so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te para citar un pequeño<br />

número <strong>de</strong> ejemplos (Gre<strong>en</strong> y Swan, 1986). Posteriorm<strong>en</strong>te, <strong><strong>la</strong>s</strong> figuras <strong>de</strong>l clown b<strong>la</strong>nco y <strong>de</strong>l<br />

augusto v<strong>en</strong>drían a componerse basándose <strong>en</strong> <strong>la</strong> “personalidad” y <strong>en</strong> <strong>la</strong> “lógica individual” <strong>de</strong><br />

cada artista, bi<strong>en</strong> como sus características físicas y corporales. (Bolognesi, 2003; Burnier, 2001).<br />

241


El poeta Laforgue, probablem<strong>en</strong>te como inúmeros otros artistas <strong>de</strong> su época y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

actualidad, <strong>de</strong>cía id<strong>en</strong>tificarse con todos los Pierrots y Clowns. En 1882, escribió a un amigo: “¿A<br />

ti no te <strong>en</strong>canta el circo? Acabo <strong>de</strong> pasar cinco noches consecutivas allí. Los payasos me parece<br />

que han llegado a <strong>la</strong> verda<strong>de</strong>ra sabiduría. Yo <strong>de</strong>bería ser un payaso, pero he perdido mi verda<strong>de</strong>ra<br />

vocación “ (Gre<strong>en</strong> y Swan, 1986, p. 27). La fascinación por <strong>la</strong> figura <strong>de</strong>l payaso parece estar<br />

re<strong>la</strong>cionada a un reconocimi<strong>en</strong>to g<strong>en</strong>eralizado <strong>de</strong> que el payaso ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tar <strong>la</strong><br />

humanidad perdida <strong>de</strong> una sociedad corrompida por valores inhumanos. “En 1932 Pierrot <strong>en</strong>carnó<br />

al artista, todos los artistas, <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> humanidad, fue el héroe emblemático <strong>de</strong> <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sibilidad.”<br />

(Í<strong>de</strong>m, p. 9)<br />

Con el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> vanguardias teatrales <strong>de</strong> los siglos XX y XXI, muchas escue<strong><strong>la</strong>s</strong> y<br />

maestros – Jacques Lecoq, Philippe Gaulier, <strong>en</strong>tre otras escue<strong><strong>la</strong>s</strong>, programas y cursos -, eligieron el<br />

payaso como una especie <strong>de</strong> disciplina artística, justam<strong>en</strong>te porque su <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to proporciona<br />

a <strong>la</strong> persona una <strong>de</strong>scubierta <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s individuales, únicas y singu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> uno<br />

mismo. La búsqueda <strong>de</strong>l “clown psicológico” o “clown personal”, como así d<strong>en</strong>ominan algunos<br />

artistas, pasó a ser una refer<strong>en</strong>cia no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te para actores que <strong>de</strong>sean ser payasos profesionales,<br />

pero para artistas que <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral buscan <strong>en</strong>riquecer su performance escénica <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>scubierta<br />

<strong>de</strong>l propio ridículo, grotesco, locura, <strong>de</strong> una especie <strong>de</strong> humanidad <strong>la</strong>t<strong>en</strong>te que vibra bajo <strong>la</strong> coraza<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ins<strong>en</strong>sibilidad impuesta por una sociedad injusta y <strong>de</strong>sigual.<br />

La lógica expresionista y los efectos terapéuticos <strong>de</strong>l arte clownesco, <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> un<br />

abordaje psicológico <strong>de</strong>l sujeto, también constituy<strong>en</strong> ejes <strong>de</strong> principios y prácticas <strong>de</strong> “clown<br />

terapia” e interv<strong>en</strong>ción educativa. Inúmeros son hoy <strong>en</strong> día los payasos, profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

y educadores sociales que se utilizan <strong>de</strong> <strong>la</strong> risa clownesca para realizar interv<strong>en</strong>ciones sociales<br />

<strong>en</strong> los más diversos contextos, tales como hospitales, zonas <strong>de</strong> conflictos, comunida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> vías<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo cultural, c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ciones, escue<strong><strong>la</strong>s</strong>, iglesias, <strong>en</strong>tre otros espacios. (Caminha,<br />

2011; Carp, 1998; Esterri, 2004; Peacock, 2009). En los muchos cursos y talleres <strong>de</strong> formación<br />

<strong>en</strong> el arte <strong>de</strong>l payaso, sea <strong>en</strong> contextos <strong>de</strong> formación artística como <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción terapéutica y<br />

comunitaria, aún es posible <strong>en</strong>contrar una cierta promesa <strong>de</strong> rescate <strong>de</strong> <strong>la</strong> “humanidad perdida u<br />

olvidada”, a través <strong>de</strong>l <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro con el payaso que cada persona “lleva d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> sí”.<br />

En su itinerancia junto al circo, al teatro, al cine, Tv y otros espacios mediáticos <strong>de</strong><br />

interv<strong>en</strong>ción y repres<strong>en</strong>tación, el payaso logró también forjar un imaginario romántico e infantil.<br />

De hecho, <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l payaso con el juego y <strong>la</strong> niñez se ha transformado <strong>en</strong> uno <strong>de</strong> los<br />

marcos id<strong>en</strong>titarios más fuertes <strong>de</strong>l clown mo<strong>de</strong>rno, que también carga consigo una poética <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> ing<strong>en</strong>uidad y <strong>la</strong> inoc<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l mundo infantil. Así que el payaso mo<strong>de</strong>rno se ha convertido<br />

también <strong>en</strong> un ícono <strong>de</strong> <strong>la</strong> infancia, ícono este difundido por todo el mundo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> itinerancia<br />

<strong>de</strong>l circo <strong>en</strong> los siglos XVIII y XIX, pasando por diversos espacios geográficos y mediáticos, y<br />

hoy también fuertem<strong>en</strong>te repres<strong>en</strong>tado por los payasos <strong>de</strong> hospital, cuyo trabajo ya se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

muy solidificado, reconocido y difundido <strong>en</strong> medio globo como terapia y medicina alternativa,<br />

principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> <strong>la</strong> pediatría.<br />

Ya habi<strong>en</strong>do reconocido el gran pot<strong>en</strong>cial terapéutico y pedagógico que el arte <strong>de</strong>l payaso<br />

pue<strong>de</strong> proporcionar a un nivel personal para artista, público y paci<strong>en</strong>te (Caminha, 2006), <strong>en</strong> este<br />

trabajo el foco está dirigido a <strong><strong>la</strong>s</strong> construcciones que medían el payaso como principal repres<strong>en</strong>tante<br />

<strong>de</strong>l “mundo cómico”. Entre estos constructos, me parece que el i<strong>de</strong>ario <strong>de</strong> un humanismo<br />

romántico, infantilizado y es<strong>en</strong>cializado acaban g<strong>en</strong>erando espacios marginales que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser<br />

rescatados por el “mundo clown”, <strong>de</strong> forma a ampliar sus refer<strong>en</strong>ciales cómicos y paródicos y no<br />

someter <strong>la</strong> performance e interv<strong>en</strong>ción clownesca a los dictados <strong>de</strong>l “gran y respetable público”,<br />

sedi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un humanismo Ilustrado incorporado por el anti-héroe <strong>de</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad: el payaso.<br />

Como forma <strong>de</strong> traer al <strong>de</strong>bate <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad asumida por el payaso, traigo <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te<br />

242


imag<strong>en</strong>, <strong>en</strong>contrada <strong>en</strong> el sitio electrónico <strong>de</strong> <strong>la</strong> Esco<strong>la</strong> <strong>de</strong> Palhaços, <strong>de</strong> los Doutores da Alegria<br />

- grupo <strong>de</strong> payasos <strong>de</strong> hospital <strong>de</strong> Brasil, que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> ofrecer interv<strong>en</strong>ciones terapéuticas<br />

<strong>en</strong> hospitales, también ofrece programas<br />

formativos <strong>en</strong> el arte <strong>de</strong>l payaso para grupos<br />

y comunida<strong>de</strong>s. Una ilustración simi<strong>la</strong>r a<br />

esta también pue<strong>de</strong> ser visualizada <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

página inicial <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> los principales sitios<br />

electrónicos <strong>de</strong>stinados al arte clownesco,<br />

el Clown P<strong>la</strong>net, portal <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia<br />

para muchos payasos <strong>de</strong> España y Latino<br />

America.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> graciosidad que <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> imprime <strong>en</strong> un primer mom<strong>en</strong>to,<br />

<strong>de</strong>bido a un int<strong>en</strong>to paródico <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a línea evolutiva <strong>de</strong>l homo sapi<strong>en</strong>s, arriesgaría <strong>de</strong>cir<br />

que el<strong>la</strong> también refleja el payaso como símbolo repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong> una cierta “humanidad”,<br />

“humanización” o “sobrehumanidad”. Pero una especie <strong>de</strong> “humanidad” e<strong>la</strong>borada por el “hombre<br />

b<strong>la</strong>nco europeo” y sus pret<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> un sujeto cómico universal, más sabio y más humanizado<br />

que otros sujetos. El tipo masculino repres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución reve<strong>la</strong> no solo <strong>la</strong><br />

ya conocida g<strong>en</strong>ealogía machista <strong>de</strong>l “mundo clown”, pero también apunta para un discurso<br />

revolucionario progresista, forjado bajo el i<strong>de</strong>ario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ilustración y sus concepciones <strong>en</strong> torno al<br />

sujeto, a <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad y a <strong>la</strong> humanidad.<br />

De hecho, una <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> mayores refer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l mundo clown, el bufón Leo Bassi, reconocido<br />

por su espirito crítico y su activismo político, apoya su discurso y sus acciones performativas<br />

exactam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> razón y el humanismo Ilustrados. Quizás también por eso el teatrólogo José<br />

Antonio Sánchez afirme que “Leo Bassi incorpora una contradicción: es un bufón ilustrado y se<br />

reconoce discípulo <strong>de</strong> Voltaire.” (Sánchez, 2007, p. 26)<br />

El discurso Ilustrado <strong>de</strong> muchos payasos <strong>de</strong>l “mundo clown” contribuye para mant<strong>en</strong>er el<br />

payaso <strong>en</strong>ganchado al i<strong>de</strong>ario mo<strong>de</strong>rnista <strong>de</strong>l arte y <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia, y sus pret<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tar<br />

un sujeto universal, pero ahora <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> comicidad, <strong>de</strong>l “mundo cómico”, sus principios,<br />

construcciones y arquetipos. De hecho, el payaso es consi<strong>de</strong>rado por muchos el principal arquetipo<br />

<strong>de</strong>l “mundo cómico”, es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> un “mundo al revés” por lo cual <strong><strong>la</strong>s</strong> verda<strong>de</strong>s son re<strong>la</strong>tivizadas,<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> jerarquías rotas o rep<strong>en</strong>sadas y <strong><strong>la</strong>s</strong> re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r reestructuradas <strong>de</strong> forma a proporcionar<br />

un estado “clownmunitário”, humano, <strong>de</strong> igualdad <strong>en</strong> el ridículo, el erro, el fracaso, el grotesco y<br />

otras construcciones. (Caminha, 2006, 2011) Pero como principal arquetipo y símbolo <strong>de</strong>l “mundo<br />

cómico”, el payaso crea <strong>en</strong> torno <strong>de</strong> si, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus espacios mediáticos y discursivos, un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

visibilización privilegiado, bi<strong>en</strong> como zonas <strong>de</strong> marginalida<strong>de</strong>s, que juzgo merecer más at<strong>en</strong>ción<br />

por los profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> payasería.<br />

EL “MUNDO PAYASA”, un nuevo espacio <strong>de</strong> contestación…<br />

En re<strong>la</strong>ción a <strong><strong>la</strong>s</strong> “clownstrucciones” <strong>de</strong> género, el payaso repres<strong>en</strong>ta un arquetipo primeram<strong>en</strong>te<br />

masculino. La historia <strong>de</strong>l payaso mo<strong>de</strong>rno se inscribe como una g<strong>en</strong>ealogía falo y eurocéntrica<br />

y salvo pocas excepciones, <strong>la</strong> mujer siempre ha sido objeto cómico, pero raram<strong>en</strong>te sujeto <strong>de</strong>l<br />

ato cómico y paródico. De hecho, el “mundo clown” se construyó basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

comicidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer. Y a pesar <strong>de</strong> que hoy el número <strong>de</strong> payasas mujeres es probablem<strong>en</strong>te igual<br />

o mayor que o <strong>de</strong> payasos hombres, <strong>la</strong> visibilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> payasería fem<strong>en</strong>ina aún es más evid<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> festivales y programas especialm<strong>en</strong>te organizados por mujeres payasas. Todavía hay mucho<br />

machismo dominando <strong>la</strong> programación <strong>de</strong> festivales, espectáculos y programas <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

243


payasos, como se pue<strong>de</strong> comprobar si echamos una mirada <strong>en</strong> cualquier programación cultural <strong>en</strong><br />

distintos contextos y lugares, lo que también es apuntado por <strong>la</strong> payasa americana Laura Herts. En<br />

una <strong>en</strong>trevista, Herts (2007) reconoce que <strong>la</strong> situación discriminatoria <strong>de</strong> hecho mejoró mucho <strong>en</strong><br />

los últimos años, pero apunta para el recurr<strong>en</strong>te machismo que aún persiste <strong>en</strong> el “mundo clown”:<br />

Hay un montón <strong>de</strong> machismo <strong>en</strong> <strong>la</strong> programación <strong>de</strong> espectáculos, sobre todo con <strong><strong>la</strong>s</strong> payasas.<br />

Consi<strong>de</strong>ran que es exótico colocar a una payasa <strong>en</strong> una programación mixta, pero nada más. Entre<br />

varios payasos <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma calidad, elegirán solo a una, para ser políticam<strong>en</strong>te correctos. En<br />

realidad, no les importa mucho lo que haces, siempre somos el recurso oculto. Es muy injusto (...)<br />

C<strong>la</strong>ro, seguro que <strong>la</strong> nuestra es <strong>la</strong> profesión <strong>de</strong> futuro para <strong><strong>la</strong>s</strong> mujeres. T<strong>en</strong>emos un pot<strong>en</strong>cial <strong>en</strong>orme<br />

y si somos muchas <strong>en</strong>tonces no nos podrán <strong>de</strong>jar atrás. El problema <strong>de</strong> que hasta ahora no haya<br />

<strong>de</strong>masiadas payasas, es porque para <strong><strong>la</strong>s</strong> mujeres hay un espacio muy limitado <strong>de</strong> espacio cómico,<br />

sin caer <strong>en</strong> <strong>la</strong> vulgaridad. La cómica ha <strong>de</strong> hacer reír pero moviéndose como una ma<strong>la</strong>barista <strong>en</strong> un<br />

a<strong>la</strong>mbre. Hay mucho prejuicio por parte <strong>de</strong>l público, y el campo <strong>de</strong> acción es mínimo. El c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

todos los problemas es <strong>la</strong> vergü<strong>en</strong>za asociada con el sexo, ahí empiezan todos los bloqueos, tanto<br />

<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> actrices, como <strong>de</strong>l público. La g<strong>en</strong>te es muy puritana y les pue<strong>de</strong> s<strong>en</strong>tar muy mal tus posturas<br />

o tus pa<strong>la</strong>bras, <strong>de</strong>jan <strong>de</strong> reírse y no te pue<strong>de</strong>s <strong>de</strong>scuidar. Es difícil. A veces he actuado <strong>en</strong> <strong>la</strong> calle,<br />

como mujer, y siempre hay los típicos chicos <strong>en</strong> <strong>la</strong> esquina que te miran <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminada manera.<br />

Hay que saber jugar con tu propio atractivo sexual para darle <strong>la</strong> vuelta a todo esto. Falta mucho<br />

para que <strong><strong>la</strong>s</strong> mujeres payasas sean aceptadas con naturalidad. Habremos a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntado mucho cuando<br />

sea aceptada una Leo Bassi o Jango Edwards, mujeres, aunque t<strong>en</strong>gan otra personalidad. Mujeres<br />

que se expres<strong>en</strong> como quieran y no t<strong>en</strong>gan que estar tan p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l público, y que sean, incluso,<br />

capaces <strong>de</strong> “insultar teatralm<strong>en</strong>te” al público. Eso es exactam<strong>en</strong>te lo que yo hago ahora mismo,<br />

romper <strong><strong>la</strong>s</strong> barreras, y si se supone que algo no es muy conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te que lo haga, me arriesgo, lo<br />

pruebo y lo hago.<br />

El testimonio <strong>de</strong> Laura Herts refleja un espacio <strong>de</strong> contestación reci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el “mundo clown”.<br />

Una especie <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> afirmación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> mujeres payasas, lo que po<strong>de</strong>mos observar si<br />

hacemos at<strong>en</strong>ción al número cada vez más gran<strong>de</strong> <strong>de</strong> mujeres clown, y <strong>de</strong> algunos grupos, cursos<br />

y festivales que vi<strong>en</strong><strong>en</strong> haci<strong>en</strong>do hincapié <strong>en</strong> <strong>la</strong> comicidad fem<strong>en</strong>ina. Como ejemplo <strong>de</strong> este<br />

movimi<strong>en</strong>to, gustaría <strong>de</strong> citar aquí el International Wom<strong>en</strong>´s Clown Festival, <strong>en</strong> Vi<strong>en</strong>na; el festival<br />

Esse monte <strong>de</strong> Mulher Palhaça, <strong>en</strong> Brasil; el Festival <strong>de</strong> Pal<strong><strong>la</strong>s</strong>ses <strong>de</strong> Andorra; y el curso Estudios<br />

Prácticos sobre <strong>la</strong> Comicidad Fem<strong>en</strong>ina, impartido por <strong>la</strong> payasa brasileña Felícia <strong>de</strong> Castro.<br />

La consolidación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia fem<strong>en</strong>ina <strong>en</strong> <strong>la</strong> payasaría es un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o reci<strong>en</strong>te. Si<br />

bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>ealogía <strong>de</strong> los payasos <strong>en</strong>contramos refer<strong>en</strong>cia a mujeres como Amelia Butler, Lulu,<br />

Peggy Williams, Amelia Adler y Annie Fratellini, so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a partir <strong>de</strong> los años 90 <strong><strong>la</strong>s</strong> mujeres<br />

v<strong>en</strong>drían a consolidarse, <strong>en</strong> términos cuantitativos, como payasas profesionales <strong>de</strong>dicadas al<br />

espectáculo y a activida<strong>de</strong>s pedagógicas y terapéuticas.<br />

En efecto, <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong>l circo <strong>la</strong> figura <strong>de</strong>l payaso ha sido es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te patriarcal. Pocas<br />

mujeres accedieron a esa función <strong>en</strong> el pasado. Al m<strong>en</strong>os, pocas lo hicieron sin adaptarse a los<br />

estereotipos masculinos ya exist<strong>en</strong>tes. Se dice que, <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong>l circo americano, Amelia Butler<br />

fue <strong>la</strong> primera mujer que, <strong>en</strong> 1858, creó un personaje <strong>de</strong> payaso reconocible por su feminidad <strong>en</strong><br />

una gira <strong>de</strong>l Nixon’s Great American Circus. Con posterioridad, ya <strong>en</strong> 1939, el mítico Ringling<br />

Brothers and Barnun and Bailey Circus pres<strong>en</strong>ta un espectáculo anunciando <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> “The<br />

only woman clown in the world”. En Europa, <strong>de</strong>bemos remontarnos al París <strong>de</strong> <strong>la</strong> belle époque<br />

y a <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l personaje <strong>de</strong> Miss Loulou. O, c<strong>la</strong>ro está al más cercano refer<strong>en</strong>te que supone<br />

Annie Fratellini, una payasa que, integrada <strong>en</strong> una ilustre saga circ<strong>en</strong>se, construyó un personaje<br />

<strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s y ricos matices. Tradicionalm<strong>en</strong>te, pues, <strong>la</strong> mujer ha sido un recurr<strong>en</strong>te objeto cómico,<br />

pero <strong>en</strong> pocas ocasiones se había convertido <strong>en</strong> sujeto <strong>de</strong> comicidad. Sin embargo, insisto, <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

244


últimas décadas ese panorama se ha transformado radicalm<strong>en</strong>te. Coincidi<strong>en</strong>do con el auge <strong>de</strong>l circo<br />

contemporáneo, o “nouveau cirque”, aquel<strong>la</strong> transgresión poética y social que el payaso ha llevado<br />

implícita <strong>en</strong> su <strong>de</strong>finición <strong>de</strong>s<strong>de</strong> tiempos remotos se ha visto doblem<strong>en</strong>te ampliada y r<strong>en</strong>ovada<br />

por <strong><strong>la</strong>s</strong> nuevas apuestas cómicas-y transgresoras- <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> mujeres. En un espléndido libro editado<br />

reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Francia, país <strong>en</strong> el que hay un inusitado interés por el circo como l<strong>en</strong>guaje <strong>de</strong><br />

mezco<strong>la</strong>nxas posmo<strong>de</strong>rnas, se llega a afirmar que el futuro <strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer está, precisam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

expresividad clownesca. (Joan Maria Minguet, <strong>en</strong> reportaje para el festival Orgullo <strong>de</strong> Payasa, <strong>en</strong><br />

artículo para La Vanguardia, <strong>en</strong> 21 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2003. En:<br />

http://www.festivalpal<strong><strong>la</strong>s</strong>ses.com/cata<strong>la</strong>/recull3.htm)<br />

En <strong><strong>la</strong>s</strong> dos últimas décadas, una nueva g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> payasas v<strong>en</strong>dría a iniciar un movimi<strong>en</strong>to que<br />

resultó <strong>en</strong> <strong>la</strong> consolidación <strong>de</strong> una payasaria específicam<strong>en</strong>te fem<strong>en</strong>ina, iniciando un proceso <strong>de</strong><br />

difer<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong> <strong>la</strong> comicidad masculina. En Brasil, <strong>la</strong> primera mujer a asumirse como payasa<br />

fue Ange<strong>la</strong> <strong>de</strong> Castro. Es lo que sugiere <strong>la</strong> investigadora Alice Viveiros <strong>de</strong> Castro, tomando como<br />

refer<strong>en</strong>te el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una “persona-payaso, única y original” (2005, p. 221). Castro nos dice<br />

que Ange<strong>la</strong> es hoy <strong>en</strong> día una <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> gran<strong>de</strong>s actuantes <strong>en</strong> este movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> mujeres payasas,<br />

habi<strong>en</strong>do influ<strong>en</strong>ciado y servido como refer<strong>en</strong>cia a otras payasas internacionalm<strong>en</strong>te reconocidas,<br />

como Sue Morrison, No<strong>la</strong> Rae, Sue Broadway y Laura Herts, <strong>en</strong>tre otras. El interesante es que<br />

el primer personaje <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do por Ange<strong>la</strong> <strong>de</strong> Castro fue un tipo masculino, O Souza. Y Castro<br />

cita también el personaje Dr. Giramundo, un tipo masculino <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do por una mujer, <strong>la</strong> actriz<br />

brasileña Yeda Dantas, y muchos otros ejemplos <strong>de</strong> “mujeres payaso” pued<strong>en</strong> ser citados.<br />

Muchas mujeres, cuando empiezan a buscar su payaso, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran con un tipo masculino. Un<br />

hecho muy normal y fácilm<strong>en</strong>te explicado <strong>en</strong> un mundo todavía tan dominado por los hombres y<br />

dón<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> refer<strong>en</strong>cias masculinas son tan abundantes y fuertes. (…) Al buscar su persona cómica<br />

es muy probable que una mujer vea emerger un fuerte ser masculino y el hecho <strong>de</strong> aceptarlo y<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rlo es una <strong>de</strong>cisión personal, íntima y que no cabe crítica ni int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> interpretación ni<br />

juzgami<strong>en</strong>to. (Castro, 2005, p. 222)<br />

Castro hace una difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre “mujeres payaso” y “payasas mujeres”. La primera expresión<br />

trata posiblem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> hacer refer<strong>en</strong>cia a mujeres que, a pesar <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse heterosexuales,<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n un tipo masculino, y lo hac<strong>en</strong> probablem<strong>en</strong>te por cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> un refer<strong>en</strong>cial faloc<strong>en</strong>trico<br />

<strong>de</strong>l arte <strong>de</strong> <strong>la</strong> clownaría. Ya <strong>la</strong> expresión “payasas mujeres” parece estar más vincu<strong>la</strong>da a <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

payasas que asum<strong>en</strong> su condición fem<strong>en</strong>ina y exploran <strong>la</strong> comicidad <strong>de</strong>s<strong>de</strong> tal condición, muy<br />

probablem<strong>en</strong>te como forma <strong>de</strong> contestación a un imaginario machista re<strong>la</strong>cionado al “mundo<br />

clown”.<br />

En artículo intitu<strong>la</strong>do Palhaças, bem vindas sois vós!, <strong>la</strong> actriz Felícia <strong>de</strong> Castro (2010)<br />

explica que una <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> gran<strong>de</strong>s dificulta<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> performance específica <strong>de</strong><br />

mujeres, es que faltan refer<strong>en</strong>tes, ya que el arquetipo <strong>de</strong>l payaso es es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te masculino.<br />

La payasa brasileña cree que esto refleja <strong>en</strong> gran parte <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> temáticas comúnm<strong>en</strong>te exploradas,<br />

bi<strong>en</strong> como <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> expresiones corporales, los movimi<strong>en</strong>tos, <strong><strong>la</strong>s</strong> gags, los chistes, etc. Pero Felícia<br />

cree que <strong>la</strong> cuestión <strong>de</strong>l sexo, más que una dificultad, pue<strong>de</strong> ser tomada como un <strong>de</strong>safío creativo<br />

para <strong><strong>la</strong>s</strong> mujeres. Según <strong>la</strong> investigadora brasileña, “mi<strong>en</strong>tras los hombres exploran sin pudores<br />

el grotesco y <strong>la</strong> obsc<strong>en</strong>idad, que hac<strong>en</strong> parte <strong>de</strong> un repertorio simbólico ancestral, <strong><strong>la</strong>s</strong> mujeres<br />

exploran más <strong>la</strong> <strong>de</strong>lica<strong>de</strong>za, temi<strong>en</strong>do caer <strong>en</strong> <strong>la</strong> vulgaridad”. Felícia sugiere que <strong><strong>la</strong>s</strong> difer<strong>en</strong>cias<br />

<strong>en</strong>tre hombres y mujeres <strong>de</strong>b<strong>en</strong> constituir un marco creativo capaz <strong>de</strong> colorear más aún <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

difer<strong>en</strong>cias, pero reconoce, como Laura Herts, que esto implica <strong>la</strong> ruptura con muchos tabús y<br />

otras cuestiones re<strong>la</strong>cionadas a cómo tratar, explorar y exponer el cuerpo. “Pues no es solo un<br />

problema <strong>de</strong> liberación interna o refer<strong>en</strong>cial. Dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l lugar y <strong>de</strong> <strong>la</strong> exposición, todavía<br />

245


corremos el riesgo <strong>de</strong> ser atacadas <strong>en</strong> el medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> calle”, testimonia <strong>la</strong> propia Felícia. Y aña<strong>de</strong>:<br />

La mujer, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> mucho luchar, tuvo su humanidad reconsi<strong>de</strong>rada; <strong>la</strong> mujer payasa está<br />

<strong>de</strong>scubri<strong>en</strong>do su comicidad y manera <strong>de</strong> hacerlo, construy<strong>en</strong>do un saber específico, coloreando más<br />

aún <strong><strong>la</strong>s</strong> difer<strong>en</strong>cias. Si el<strong>la</strong> es difer<strong>en</strong>te, hará difer<strong>en</strong>te. Sin nunca per<strong>de</strong>r <strong>de</strong> vista que el objetivo es<br />

hacer reír.<br />

La actriz italiana Franca Rame, esposa <strong>de</strong> Dario Fo, también se refiere al dilema escénico que<br />

actrices clowns viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> sexualidad. Según <strong>la</strong> autora, <strong><strong>la</strong>s</strong> actrices clown o suel<strong>en</strong> exagerar<br />

<strong>de</strong>masiadam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el erotismo, para probar que son <strong>de</strong>sinhibidas y provocativas, o suel<strong>en</strong> anu<strong>la</strong>r<br />

completam<strong>en</strong>te el compon<strong>en</strong>te sexual <strong>en</strong> sus performances. “Hay escue<strong><strong>la</strong>s</strong> para actrices clowns <strong>en</strong><br />

que el <strong>en</strong>cino <strong>de</strong> expresión corporal castra toda feminilidad. El clown es unisex, afirman; o sea,<br />

solo macho!”. (Franca Rame <strong>en</strong> Fo, 2004, pgs. 343 y 344)<br />

La cre<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> una id<strong>en</strong>tidad clown “asexuada, unisex o neutra” <strong>de</strong> hecho reverbera<br />

por veces <strong>en</strong> el “mundo <strong>de</strong> los payasos”. Con <strong>la</strong> pret<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sibilidad y <strong>la</strong><br />

experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> toda una humanidad, muchos payasos <strong>de</strong>l “mundo clown” sigu<strong>en</strong> crey<strong>en</strong>do que su<br />

“filosofía clown” es transcultural, transgénero, transexual y universal. Pero <strong>la</strong> historia oficial <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

clownaría <strong>en</strong>seña muy c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te que el sujeto cómico hegemónico, creado, institucionalizado y<br />

difundido <strong>en</strong> medio globo, es un sujeto cómico b<strong>la</strong>nco, europeo y poseedor <strong>de</strong>l falo.<br />

Rame es bastante radical cuando el tema es <strong>la</strong> comicidad fem<strong>en</strong>ina, y levanta severas<br />

críticas a <strong><strong>la</strong>s</strong> mujeres que compon<strong>en</strong> su personaje cómico como un tipo masculino. El resultado<br />

<strong>de</strong> ese personaje “mujer-payaso”, según <strong>la</strong> autora, es un “híbrido terrible, un camino sin salida!”<br />

Y citando el caso <strong>de</strong> una actriz que hacía perfectam<strong>en</strong>te el rol <strong>de</strong> un clown, aña<strong>de</strong>: “Si hubiera<br />

nascido hombre sería un clown inigua<strong>la</strong>ble. Sin embargo, <strong>de</strong>safortunadam<strong>en</strong>te no quiso o no<br />

podio <strong>en</strong>contrar un papel cómico totalm<strong>en</strong>te fem<strong>en</strong>ino. Así que tuvo que abandonar no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te<br />

el papel <strong>de</strong> payaso, pero el propio oficio tout court.” (Id<strong>en</strong>, p. 345) Rame radicaliza <strong>la</strong> necesidad<br />

<strong>de</strong> expresión fem<strong>en</strong>ina <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l personaje <strong>de</strong> payasas mujeres. Y criticando duram<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia “asexuada” <strong>de</strong> maestros <strong>de</strong>l mimo como Marcel Marceau, Rame concluye que:<br />

Algo peor que eso, solo cuando una mujer repres<strong>en</strong>ta uno <strong>de</strong> esos pierrots. Un hombre sin sexo aún<br />

es aceptable, pero una mujer sin sexo, jamás. (…) Una actriz <strong>de</strong>be interpretar papeles fem<strong>en</strong>inos.<br />

Un actor es capaz <strong>de</strong> hacer admirablem<strong>en</strong>te el papel <strong>de</strong>l transvestido, logrando <strong>en</strong>contrar, a través<br />

<strong>de</strong>l s<strong>en</strong>tido caricaturesco, modu<strong>la</strong>ciones bastante agradables. Una mujer “transvestida” no ti<strong>en</strong>e el<br />

m<strong>en</strong>or significado, al m<strong>en</strong>os que <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> ficción escénica, no sea un transvestimi<strong>en</strong>to<br />

explícito, expreso <strong>de</strong> manera evid<strong>en</strong>te y cristalina. Decididam<strong>en</strong>te, no hay que haber cualquier duda<br />

<strong>de</strong> que el personaje esté ejecutando un juego. Ese transvestimi<strong>en</strong>to pat<strong>en</strong>te era uno <strong>de</strong> los recursos<br />

espectacu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong> Commedia <strong>de</strong>ll’Arte. Y solo funcionaba porque <strong>la</strong> actriz, por medio <strong>de</strong> su<br />

<strong>en</strong>canto, <strong>de</strong> sus formas, (particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> protuberancia <strong>de</strong> sus pechos) y principalm<strong>en</strong>te por<br />

su elegancia y graciosidad, ya había probado al público su condición fem<strong>en</strong>ina. Solo <strong>en</strong>tonces <strong>la</strong><br />

actriz podía permitirse el transvestimi<strong>en</strong>to. (Franca Rame <strong>en</strong> Fo, pgs. 345 y 346)<br />

La convicción <strong>de</strong> Franca Rame <strong>en</strong> una comicidad típicam<strong>en</strong>te fem<strong>en</strong>ina parece reflejar una<br />

aproximación a una parce<strong>la</strong> <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to feminista reivindicatorio <strong>de</strong> una id<strong>en</strong>tidad primaria<br />

como Mujer. Su obstinada afirmación <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al travestismo <strong>de</strong> mujeres, sin embargo, merece<br />

una reflexión más cuidadosa, si no queremos mant<strong>en</strong>er un discurso y una práctica exclusiva <strong>de</strong><br />

una comicidad hegemónica, payasil, aún ori<strong>en</strong>tada por un faloc<strong>en</strong>trismo ahistórico y transcultural.<br />

Si <strong>la</strong> payasería <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> mujeres tuviera <strong>la</strong> obligación <strong>de</strong> “probar su condición fem<strong>en</strong>ina”,<br />

esta posiblem<strong>en</strong>te presupondría una condición universal, biológicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>terminada por el<br />

“sexo”, <strong>de</strong> una id<strong>en</strong>tidad fem<strong>en</strong>ina transhistórica y transcultural, <strong>de</strong> una Mujer sin <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong>bidas<br />

246


difer<strong>en</strong>ciaciones étnicas, geográficas, socio-culturales, económicas y sexuales. Sin <strong>la</strong> <strong>de</strong>bida<br />

at<strong>en</strong>ción a una comicidad histórica, cultural y localizada, el discurso <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> payasas mujeres<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra imprimido <strong>en</strong> una reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación patriarcal tan severa como <strong>la</strong> impuesta por <strong>la</strong><br />

comicidad faloc<strong>en</strong>trica, que legitima, valoriza y visibiliza so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te una pequeña parte <strong>de</strong>l mundo<br />

cómico, <strong>la</strong> una <strong>de</strong> los payasos, y más reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> payasas.<br />

DECLOWNSTRUCCIONES: apuntes para una revisión crítica…<br />

De<strong>la</strong>nte <strong>de</strong>l actual panorama <strong>de</strong> un “mundo clown” dividido <strong>en</strong>tre payasos y payasas, como<br />

principales repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong>l “mundo cómico”, creo que queda <strong>en</strong> abierto un interrogante sobre<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> políticas <strong>de</strong> legitimación, reconocimi<strong>en</strong>to y visibilización <strong>de</strong> otras id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s cómicas y<br />

paródicas marginalizadas <strong>de</strong>l espacio discursivo y<br />

mediático promovidos por “clowns y clownas” y su<br />

“gran y respetable público”. Y dada <strong>la</strong> avasal<strong>la</strong>dora<br />

y vertiginosa velocidad con que el “mundo clown”<br />

vi<strong>en</strong>e imprimi<strong>en</strong>do su marca <strong>en</strong> el mundo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

distintas tecnologías sociales, creo ser fundam<strong>en</strong>tal<br />

un abordaje crítico sobre nuestro p<strong>en</strong>sar y hacer como<br />

payasos y payasas comprometidos con un proyecto<br />

político basado <strong>en</strong> el amor, <strong>la</strong> paz, <strong>la</strong> justicia social y<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia.<br />

La cre<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> una id<strong>en</strong>tidad clown original y<br />

primaria, repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong> <strong>la</strong> es<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> uno mismo,<br />

bi<strong>en</strong> como <strong>la</strong> actual consolidación <strong>de</strong> un espacio <strong>de</strong><br />

difer<strong>en</strong>ciación <strong>en</strong>tre <strong><strong>la</strong>s</strong> comicida<strong>de</strong>s masculina y<br />

fem<strong>en</strong>ina, apunta para <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntear los<br />

modos <strong>de</strong> subjetivación y los procesos <strong>de</strong> construcción id<strong>en</strong>titaria impartidos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el “mundo<br />

clown”. En este s<strong>en</strong>tido, creo que el concepto <strong>de</strong> “performatividad”, e<strong>la</strong>borado por <strong>la</strong> teórica Queer<br />

Judit Butler, pue<strong>de</strong> ayudar a nosotros payasos y payasas a rep<strong>en</strong>sar nuestro espacio narrativo y<br />

mediático <strong>en</strong> torno a los discursos id<strong>en</strong>titarios, bi<strong>en</strong> como prácticas <strong>de</strong> visibilización y políticas<br />

<strong>de</strong> legitimación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> diversas id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s cómicas y paródicas que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran a <strong><strong>la</strong>s</strong> márg<strong>en</strong>es<br />

<strong>de</strong>l “mundo clown”.<br />

Butler (2006) propone una completa <strong>de</strong>snaturalización no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l género, como<br />

también <strong>de</strong>l sexo y <strong>de</strong> <strong>la</strong> sexualidad. Es <strong>de</strong>cir, según Butler, no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te el género es socialm<strong>en</strong>te<br />

construido, como también <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> sexo y sexualidad. La heterosexualidad normatizada<br />

reproductiva, instituida por el imperialismo falocéntrico ha tornado, <strong>de</strong> acuerdo con Butler, <strong>la</strong><br />

vida humana inhabitable para aquellos que no se <strong>en</strong>cajan <strong>en</strong> aquel<strong><strong>la</strong>s</strong> normas. Según <strong>la</strong> autora,<br />

los atributos <strong>de</strong> género no son “expresivos”, sino “performativos”. Es <strong>de</strong>cir, no expresan una<br />

es<strong>en</strong>cia, una sustancia metafísica <strong>de</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad sexual <strong>de</strong>l sujeto, sino que performa, actúa<br />

según <strong><strong>la</strong>s</strong> construcciones sociales históricam<strong>en</strong>te instituidas. Así que pa<strong>la</strong>bras, gestos y <strong>de</strong>seos<br />

son actos históricos, repetidam<strong>en</strong>te performados, creando <strong>la</strong> ilusión <strong>de</strong> una interioridad sustancial,<br />

mant<strong>en</strong>ida a través <strong>de</strong> los discursos con el intuito <strong>de</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> sexualidad, someti<strong>en</strong>do esta a<br />

<strong>la</strong> obligatoriedad reproductiva heterosexual. “Tales actos, gestos y realizaciones – por lo g<strong>en</strong>eral<br />

interpretados – son performativos <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> que <strong>la</strong> es<strong>en</strong>cia o <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad que pret<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />

expresar son inv<strong>en</strong>tos fabricados y mant<strong>en</strong>idos mediante signos corpóreos y otros medios<br />

discursivos.” (Butler, 2001, p. 167)<br />

247


Si los atributos <strong>de</strong> género no son expresivos sino performativos, <strong>en</strong>tonces estos atributos<br />

efectivam<strong>en</strong>te constituy<strong>en</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad que se dice que expresan o reve<strong>la</strong>n. La distinción <strong>en</strong>tre<br />

expresión y performatividad es crucial. Si los atributos y actos <strong>de</strong> género, <strong><strong>la</strong>s</strong> diversas maneras<br />

<strong>en</strong> que un cuerpo muestra o produce su significación cultural, son performativos, <strong>en</strong>tonces no<br />

hay una id<strong>en</strong>tidad preexist<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> que pueda medirse un acto o un atributo; no habría actos <strong>de</strong><br />

género verda<strong>de</strong>ros ni falsos, ni reales ni distorcionados, y <strong>la</strong> postu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> una id<strong>en</strong>tidad <strong>de</strong> género<br />

verda<strong>de</strong>ra se reve<strong>la</strong>ría como una ficción reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tadora. El hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> género<br />

se cree mediante actuaciones sociales continuas significa que los conceptos <strong>de</strong> un sexo es<strong>en</strong>cial<br />

y una masculinidad o femineidad verda<strong>de</strong>ra o constante también se constituy<strong>en</strong> como parte <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> estrategia que oculta el carácter performativo <strong>de</strong>l género y <strong><strong>la</strong>s</strong> posibilida<strong>de</strong>s performativas<br />

que proliferan <strong><strong>la</strong>s</strong> configuraciones <strong>de</strong> género fuera <strong>de</strong> los marcos restrictivos <strong>de</strong> dominación<br />

masculinista y heterosexualidad obligatoria. (Butler, 2001, p. 172)<br />

En este s<strong>en</strong>tido, expresiones mediáticas <strong>en</strong> torno a <strong>la</strong> “aut<strong>en</strong>ticidad, originalidad e id<strong>en</strong>tidad <strong>de</strong>l<br />

clown” no serían nada más que constructos <strong>de</strong> una <strong>de</strong>terminada cultura, <strong>la</strong> payasil, apoyada <strong>en</strong><br />

diversas tecnologías artísticas y sociales: técnicas y discursos <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong>l personaje;<br />

nomadología <strong>de</strong>s<strong>de</strong> distintos espacios mediáticos (circo, teatro, cine, TV); escue<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong> formación;<br />

discurso terapéutico, <strong>en</strong>tre otros. La estructura narrativa <strong>de</strong>l discurso refleja <strong>en</strong> los proyectos sociopolíticos<br />

<strong>de</strong>l payaso, que aún se manti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> su mayoría <strong>en</strong>cuadrados <strong>en</strong> una lógica expresionista,<br />

es<strong>en</strong>cialista y universalista respecto a <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l sujeto y <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad.<br />

Así que, para subvertir normas y conceptos falocéntricos que oprim<strong>en</strong> al individuo,<br />

Butler propone <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> actos performativos <strong>en</strong> torno a <strong><strong>la</strong>s</strong> id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s, es <strong>de</strong>cir, una serie<br />

<strong>de</strong> actos paródicos, que basados <strong>en</strong> su teoría performativa acaban creando nuevos significados<br />

y se reproduc<strong>en</strong> más allá <strong>de</strong> cualquier sistema binario. Reconoci<strong>en</strong>do el pot<strong>en</strong>cial crítico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

performance <strong>de</strong> drags y travestis, Butler propone actos paródicos como forma <strong>de</strong> <strong>de</strong>snaturalizar<br />

y <strong>de</strong>shacer <strong><strong>la</strong>s</strong> id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> género y otras id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s socialm<strong>en</strong>te construidas. Y explica que<br />

<strong>la</strong> parodia se vuelve pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te subversiva cuando nos lleva a rep<strong>la</strong>ntear lo “original, lo<br />

auténtico y lo real”, tomándolos también como efectos constituidos. “La pérdida <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> normas<br />

t<strong>en</strong>dría el efecto <strong>de</strong> hacer proliferar diversas configuraciones <strong>de</strong> género, <strong>de</strong>sestabilizar <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad<br />

sustantiva, y privar a <strong><strong>la</strong>s</strong> narraciones naturalizadoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> heterosexualidad obligatoria <strong>de</strong> sus<br />

protagonistas c<strong>en</strong>trales: “hombre” y “mujer””. (2001, p. 177)<br />

La noción <strong>de</strong> parodia <strong>de</strong> género que Butler propone no supone que exista un original<br />

imitado por tales id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s paródicas, es <strong>de</strong>cir, que <strong>la</strong> parodia al fin y al cabo es <strong>de</strong> <strong>la</strong> noción<br />

misma <strong>de</strong> un original. La parodia <strong>de</strong> género reve<strong>la</strong> que <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad original sobre <strong>la</strong> que se mo<strong>de</strong><strong>la</strong><br />

el género es una imitación sin un orig<strong>en</strong>, mecanismo este que permite un <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to perpetuo,<br />

una flui<strong>de</strong>z <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s que sugiere una apertura a <strong>la</strong> resignificación y <strong>la</strong> recontextualización.<br />

“La proliferación paródica impi<strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura hegemónica y a su crítica afirmar <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> género es<strong>en</strong>cialistas o naturalizadas”. (Ibid, p. 169) Y d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> sus reflexiones<br />

sobre <strong>la</strong> parodia <strong>en</strong>contramos alguna refer<strong>en</strong>cia específica a <strong>la</strong> risa, que consi<strong>de</strong>ro una gran<br />

aportación a los estudios sobre <strong>la</strong> comicidad, bi<strong>en</strong> como al arte clownesco:<br />

La pérdida <strong>de</strong>l s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> “lo normal”, pue<strong>de</strong> ser su propio motivo <strong>de</strong> risa, sobre todo cuando “lo<br />

normal”, “lo original”, resulta ser una copia, y una copia inevitablem<strong>en</strong>te fallida, un i<strong>de</strong>al que<br />

nadie pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>carnar, En este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> risa surge al ver que todo el tiempo lo original era algo<br />

<strong>de</strong>rivado. (Butler, 2001, p. 170)<br />

Si nos apropiamos <strong>de</strong> este s<strong>en</strong>tido e<strong>la</strong>borado por Butler, pasamos a compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r que <strong>la</strong> risa<br />

<strong>de</strong>l payaso no surge <strong>de</strong>l “<strong>de</strong>smascaram<strong>en</strong>to” <strong>de</strong>l sujeto, como sugier<strong>en</strong> algunos teóricos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

comicidad (Propp, 1992; Bergson, 2004); ni <strong>de</strong> una “expresión más g<strong>en</strong>uina <strong>en</strong> torno <strong>de</strong>l self <strong>de</strong><br />

248


uno mismo”, como suel<strong>en</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r autores y artistas payasos. La risa surge <strong>de</strong>l darse cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> realidad como realidad construida, asustancial, rizomática, polifónica y culturalm<strong>en</strong>te plástica.<br />

Las “clownstrucciones” <strong>de</strong> género oficialm<strong>en</strong>te reconocidas y promovidas artísticam<strong>en</strong>te<br />

por payasos y payasas, al fin y al cabo son <strong><strong>la</strong>s</strong> unas aceptadas y recibidas por el “gran y respetable<br />

público”. Si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> el “mundo clown” se observa por veces int<strong>en</strong>tos puntuales <strong>de</strong> incorporar,<br />

legitimar o crear <strong>la</strong>zos <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración con otras comicida<strong>de</strong>s y formas paródicas, el hecho es<br />

que payasos y payasas lograron forjar un tipo cómico hegemónico, reconocido <strong>en</strong> medio globo<br />

como una especie <strong>de</strong> anti-héroe, auténtico y verda<strong>de</strong>ro repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong> una risa “revolucionaria,<br />

salvadora, curadora y red<strong>en</strong>tora <strong>de</strong> los males <strong>de</strong> <strong>la</strong> humanidad”. Pero el arroba “@” que payasos<br />

y payasas int<strong>en</strong>tan poner para transgredir un sistema binario <strong>de</strong> <strong>la</strong> heterosexualidad normativa<br />

continúa a ser una mera ilustración gramatical sin real eficacia política a nivel <strong>de</strong> producción<br />

artística e interv<strong>en</strong>ción social.<br />

El “mundo clown” se manti<strong>en</strong>e como refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una poética subversiva por sí misma,<br />

como el gran c<strong>en</strong>tro cómico que se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>mocrático y universal, pero que sin embargo continua<br />

mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do una estructura discursiva y performativa d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> expectativas esperadas por el<br />

“gran y respetable público”, el uno heterosexual. Las “<strong>de</strong>clownstrucciones” <strong>de</strong> género constituy<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> este trabajo ap<strong>en</strong>as un primer paso para otras posibles “<strong>de</strong>clownstrucciones”. Es <strong>de</strong>cir, un<br />

espirito crítico y reflexivo <strong>en</strong> torno a nuestro hacer y p<strong>en</strong>sar como payasos y payasas. Así que<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> “<strong>de</strong>clownstrucciones” que aquí propongo están re<strong>la</strong>cionadas con este método <strong>de</strong> análisis <strong>de</strong>l<br />

cuerpo-p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to, por lo cual int<strong>en</strong>to reflexionar sobre <strong>la</strong> fabricación <strong>de</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad clownesca,<br />

y compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r<strong>la</strong> d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> dinámicas <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura y <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia. El hincapié hecho<br />

<strong>en</strong> este trabajo <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al género y a <strong>la</strong> sexualidad <strong>de</strong>l@ payas@ es ap<strong>en</strong>as un <strong>de</strong>tonador <strong>de</strong><br />

otros p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos que consi<strong>de</strong>ro importantes para una actual reflexión acerca <strong>de</strong>l rol político<br />

<strong>de</strong>l payaso <strong>en</strong> <strong>la</strong> contemporaneidad, <strong>en</strong> sus actuaciones artísticas e interv<strong>en</strong>ciones terapéuticas,<br />

pedagógicas y sociales.<br />

Como payasa, lo veo interesante y necesario que el “mundo clown” pudiera <strong>de</strong> hecho<br />

aproximarse <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> márg<strong>en</strong>es y fronteras, e int<strong>en</strong>tar construir <strong>la</strong>zos e re<strong>de</strong>s co<strong>la</strong>borativas <strong>de</strong> forma<br />

a “<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizar” <strong>la</strong> comicidad payasil falo y eurocéntrica. Pero hacerlo con un cierto cuidado,<br />

mo<strong>de</strong>rando nuestro impulso “panclownlonizador” <strong>de</strong> nombrar todo y cualquier acto cómico,<br />

loco, raro, subversivo, humano o lo que sea como “acto, actitud y m<strong>en</strong>talidad clown”. Es preciso<br />

reconocer que <strong>la</strong> figura <strong>de</strong>l payaso, aunque guar<strong>de</strong> similitu<strong>de</strong>s con otras prácticas y manifestaciones<br />

culturales, es un personaje muy específico, y que payasos y payasas no pued<strong>en</strong> hab<strong>la</strong>r ni pret<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

repres<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> “otros sujetos exóticos y excéntricos”, sin <strong>la</strong> <strong>de</strong>bida autorización<br />

<strong>de</strong> los sujetos que muchas veces ni pued<strong>en</strong> ni ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r por sí mismos,<br />

exactam<strong>en</strong>te por no conocer el “mundo clown” y <strong>la</strong> “id<strong>en</strong>tidad payasil”.<br />

Como here<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> una Ilustración colonizadora, artistas-payasos y teóricos sedi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

una “clownhistoria”, también se han apropiado <strong>de</strong> un “conocimi<strong>en</strong>to antropológico y ci<strong>en</strong>tífico”,<br />

es <strong>de</strong>cir, una especie <strong>de</strong> listado y catalogación <strong>de</strong> figuras exóticas <strong>de</strong> culturas próximas y aj<strong>en</strong>as,<br />

muchas <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> cuales no tuvieron <strong>la</strong> oportunidad ni <strong>de</strong> dialogar ni <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>tir <strong>en</strong> el “<strong>en</strong>cuadrami<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> el “mundo clown””. Entre esas figuras “<strong>en</strong>clownadas”, <strong>en</strong>contramos chamanes <strong>de</strong> diversas<br />

tribus y distintas culturas, tontos “naturales y artificiales”, locos, viejos, niños, brujos, espíritus,<br />

figuras folclóricas grotescas y disformes, que payasos y payasas supon<strong>en</strong> guardar una “humanidad<br />

común y universal”, hermanos <strong>en</strong> “clownmunidad”.<br />

Así que hoy estoy reconsi<strong>de</strong>rando mi posición como payasa. Quiero seguir con este arte<br />

que apr<strong>en</strong>dí a amar y respectar, pero hacerlo d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> una práctica más cuidadosa respecto a<br />

los discursos y espacios mediáticos que vehículo como “payasa <strong>en</strong>clownada”, es <strong>de</strong>cir, iniciada<br />

<strong>en</strong> un ritual institucionalizado por una tradición culturalm<strong>en</strong>te fabricada por <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad y<br />

249


<strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> artista por <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rnidad construida. Quiero seguir payaseando, pero hacerlo <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

una perspectiva más amplia <strong>de</strong> inclusión social, es <strong>de</strong>cir, reflexionando sobre cada posibilidad<br />

<strong>de</strong> “incorporación” y “exclusión”, respectando y valorizando igualm<strong>en</strong>te otras formas cómicas<br />

y paródicas, o simplem<strong>en</strong>te admitir el “no-clown”, <strong>la</strong> “no risa”, <strong>la</strong> “no-salvación”. Creo que<br />

estos quereres pued<strong>en</strong> construirse como estrategias “<strong>de</strong>clownstructivas” y métodos <strong>de</strong> reflexión<br />

crítica <strong>en</strong>carnada. Otra bu<strong>en</strong>a estrategia “<strong>de</strong>clownstructiva” seria p<strong>en</strong>sar e imaginar un “payaso<br />

posmo<strong>de</strong>rno”, un “payaso poscolonial”. Valorizar mi-nuestro estado “no-clown” <strong>de</strong> performar <strong>en</strong><br />

el mundo. “Transclownar”, ir más allá <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> clownstrucciones oficializadas y pulverizarse por<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> exc<strong>en</strong>tricida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> hecho marginadas. Apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> pedagogía feminista y pedagogía queer.<br />

Articu<strong>la</strong>rse socialm<strong>en</strong>te para poner <strong>en</strong> relievo “transclowns, clownqueers, y <strong>de</strong>más id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />

cómicas y paródicas”: To queer the clown! P<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> el pot<strong>en</strong>cial terapéutico y educativo <strong>de</strong><br />

l@s payas@s que no se <strong>en</strong>cuadran <strong>en</strong> <strong>la</strong> estética y poética <strong>de</strong>l clown mo<strong>de</strong>rno. Rep<strong>en</strong>sar y<br />

“<strong>de</strong>clownstruir” el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> comicidad b<strong>la</strong>nca europea. Int<strong>en</strong>tar ponerse <strong>en</strong> un círculo <strong>de</strong><br />

hecho co<strong>la</strong>borativo y continuado con otros sujetos y movimi<strong>en</strong>tos sociales, abri<strong>en</strong>do y creando<br />

oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> más espacios <strong>de</strong> visualización <strong>de</strong> otras id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s, voces y experi<strong>en</strong>cias, <strong>en</strong> sus<br />

coloridas manifestaciones.<br />

Para finalizar, gustaría <strong>de</strong> agra<strong>de</strong>cer a todos l@s maestr@s, maestras y maestros que han<br />

contribuido para ampliar mi mirada <strong>en</strong> torno a mi trabajo. En este rol se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran una serie <strong>de</strong><br />

payasos, payasas, travestis, artistas, autores, teóricos e intelectuales que me están ayudando a<br />

construir mi perfomance como payasa-educadora-investigadora <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te crítica y reflexiva<br />

<strong>de</strong> mi p<strong>en</strong>sar y hacer. En este mom<strong>en</strong>to, gustaría <strong>de</strong> agra<strong>de</strong>cer especialm<strong>en</strong>te a mis tutores Judit<br />

Vidiel<strong>la</strong> y Fernando Hernan<strong>de</strong>z, por los insights que me están ayudando a edificar mis estudios.<br />

Al final <strong>de</strong> <strong>la</strong> bibliografía podéis <strong>en</strong>contrar, <strong>en</strong>tre los sitios electrónicos <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia, mi<br />

blog “Payasas Desagrupadas”, por el cual <strong>la</strong>nzo <strong>la</strong> invitación para <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong>de</strong>bates,<br />

diálogos, consejos, críticas y suger<strong>en</strong>cias sobre este artículo y el tema <strong>de</strong> mi investigación. Los<br />

estudios críticos que v<strong>en</strong>go <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo <strong>en</strong> payasería, espero se vayan construy<strong>en</strong>do con diversas<br />

aportaciones, y que al final resulte <strong>en</strong> un colorido mapa <strong>de</strong> voces, experi<strong>en</strong>cias y reflexiones que<br />

permitan rep<strong>en</strong>sar el “proyecto político <strong>de</strong>l mundo clown”. Os <strong>de</strong>jo ahora con <strong>la</strong> bibliografía y<br />

un abrazo “<strong>en</strong>clownado”, porque no puedo ni quiero huir completam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>ceres <strong>de</strong>l arte<br />

clownesco ni <strong>de</strong> <strong>la</strong> “id<strong>en</strong>tidad payasil”!<br />

:O)<br />

Bibliografia<br />

BAKHTIN, Mikhail. (2002) A cultura popu<strong>la</strong>r na Ida<strong>de</strong> Média e no R<strong>en</strong>ascim<strong>en</strong>to – O contexto <strong>de</strong><br />

François Rabe<strong>la</strong>is. São Paulo: Editora Hucitec – Annablume.<br />

BERGSON, H<strong>en</strong>ri. (2004) O riso – Ensaio sobre a significação da comicida<strong>de</strong>. 2ª Ed. São Paulo:<br />

Martins Fontes.<br />

BOLOGNESI, Mário Fernando. (2003) Palhaços. São Paulo: Editora UNESP.<br />

BURNIER, Luís Otávio. (2001) A arte <strong>de</strong> actor – Da técnica a repres<strong>en</strong>tação. Campinas, São Paulo:<br />

Editora UNICAMP.<br />

BUTLER, Judit. (2001) El género <strong>en</strong> disputa: el feminismo y <strong>la</strong> subversión <strong>de</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad. (1ª Ed.)<br />

México, Bu<strong>en</strong>os Aires, Barcelona: Paidós.<br />

BUTLER, Judit. (2006) Deshacer el género. Barcelona: Paidós.<br />

CAMINHA, Melissa Lima. (2006) La risa <strong>de</strong>l payaso: s<strong>en</strong>tido y aspectos políticos <strong>en</strong> <strong>la</strong> poética<br />

brechtiana. Monografía pres<strong>en</strong>tada como trabajo final <strong>de</strong>l Curso Superior <strong>de</strong> Tecnología <strong>en</strong> <strong>Artes</strong><br />

250


Escénicas <strong>de</strong>l Instituto Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> Educación, Ci<strong>en</strong>cia y Tecnología <strong>de</strong> Ceará (IFCE).<br />

CAMINHA, Melissa Lima. (2011) El payaso <strong>en</strong> <strong>la</strong> era <strong>de</strong> los “pos”: red-construy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad<br />

clownesca. Monografía pres<strong>en</strong>tada como trabajo final <strong>de</strong>l Máster <strong>en</strong> <strong>Artes</strong> <strong>Visual</strong>es y Educación:<br />

Un Enfoque Construccionista, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Barcelona (UB).<br />

CARP, Cheryl. (1998) Clown therapy: The creation of a clown character as a treatm<strong>en</strong>t interv<strong>en</strong>tion. The<br />

Arts in Psycotherapy. Vol. 25 (4), 245-255.<br />

CASTRO, Alice Viveiros <strong>de</strong>. (2005) O elogio da bobagem: palhaços no Brasil e no mundo. Rio <strong>de</strong> Janeiro:<br />

Editora Família Bastos.<br />

CASTRO, Felícia <strong>de</strong>. (2010, 17 <strong>de</strong> agosto) Palhaças, bem vindas sois vós!. Pã Revista <strong>de</strong> Arte e <strong>Cultura</strong>,<br />

<strong>en</strong>: http://parevista.org/revista/in<strong>de</strong>x.php/compon<strong>en</strong>t/cont<strong>en</strong>t/article/31-co<strong>la</strong>boradores/121-felicia<strong>de</strong>-castro.html<br />

Consultado <strong>en</strong>: 13 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2011.<br />

ESTERRI, Núria. (2004) El teatre social. Educación social: Revista <strong>de</strong> Interv<strong>en</strong>ción Socioeducativa. Nº.<br />

28, 67-82.<br />

FO, Dario. (2004) Manual mínimo do ator. 3ª. Ed. São Paulo: Editora SENAC São Paulo.<br />

FOUCAULT, Michel. (1990) Tecnologías <strong>de</strong>l yo y otros textos afines. Barcelona: Paidós / ICE – UAB.<br />

GREEN, Martin; SWAN, John. (1986) The triumph of pierrot: the commedia <strong>de</strong>ll’arte and mo<strong>de</strong>rn<br />

imagination. New York: Macmillian Publishing Company.<br />

HERTS, Laura. (2007, 5 <strong>de</strong> julio) Hay un montón <strong>de</strong> machismo <strong>en</strong> <strong>la</strong> programación teatral <strong>de</strong><br />

payasos. AmecoPress, Información para <strong>la</strong> Igualdad. En: http://www.amecopress.net/spip.<br />

php?article170&var_recherche=Laura%20Hertz. Consultado <strong>en</strong> 13 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2011.<br />

JARA, Jesús. (2007) El clown, un navegante <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> emociones. Sevil<strong>la</strong>: Proexdra.<br />

KINCHELOE, Joe L., BERRY, Kathle<strong>en</strong> S. (2004) Rigour and complexity in educational research: conceptualizing<br />

the brico<strong>la</strong>je. Maid<strong>en</strong>head: Op<strong>en</strong> University Press.<br />

LAURETIS, Teresa <strong>de</strong>. (1994) Technologies of g<strong>en</strong><strong>de</strong>r: essays on theory, film and fiction. London: The<br />

Macmil<strong>la</strong>n Press LTD.<br />

LECOQ, Jacques. (2009) El cuerpo poético: una pedagogía <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación teatral. 4ª Ed. Barcelona: Alba<br />

Editorial.<br />

PEACOCK, Louise. (2009) Serious p<strong>la</strong>y: mo<strong>de</strong>rn clown performance. Intellect: Bristol, UK / Chicago,<br />

USA.<br />

PROPP, V<strong>la</strong>dimir. (1992) Comicida<strong>de</strong> e riso. São Paulo: Editora Ática.<br />

SÁNCHEZ, José Antonio. (2007) El teatro <strong>en</strong> el campo expandido. En: Cua<strong>de</strong>rnos Portátiles <strong>de</strong>l Museu<br />

<strong>de</strong> Arte Contemporánea <strong>de</strong> Barcelona (MACBA).<br />

WILES, David. (1987) Shakespeare’s clown: Actor and text in the Elizabethan p<strong>la</strong>yhouse. Cambridge:<br />

University Press.<br />

Sitios electrónicos <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia:<br />

Leo Bassi: www.leobassi.com<br />

Clown P<strong>la</strong>net: www.clownp<strong>la</strong>net.com<br />

Doutores da Alegria: www.doutoresdaalegria.org.br<br />

Festival <strong>de</strong> Pal<strong><strong>la</strong>s</strong>sos: http://www.festival<strong>de</strong>pal<strong><strong>la</strong>s</strong>sos.com/web/<br />

Payasas Desagrupadas: www.payasas<strong>de</strong>sagrupadas.org<br />

251


Resum<strong>en</strong><br />

El arte vs lo artístico (y su <strong>en</strong>señanza)<br />

Juan Cruz Resano<br />

Universidad <strong>de</strong> Zaragoza<br />

Una vez insta<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> el siglo XXI y tras rego<strong>de</strong>arnos <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> “v<strong>en</strong>tajas” alcanzadas <strong>la</strong> pasada<br />

c<strong>en</strong>turia <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación plástica, toca dar un paso <strong>de</strong> madurez y admitir que los<br />

muros antaño <strong>de</strong>rribados no significaron <strong>de</strong>l todo <strong>la</strong> conquista <strong>de</strong>seada. Descubrimos con cierto<br />

escepticismo que <strong><strong>la</strong>s</strong> ataduras rotas eran pequeños tabiques d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> otras mural<strong><strong>la</strong>s</strong> más gran<strong>de</strong>s<br />

e infranqueables. Así <strong><strong>la</strong>s</strong> cosas, po<strong>de</strong>mos comprobar <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad cómo el “emp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to” al<br />

que se ha <strong>de</strong>sterrado el arte no <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> oler a inof<strong>en</strong>sivo c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> ocio para <strong><strong>la</strong>s</strong> masas. A<strong>de</strong>más, el<br />

constante estado <strong>de</strong> in<strong>de</strong>finición <strong>de</strong>l arte contemporáneo le hace convertirse <strong>en</strong> una arma <strong>de</strong> doble<br />

filo, dado que si es aceptado el “todo vale”, <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, también habría que admitir el “todo<br />

sobra” (crítica, comisarios, doc<strong>en</strong>tes, etc). Si no hay jerarquías, ¿es igual <strong>de</strong> válida una costosa<br />

insta<strong>la</strong>ción que una humil<strong>de</strong> pintada callejera? O dicho <strong>de</strong> otro modo; si <strong><strong>la</strong>s</strong> dos manifestaciones<br />

<strong>de</strong>scritas son arte, ¿qué es lo que hace que t<strong>en</strong>gan difer<strong>en</strong>tes “cualida<strong>de</strong>s artísticas”? ¿El contexto<br />

que <strong><strong>la</strong>s</strong> acoge o <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> lo realizado? Es más, ¿cómo se tras<strong>la</strong>da ello luego a <strong><strong>la</strong>s</strong> au<strong><strong>la</strong>s</strong> por<br />

parte <strong>de</strong>l profesorado que trabaja <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes visuales? En resum<strong>en</strong>, nos moveremos<br />

<strong>en</strong> un marco teórico más c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> p<strong>la</strong>ntear preguntas que <strong>en</strong> dar respuestas <strong>de</strong>finitivas, pero<br />

tal ejercicio <strong>de</strong> autorreflexión se hace necesario <strong>en</strong> una época como <strong>la</strong> nuestra don<strong>de</strong> todo va<br />

<strong>de</strong>masiado rápido y se echa <strong>de</strong> m<strong>en</strong>os una pausa para mirar <strong>de</strong> vez <strong>en</strong> cuando el camino recorrido.<br />

Del arte actual parece que pued<strong>en</strong> <strong>de</strong>cirse más improperios que elogios, por qué negarlo. A fin<br />

<strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas, el arte sigue si<strong>en</strong>do fiel reflejo <strong>de</strong> su tiempo, <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>en</strong> <strong>la</strong> que es <strong>en</strong>g<strong>en</strong>drado,<br />

y dicho contexto tampoco se libra <strong>de</strong> <strong>la</strong> amarga crítica que nace a su vez <strong>de</strong>l <strong>de</strong>scont<strong>en</strong>to tanto<br />

g<strong>en</strong>eral como individual. En este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> c<strong><strong>la</strong>s</strong>e política está <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> quejas -“mérito”,<br />

por otro <strong>la</strong>do, ganado a pulso-, si<strong>en</strong>do vista ésta como causa y efecto <strong>de</strong>l malestar que nos inva<strong>de</strong>.<br />

No sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>rá que el filósofo José Luis Pardo (El País, 9-8-2011) opte por <strong>de</strong>scribir <strong>la</strong> situación<br />

que vivimos anotando que “esta ev<strong>en</strong>tualidad hinchada <strong>de</strong> su propio vaciami<strong>en</strong>to (nuestro tiempo)<br />

impi<strong>de</strong> <strong>la</strong> incid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> g<strong>en</strong>uinos acontecimi<strong>en</strong>tos políticos capaces <strong>de</strong> interrumpir su paródica e<br />

inacabable agonía”. La contund<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> tales pa<strong>la</strong>bras me hizo <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r que podría modificarse<br />

el sintagma nominal “acontecimi<strong>en</strong>tos políticos” por el <strong>de</strong> acontecimi<strong>en</strong>tos sociales, educativos,<br />

artísticos, etc, toda vez que lo verda<strong>de</strong>ram<strong>en</strong>te relevante <strong>de</strong> su m<strong>en</strong>saje seguiría mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do el<br />

mismo s<strong>en</strong>tido: el vaciami<strong>en</strong>to que domina nuestro tiempo, impidi<strong>en</strong>do el mismo <strong>la</strong> incid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

g<strong>en</strong>uinos acontecimi<strong>en</strong>tos –no importa el ámbito al que nos refiramos- “capaces <strong>de</strong> interrumpir su<br />

paródica e inacabable agonía”. Debo puntualizar que quizá el campo <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> ci<strong>en</strong>cias y <strong>la</strong> tecnología<br />

puedan mant<strong>en</strong>erse al marg<strong>en</strong>, pero no <strong>de</strong>l todo, pues a fin <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas si <strong><strong>la</strong>s</strong> mismas no reviert<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> una mejora traducible <strong>en</strong> términos, a <strong>la</strong> postre, humanísticos, adolecerán <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma “agonía”,<br />

(si bi<strong>en</strong>, <strong>en</strong> su caso, quizá por exceso más que por inanición).<br />

Estas pa<strong>la</strong>bras empleadas <strong>en</strong> el inicio <strong>de</strong> mi exposición, un tanto a<strong>la</strong>rmistas y preocupantes,<br />

hay que admitirlo, sirv<strong>en</strong> a <strong>la</strong> perfección para ilustrar el “estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> cuestión” no tanto <strong>de</strong>l arte<br />

o <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación <strong>en</strong> sí como <strong>de</strong>l “espíritu <strong>de</strong> los tiempos”, si es que aún es posible hab<strong>la</strong>r <strong>en</strong><br />

tales términos. Cierto es que algo <strong>de</strong> un pesimismo apocalíptico inunda el ambi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el que<br />

nos movemos diariam<strong>en</strong>te. Evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza <strong>de</strong> un <strong>de</strong>sastre ecológico o <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia<br />

que t<strong>en</strong>emos <strong>de</strong> <strong>la</strong> tragedia humana que viv<strong>en</strong> miles <strong>de</strong> inmigrantes que huy<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> pobreza, por<br />

252


poner algunos ejemplos muy significativos, no <strong>de</strong>jan <strong>de</strong> revolotear <strong>en</strong> nuestra m<strong>en</strong>te. Pero ese<br />

a<strong>la</strong>rmismo por un inmin<strong>en</strong>te co<strong>la</strong>pso o cataclismo –qué <strong>de</strong>cir <strong>de</strong>l tsunami financiero-, lejos <strong>de</strong> lo<br />

que pudiera parecer, se está traduci<strong>en</strong>do <strong>en</strong> algo realm<strong>en</strong>te sorpr<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te: ¿estamos asisti<strong>en</strong>do al<br />

nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> “g<strong>en</strong>uinos acontecimi<strong>en</strong>tos capaces <strong>de</strong> interrumpir <strong>la</strong> inacabable agonía” que no<br />

pocos intelectuales vaticinan?<br />

Esta cuestión me conduce a lo que realm<strong>en</strong>te pi<strong>en</strong>so yo que pue<strong>de</strong> afectar al mundo <strong>de</strong>l arte<br />

y <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación. En el primer caso, creo que <strong>la</strong> mitificada figura <strong>de</strong>l creador o g<strong>en</strong>io individual<br />

<strong>de</strong>be dar lugar a otro tipo <strong>de</strong> “ag<strong>en</strong>te artístico” que no solo busque el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su figura,<br />

cual cantante pop o estrel<strong>la</strong> mediática (contravini<strong>en</strong>do el credo <strong>de</strong>l insaciable egoc<strong>en</strong>trismo<br />

practicado por Warhol). Pi<strong>en</strong>so así porque <strong>en</strong> <strong>la</strong> era <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> hipotecas a cuar<strong>en</strong>ta años para malvivir<br />

<strong>en</strong> pisos liliputi<strong>en</strong>ses acarrea una realidad que asfixia cualquier amago creativo, y es más, <strong>de</strong><br />

aspirar a cambiar el mundo a través <strong>de</strong>l arte se ha pasado al arte <strong>de</strong> sobrevivir (afortunadam<strong>en</strong>te,<br />

<strong>la</strong> capacidad humana no <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>rnos y vemos que a veces <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> peores circunstancias<br />

surg<strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> creaciones más bril<strong>la</strong>ntes e ing<strong>en</strong>iosas, no seamos excesivam<strong>en</strong>te pesimistas). Por<br />

otro <strong>la</strong>do, creo que se está <strong>de</strong>mostrando que el “sálvese qui<strong>en</strong> pueda” no g<strong>en</strong>era ningún cambio<br />

o mejora significativa (el texto <strong>de</strong> J.A. Marina Las culturas fracasadas es todo un alegato <strong>en</strong><br />

contra <strong>de</strong>l individualismo exacerbado, <strong>de</strong>mostrando que <strong><strong>la</strong>s</strong> personas y socieda<strong>de</strong>s intelig<strong>en</strong>tes son<br />

aquel<strong><strong>la</strong>s</strong> que han sabido cuidar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> todos los miembros que le ro<strong>de</strong>an y configuran).<br />

Moverse por unos intereses que <strong>de</strong>j<strong>en</strong> completam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>do cierta conci<strong>en</strong>cia social, es <strong>de</strong>cir, al<br />

“otro”, como mucho producirá oasis unipersonales seguram<strong>en</strong>te efímeros, <strong>de</strong> ahí que t<strong>en</strong>ga que<br />

ser sumando fuerzas como podrá lucharse por g<strong>en</strong>erar un “mundo mejor” (pero cuidado, ¿hab<strong>la</strong>r<br />

<strong>de</strong> “lucha” y “mundos mejores” es algo tan arcaico como peregrino?, ¿ti<strong>en</strong>e ello algo que ver<br />

con <strong>la</strong> misión <strong>de</strong>l arte? Ya veremos más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte cuál es <strong>la</strong> respuesta (o, al m<strong>en</strong>os, int<strong>en</strong>taremos<br />

conocer<strong>la</strong>).<br />

Echemos ahora una ojeada al contexto educativo, abarcando <strong>en</strong> un primer mom<strong>en</strong>to una<br />

visión g<strong>en</strong>eral que vaya más allá <strong>de</strong> lo estrictam<strong>en</strong>te artístico. ¿Qué pret<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> instituciones<br />

educativas <strong>en</strong> su cometido <strong>de</strong> formar a los niños y jóv<strong>en</strong>es? A primera vista, todo lo que nos vi<strong>en</strong>e<br />

a <strong>la</strong> cabeza es digno <strong>de</strong> elogio y sería injusto no reconocer <strong><strong>la</strong>s</strong> bonda<strong>de</strong>s que una bu<strong>en</strong>a educación<br />

conlleva para cualquier individuo que viva <strong>en</strong> nuestra sociedad. Pero <strong>en</strong> un mundo que no es<br />

perfecto, ni mucho m<strong>en</strong>os, <strong>la</strong> educación tampoco lo es y siempre será susceptible <strong>de</strong> notables<br />

mejoras. Por mucha libertad que se haya ganado <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> últimas décadas, uno ti<strong>en</strong>e sus dudas <strong>de</strong><br />

que no sigan g<strong>en</strong>erándose alumnos adoc<strong>en</strong>ados, con poco espíritu <strong>de</strong> crítica y habituados a <strong>la</strong><br />

pasividad propia <strong>de</strong>l receptor más que a <strong>la</strong> iniciativa que distingue a algui<strong>en</strong> resuelto. Y todo ello<br />

con un telón <strong>de</strong> fondo que g<strong>en</strong>era más temor que ilusión: miles <strong>de</strong> parados (con y sin estudios),<br />

jubi<strong>la</strong>ciones mermadas y retrasadas (un alici<strong>en</strong>te i<strong>de</strong>al para qui<strong>en</strong> con treinta años aún no ha<br />

t<strong>en</strong>ido ningún trabajo estable), contratos basura para personas preparadas diez veces mejor que<br />

sus jefes, etc, etc. En <strong>de</strong>finitiva, un panorama i<strong>de</strong>al para <strong>la</strong> parálisis intelectual y física, o dicho<br />

<strong>de</strong> otro modo, para darse al botellón y <strong>en</strong>tre farra y farra tumbarse <strong>en</strong> el sofá para ver partidos <strong>de</strong><br />

fútbol o jugar con <strong>la</strong> p<strong>la</strong>y-station. ¿Este es el individuo o jov<strong>en</strong> “tipo” que ha creado <strong>la</strong> sociedad, <strong>la</strong><br />

educación actual? A muchos les gustaría <strong>de</strong>cir que sí, y <strong>en</strong> no pocos casos acertarían. Pero resulta<br />

que esta vez, y lo hemos visto <strong>en</strong>tre los lemas <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te que se agrupó bajo el “15M”, al nihilista<br />

mandami<strong>en</strong>to punk <strong>de</strong>l “NO FUTURE” se le añadió una frase neutralizadora <strong>de</strong> <strong>la</strong> anterior que<br />

<strong>de</strong>cía “NO FEAR” (“sin miedo”), y es dicho s<strong>en</strong>tir o p<strong>en</strong>sar el que ha horadado <strong>la</strong> cámara sel<strong>la</strong>da<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> que el “sistema” (¿educativo?) creía haber <strong>en</strong>cerrado <strong><strong>la</strong>s</strong> pulsiones más vitalistas y m<strong>en</strong>os<br />

autocomp<strong>la</strong>ci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> varias g<strong>en</strong>eraciones. Quién sabe, quizá ese “<strong>en</strong>te” al que nadie pone cara<br />

ni nombres y se nos pres<strong>en</strong>ta incorpóreo bajo <strong>la</strong> ambigua d<strong>en</strong>ominación <strong>de</strong> “los mercados” ha<br />

medido mal su jugada y <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>ésima vuelta <strong>de</strong> tuerca dada para seguir obt<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do b<strong>en</strong>eficios<br />

253


a costa <strong>de</strong> exprimir al personal se ha “pasado <strong>de</strong> rosca” y el juguete se le ha roto. Posiblem<strong>en</strong>te<br />

mis pa<strong>la</strong>bras serán más un <strong>de</strong>seo que una realidad, pero <strong>de</strong> lo que no hay duda es <strong>de</strong> que al m<strong>en</strong>os<br />

durante un tiempo el miedo <strong>de</strong>sapareció <strong>de</strong> nuestras vidas. ¿Quizá mant<strong>en</strong>er vivo ese espíritu o<br />

esas s<strong>en</strong>saciones sea <strong>la</strong> misión <strong>de</strong>l arte actual? ¿Por qué no?<br />

Analicemos a continuación qué pue<strong>de</strong> haber <strong>de</strong> cierto o <strong>de</strong> absurdo <strong>en</strong> ello. Para empezar,<br />

habrá que reconocer los “pecados” o fallos que el mundo <strong>de</strong>l arte <strong>en</strong>cierra (y recalco lo <strong>de</strong><br />

“mundo” porque, aunque parezca paradójico, el sistema <strong>en</strong> el que cobra s<strong>en</strong>tido el arte –al m<strong>en</strong>os<br />

el reconocido como tal por los “aca<strong>de</strong>micistas” que perversam<strong>en</strong>te se jactan <strong>de</strong> no serlo- poco<br />

ti<strong>en</strong>e que ver con el propio arte, viniéndome a <strong>la</strong> cabeza <strong><strong>la</strong>s</strong> afi<strong>la</strong>das pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong> Baudril<strong>la</strong>rd cuando<br />

int<strong>en</strong>cionadam<strong>en</strong>te alu<strong>de</strong> a <strong>la</strong> “Comedia <strong>de</strong>l Arte”). Así <strong><strong>la</strong>s</strong> cosas, bajo <strong>la</strong> tramposa apari<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

un arte que parece haber roto todos los cánones y mol<strong>de</strong>s, <strong>de</strong>scubrimos que hay una élite que<br />

ost<strong>en</strong>ta el monopolio <strong>de</strong> <strong>la</strong> valoración <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> obras. De un modo parecido a lo que ocurre con el<br />

escurridizo concepto <strong>de</strong> “los mercados”, hay un exclusivo grupo <strong>de</strong> personas con influ<strong>en</strong>cia (¿un<br />

lobby <strong>de</strong>l arte?) que marcar qué es y <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser arte (nos guste o no, <strong>en</strong>unciados como los <strong>de</strong><br />

Beuys, para qui<strong>en</strong> todo el mundo podía ser un artista o el simple hecho <strong>de</strong> reflexionar era un acto<br />

creativo, no <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra re<strong>la</strong>ción alguna con <strong>la</strong> realidad, toda vez que el mayor virtuoso <strong>de</strong>l mundo<br />

pue<strong>de</strong> quedar <strong>en</strong> el olvido si no está <strong>en</strong> el lugar y el mom<strong>en</strong>to a<strong>de</strong>cuados, condicionantes que bi<strong>en</strong><br />

pue<strong>de</strong> mol<strong>de</strong>ar a su antojo, por ejemplo, un Charles Saatchi para que un perfecto <strong>de</strong>sconocido pase<br />

a ocupar el número uno <strong>en</strong> el ranking <strong>de</strong> v<strong>en</strong>tas <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> subastas <strong>de</strong> arte). En <strong>de</strong>finitiva, ese toque<br />

casual que parece <strong>en</strong>volver a todo lo re<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong> actividad plástica no se ha sacudido el<br />

regusto <strong>de</strong>cimonónico <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> vernissages a <strong><strong>la</strong>s</strong> que acu<strong>de</strong> lo más granado <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad que acoge <strong>la</strong><br />

“exposición <strong>de</strong>l año” <strong>de</strong> turno, (si bi<strong>en</strong> es cierto, por <strong>de</strong>sgracia, que <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> au<strong><strong>la</strong>s</strong> todo lo re<strong>la</strong>cionado<br />

con <strong>la</strong> creación plástica no solo ti<strong>en</strong>e algo <strong>de</strong> –excesiva- apari<strong>en</strong>cia “casual” si no que pa<strong>de</strong>ce <strong>en</strong><br />

sus propias carnes cierto <strong>de</strong>sdén <strong>de</strong>spectivo por parte <strong>de</strong> muchos alumnos y no pocos doc<strong>en</strong>tes).<br />

Como v<strong>en</strong>imos anotando, <strong>en</strong> el campo que estamos c<strong>en</strong>trados <strong>de</strong>scubrimos pecados<br />

y p<strong>en</strong>it<strong>en</strong>cias, aunque parece ser que no hay una correspond<strong>en</strong>cia equitativa <strong>en</strong>tre culpables y<br />

damnificados. Un ejemplo <strong>de</strong> los “males” –o si<strong>en</strong>do más con<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, imperfecciones- que<br />

ayudan a dar ma<strong>la</strong> imag<strong>en</strong> precisam<strong>en</strong>te a una <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> caras <strong>de</strong>l <strong>en</strong>tramado que hoy <strong>en</strong> día configura<br />

el mundo <strong>de</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> es <strong>la</strong> incoher<strong>en</strong>cia que no pocas veces le acompaña. C<strong>en</strong>trándonos <strong>en</strong><br />

el arte contemporáneo, tan salpicado <strong>de</strong> propuestas combativas, alternativas e in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes,<br />

<strong>de</strong>scubrimos sin gran esfuerzo que muchas <strong>de</strong> tales propuestas nac<strong>en</strong> al amparo <strong>de</strong> <strong>la</strong> subv<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> turno y ti<strong>en</strong><strong>en</strong> lugar <strong>en</strong> <strong>la</strong> se<strong>de</strong> que habilita ex-profeso el sponsor correspondi<strong>en</strong>te. Cierto es<br />

que los artistas también ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que comer, pero d<strong>en</strong>unciar a través <strong>de</strong> unas fotografías o <strong>de</strong> unas<br />

pinturas <strong>la</strong> “injusticia social” <strong>en</strong> <strong>la</strong> sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> exposiciones <strong>de</strong> una <strong>en</strong>tidad financiera <strong>en</strong>c<strong>la</strong>vada <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> “mil<strong>la</strong> <strong>de</strong> oro” <strong>de</strong> cualquier urbe <strong>de</strong>ja muy <strong>en</strong> <strong>en</strong>tredicho el discurso p<strong>la</strong>nteado por el-<strong>la</strong> artista<br />

(y ello sin olvidar <strong>la</strong> “indignidad <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r por otros” que esgrimía Foucault o <strong>la</strong> incongru<strong>en</strong>cia<br />

narcisista que Iván <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nuez d<strong>en</strong>uncia <strong>en</strong> qui<strong>en</strong>es hac<strong>en</strong> <strong>la</strong> “revolución” bajo el paraguas <strong>de</strong> una<br />

protección asegurada). En fin, veámoslo como un gaje <strong>de</strong>l oficio (¿cuál no los ti<strong>en</strong>e?). Lo que<br />

ya es más difícil <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r son aberraciones como <strong>la</strong> vivida este año <strong>en</strong> <strong>la</strong> bi<strong>en</strong>al <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ecia a<br />

través <strong>de</strong> <strong>la</strong> propuesta pres<strong>en</strong>tada este año por el Gobierno <strong>de</strong> España: el presupuesto manejado<br />

por el Ministerio <strong>de</strong> <strong>Cultura</strong> para exponer el proyecto <strong>de</strong> Dora García ha sido <strong>de</strong> 800.000 euros,<br />

<strong>de</strong> los cuales 200.000 se han <strong>de</strong>stinado a <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra y el resto (¡el 75%!) se ha ido<br />

<strong>en</strong> viajes, fiestas, peritajes... (El País, 18-6-2011). Ante tales hechos (evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, ext<strong>en</strong>sibles<br />

a cualquier área <strong>de</strong> otros ministerios, autonomías o ayuntami<strong>en</strong>tos, por <strong>de</strong>sgracia), vemos que<br />

el arte, supuesto reducto <strong>de</strong> no sé ya qué bonda<strong>de</strong>s o garantías, vive inmerso <strong>en</strong> <strong>la</strong> paradójica y<br />

contradictoria realidad que nos inunda. Por consigui<strong>en</strong>te, ¿t<strong>en</strong>emos el arte que nos merecemos?,<br />

¿los factores extra-artísticos no <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser t<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta al abordar una pedagogía <strong>de</strong>l arte, o<br />

254


más bi<strong>en</strong> habría que incluirlos explícitam<strong>en</strong>te como parte <strong>de</strong> lo “intra-artístico”)?<br />

Resumi<strong>en</strong>do un poco, y conectando con <strong><strong>la</strong>s</strong> i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> J.L. Pardo que anotábamos al inicio<br />

<strong>de</strong> este texto, vemos que <strong>la</strong> “ev<strong>en</strong>tualidad hinchada <strong>de</strong> su propio vaciami<strong>en</strong>to” que impi<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

interrupción <strong>de</strong> <strong>la</strong> actual agonía no es aj<strong>en</strong>a al arte. Más bi<strong>en</strong> podría <strong>de</strong>cirse lo contrario, pues<br />

tomando <strong><strong>la</strong>s</strong> irónicas pa<strong>la</strong>bras que Baroja <strong>de</strong>dicaba <strong>en</strong> El árbol <strong>de</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia a los gran<strong>de</strong>s<br />

p<strong>en</strong>sadores alemanes, quizá nos estemos atiborrando <strong>de</strong> un arte –y, por supuesto, <strong>de</strong> una filosofía,<br />

aunque escueza <strong>de</strong>cirlo-, que no es otra cosa que un alcohol que emborracha pero no alim<strong>en</strong>ta.<br />

Una afirmación <strong>de</strong> este tipo quizá toque <strong>en</strong> <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> flotación <strong>de</strong>l arte contemporáneo y<br />

<strong>de</strong>l complejo sistema que lo sust<strong>en</strong>ta. Dicho <strong>de</strong> otro modo, cabría p<strong>la</strong>ntearse incluso si el problema<br />

al que se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta el arte actual es el <strong>de</strong> su legitimación. Y aprovecharé para recordar aquí que<br />

<strong>la</strong> segunda acepción <strong>de</strong>l DRAE dice lo sigui<strong>en</strong>te sobre el término“legitimar”: probar o justificar<br />

<strong>la</strong> verdad <strong>de</strong> una cosa o <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> una persona o cosa conforme a <strong><strong>la</strong>s</strong> leyes. Esto nos lleva<br />

a reconocer que, ya sea para bi<strong>en</strong> o para mal, <strong>la</strong> verdad <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong>l arte es tan escurridiza y<br />

cambiante como <strong><strong>la</strong>s</strong> leyes por <strong><strong>la</strong>s</strong> que se rige y conforma. No obstante, esta peculiar “tautología”<br />

que <strong>de</strong>fine al arte no impi<strong>de</strong> que haya que <strong>de</strong>shacerse <strong>de</strong> cierto espíritu crítico y <strong>de</strong> un mínimo <strong>de</strong><br />

rigor, pues aún sabi<strong>en</strong>do que difícilm<strong>en</strong>te saldremos <strong>de</strong> ese círculo vicioso basándonos solo <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

razón, habrá que afrontar incómodas preguntas como, por ejemplo, <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te: ¿realm<strong>en</strong>te todo<br />

vale y es legítimo <strong>en</strong> el arte actual? Ahí queda abierto el <strong>de</strong>bate (y ello sin olvidar que todavía<br />

sigue vig<strong>en</strong>te <strong>en</strong> amplias capas <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad el eterno dilema acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> valía o “utilidad” <strong>de</strong>l<br />

arte contemporáneo).<br />

La cuestión p<strong>la</strong>nteada me parece <strong>de</strong> notable relevancia, y quizá diese lugar a un amplia<br />

discusión que, obviam<strong>en</strong>te, no ti<strong>en</strong>e aquí cabida. De todas formas, abordar dicha cuestión facilitaría<br />

<strong>en</strong>ormem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> justificación -y función- <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación artística <strong>en</strong> los curricu<strong>la</strong> diseñados<br />

por <strong><strong>la</strong>s</strong> “autorida<strong>de</strong>s compet<strong>en</strong>tes” d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> autod<strong>en</strong>ominadas “socieda<strong>de</strong>s avanzadas”.<br />

Evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, el <strong>en</strong>trecomil<strong>la</strong>do <strong>en</strong>fatiza <strong><strong>la</strong>s</strong> dudas que muchos artistas y profesores ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> su fuero interno a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> tildar a algui<strong>en</strong>, primero, como autoridad (¿acaso no estamos<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> ultra<strong>de</strong>mocrática “República <strong>de</strong>l Arte”, según afirman diversos teóricos?), y luego como<br />

compet<strong>en</strong>te (¿qué significa eso?, ¿estar cualificado para calibrar, por ejemplo, el concepto que<br />

J. Rancière <strong>de</strong>fine como “eficacia estética”?). Y por último, <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> hipócrita p<strong>la</strong>ci<strong>de</strong>z<br />

que s<strong>en</strong>timos al vernos como una sociedad avanzada, consi<strong>de</strong>ro que sobra cualquier com<strong>en</strong>tario,<br />

(obviam<strong>en</strong>te, no creo que sea necesario estar titu<strong>la</strong>do <strong>en</strong> Antropología o ser un experto <strong>en</strong> Ética y<br />

Moral para sacar <strong><strong>la</strong>s</strong> conclusiones pertin<strong>en</strong>tes).<br />

Llegados a este punto, haremos un pequeño impasse para admitir que <strong><strong>la</strong>s</strong> reflexiones<br />

<strong>de</strong>sgranadas ayudan a <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r –parte <strong>de</strong>- <strong><strong>la</strong>s</strong> cosas que se produc<strong>en</strong> <strong>en</strong> el mundo <strong>de</strong>l arte y le<br />

son consustanciales. Muchos <strong>de</strong> los datos <strong>de</strong>scritos son hechos irrefutables, pero no basta con<br />

quedarse ahí. Ahora nos falta ver cuáles son <strong><strong>la</strong>s</strong> rebabas que nos han quedado a los doc<strong>en</strong>tes para<br />

poner <strong>en</strong> práctica <strong>la</strong> “educación artística”, toda vez que ya sabemos cómo ha sido fundido <strong>en</strong> oro<br />

el becerro más exquisito <strong>de</strong> <strong>la</strong> d<strong>en</strong>ominada “industria cultural” (es <strong>de</strong>cir, los artículos producidos<br />

bajo el marchamo <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> “bel<strong><strong>la</strong>s</strong> artes” para cubrir <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es aspiran a poseer lo más<br />

sublime o lo más cool <strong>de</strong> <strong>la</strong> high culture, o simplem<strong>en</strong>te quier<strong>en</strong> hacer una inversión económica<br />

ganadora). Así <strong><strong>la</strong>s</strong> cosas, habrá que seguirles el juego a qui<strong>en</strong>es viv<strong>en</strong> <strong>de</strong>l “corta y pega” <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

programaciones expositivas <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s (Meca)museos, diseñando el gusto <strong>de</strong> <strong>la</strong> temporada con<br />

un sesudo estudio más c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong> mercadotecnia que <strong>en</strong> una línea teórica convinc<strong>en</strong>te. Y aquí<br />

cobra s<strong>en</strong>tido <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>ciación que he trazado <strong>en</strong>tre el “arte” y lo “artístico”. El primer vocablo se<br />

torna inabarcable (por algo afirma Félix <strong>de</strong> Azúa que es más fácil <strong>de</strong>s<strong>en</strong>trañar el ADN humano que<br />

<strong>de</strong>finir qué es el arte, especialm<strong>en</strong>te el más reci<strong>en</strong>te), al tiempo que el segundo término -el cual<br />

vi<strong>en</strong>e a ser una adjetivación <strong>de</strong>l primero-, pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir, paradójicam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> aquello que ayuda<br />

255


a discernir qué (narices) significa o es el intrincado sujeto <strong>de</strong>l que <strong>de</strong>riva. Dicho <strong>de</strong> otra manera,<br />

y haci<strong>en</strong>do una int<strong>en</strong>cionada alusión al -tan <strong>en</strong> boga- mundo <strong>de</strong> los vinos (y hago constar que no<br />

lo hago para recalcar <strong>la</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia barojiana antes seña<strong>la</strong>da), cabe consi<strong>de</strong>rar que si los caldos<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una materia prima “común” a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> ser e<strong>la</strong>borados, bi<strong>en</strong> distinto es el producto final<br />

que llega al consumidor, osci<strong>la</strong>ndo <strong>en</strong>ormem<strong>en</strong>te según <strong>la</strong> bo<strong>de</strong>ga elegida. Es más, difícilm<strong>en</strong>te<br />

podrá haber pl<strong>en</strong>o cons<strong>en</strong>so sobre <strong>la</strong> valía <strong>de</strong> cada caldo, algo <strong>en</strong> lo que <strong>en</strong>troncamos <strong>de</strong> nuevo<br />

con el arte. Y es <strong>en</strong>tonces cuando aparece toda <strong>la</strong> jerga que acompaña a los <strong>en</strong>ólogos (o a los<br />

expertos <strong>en</strong> arte, <strong>en</strong> su caso, dándose <strong>en</strong> ambas circunstancias muchas veces un forzado empleo<br />

<strong>de</strong> términos altisonantes que no dudamos <strong>en</strong> p<strong>la</strong>giar el resto <strong>de</strong> mortales para dar “bu<strong>en</strong>a imag<strong>en</strong>”,<br />

tal y como exige una sociedad don<strong>de</strong> tanto cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> apari<strong>en</strong>cia). Pero una obra <strong>de</strong> arte –aun<br />

admiti<strong>en</strong>do que más <strong>de</strong> un vino pueda serlo-, no solo con los s<strong>en</strong>tidos “físicos” pue<strong>de</strong> captarse y<br />

valorarse. Hace falta algo más. O quizá mucho más (y, <strong>en</strong> ocasiones, mucho m<strong>en</strong>os, he ahí parte<br />

<strong>de</strong> su inexplicable gran<strong>de</strong>za). La gran dificultad para un doc<strong>en</strong>te estriba <strong>en</strong> conseguir transmitir o<br />

g<strong>en</strong>erar ese “sexto s<strong>en</strong>tido” que logre “s<strong>en</strong>sibilizar” al alumnado, es <strong>de</strong>cir, tocar su fibra interior<br />

ante <strong>la</strong> contemp<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> una obra <strong>de</strong> arte.<br />

La misión se antoja arduo difícil. Por un <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> saturación mediática actual hace que<br />

difícilm<strong>en</strong>te algui<strong>en</strong> <strong>de</strong> nosotros se estremezca contemp<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong> mayor belleza o barbaridad<br />

imaginables (siempre que sea a través <strong>de</strong> una pantal<strong>la</strong>, eso sí). Por otro <strong>la</strong>do, el arte se ha<br />

“expandido” a tantos campos que, <strong>en</strong> cierto modo, ha muerto <strong>de</strong> éxito. Si <strong>la</strong> moda, <strong>la</strong> publicidad, el<br />

diseño (¡incluso <strong>la</strong> cocina o los toros!), etc, es arte, ¿habrá que buscar cual Santo Grial mitológico<br />

algo que pueda consi<strong>de</strong>rarse “arte-y-nada-más-que-arte”? Todo apunta a que y<strong>en</strong>do a los lugares<br />

a<strong>de</strong>cuados aún es posible <strong>en</strong>contrar el ansiado “tesoro”: galerías, museos, fundaciones, etc, nos<br />

dan una selecta oferta <strong>de</strong> posibilida<strong>de</strong>s con <strong><strong>la</strong>s</strong> que colmar nuestro “apetito estético” (y <strong>de</strong>jo que<br />

cada cual interprete a su antojo <strong>la</strong> expresión <strong>en</strong>trecomil<strong>la</strong>da, aunque también invito a que algui<strong>en</strong><br />

se anime a acuñar un nuevo término más aséptico y “útil” para expresar qué busca el ser humano <strong>en</strong><br />

el arte <strong>de</strong> este incipi<strong>en</strong>te siglo XXI). Ahora bi<strong>en</strong>, ¿realm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> dichos espacios expositivos vemos<br />

colmadas nuestras expectativas? O dicho <strong>de</strong> otra manera más cercana a <strong>la</strong> función educativa:<br />

¿verda<strong>de</strong>ram<strong>en</strong>te nuestros alumnos sal<strong>en</strong> <strong>de</strong> dichos lugares “h<strong>en</strong>chidos” una vez que algo d<strong>en</strong>tro<br />

<strong>de</strong> ellos ha vibrado? Int<strong>en</strong>cionadam<strong>en</strong>te estoy recurri<strong>en</strong>do a una jerga un tanto a<strong>la</strong>mbicada, pero<br />

lo hago precisam<strong>en</strong>te para afirmar todo lo contrario, es <strong>de</strong>cir, que por todos es aceptado el hecho<br />

<strong>de</strong> que el arte no solo ha <strong>de</strong> respon<strong>de</strong>r <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> belleza, goce, sublimación... Ahora bi<strong>en</strong>,<br />

<strong>en</strong>tonces, ¿<strong>en</strong> qué términos ha <strong>de</strong> respon<strong>de</strong>r o ser producido? Y aquí es don<strong>de</strong> yo me muestro igual<br />

<strong>de</strong> escéptico que si tuviésemos que aferrarnos únicam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> noción más tradicionalista. ¿Acaso<br />

<strong>de</strong>jar atrás y superar ciertas barreras para apoyarse ahora <strong>en</strong> <strong>la</strong> ironía, lo monstruoso, <strong>la</strong> d<strong>en</strong>uncia<br />

(inocua, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> veces), el esteticismo más banal, <strong>la</strong> reivindicación (bi<strong>en</strong> colectiva, bi<strong>en</strong><br />

individual), el absurdo, el escándalo (tan calcu<strong>la</strong>do como imposible), etc, etc, aporta algo <strong>de</strong> luz a<br />

<strong>la</strong> compleja pregunta que se hace <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te –y no solo los niños- acerca <strong>de</strong> qué es –ree<strong>la</strong>borando el<br />

título <strong>de</strong>l famoso col<strong>la</strong>ge <strong>de</strong> 1956 <strong>de</strong> Richard Hamilton- lo que hace a <strong><strong>la</strong>s</strong> obras contemp<strong>la</strong>das “tan<br />

difer<strong>en</strong>tes y atractivas” como para tomar<strong><strong>la</strong>s</strong> por obras <strong>de</strong> arte? Seamos sinceros: ¿el stablishm<strong>en</strong>t<br />

<strong>de</strong>l mundo <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura (visual, <strong>en</strong> este caso), o <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>l trabajo y <strong>la</strong> coher<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> apuesta<br />

hecha por el/<strong>la</strong> artista? Mucho me temo que pesa más el primer argum<strong>en</strong>to, si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> “implicación”<br />

<strong>de</strong>l artista algo meram<strong>en</strong>te secundario para el espectador (sin pasar por alto, a<strong>de</strong>más, que resulta<br />

absurdo y casi imposible justificar por qué es “más arte” una costosa insta<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> un museo <strong>de</strong><br />

r<strong>en</strong>ombre que un humil<strong>de</strong> –pero quizá g<strong>en</strong>ial- graffiti anónimo).<br />

Admito que son muchas <strong><strong>la</strong>s</strong> preguntas que van surgi<strong>en</strong>do y que <strong><strong>la</strong>s</strong> respuestas apuntadas<br />

son bastante personales, si<strong>en</strong>do finalm<strong>en</strong>te cada oy<strong>en</strong>te o lector, según el caso, qui<strong>en</strong> t<strong>en</strong>drá <strong>la</strong><br />

última pa<strong>la</strong>bra (como no podía ser <strong>de</strong> otra forma, evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te). Concretando un poco, me<br />

256


gustaría incidir <strong>en</strong> el problema <strong>de</strong> no po<strong>de</strong>r abarcar más allá <strong>de</strong> lo meram<strong>en</strong>te “artístico” por<br />

parte <strong>de</strong> los doc<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong> <strong>de</strong>trim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> lo que sería, al m<strong>en</strong>os, una pequeña aproximación al<br />

verda<strong>de</strong>ro s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong>l arte (si es que ha <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er alguno, <strong>en</strong> lo cual aún confío). Al respecto, me<br />

gustaría recordar que el material esco<strong>la</strong>r con el que se trabaja conduce a activida<strong>de</strong>s muy pautadas<br />

<strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> que se usan <strong><strong>la</strong>s</strong> obras <strong>de</strong> arte como mera excusa para poner <strong>en</strong> práctica lo diseñado <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

unida<strong>de</strong>s didácticas. No lo <strong>de</strong>sapruebo, pero creo que su alcance se queda corto. Todos po<strong>de</strong>mos<br />

recordar fácilm<strong>en</strong>te los cont<strong>en</strong>idos que hay <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> correspondi<strong>en</strong>tes programaciones <strong>de</strong> nuestras<br />

asignaturas: el color, <strong>la</strong> luz, <strong>la</strong> textura, algo <strong>de</strong> geometría, etc. Y a todos nos vi<strong>en</strong><strong>en</strong> a <strong>la</strong> cabeza<br />

ejemplos típicos –que no critico, insisto- como el ejercicio “puntillista” <strong>de</strong> rigor, <strong>la</strong> traducción<br />

<strong>en</strong> colores fríos o cálidos <strong>de</strong> una obra cubista, el empleo <strong>de</strong> diversas texturas para reinterpretar<br />

iconos <strong>de</strong>l arte (v. g. el archifamoso “grito” <strong>de</strong> Munch), <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> un polígono estrel<strong>la</strong>do<br />

para recrear un rosetón gótico, etc, etc. Con tales prácticas, el alumnado amplía su cultura visual<br />

y apr<strong>en</strong><strong>de</strong> a valorar el legado artístico, <strong>de</strong> eso no hay duda. Corri<strong>en</strong>tes re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te cercanas<br />

como el Pop Art o <strong>la</strong> Transvanguardia, por ejemplo, también ti<strong>en</strong><strong>en</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> activida<strong>de</strong>s<br />

seña<strong>la</strong>das, al tiempo que no hay exposición que se precie que no vaya hoy <strong>en</strong> día acompañada<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> consigui<strong>en</strong>te práctica pedagógica. No obstante, y lejos <strong>de</strong> <strong>la</strong>nzar <strong><strong>la</strong>s</strong> campanas al vuelo,<br />

creo que este tipo <strong>de</strong> <strong>en</strong>foque no supera el umbral <strong>de</strong>seado (a fin <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas, más <strong>de</strong> un trabajo<br />

<strong>de</strong> c<strong><strong>la</strong>s</strong>e pasa a ser un regalo efímero para “el día <strong>de</strong>l padre/madre” y el taller realizado <strong>en</strong> el<br />

museo <strong>de</strong> turno completa <strong>la</strong> mañana dominical <strong>de</strong> los niños cual colofón final a <strong>la</strong> visita <strong>de</strong> un<br />

parque temático). Admito que hay eda<strong>de</strong>s muy especiales y variadas <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> que hay que saber<br />

<strong>en</strong>focar correctam<strong>en</strong>te <strong><strong>la</strong>s</strong> cosas para que cal<strong>en</strong> <strong>de</strong> manera a<strong>de</strong>cuada <strong>en</strong> el consigui<strong>en</strong>te público<br />

o alumnado. Pero aun aceptándolo, creo que el arte, o lo artístico y su <strong>en</strong>señanza, si se prefiere,<br />

pose<strong>en</strong> unas características muy especiales que le hac<strong>en</strong> hal<strong>la</strong>rse <strong>en</strong> un punto verda<strong>de</strong>ram<strong>en</strong>te<br />

estratégico d<strong>en</strong>tro lo que es <strong>la</strong> educación (principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> niños y adolesc<strong>en</strong>tes, pero esto podría<br />

ext<strong>en</strong><strong>de</strong>rse a cualquier edad, tal y como nos confirma el trabajo llevado a cabo con <strong>la</strong> tercera edad<br />

o el éxito <strong>de</strong> los talleres <strong>de</strong> arte-terapia).<br />

El arte <strong>de</strong> nuestros días, ya lo hemos dicho al principio, vive un mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el cual<br />

recibe más improperios que elogios, y a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> estas líneas hemos int<strong>en</strong>tado <strong>de</strong>mostrar –al<br />

m<strong>en</strong>os, someram<strong>en</strong>te- por qué suce<strong>de</strong> algo así, ya que es innegable cierta parte <strong>de</strong> culpa, (amén<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> miopía que <strong>la</strong> sociedad suele pa<strong>de</strong>cer respecto <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> brechas que se a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntan a abrir los<br />

artistas y <strong><strong>la</strong>s</strong> personas creativas). Pero dichos errores, pecados, tropiezos o como quiera l<strong>la</strong>marse,<br />

también van acompañados <strong>de</strong> nuevos rep<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos, los cuales –y ahí es don<strong>de</strong> el arte quizá<br />

pueda hal<strong>la</strong>r un asi<strong>de</strong>ro inmejorable- ti<strong>en</strong><strong>en</strong> vali<strong>de</strong>z si van más allá <strong>de</strong> su propio ámbito. Por ello,<br />

así como <strong>en</strong> el siglo pasado se <strong>de</strong>batió <strong>en</strong> su mom<strong>en</strong>to sobre <strong>la</strong> fractura experim<strong>en</strong>tada <strong>en</strong>tre un<br />

arte objetual y otro más conceptual (Marchán Fiz redactó un libro g<strong>en</strong>ial al respecto), quizá hoy<br />

haya que ir hacia un arte que podríamos d<strong>en</strong>ominar “actitudinal”, traducido ello <strong>en</strong> propuestas<br />

concretas tales como t<strong>en</strong>er una actitud <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida basada <strong>en</strong> el arte <strong>de</strong> proponerse mejorar día a día.<br />

Pero dicha empresa no t<strong>en</strong>dría justificación o verda<strong>de</strong>ro s<strong>en</strong>tido si se c<strong>en</strong>trase <strong>en</strong> un recogimi<strong>en</strong>to<br />

ascético, por ejemplo, o <strong>en</strong> <strong>la</strong> paci<strong>en</strong>te contemp<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> qui<strong>en</strong> aspira a escribir un hermoso haiku<br />

al caer <strong>la</strong> tar<strong>de</strong>. Evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, nadie podrá oponerse a que algui<strong>en</strong> actúe <strong>de</strong> ese modo, pero ¿<strong>de</strong><br />

qué sirve ese proce<strong>de</strong>r si luego no recic<strong>la</strong>mos nuestra basura o aparcamos <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona reservada<br />

para minusválidos?<br />

Lo que quiero expresar es que vivimos <strong>en</strong> una era <strong>de</strong> ciertas urg<strong>en</strong>cias y <strong>la</strong> pasividad<br />

no ayudará a fr<strong>en</strong>ar el <strong>de</strong>vastador martilleo <strong>de</strong>l vaciami<strong>en</strong>to que impi<strong>de</strong> poner fin a <strong>la</strong> paródica<br />

e inacabable agonía que vamos pa<strong>de</strong>ci<strong>en</strong>do ¿O quizá asistimos al último gesto poético, el <strong>de</strong><br />

ver su <strong>de</strong>rrumbami<strong>en</strong>to, al que aspira <strong>la</strong> humanidad (o, al m<strong>en</strong>os, a <strong>la</strong> parte que <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>mos por<br />

civilización occid<strong>en</strong>tal)? P<strong>en</strong>sar así se me antoja <strong>de</strong>masiado romántico e incluso estético para una<br />

257


época tan kitsch y freaky como <strong>la</strong> nuestra. A<strong>de</strong>más, no hay que pecar <strong>de</strong> ing<strong>en</strong>uos, y qué duda<br />

cabe que <strong>de</strong> este árbol caído <strong>en</strong> que nos estamos convirti<strong>en</strong>do algui<strong>en</strong> –como no podía ser <strong>de</strong><br />

otra forma- está sacando provecho. ¿Los políticos? ¿Los magnates <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> finanzas? ¿Los dueños<br />

<strong>de</strong> los emporios <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunicación? Posiblem<strong>en</strong>te, pero no caigamos <strong>en</strong> <strong>la</strong> t<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> ver<br />

conspiraciones ocultas (a fin <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas, no son tan ocultas...). Volvi<strong>en</strong>do al área que nos interesa,<br />

y sin <strong>de</strong>scargar <strong>de</strong> sus culpas a los que sab<strong>en</strong> que <strong><strong>la</strong>s</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong>, recuerdo ahora que algui<strong>en</strong> dijo una<br />

vez que <strong>la</strong> misión <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r político <strong>de</strong>bía ser simplificar –<strong>en</strong> el mejor s<strong>en</strong>tido, obviam<strong>en</strong>te- <strong>la</strong><br />

realidad <strong>de</strong> los ciudadanos. ¿Se cumple tal propósito? Mucho me temo que no, pero, ¿y <strong>en</strong> lo que<br />

respecta al arte?, ¿cuál es su misión, si es que acaso ti<strong>en</strong>e alguna que cumplir?, ¿quizá hacernos<br />

más “artística” nuestra exist<strong>en</strong>cia –justo cuando ya no hay aspiraciones “estéticas” y al arte le da<br />

por “morirse” cada temporada- a cambio <strong>de</strong> <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> aspirar a conocer <strong>la</strong> “verda<strong>de</strong>ra vida”?<br />

Para no per<strong>de</strong>rnos ahora <strong>en</strong> complicadas disquisiciones, aportaré sólo unos breves apuntes<br />

sobre aquello que quizá aún t<strong>en</strong>ga cabida <strong>en</strong> el mundo <strong>de</strong>l arte, algo que, a su vez, <strong>en</strong>troncará<br />

con lo que he l<strong>la</strong>mado un “arte actitudinal” (¿qué tal el neologismo artitudinal fundi<strong>en</strong>do los dos<br />

términos <strong>en</strong> uno?), a saber, un arte ori<strong>en</strong>tado a t<strong>en</strong>er una disposición <strong>de</strong> ánimo a<strong>de</strong>cuada, (y cada<br />

uno habrá <strong>de</strong> averiguar si ello le conduce a aspirar a algo más que a sobrevivir, a buscar cierta<br />

trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia, o a cualquier otra cosa, pero eso sí, no olvidando que con <strong>la</strong> so<strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia un “otro”<br />

ya es posible hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> sociedad y que eso cambia <strong><strong>la</strong>s</strong> reg<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong> un juego que ya no pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong><br />

titu<strong>la</strong>ridad individual, estando <strong>en</strong> nuestra mano a qué grupo queremos pert<strong>en</strong>ecer si at<strong>en</strong><strong>de</strong>mos a<br />

<strong>la</strong> división que traza Edward E. Wilson <strong>en</strong> el último libro <strong>de</strong> J.A. Marina: “Los individuos egoístas<br />

tal vez av<strong>en</strong>taj<strong>en</strong> a los altruistas <strong>en</strong> el interior <strong>de</strong> los grupos, pero los grupos altruistas av<strong>en</strong>tajan<br />

a los egoístas”).<br />

En primer lugar, y lejos <strong>de</strong> consignas grandilocu<strong>en</strong>tes, valdrá con hacer caso a <strong>la</strong> longeva<br />

escritora cubana Nivaria Tejera (Ci<strong>en</strong>fuegos, 1930), <strong>la</strong> cual se consi<strong>de</strong>ra i<strong>de</strong>alista “para lo<br />

inmediato”(El País, 16-5-2011). Dicha actitud nos hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> una postura realista y humil<strong>de</strong>, pero<br />

qué duda cabe <strong>de</strong> que su “i<strong>de</strong>alismo” es fruto <strong>de</strong> qui<strong>en</strong> ha vivido mucho y sabe que solo <strong>en</strong><br />

nuestro pequeño radio <strong>de</strong> acción es posible hacer una “revolución” que, quién sabe, sumada a<br />

otras pequeñas revoluciones <strong>de</strong>semboque <strong>en</strong> mayores cambios o gestas. Sus consignas no son<br />

ar<strong>en</strong>gas y discursos altisonantes, más bi<strong>en</strong> al contrario. Para el<strong>la</strong> es fundam<strong>en</strong>tal, por ejemplo,<br />

poner ve<strong><strong>la</strong>s</strong> a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> comer, y lo justifica con esta rotundidad: “Si pier<strong>de</strong>s los rituales pier<strong>de</strong>s el<br />

s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida”. ¿Actuar <strong>en</strong> esta línea pue<strong>de</strong> estar más próximo al arte que realizar <strong>la</strong> <strong>en</strong>ésima<br />

exposición d<strong>en</strong>unciando <strong>la</strong> ta<strong>la</strong> <strong>de</strong> árboles o <strong>la</strong> matanza <strong>de</strong> ball<strong>en</strong>as? O dicho <strong>de</strong> otro modo, ¿llevar<br />

a cabo tales exposiciones implica realm<strong>en</strong>te hacer un “arte político”? ¿No será caer <strong>en</strong> el juego<br />

que utilizan qui<strong>en</strong>es ost<strong>en</strong>tan el po<strong>de</strong>r para ser ellos los que finalm<strong>en</strong>te exhiban su magnanimidad<br />

al permitir ese tipo <strong>de</strong> “d<strong>en</strong>uncia <strong>en</strong><strong>la</strong>tada”? Nivaria Tejera, conocedora <strong>de</strong> muchos mom<strong>en</strong>tos<br />

históricos y múltiples países, ha llegado a una conclusión que <strong>de</strong>bería hacernos recapacitar sobre<br />

<strong>la</strong> bisoñez <strong>de</strong> no pocas propuestas <strong>de</strong>l arte contemporáneo más “combativo”, expresándose así:<br />

“La política lo <strong>de</strong>struye todo. Todo se tergiversa, promet<strong>en</strong> y no cumpl<strong>en</strong>, el po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>struye <strong>la</strong><br />

humanidad <strong>en</strong> el hombre, carcome <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> comunicación”(¿y no es ello, acabar con <strong>la</strong><br />

capacidad <strong>de</strong> comunicación, <strong>la</strong> verda<strong>de</strong>ra muerte <strong>de</strong>l arte?).<br />

Sigui<strong>en</strong>do con nuestras “recom<strong>en</strong>daciones”, una vez visto que p<strong>en</strong>sar únicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un<br />

<strong>en</strong>foque individualista empobrece (incluso <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>no artístico) y no ti<strong>en</strong>e los b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> actuar<br />

<strong>en</strong> red, glocalm<strong>en</strong>te y t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> comunidad (barrio, ciudad, etc), así como comprobada<br />

<strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> pequeñas acciones diarias (como cuidar los <strong>de</strong>talles, y no solo <strong>en</strong> los rituales<br />

domésticos, sino también con qui<strong>en</strong>es nos ro<strong>de</strong>an), nos queda por anotar un último punto. El mismo<br />

se c<strong>en</strong>trará <strong>en</strong> lo más g<strong>en</strong>uinam<strong>en</strong>te “actitudinal”, <strong>en</strong> un saber ori<strong>en</strong>tado a t<strong>en</strong>er una disposición <strong>de</strong><br />

ánimo apropiada. Ello me lleva a admitir, no obstante, que <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido pue<strong>de</strong> parecer que nos<br />

258


estemos meti<strong>en</strong>do <strong>en</strong> áreas que no nos “correspond<strong>en</strong>” -como <strong>la</strong> psicología, sin ir más lejos-, pero<br />

creo que el p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to hecho no es un disparate y sí un acierto, ya que una mayor educación<br />

emocional acompañando a <strong>la</strong> educación plástica (a priori m<strong>en</strong>os competitiva que otras áreas -¿qué<br />

tal cumplir el sueño <strong>de</strong> prescindir <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong>safortunadas calificaciones numéricas?-), daría unos<br />

frutos altam<strong>en</strong>te positivos. En esta hipotética asociación que he seña<strong>la</strong>do, nos estaría <strong>de</strong> más que<br />

se pudiese ayudar a los alumnos –y a los profesores, padres, gestores...- a mejorar su día a día y<br />

su re<strong>la</strong>ción consigo mismos a través <strong>de</strong> consejos o pautas para, por ejemplo, vivir el pres<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

una forma más sana e int<strong>en</strong>sa y sin <strong><strong>la</strong>s</strong> turbul<strong>en</strong>cias que todos pa<strong>de</strong>cemos <strong>en</strong> nuestra sociedad que<br />

provoca todo lo contrario (se trataría <strong>de</strong> llevar a cabo el viejo precepto <strong>de</strong> Píndaro –“llega a ser<br />

el que eres”- para conseguir sacar cada uno lo mejor <strong>de</strong> sí mismo, lo que no es poco y <strong>de</strong>masiada<br />

veces queda incompr<strong>en</strong>siblem<strong>en</strong>te arrinconado <strong>en</strong> <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> nuestros proyectos).<br />

Sin abandonar esta línea o dirección, veo necesario retomar parte <strong>de</strong> los argum<strong>en</strong>tos<br />

que ya se han expuesto anteriorm<strong>en</strong>te. Recordando <strong>la</strong> grisácea <strong>de</strong>scripción que he hecho <strong>de</strong> los<br />

tiempos que corr<strong>en</strong>, especialm<strong>en</strong>te para los jóv<strong>en</strong>es (supuestam<strong>en</strong>te adoc<strong>en</strong>ados y habituados a<br />

<strong>la</strong> nu<strong>la</strong> reflexión), <strong>de</strong>scubríamos cómo lejos <strong>de</strong> acomodarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> parálisis intelectual y física nos<br />

sorpr<strong>en</strong>dían con un chispazo tan inesperado como digno <strong>de</strong> admiración y cuya p<strong><strong>la</strong>s</strong>mación cuajó<br />

<strong>en</strong> el conocidísimo “15M”. A fecha <strong>de</strong> hoy, no sabemos hacia dón<strong>de</strong> podrá <strong>de</strong>rivar todo ello, pero<br />

lo que resulta innegable es que <strong><strong>la</strong>s</strong> pulsiones más vitalistas y m<strong>en</strong>os autocomp<strong>la</strong>ci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> varias<br />

g<strong>en</strong>eraciones, tal y como se ha <strong>de</strong>mostrado, propiciaron una actitud que hizo <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong>rse <strong>de</strong> no<br />

pocos fantasmas y temores para apo<strong>de</strong>rarse <strong>de</strong> <strong>la</strong> calle y mostrar no tanto su indignación como<br />

<strong>la</strong> fuerza que llevaban d<strong>en</strong>tro unas personas cuya voluntad estaba si<strong>en</strong>do anu<strong>la</strong>da (¿quizá por un<br />

vaciami<strong>en</strong>to que algunos están interesados <strong>en</strong> perpetuar?). Sea como fuere, el “NO FUTURE”<br />

se transformó <strong>en</strong> “NO FEAR” y <strong>de</strong> lo que no hay duda es <strong>de</strong> que durante un tiempo el miedo<br />

<strong>de</strong>sapareció <strong>de</strong> sus (y nuestras) vidas. ¿Quizá mant<strong>en</strong>er vivo ese espíritu o esas s<strong>en</strong>saciones sea<br />

<strong>la</strong> misión <strong>de</strong>l arte actual? ¿Quizá bajo <strong>la</strong> “m<strong>en</strong>tira” o ficción que el arte nos ofrece para hal<strong>la</strong>r<br />

a través <strong>de</strong> él un s<strong>en</strong>tido a <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre también <strong>la</strong> c<strong>la</strong>ve para <strong>de</strong>smontar <strong>la</strong> falsa<br />

verdad que nos impon<strong>en</strong>? Quién sabe, pero el arte no <strong>de</strong>be <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> ser ese lugar <strong>en</strong> el cual hasta<br />

lo imposible pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er cabida. Y ese imposible, no lo olvi<strong>de</strong>mos, está <strong>en</strong> nosotros, <strong>en</strong> <strong>la</strong> difícil<br />

pero reconfortante tarea <strong>de</strong> llegar a ser lo que realm<strong>en</strong>te somos.<br />

En resum<strong>en</strong>, y <strong>de</strong> cara a lo que podría interesar a los doc<strong>en</strong>tes cuya práctica pedagógica se<br />

inscribe <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes visuales –o <strong>en</strong> el arte <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral-, podríamos subrayar que quizá no se trate<br />

tanto <strong>de</strong> llevar a cabo gran<strong>de</strong>s cambios <strong>en</strong> el mundo <strong>de</strong>l arte (a fin <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas, no todos t<strong>en</strong>emos<br />

que ser artistas o t<strong>en</strong>er una obra y un discurso) como <strong>de</strong> conseguir un cambio <strong>en</strong> el <strong>en</strong>foque que<br />

<strong>de</strong>mos a nuestra <strong>la</strong>bor (lo cual, a su vez, servirá para cambiar el punto <strong>de</strong> vista que el alumnado<br />

suele t<strong>en</strong>er respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación visual y plástica, es <strong>de</strong>cir, “artística”). Tal giro se p<strong><strong>la</strong>s</strong>maría<br />

<strong>en</strong> una r<strong>en</strong>ovada postura “artitudinal” que persiga <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong> una mayor capacidad<br />

<strong>de</strong> actuación por parte <strong>de</strong> los estudiantes o individuos, <strong>de</strong> tal modo que aunque sigan si<strong>en</strong>do<br />

permeables receptores <strong>de</strong> múltiples saberes, no solo sean meros “cont<strong>en</strong>edores” <strong>de</strong> información<br />

y llegu<strong>en</strong> a <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r que a través <strong>de</strong> sus pequeños actos cotidianos podrán transformar un mundo<br />

que, antes o <strong>de</strong>spués, habrán <strong>de</strong> heredar. En esta dirección, recalcaré <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia que he seña<strong>la</strong>do<br />

<strong>en</strong>tre almac<strong>en</strong>ar información y poseer el conocimi<strong>en</strong>to profundo que requiere <strong>de</strong> <strong>la</strong> pausa y <strong>la</strong><br />

reflexión (algo <strong>en</strong> lo que muchos críticos con <strong>la</strong> populista pero superficial pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> medios<br />

informáticos <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> au<strong><strong>la</strong>s</strong> han incidido, por cierto), sin olvidar, a<strong>de</strong>más, que es tan importante<br />

<strong>en</strong>señar a saber como <strong>en</strong>señar a s<strong>en</strong>tir. Prueba <strong>de</strong> ello es que dicho equilibrio <strong>en</strong> <strong>la</strong> jerarquía <strong>de</strong><br />

saberes pue<strong>de</strong> exigir <strong>en</strong> el profesorado una mayor formación que <strong>la</strong> interminable puesta al día<br />

que <strong><strong>la</strong>s</strong> nuevas tecnologías exig<strong>en</strong> (<strong><strong>la</strong>s</strong> más <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> veces por causas puram<strong>en</strong>te mercantilistas<br />

g<strong>en</strong>eradas por los fabricantes). Si a todo ello añadimos el i<strong>de</strong>al –no tan imposible, como se ha<br />

259


<strong>de</strong>mostrado- <strong>de</strong> una mayor conci<strong>en</strong>ciación colectiva (sabemos que <strong><strong>la</strong>s</strong> socieda<strong>de</strong>s intelig<strong>en</strong>tes<br />

abogan por t<strong>en</strong>er ciudadanos intelig<strong>en</strong>tes), cabe t<strong>en</strong>er un halo <strong>de</strong> esperanza. ¿Qué tal consi<strong>de</strong>rar<br />

lo que aconteció <strong>en</strong> mayo <strong>en</strong> <strong>la</strong> madrileña Puerta <strong>de</strong>l Sol –y luego <strong>en</strong> otras ciuda<strong>de</strong>s- como una<br />

performance verda<strong>de</strong>ram<strong>en</strong>te catárquica y participativa? A fin <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas, muchas veces es tan<br />

importante adquirir nuevos conocimi<strong>en</strong>tos como <strong>de</strong>sechar los ya caducos así como los hábitos<br />

que nos son nocivos y <strong><strong>la</strong>s</strong> cre<strong>en</strong>cias erróneas. Y lo que se vivió <strong>en</strong> <strong>la</strong> primavera <strong>de</strong> este año<br />

no fue otra cosa que llegar a un estado <strong>de</strong> ánimo, a una nueva actitud o posicionami<strong>en</strong>to ante<br />

<strong>la</strong> vida (esa realidad radical que diría Ortega), don<strong>de</strong> el miedo, <strong><strong>la</strong>s</strong> dudas y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sconfianza<br />

<strong>de</strong>saparecieron. Quizá <strong>en</strong> <strong>la</strong> génesis <strong>de</strong> dicho f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o social (e insisto, no me importa ni su<br />

duración ni sus efectos reales, me sirve el hecho <strong>en</strong> sí mismo y <strong>la</strong> lección que nos <strong>de</strong>jó) tuvo gran<br />

influ<strong>en</strong>cia el nivel cultural <strong>de</strong> muchos <strong>de</strong> sus pa<strong>la</strong>dines (los cuales, posiblem<strong>en</strong>te, y a difer<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> otras revueltas intelectualistas <strong>de</strong> otras épocas, han sido más consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l <strong>la</strong>do emocional y<br />

<strong>de</strong>mocrático que nunca <strong>de</strong>be <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> acompañar al ser humano). Y hago esta afirmación porque,<br />

aparte <strong>de</strong> conocerse <strong>la</strong> trayectoria académica <strong>de</strong> varios portavoces <strong>de</strong>l “15M”, <strong>la</strong> aspiración final<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura <strong>en</strong> su máxima expresión no es otra cosa que <strong>la</strong> libertad, reconciliándose <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma<br />

el progreso técnico y el humano. Dando esta i<strong>de</strong>a por bu<strong>en</strong>a, el arte t<strong>en</strong>drá que saber qué papel<br />

juega d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura (esperemos que no sea el <strong>de</strong> un alcohol que solo ayuda a evadirse),<br />

<strong>de</strong>bi<strong>en</strong>do quedar c<strong>la</strong>ro qué significa realm<strong>en</strong>te para los ciudadanos el <strong>de</strong>recho –y consi<strong>de</strong>ro que el<br />

<strong>de</strong>ber- <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r acce<strong>de</strong>r a un auténtico saber o a una verda<strong>de</strong>ra cultura (o, como dirían algunos, a<br />

obt<strong>en</strong>er un capital cultural que –también- parec<strong>en</strong> querer negarnos).<br />

En <strong>de</strong>finitiva, hemos visto <strong>la</strong> dificultad <strong>de</strong> apreh<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> arte como tal, vi<strong>en</strong>do<br />

que es más accesible movernos <strong>en</strong> lo que cabría consi<strong>de</strong>rar como artístico (o como cualida<strong>de</strong>s<br />

artísticas), así como lo extra-artístico, intra-artístico, meta-artístico, etc, dado que todo ello nos<br />

ayuda a configurar qué es el arte (y por ext<strong>en</strong>sión, <strong>la</strong> también inabarcable noción <strong>de</strong> cultura). De<br />

lo que no hay duda es <strong>de</strong> que habrá que aceptar que será <strong>en</strong> el paso a <strong>la</strong> acción don<strong>de</strong> cobrarán<br />

s<strong>en</strong>tido mucha <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> propuestas aquí p<strong>la</strong>nteadas. Un mo<strong>de</strong>lo paradigmático <strong>de</strong> lo que podría<br />

llevarse a cabo lo <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> <strong>la</strong> acción que Beuys llevó a cabo <strong>en</strong> <strong>la</strong> Docum<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> 1982,<br />

don<strong>de</strong> su interv<strong>en</strong>ción consistió <strong>en</strong> p<strong>la</strong>ntar 7.000 robles. ¿Ti<strong>en</strong>e s<strong>en</strong>tido dudar hoy <strong>en</strong> día sobre<br />

si dicha actuación es arte? Evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, no ¿Ti<strong>en</strong>e s<strong>en</strong>tido hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> ello como “cultura”?<br />

Evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, sí.<br />

Solo una pequeña pega acerca <strong>de</strong> todo lo que aquí hemos expuesto. Nos guste o no, <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

leyes o directrices <strong>de</strong>l mundo arte se hac<strong>en</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un campo teórico cada vez más pres<strong>en</strong>te e<br />

institucional. Así <strong><strong>la</strong>s</strong> cosas, no extraña que muchas veces interese más lo escrito sobre teoría<br />

estética que <strong>la</strong> propia contemp<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l arte (e incluso su producción). Yo tampoco he logrado<br />

escapar <strong>de</strong> esta especie <strong>de</strong> trampa <strong>en</strong> <strong>la</strong> que caemos con <strong>de</strong>masiada frecu<strong>en</strong>cia qui<strong>en</strong>es precisam<strong>en</strong>te<br />

nos movemos <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> lo visual. Por ello, reconozco que es más fácil hab<strong>la</strong>r o escribir sobre<br />

este tema que llevarlo luego a <strong>la</strong> práctica (al m<strong>en</strong>os así lo experim<strong>en</strong>to yo). Dicho esto, no vería<br />

nada extraño que este texto acabase <strong>en</strong> cualquier papelera una vez leído. Personalm<strong>en</strong>te, no me<br />

importaría mucho, pero eso sí, a cambio pediría que qui<strong>en</strong> obre <strong>de</strong> ese modo al m<strong>en</strong>os cambie,<br />

aunque sea <strong>en</strong> muy pequeña medida, algunas <strong>de</strong> sus costumbres m<strong>en</strong>os edificantes y comi<strong>en</strong>ce<br />

a ver a <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong>más personas o ciudadanos como seres con los que no le queda otra opción que<br />

convivir y compartir un futuro común. Porque asumir eso sí que es hacer un gesto creativo y<br />

rompedor. ¿Un acontecimi<strong>en</strong>to g<strong>en</strong>uino que los políticos nunca harán por nosotros? Hagamos<br />

nosotros <strong>en</strong>tonces el arte <strong>de</strong> lo posible.<br />

260


Bibliografía<br />

AA.VV.: (2003): La educación <strong>en</strong> el arte posmo<strong>de</strong>rno, Piados, Barcelona<br />

AA.VV.: (2003): Educación artística y arte infantil, Fundam<strong>en</strong>tos, Madrid<br />

ARDENE, P. (2006): Un arte contextual, C<strong>en</strong><strong>de</strong>ac, Murcia<br />

F. AZÚA, DE (1995): Diccionario <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong>, P<strong>la</strong>neta, Barcelona<br />

BAUMAN, Z.(2007): ¿Arte líquido?, Sequitur, Madrid<br />

BOURDIEAU, P (1995): Las reg<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong>l arte, Anagrama, Barcelona<br />

DELGADO, M (1999): El animal público, Anagrama, Barcelona<br />

GUASCH, A.Mª (2000): El arte último <strong>de</strong>l siglo XX. Del posminimalismo a lo multicultural <strong>en</strong> sus<br />

exposiciones, Alianza, Madrid<br />

MARINA, J.A. Las culturas fracasadas, Anagrama, Barcelona<br />

I. NUEZ, DE LA (2010): Inundaciones, Debate, Barcelona<br />

PARDO, J.L. (1996): La intimidad, Pre-textos, Val<strong>en</strong>cia<br />

PARREÑO, J. Mª. (2006): Un arte <strong>de</strong>scont<strong>en</strong>to, C<strong>en</strong><strong>de</strong>ac, Murcia<br />

UBERQUOI, M.C. (2004): ¿Un arte a al <strong>de</strong>riva?, Mondadori, Barcelona<br />

261


262<br />

Formación doc<strong>en</strong>te


Formación doc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> educación crítica <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes visuales:<br />

re<strong>la</strong>to <strong>de</strong> una experi<strong>en</strong>cia co<strong>la</strong>borativa a través <strong>de</strong> proyectos<br />

<strong>de</strong> trabajo<br />

Ana Maria Cardoso<br />

Doctoranda <strong>de</strong> Educación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong> <strong>Visual</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Barcelona y profesora <strong>de</strong><br />

Educación <strong>Visual</strong> y Plástica<br />

Resum<strong>en</strong><br />

La investigación Formación doc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> educación crítica <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes visuales: re<strong>la</strong>to <strong>de</strong> una<br />

experi<strong>en</strong>cia co<strong>la</strong>borativa a través <strong>de</strong> proyectos <strong>de</strong> trabajo, ha sido e<strong>la</strong>borada <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l<br />

doctorado “Educación Artística: <strong>en</strong>señanza y apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong> <strong>Visual</strong>es” <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong><br />

Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Barcelona y ha recibido <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Profesor José María<br />

Barragán Rodríguez.<br />

Esta investigación ha sido realizada <strong>en</strong> co<strong>la</strong>boración con tres doc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Educación <strong>Visual</strong><br />

y Plástica <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>en</strong>señanzas Primaria y Secundaria y se ha llevado a cabo <strong>en</strong> una escue<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

Barcelona durante dos cursos esco<strong>la</strong>res (2009-10 y 2010-11).<br />

La investigación se <strong>de</strong>sarrolló <strong>en</strong> dos etapas. La primera trató <strong>de</strong> fundam<strong>en</strong>tar un curso <strong>de</strong><br />

formación doc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Educación Crítica <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong> <strong>Visual</strong>es y emplearlo como estrategia <strong>de</strong><br />

formación perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los doc<strong>en</strong>tes participantes. La segunda etapa se ocupó <strong>de</strong> llevar a <strong>la</strong><br />

práctica educativa <strong>la</strong> estrategia conceptual y metodológica <strong>de</strong> globalización <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

los Proyectos <strong>de</strong> trabajo con los doc<strong>en</strong>tes y sus grupos <strong>de</strong> alumnas y alumnos.<br />

Introducción<br />

Dado que el fondo temático <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> 1es Jorna<strong>de</strong>s d’Investigació <strong>en</strong> Arts <strong>Visual</strong>s i Educació trata<br />

<strong>de</strong> abordar <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> difer<strong>en</strong>tes materias o áreas <strong>de</strong>l saber con <strong><strong>la</strong>s</strong> que se cruzan hoy <strong>la</strong><br />

Educación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong> <strong>Visual</strong>es, c<strong>en</strong>traremos nuestra exposición <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> re<strong>la</strong>ciones que establece<br />

<strong>la</strong> investigación pres<strong>en</strong>tada con su refer<strong>en</strong>te teórico, el campo <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> Perspectivas Críticas. Así nos<br />

introduciremos <strong>en</strong> lo que ha sido <strong>la</strong> construcción teórica <strong>de</strong>l Curso <strong>de</strong> formación doc<strong>en</strong>te y <strong>en</strong> los<br />

fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> una Educación Crítica <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong> <strong>Visual</strong>es (<strong>de</strong> ahora <strong>en</strong> <strong>de</strong><strong>la</strong>nte d<strong>en</strong>ominada por<br />

<strong>la</strong> sig<strong>la</strong> ECAV) pres<strong>en</strong>tando a continuación un re<strong>la</strong>to g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación realizada.<br />

Objeto <strong>de</strong> estudio<br />

Nuestro objeto <strong>de</strong> estudio era, por un <strong>la</strong>do, revisar los fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> una ECAV vincu<strong>la</strong>da a<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> Perspectivas Críticas y sus refer<strong>en</strong>tes teóricos con el objetivo <strong>de</strong> fundam<strong>en</strong>tar un período <strong>de</strong><br />

formación <strong>de</strong>l profesorado (y no un mo<strong>de</strong>lo educativo critico <strong>en</strong> artes visuales) que favorezca el<br />

cambio educativo. Un cambio que apunta hacia un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza-apr<strong>en</strong>dizaje que estimule<br />

<strong>la</strong> globalización <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estrategias <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje autónomo (tanto<br />

para el alumnado como para el profesorado). Por otro <strong>la</strong>do, se trataba <strong>de</strong> realizar <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación,<br />

interv<strong>en</strong>ción y evaluación tanto <strong>de</strong>l período <strong>de</strong> formación como <strong>de</strong>l acompañami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el<br />

263


<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> formación a través <strong>de</strong> proyectos <strong>de</strong> trabajo.<br />

Preguntas <strong>de</strong> investigación<br />

La investigación pret<strong>en</strong>día rastrear <strong><strong>la</strong>s</strong> sigui<strong>en</strong>tes cuestiones:<br />

1. Buscar refer<strong>en</strong>tes que caracteric<strong>en</strong> una ECAV.<br />

2. Buscar una estrategia idónea para vincu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> ECAV, <strong>la</strong> formación perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l<br />

profesorado y <strong>la</strong> práctica educativa <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza primaria y secundaria.<br />

Objetivos<br />

La investigación t<strong>en</strong>ía como objetivos: reflexionar sobre <strong><strong>la</strong>s</strong> propuestas <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> perspectivas<br />

críticas aplicadas al campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación artística contemporánea; explorar los p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos<br />

profesionales <strong>de</strong> doc<strong>en</strong>tes y reflexionar <strong>en</strong> torno a <strong><strong>la</strong>s</strong> posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos<br />

doc<strong>en</strong>tes críticos; reflexionar <strong>en</strong> co<strong>la</strong>boración con los doc<strong>en</strong>tes sobre difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong><br />

ori<strong>en</strong>taciones pedagógicas (conceptuales y metodológicas) <strong>en</strong> Educación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong> <strong>Visual</strong>es<br />

y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r con sus alumnas/os una estrategia conceptual y metodológica <strong>de</strong> globalización <strong>de</strong><br />

conocimi<strong>en</strong>tos a través <strong>de</strong> los proyectos <strong>de</strong> trabajo.<br />

Metodología<br />

Para alcanzar los objetivos propuestos recurrimos a <strong>la</strong> modalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación cooperativa<br />

o co<strong>la</strong>borativa, que es una modalidad<br />

<strong>de</strong> investigació-acció que es produeix quan alguns membres <strong>de</strong>l personal <strong>de</strong> dues o més institucions<br />

(una <strong>de</strong> les quals sol estar ori<strong>en</strong>tada a <strong>la</strong> producció d’investigació ci<strong>en</strong>tífica o a <strong>la</strong> formació <strong>de</strong><br />

professionals i l’altra és una esco<strong>la</strong> o una institució <strong>en</strong> <strong>la</strong> qual treball<strong>en</strong> aquests professionals que<br />

és pretén formar) <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>ix<strong>en</strong> agrupar-se per a resoldre conjuntam<strong>en</strong>t problemes que afect<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

pràctica professional <strong>de</strong>ls darrers, <strong>de</strong> manera que vincul<strong>en</strong> els processos d’investigació amb els<br />

processos d’innovació i amb el <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volupam<strong>en</strong>t i <strong>la</strong> formació professional. (Bartolomé, 1994,<br />

citat a Bartolomé, M. 1997:25)<br />

En nuestro caso aunque <strong>la</strong> iniciativa <strong>de</strong> realizar una investigación co<strong>la</strong>borativa surgió a partir <strong>de</strong><br />

nuestros intereses <strong>de</strong> investigación que se correspondían con <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> buscar un p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to<br />

pedagógico a<strong>de</strong>cuado (como profesora <strong>de</strong> <strong>Artes</strong> <strong>Visual</strong>es, artista visual e investigadora <strong>en</strong> esta<br />

área) a los retos educativos actuales. Asimismo, partimos <strong>de</strong> <strong>la</strong> convicción <strong>de</strong> que ésta no es una<br />

situación ais<strong>la</strong>da y que <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong>l profesorado <strong>de</strong> este campo <strong>de</strong> estudios se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong><br />

unas condiciones simi<strong>la</strong>res, necesitada <strong>de</strong> aportaciones concretas que vincul<strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong><br />

innovación y <strong>de</strong> formación doc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad.<br />

Marco teórico<br />

Para fundam<strong>en</strong>tar una ECAV es necesario hacer una revisión <strong>de</strong> sus refer<strong>en</strong>tes. En este s<strong>en</strong>tido<br />

po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>cir que una ECAV se vincu<strong>la</strong> con <strong><strong>la</strong>s</strong> Perspectivas Criticas <strong>en</strong>t<strong>en</strong>didas como un<br />

marco <strong>de</strong> teorías y prácticas educativas que se propon<strong>en</strong> afrontar los cambios socioculturales y<br />

epistemológicos que se están produci<strong>en</strong>do <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> socieda<strong>de</strong>s actuales <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una posición reflexiva<br />

(Barragán J. M., 2005). Al mismo tiempo, int<strong>en</strong>tan promover cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad educativa,<br />

264


<strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> prácticas educativas y <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad.<br />

Se pue<strong>de</strong> afirmar que <strong><strong>la</strong>s</strong> Perspectivas Criticas no supon<strong>en</strong> sólo una manera <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> realidad<br />

educativa, sino que reún<strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> contribuciones <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes teorías y prácticas pedagógicas, <strong>de</strong><br />

formación doc<strong>en</strong>te e investigación.<br />

Del campo educativo g<strong>en</strong>eral, reún<strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> aportaciones <strong>de</strong>l <strong>de</strong>bate postmo<strong>de</strong>rno especialm<strong>en</strong>te su<br />

reflejo <strong>en</strong> el campo educativo, <strong>de</strong> los principios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Teoría Crítica, pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> Pedagogía<br />

Crítica contemporánea, que <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>mos vincu<strong>la</strong>da a ori<strong>en</strong>taciones progresistas e integrando a<br />

autores como Aronowitz, Giroux, Mc Lar<strong>en</strong>, Cary, Carr y Kemmis, Freire <strong>en</strong>tre otros; <strong>de</strong>l campo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> educación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes visuales, se revisan los p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación Artística para<br />

<strong>la</strong> Compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Cultura</strong> <strong>Visual</strong> y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación Artística Posmo<strong>de</strong>rna, rastreando a partir<br />

<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> aportaciones <strong>de</strong> Hernán<strong>de</strong>z H., Ef<strong>la</strong>nd, Freedman y Stuhr y <strong>de</strong>l campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong>l<br />

profesorado indagan <strong>en</strong> refer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> pedagogía crítica y <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> aportaciones <strong>de</strong><br />

Carr y Kemmis, vincu<strong>la</strong>n <strong>la</strong> Teoría Crítica, <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza y <strong>la</strong> formación doc<strong>en</strong>te.<br />

Diseño <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación<br />

1ª fase<br />

E<strong>la</strong>boración e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Curso <strong>de</strong> formación doc<strong>en</strong>te<br />

La primera fase <strong>de</strong>l estudio consistió <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración e implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l Curso <strong>de</strong> formación<br />

doc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> ECAV, que nos permitiera reflexionar conjuntam<strong>en</strong>te sobre algunas <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> i<strong>de</strong>as<br />

c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> Perspectivas Críticas y actualizar <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> los profesores implicados <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

investigación <strong>en</strong> torno a este campo <strong>de</strong> estudio. Al mismo tiempo el Curso t<strong>en</strong>ía <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

servir como marco teórico <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong> práctica educativa que <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to ulterior se iba a<br />

llevar a cabo con os participantes y sus alumnos y alumnas.<br />

Construcción <strong>de</strong>l recurso <strong>de</strong> formación doc<strong>en</strong>te<br />

El recurso <strong>de</strong> formación doc<strong>en</strong>te incorpora a nuestro <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r los fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> una Educación<br />

Crítica <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong> <strong>Visual</strong>es, estructurados <strong>en</strong> torno a cuatro áreas.<br />

La primera trata <strong>de</strong> examinar y sintetizar algunos <strong>de</strong> los refer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> pedagogía crítica y llevarlos<br />

al campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong> <strong>Visual</strong>es. En este apartado se da una importancia especial a<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> propuestas pedagógicas c<strong>en</strong>tradas <strong>en</strong>:<br />

• Conexión con el contexto social.<br />

• Apertura al cambio.<br />

• Metodologías <strong>de</strong> globalización <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos y <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje, como por ejemplo los<br />

proyectos <strong>de</strong> trabajo.<br />

• El apr<strong>en</strong>dizaje cooperativo y estratégico.<br />

• At<strong>en</strong>ción a los temas <strong>de</strong> relevancia sociocultural y a sus repres<strong>en</strong>taciones visuales.<br />

• At<strong>en</strong>ción al apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> los alumnos <strong>en</strong> torno a los procesos <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tidad y diversidad.<br />

• El tratami<strong>en</strong>to educativo <strong>de</strong> los temas transversales y controvertidos y <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación <strong>en</strong><br />

valores.<br />

En el segundo apartado se pres<strong>en</strong>tan los rasgos propios <strong>de</strong> una educación crítica <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes<br />

265


visuales, que sintetizamos <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> sigui<strong>en</strong>tes i<strong>de</strong>as:<br />

• Incorporación <strong>de</strong> <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> producción cultural y cultura visual.<br />

• Inclusión <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> producciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura visual y <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> significados<br />

interpretativos <strong>de</strong>l individuo y <strong>de</strong>l grupo <strong>en</strong> los apr<strong>en</strong>dizajes.<br />

• Análisis crítico o compr<strong>en</strong>sión crítica <strong>de</strong> los significados sociales y culturales que se transmit<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con el contexto real.<br />

• Cultivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia estética <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> transacciones con el arte y los ámbitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción<br />

cultural.<br />

• Vincu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura visual <strong>de</strong> los educandos y <strong>la</strong> cultura esco<strong>la</strong>r.<br />

• Revisión <strong>de</strong> los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> procedimi<strong>en</strong>tos tecnológicos y <strong>de</strong> producción <strong>en</strong> función <strong>de</strong><br />

proyectos <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> significados relevantes para los estudiantes.<br />

• Compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes visuales <strong>en</strong> su dim<strong>en</strong>sión simbólico-cultural.<br />

En el apartado sigui<strong>en</strong>te se hace una revisión <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> ori<strong>en</strong>taciones educativas <strong>de</strong> educación<br />

artística <strong>en</strong> el mundo occid<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do. Para facilitar una comparación <strong>en</strong>tre los diversos<br />

posicionami<strong>en</strong>tos educativos, los estructuramos <strong>en</strong> torno a los campos: concepto <strong>de</strong> arte, objetivos,<br />

cont<strong>en</strong>idos, metodología, contexto, evaluación, rol <strong>de</strong>l alumno, rol <strong>de</strong>l profesor y currículum.<br />

Las ori<strong>en</strong>taciones educativas exploradas <strong>en</strong> este bloque temático son <strong><strong>la</strong>s</strong> sigui<strong>en</strong>tes:<br />

• Educación artística aca<strong>de</strong>micista.<br />

• Educación artística para <strong>la</strong> autoexpresión creativa.<br />

• Educación artística para <strong>la</strong> alfabetización visual.<br />

• DBAE - Educación artística basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> disciplina.<br />

• Educación artística para <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura visual.<br />

• Educación artística posmo<strong>de</strong>rna.<br />

Al final <strong>de</strong> este bloque temático también se incluye una refer<strong>en</strong>cia a <strong><strong>la</strong>s</strong> etapas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación<br />

Artística <strong>en</strong> España y a los mo<strong>de</strong>los educativos vig<strong>en</strong>tes.<br />

En el último apartado, <strong>de</strong>signado fundam<strong>en</strong>tación metodológica pedagógica <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación<br />

artística crítica se trata <strong>de</strong> dar respuesta a <strong><strong>la</strong>s</strong> sigui<strong>en</strong>tes preguntas:<br />

¿Cuáles son <strong><strong>la</strong>s</strong> características <strong>de</strong>l currículum artístico crítico?<br />

¿Cuál es <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> ECAV con el contexto?<br />

¿Cuál ha <strong>de</strong> ser el rol <strong>de</strong>l profesor/a?<br />

¿Cuál ha <strong>de</strong> ser el rol <strong>de</strong>l alumno/a?<br />

¿Cuáles son los cont<strong>en</strong>idos más a<strong>de</strong>cuados para trabajar <strong>en</strong> c<strong><strong>la</strong>s</strong>e?<br />

¿Cuáles son <strong><strong>la</strong>s</strong> metodologías y estrategias educativas <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza-apr<strong>en</strong>dizaje a utilizar <strong>en</strong> el<br />

au<strong>la</strong>?<br />

¿Cuáles son <strong><strong>la</strong>s</strong> activida<strong>de</strong>s más a<strong>de</strong>cuadas para trabajar <strong>en</strong> c<strong><strong>la</strong>s</strong>e?<br />

¿Qué recursos <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong>bemos utilizar?<br />

Desarrollo <strong>de</strong>l Curso <strong>de</strong> formación doc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> ECAV<br />

El Curso <strong>de</strong> formación doc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> ECAV se <strong>de</strong>sarrolló <strong>en</strong> cinco sesiones <strong>de</strong> 1 hora y media<br />

cada una <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> que se utilizó como instrum<strong>en</strong>to fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> formación una pres<strong>en</strong>tación <strong>en</strong><br />

PowerPoint, organizado <strong>en</strong> torno a los cuatro bloques temáticos referidos. En <strong><strong>la</strong>s</strong> cuatro primeras<br />

266


sesiones pres<strong>en</strong>tamos y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>mos estos temas y <strong>en</strong> <strong>la</strong> quinta sesión se efectuó <strong>la</strong> visualización<br />

y análisis <strong>de</strong> un proyecto <strong>de</strong> trabajo llevado a cabo con alumnos y alumnas <strong>de</strong> primaria <strong>en</strong> una<br />

escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Barcelona <strong>en</strong> el año esco<strong>la</strong>r 2004-2005.<br />

2ª fase<br />

P<strong>la</strong>nificación, interv<strong>en</strong>ción y evaluación <strong>de</strong> los Proyectos <strong>de</strong> Trabajo<br />

Para llevar a cabo el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los Proyectos <strong>de</strong> trabajo con los doc<strong>en</strong>tes y sus estudiantes<br />

recurrimos a <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> Hernán<strong>de</strong>z y V<strong>en</strong>tura (2002).<br />

P<strong>la</strong>nificación<br />

El periodo <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> los Proyectos <strong>de</strong> Trabajo fue sustancialm<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los casos<br />

<strong>de</strong> primaria y <strong>de</strong> secundaria. Mi<strong>en</strong>tras que para los grupos <strong>de</strong> primaria se <strong>de</strong>finieron con ante<strong>la</strong>ción<br />

el tema y subtemas, <strong><strong>la</strong>s</strong> propuestas <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s, los recursos y <strong><strong>la</strong>s</strong> preguntas que posteriorm<strong>en</strong>te<br />

servirían <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los Proyectos, <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> secundaria todo este proceso<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>finición metodológica y didáctica se <strong>de</strong>sarrolló sobre <strong>la</strong> práctica, a partir <strong>de</strong> lo que íbamos<br />

<strong>de</strong>fini<strong>en</strong>do y negociando con los alumnos/as.<br />

Con los grupos <strong>de</strong> primero y tercero <strong>de</strong> primaria se <strong>de</strong>cidió abordar el tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación por<br />

consi<strong>de</strong>rar que el alumnado <strong>en</strong> los almuerzos diarios, consumía <strong>en</strong> exceso alim<strong>en</strong>tos consi<strong>de</strong>rados<br />

poco saludables, ricos <strong>en</strong> grasas, azúcar y sal. Por esta razón, ya <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el inicio <strong>de</strong>l año esco<strong>la</strong>r<br />

se había propuesto <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> el “día <strong>de</strong> <strong>la</strong> fruta”, <strong>en</strong> que cada jueves, para su almuerzo cada<br />

niño y niña <strong>de</strong>bía traer una pieza <strong>de</strong> fruta. Es <strong>en</strong> este contexto y para s<strong>en</strong>sibilizar al alumnado <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> una bu<strong>en</strong>a alim<strong>en</strong>tación y <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>ciarlos <strong>de</strong> <strong>la</strong> riqueza <strong>de</strong> <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong><br />

que dispon<strong>en</strong> <strong>en</strong> el panorama <strong>de</strong> <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación mundial, que a los doc<strong>en</strong>tes les pareció pertin<strong>en</strong>te<br />

el abordaje <strong>de</strong> este tema <strong>en</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong>l Proyecto.<br />

Una vez <strong>de</strong>finido el tema, tratamos <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir <strong><strong>la</strong>s</strong> preguntas iniciales que t<strong>en</strong>ían <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

servir <strong>de</strong> guía al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l proyecto “Arte y alim<strong>en</strong>tación”. Éstas fueron <strong><strong>la</strong>s</strong> sigui<strong>en</strong>tes:<br />

¿Qué valor dan los niños y niñas a <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación?<br />

¿Cómo influye <strong>la</strong> publicidad <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos infantiles <strong>en</strong> <strong>la</strong> dieta <strong>de</strong> los niños y niñas?<br />

¿Cómo po<strong>de</strong>mos contribuir (educadores y alumnos) a una mirada más diversificada sobre <strong>la</strong><br />

situación <strong>de</strong> <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> el mundo?<br />

¿Cómo se repres<strong>en</strong>ta y se ha repres<strong>en</strong>tado <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación y los alim<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> los medios <strong>de</strong><br />

producción cultural?<br />

Interv<strong>en</strong>ción<br />

En una fase ulterior se realizó <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica esco<strong>la</strong>r. A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> este proceso,<br />

profesores e investigadora nos seguimos reuni<strong>en</strong>do para reflexionar sobre el proceso que estábamos<br />

llevando a cabo y hacer ajustes <strong>en</strong> <strong>la</strong> programación <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l alumnado.<br />

Proyectos <strong>de</strong> trabajo llevados a cabo con el alumnado <strong>de</strong> 1º y 3º <strong>de</strong> Primaria<br />

Los Proyectos <strong>de</strong> trabajo “Arte y alim<strong>en</strong>tación” se llevaron a cabo con los grupos <strong>de</strong> alumnos y<br />

alumnas <strong>de</strong> primero y tercero <strong>de</strong> primaria durante diecisiete sesiones.<br />

Como objetivos <strong>de</strong> este Proyecto <strong>de</strong> trabajo nos propusimos:<br />

1. Conci<strong>en</strong>ciar a los niños y niñas <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> una bu<strong>en</strong>a alim<strong>en</strong>tación.<br />

267


2. Abordar cuestiones relevantes para los niños y niñas y para <strong>la</strong> sociedad <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong><br />

materia <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tación.<br />

3. Conci<strong>en</strong>ciar a los niños y niñas <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>en</strong>ormes difer<strong>en</strong>cias a nivel mundial <strong>en</strong> materia <strong>de</strong><br />

alim<strong>en</strong>tación.<br />

4. Desarrol<strong>la</strong>r una mirada crítica sobre el tema y sus repres<strong>en</strong>taciones.<br />

5. Apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r vocabu<strong>la</strong>rio <strong>en</strong> inglés re<strong>la</strong>cionado con el tema y subtemas.<br />

<strong>Visual</strong>ización <strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es y diálogo con <strong><strong>la</strong>s</strong> alumnas y alumnos<br />

A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> preguntas-guía y <strong>de</strong> los objetivos <strong>de</strong>l Proyecto surgieron una serie<br />

<strong>de</strong> temas y problemas posibles para abordar, así como activida<strong>de</strong>s.<br />

Para el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los temas y problemas recurrimos principalm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> visualización<br />

<strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es creadas a tal efecto, una gran parte <strong>en</strong> formato PowerPoint. Como estrategia<br />

metodológica básica utilizamos el diálogo, int<strong>en</strong>tando realizar lo que sería una construcción<br />

colectiva <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to don<strong>de</strong> <strong>la</strong> pregunta y el cuestionar tuvieron un espacio significativo <strong>en</strong><br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> c<strong><strong>la</strong>s</strong>es.<br />

Las activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das fueron bastante difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> que tradicionalm<strong>en</strong>te se realizan<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> asignatura <strong>de</strong> <strong>Visual</strong> y Plástica <strong>en</strong> estos niveles educativos. Realizamos <strong>de</strong>bates y reflexiones<br />

escritas, e<strong>la</strong>boramos gráficos, que nos permitieron <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r más fácilm<strong>en</strong>te alguna i<strong>de</strong>a o concepto,<br />

realizamos propuestas <strong>de</strong> diseño gráfico, exploramos <strong>en</strong> Internet, trabajamos con programas<br />

informáticos y con dispositivos fotográficos, realizamos también análisis crítico <strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es,<br />

<strong>de</strong>scubri<strong>en</strong>do s<strong>en</strong>tidos ocultos <strong>de</strong> <strong>la</strong> publicidad y algunos <strong>de</strong> los propósitos <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados grupos<br />

<strong>de</strong> po<strong>de</strong>r social. También observamos obras artísticas pasadas y contemporáneas y otros artefactos<br />

<strong>de</strong> cultura popu<strong>la</strong>r, indagando <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> estos artefactos y <strong>de</strong> estas imág<strong>en</strong>es <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

con su contexto <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> y realizamos trabajos artísticos <strong>en</strong> los que nos pudimos expresar con<br />

mayor libertad a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> utilizar los materiales y los suportes. Nos “acercamos” a otras culturas<br />

y a sus tradiciones y gastronomía, y ampliamos el léxico <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua inglesa. Simultáneam<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> asignatura <strong>de</strong> Medio también se exploraron unida<strong>de</strong>s didácticas re<strong>la</strong>cionadas con el tema <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

alim<strong>en</strong>tación para complem<strong>en</strong>tar el trabajo que se estaba llevando a cabo.<br />

En los Proyectos realizados con los alumnos y alumnas <strong>de</strong> Primaria se contó con <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración<br />

<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> familias <strong>en</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> algunas activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> investigación. La <strong>la</strong>bor que realizaron<br />

conjuntam<strong>en</strong>te los familiares y los estudiantes revirtió muy positivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l<br />

apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> cuestiones y temas tratados.<br />

268


Algunos <strong>de</strong> los conocimi<strong>en</strong>tos que pudimos extraer <strong>de</strong>l Proyecto fueron:<br />

• La dieta mediterránea.<br />

• La alim<strong>en</strong>tación vegetariana, tradicional, fast food y comida basura.<br />

• La producción <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos. Los alim<strong>en</strong>tos mejorados y modificados g<strong>en</strong>éticam<strong>en</strong>te.<br />

• Las difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación <strong>en</strong>tre <strong><strong>la</strong>s</strong> diversas culturas.<br />

• La gastronomía <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> culturas.<br />

• El diseño gráfico <strong>de</strong> los productos alim<strong>en</strong>tarios.<br />

• Cómo realizar un proyecto <strong>de</strong> diseño gráfico <strong>de</strong> un producto alim<strong>en</strong>ticio.<br />

• La publicidad infantil y sus recursos.<br />

• El comercio justo (<strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos).<br />

• Los alim<strong>en</strong>tos y <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> <strong>la</strong> cultura visual.<br />

• De qué nos hab<strong>la</strong>n <strong><strong>la</strong>s</strong> imág<strong>en</strong>es.<br />

• Etc.<br />

Proyecto <strong>de</strong> trabajo llevado a cabo con el alumnado <strong>de</strong> 2º <strong>de</strong> ESO<br />

El Proyecto <strong>de</strong> trabajo “Moda, arte y sociedad” se realizó con los alumnos y alumnas <strong>de</strong> segundo<br />

<strong>de</strong> ESO durante quince sesiones. En <strong><strong>la</strong>s</strong> primeras tres sesiones tratamos <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir el tema y <strong>de</strong><br />

realizar un índice colectivo <strong>de</strong> posibles cont<strong>en</strong>idos y activida<strong>de</strong>s que abordaríamos a lo <strong>la</strong>rgo<br />

<strong>de</strong>l Proyecto. A partir <strong>de</strong> los intereses <strong>de</strong> los alumnos y alumnas y <strong>de</strong>l profesor <strong>de</strong> <strong>la</strong> asignatura,<br />

se p<strong>la</strong>nteó realizar un proyecto <strong>de</strong> creación <strong>de</strong> moda, inspirado <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> obras <strong>de</strong> artistas visuales.<br />

Aparte <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos artísticos y culturales, se p<strong>la</strong>nteó trabajar también cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> carácter<br />

social y <strong>de</strong> esta manera dar una perspectiva compr<strong>en</strong>siva <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad. A partir <strong>de</strong> estas i<strong>de</strong>as el<br />

equipo <strong>de</strong> doc<strong>en</strong>tes (profesor e investigadora) <strong>de</strong>finió los objetivos a alcanzar al final <strong>de</strong>l Proyecto<br />

y los pres<strong>en</strong>taron a <strong>la</strong> c<strong><strong>la</strong>s</strong>e, si<strong>en</strong>do pactados posteriorm<strong>en</strong>te con el alumnado. Los citamos a<br />

continuación:<br />

1. Aproximarnos al proceso <strong>de</strong> creación <strong>de</strong> una pr<strong>en</strong>da <strong>de</strong> vestir por parte <strong>de</strong> un diseñador<br />

<strong>de</strong> moda.<br />

2. Descubrir <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> algunos artistas visuales como fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> inspiración para el trabajo<br />

<strong>de</strong> creación.<br />

3. Crear una pr<strong>en</strong>da <strong>de</strong> vestir o un complem<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l proyecto colectivo <strong>de</strong><br />

creación <strong>de</strong> moda.<br />

4. Conocer algunos <strong>de</strong> los significados implícitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> publicidad.<br />

5. Conocer <strong>la</strong> industria <strong>de</strong> producción <strong>de</strong> ropa a esca<strong>la</strong> mundial.<br />

6. Aproximarnos a los efectos nocivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> moda.<br />

7. Reflexionar sobre algunas disfunciones que aparec<strong>en</strong> a raíz <strong>de</strong> <strong>la</strong> moda.<br />

8. Reflexionar sobre el consumo responsable <strong>de</strong> moda.<br />

Para iniciar el diálogo y <strong>de</strong>bates sobre algunas i<strong>de</strong>as y temas recurrimos a imág<strong>en</strong>es o a<br />

pres<strong>en</strong>taciones <strong>en</strong> formato <strong>de</strong> PowerPoint así como a algunos ví<strong>de</strong>os obt<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> Internet.<br />

La c<strong><strong>la</strong>s</strong>e se organizó por grupos <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> tres o cuatro estudiantes. Éstos se distribuyeron el<br />

trabajo según <strong><strong>la</strong>s</strong> apet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> cada uno y <strong>de</strong> forma cooperativa.<br />

Se propusieron tareas <strong>de</strong> investigación <strong>en</strong> diversos medios, y otras <strong>de</strong> lectura, <strong>de</strong> escritura y <strong>de</strong><br />

creación artística. También <strong>en</strong>tre los grupos surgió un clima <strong>de</strong> solidaridad y <strong>de</strong> ayuda y <strong>la</strong> mayoría<br />

se mantuvieron con <strong>en</strong>tusiasmo hasta el final <strong>de</strong>l Proyecto.<br />

269


Mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> diálogo y reflexión sobre el recurrido realizado<br />

<strong>en</strong> el Proyecto <strong>de</strong> trabajo<br />

Se propuso <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> un portafolio individual que pudiera servir como evid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l<br />

trabajo que el alumnado iba realizando, <strong>en</strong> el cual se podrían recoger no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te los típicos<br />

bocetos o anotaciones gráficas individuales, sino también textos y reflexiones sobre el proceso,<br />

material informativo, imág<strong>en</strong>es, vi<strong>de</strong>os o cualquier otro tipo <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos que contribuyes<strong>en</strong> a<br />

<strong>la</strong> consecución <strong>de</strong> los objetivos propuestos y asumidos por el alumnado.<br />

Más que <strong>la</strong> creación colectiva <strong>de</strong> moda y <strong>de</strong> los artefactos artísticos producidos (<strong>en</strong>tre los cuales<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong><strong>la</strong>s</strong> propuestas creativas <strong>de</strong> diseño <strong>de</strong> moda subordinadas al tema <strong>de</strong>l Expresionismo<br />

alemán y el conjunto <strong>de</strong> pr<strong>en</strong>das transformadas por los estudiantes) se valoró sobre todo el proceso<br />

llevado a cabo, así como el conjunto <strong>de</strong> evid<strong>en</strong>cias recopi<strong>la</strong>das <strong>en</strong> el portafolio que dan muestra<br />

<strong>de</strong> lo apr<strong>en</strong>dido: reflexiones escritas u otros tipos <strong>de</strong> información que les permitió ampliar,<br />

profundizar o re<strong>la</strong>cionar el tema <strong>en</strong> estudio y que tradicionalm<strong>en</strong>te no se realizan ni valoran <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

asignatura <strong>de</strong> Educación <strong>Visual</strong> y Plástica.<br />

Entre otros, <strong>en</strong>umeramos aquí algunos temas que hemos podido reflexionar y algunos conocimi<strong>en</strong>tos<br />

que pudimos extraer a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> este Proyecto <strong>de</strong> trabajo:<br />

• Moda y arte.<br />

• Moda y sociedad.<br />

• La estética <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> tribus urbanas.<br />

• Los “fashionvictíms”.<br />

• La influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> publicidad.<br />

• La tal<strong>la</strong> 0.<br />

• Los <strong>de</strong>sórd<strong>en</strong>es alim<strong>en</strong>tarios: La anorexia.<br />

• La industria textil a nivel mundial.<br />

• Explotación <strong>de</strong> trabajadores y <strong>la</strong> explotación infantil <strong>en</strong> el sector textil.<br />

• La moda y el medio ambi<strong>en</strong>te.<br />

• Consumo <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y consumo <strong>de</strong> moda responsable.<br />

• El caso <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> ti<strong>en</strong>das “todo a ci<strong>en</strong>”.<br />

• Etc.<br />

Evaluación<br />

Durante el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> los Proyectos nos p<strong>la</strong>nteamos una secu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> evaluación:<br />

inicial, formativa y final.<br />

270


Se propuso al alumnado <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> portafolios individuales, don<strong>de</strong> cada uno pudo reflejar<br />

su proceso <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje y que funcionaron como un medio <strong>de</strong> evaluación para profesores y<br />

alumnos.<br />

Con los dos grupos <strong>de</strong> primaria se realizaron índices finales y sesiones <strong>de</strong> interpretación colectiva<br />

<strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es, que nos permitieron hacer una recapitu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> todo lo apr<strong>en</strong>dido.<br />

En el caso <strong>de</strong> secundaria, los estudiantes produjeron algunos textos escritos que nos daban a<br />

conocer su punto <strong>de</strong> vista sobre <strong>de</strong>terminada i<strong>de</strong>a o tema. Al final <strong>de</strong>l Proyecto se realizó una<br />

reflexión individual escrita <strong>en</strong> <strong>la</strong> que el alumnado manifestó cómo había logrado los objetivos<br />

<strong>de</strong>finidos al inicio <strong>de</strong>l Proyecto.<br />

3ª fase<br />

Análisis <strong>de</strong> datos y realización <strong>de</strong> los informes parciales y final<br />

Actualm<strong>en</strong>te se están realizando los procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> investigación que complem<strong>en</strong>tan <strong>la</strong><br />

información <strong>de</strong> los informes parciales e informe final, estos son:<br />

a) Realización <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistas a los doc<strong>en</strong>tes. Las <strong>en</strong>trevistas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> conocer cómo<br />

los profesores/as se han acercado a <strong><strong>la</strong>s</strong> i<strong>de</strong>as <strong>de</strong>batidas <strong>en</strong> el Curso <strong>de</strong> formación doc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> ECAV,<br />

a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> aproximarse a <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia vivida y a los cambios experim<strong>en</strong>tados por los profesores/<br />

as como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrategia conceptual y metodología <strong>de</strong> globalización <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos<br />

a través <strong>de</strong> los proyectos <strong>de</strong> trabajo. Asimismo se trata <strong>de</strong> conocer cómo esta experi<strong>en</strong>cia afectará<br />

a su práctica doc<strong>en</strong>te futura. La <strong>en</strong>trevista también funciona como un instrum<strong>en</strong>to que permite a<br />

los doc<strong>en</strong>tes recapitu<strong>la</strong>r y sintetizar todo lo apr<strong>en</strong>dido durante el proceso <strong>de</strong> investigación.<br />

b) Construcción <strong>de</strong> los casos. Se hará <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> los casos a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> técnica <strong>de</strong><br />

construcción <strong>de</strong> re<strong>la</strong>tos bajo <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> investigación narrativa. Se pondrá <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

toda <strong>la</strong> información recogida a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación por los difer<strong>en</strong>tes procedimi<strong>en</strong>tos<br />

metodológicos.<br />

c) E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> los informes parciales y <strong>de</strong>l informe final. Los informes parciales serán realizados<br />

a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> información recogida <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>en</strong>trevistas, los cuales funcionan como una síntesis <strong>de</strong>l<br />

proceso vivido por cada doc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el recorrido hasta alcanzar los objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación.<br />

El informe final es don<strong>de</strong> se reflejará <strong>la</strong> información <strong>de</strong> los informes parciales y <strong>de</strong> los casos <strong>de</strong><br />

un modo global.<br />

Conclusiones<br />

Aunque se está llevando a cabo <strong>la</strong> fase <strong>de</strong> análisis <strong>de</strong> datos que nos permitirá extraer <strong><strong>la</strong>s</strong> conclusiones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación, p<strong>en</strong>samos que es posible avanzar algunas i<strong>de</strong>as que vamos constatando a lo<br />

<strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l proceso.<br />

• El curso <strong>de</strong> formación doc<strong>en</strong>te dotó al profesorado <strong>de</strong> unos conocimi<strong>en</strong>tos básicos y <strong>de</strong> un<br />

material <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong> práctica educativa.<br />

• La co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l profesorado resulta <strong>de</strong>cisiva <strong>en</strong> <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong> los objetivos y <strong>en</strong><br />

nuestro caso fue <strong>de</strong>sigual.<br />

• Hubo un mayor interés por parte <strong>de</strong>l profesorado <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación aunque le<br />

exigía mayor <strong>de</strong>sempeño.<br />

• Para el alumnado resultó una experi<strong>en</strong>cia motivadora y consiguió mant<strong>en</strong>er su interés y<br />

co<strong>la</strong>boración durante todo su <strong>de</strong>sarrollo.<br />

271


Bibliografía<br />

BARRAGÁN, J.M. (2005) Perspectivas críticas y práctica educativa. En MARIN, R. (ed) (2005)<br />

<strong>Investigación</strong> <strong>en</strong> Educación Artística. Granada: Universidad <strong>de</strong> Granada.<br />

BARTOLOMÉ PINA, Margarita (1997). Metodologia qualitativa ori<strong>en</strong>tada cap al canvi i <strong>la</strong> presa <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>cisions. Barcelona: Universitat Oberta <strong>de</strong> Catalunya.<br />

HERNÁNDEZ, F. Y VENTURA, M. (2002). La organización <strong>de</strong>l currículum por proyectos <strong>de</strong> trabajo.<br />

Barcelona: ICE <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universitat <strong>de</strong> Barcelona y Editorial GRAÓ.<br />

272


Bi<strong>la</strong>katuz se convierte <strong>en</strong> TRANSformamos<br />

Estibaliz Jz. De Aberasturi Apraiz<br />

E.U. <strong>de</strong> Magisterio <strong>de</strong> Donostia-Universidad <strong>de</strong>l País Vasco<br />

Descripción g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia o preguntas <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación, objetivos y marco<br />

teórico<br />

La comunicación que pres<strong>en</strong>to forma parte <strong>de</strong> un proyecto <strong>de</strong> Innovación Educativa <strong>en</strong> el que<br />

participamos durante el año 2009 hasta el 2011, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong>l País Vasco. Se trata <strong>de</strong> un<br />

proyecto iniciado años antes <strong>en</strong> <strong>la</strong> E.U. <strong>de</strong> Magisterio <strong>de</strong> Donostia d<strong>en</strong>ominado Elkarrikertuz (por<br />

miembros <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> investigación Berril@b <strong>de</strong> Innovación Educativa y Nuevas Tecnologías), y<br />

que <strong>en</strong> esta segunda convocatoria pret<strong>en</strong><strong>de</strong> llegar a más profesorado, alumnado, otras universida<strong>de</strong>s<br />

y a <strong>la</strong> comunidad. El título <strong>de</strong>l proyecto es: Universidad expandida: apadrinami<strong>en</strong>to y co<strong>la</strong>boración<br />

para <strong>la</strong> transformación.<br />

La <strong>de</strong>finición <strong>de</strong>l objeto <strong>de</strong> <strong>la</strong> innovación vi<strong>en</strong>e caracterizada por estos objetivos principales:<br />

- Impulsar formas <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje autónomo y co<strong>la</strong>borativo c<strong>en</strong>tradas <strong>en</strong> <strong>la</strong> indagación, <strong>la</strong><br />

utilización <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas digitales <strong>en</strong> comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje, <strong>la</strong> aplicación <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

práctica y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias personales y profesionales.<br />

- Situarse <strong>en</strong> una visión dinámica, contextual y transdisciplinar <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to que<br />

posibilite al profesor/estudiante experi<strong>en</strong>cias g<strong>en</strong>uinas <strong>de</strong> creación que ayud<strong>en</strong> a <strong>la</strong><br />

revisión <strong>de</strong>l rol tradicional <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to que no finalice <strong>en</strong> el marco<br />

<strong>de</strong> cada asignatura.<br />

El marco teórico <strong>de</strong>l trabajo gira <strong>en</strong> torno a estos tres ejes, tratando <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir nuestra posición<br />

fr<strong>en</strong>te a ellos:<br />

Actitud crítica: <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> reflexión buscamos <strong>de</strong>sve<strong>la</strong>r <strong><strong>la</strong>s</strong> re<strong>la</strong>ciones sociales <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

univesidad/escue<strong>la</strong> y <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to, el po<strong>de</strong>r o el género, lo que Tyack y<br />

Tobin (1994) l<strong>la</strong>maron “La Gramática <strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>”, permitiéndonos <strong>de</strong> este modo reflexionar<br />

y cuestionar directam<strong>en</strong>te nuestra responsabilidad <strong>en</strong> lo que <strong>en</strong>señamos y cómo lo <strong>en</strong>señamos.<br />

Co<strong>la</strong>boración: <strong>en</strong>tre los doc<strong>en</strong>tes para formar comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> que los<br />

educadores hac<strong>en</strong> su trabajo y al mismo tiempo lo estudian <strong>en</strong> compañía <strong>de</strong> otras/os (Lieberman<br />

y Miller, 1999).<br />

Transformación: <strong>de</strong> una realidad que se resiste a mudarse a <strong>la</strong> vez que se retrata y<br />

manifiesta sus malestares. Autoras como Cochram-Smith y Lytle (2003) nos hab<strong>la</strong>n <strong>de</strong> una<br />

“actitud indagadora” <strong>de</strong>l/<strong>de</strong> <strong>la</strong> profesor/ra cuando se p<strong>la</strong>ntea preguntas como: “¿Qué estoy<br />

tratando <strong>de</strong> hacer que suceda aquí? ¿Cómo conectan mis esfuerzos como profesor/ra individual<br />

con los <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad y con p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos más amplios <strong>de</strong> cambio esco<strong>la</strong>r y social” (p.73)<br />

Básicam<strong>en</strong>te podríamos <strong>de</strong>cir que creemos <strong>en</strong> el mo<strong>de</strong>lo reflexivo <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> maestros/as y<br />

<strong>en</strong> el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to narrativo transformador. Un mo<strong>de</strong>lo reflexivo que busca expandirse ayudando a<br />

otros profesionales a participar y compartir nuestro p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to para que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> esta co<strong>la</strong>boración,<br />

se posibilit<strong>en</strong> nuevas reflexiones <strong>en</strong> torno a una innovación educativa. Y consi<strong>de</strong>ramos que <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

propuestas más creativas, visuales y artísticas po<strong>de</strong>mos educar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> otra mirada; resulta difícil<br />

quebrar “<strong>la</strong> gramática esco<strong>la</strong>r” si no lo hacemos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> otros esc<strong>en</strong>arios educativos, y <strong><strong>la</strong>s</strong> artes<br />

visuales precisam<strong>en</strong>te posibilitan este cambio.<br />

273


Métodos/Metodología<br />

El trabajo que se ha <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do nos ha permitido nutrirnos <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> evid<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />

trabajo que durante el segundo año nos ha llevado a <strong>la</strong> reflexión y búsqueda <strong>de</strong> significado <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

experi<strong>en</strong>cias vividas. A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l primer año <strong>de</strong> trabajo los pasos dados se podrían resumir <strong>en</strong>:<br />

- Pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong> investigación <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do hasta el mom<strong>en</strong>to: punto <strong>de</strong> partida,<br />

conocer. Reflexión y revisión <strong>de</strong>l trabajo <strong>en</strong> grupo.<br />

- Organizar y distribuir <strong>en</strong> pequeños grupos <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boración el trabajo a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>en</strong> el<br />

proyecto. Apadrinami<strong>en</strong>to.<br />

- P<strong>la</strong>nificar <strong><strong>la</strong>s</strong> asignaturas que se impartirán <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> difer<strong>en</strong>tes áreas <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l profesorado<br />

participantes <strong>de</strong>l proyecto, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el <strong>en</strong>foque <strong>en</strong>señanza/apr<strong>en</strong>dizaje socioconstruccionista.<br />

- Favorecer procesos <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>en</strong> el que los doc<strong>en</strong>tes/estudiantes investigadores t<strong>en</strong>gan que<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r maneras nuevas <strong>de</strong> buscar y construir el conocimi<strong>en</strong>to, y repres<strong>en</strong>tar sus apr<strong>en</strong>dizajes<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva multimodal y multialfabetizadora (textual, visual, audio). Debates<br />

visuales <strong>en</strong> foros d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l Practicum; e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> tecnografías (ví<strong>de</strong>o-arte).<br />

- Ampliar <strong><strong>la</strong>s</strong> perspectivas <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza-apr<strong>en</strong>dizaje a través <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> herrami<strong>en</strong>tas<br />

digitales <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y comunicación, que contrarrest<strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> limitaciones<br />

<strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje. Expansión educativa a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> red. Foros <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong>tre alumnado <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

p<strong>la</strong>taforma Elkarrikertuz; foros <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong>tre profesorado, Mahara.<br />

Imag<strong>en</strong> 1. Desayunos Barcelona-<br />

Donostia. Vi<strong>de</strong>o confer<strong>en</strong>cia con Skype,<br />

autora, E. Jz. <strong>de</strong> Aberasturi<br />

Imag<strong>en</strong> 2. I<strong>de</strong>as recogidas <strong>de</strong>l foro <strong>de</strong> profesores<br />

<strong>en</strong> Mahara, autora, E, Jz. <strong>de</strong> Aberasturi<br />

A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l segundo año <strong>de</strong> trabajo los pasos dados se podrían resumir <strong>en</strong>:<br />

- Garantizar <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> los estudiantes al proceso <strong>de</strong> innovación doc<strong>en</strong>te.<br />

- Evaluar el proceso y resultados <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> porfolios electrónicos.<br />

- Consolidar <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong>tre el profesorado participante <strong>en</strong> <strong>la</strong> innovación doc<strong>en</strong>te.<br />

- Divulgar el proceso y resultado <strong>de</strong>l proyecto.<br />

Las evid<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l trabajo realizado nos ha p<strong>la</strong>nteado <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> avanzar <strong>en</strong> nuestro <strong>de</strong>seo<br />

<strong>de</strong> expansión, y hemos consi<strong>de</strong>rado necesario abrir a <strong>la</strong> comunidad a través <strong>de</strong> una exposición los<br />

trabajos realizados, principalm<strong>en</strong>te por su pot<strong>en</strong>cialidad visual y <strong><strong>la</strong>s</strong> posibilida<strong>de</strong>s que ofrecía <strong>de</strong><br />

acercarnos al público. El trabajo académico se ha transformado <strong>en</strong> una propuesta artística abierta<br />

y cercana.<br />

274


Imag<strong>en</strong>3. Sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> exposición <strong>en</strong> <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> <strong>Cultura</strong> Lugaritz, <strong>en</strong> el barrio <strong>de</strong>l Antiguo<br />

<strong>de</strong> Donostia<br />

La exposición, acor<strong>de</strong> con el p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l proyecto, parte <strong>de</strong> un <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> expandir los esc<strong>en</strong>arios<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza-apr<strong>en</strong>dizaje, <strong>de</strong> co<strong>la</strong>borar <strong>en</strong>tre comunidad-universidad pret<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do ofrecer<br />

miradas educativas que muestr<strong>en</strong> al visitante contextos don<strong>de</strong> po<strong>de</strong>r imaginar otras alternativas <strong>de</strong><br />

apr<strong>en</strong>dizaje. La necesidad <strong>de</strong> compartir nuestro s<strong>en</strong>tir pedagógico surge <strong>de</strong> investigaciones que nos<br />

<strong>de</strong>muestran que a través <strong>de</strong> esta re<strong>la</strong>ción apr<strong>en</strong><strong>de</strong>mos cuando compartimos nuestras experi<strong>en</strong>cias.<br />

Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> E.U. <strong>de</strong> Magisterio, como formadores <strong>de</strong> futuros maestros <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>mos <strong>la</strong> educación<br />

como compromiso social; este compromiso supone abrirnos a <strong>la</strong> comunidad, favorecer que se<br />

acerqu<strong>en</strong> a nosotros y podamos salir también nosotros a <strong>la</strong> comunidad. En este s<strong>en</strong>tido, educamos<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> universidad <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida como c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> experim<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> expansión.<br />

Uno <strong>de</strong> los objetivos más c<strong>la</strong>ros sería transmitir conocimi<strong>en</strong>to a través <strong>de</strong> los modos artísticos, <strong>de</strong><br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong> <strong>Visual</strong>es. La obra <strong>de</strong> arte precisam<strong>en</strong>te, aborda a través <strong>de</strong> lo visual, cuestiones actuales<br />

<strong>de</strong> manera subjetiva, permiti<strong>en</strong>do al espectador construir un discurso <strong>de</strong> significados. Con este<br />

objetivo, durante <strong>la</strong> exposición a<strong>de</strong>más se han organizado difer<strong>en</strong>tes activida<strong>de</strong>s parale<strong><strong>la</strong>s</strong> abiertas<br />

al público.<br />

Imag<strong>en</strong> 4. Char<strong>la</strong> taller <strong>de</strong> Myriam Cameros<br />

Sierra <strong>en</strong> <strong>la</strong> E.U. <strong>de</strong> Magisterio<br />

Activida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad, Char<strong>la</strong>-taller <strong>de</strong> Myriam Cameros con su obra “La c<strong>en</strong>ici<strong>en</strong>ta que<br />

no quería comer perdices” e inauguración <strong>de</strong> <strong>la</strong> exposición; taller <strong>en</strong> <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> <strong>Cultura</strong> Lugaritz<br />

visitando <strong>la</strong> exposición y realizando activida<strong>de</strong>s artísticas y <strong>de</strong> música con <strong><strong>la</strong>s</strong> que contribuir a<br />

<strong>la</strong> exposición, sumando <strong><strong>la</strong>s</strong> propuestas <strong>de</strong> los/as niños/as <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> au<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong> infantil <strong>de</strong>l barrio <strong>de</strong>l<br />

antiguo; y merca-truke, intercambio <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to con <strong>la</strong> red <strong>de</strong> Museos <strong>de</strong> Donostia. Acciones<br />

que nos acercan <strong>de</strong>s<strong>de</strong> propuestas concretas, que permit<strong>en</strong> que el apr<strong>en</strong>dizaje universitario se <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong> otros contextos, que impulsa un intercambio <strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> construir el conocimi<strong>en</strong>to; propuestas<br />

que pi<strong>en</strong>san que el/<strong>la</strong> que apr<strong>en</strong><strong>de</strong> ti<strong>en</strong>e aportaciones que hacer y necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> conocer.<br />

275


Resultados<br />

Otro mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> formación <strong>de</strong>l profesorado dón<strong>de</strong> el alumnado ha podido implicarse, un<br />

acercami<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> comunidad, trabajo co<strong>la</strong>borativo y reflexivo <strong>en</strong>tre profesorado, cuestionami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> estrategias para el apr<strong>en</strong>dizaje, experi<strong>en</strong>cias significativas.<br />

Bibliografía<br />

Imag<strong>en</strong>5. Dibujos realizados por<br />

los niños <strong>de</strong> cinco años, añadidas<br />

a <strong>la</strong> exposición.<br />

Imag<strong>en</strong>6. Niños intervini<strong>en</strong>do <strong>en</strong> una <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

obras<br />

COCHRAN-SMITH, M. y LYTLE, S. (2003) Más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> incertidumbre: adoprtar una posición<br />

indagadora, <strong>en</strong> LIEBERMAN, A. y MILLER, L. La indagación como base <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong>l<br />

profesorado y <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación. Barcelona: Octaedro.<br />

CORREA, J.M., GUTIERREZ, L.P., JZ. DE ABERASTURI, E. (2010) Elkarrikertuz: indagar e innovar<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia universitaria. La génesis y proyección <strong>de</strong> un equipo <strong>de</strong> universidad expandida.<br />

T<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias pedagógicas, ISSN 1989-8614, Nº 16, 2010 , págs. 107-130<br />

LIEBERMAN, A. y MILLER, L. (2003) La indagación como base <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong>l profesorado y <strong>la</strong><br />

mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación. Barcelona: Octaedro.<br />

TYACK, D., & TOBIN, W. (1994). The “grammar” of schooling: Why has it be<strong>en</strong> so<br />

hard to change? American Educational Research Journal, 31, 3, 453-479.<br />

276


Resumo<br />

Três concepções brasileiras acerca do <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho infantil<br />

Audrey Hojda<br />

Mestranda do Programa <strong>de</strong> Pós-Graduação em <strong>Artes</strong> Visuais – PPGAV/UDESC<br />

Florianópolis/Brasil – Bolsista Capes<br />

O pres<strong>en</strong>te artigo se refere a uma investigação sobre concepções a respeito do <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho infantil<br />

pres<strong>en</strong>tes nas autoras brasileiras Mirian Celeste Dias Martins, Rosa Iavelberg e Edith Derdyk. O<br />

estudo aborda as propostas teóricas <strong>de</strong> cada autora a partir <strong>de</strong> uma perspectiva conceitual, com o<br />

objetivo <strong>de</strong> propor um quadro <strong>de</strong> contextualização para as especificida<strong>de</strong>s da construção teórica<br />

em <strong>en</strong>sino <strong>de</strong> arte brasileira. Desta forma, procura compre<strong>en</strong><strong>de</strong>r como o contexto do p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>to<br />

brasileiro po<strong>de</strong> gerar singu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s nas propostas <strong>de</strong> <strong>en</strong>sino <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho e arte.<br />

Introdução<br />

O panorama conceitual no qual se inserem as três autoras estudadas <strong>en</strong>globa características que<br />

po<strong>de</strong>m ser re<strong>la</strong>cionadas a difer<strong>en</strong>tes mom<strong>en</strong>tos do <strong>en</strong>sino brasileiro <strong>de</strong> arte, mais especificam<strong>en</strong>te<br />

àquilo que se nomeou, conforme Barbosa (2008) e Rosa (2005), como o mo<strong>de</strong>rnismo e o pósmo<strong>de</strong>rnismo<br />

na arte-educação do Brasil.<br />

Propõe-se a leitura <strong>de</strong>stes mom<strong>en</strong>tos, numa perspectiva brasileira, sobre o campo do<br />

<strong>en</strong>sino <strong>de</strong> arte, consi<strong>de</strong>rando a impossibilida<strong>de</strong> <strong>de</strong> se estabelecer um marco histórico preciso que<br />

registre a mudança <strong>de</strong> um mom<strong>en</strong>to para o outro (cf. COELHO, 1995, p. 7) e respeitando a i<strong>de</strong>ia<br />

<strong>de</strong> que qualquer compre<strong>en</strong>são sobre o pós-mo<strong>de</strong>rnismo <strong>de</strong>ve levar em conta concepções sobre o<br />

mo<strong>de</strong>rnismo, já que ambos estão intrinsecam<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionados (cf. HARVEY, 1989 – 2009, p. 20).<br />

Mo<strong>de</strong>rnismo e Pós-mo<strong>de</strong>rnismo no <strong>en</strong>sino brasileiro <strong>de</strong> arte<br />

É possível dizer, segundo autores como Barbosa (2002, 2008), Rosa (2005) e Rizzi (2008) que<br />

o mo<strong>de</strong>rnismo 1 se constituiu principalm<strong>en</strong>te da eleição do <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to da criativida<strong>de</strong> e<br />

expressivida<strong>de</strong> infantis como seu maior propósito e que, por meio <strong>de</strong> estratégias ligadas a i<strong>de</strong>ia<br />

da “livre expressão”, gerou uma ruptura com os conceitos e práticas educacionais – ligadas a<br />

uma visão positivista do <strong>en</strong>sino e neoclássica da arte - até <strong>en</strong>tão realizados. Tratou-se “da <strong>de</strong>fesa<br />

da expressivida<strong>de</strong> nas ativida<strong>de</strong>s artísticas, ao propiciar à criança o espaço e as condições<br />

necessárias para expressar-se no mundo.” (BARBOSA, 1989 apud ROSA, 2005, p. 30). Valores<br />

como a originalida<strong>de</strong> e a espontaneida<strong>de</strong> da criação foram exaltados sob o argum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> que se<br />

constituíam a base do fazer artístico <strong>de</strong> <strong>en</strong>tão.<br />

Po<strong>de</strong>-se interpretar que a concepção <strong>de</strong> sujeito, <strong>en</strong>tão implícita, o <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dia como portador<br />

<strong>de</strong> pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s expressivas e criativas inatas que <strong>de</strong>veriam ser <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvidas e exteriorizadas<br />

<strong>de</strong> forma espontânea e natural, como o seu crescim<strong>en</strong>to. Por ser um sujeito pr<strong>en</strong>he <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ias<br />

singu<strong>la</strong>res e originais que necessitam ser manifestadas, qualquer interferência - que crie resistência<br />

ou ofereça um mo<strong>de</strong>lo - irá bloquear o fluxo criativo, prejudicando o seu <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to. Os<br />

olhares do campo da arte-educação, portanto, se voltavam para a subjetivida<strong>de</strong> <strong>de</strong> seu apr<strong>en</strong>diz.<br />

Baseando-se em Barbosa (2008) e Rosa (2005) sugere-se que um dos motivos pelos quais<br />

1 Período que, segundo Barbosa (2008), se inicia na arte-educação brasileira por volta da segunda década do século<br />

XX.<br />

277


este campo se voltou para a expressão das subjetivida<strong>de</strong>s da criança foi o interesse <strong>de</strong>monstrado<br />

por artistas mo<strong>de</strong>rnistas na produção gráfica infantil “como arte <strong>de</strong>sinteressada e como exemplo<br />

<strong>de</strong> espontaneísmo expressionista a ser cultivado pelo artista.” (BARBOSA, 2008, p. 3). Um<br />

dos exemplos brasileiros foi a exposição que Anita Malfati 3 fez em 1917 em São Paulo, na qual<br />

a artista expõe <strong>de</strong>s<strong>en</strong>hos infantis junto com obras suas, o que causou gran<strong>de</strong> espanto à época.<br />

(ROSA, 2005, p. 27)<br />

Neste mom<strong>en</strong>to, portanto, o campo do <strong>en</strong>sino se re<strong>la</strong>cionava com o universo da arte <strong>de</strong><br />

duas formas: por intermédio do interesse dos artistas pe<strong>la</strong> grafia infantil e pe<strong>la</strong> cr<strong>en</strong>ça <strong>de</strong> que<br />

os valores <strong>de</strong> originalida<strong>de</strong> e espontaneida<strong>de</strong> vincu<strong>la</strong>dos à criação pert<strong>en</strong>ciam também à prática<br />

artística mo<strong>de</strong>rnista. Portanto, é possível dizer, segundo Rosa (2005, p. 41), “que as concepções <strong>de</strong><br />

arte mo<strong>de</strong>rna influ<strong>en</strong>ciaram o Ensino da Arte a partir da valorização da expressão como método <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>sino.” Tais premissas geraram estratégias <strong>de</strong> <strong>en</strong>sino nas quais as crianças produziam sem muitas<br />

interferências adultas e, principalm<strong>en</strong>te, sem o contato com imag<strong>en</strong>s <strong>de</strong> obras <strong>de</strong> arte.<br />

Se é possível dizer que o propósito do <strong>en</strong>sino mo<strong>de</strong>rnista <strong>de</strong> arte era “liberar a expressão<br />

da criança, faz<strong>en</strong>do com que e<strong>la</strong> se manifestasse livrem<strong>en</strong>te” (BARBOSA, 2008, p. 5), consi<strong>de</strong>rase<br />

pertin<strong>en</strong>te concluir que o objeto <strong>de</strong> estudo do campo da arte-educação neste mom<strong>en</strong>to foi o<br />

<strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to da produção gráfica da criança e não propriam<strong>en</strong>te o estudo dos conteúdos,<br />

questões e procedim<strong>en</strong>tos da arte.<br />

A experiência da docência e as mudanças ocorridas nos âmbitos da arte e do <strong>en</strong>sino<br />

provocaram questionam<strong>en</strong>tos sobre algumas das premissas mo<strong>de</strong>rnistas acima explicitadas.<br />

Principalm<strong>en</strong>te no que tocava à restrição <strong>de</strong> contato com imag<strong>en</strong>s do universo da arte nas práticas<br />

didáticas, sob o argum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> que seriam a imposição <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los aos quais as crianças <strong>de</strong>veriam<br />

seguir, obstruindo o seu fluxo criativo espontâneo. A ligação direta <strong>en</strong>tre arte, originalida<strong>de</strong>, criação<br />

e infância também foi aba<strong>la</strong>da por novas leituras no âmbito da psicologia (cf. VIGOTSKI, 2009) e<br />

por novas estratégias artísticas <strong>de</strong> apropriação <strong>de</strong> imag<strong>en</strong>s, conceitos e i<strong>de</strong>ias (cf. VEIGA, 2008).<br />

Baseando-se em Barbosa (2008), Rosa (2005) e Rizzi (2008), o pós-mo<strong>de</strong>rnismo po<strong>de</strong> ser<br />

consi<strong>de</strong>rado um movim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> reação, revisão e “correção” daquilo que as autoras <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>m como<br />

distorções do mo<strong>de</strong>rnismo. Em termos gerais, a introdução da imagem artística como ferram<strong>en</strong>ta<br />

para a construção <strong>de</strong> um repertório imagético, passa a ser consi<strong>de</strong>rada fundam<strong>en</strong>tal para o sujeito<br />

apr<strong>en</strong>diz construir conhecim<strong>en</strong>tos sobre o campo da arte.<br />

Encontra-se em Barbosa (2008) e Rosa (2005) a compre<strong>en</strong>são <strong>de</strong> que na pós-mo<strong>de</strong>rnida<strong>de</strong>,<br />

a arte está na base das formu<strong>la</strong>ções teóricas <strong>de</strong> seu <strong>en</strong>sino. Para Barbosa (2008, p. 13) - “a Proposta<br />

Triangu<strong>la</strong>r 2 foi sistematizada a partir das condições estéticas e culturais da pós-mo<strong>de</strong>rnida<strong>de</strong>” e<br />

segundo Rosa (2005)<br />

“as abordag<strong>en</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>sino <strong>de</strong> arte foram amp<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te influ<strong>en</strong>ciadas pe<strong>la</strong> leitura da imagem,<br />

utilizando-se dos processos <strong>de</strong> apropriação, citacismo, construção e <strong>de</strong>sconstrução. Ainda, a<br />

a<strong>de</strong>rência aos materiais contemporâneos e suas propostas artísticas, <strong>en</strong>fatizando a conceituação<br />

nos processos <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizagem da arte, por meio das reflexões acerca <strong>de</strong> objetos artísticos e outros<br />

processos cognitivos que estimulem a ampliação <strong>de</strong> um discurso sobre arte.” (p. 48)<br />

Ao conceber que uma das características pós-mo<strong>de</strong>rnas da arte-educação seja o retorno da arte para<br />

o c<strong>en</strong>tro do campo <strong>de</strong> seu <strong>en</strong>sino por meio <strong>de</strong> estratégias da arte contemporânea e <strong>de</strong> conteúdos<br />

didáticos re<strong>la</strong>cionados a diversos conceitos <strong>de</strong> arte (como as manifestações artísticas <strong>de</strong> povos e<br />

épocas difer<strong>en</strong>tes), é possível sugerir que o objeto <strong>de</strong> pesquisa do campo da arte-educação t<strong>en</strong>ha se<br />

2 Uma das proposições metodológicas ligadas ao pós-mo<strong>de</strong>rnismo. Foi concebida por Ana Mae Barbosa e<br />

<strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvida por uma série <strong>de</strong> educadores brasileiros e internacionais. Para mais inforações ver BARBOSA (2002)<br />

e RIZZI (2008).<br />

278


tornado o estudo das estratégias <strong>de</strong> <strong>en</strong>sino <strong>de</strong> arte e, principalm<strong>en</strong>te, do universo da artes visuais.<br />

A noção <strong>de</strong> sujeito apr<strong>en</strong>diz, neste mom<strong>en</strong>to, é a <strong>de</strong> alguém que necessita ser apres<strong>en</strong>tado<br />

– e este é o papel do professor e da esco<strong>la</strong> - a um conjunto social e culturalm<strong>en</strong>te construído <strong>de</strong><br />

conhecim<strong>en</strong>tos ao qual se d<strong>en</strong>ominou arte e que usa suas pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s psico-motor-cognitivas<br />

para apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r sobre este campo do conhecim<strong>en</strong>to.<br />

Resumidam<strong>en</strong>te, é possível <strong>en</strong>contrar significativas difer<strong>en</strong>ças <strong>en</strong>tre as concepções<br />

mo<strong>de</strong>rnas e pós-mo<strong>de</strong>rnas no <strong>en</strong>sino brasileiro <strong>de</strong> arte, principalm<strong>en</strong>te no que se refere a i<strong>de</strong>ia <strong>de</strong><br />

sujeito, ao papel do professor e ao processo <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizagem.<br />

No <strong>en</strong>tanto, por mais que as estratégias e ferram<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> <strong>en</strong>sino pós-mo<strong>de</strong>rnas pareçam<br />

mais coer<strong>en</strong>tes com as circunstâncias sócio-culturais contemporâneas, po<strong>de</strong>-se <strong>en</strong>contrar<br />

concepções e práticas didáticas ligadas ao mo<strong>de</strong>rnismo na atualida<strong>de</strong> da arte-educação brasileira.<br />

Não se trata, porém, <strong>de</strong> estabelecer uma correspondência rápida e irrefletida <strong>en</strong>tre um mom<strong>en</strong>to<br />

histórico e uma estratégia didática como se fosse uma re<strong>la</strong>ção <strong>de</strong> causa e efeito, mas <strong>de</strong> investigar<br />

como concepções às vezes conflitantes – porque originadas sob premissas quiçá antagônicas - se<br />

organizam nas propostas das autoras estudadas.<br />

A pres<strong>en</strong>te pesquisa utiliza como recorte para tal investigação, alguns livros publicados<br />

(sem, no <strong>en</strong>tanto, pesquisar as dissertações, teses e outros materiais acadêmicos) das autoras Rosa<br />

Iavelberg, Edith Derdyk e Mirian Celeste Dias Martins sobre o <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho infantil. A escolha das<br />

autoras e do uso ap<strong>en</strong>as dos livros publicados <strong>de</strong>veu-se ao alcance que possuem nas re<strong>de</strong>s públicas<br />

e particu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>en</strong>sino básico no Brasil.<br />

As propostas teóricas das três autoras – e as análises comparativas <strong>en</strong>tre e<strong><strong>la</strong>s</strong> - trazem<br />

<strong>de</strong>z<strong>en</strong>as <strong>de</strong> questões sobre o <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho da criança. Mas neste artigo será dada ênfase ap<strong>en</strong>as a alguns<br />

aspectos das propostas, focando-se principalm<strong>en</strong>te no que p<strong>en</strong>sam sobre o <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to/<br />

aquisição do <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho e nos questionam<strong>en</strong>tos, feitos após uma primeira análise, sobre a forma<br />

como cada uma compre<strong>en</strong><strong>de</strong> e propõe o papel da esco<strong>la</strong> formal d<strong>en</strong>tro do processo <strong>de</strong> <strong>en</strong>sino e <strong>de</strong><br />

apr<strong>en</strong>dizagem <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho e arte.<br />

( 3 )<br />

Rosa Iavelberg: o <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho cultivado<br />

Rosa Iavelberg 4 , além da carreira acadêmica, atuou em esco<strong><strong>la</strong>s</strong> da re<strong>de</strong> básica e, atualm<strong>en</strong>te, em<br />

instituições culturais. Seu foco <strong>de</strong> pesquisa é a formação <strong>de</strong> professores, publico para o qual<br />

é direcionado seus vários livros sobre o <strong>en</strong>sino <strong>de</strong> arte. D<strong>en</strong>tre as obras publicadas, utilizamos<br />

como base especialm<strong>en</strong>te o texto O <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho cultivado da criança 5 , fruto <strong>de</strong> sua dissertação <strong>de</strong><br />

mestrado. 6 Sua proposição teórica, portanto, é resultado <strong>de</strong> uma pesquisa ci<strong>en</strong>tífica.<br />

A autora, baseada em concepções da Esco<strong>la</strong> Construtivista, <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong> o processo <strong>de</strong><br />

3 Importante pintora mo<strong>de</strong>rnista brasileira, participou da Semana <strong>de</strong> Arte Mo<strong>de</strong>rna em 1922 em São Paulo. Pintou<br />

obras como O Homem Amarelo (1915-6) e A Boba (1915-6) – informações obtidas em<br />

http://www.mac.usp.br/mac/temp<strong>la</strong>tes/projetos/seculoxx/modulo2/mo<strong>de</strong>rnismo/artistas/malfa/in<strong>de</strong>x.htm -<br />

acessado em 29/07/11<br />

4 Possui graduação em Arquitetura e Urbanismo pe<strong>la</strong> Universida<strong>de</strong> <strong>de</strong> São Paulo (1973), mestrado em Educação<br />

pe<strong>la</strong> Universida<strong>de</strong> <strong>de</strong> São Paulo (1993) e doutorado em <strong>Artes</strong> pe<strong>la</strong> Esco<strong>la</strong> <strong>de</strong> Comunicações e <strong>Artes</strong> da Universida<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> São Paulo (2000). Atualm<strong>en</strong>te é professora da Faculda<strong>de</strong> <strong>de</strong> Educação da Universida<strong>de</strong> <strong>de</strong> São Paulo e Diretora do<br />

C<strong>en</strong>tro Universitário Maria Antonia da USP. Informações <strong>de</strong><br />

http://buscatextual.cnpq.br/buscatextual/visualizacv.do;jsessionid=97EE3EFEC4A539B5CACB66CA08D0EABD.<br />

no<strong>de</strong>6 – acessado em 21 <strong>de</strong> julho <strong>de</strong> 2011<br />

5 Pres<strong>en</strong>te no livro Arte na Sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> Au<strong>la</strong>, <strong>de</strong> coord<strong>en</strong>ação <strong>de</strong> Zélia Cavalcanti.<br />

6 Intitu<strong>la</strong>da “O <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho cultivado da criança”, <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dida em 1993 na Faculda<strong>de</strong> <strong>de</strong> Educação da USP. A autora<br />

possui outros textos que tratam do mesmo assunto e apres<strong>en</strong>tam pequ<strong>en</strong>as alterações, mas acredita-se que a explicitação<br />

<strong>de</strong>ssas difer<strong>en</strong>ças não está ao alcance <strong>de</strong>ste artigo. Ver IAVELBERG (2003 e 2008) nas referências.<br />

279


apr<strong>en</strong>dizagem como fruto da “interação direta da criança com os objetos <strong>de</strong> conhecim<strong>en</strong>to e,<br />

ainda, [com os] aspectos sociais <strong>en</strong>volvidos nessa interação.” (IAVELBERG, 1995, p. 3). Desta<br />

forma, formu<strong>la</strong> que a criança cria hipóteses sobre o <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho que, em interação com o universo<br />

cultural do <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho, com pares – adultos e crianças – e com o seu próprio fazer, vão se tornando<br />

insufici<strong>en</strong>tes para a resolução <strong>de</strong> suas produções gráficas. Essa insuficiência move a criança<br />

na busca <strong>de</strong> respostas cada vez mais complexas. As interações sociais e culturais promovem,<br />

portanto, os <strong>de</strong>sequilíbrios necessários para que a criança busque novas respostas, assim como<br />

po<strong>de</strong>m oferecer as soluções para seus questionam<strong>en</strong>tos gráficos. (Iavelberg, 1995, p.5-6)<br />

A partir da compre<strong>en</strong>são <strong>de</strong> que a criança expressa o conhecim<strong>en</strong>to adquirido por meio <strong>de</strong><br />

ações e explicações (Cf. Karmiloff/Inhel<strong>de</strong>r, 1974 apud Iavelberg, 1995, p. 4), a autora concebe<br />

o <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho infantil como as organizações gráficas daquilo que foi apr<strong>en</strong>dido em re<strong>la</strong>ção ao<br />

sistema culturalm<strong>en</strong>te formu<strong>la</strong>do como <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho. (Iavelberg, 1995, p. 5) Para tal apr<strong>en</strong>dizado se<br />

utilizam <strong>de</strong> toda a bagagem <strong>de</strong> natureza motora, cognitiva e psicológica disponível no mom<strong>en</strong>to.<br />

A concepção nomeada pe<strong>la</strong> autora <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho cultivado, trata-se, portanto, <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dê-lo como<br />

um movim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aquisição – que é provocado por interações sócio-culturais e influ<strong>en</strong>ciado por<br />

sua maturida<strong>de</strong> psico-motor-cognitiva - <strong>de</strong> conhecim<strong>en</strong>tos em re<strong>la</strong>ção a uma linguagem que as<br />

crianças reconhecem como construída culturalm<strong>en</strong>te 7 .<br />

O procedim<strong>en</strong>to metodológico empregado na pesquisa por Iavelberg (1995, p.8) foi o uso<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistas e o acompanham<strong>en</strong>to do processo <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>har dos sujeitos participantes, ou seja,<br />

a autora não analisou exclusivam<strong>en</strong>te os conteúdos pres<strong>en</strong>tes das imag<strong>en</strong>s prontas. Desta forma,<br />

conseguiu id<strong>en</strong>tificar hipóteses infantis sobre o sistema do <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho nem sempre expressas em<br />

suas imag<strong>en</strong>s. Tal perspectiva parece investigar quais são as atitu<strong>de</strong>s infantis perante o objeto<br />

cultural <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho, sem objetivar necessariam<strong>en</strong>te o estabelecim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> quais formas surgirão em<br />

cada mom<strong>en</strong>to gráfico. Tais formas irão variar, segundo a autora, <strong>de</strong> acordo com o conjunto <strong>de</strong><br />

circunstâncias da criança somadas as oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> interação sócio-cultural. Para Iavelberg<br />

(1995), portanto, figuras como sóis, a linha <strong>de</strong> base ou o girino po<strong>de</strong>m ou não aparecer em<br />

<strong>de</strong>terminado mom<strong>en</strong>to, s<strong>en</strong>do a maneira como a criança se re<strong>la</strong>ciona com a linguagem do <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho<br />

como um todo, o fator <strong>de</strong>finidor <strong>de</strong> sua sistematização teórica.<br />

Iavelberg nomeia as transformações ocorridas no <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho infantil <strong>de</strong> mom<strong>en</strong>tos<br />

conceituais, pois “são possibilida<strong>de</strong>s construtivas on<strong>de</strong> a cada nível há superação e integração do<br />

nível anterior como parte.”(1995, p. 13) São, “t<strong>en</strong>dências na apr<strong>en</strong>dizagem” (1995, p. 13) e não<br />

marcos precisos; não s<strong>en</strong>do organizados por faixas etárias pois, mesmo estando re<strong>la</strong>cionados com<br />

o nível <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to do sujeito, são “<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> fatores interativos com o meio e (…)<br />

[das] possibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> trabalho pessoal do sujeito com <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho” (1995, p. 13).<br />

São quatro os mom<strong>en</strong>tos conceituais formu<strong>la</strong>dos por Iavelberg:<br />

O <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho <strong>de</strong> ação é gerado pelos prazeres do movim<strong>en</strong>to ainda pouco contro<strong>la</strong>do, mas<br />

que já possui um início <strong>de</strong> simbolização 8 , e da observação e brinca<strong>de</strong>ira com as marcas produzidas.<br />

A hipótese da criança neste mom<strong>en</strong>to é que <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho é tudo aquilo que se inscreve numa superfície<br />

bidim<strong>en</strong>sional e é feito par ser visto (IAVELBERG, 1995, p. 19). Usam a imitação como estratégia<br />

autônoma <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizagem e o uso <strong>de</strong> imag<strong>en</strong>s é um estímulo ao seu trabalho.<br />

No <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho <strong>de</strong> imaginação, <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>m que seus <strong>de</strong>s<strong>en</strong>hos po<strong>de</strong>m incluir as coisas que<br />

existem e as que não existem, e já compre<strong>en</strong><strong>de</strong>m o <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho como uma linguagem simbólica<br />

construída também pelo universo adulto. Tem consciência <strong>de</strong> que po<strong>de</strong>m apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r se apropriando<br />

<strong>de</strong> soluções <strong>de</strong> seus colegas. A hipótese infantil é que no <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho po<strong>de</strong> aparecer tudo aquilo que<br />

7 Talvez seja este o motivo pelo qual a autora analisa <strong>de</strong>s<strong>en</strong>hos <strong>de</strong> crianças a partir dos 3 anos, ida<strong>de</strong> em que a<br />

criança já está simbolizando, s<strong>en</strong>do capaz <strong>de</strong> reconhecer o <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho como objeto cultural.<br />

8 As produções que vem antes disto são chamadas por Iavelberg <strong>de</strong> pré-simbólicas. A simbolização surge por meio<br />

<strong>de</strong> sua fa<strong>la</strong> que expressa a id<strong>en</strong>tificação <strong>de</strong> figuras e agrega significados às marcas produzidas.<br />

280


pessoa quiser e imaginar (IAVELBERG, 1995, p 21-23).<br />

No <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho <strong>de</strong> apropriação, a criança reconhece a existência das conv<strong>en</strong>ções da<br />

linguagem e se interessa por apr<strong>en</strong>dê-<strong><strong>la</strong>s</strong> mais sistematicam<strong>en</strong>te. Suas estratégias autônomas<br />

<strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizagem incluem copiar mo<strong>de</strong>los culturais e pedir ajuda a outros, estabelec<strong>en</strong>do como<br />

parâmetro <strong>de</strong> resultados os padrões que <strong>en</strong>contra na cultura. Sua hipótese é que o <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho seja um<br />

sistema <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tação constituído <strong>de</strong> regras, técnicas e parâmetros que precisam ser apr<strong>en</strong>didos<br />

para que se alcance um resultado satisfatório 9 .<br />

E no mom<strong>en</strong>to em que o sujeito se aproxima da adolescência, o <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho <strong>de</strong> proposição se<br />

torna uma possibilida<strong>de</strong> mais consci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> construção <strong>de</strong> uma poética. Suas estratégias autônomas<br />

<strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizagem buscam essa construção. Sua hipótese é que o <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho po<strong>de</strong> ser linguagem<br />

poética <strong>de</strong> comunicação, expressão e inv<strong>en</strong>ção <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sações, s<strong>en</strong>tim<strong>en</strong>tos, i<strong>de</strong>ias e conhecim<strong>en</strong>tos.<br />

É som<strong>en</strong>te a partir <strong>de</strong>ste mom<strong>en</strong>to que a autora <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho infantil como f<strong>en</strong>ôm<strong>en</strong>o artístico.<br />

A partir da formu<strong>la</strong>ção <strong>de</strong> Iavelberg é possível, portanto, <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r o <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho infantil<br />

como o resultado gráfico <strong>de</strong> um processo <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizagem <strong>de</strong> uma linguagem complexa<br />

<strong>de</strong> comunicação e inv<strong>en</strong>ção. Ou seja, é a internalização <strong>de</strong> conteúdos e procedim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> um<br />

conjunto cultural <strong>de</strong> conhecim<strong>en</strong>tos.<br />

Tal perspectiva formu<strong>la</strong> um sujeito necessariam<strong>en</strong>te ativo em seu processo <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizagem,<br />

pois suas aquisições irão <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r intrinsecam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> suas ações sobre o objeto e das interações<br />

sócio-culturais pe<strong><strong>la</strong>s</strong> quais passar. Isso implica um lugar c<strong>en</strong>tral para o professor, e em última<br />

instância para a esco<strong>la</strong>, no processo <strong>de</strong> construção infantil do <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho, pois Iavelberg <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

que em <strong>de</strong>terminado mom<strong>en</strong>to a criança precisa <strong>de</strong> <strong>en</strong>sino sistematizado para conseguir construir<br />

conhecim<strong>en</strong>tos mais complexos e <strong>de</strong> melhor qualida<strong>de</strong>.<br />

Edith Derdyk – conteúdos viv<strong>en</strong>ciais<br />

Derdyk é artista visual e educadora. Sua trajetória doc<strong>en</strong>te está ligada a esco<strong><strong>la</strong>s</strong> da re<strong>de</strong> básica<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>sino e cursos em instituições culturais 10 , e, portanto, seus livros são fruto <strong>de</strong> vivências fora<br />

do contexto acadêmico <strong>de</strong> pesquisa. A obra utilizada para esta análise é As formas <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar o<br />

<strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho – <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to do grafismo infantil. 11<br />

Utiliza como base teórica para sua formu<strong>la</strong>ção sobre o processo <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizagem autores<br />

como Flor<strong>en</strong>ce <strong>de</strong> Mèredieu e Rhoda Kellogg; e para conceituar a linguagem do <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho artistas<br />

como Klee, Matisse e Steinberg e teóricos como Pierre Francastel e Merleau-Ponty. Concebe o<br />

percurso do <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho infantil como <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> características psico-motor-cognitivas que<br />

vão se transformando em função do amadurecim<strong>en</strong>to natural da criança.<br />

O <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho infantil seria para Derdyk a expressão gráfica <strong>de</strong> conteúdos viv<strong>en</strong>cias que po<strong>de</strong>m<br />

ser influ<strong>en</strong>ciados por fatores sócio-culturais. Seu conceito passa pe<strong>la</strong> i<strong>de</strong>ia <strong>de</strong> que o <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho é<br />

necessida<strong>de</strong> motora e <strong>en</strong>ergética, mas também é gesto adquirido e inv<strong>en</strong>tado, ou seja, produto<br />

cultural (1994, p. 124).<br />

Os procedim<strong>en</strong>tos metodológicos utilizados para sua construção teórica não estão<br />

explicitados objetivam<strong>en</strong>te em seu texto, mas é possível sugerir, a partir dos elem<strong>en</strong>tos que a autora<br />

valoriza em sua formu<strong>la</strong>ção, que a perspectiva <strong>de</strong> análise é uma mesc<strong>la</strong> <strong>de</strong> leitura <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>hos<br />

9 Iavelberg (1995, p. 25) indica que é comum <strong>en</strong>contrar autores, cf. Derdyk (1994) e Moreira (1984), que<br />

id<strong>en</strong>tifiquem, neste mom<strong>en</strong>to, um empobrecim<strong>en</strong>to da grafia infantil re<strong>la</strong>cionada à <strong>en</strong>trada na esco<strong>la</strong> formal, mas<br />

Iavelberg <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong> que não é a influência da estética adulta (2008, p. 67) ou a apr<strong>en</strong>dizagem <strong>de</strong> outras linguag<strong>en</strong>s que<br />

geraria tal empobrecim<strong>en</strong>to mas sim, a falta <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tação didática a<strong>de</strong>quada (2008, p. 67), já que este é um mom<strong>en</strong>to<br />

no qual a criança busca um apr<strong>en</strong>dizado mais formal da linguagem.<br />

10 Mais informações em http://www.edith<strong>de</strong>rdyk.com.br/portu/biografia.asp – acessado em 22 <strong>de</strong> julho <strong>de</strong> 2011<br />

11 Para mais informações ver DERDYK (1990) nas referências.<br />

281


prontos (sem a pres<strong>en</strong>ça do <strong>de</strong>s<strong>en</strong>hista) com o acompanham<strong>en</strong>to do processo <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>har. A análise<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>hos prontos po<strong>de</strong> ser verificada na medida em que Derdyk elege como critério <strong>de</strong>finidor<br />

da organização teórica o aparecim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas imag<strong>en</strong>s nas produções infantis. Já o<br />

acompanham<strong>en</strong>to dos processos se verifica na importância que a autora confere à oralida<strong>de</strong> d<strong>en</strong>tro<br />

do percurso gráfico da criança, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>do que a fa<strong>la</strong> é um dado que não é expresso na imagem.<br />

A proposta teórica em si elege “conteúdos viv<strong>en</strong>ciais <strong>de</strong>tonadores <strong>de</strong> pesquisas gráficas e<br />

vice-versa” (DERDYK, 1994 p. 50) e explicita os paralelos <strong>en</strong>tre eles e as soluções gráficas que<br />

seriam provocadas por tais vivências. É uma visão processual e orgânica do <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to do<br />

<strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho, não o conceb<strong>en</strong>do por etapas etárias ou conceituais, mas por uma re<strong>la</strong>ção <strong>en</strong>tre vivências<br />

e mudanças psico-motor-cognitivas concretas e as soluções gráficas que possibilitam surgir. Isso<br />

implica em consi<strong>de</strong>rar a concomitância <strong>de</strong> soluções gráficas <strong>de</strong> complexida<strong>de</strong>s diversas numa<br />

mesma criança, assim como crianças <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes ida<strong>de</strong>s passando pelos mesmos conteúdos<br />

viv<strong>en</strong>ciais.<br />

Os primeiros conteúdos viv<strong>en</strong>ciais são a pre<strong>en</strong>são <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos e a percepção <strong>de</strong> que<br />

seus movim<strong>en</strong>tos po<strong>de</strong>m gerar marcas que permanecem nas superfícies, mesmo <strong>de</strong>pois do<br />

movim<strong>en</strong>to mudar. O <strong>de</strong>scontrole inicial gera borrões, traços em múltip<strong><strong>la</strong>s</strong> direções e pontos com<br />

aspecto acid<strong>en</strong>tal. Não há necessida<strong>de</strong> <strong>de</strong> figuração. (DERDYK,1994, p. 56)<br />

O segundo é a tomada gradual <strong>de</strong> consciência <strong>de</strong> que a marca po<strong>de</strong> ser alterada por<br />

vonta<strong>de</strong> e int<strong>en</strong>ção da criança. Passa a ter uma int<strong>en</strong>cionalida<strong>de</strong> e vira brinca<strong>de</strong>ira (ainda não<br />

simbólica). Os rabiscos são mais contro<strong>la</strong>dos, mas não totalm<strong>en</strong>te. (DERDYK, 1994, p. 64)<br />

O terceiro é a percepção <strong>de</strong> que o <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho po<strong>de</strong>r servir para repres<strong>en</strong>tar as coisas do<br />

mundo, ou seja, a criança passa a simbolizar, reconhec<strong>en</strong>do figuras em meio aos seus rabiscos –<br />

mesmo que não haja semelhança objetiva com o refer<strong>en</strong>te - pois está mais at<strong>en</strong>ta ao que produz em<br />

seus <strong>de</strong>s<strong>en</strong>hos (DERDYK, 1994, p. 71). Os traços são mais <strong>de</strong>scontínuos, frutos <strong>de</strong> maior controle<br />

motor. Aqui o <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho passa <strong>de</strong> um fazer natural – já que se tratava <strong>de</strong> um exercício s<strong>en</strong>sóriomotor<br />

– para ser também cultural, pois agora <strong>de</strong>manda interpretações coletivizadas <strong>de</strong> signos e<br />

símbolos.<br />

O quarto conteúdo é a percepção espacial infantil que se complexifica e gera soluções<br />

gráficas int<strong>en</strong>cionalm<strong>en</strong>te mais estruturadas e complexas <strong>de</strong> proporção e organização espacial.<br />

Com o surgim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> verticais e horizontais e soluções como a transparência, o rebatim<strong>en</strong>to, as<br />

proporções não naturais e a visão topológica. (DERDYK, 1994, p. 78-85)<br />

O quinto é a aquisição da consciência <strong>de</strong> si como algo difer<strong>en</strong>ciado do outro e, em<br />

termos gráficos, o surgim<strong>en</strong>to do círculo. É o princípio da difer<strong>en</strong>ciação e categorização das<br />

coisas do mundo. Surgem sóis, raiados e manda<strong><strong>la</strong>s</strong>. Outras formas geométricas consi<strong>de</strong>radas<br />

simples, como o quadrado e o triângulo, surgem som<strong>en</strong>te <strong>de</strong>pois, pois seus ângulos <strong>de</strong>mandam<br />

alto grau <strong>de</strong> controle motor. (DERDYK, 1994, p. 91)<br />

O sexto conteúdo viv<strong>en</strong>cial, a introdução da pa<strong>la</strong>vra, é muito relevante para Derdyk<br />

(1994, p. 94-105) e surge em três mom<strong>en</strong>tos do amadurecim<strong>en</strong>to infantil. Primeiram<strong>en</strong>te como<br />

oralida<strong>de</strong>, é a verbalização da interpretação da própria criança sobre seu <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho. Num segundo<br />

mom<strong>en</strong>to, a pa<strong>la</strong>vra agrega a função comunicativa ao <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho, por ser reconhecida como sistema<br />

social <strong>de</strong> comunicação e ser comparada ao <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho no gesto da escrita. Por fim, o terceiro<br />

mom<strong>en</strong>to trata-se da alfabetização, no qual a pa<strong>la</strong>vra <strong>en</strong>tra como influência problemática, pois<br />

ocupa mais tempo cronológico e simbólico na gra<strong>de</strong> esco<strong>la</strong>r e promove o seu <strong>en</strong>gessam<strong>en</strong>to por<br />

conta <strong>de</strong> uma “aculturação da mão dada pelo manejo do instrum<strong>en</strong>to” e uma transposição da<br />

“forma <strong>de</strong> ocupação espacial necessária para a escrita” (DERDYK, 1994, p. 103) O resultado seria<br />

o empobrecim<strong>en</strong>to das soluções gráficas infantis e, pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te, o esmaecim<strong>en</strong>to do exercício<br />

espontâneo do <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho, restando ap<strong>en</strong>as aquele ligado às funções esco<strong>la</strong>res.<br />

282


Por fim, o sétimo conteúdo viv<strong>en</strong>cial é a <strong>en</strong>trada da visão como elem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>ção<br />

<strong>de</strong> informação e <strong>de</strong> referência <strong>de</strong> resultados. A capacida<strong>de</strong> <strong>de</strong> observar, reter informações,<br />

memorizá-<strong><strong>la</strong>s</strong> e processá-<strong><strong>la</strong>s</strong> indica um grau elevado <strong>de</strong> amadurecim<strong>en</strong>to cognitivo. Por mais que<br />

as imag<strong>en</strong>s resultantes sejam baseadas em dados visuais, não significa que o <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho seja uma<br />

mera repres<strong>en</strong>tação servil do objeto (DERDYK, 1994, p. 111-2), pois a atuação da memória e,<br />

principalm<strong>en</strong>te, da capacida<strong>de</strong> <strong>de</strong> imaginação estão sempre em conexão na construção da imagem.<br />

A partir da formu<strong>la</strong>ção <strong>de</strong> Derdyk é possível, portanto, <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r o <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho infantil como<br />

a síntese gráfica resultado <strong>de</strong> vivências ocorridas no processo <strong>de</strong> crescim<strong>en</strong>to da criança.<br />

Ou seja, trata-se do reflexo gráfico ou da exteriorização em formas gráficas das mudanças psicomotor-cognitivas<br />

ocorridas naturalm<strong>en</strong>te. Ent<strong>en</strong><strong>de</strong> o sujeito como portador <strong>de</strong> pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s que<br />

se exteriorizam via ativida<strong>de</strong> gráfica e <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong> que o papel do professor é promover pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te<br />

o <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to, ampliando as referências e procurando não tolher os processos criativos<br />

naturais.<br />

Derdyk concebe o processo <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to em situações espontâneas <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizagem<br />

e exploração da linguagem; s<strong>en</strong>do que as indicações sobre a pres<strong>en</strong>ça da esco<strong>la</strong> acontecem<br />

mais a título <strong>de</strong> sugestões <strong>de</strong> estratégias <strong>de</strong> <strong>en</strong>sino ou com<strong>en</strong>tários sobre sua importância como<br />

pot<strong>en</strong>cializador da linguagem do <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho quando do início da esco<strong>la</strong>rização. A autora consi<strong>de</strong>ra<br />

muito importante na atuação dos professores o conhecim<strong>en</strong>to das teorias sobre <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho infantil,<br />

mas para Derdyk a teoria só funciona pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te com a experiência prática do professor com o<br />

seu processo criativo no <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho (1994, p. 49). Pois é esta experiência que o ajudará a lidar com<br />

as questões, dificulda<strong>de</strong>s e frustrações das crianças.<br />

Mirian Celeste Dias Martins: <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to expressivo<br />

A autora trabalha com formação <strong>de</strong> professores da re<strong>de</strong> básica e mediadores expositivos em<br />

instituições culturais12 ; escreveu vários livros e capítulos direcionados à formação <strong>de</strong> professores<br />

<strong>de</strong> artes visuais. A formu<strong>la</strong>ção teórica analisada neste artigo é fruto <strong>de</strong> uma mesc<strong>la</strong> <strong>en</strong>tre pesquisa<br />

<strong>de</strong> mestrado e as vivências profissionais dos contextos acima citados13 .<br />

No livro A língua do mundo: poetizar, fruir e conhecer arte, escrito a seis mãos com Gisa<br />

Picosque e Maria Terezinha Telles Guerra14 , formu<strong>la</strong>m o percurso do <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho infantil em termos<br />

<strong>de</strong> “<strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to expressivo” (1998, p. 94), concepção que <strong>en</strong>globa também o percurso<br />

infantil nas linguag<strong>en</strong>s cênicas e sonoras. Usam como base teórica autores como Kellogg, Gardner<br />

e Piaget.<br />

A concepção <strong>de</strong> processo <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizagem <strong>de</strong> Martins (1998, p. 94-5) inclui fatores<br />

culturais como elem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> influência no percurso gráfico, mas <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong> que os principais fatores<br />

promotores das mudanças no <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho infantil sejam as transformações psico-motor-cognitivas<br />

pe<strong><strong>la</strong>s</strong> quais a criança passa. Sua concepção <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho infantil é pautada, portanto, como o produto<br />

gráfico e poético progressivam<strong>en</strong>te mais complexo resultante <strong>de</strong> uma necessida<strong>de</strong> expressiva inata<br />

infantil que se transforma por meio <strong>de</strong> uma série <strong>de</strong> amadurecim<strong>en</strong>tos naturais <strong>de</strong>corr<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

12 Possui mestrado em artes pe<strong>la</strong> Esco<strong>la</strong> <strong>de</strong> Comunicações e <strong>Artes</strong> (1992). Atualm<strong>en</strong>te coord<strong>en</strong>a um grupo <strong>de</strong><br />

pesquisa sobre mediação arte/cultura/público no Instituto <strong>de</strong> <strong>Artes</strong> da UNESP, aon<strong>de</strong> foi doc<strong>en</strong>te. Além <strong>de</strong> ministrar<br />

cursos <strong>de</strong> formação <strong>de</strong> professores em instituições esco<strong>la</strong>res particu<strong>la</strong>res e públicas.<br />

13 O livro que trata exclusivam<strong>en</strong>te da formu<strong>la</strong>ção obtida pe<strong>la</strong> pesquisa acadêmica é o Apr<strong>en</strong>diz da Arte: trilhas do<br />

s<strong>en</strong>sível olhar-p<strong>en</strong>sante. Há difer<strong>en</strong>ças <strong>en</strong>tre as formu<strong>la</strong>ções <strong>de</strong>ste e do texto utilizado aqui e <strong>de</strong>vido a dim<strong>en</strong>são do<br />

artigo não seria possível traçar tais difer<strong>en</strong>ças, por esta razão optou-se como base exclusivam<strong>en</strong>te o texto extraído do<br />

livro A língua do mundo. Consultar referências para mais informações sobre os livros.<br />

14 Durante o artigo usaremos ap<strong>en</strong>as o sobr<strong>en</strong>ome <strong>de</strong> Martins nas citações por motivo <strong>de</strong> escolha metodológica, <strong>de</strong><br />

organização e c<strong>la</strong>reza textual. No <strong>en</strong>tanto, as outras autoras estão corretam<strong>en</strong>te citadas nas referências bibliográficas<br />

e em partes do texto.<br />

283


seu crescim<strong>en</strong>to. Tal formu<strong>la</strong>ção não estabelece etapas ou faixas etárias fixas para a ocorrência<br />

das mudanças, indicando que características semelhantes po<strong>de</strong>m ocorrer em crianças <strong>de</strong> ida<strong>de</strong>s<br />

difer<strong>en</strong>tes e uma mesma criança po<strong>de</strong> ter ao mesmo tempo características <strong>de</strong> mom<strong>en</strong>tos difer<strong>en</strong>tes.<br />

A proposição teórica <strong>de</strong> Martins é fruto da análise visual e interpretativa <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>hos<br />

infantis prontos, o que leva a consi<strong>de</strong>ração <strong>de</strong> que talvez a autora não esteve pres<strong>en</strong>te no mom<strong>en</strong>to<br />

da fatura. Usa tal procedim<strong>en</strong>to com a mesma metodologia indicada em seu livro para a leitura<br />

<strong>de</strong> imag<strong>en</strong>s do universo da arte: observação <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos gráficos, da organização e formu<strong>la</strong>ção<br />

espacial, do assunto <strong>de</strong>s<strong>en</strong>hado e, a partir da re<strong>la</strong>ção <strong>en</strong>tre todos as partes, a proposição <strong>de</strong><br />

significações poéticas para as imag<strong>en</strong>s.<br />

As transformações expressivas consi<strong>de</strong>radas mais relevantes para a autora são organizadas<br />

em quatro mom<strong>en</strong>tos fluidos, cada um pod<strong>en</strong>do ser base para o movim<strong>en</strong>to seguinte, e cujas<br />

características gráficas não são fixas, transitando durante o processo e <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to gráfico<br />

da criança.<br />

1º movim<strong>en</strong>to: AÇÃO – PESQUISA – EXERCÍCIO = modo intuitivo <strong>de</strong> estar no mundo<br />

O motor neste mom<strong>en</strong>to é a necessida<strong>de</strong> <strong>de</strong> se movim<strong>en</strong>tar e o prazer que o ato provoca. Sua<br />

forma <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizagem se dá por estratégias intuitivas, s<strong>en</strong>do a imitação a principal <strong>de</strong><strong><strong>la</strong>s</strong>. O<br />

pouco controle motor produz a princípio garatujas não precisas, não simbólicas e não figurativas,<br />

que com o tempo vão se tornando círculos, manda<strong><strong>la</strong>s</strong>, sóis – inícios da figura humana -, assim<br />

como traços retos mais precisos. Aqui, não há produção consci<strong>en</strong>te e int<strong>en</strong>cional <strong>de</strong> signos, mas já<br />

existe a leitura <strong>de</strong> índices e símbolos. (MARTINS, 1998, p. 101).<br />

2º MOVIMENTO = AÇÃO – PESQUISA – EXERCÍCIO + INTENÇÃO E SÍMBOLO = modo<br />

simbólico <strong>de</strong> estar no mundo<br />

A mudança mais significativa aqui é o início da necessida<strong>de</strong> <strong>de</strong> simbolizar, que modifica a re<strong>la</strong>ção<br />

da criança com o <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho, passando da ação para a e<strong>la</strong>boração. Agora e<strong>la</strong> tem a int<strong>en</strong>ção <strong>de</strong> figurar<br />

e re<strong>la</strong>ciona os círculos, sóis, manda<strong><strong>la</strong>s</strong> e radiais com coisas do mundo. Surgem as primeiras figuras<br />

humanas, fundam<strong>en</strong>tais por serem a estrutura gráfica para outros temas. Não há ainda preocupação<br />

com a organização espacial dos <strong>de</strong>s<strong>en</strong>hos no papel e a fa<strong>la</strong> é que constrói e modifica o significado<br />

da imagem. (MARTINS, 1998, p. 103-8)<br />

3º MOVIMENTO: AÇÃO – PESQUISA – EXERCÍCIO – INTENÇÃO – SÍMBOLO +<br />

ORGANIZAÇÃO E REGRAS – modo noticioso <strong>de</strong> mostrar o mundo<br />

A gran<strong>de</strong> mudança <strong>de</strong>ste movim<strong>en</strong>to é a tomada <strong>de</strong> consciência sobre a existência do <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho<br />

como uma linguagem estruturada e regida por regras e conv<strong>en</strong>ções a respeito da qual a criança<br />

s<strong>en</strong>te a necessida<strong>de</strong> <strong>de</strong> referir e apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r sobre. A inv<strong>en</strong>ção <strong>de</strong> soluções gráficas para construção<br />

<strong>de</strong> figuras e do espaço – como a transparência, o rebatim<strong>en</strong>to e a visão topológica, assim como<br />

as proporções não naturais - po<strong>de</strong> vir <strong>de</strong>ssa busca espontânea pe<strong>la</strong> compre<strong>en</strong>são do sistema. É<br />

o mom<strong>en</strong>to também das expectativas com o resultado e das primeiras frustrações. (MARTINS,<br />

1998, p. 109-114)<br />

4º MOVIMENTO - AÇÃO – PESQUISA – EXERCÍCIO – INTENÇÃO – SÍMBOLO –<br />

ORGANIZÇÃO - REGRAS – POÉTICA PESSOAL – p<strong>en</strong>sar sobre o p<strong>en</strong>sar<br />

284


Trata-se do início <strong>de</strong> uma re<strong>la</strong>ção mais int<strong>en</strong>cional com o universo adulto das linguag<strong>en</strong>s artísticas.<br />

Sua capacida<strong>de</strong> <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>to abstrato e metafórico se refina e suas produções plásticas iniciam<br />

uma busca por uma poética pessoal, na qual a apr<strong>en</strong>dizagem mesc<strong>la</strong> estratégias pessoais e<br />

gramáticas culturais. Surgem o emprego <strong>de</strong> estratégias formais como a perspectiva e a modu<strong>la</strong>ção<br />

da luz e sombra; e a abstração passa a ser empregada int<strong>en</strong>cionalm<strong>en</strong>te como linguagem poética.<br />

A partir da formu<strong>la</strong>ção <strong>de</strong> Martins, Picosque e Guerra é possível, portanto, <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

o <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho infantil como a expressão gráfica <strong>de</strong> um processo interno <strong>de</strong> mudanças psicomotor-cognitivas<br />

que são influ<strong>en</strong>ciadas por fatores sócio-culturais externos, mas cujo promotor<br />

principal é o crescim<strong>en</strong>to natural das crianças. Po<strong>de</strong>-se dizer que se trata <strong>de</strong> um movim<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

externalização <strong>de</strong> questões <strong>la</strong>t<strong>en</strong>tes no sujeito. Trata-se <strong>de</strong> conceber o sujeito como o portador <strong>de</strong><br />

uma s<strong>en</strong>sibilida<strong>de</strong> singu<strong>la</strong>r que <strong>de</strong>ve ser pot<strong>en</strong>cializada pelo trabalho s<strong>en</strong>sível do professor.<br />

As autoras sugerem que a grafia resultante do processo infantil possui qualida<strong>de</strong>s poéticas<br />

que o adulto precisa olhar com at<strong>en</strong>ção e s<strong>en</strong>sibilida<strong>de</strong> para reconhecê-<strong><strong>la</strong>s</strong> e para po<strong>de</strong>r contribuir<br />

com o seu pl<strong>en</strong>o <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to. O exercício criativo com a linguagem po<strong>de</strong> ajudar o professor<br />

nesta tarefa. Portanto, o papel do professor, e consequ<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te o da esco<strong>la</strong>, seria acompanhar o<br />

trajeto infantil com s<strong>en</strong>sibilida<strong>de</strong> para ter mais chances <strong>de</strong> trabalhar a favor <strong>de</strong>ste <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to.<br />

Isso inclui a valorização das características gráficas <strong>de</strong> cada mom<strong>en</strong>to e a s<strong>en</strong>sibilização do olhar<br />

da criança para formas difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tação do real por meio da ampliação do repertório<br />

<strong>de</strong> imag<strong>en</strong>s do universo da arte.<br />

Consi<strong>de</strong>rações complem<strong>en</strong>tares<br />

A partir da análise das três propostas teóricas po<strong>de</strong>-se estabelecer duas abordag<strong>en</strong>s distintas em<br />

re<strong>la</strong>ção a como concebem o percurso do <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho infantil. Id<strong>en</strong>tificou-se em Martins e Derdyk a<br />

i<strong>de</strong>ia <strong>de</strong> processo <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizagem ligada a noção <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to e em Iavelberg ligada a<br />

concepção <strong>de</strong> aquisição.<br />

Tal difer<strong>en</strong>ça implica em perspectivas muito diversas em re<strong>la</strong>ção as noções <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho<br />

infantil, <strong>de</strong> sujeito apr<strong>en</strong>diz, dos fatores promotores da apr<strong>en</strong>dizagem, do papel do professor<br />

e do lugar das referências artísticas d<strong>en</strong>tro do percurso gráfico.<br />

A respeito da concepção <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho infantil, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dê-lo em termos <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to<br />

po<strong>de</strong> levar a interpretação <strong>de</strong> que seja o resultado gráfico <strong>de</strong> um movim<strong>en</strong>to <strong>la</strong>t<strong>en</strong>te na criança,<br />

fruto <strong>de</strong> exigências internas, sejam e<strong><strong>la</strong>s</strong> motoras, psíquicas, expressivas ou poéticas, e que precisam<br />

ser exteriorizados. É concebê-lo como “manifestação <strong>de</strong> uma necessida<strong>de</strong> vital da criança: agir<br />

sobre o mundo que a cerca; intercambiar, comunicar.” (DERDYK, 1994, p. 51), ou seja, como<br />

uma necessida<strong>de</strong> básica humana <strong>de</strong> se re<strong>la</strong>cionar poeticam<strong>en</strong>te com os outros e com o mundo. De<br />

outra forma, consi<strong>de</strong>rar o <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho da criança em termos <strong>de</strong> aquisição possibilita a interpretação<br />

<strong>de</strong> que se trate do produto imagético resultante <strong>de</strong> um processo <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizado <strong>de</strong> uma linguagem<br />

complexa, no qual há a interação e internalização <strong>de</strong> informações e procedim<strong>en</strong>tos refer<strong>en</strong>tes a um<br />

campo social e culturalm<strong>en</strong>te construído. S<strong>en</strong>do inclusive a poética um aspecto a ser apr<strong>en</strong>dido.<br />

Portanto, na primeira perspectiva o <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho é a exteriorização, via linguagem visual, <strong>de</strong> uma<br />

exigência básica humana e no segundo trata-se da internalização <strong>de</strong> um conjunto coletivo <strong>de</strong><br />

conhecim<strong>en</strong>tos.<br />

A partir <strong>de</strong>stas concepções sugere-se que a i<strong>de</strong>ia <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to po<strong>de</strong> implicar em um<br />

sujeito apr<strong>en</strong>diz que já carregue em si toda a matéria prima criativa necessária ao seu percurso<br />

gráfico. Afinal, “as respostas [estariam] nos próprios <strong>de</strong>s<strong>en</strong>hos das crianças, que se <strong>de</strong>sve<strong>la</strong>m e<br />

se ampliam no fazer. É só (…) observá-los ” (MARTINS, 1992, p. 55). Ou seja, é um sujeito <strong>de</strong><br />

natureza poética, cuja apr<strong>en</strong>dizagem <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> condições propícias ao seu pl<strong>en</strong>o crescim<strong>en</strong>to.<br />

285


De maneira diversa, a noção <strong>de</strong> aquisição po<strong>de</strong> sugerir que as pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s psico-motorcognitivas<br />

do sujeito estejam a serviço da ação empre<strong>en</strong>dida pelo próprio indivíduo para que<br />

possa haver apr<strong>en</strong>dizado. (IAVELBERG, 1995, p. 6). Trata-se <strong>de</strong> um sujeito cuja apr<strong>en</strong>dizagem<br />

é diretam<strong>en</strong>te influ<strong>en</strong>ciada por suas próprias ações e <strong>de</strong>cisões, em quem o caráter poético <strong>de</strong>ve<br />

ser construído por meio <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizado. Portanto, uma concepção <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong> o sujeito como pl<strong>en</strong>o<br />

<strong>de</strong> exigências expressivas que precisam se exteriorizar, e o <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho seria uma via; e a outra, o<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong> como o portador <strong>de</strong> pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s férteis à recepção <strong>de</strong> informações e pot<strong>en</strong>tes atores<br />

<strong>de</strong> sua transformação em conhecim<strong>en</strong>to.<br />

As leituras sobre o sujeito levam às hipóteses sobre os fatores promotores da apr<strong>en</strong>dizagem<br />

e o ponto <strong>de</strong> vista do <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to po<strong>de</strong> sugerir que as transformações gráficas ocorrem<br />

espontaneam<strong>en</strong>te, em <strong>de</strong>corrência do amadurecim<strong>en</strong>to natural da criança: “uma linha conduz a<br />

outra. Uma forma conduz a outra. Uma <strong>de</strong>scoberta conduz a outra.” (MARTINS, 1992, p. 55) E<br />

a própria nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>tura “conteúdos viv<strong>en</strong>cias” (DERDYK, 1994, p. 50), usada como o parâmetro<br />

<strong>de</strong> sistematização, reforça este s<strong>en</strong>tido. Mesmo que ambas as autoras, Derdyk e Martins, indiquem<br />

que as mudanças no <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho infantil possam ser influ<strong>en</strong>ciadas por refer<strong>en</strong>ciais culturais, não<br />

os colocam prioritariam<strong>en</strong>te como fatores promotores das mudanças, mas como influ<strong>en</strong>cias<br />

pot<strong>en</strong>ciais. Na perspectiva da aquisição, “a construção das repres<strong>en</strong>tações sobre o objeto <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho<br />

(…) <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>m, (…) <strong>de</strong> oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> interação no meio sócio-cultural, e, (…) <strong>de</strong> sua ação [da<br />

criança] sobre <strong>de</strong>s<strong>en</strong>hos.” (IAVELBERG, 1994, p. 5) O fator promotor, portanto, é a interação. As<br />

duas abordag<strong>en</strong>s não se excluem mutuam<strong>en</strong>te, ap<strong>en</strong>as se difer<strong>en</strong>ciam nas escolhas dos fatores <strong>de</strong><br />

promoção e pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te nos resultados, pois como sugere Iavelberg<br />

“tanto o processo <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizagem espontânea (…) quanto o processo <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizagem mediado<br />

pe<strong>la</strong> cultura (…) [levam] os indivíduos a construírem suas teorias sobre <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho (…) mas<br />

a quantida<strong>de</strong> e a qualida<strong>de</strong> <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los com os quais interagem promovem difer<strong>en</strong>ças em sua<br />

produção.” (1995, p. 7)<br />

E a escolha <strong>de</strong>sses fatores influi diretam<strong>en</strong>te no papel que cada abordagem estabelece para o professor<br />

e, consequ<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, para a esco<strong>la</strong>. Se o percurso do <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho infantil se dá ess<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te por um<br />

movim<strong>en</strong>to natural <strong>de</strong> crescim<strong>en</strong>to, mesmo que influ<strong>en</strong>ciado por questões externas, o professor<br />

<strong>de</strong>ve ap<strong>en</strong>as acompanhar a criança para “perceber e possibilitar o <strong>de</strong>sve<strong>la</strong>r [<strong>de</strong> seu] repertório<br />

[para ampliá-lo]” (MARTINS, 1992, p. 55), pois, “as respostas estão nos próprios <strong>de</strong>s<strong>en</strong>hos das<br />

crianças. (...) É só o educador observá-los, refletir sobre eles (…) para novos p<strong>la</strong>nejam<strong>en</strong>tos”<br />

(MARTINS, 1992, p. 55). E para Derdyk, “o adulto afinado com a percepção dinâmica e poética<br />

da criança compartilha mais do que <strong>en</strong>sina.” (1994, p. 50). No caso da perspectiva da aquisição,<br />

o professor e a esco<strong>la</strong> são peças fundam<strong>en</strong>tais no percurso <strong>de</strong> construção da linguagem, pois são<br />

importantes interlocutores e fontes <strong>de</strong> informação e reflexão sobre o universo da arte – fatores<br />

básicos, segundo Iavelberg (1994), para a qualida<strong>de</strong> da apr<strong>en</strong>dizagem. Portanto, na primeira opção<br />

temos um doc<strong>en</strong>te e uma instituição esco<strong>la</strong>r que precisam estar muito at<strong>en</strong>tos às necessida<strong>de</strong>s<br />

e condições expressivas dos alunos, para que possam proporcionar um ambi<strong>en</strong>te educativo<br />

pr<strong>en</strong>he <strong>de</strong> possibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to. Na segunda, é necessário que se instrum<strong>en</strong>talizem<br />

metodológica, teórica e conceitualm<strong>en</strong>te para que ofereçam aos alunos situações didáticas que os<br />

façam construir conhecim<strong>en</strong>tos sobre o universo da arte.<br />

Por fim, apres<strong>en</strong>ta-se o lugar conceitual em que localizam a arte. E este é um dos pontos mais<br />

surpre<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tes da pres<strong>en</strong>te análise, pois exige uma interpretação das proposições teóricas mais<br />

complexa do que uma simples c<strong><strong>la</strong>s</strong>sificação como t<strong>en</strong>dências mo<strong>de</strong>rnistas ou pós-mo<strong>de</strong>rnistas.<br />

As três autoras consi<strong>de</strong>ram fundam<strong>en</strong>tais a pres<strong>en</strong>ça <strong>de</strong> imag<strong>en</strong>s artísticas, assim como a reflexão<br />

sobre e<strong><strong>la</strong>s</strong>, no cerne do <strong>en</strong>sino <strong>de</strong> arte. E <strong>de</strong>monstram tal consi<strong>de</strong>ração por meio da pres<strong>en</strong>ça <strong>de</strong><br />

286


imag<strong>en</strong>s ou <strong>de</strong> partes dos livros <strong>de</strong>dicadas ao assunto. Ou seja, mesmo conceb<strong>en</strong>do o <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho<br />

infantil em termos <strong>de</strong> uma necessida<strong>de</strong> interna que precisa se exteriorizar, – noção intimam<strong>en</strong>te<br />

ligada aos preceitos mo<strong>de</strong>rnistas – Martins e Derdyk, pressupõem a obra <strong>de</strong> arte como fator<br />

<strong>de</strong>cisivo na qualida<strong>de</strong> da atuação do professor. É possível interpretar, d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>sta lógica, que a<br />

arte teria o papel, além <strong>de</strong> ser repertório para o aluno, <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sibilizar o olhar do professor para a<br />

pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong> poética do <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho infantil, assim como para a capacida<strong>de</strong> criativa iner<strong>en</strong>te a uma<br />

situação <strong>de</strong> au<strong>la</strong>. É possível sugerir uma concepção que utiliza a arte como filtro para olhar o aluno<br />

e a atuação doc<strong>en</strong>te. No caso da proposição <strong>de</strong> Iavelberg, a arte é o próprio objeto <strong>de</strong> estudo do<br />

processo <strong>de</strong> <strong>en</strong>sino e apr<strong>en</strong>dizagem, e a aquisição <strong>de</strong> conhecim<strong>en</strong>tos técnicos, teóricos, práticos,<br />

históricos e conceituais sobre este campo é o objetivo do processo <strong>de</strong> <strong>en</strong>sino e apr<strong>en</strong>dizagem –<br />

uma concepção <strong>de</strong> t<strong>en</strong>dência pós-mo<strong>de</strong>rnista, segundo Barbosa (2008) e Rosa (2005).<br />

Como consi<strong>de</strong>rações complem<strong>en</strong>tares, propõe-se que a convivência <strong>de</strong> t<strong>en</strong>dências<br />

pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te conflitantes ligadas a concepções mo<strong>de</strong>rnistas e pós-mo<strong>de</strong>rnistas no cerne <strong>de</strong> uma<br />

mesma proposição teórica – ocorr<strong>en</strong>do neste caso em duas autoras – possibilita a sugestão <strong>de</strong> uma<br />

multiplicida<strong>de</strong> <strong>de</strong> subjetivida<strong>de</strong>s conviv<strong>en</strong>do contemporaneam<strong>en</strong>te – não sem atritos e conflitos.<br />

Po<strong>de</strong> também ser um indício da própria impossibilida<strong>de</strong> <strong>de</strong> se estabelecer características<br />

fixas e/ou antagônicas para conceitos como mo<strong>de</strong>rnida<strong>de</strong> e pós-mo<strong>de</strong>rnida<strong>de</strong>, <strong>de</strong>monstrando o<br />

nível <strong>de</strong> complexida<strong>de</strong> exigido para uma leitura abrang<strong>en</strong>te das autoras. Ent<strong>en</strong>d<strong>en</strong>do-as como<br />

produto das contradições típicas <strong>de</strong> nossa época contemporânea, na qual a co<strong>la</strong>gem <strong>de</strong> realida<strong>de</strong>s<br />

dissonantes é uma das estratégias possíveis <strong>de</strong> produção <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido. Finaliza-se com a cr<strong>en</strong>ça <strong>de</strong> que<br />

tais questões não se esgotam na pres<strong>en</strong>te análise, <strong>de</strong>ixando para futuras pesquisas a possibilida<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> novos olhares, e também <strong>de</strong> ter realizado uma mo<strong>de</strong>sta contribuição para a construção <strong>de</strong> um<br />

campo crítico <strong>de</strong> reflexão teórica sobre o <strong>en</strong>sino <strong>de</strong> arte no Brasil, assim como com a formu<strong>la</strong>ção<br />

<strong>de</strong> material <strong>de</strong> pesquisa e estudo para o professor brasileiro.<br />

Referências<br />

BARBOSA, Ana Mae. A imagem no <strong>en</strong>sino da arte: Anos oit<strong>en</strong>ta e novos tempos. 5ª São Paulo:<br />

Perspectiva, 2002. 134 p. (Col. Estudos). Dir. por J. Guinsburg.<br />

BARBOSA, Ana Mae. Entre Memória e História. In: BARBOSA, Ana Mae (org.) et al. Ensino da arte:<br />

memória a história. São Paulo: Perspectiva, 2008. p. 1-26. (Col. Estudos). Dir. por J. Guinsburg.<br />

COELHO, Teixeira. Mo<strong>de</strong>rno Pós Mo<strong>de</strong>rno: Modos & Versões. 3ª São Paulo: Iluminuras, 1995. 227 p.<br />

DERDYK, Edith. Formas <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar o <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho. São Paulo: Scipione, 1994 (1989).<br />

DERDYK, Edith. O <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho da figura humana. São Paulo: Scipione, 1990.<br />

HARVEY, David. Condição Pós-Mo<strong>de</strong>rna:Uma Pesquisa sobre as Orig<strong>en</strong>s da Mudança <strong>Cultura</strong>l. 18ª São<br />

Paulo: Loyo<strong>la</strong>, 2009. 349 p. (1a ed. 1989).<br />

IAVELBERG, Rosa. O Des<strong>en</strong>ho Cultivado na Criança. In: CAVALCANTI, Zélia. <strong>Artes</strong> na Sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> Au<strong>la</strong>.<br />

São Paulo: <strong>Artes</strong> Médicas, 1995. p. 3-32.<br />

IAVELBERG, Rosa. Para gostar <strong>de</strong> apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r arte: Sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> au<strong>la</strong> e formação <strong>de</strong> professores. Porto Alegre:<br />

Artmed, 2003.<br />

IAVELBERG, Rosa. O <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho cultivado da criança – prática e formação <strong>de</strong> educadores. 2 ed. Porto<br />

Alegre: Zouk, 2008.<br />

MARTINS, Mirian Celeste. Apr<strong>en</strong>diz da arte: trilhas do s<strong>en</strong>sível olhar-p<strong>en</strong>sante. São Paulo: Espaço<br />

Pedagógico, 1992<br />

MARTINS, Mirian Celeste . C.; PICOSQUE, G.; GUERRA, M.T.T.. Didática do Ensino <strong>de</strong> Arte: A<br />

língua do mundo: poetizar, fruir e conhecer arte. São Paulo: FTD, 1998.<br />

MOREIRA, Ana Angélica Albano.O espaço do <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ho: a educação do educador. São Paulo, Loyo<strong>la</strong>,<br />

1984.<br />

RIZZI, M. C. <strong>de</strong> S. L. Reflexões sobre a Abordagem Triangu<strong>la</strong>r do Ensino. In: BARBOSA, Ana Mae<br />

287


(org.) et al. Ensino da arte: memória a história. São Paulo: Perspectiva, 2008. p. 335-348. (Col.<br />

Estudos). Dir. por J. Guinsburg.<br />

ROSA, Maria Cristina da. Um Breve Histórico do Ensino da Arte no Brasil. In: ROSA, Maria Cristina<br />

da. A formação <strong>de</strong> professores <strong>de</strong> Arte: Diversida<strong>de</strong> e complexida<strong>de</strong> pedagógica. Florianópolis:<br />

Insu<strong>la</strong>r, 2005. p. 27-61.<br />

SANTOS, Jair Ferreira dos. O que é pós-mo<strong>de</strong>rno. 4. ed. São Paulo: Brasili<strong>en</strong>se, 1987. 111 p. (Col.<br />

Primeiros Passos). (1a ed. 1986).<br />

VEIGA, Luana M. Poética da Esquiva - modos como a arte co<strong>la</strong>bora para a produção <strong>de</strong> subjetivida<strong>de</strong>s<br />

que escapam às socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> controle. Florianópolis, 2008. Dissertação <strong>de</strong> Mestrado – CEART,<br />

Universida<strong>de</strong> do Estado <strong>de</strong> Santa Catarina – UDESC.<br />

VIGOTSKI, Lev S. Imaginação e criação na infância. Ensaio Psicológico – Livro para Professores.<br />

Apres. e com<strong>en</strong>tado por Ana Luiza Smolka. São Paulo: Ática, 2009. Trad. Zoia Prestes.<br />

288


Nuevas tecnologías, nuevas formas <strong>de</strong> apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

289


Resum<strong>en</strong><br />

Educación artística y patrimonio <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong><br />

Una herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje: <strong><strong>la</strong>s</strong> WebQuest<br />

Águeda Beatriz Mangas Hernán<strong>de</strong>z<br />

Universidad <strong>de</strong> Huelva<br />

Son muchos los programas, estrategias e iniciativas <strong><strong>la</strong>s</strong> que se han puesto <strong>en</strong> práctica para <strong>la</strong><br />

integración <strong>de</strong>l patrimonio <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>. La educación artística unida a <strong>la</strong> educación patrimonial<br />

conduce a un proceso <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza-apr<strong>en</strong>dizaje significativo <strong>de</strong> los individuos con el objetivo <strong>de</strong><br />

formar a ciudadanos comprometidos con su <strong>en</strong>torno, compr<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do, respetando y valorando su<br />

diversidad natural y cultural.<br />

La Escue<strong>la</strong> no está aj<strong>en</strong>a al cambio que <strong><strong>la</strong>s</strong> nuevas tecnologías han introducido <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

sociedad y ha int<strong>en</strong>tado adaptarse a un ritmo acelerado. Estas herrami<strong>en</strong>tas están aportando nuevos<br />

recursos para los doc<strong>en</strong>tes y, como ejemplo <strong>de</strong> el<strong><strong>la</strong>s</strong>, veremos <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> WebQuest. Este<br />

hecho conlleva nuevas formas <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje, que pued<strong>en</strong> <strong>de</strong>spertar el interés y <strong>la</strong> motivación <strong>de</strong><br />

los estudiantes, pero será necesario analizar su idoneidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to.<br />

¿Realm<strong>en</strong>te estamos produci<strong>en</strong>do cambios para formar una nueva Escue<strong>la</strong>? ¿Nuevas realida<strong>de</strong>s,<br />

nuevas construcciones?<br />

La Huerta Noble, Bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> Interés <strong>Cultura</strong>l, hoy se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra abandonada.<br />

¿Legis<strong>la</strong>r para evitar su <strong>de</strong>strucción? Memoria <strong>de</strong> un pueblo vivo, ¿pasado,<br />

pres<strong>en</strong>te y futuro?<br />

Es imposible separar los individuos y sus comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> sus expresiones y <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno <strong>en</strong> el que<br />

se muev<strong>en</strong>. Cuando int<strong>en</strong>tamos recordar o conocer un lugar y sus g<strong>en</strong>tes, lo hacemos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus<br />

creaciones, ya sean edificios, p<strong>la</strong>zas, paisajes, artesanías, fiestas, tradiciones, etc. –bi<strong>en</strong>es muebles<br />

e inmuebles- que consi<strong>de</strong>ramos que caracterizan a ese lugar y los que allí habitan. Ha sido fruto <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> historia y <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> difer<strong>en</strong>tes g<strong>en</strong>eraciones, <strong>de</strong>l pasado y <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te, <strong><strong>la</strong>s</strong> que<br />

han ido conformando estos bi<strong>en</strong>es, pero serán producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> selección los que serán <strong>en</strong>t<strong>en</strong>didos<br />

como patrimonio.<br />

A <strong>la</strong> memoria me ha v<strong>en</strong>ido el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> Huerta Noble, <strong>en</strong> el que estoy trabajando. Se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> un pequeño pueblo <strong>de</strong> <strong>la</strong> costa onub<strong>en</strong>se, La Redon<strong>de</strong><strong>la</strong>. Este lugar es el puro reflejo<br />

<strong>de</strong> esta tierra y sus g<strong>en</strong>tes; muchos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> recuerdos, experi<strong>en</strong>cias o sab<strong>en</strong> <strong>de</strong> su singu<strong>la</strong>ridad. Sin<br />

embargo, a <strong>la</strong> vez que apesadumbrados, van asumi<strong>en</strong>do como parte <strong>de</strong> su pasado, <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong><br />

este Lugar <strong>de</strong> Interés Etnológico, que parece ya casi un hecho por el estado <strong>de</strong> abandono <strong>en</strong> que se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra. Quizá nadie les dijera porqué aquello t<strong>en</strong>ía tanta importancia, tanto como para darle <strong>la</strong><br />

protección <strong>de</strong> un BIC -¿y algui<strong>en</strong> les explicó que es un BIC?-, pero si <strong>de</strong> todas formas sigue estando<br />

<strong>en</strong> ruinas, hace más <strong>de</strong> 250 años que se construyó y se han llevado un viacrucis, “que parecía muy<br />

bonito, para arreg<strong>la</strong>rlo y aún no lo han traído” -según <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ra un trabajador <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona-; ¿algui<strong>en</strong><br />

les ha mostrado cómo era <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> aquel lugar? ¿quién era aquel singu<strong>la</strong>r personaje, D. Manuel<br />

Rivero, “El Pintado”, que allá por 1750 levantó aquel caserío, con dos norias y dos albercas, un<br />

molino <strong>de</strong> aceite, una capil<strong>la</strong> y un palomar? Cada día <strong>en</strong> La Redon<strong>de</strong><strong>la</strong> parece percibirse como<br />

si no pasara el tiempo, <strong><strong>la</strong>s</strong> mismas g<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za pasando <strong>la</strong> mañana, otros tantos <strong>en</strong> el bar,<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> mujeres <strong>en</strong> sus quehaceres <strong>de</strong> <strong>la</strong> compra... y el palomar <strong>de</strong> <strong>la</strong> Huerta Noble perdiéndose <strong>en</strong>tre<br />

290


hierros, escombros, higuerales,…<br />

El concepto <strong>de</strong> patrimonio<br />

Las creaciones materiales, productos <strong>de</strong>l ing<strong>en</strong>io y <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l hombre, así como el proceso<br />

<strong>en</strong> sí mismo forman parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura 1 <strong>de</strong>l ser humano. Por tanto, cuando conservamos artefactos,<br />

estamos conservando cultura y esto, conlleva una transmisión <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos inmateriales como<br />

son <strong><strong>la</strong>s</strong> i<strong>de</strong>as, el conocimi<strong>en</strong>to, el apr<strong>en</strong>dizaje, <strong><strong>la</strong>s</strong> experi<strong>en</strong>cias,… <strong>de</strong> los hombres. A lo que habrá<br />

que sumar otros factores, como el contexto –el <strong>en</strong>torno físico- <strong>en</strong> el que estos objetos son creados,<br />

y <strong>la</strong> transformación <strong>de</strong> estos objetos y <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno 2 por el paso <strong>de</strong>l tiempo. Otras g<strong>en</strong>eraciones<br />

<strong>de</strong> hombres irán acogi<strong>en</strong>do estos productos y creando otros nuevos. A todo este conjunto <strong>de</strong><br />

productos se refiere Bal<strong>la</strong>rt (1997: 16) como cultura material <strong>de</strong> un <strong>de</strong>terminado grupo humano,<br />

cuando compart<strong>en</strong> un mismo sistema cultural, seña<strong>la</strong>ndo que “a m<strong>en</strong>udo sobrevive a los propios<br />

individuos”, por lo que podríamos afirmar que los objetos patrimoniales conservados <strong>de</strong> nuestras<br />

g<strong>en</strong>eraciones anteriores van ligados a <strong><strong>la</strong>s</strong> manifestaciones culturales <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> el<strong><strong>la</strong>s</strong> y por<br />

tanto, a hechos materiales e inmateriales.<br />

Pero habrá que p<strong>la</strong>ntearse cuáles <strong>de</strong> esos objetos son los que conservamos y <strong>de</strong> ahí que nos<br />

aproximemos al concepto <strong>de</strong> patrimonio cultural.<br />

El concepto <strong>de</strong> patrimonio se ha v<strong>en</strong>ido introduci<strong>en</strong>do <strong>en</strong> todos los ámbitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad<br />

<strong>en</strong> los últimos años. Amplio, cambiante y, podría <strong>de</strong>cirse, polisémico, hay que <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rlo d<strong>en</strong>tro<br />

<strong>de</strong>l contexto <strong>en</strong> el que vivimos, <strong>en</strong> el contexto cultural <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> socieda<strong>de</strong>s postmo<strong>de</strong>rnas (Fontal,<br />

2003 y Ca<strong>la</strong>f, 2009). Esta i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> cambio y movilidad, ya rescatada por Fontal sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición<br />

<strong>de</strong> patrimonio cultural <strong>de</strong> Uzcátegui (2001:703 <strong>en</strong> Fontal, 2003:31), lleva implícita <strong>la</strong> <strong>de</strong> her<strong>en</strong>cia<br />

o legado. Hay que admitir que aquello heredado <strong>de</strong>l pasado –ya sea más o m<strong>en</strong>os reci<strong>en</strong>te-, es<br />

lo que <strong>de</strong>bemos conservar y transmitir a nuestras g<strong>en</strong>eraciones, y con ello <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r una realidad<br />

cultural, que pue<strong>de</strong> ser fruto <strong>de</strong> los valores y <strong><strong>la</strong>s</strong> huel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> g<strong>en</strong>eraciones por <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

que ha sido transmitida. En este s<strong>en</strong>tido, es frecu<strong>en</strong>te que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> personas id<strong>en</strong>tifiqu<strong>en</strong> lo<br />

patrimoniable con <strong>la</strong> historia o nuestro pasado, incluso le suel<strong>en</strong> atribuir mayor valor a aquello que<br />

posee mayor antigüedad. Si preguntamos por La Huerta Noble a cualquiera <strong>de</strong> los redon<strong>de</strong>leros,<br />

le atribuy<strong>en</strong> valores históricos o le dan significado por su antigüedad, pero me atrevería a <strong>de</strong>cir<br />

que ninguno sabe realm<strong>en</strong>te porqué está catalogado como Lugar <strong>de</strong> Interés Etnológico –según<br />

datos obt<strong>en</strong>idos sobre un cuestionario que estoy realizando a los habitantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Redon<strong>de</strong><strong>la</strong> para<br />

mi trabajo final <strong>de</strong> investigación <strong>de</strong>l Máster <strong>de</strong> Patrimonio Histórico y Natural <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad<br />

<strong>de</strong> Huelva-. Pese a su <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to, dotan <strong>de</strong> importancia al lugar y consi<strong>de</strong>ran que <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

conservarlo.<br />

Sin embargo, si hacemos alusión al arte contemporáneo, t<strong>en</strong>dremos más dificulta<strong>de</strong>s para<br />

aceptar que son bi<strong>en</strong>es patrimoniales, porque a veces nos s<strong>en</strong>timos alejados <strong>de</strong> su compr<strong>en</strong>sión<br />

(Fontal, 2003:33). Pero, ¿cómo no po<strong>de</strong>mos aceptarlos pues son expresiones propias <strong>de</strong> nuestro<br />

1 Sobre el concepto <strong>de</strong> cultura han hab<strong>la</strong>do muchos autores, como recoge Bal<strong>la</strong>rt (1997: 15), cuando dice que “S.<br />

Beckow opina que cultura es un <strong>en</strong>tramado <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as que se pon<strong>en</strong> <strong>de</strong> manifiesto mediante los actos y los artefactos<br />

que el ser humano produce y transmite con el fin <strong>de</strong> adaptarse al <strong>en</strong>torno <strong>en</strong> el que ha <strong>de</strong> vivir y procrearse.”, que<br />

“Karl Popper y Clifford Geerd sosti<strong>en</strong><strong>en</strong> que cultura ti<strong>en</strong>e que ver con i<strong>de</strong>as y con <strong>la</strong> transmisión <strong>de</strong> estas i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> un<br />

individuo a otro. Por tanto, ni el acto ni el artefacto, su consecu<strong>en</strong>cia, son <strong>en</strong> sí mismos cultura, sino manifestaciones<br />

<strong>de</strong> cultura” y que “Mosterín apunta que cultura es información transmitida mediante apr<strong>en</strong>dizaje social. Des<strong>de</strong> este<br />

punto <strong>de</strong> vista, cultura es pura información y ni los productos ni los procesos materiales resultantes, ni <strong><strong>la</strong>s</strong> conductas<br />

<strong>de</strong>rivadas, son cultura sino manifestaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura”.<br />

2 Hay que consi<strong>de</strong>rar el <strong>en</strong>torno físico don<strong>de</strong> el hombre <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> su actividad, que pue<strong>de</strong> ser un <strong>en</strong>torno artificial,<br />

creado por él mismo, o natural, que aunque a priori esté formado por <strong>la</strong> propia naturaleza, integra elem<strong>en</strong>tos o<br />

significados culturales y es pues, modificado <strong>en</strong> mayor o m<strong>en</strong>or medida por el hombre.<br />

291


tiempo? La Escue<strong>la</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su discurso unidireccional nos ha <strong>en</strong>señado a interpretar –o más bi<strong>en</strong> leer-<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> obras <strong>de</strong> arte analizando su l<strong>en</strong>guaje formal, iconográfico, aspectos estilísticos,…, olvidando<br />

que el Arte no pue<strong>de</strong> ser abordado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una única interpretación, pues no po<strong>de</strong>mos separar<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong>l<br />

contexto, <strong>de</strong> los sujetos, <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> socieda<strong>de</strong>s, <strong>de</strong> toda una realidad compleja don<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> atribuciones<br />

<strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido y los significados van cambiando. En ese re<strong>la</strong>to único, rígido y estructurado, no ti<strong>en</strong>e<br />

cabida el arte contemporáneo, pues por un <strong>la</strong>do, lo objetivo se aleja <strong>de</strong> nuestra compr<strong>en</strong>sión <strong>en</strong> esa<br />

lectura apr<strong>en</strong>dida y, por otro, el arte necesitará un proceso <strong>de</strong> adaptación y aceptación para formar<br />

parte <strong>de</strong> nuestras id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s colectivas e individuales. Parece ilógico que sepamos compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

“el l<strong>en</strong>guaje” <strong>de</strong> los bi<strong>en</strong>es patrimoniales <strong>de</strong>l “ayer” –los <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> vida, como dic<strong>en</strong> aquellos<br />

“<strong>en</strong>trañables” señores <strong>de</strong> los pueblecitos cuando hab<strong>la</strong>n <strong>de</strong> sus tradiciones-. Los interpretamos<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> nuestro ahora, nuestro pres<strong>en</strong>te, y por tanto van adquiri<strong>en</strong>do nuevos significados. El arte<br />

contemporáneo también aña<strong>de</strong> nuevos significados y expresiones propias <strong>de</strong> nuestro pres<strong>en</strong>te.<br />

Quizá el problema esté <strong>en</strong> querer c<strong><strong>la</strong>s</strong>ificar y <strong>en</strong>capsu<strong>la</strong>r el arte <strong>en</strong> esa línea <strong>de</strong>l tiempo. Casi<br />

cuando llegué a <strong>la</strong> Huerta Noble, don<strong>de</strong> el pasado se ha parado, el pres<strong>en</strong>te ya no existe y el futuro<br />

está por <strong>de</strong>finir, quise establecer un diálogo <strong>en</strong>tre el tiempo, el patrimonio y el arte contemporáneo,<br />

a través <strong>de</strong> un performance activista <strong>en</strong> el palomar abandonado.<br />

Pero será necesario t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir patrimonio antes <strong>de</strong> continuar para<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r otras cuestiones. Son patrimonio “todos aquellos elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza o creaciones<br />

<strong>de</strong>l hombre materiales o inmateriales, que a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l tiempo se han convertido <strong>en</strong> símbolos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad <strong>de</strong> una sociedad, <strong>en</strong>tre los que se incluy<strong>en</strong> bi<strong>en</strong>es muebles, inmuebles, paisajes<br />

y activida<strong>de</strong>s culturales, los cuales <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser valorados, estudiados, conservados, restaurados<br />

y difundidos para <strong><strong>la</strong>s</strong> g<strong>en</strong>eraciones futuras” (Mangas, Ramírez y Sa<strong>la</strong>zar, 2011). Consi<strong>de</strong>ro<br />

por tanto un patrimonio vivo, pero <strong>la</strong> c<strong>la</strong>ve para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rlo como tal será <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tidad,<br />

<strong>la</strong> apropiación simbólica <strong>de</strong> los bi<strong>en</strong>es como refer<strong>en</strong>tes tanto individual como grupal, que son<br />

fruto <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> valoración <strong>de</strong> los individuos hacia los bi<strong>en</strong>es <strong>en</strong> cualquiera <strong>de</strong> sus<br />

aspectos, ya sea por su valor espiritual, afectivo, por su singu<strong>la</strong>ridad, su valor artístico, histórico,<br />

por <strong>la</strong> tradición, etc. Este aspecto hace que el patrimonio se convierta <strong>en</strong> <strong>la</strong> expresión cultural<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad, adquiri<strong>en</strong>do relevancia, como trata <strong>la</strong> Ley 14/2007 <strong>de</strong> Patrimonio Histórico <strong>de</strong><br />

Andalucía <strong>en</strong> el Apartado I <strong>de</strong> <strong>la</strong> Exposición <strong>de</strong> motivos. Por ello, el patrimonio forma parte <strong>de</strong><br />

nuestra memoria, <strong>de</strong> lo que somos, incluso <strong>de</strong> lo que nos <strong>de</strong>fine ante otras culturas, otras socieda<strong>de</strong>s<br />

u otras comunida<strong>de</strong>s. Esto último contribuye a <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> diversidad, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> aceptación y el<br />

respeto <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s múltiples individuales a <strong><strong>la</strong>s</strong> universales.<br />

Continuando con nuestro ejemplo, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Huerta Noble, se produce una dualidad <strong>en</strong> el<br />

s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad. Existe <strong>la</strong> apropiación simbólica <strong>de</strong> los habitantes <strong>de</strong> La Redon<strong>de</strong><strong>la</strong>, <strong>en</strong><br />

primer lugar pudiera ser por su cercanía, asunto <strong>en</strong> el que subyace <strong><strong>la</strong>s</strong> cuestiones políticas y disputas<br />

históricas por <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> este municipio –que es Entidad Local Autónoma- sobre su vecino;<br />

y <strong>la</strong> apropiación que ha ido forjándose por <strong><strong>la</strong>s</strong> experi<strong>en</strong>cias, los vínculos directos e indirectos<br />

hacia el bi<strong>en</strong>, <strong>la</strong> memoria histórica,… En <strong><strong>la</strong>s</strong> pare<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l palomar se registran historias –algunas<br />

<strong>de</strong> casi 200 años aún se pued<strong>en</strong> leer-, historias <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> sucesivos años, que van sucediéndose y<br />

<strong>de</strong> algún modo se van <strong>en</strong>tre<strong>la</strong>zando con <strong><strong>la</strong>s</strong> id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> aquellos campesinos y burgueses que<br />

allí moraban; <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong> aquellos trabajadores que los sucedieron y que hoy vi<strong>en</strong><strong>en</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> muy lejos<br />

<strong>de</strong>jando sus hogares y familias, <strong>en</strong> busca <strong>de</strong> un trabajo digno; <strong>la</strong> <strong>de</strong> los niños que “hoy se cue<strong>la</strong>n<br />

para jugar a matar palomas con sus escopetas <strong>de</strong> perdigón” –según cu<strong>en</strong>ta su propietario J.R.-; <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> otros amantes <strong>en</strong> busca <strong>de</strong> lugares perdidos y abandonados con <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong> otros que luchamos por<br />

conservar nuestro patrimonio,…; id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s individuales, difer<strong>en</strong>tes miradas, que a su vez forman<br />

parte <strong>de</strong> los valores colectivos. A esto, añadiremos los valores atribuidos por <strong><strong>la</strong>s</strong> instituciones –<br />

artístico, arquitectónico, económico,…-, que así lo han consi<strong>de</strong>rado para su <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración como<br />

292


BIC. En <strong>la</strong> educación formal, que será el contexto al que se refiere este docum<strong>en</strong>to, habrá que<br />

tratar especialm<strong>en</strong>te los valores simbólicos-id<strong>en</strong>titarios que estamos atribuy<strong>en</strong>do al patrimonio.<br />

Fortalecer <strong><strong>la</strong>s</strong> id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s individuales y colectivas conlleva com<strong>en</strong>zar por una escue<strong>la</strong> don<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

inquietu<strong>de</strong>s, <strong><strong>la</strong>s</strong> viv<strong>en</strong>cias, los miedos, los intereses, etc. <strong>de</strong> los individuos estén pres<strong>en</strong>tes, una<br />

escue<strong>la</strong> que trabaje a partir <strong>de</strong> lo que somos, don<strong>de</strong> el diálogo, <strong>la</strong> reflexión y <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los<br />

alumnos sean los protagonistas. Buscar esas historias <strong>de</strong> vida, <strong><strong>la</strong>s</strong> difer<strong>en</strong>tes miradas, un diálogo<br />

con el patrimonio, con el arte.<br />

La educación patrimonial <strong>en</strong> el ámbito formal<br />

Consi<strong>de</strong>rar un bi<strong>en</strong> patrimonial es un proceso <strong>de</strong> valoración y, por tanto, una selección. La sociedad<br />

ha ido asimi<strong>la</strong>ndo los bi<strong>en</strong>es ligados a ciertas disciplinas y criterios, asociados al legado histórico<br />

material. Sin embargo, es creci<strong>en</strong>te el interés por los elem<strong>en</strong>tos patrimoniales inmateriales –no hay<br />

más que recordar <strong><strong>la</strong>s</strong> acciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNESCO <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción por <strong>la</strong> salvaguardia <strong>de</strong>l patrimonio<br />

cultural inmaterial-, que pi<strong>en</strong>so que, paradójicam<strong>en</strong>te, son y han sido los que conectan <strong>en</strong> mayor<br />

medida con el carácter <strong>de</strong> cada pueblo, permiti<strong>en</strong>do <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s colectivas.<br />

En <strong>la</strong> educación, <strong>la</strong> selección <strong>de</strong> los valores patrimoniales <strong>de</strong>berá hacerse <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los alumnos y <strong>de</strong> sus circunstancias (Fontal, 2003:36), <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una visión holística<br />

y multidisciplinar. Este concepto holístico, al que hace refer<strong>en</strong>cia el Grupo <strong>de</strong> <strong>Investigación</strong><br />

EDIPATRI <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Huelva, nos conduce a <strong>la</strong> concepción <strong>de</strong>l patrimonio como un<br />

todo interre<strong>la</strong>cionado, configurado por cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> índole natural, histórico, arqueológico,<br />

artístico, etnológico, tecnológico e, incluso, i<strong>de</strong>ológico y <strong>de</strong> uso actual (Cu<strong>en</strong>ca y Martín, 2009).<br />

Des<strong>de</strong> esta visión sistémica e integradora, no exist<strong>en</strong> muchos tipos <strong>de</strong> patrimonios ais<strong>la</strong>dos,<br />

sino un patrimonio “único” que es analizado por difer<strong>en</strong>tes disciplinas –antropología, arqueología,<br />

ci<strong>en</strong>cias sociales, biología, etc.-, que a veces pued<strong>en</strong> aportar una visión más especializada<br />

y complem<strong>en</strong>taria a otra. Pues, ¿cómo es posible compartim<strong>en</strong>tar el conocimi<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> cultura,<br />

el patrimonio, si el hombre es un ser integral? Habrá que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que no se trata <strong>de</strong><br />

sumar cada una <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> difer<strong>en</strong>tes interpretaciones que pued<strong>en</strong> aportarnos esas disciplinas, ya que<br />

pued<strong>en</strong> producirse significados simples y empobrecidos. Compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r el patrimonio <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una<br />

visión integral, nos lleva a rescatar <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> Morin sobre <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad como un<br />

complejo sistémico, un todo don<strong>de</strong> sus elem<strong>en</strong>tos están re<strong>la</strong>cionados <strong>en</strong>tre sí, son irreductibles,<br />

dinámicos, adaptables y cambiantes, por lo tanto no pued<strong>en</strong> ser analizados fragm<strong>en</strong>tariam<strong>en</strong>te<br />

(Paulette Barberousse, 2008).<br />

Los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser <strong>de</strong>finidos, pues, a <strong>la</strong> vez y por sus caracteres originales, <strong>en</strong> y con<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> interre<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> que participan, <strong>en</strong> y con <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

que están dispuestos, <strong>en</strong> y con <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong>l todo <strong>en</strong> el que se integran. Inversam<strong>en</strong>te,<br />

<strong>la</strong> organización <strong>de</strong>be <strong>de</strong>finirse con re<strong>la</strong>ción a los elem<strong>en</strong>tos, a <strong><strong>la</strong>s</strong> interre<strong>la</strong>ciones, al todo,<br />

y así sin interrupción. El circuito es polirre<strong>la</strong>cional (Morin, 1993: 151).<br />

Des<strong>de</strong> el principio v<strong>en</strong>go explicando esta i<strong>de</strong>a a través <strong>de</strong> mi ejemplo, cuando <strong><strong>la</strong>s</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />

“miradas” o historias se <strong>en</strong>tre<strong>la</strong>zan, produciéndose una construcción compleja <strong>de</strong> múltiples<br />

elem<strong>en</strong>tos que se re<strong>la</strong>cionan. Se trata <strong>de</strong> buscar esa complejidad exist<strong>en</strong>te abordándo<strong>la</strong> <strong>de</strong> manera<br />

transdisciplinar, p<strong>la</strong>nteando preguntas que busqu<strong>en</strong> el tejido poliédrico <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad (Aznárez,<br />

2005).<br />

En consecu<strong>en</strong>cia, no pue<strong>de</strong> existir un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> educación compartim<strong>en</strong>tada, segadora,<br />

don<strong>de</strong> se busqu<strong>en</strong> explicaciones simples, interpretaciones erróneas, que no llev<strong>en</strong> a <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

293


<strong>la</strong> complejidad, que ignore <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los sujetos con el objeto y al sujeto <strong>en</strong> sí mismo, su<br />

contexto,… Sigui<strong>en</strong>do el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> educación integral que nos p<strong>la</strong>ntea Fontal, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un<br />

<strong>en</strong>foque íntegram<strong>en</strong>te educativo para <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión y el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l patrimonio cultural, <strong>la</strong><br />

aproximación a los procesos que se g<strong>en</strong>eran <strong>en</strong> torno al patrimonio cultural <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> dim<strong>en</strong>siones<br />

emotiva y cognitiva, <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong>l arte contemporáneo d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los presupuestos <strong>de</strong>l patrimonio<br />

cultural, <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>en</strong> torno al patrimonio cultural,<br />

tratando <strong>de</strong> secu<strong>en</strong>ciar el conocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> un ord<strong>en</strong> significativo y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l concepto<br />

“patrimonios” trabajando los contextos <strong>de</strong>l alumno <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión personal a <strong>la</strong> colectiva<br />

(Fontal, 2003:159-160).<br />

Con este marco metodológico y ante <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to, difusión y conservación<br />

<strong>de</strong> nuestro patrimonio cultural (Lidia Rico), se consi<strong>de</strong>ra necesaria <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> los procesos<br />

<strong>de</strong> “construcción” <strong>de</strong>l patrimonio cultural <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> educación, constituy<strong>en</strong>do un pu<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre<br />

<strong>la</strong> sociedad y el patrimonio cultural, como <strong>de</strong>scribe Fontal (2003: 115): “(…) <strong>la</strong> educación se<br />

p<strong>la</strong>ntea, por tanto, no como un proceso <strong>de</strong> comunicación que busca dar a conocer, sino como una<br />

vía <strong>de</strong> doble dirección, un soporte para <strong>la</strong> intercomunicación (…)”.<br />

A través <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación Artística se abre una nueva “v<strong>en</strong>tana” para mirar <strong><strong>la</strong>s</strong> obras <strong>de</strong> arte,<br />

buscando esos espacios <strong>de</strong> comunicación. Como indica Hernán<strong>de</strong>z (200:43),”se trata <strong>en</strong> suma <strong>de</strong><br />

ir más allá <strong>de</strong>l “qué” (qué son <strong><strong>la</strong>s</strong> cosas, <strong><strong>la</strong>s</strong> experi<strong>en</strong>cias, <strong><strong>la</strong>s</strong> versiones) y com<strong>en</strong>zar a p<strong>la</strong>ntearse<br />

los “porqués” <strong>de</strong> esas repres<strong>en</strong>taciones, lo que <strong><strong>la</strong>s</strong> ha hecho posibles, aquello que muestran y lo que<br />

excluy<strong>en</strong>, los valores que consagran...” Hay que compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r cómo <strong><strong>la</strong>s</strong> obras <strong>de</strong> arte construy<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

realidad, esas re<strong>la</strong>ciones exist<strong>en</strong>tes, trabajar con los imaginarios, cómo nos construy<strong>en</strong> a nosotros<br />

mismos, fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> tradicional concepción <strong>de</strong> <strong>en</strong>señar técnicas, procesos o el uso <strong>de</strong>l “l<strong>en</strong>guaje<br />

visual”. Este proceso consiste <strong>en</strong> ayudar a los alumnos a construir el conocimi<strong>en</strong>to a partir <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> reflexión, problematizando, re-construy<strong>en</strong>do y produci<strong>en</strong>do nuevas miradas, comparti<strong>en</strong>do<br />

sus i<strong>de</strong>as y experi<strong>en</strong>cias, para crear sus propias narraciones visuales, objetos e imág<strong>en</strong>es que le<br />

permitan compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r el mundo e incidir <strong>en</strong> él, <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse y <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r a los otros. “Se trata <strong>de</strong> crear<br />

y hacer, imaginar y proponer para actuar <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida, para vivir <strong>de</strong> una manera más rica, justa,<br />

consci<strong>en</strong>te, libre” (Aznárez y Mangas, 2011).<br />

El patrimonio <strong>en</strong> el currículo educativo<br />

En <strong><strong>la</strong>s</strong> nuevas reformas educativas (<strong>la</strong> actual LOE y LEA <strong>en</strong> Andalucía), <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l patrimonio<br />

<strong>en</strong> el currículo es mucho más <strong>la</strong>t<strong>en</strong>te. Como dic<strong>en</strong> Aranda, <strong>de</strong>l Pino y Montes (2010) “es una<br />

necesidad, sobre todo <strong>en</strong> el trabajo con niños tan pequeños –refiriéndose a Educación Primaria-,<br />

t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que el <strong>de</strong>sarrollo económico <strong>de</strong> Andalucía ti<strong>en</strong>e su base <strong>en</strong> <strong>la</strong> agricultura y <strong>en</strong><br />

el turismo, ambos sectores precisan que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>, se form<strong>en</strong> ciudadanos que apuest<strong>en</strong> por<br />

una visión <strong>de</strong> futuro <strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad. El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una educación patrimonial <strong>en</strong><br />

los difer<strong>en</strong>tes sectores educativos, será <strong>la</strong> garantía para <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong>l territorio.”<br />

Veremos <strong>en</strong>tonces, a modo <strong>de</strong> inciso, <strong><strong>la</strong>s</strong> compet<strong>en</strong>cias, objetivos y cont<strong>en</strong>idos que se<br />

pres<strong>en</strong>tan referidos al patrimonio cultural y natural <strong>en</strong> el currículo educativo, a nivel estatal. Me<br />

referiré a <strong>la</strong> Etapa <strong>de</strong> Primaria y Secundaria, y específicam<strong>en</strong>te reseñaré el área <strong>de</strong> educación<br />

artística, por ser éstas a <strong><strong>la</strong>s</strong> que van dirigidas <strong><strong>la</strong>s</strong> WebQuests que se analizan posteriorm<strong>en</strong>te.<br />

En el Currículo <strong>de</strong> Educación Primaria, según el RD 1513/2006, <strong>de</strong> 7 <strong>de</strong> diciembre, aparece<br />

reflejado <strong>en</strong> uno <strong>de</strong> sus objetivos que el alumnado <strong>de</strong>berá<br />

“Conocer y valorar su <strong>en</strong>torno natural, social y cultural, así como <strong><strong>la</strong>s</strong> posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

acción y cuidado <strong>de</strong>l mismo”, lo que implica conocer su patrimonio y promover actitu<strong>de</strong>s<br />

294


y valores <strong>de</strong> conservación.<br />

Entre sus compet<strong>en</strong>cias, <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia cultural y artística hace directam<strong>en</strong>te refer<strong>en</strong>cia al<br />

patrimonio, cuando dice que “supone conocer, compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r, apreciar y valorar críticam<strong>en</strong>te<br />

difer<strong>en</strong>tes manifestaciones culturales y artísticas, utilizar<strong><strong>la</strong>s</strong> como fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>en</strong>riquecimi<strong>en</strong>to y<br />

disfrute y consi<strong>de</strong>rar<strong><strong>la</strong>s</strong> como parte <strong>de</strong>l patrimonio <strong>de</strong> los pueblos”; <strong>de</strong>stacando el uso y disfrute<br />

social <strong>de</strong>l patrimonio, que es uno <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los ciudadanos; así como <strong>la</strong> alusión al<br />

patrimonio como parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad <strong>de</strong> los pueblos, don<strong>de</strong> se p<strong>la</strong>ntea <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l individuo<br />

con el patrimonio.<br />

Si at<strong>en</strong><strong>de</strong>mos específicam<strong>en</strong>te al área <strong>de</strong> Educación Artística, <strong>en</strong>tre sus objetivos, el 6 nos<br />

hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> “conocer y valorar difer<strong>en</strong>tes manifestaciones artísticas <strong>de</strong>l patrimonio cultural propio y<br />

<strong>de</strong> otros pueblos, co<strong>la</strong>borando <strong>en</strong> <strong>la</strong> conservación y r<strong>en</strong>ovación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> formas <strong>de</strong> expresión locales<br />

y estimando el <strong>en</strong>riquecimi<strong>en</strong>to que supone el intercambio con personas <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes culturas que<br />

compart<strong>en</strong> un mismo <strong>en</strong>torno”, lo que introduce <strong>la</strong> concepción <strong>de</strong> diversidad y multiculturalidad y<br />

fom<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> participación activa <strong>de</strong>l alumno, comprometido con <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong> su patrimonio.<br />

En el Currículo <strong>de</strong> Educación Secundaria, según el RD 1631/2007 <strong>de</strong> 29 <strong>de</strong> diciembre, se<br />

establece <strong>en</strong>tre sus objetivos g<strong>en</strong>erales “j) Conocer, valorar y respetar los aspectos básicos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cultura y <strong>la</strong> historia propias y <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más, así como el patrimonio artístico y cultural”, don<strong>de</strong><br />

se observa <strong>la</strong> especificación y distinción <strong>de</strong>l patrimonio artístico y cultural; <strong>en</strong> éste último, se<br />

<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> que está incluido el patrimonio natural, pero se consi<strong>de</strong>ra innecesaria <strong>la</strong> separación <strong>de</strong>l<br />

patrimonio artístico <strong>de</strong> lo cultural, pues el arte forma parte <strong>de</strong> nuestra cultura (Fontal, 2006).<br />

La compet<strong>en</strong>cia cultural y artística hace expresam<strong>en</strong>te refer<strong>en</strong>cia al conocimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong><br />

valoración <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> diversas manifestaciones culturales para el disfrute <strong>de</strong> nuestro patrimonio.<br />

“Esta compet<strong>en</strong>cia supone conocer, compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r, apreciar y valorar críticam<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>tes<br />

manifestaciones culturales y artísticas, utilizar<strong><strong>la</strong>s</strong> como fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>en</strong>riquecimi<strong>en</strong>to y disfrute y<br />

consi<strong>de</strong>rar<strong><strong>la</strong>s</strong> como parte <strong>de</strong>l patrimonio <strong>de</strong> los pueblos.”<br />

Entre los objetivos específicos que se p<strong>la</strong>ntea <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> Educación Plástica y <strong>Visual</strong>,<br />

exist<strong>en</strong> dos que hac<strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cia al estudio, compr<strong>en</strong>sión, valoración y conservación <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

difer<strong>en</strong>tes manifestaciones artísticas:<br />

1. Observar, percibir, compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r e interpretar <strong>de</strong> forma crítica <strong><strong>la</strong>s</strong> imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno<br />

natural y cultural, si<strong>en</strong>do s<strong>en</strong>sible a sus cualida<strong>de</strong>s plásticas, estéticas y funcionales.<br />

Será a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> interpretación don<strong>de</strong> esta área adquiera mayor ámbito <strong>de</strong> actuación, pues<br />

permitirá al alumno <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> nuevos significados propios don<strong>de</strong> pueda establecer un<br />

diálogo con el patrimonio, llevándole a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r los objetivos actitudinales que se especifica<br />

cuando dice,<br />

2. Apreciar los valores culturales y estéticos, id<strong>en</strong>tificando, interpretando y valorando sus<br />

cont<strong>en</strong>idos; <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rlos como parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> diversidad cultural, contribuy<strong>en</strong>do a su respeto,<br />

conservación y mejora.<br />

Entre los cont<strong>en</strong>idos que incluye <strong>de</strong>l primer a tercer curso, <strong>en</strong> el Bloque 5. Lectura y valoración<br />

<strong>de</strong> los refer<strong>en</strong>tes artísticos, hace refer<strong>en</strong>cia expresa al estudio <strong>de</strong>l patrimonio cultural propio y <strong>de</strong><br />

otras culturas, así como <strong>de</strong> su respeto y disfrute:<br />

Lectura <strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es, a través <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos visuales, conceptuales y re<strong>la</strong>cionales,<br />

295


estableci<strong>en</strong>do los m<strong>en</strong>sajes y funciones <strong>de</strong>l patrimonio cultural propio <strong>de</strong>tectando <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

similitu<strong>de</strong>s y difer<strong>en</strong>cias respecto a otras socieda<strong>de</strong>s y culturas.<br />

Difer<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong> los distintos estilos y t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes visuales valorando,<br />

respetando y disfrutando <strong>de</strong>l patrimonio histórico y cultural.<br />

T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta todos estos principios que pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> ley estatal y <strong>de</strong> los que <strong>de</strong>rivarán <strong><strong>la</strong>s</strong> leyes<br />

autonómicas, se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia que adquiere <strong>la</strong> educación patrimonial y su inserción <strong>en</strong> el<br />

currículo. Pero habrá que incidir <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva integradora, como p<strong>la</strong>ntean<br />

Estepa, Wamba y Jiménez (2005), don<strong>de</strong> formemos a ciudadanos comprometidos con su <strong>en</strong>torno,<br />

favorezcamos actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> respeto hacia <strong>la</strong> diversidad y natural <strong>de</strong> nuestro mundo, <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva,<br />

ciudadanos “capaces <strong>de</strong> <strong>de</strong>codificar <strong>la</strong> creci<strong>en</strong>te información que recib<strong>en</strong>, <strong>de</strong> interpretar<strong>la</strong> y <strong>de</strong><br />

utilizar<strong>la</strong> para <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción y participación <strong>en</strong> el complejo mundo que nos ha tocado vivir”.<br />

Las nuevas tecnologías <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación: <strong><strong>la</strong>s</strong> WebQuest<br />

Los alumnos y alumnas son actores relevantes al construir por sí mismos sus propios<br />

apr<strong>en</strong>dizajes. (Hevia, Hirmas, Peñafiel, 2002)<br />

La educación se ha ido adaptando a <strong><strong>la</strong>s</strong> nuevas necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad actual, l<strong>la</strong>mada <strong>la</strong><br />

sociedad <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> comunicación, don<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> nuevas tecnologías e Internet ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un<br />

papel fundam<strong>en</strong>tal.<br />

La introducción <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> Tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> Información y <strong>la</strong> Comunicación <strong>en</strong> el ámbito<br />

esco<strong>la</strong>r conlleva nuevos métodos y actitu<strong>de</strong>s y un proceso <strong>de</strong> adaptación <strong>de</strong>l doc<strong>en</strong>te, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong><br />

que es necesario un nuevo perfil <strong>de</strong> alumno. Es cierto, que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />

familiarizados con <strong><strong>la</strong>s</strong> nuevas tecnologías <strong>en</strong> su vida cotidiana, pero <strong><strong>la</strong>s</strong> activida<strong>de</strong>s que se p<strong>la</strong>ntean<br />

a través <strong>de</strong> el<strong><strong>la</strong>s</strong> –<strong>en</strong> este caso como ejemplo analizaremos el uso <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> WebQuest- les exig<strong>en</strong><br />

“habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> investigación, búsqueda, estudio, inv<strong>en</strong>ción, adaptación, flexibilidad, creatividad<br />

y actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> tolerancia a <strong>la</strong> frustración, habilida<strong>de</strong>s que el profesor t<strong>en</strong>drá que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r con<br />

sus alumnos” (Teresa Pérez, 2004). El apr<strong>en</strong>dizaje a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> web sugiere otros retos a los<br />

estudiantes, que <strong>en</strong> sus comi<strong>en</strong>zos pue<strong>de</strong> ser un proceso algo tedioso, pero que los estudiantes<br />

agra<strong>de</strong>c<strong>en</strong> por los resultados obt<strong>en</strong>idos, como ya p<strong>la</strong>nteamos <strong>en</strong> otra ocasión a través <strong>de</strong> nuestra<br />

experi<strong>en</strong>cia con blogs, Aznárez y Mangas (2010). Los alumnos pued<strong>en</strong> reconstruir los cont<strong>en</strong>idos<br />

<strong>de</strong> manera más significativa, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su subjetividad, aportando sus experi<strong>en</strong>cias, s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos,<br />

utilizando otros l<strong>en</strong>guajes (imág<strong>en</strong>es, textos, hiper<strong>en</strong><strong>la</strong>ces, etc), a través <strong>de</strong> sus búsquedas,<br />

reflexionando y problematizando <strong><strong>la</strong>s</strong> obras <strong>de</strong> arte y diversos períodos históricos y artísticos.<br />

Como afirma Ávi<strong>la</strong> (1999), algunas <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> carácter pedagógico que<br />

pres<strong>en</strong>ta el apr<strong>en</strong>dizaje basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> web son:<br />

- Rompe los límites <strong>de</strong>l au<strong>la</strong> tradicional.<br />

- Revalora el texto escrito y <strong>la</strong> <strong>de</strong>streza m<strong>en</strong>tal y operativa <strong>en</strong> los procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

información.<br />

- Convierte a los alumnos y profesores <strong>en</strong> procesadores y creadores <strong>de</strong> información.<br />

- Desarrol<strong>la</strong> activida<strong>de</strong>s co<strong>la</strong>borativas y cooperativas.<br />

- Promueve criterios y g<strong>en</strong>era habilida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> discriminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> información<br />

<strong>en</strong>contrada.<br />

- Revalora el papel <strong>de</strong> los doc<strong>en</strong>tes como ori<strong>en</strong>tadores y mediadores.<br />

- Pot<strong>en</strong>cia <strong><strong>la</strong>s</strong> habilida<strong>de</strong>s comunicativas.<br />

296


La WebQuest no sustituye <strong>en</strong> ningún caso <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong>l doc<strong>en</strong>te sino que <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>erse c<strong>la</strong>ra su<br />

utilización como recurso que amplía <strong><strong>la</strong>s</strong> posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>en</strong> el au<strong>la</strong>. Son por tanto,<br />

una herrami<strong>en</strong>ta utilizada como medio para <strong>de</strong>spertar el interés, mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> motivación y <strong>la</strong><br />

participación activa <strong>de</strong>l alumno <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza-apr<strong>en</strong>dizaje.<br />

Sin embargo, habrá que t<strong>en</strong>er otras consi<strong>de</strong>raciones <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta pues por el hecho <strong>de</strong> utilizar<br />

estos recursos los alumnos no adquirirán el conocimi<strong>en</strong>to como por “arte <strong>de</strong> magia”. Por un <strong>la</strong>do,<br />

será un trabajo <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación y gestión extra para el profesorado, pues exige un correcto manejo<br />

<strong>de</strong> su l<strong>en</strong>guaje (Sancho, 1999). Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> web posibilita el acceso a <strong>la</strong> información, es una<br />

gran “biblioteca” virtual, pero esto no implica el acceso al conocimi<strong>en</strong>to. Se <strong>de</strong>berá t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s y limitaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> herrami<strong>en</strong>ta, su adaptación al contexto y necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l<br />

alumnado, consi<strong>de</strong>rar cómo se sitúa el usuario ante <strong>la</strong> herrami<strong>en</strong>ta, qué activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje<br />

se pued<strong>en</strong> realizar, qué valor educativo ti<strong>en</strong><strong>en</strong>, qué papel están repres<strong>en</strong>tando <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong><br />

adquisición o e<strong>la</strong>boración conocimi<strong>en</strong>to.<br />

Las WebQuest <strong>en</strong> el au<strong>la</strong><br />

Bernie Dodge, el creador <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> WebQuest, <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong>fine como “una actividad <strong>de</strong> investigación <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

que <strong>la</strong> información con <strong>la</strong> que interactúan los alumnos provi<strong>en</strong>e total o parcialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> recursos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Internet” (Dodge, 1995 <strong>en</strong> Martínez Mén<strong>de</strong>z). En efecto, están basadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda<br />

<strong>de</strong> información a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> web, don<strong>de</strong> a los alumnos se les p<strong>la</strong>ntea una serie <strong>de</strong> tareas o un<br />

proyecto que <strong>de</strong>berán realizar, proporcionándoles algunos recursos <strong>de</strong> Internet para guiarles <strong>en</strong><br />

su búsqueda. Como afirma Jordi A<strong>de</strong>ll (2004), “<strong>la</strong> tarea <strong>de</strong>be ser algo más que simplem<strong>en</strong>te<br />

contestar preguntas concretas sobre hechos o conceptos (como <strong>en</strong> una Caza <strong>de</strong>l Tesoro) o copiar<br />

lo que aparece <strong>en</strong> <strong>la</strong> pantal<strong>la</strong> <strong>de</strong>l ord<strong>en</strong>ador a una ficha (“copiar y pegar” e “imprimir” son los<br />

peores <strong>en</strong>emigos <strong>de</strong> “compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r”)”.<br />

Normalm<strong>en</strong>te se les pi<strong>de</strong> que analic<strong>en</strong> y sintetic<strong>en</strong> <strong>la</strong> información, creando sus propias<br />

soluciones, y formando grupo <strong>de</strong> trabajo, don<strong>de</strong> cada uno adopta una perspectiva o rol <strong>de</strong>terminado<br />

para resolver <strong>la</strong> WebQuest. Este procedimi<strong>en</strong>to permite <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos<br />

creativos, <strong>de</strong> una forma amplia, abierta, con posibilidad <strong>de</strong> cambio, don<strong>de</strong> se pon<strong>en</strong> <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>la</strong><br />

propia experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l alumno con los nuevos conocimi<strong>en</strong>tos y a<strong>de</strong>más, se propician espacios <strong>de</strong><br />

intercomunicación <strong>en</strong>tre varios alumnos. En este marco está <strong>la</strong> c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong>l éxito <strong>de</strong> <strong>la</strong> inserción <strong>de</strong><br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> WebQuest <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza-apr<strong>en</strong>dizaje (Sancho, 1999).<br />

A estos presupuestos se aña<strong>de</strong> el carácter interdisciplinar (Teresa Pérez, 2004), trabajando<br />

cont<strong>en</strong>idos conceptuales, procedim<strong>en</strong>tales y actitudinales, que permite tratar esta herrami<strong>en</strong>ta<br />

integrando todas <strong><strong>la</strong>s</strong> áreas (Geografía, Arte, Ci<strong>en</strong>cia, Historia, etc.), lo cual justifica su utilización<br />

para <strong>la</strong> educación patrimonial, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva integral a <strong>la</strong> que ya hice m<strong>en</strong>ción. Pero a<strong>de</strong>más,<br />

si nos referimos al arte como parte integrante <strong>de</strong> nuestra cultura, y más específicam<strong>en</strong>te al arte<br />

contemporáneo, esta herrami<strong>en</strong>ta tecnológica pue<strong>de</strong> favorecer su tratami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el au<strong>la</strong>, pues es<br />

innegable <strong>la</strong> asociación <strong>de</strong> arte y tecnología. Como afirma Fontal (2006: 19), <strong>la</strong> tecnología se ha<br />

integrado <strong>en</strong> todos los ámbitos <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong>l arte, tanto <strong>en</strong> los mecanismos <strong>de</strong> exposición, <strong>de</strong><br />

creación, <strong>de</strong> compra-v<strong>en</strong>ta y <strong>de</strong> comunicación, y será <strong>en</strong> éste último don<strong>de</strong> se sitúa <strong>la</strong> educación,<br />

pues <strong>la</strong> red se convierte <strong>en</strong> medio <strong>de</strong> difusión, don<strong>de</strong> los alumnos podrán nutrirse <strong>de</strong> <strong>la</strong> información<br />

facilitada para transformar<strong>la</strong> y construir su propio conocimi<strong>en</strong>to y, a su vez, se convertirán <strong>en</strong><br />

difusores e intercomunicadores <strong>de</strong> lo apr<strong>en</strong>dido: su patrimonio cultural.<br />

Existe una gran cantidad <strong>de</strong> portales <strong>de</strong>dicados a <strong><strong>la</strong>s</strong> WebQuest que correspond<strong>en</strong> a variadas áreas<br />

temáticas. Esta es <strong>la</strong> lista extraída <strong>de</strong> Jordi A<strong>de</strong>ll (2004) a <strong>la</strong> que se añad<strong>en</strong> otros directorios, don<strong>de</strong><br />

se ha realizado una búsqueda sobre <strong><strong>la</strong>s</strong> Webquest re<strong>la</strong>cionadas con el patrimonio y el área artística:<br />

297


- Ozline.com: recopi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> trabajos <strong>de</strong> Tom March<br />

http://www.ozline.com/learning/in<strong>de</strong>x.htm En esta web <strong>en</strong>contramos un <strong>en</strong><strong>la</strong>ce a “Eyes<br />

on Art” cuya <strong>de</strong>scripción es <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te:<br />

“Eyes on Art: Updated from the original 1995 posting, Eyes on Art 2.0 builds on the<br />

learning-to-look curriculum of the original, but adds many interactive features. This is<br />

among the most linked to K-12 arts education activity sites.” Si <strong>en</strong>tramos <strong>en</strong> esta WebQuest<br />

<strong>en</strong>contramos numerosas activida<strong>de</strong>s y recursos para el profesor y el alumno, que se pued<strong>en</strong><br />

adaptar tanto a <strong>la</strong> etapa <strong>de</strong> Primaria como a Secundaria.<br />

- Au<strong>la</strong> XXI: http://www.au<strong>la</strong>21.net/ Directorio e<strong>la</strong>borado por Francisco Muñoz <strong>de</strong> <strong>la</strong> Peña<br />

Castrillo profesor <strong>de</strong>l I.E.S. Carolina Coronado <strong>de</strong> Alm<strong>en</strong>dralejo (Badajoz) Conti<strong>en</strong>e una<br />

WebQuest sobre patrimonio artístico:<br />

“Piedras Pintadas. Arte rupestre <strong>de</strong> los indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> California” http://projects.edtech.<br />

sandi.net/kimbrough/californiahistory/espintro.htm<br />

- WebQuest (Emilia Rodríguez):<br />

http://p<strong>la</strong>tea.pntic.mec.es/%7Eerodri1/in<strong>de</strong>x.htm Conti<strong>en</strong>e el <strong>en</strong><strong>la</strong>ce a una WebQuest<br />

sobre patrimonio <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cias sociales: “Viajemos a España” http://www.eduteka.<br />

org/WQ_soc0002.php3<br />

- Edutic (Univ. <strong>de</strong> Alicante): http://www.edutic.ua.es/ Conti<strong>en</strong>e varias WebQuest <strong>de</strong>l área<br />

<strong>de</strong> Educación Artística, don<strong>de</strong> se trata <strong>de</strong> conocer e interpretar <strong><strong>la</strong>s</strong> obras <strong>de</strong> algunos <strong>de</strong> los<br />

pintores más importantes.<br />

- Isabel’s ESL Site (Isabel Pérez):<br />

http://www.isabelperez.com/webquest/in<strong>de</strong>x.htm Ofrece <strong>en</strong><strong>la</strong>ces a otros directorios <strong>de</strong><br />

WebQuest<br />

- Biblioteca Semántica <strong>de</strong> WebQuest.: Proyecto Fin <strong>de</strong> Carrera <strong>en</strong> Ing<strong>en</strong>iería Informática<br />

(Universidad <strong>de</strong> Val<strong>la</strong>dolid) <strong>de</strong> José Antonio Lu<strong>en</strong>go Álvarez. Exist<strong>en</strong> varias webquest <strong>en</strong><br />

el área <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Sociales sobre patrimonio, como “Proyecto Cartag<strong>en</strong>a 3000”<br />

http://www.edukatic.com/WQCT3000/pagemo<strong>de</strong>lo.htm, <strong>de</strong> <strong>la</strong> que Fulg<strong>en</strong>cio Murcia<br />

afirma tras su experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el au<strong>la</strong> que “<strong>la</strong> WebQuest, como estrategia didáctica, se ha<br />

mostrado válida para aprovechar el pot<strong>en</strong>cial educativo <strong>de</strong> Internet, formar al alumnado<br />

<strong>en</strong> un uso crítico <strong>de</strong> <strong>la</strong> información disponible <strong>en</strong> <strong>la</strong> red y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r prácticas educativas<br />

basadas <strong>en</strong> el apr<strong>en</strong>dizaje por <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to y el mo<strong>de</strong>lo cooperativo, <strong>de</strong>volvi<strong>en</strong>do al<br />

alumno <strong>la</strong> responsabilidad <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> construir su propio apr<strong>en</strong>dizaje”<br />

- Directorio <strong>de</strong> Eduteka: Sitio Web ori<strong>en</strong>tado a <strong><strong>la</strong>s</strong> Tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> Información y <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

Comunicaciones promovido por <strong>la</strong> Fundación Gabriel Piedrahita Uribe. Nos pres<strong>en</strong>tan 19<br />

WebQuest <strong>en</strong> el área artística, aunque no todas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista patrimonial.<br />

- WebquestCat: Directorio <strong>de</strong> Webquest e<strong>la</strong>borado por <strong>la</strong> Comunidad Cata<strong>la</strong>na <strong>de</strong> Webquest<br />

tanto <strong>en</strong> catalán como <strong>en</strong> castel<strong>la</strong>no y otras l<strong>en</strong>guas. Nos permite <strong>en</strong><strong>la</strong>ces o tras bibliotecas<br />

<strong>de</strong> webquest, como <strong><strong>la</strong>s</strong> que nos pres<strong>en</strong>ta Lucía Álvarez <strong>en</strong> su blog BiblioTicteca, que<br />

nos ofrece recursos <strong>de</strong> aplicación al área artística http://sites.google.com/site/luciaag2/<br />

webquest<br />

298


- Webquest.es: Realizando <strong>la</strong> búsqueda por Área <strong>de</strong> Conocimi<strong>en</strong>to “Arte”, Nivel Educativo<br />

“Educación Primaria”, Idioma “Español”, <strong>en</strong>contramos <strong><strong>la</strong>s</strong> sigui<strong>en</strong>tes WebQuest, que<br />

pued<strong>en</strong> estar re<strong>la</strong>cionadas con el patrimonio:<br />

1. Monasterio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cartuja (granada)<br />

2. Especies <strong>en</strong> peligro <strong>de</strong> extinción<br />

3. La misteriosa <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> Tutankhamon<br />

4. Los Corsarios <strong>de</strong>l Arte<br />

5. Vida y obras <strong>de</strong> los pintores españoles<br />

6. El Valle Perdido: Todo un reto<br />

7. Van gogh<br />

8. Investiguemos nuestro <strong>en</strong>torno<br />

Haci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> misma búsqueda pero <strong>en</strong> Nivel Educativo “Educación Secundaria”, obt<strong>en</strong>emos<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> sigui<strong>en</strong>tes WebQuest:<br />

1. El cine como herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>en</strong> el alu<strong>la</strong><br />

2. La naturaleza y el espacio urbano <strong>en</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong><br />

3. La tercera raiz: presc<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los afromestizos <strong>en</strong> Mexico<br />

4. Muralismo Mexicano<br />

5. Elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> danza<br />

6. “Abrir puertas a <strong>la</strong> tierra”<br />

7. Arte _Arg<strong>en</strong>tino/3ºaño<br />

8. Danza y G<strong>en</strong>ealogia<br />

9. Difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre el vestuario <strong>de</strong>l teatro antiguo y el teatro mo<strong>de</strong>rno<br />

Análisis <strong>de</strong> WebQuest sobre patrimonio<br />

(…) para evaluar <strong>la</strong> utilidad <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> nuevas tecnologías, convi<strong>en</strong>e recordar que estas no<br />

son un objetivo, sino tan solo una herrami<strong>en</strong>ta. (…) <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong>l patrimonio histórico<br />

<strong>la</strong> fascinación por este recurso lleva <strong>en</strong> ocasiones a una aplicación indiscriminada, banal<br />

e inútil.(Rascón y Sánchez, 2008: 73)<br />

Existe un gran número <strong>de</strong> WebQuest <strong>de</strong>dicadas al patrimonio, aunque escasas tratadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />

área <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación artística. La mayoría <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran hoy <strong>en</strong> los directorios y a través<br />

<strong>de</strong> los buscadores están <strong>en</strong>focadas al conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> técnicas artísticas.<br />

Ya se ha nombrado <strong><strong>la</strong>s</strong> pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> esta herrami<strong>en</strong>ta para conseguir<br />

los objetivos <strong>de</strong> una educación integral. Sin embargo, si ojeamos <strong><strong>la</strong>s</strong> activida<strong>de</strong>s que propon<strong>en</strong><br />

algunas <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> WebQuest que <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> <strong>la</strong> web, apreciamos que muchas <strong>de</strong> el<strong><strong>la</strong>s</strong> se reduc<strong>en</strong> a<br />

tareas <strong>de</strong> recopi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> información o “copia y pega”. En este caso, <strong>la</strong> herrami<strong>en</strong>ta tecnológica<br />

tan sólo está si<strong>en</strong>do sustituida por el tradicional copia y pega <strong>de</strong>l libro <strong>de</strong> texto, suponi<strong>en</strong>do tan<br />

sólo un <strong>en</strong>tret<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to para el alumno. Si ais<strong>la</strong>mos los cont<strong>en</strong>idos –y aún más si nos referimos<br />

a <strong><strong>la</strong>s</strong> obras <strong>de</strong> arte- <strong>de</strong> su contexto, <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción con el espectador, estamos adquiri<strong>en</strong>do datos<br />

objetivos y extray<strong>en</strong>do el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> arte <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un único punto <strong>de</strong> vista restrictivo. En<br />

estos casos, no po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>cir que <strong>la</strong> herrami<strong>en</strong>ta utilizada, ya sea WebQuest, blogs digitales,<br />

etc. no sean <strong>de</strong> interés <strong>en</strong> el au<strong>la</strong>, sino que <strong>de</strong>bemos evaluar su uso, pues a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> suponer un<br />

esfuerzo extra por su creación y diseño, pue<strong>de</strong> que nos olvi<strong>de</strong>mos con frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los objetivos<br />

que perseguimos. La herrami<strong>en</strong>ta pue<strong>de</strong> adquirir el protagonismo <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong><br />

apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> los alumnos.<br />

Más interesantes serán <strong><strong>la</strong>s</strong> activida<strong>de</strong>s insertas d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> proyectos <strong>de</strong> au<strong>la</strong>, como po<strong>de</strong>mos<br />

299


ver a través <strong>de</strong>l ejemplo <strong>de</strong> <strong>la</strong> WebQuest “A cultura Castrexa” http://stel<strong>la</strong>e.usc.es/phpwebquest/<br />

webquest/soporte_tablon_w.php?id_actividad=528&id_pagina=1. Esta WebQuest, <strong>de</strong>stinada a<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> etapas <strong>de</strong> Primaria y Secundaria, se propone como recurso para <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> distintas<br />

tareas, que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> como objetivo conocer <strong>la</strong> “cultura castrexa” como legado <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura gallega.<br />

Para ello, los alumnos <strong>de</strong>berán buscar información acerca <strong>la</strong> sociedad, su cultura, tradiciones,<br />

costumbres, vestim<strong>en</strong>ta, activida<strong>de</strong>s que realizaban, economía, cre<strong>en</strong>cias, etc. T<strong>en</strong>drán que realizar<br />

difer<strong>en</strong>tes activida<strong>de</strong>s: un mural <strong>de</strong> fotografías, dibujos y <strong>de</strong>scripciones breves; una esc<strong>en</strong>ificación<br />

teatral, un cu<strong>en</strong>to o cómic y un castillo <strong>de</strong> p<strong><strong>la</strong>s</strong>tilina. Todos estos trabajos se expondrán <strong>en</strong> el<br />

c<strong>en</strong>tro esco<strong>la</strong>r y se publicarán <strong>en</strong> <strong>la</strong> revista. Por último, se concluirá con una excursión al castillo<br />

<strong>de</strong> Vil<strong>la</strong>longa (Vigo). A través <strong>de</strong> esta diversidad <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s, se trata que los alumnos “vivan”<br />

su patrimonio como parte <strong>de</strong> su id<strong>en</strong>tidad, realic<strong>en</strong> sus propias interpretaciones a partir <strong>de</strong> lo que<br />

conoc<strong>en</strong> y <strong>de</strong> su viv<strong>en</strong>cia. Mediante este acercami<strong>en</strong>to, se logrará el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sibilidad,<br />

<strong>la</strong> apreciación <strong>de</strong> su patrimonio y fom<strong>en</strong>tar el respeto y <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> su cultura.<br />

La capacidad <strong>de</strong> experim<strong>en</strong>tación, el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> imaginación y <strong>la</strong> creatividad, <strong>la</strong><br />

percepción <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno, <strong>la</strong> apreciación estética, <strong>la</strong> comunicación a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> expresión artística…<br />

favorecerán <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong>l patrimonio. En este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> educación artística contribuye <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación patrimonial (Roser y Ca<strong>la</strong>f, 2006: 32).<br />

Bibliografia<br />

ADELL, Jordi (2004) Internet <strong>en</strong> el au<strong>la</strong>: <strong><strong>la</strong>s</strong> webquest. Edutec. Revista Electrónica <strong>de</strong> Tecnología<br />

Educativa, 17. En<br />

http://www.uib.es/<strong>de</strong>part/gte/edutec-e/revelec17/a<strong>de</strong>ll_16a.htm Consulta 23 junio 2011<br />

ARANDA, A., Del PINO, M. J. y MONTES, F. (2010) Los aspectos patrimoniales <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación primaria<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> nueva reforma educativa <strong>de</strong> Andalucía (España), Revista Iberoamericana <strong>de</strong> Educación,<br />

52/1. Organización <strong>de</strong> Estados Iberoamericanos para <strong>la</strong> Educación, <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> <strong>Cultura</strong> (OEI)<br />

ÁVILA MUÑOZ, Patricia (1999) Apr<strong>en</strong>dizaje con nuevas tecnologías. Paradigma emerg<strong>en</strong>te. En<br />

http://investigacion.ilce.edu.mx/panel_control/doc/c37apr<strong>en</strong>dizaje.pdf Consulta 23 junio 2011<br />

AZNÁREZ LÓPEZ, José Pedro (2005) Miradas y Patrimonio, Red <strong>Visual</strong>, 4. En http://www.redvisual.net/<br />

n5/n4/art1.1.htm Consulta 5 mayo 2011<br />

AZNÁREZ LÓPEZ, J. P. y MANGAS HERNÁNDEZ, A.B. (2011) Apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r es conocer y construir<br />

historias <strong>en</strong>tre<strong>la</strong>zadas, 1es Jorna<strong>de</strong>s d’Investigació <strong>en</strong> Arts <strong>Visual</strong>s i Educació. Barcelona<br />

BALLART, Josep (1997) El patrimonio histórico y arqueológico: valor y uso. Barcelona, Ariel<br />

CALAF, Roser (2009) Didáctica <strong>de</strong>l patrimonio:epistemología, metodología y estudio <strong>de</strong> casos. Gijón,<br />

Trea<br />

CALAF, R. Y FONTAL, O. (coords.) (2006) Miradas al patrimonio. Gijón, Trea<br />

CUENCA, J.M. y MARTÍN, M. (2009) La comunicación <strong>de</strong>l patrimonio <strong>de</strong>s<strong>de</strong> propuestas <strong>de</strong> educación<br />

no formal e informal. En GONZÁLEZ, J.M. y CUENCA, J.M. (eds). La musealización <strong>de</strong>l<br />

patrimonio. Huelva. Universidad <strong>de</strong> Huelva.<br />

EFLAND, Arthur (2004) Arte y cognición. La integración <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> artes visuales <strong>en</strong> el currículo.<br />

Barcelona, Octaedro<br />

ESTEPA, J., WAMBA, A.M. y JIMÉNEZ, R. (2005) Fundam<strong>en</strong>tos para una <strong>en</strong>señanza y difusión <strong>de</strong>l<br />

patrimonio <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva integradora <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> Ci<strong>en</strong>cias Sociales y Experim<strong>en</strong>tales.<br />

<strong>Investigación</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong>, 56. 19-26.<br />

FONTAL, O<strong>la</strong>ia<br />

300


(2003). La educación patrimonial. Teoría y práctica <strong>en</strong> el au<strong>la</strong>, el museo e internet. Gijón: Trea<br />

(2006). C<strong>la</strong>ves <strong>de</strong>l patrimonio cultural <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el pres<strong>en</strong>te para abordar su <strong>en</strong>señanza. Pulso,<br />

29. 9-31<br />

HERNÁNDEZ, Fernando (2000) Educación y <strong>Cultura</strong> <strong>Visual</strong>. Barcelona, Octaedro<br />

HEVIA, R.; HIRMAS, C. y PEÑAFIEL, S. (2002). Patrimonio y cultura local <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>. Guía <strong>de</strong><br />

experim<strong>en</strong>tación e innovación pedagógica. Oficina Regional <strong>de</strong> Educación, UNESCO, Santiago.<br />

MANGAS, A.B.; RAMÍREZ, M. C. y SALAZAR, A.X. (2011) Análisis comparativo <strong>de</strong> dos espacios<br />

expositivos: exposición temporal “Cádiz y Huelva puertos f<strong>en</strong>icios <strong>de</strong>l atlántico” y Jardín Botánico<br />

Dunas <strong>de</strong>l Odiel. Máster <strong>de</strong> Patrimonio Histórico y Natural. Universidad <strong>de</strong> Huelva.<br />

MARTÍNEZ MÉNDEZ, Silvia. ¿Qué es una WebQuest? Webquest.es. En http://www.webquest.es/que-esuna-webquest<br />

Consulta 23 junio 2011<br />

MORÍN, Edgar (1993). El Método I: La naturaleza <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza. Madrid: Càtedra. En<br />

BARBEROUSSE, Paulette (2008). Fundam<strong>en</strong>tos teóricos <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to complejo <strong>de</strong> Edgar<br />

Morin. Revista Educare Vol. XII, 2. 95-113 Universidad Nacional <strong>de</strong> Costa Rica. En http://<br />

redalyc.uaemex.mx/redalyc/pdf/1941/194114586009.pdf Consulta 19 junio 2011<br />

MURCIA BELMONTE, Fulg<strong>en</strong>cio. Proyecto Cartag<strong>en</strong>a 3000: <strong>la</strong> estrategia webquest aplicada a <strong>la</strong><br />

<strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> Ci<strong>en</strong>cias Sociales. En<br />

http://webquest.xtec.cat/httpdocs/experi<strong>en</strong>/proycartageWQ.htm<br />

PÉREZ CASTELLÓ, T. D. (2004) La webquest como recurso educativo <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Sociales <strong>en</strong> Primaria: El<br />

Castillo <strong>de</strong> Crevill<strong>en</strong>t. En VERA, M. I. y PÉREZ, D. (coords.) (2004) Formación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía:<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> Tics y los nuevos problemas. XV Simposio Internacional <strong>de</strong> Didáctica <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> Ci<strong>en</strong>cias Sociales.<br />

Asociación Universitaria <strong>de</strong> Profesores <strong>de</strong> Didáctica <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> Ci<strong>en</strong>cias Sociales. Alicante<br />

RASCÓN, Sebastián y SÁNCHEZ, Ana Lucía (2008) Las nuevas tecnologías aplicadas a <strong>la</strong> didáctica <strong>de</strong>l<br />

patrimonio. Pulso, 31. 67-92 En<br />

http://dspace.uah.es/dspace/handle/10017/5178 Consulta 26 junio 2011<br />

REAL DECRETO 1631/2006, <strong>de</strong> 29 <strong>de</strong> diciembre, por el que se establec<strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>en</strong>señanzas mínimas<br />

correspondi<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> Educación Secundaria Obligatoria. BOE, nº 5. Viernes, 5 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2007.<br />

Ministerio <strong>de</strong> Educación y Ci<strong>en</strong>cia<br />

REAL DECRETO 1513/2006, <strong>de</strong> 7 <strong>de</strong> diciembre, por el que se establec<strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>en</strong>señanzas mínimas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Educación primaria. BOE, nº 293. Viernes 8 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2006. Ministerio <strong>de</strong> Educación y<br />

Ci<strong>en</strong>cia<br />

RICO CANO, Lidia (2004). La difusión <strong>de</strong>l patrimonio a través <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> nuevas tecnologías. Nuevos <strong>en</strong>tornos<br />

para <strong>la</strong> educación patrimonial histórico-artística. En VERA, M. I. y PÉREZ, D. (coords.) (2004)<br />

Formación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía: <strong><strong>la</strong>s</strong> Tics y los nuevos problemas. XV Simposio Internacional <strong>de</strong><br />

Didáctica <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> Ci<strong>en</strong>cias Sociales. Asociación Universitaria <strong>de</strong> Profesores <strong>de</strong> Didáctica <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

Ci<strong>en</strong>cias Sociales. Alicante En http://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=1448458 Consulta<br />

19 junio 2011<br />

SANCHO GIL, Juana Mª (1999) ¿El medio es el m<strong>en</strong>saje o el m<strong>en</strong>saje es el medio? El caso <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

Tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> Información y <strong>la</strong> Comunicación. Revista Pixel-Bit, 4 En<br />

http://www.dirinfo.unsl.edu.ar/~profeso/SeminarioIII/Articulos/EL%20MEDIO%20ES%20EL%20<br />

MENSAJE.....htm Consulta 23 junio 2011<br />

301


Resum<strong>en</strong><br />

¿Cómo apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r con y sobre los vi<strong>de</strong>ojuegos?<br />

Débora da Rocha Gaspar<br />

Colégio <strong>de</strong> Aplicação da UFSC<br />

Universidad <strong>de</strong> Barcelona<br />

Este artículo es un breve mapa conceptual sobre los modos <strong>de</strong> apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r con los vi<strong>de</strong>ojuegos, uno<br />

<strong>de</strong> los artefactos <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura visual que ti<strong>en</strong>e pres<strong>en</strong>cia significativa <strong>en</strong> el cotidiano <strong>de</strong> muchos<br />

chavales <strong>en</strong> edad esco<strong>la</strong>r y que vi<strong>en</strong>e se tornando tema <strong>de</strong> muchas investigaciones <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> educación. Este panorama <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje y vi<strong>de</strong>ojuegos compone <strong>la</strong> fundam<strong>en</strong>tación teórica <strong>de</strong><br />

una tesis doctoral, aún <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo, que trata “gameart” <strong>en</strong> el ámbito educativo, para el Programa<br />

<strong>Artes</strong> y Educación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Barcelona.<br />

En <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia con un vi<strong>de</strong>ojuego educativo <strong>de</strong> historia <strong>de</strong>l arte <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> c<strong><strong>la</strong>s</strong>es Arte <strong>de</strong>l Colégio<br />

<strong>de</strong> Aplicação da UFSC, <strong>en</strong> 2004, observé el p<strong>la</strong>cer provocado por este medio <strong>en</strong> los estudiantes<br />

al interactuar con <strong>la</strong> historia <strong>de</strong>l arte, este hecho fue lo que me he l<strong>la</strong>mado <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción para querer<br />

saber más sobre los vi<strong>de</strong>ojuegos <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong>l arte y su <strong>en</strong>señanza, se tornando este el tema<br />

c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> mis investigaciones <strong>de</strong> posgrado. De este modo, un autor por lo cual me he id<strong>en</strong>tificado<br />

es James Gee (2009), pues he consi<strong>de</strong>rado que los vi<strong>de</strong>ojuegos son tan motivadores y divertidos<br />

justo por pres<strong>en</strong>tar<strong>en</strong> un alto nivel <strong>de</strong> <strong>de</strong>safío y principios <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje. Al interactuar con los<br />

vi<strong>de</strong>ojuegos comerciales el autor se da cu<strong>en</strong>ta y se cuestiona sobre el motivo <strong>de</strong> que muchos<br />

jóv<strong>en</strong>es pagan caro por vi<strong>de</strong>ojuegos que <strong>en</strong>vuelv<strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s difíciles, <strong>la</strong>rgas y complejas. Me<br />

provocó como educadora <strong>en</strong> su discurso el com<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> que “<strong>la</strong> c<strong>la</strong>ve está <strong>en</strong> <strong>en</strong>contrar formas<br />

<strong>de</strong> conseguir que <strong><strong>la</strong>s</strong> cosas duras sean interesantes, <strong>de</strong> modo que <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te no vuelva a caer <strong>en</strong><br />

apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r y p<strong>en</strong>sar únicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> aquello que sea s<strong>en</strong>cillo y fácil” (Gee, 2004: 7).<br />

Entonces él p<strong>la</strong>ntea que los “bu<strong>en</strong>os” vi<strong>de</strong>ojuegos incorporan principios <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje,<br />

así, embasado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia Cognitiva (Gee, 2004), realiza un inv<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> estos principios <strong>de</strong><br />

apr<strong>en</strong>dizaje a partir <strong>de</strong> los vi<strong>de</strong>ojuegos. Consi<strong>de</strong>ra que “<strong>la</strong> teoría <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje incorporado <strong>en</strong> los<br />

bu<strong>en</strong>os vi<strong>de</strong>ojuegos <strong>en</strong>caja mejor con el mundo mo<strong>de</strong>rno, global y altam<strong>en</strong>te tecnológico <strong>en</strong> que<br />

viv<strong>en</strong> los niños y adolesc<strong>en</strong>tes que <strong><strong>la</strong>s</strong> teorías (y prácticas) <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje que v<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>”.<br />

(Gee, 2004:9). Esta afirmación me hace p<strong>en</strong>sar se los vi<strong>de</strong>ojuegos serían herrami<strong>en</strong>tas pot<strong>en</strong>ciales<br />

para el <strong>de</strong>sarrollo crítico, reflexivo y cognitivo <strong>de</strong> los estudiantes mucho más significativos que <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

c<strong><strong>la</strong>s</strong>es conv<strong>en</strong>cionales impartidas <strong>en</strong> muchas escue<strong><strong>la</strong>s</strong>.<br />

Entre los principios <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje que Gee (2004; 2009) <strong>de</strong>staca <strong>en</strong> su investigación voy<br />

com<strong>en</strong>tar aquellos con los cuales <strong>de</strong> alguna forma me id<strong>en</strong>tifiqué o me provocaran a p<strong>en</strong>sar mi<br />

práctica <strong>de</strong> educadora y apr<strong>en</strong>diz <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>.<br />

El principio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Id<strong>en</strong>tidad consiste <strong>en</strong> que apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r algo <strong>en</strong> un nuevo campo <strong>de</strong><br />

conocimi<strong>en</strong>to pi<strong>de</strong> que el apr<strong>en</strong>diz asuma una nueva id<strong>en</strong>tidad. Los bu<strong>en</strong>os vi<strong>de</strong>ojuegos, según Gee<br />

(2009: 170), conquistan sus jugadores por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad. Él consi<strong>de</strong>ra que un apr<strong>en</strong>dizaje<br />

profundo no ocurre se los apr<strong>en</strong>dices no “firman” un compromiso <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo con el<strong>la</strong>. Es lo<br />

que pasa <strong>en</strong> los vi<strong>de</strong>ojuegos, sus jugadores pued<strong>en</strong> adoptar personajes atray<strong>en</strong>tes y fuertem<strong>en</strong>te<br />

formados o construir sus propios personajes <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el comi<strong>en</strong>zo, pero <strong>de</strong> todos modos los jugadores<br />

se compromet<strong>en</strong> con el nuevo mundo virtual <strong>en</strong> lo cual viv<strong>en</strong>, apr<strong>en</strong>d<strong>en</strong> y actúan por medio <strong>de</strong><br />

su compromiso con su nueva id<strong>en</strong>tidad. Gee (2009:170) <strong>en</strong>tonces se pregunta: “Por que <strong>de</strong>veria<br />

302


a id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong> <strong>de</strong> um ci<strong>en</strong>tista ser m<strong>en</strong>os atra<strong>en</strong>te?”. Este principio me l<strong>la</strong>mó <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción justo por<br />

posibilitar el cuestionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad que queremos que los estudiantes<br />

adopt<strong>en</strong> al interactuar con el universo <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los conocimi<strong>en</strong>tos abordados <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser tan atray<strong>en</strong>tes, o mejor, significativos para ellos cuanto sus avatares <strong>en</strong> los vi<strong>de</strong>ojuegos,<br />

para así se comprometier<strong>en</strong> con este apr<strong>en</strong>dizaje.<br />

En los vi<strong>de</strong>ojuegos nada ocurre hasta que el jugador accione y tome <strong>de</strong>cisiones, a partir<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces el juego reacciona. En un bu<strong>en</strong> vi<strong>de</strong>ojuego “as pa<strong>la</strong>bras e os atos são colocados no<br />

contexto <strong>de</strong> uma re<strong>la</strong>ção interativa <strong>en</strong>tre o jogador y o mundo” (Gee, 2009: 170). En el principio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Interacción, <strong>en</strong> el ámbito esco<strong>la</strong>r, los textos y libros necesitan ser puestos <strong>en</strong> contextos <strong>de</strong><br />

interacción don<strong>de</strong> el mundo y <strong><strong>la</strong>s</strong> otras personas contestan. En <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> Moita (2007: 39)<br />

<strong>de</strong> los modos <strong>de</strong> jugar vi<strong>de</strong>ojuegos se pue<strong>de</strong> percibir como el principio <strong>de</strong> Interacción que ocurre<br />

<strong>en</strong> los vi<strong>de</strong>ojuegos pued<strong>en</strong> pasar también <strong>en</strong> otras territorialida<strong>de</strong>s como <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> investigaciones<br />

académicas y <strong>en</strong> el apr<strong>en</strong>dizaje <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>, pues<br />

“Diante do jogo, o jogador <strong>de</strong>fronta-se, em princípio, com problemas que são solucionáveis, mas,<br />

para ultrapassá-los, tem que apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r que existem regras. Logo, necessita e<strong>la</strong>borar um p<strong>la</strong>no<br />

p<strong>la</strong>usível, com raciocínio lógico e, ao mesmo tempo, ser persist<strong>en</strong>te a superação dos obstáculos.<br />

Portanto, quando o jogador não <strong>en</strong>contra a solução para as inúmeras tarefas que os jogos eletrônicos<br />

apres<strong>en</strong>tam, <strong>en</strong>contra-se perante um impasse que necessita resolver e, para ultrapassá-lo, formu<strong>la</strong><br />

perguntas a si próprio ou ao grupo, quando pert<strong>en</strong>ce a um Clã ou tem um grupo com quem costuma<br />

jogar, utiliza os conhecim<strong>en</strong>tos e as estratégias cognitivas que estão disponíveis no seu repertório<br />

ou no <strong>de</strong> seus colegas (jogadores, jogadoras) e traça novos caminhos para alcançar a solução”.<br />

En los vi<strong>de</strong>ojuegos los jugadores ultrapasan una postura pasiva, ellos son productores, no<br />

sólo consumidores, son “escritores”, no sólo “lectores”. Gee (2009) <strong>de</strong>staca el principio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Producción al resaltar que los jugadores también dibujan los vi<strong>de</strong>ojuegos por medio <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

acciones que ejecutan y <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong>cisiones que toman. Una propuesta interesante <strong>de</strong>l autor es que<br />

´´os jogadores ajudam a ´escrever` os mundos em que vivem – na esco<strong>la</strong> eles <strong>de</strong>veriam ajudar a<br />

´escrever` o campo e o currículo que estudam”. (Gee, 2009:170-171).<br />

Por el hecho <strong>de</strong> que los vi<strong>de</strong>ojuegos posibilit<strong>en</strong> a los jugadores salvar sus partidas,<br />

<strong>en</strong>corajan a correr riesgos, a <strong>la</strong> explorar, a int<strong>en</strong>tar cosas nuevas. Gee (2009:171) com<strong>en</strong>ta que “a<br />

esco<strong>la</strong> costuma oferecer muito m<strong>en</strong>os espaço para o risco, a exploração e o insucesso”. Lo que<br />

p<strong>la</strong>ntea el autor sobre el principio <strong>de</strong>l Riesgo es que el error <strong>en</strong> los vi<strong>de</strong>ojuegos es una cosa bu<strong>en</strong>a,<br />

se apr<strong>en</strong><strong>de</strong> con los errores y con el hecho <strong>de</strong> volver a int<strong>en</strong>tar <strong>de</strong> nuevo.<br />

Otro principio <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje es el <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>a Ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong> Problemas, don<strong>de</strong> <strong>en</strong><br />

los bu<strong>en</strong>os vi<strong>de</strong>ojuegos los problemas <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tados están ord<strong>en</strong>ados <strong>de</strong> modo que los anteriores<br />

sean bi<strong>en</strong> construidos para llevar a los jugadores a formu<strong>la</strong>r hipótesis que funcion<strong>en</strong> bi<strong>en</strong> para<br />

solucionar problemas posteriores. La forma como los problemas están ord<strong>en</strong>ados <strong>en</strong> el espacio<br />

hace difer<strong>en</strong>cia, es por eso que hay niveles. En el contexto esco<strong>la</strong>r, el autor afirma que “ é preciso<br />

p<strong>en</strong>sar também sobre como ord<strong>en</strong>ar os problemas em um rico espaço imersivo como, por exemplo,<br />

o <strong>de</strong> uma sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> au<strong>la</strong> <strong>de</strong> ciências”. (Gee, 2009, 172). Re<strong>la</strong>cionado a este principio está el Desafío<br />

y Consolidación, los vi<strong>de</strong>ojuegos pres<strong>en</strong>tan un conjunto <strong>de</strong> problemas <strong>de</strong>safiadores y <strong>de</strong>jan que<br />

sus jugadores solucionar<strong>en</strong> estos problemas hasta que t<strong>en</strong>gan virtualm<strong>en</strong>te automatizado sus<br />

soluciones; <strong>en</strong>tonces el vi<strong>de</strong>ojuego pres<strong>en</strong>ta nueva c<strong><strong>la</strong>s</strong>e <strong>de</strong> problemas, exigi<strong>en</strong>do que repi<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />

su rec<strong>en</strong> adquirido saber, que pres<strong>en</strong>t<strong>en</strong> algo nuevo y que integr<strong>en</strong> este nuevo conocimi<strong>en</strong>to<br />

al anterior. Este nuevo saber es consolidado por <strong>la</strong> repetición (con variantes) para ser otra vez<br />

<strong>de</strong>safiado. Gee (2009, 172) explica que este ciclo es d<strong>en</strong>ominado <strong>de</strong> “Ciclo da Expertise” (apud<br />

BERETIER; SCARDAMALIA, 1993), para él es el<br />

303


“modo como cada um se torna expert em qualquer coisa em que valha a p<strong>en</strong>a ser expert. Na<br />

esco<strong>la</strong>, às vezes os estudantes com maiores dificulda<strong>de</strong>s não têm sufici<strong>en</strong>tes oportunida<strong>de</strong>s para<br />

consolidar seu apr<strong>en</strong>dizado e os bons estudantes não <strong>en</strong>contram <strong>de</strong>safios sufici<strong>en</strong>tes ao domínio<br />

das habilida<strong>de</strong>s esco<strong>la</strong>res adquiridas”. (Gee ,2009: 172).<br />

En el principio S<strong>en</strong>tidos Contextualizados el autor afirma que los vi<strong>de</strong>ojuegos siempre<br />

contextualizan los significados <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> pa<strong>la</strong>bras <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> acciones, imág<strong>en</strong>es y diálogos a que<br />

el<strong><strong>la</strong>s</strong> se re<strong>la</strong>cionan y suel<strong>en</strong> mostrar como ellos cambian a través <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes acciones, imág<strong>en</strong>es<br />

y diálogos. El autor resalta que <strong><strong>la</strong>s</strong> personas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> dificulta<strong>de</strong>s <strong>en</strong> apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r lo que <strong><strong>la</strong>s</strong> pa<strong>la</strong>bras<br />

significan sólo por medio <strong>de</strong> una <strong>de</strong>finición que explica <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra por medio <strong>de</strong> otras pa<strong>la</strong>bras.<br />

Complem<strong>en</strong>ta que<br />

“as pesquisas rec<strong>en</strong>tes sugerem que as pessoas ap<strong>en</strong>as sabem o que as pa<strong>la</strong>vras significam<br />

e apr<strong>en</strong><strong>de</strong>m novas pa<strong>la</strong>vras quando conseguem ligá-<strong><strong>la</strong>s</strong> aos tipos <strong>de</strong> experiências a que e<strong><strong>la</strong>s</strong> se<br />

referem – ou seja, aos tipos <strong>de</strong> ações, imag<strong>en</strong>s ou diálogos aos quais aque<strong><strong>la</strong>s</strong> pa<strong>la</strong>vras se re<strong>la</strong>cionam<br />

(BARSALOU, 1999; GLENBERG, 1997)”. (Gee, 2009:172).<br />

Este principio es es<strong>en</strong>cial para el apr<strong>en</strong>dizaje que articu<strong>la</strong> conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> visualidad, como<br />

los trabajados <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> c<strong><strong>la</strong>s</strong>es <strong>de</strong> Arte <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>, por consi<strong>de</strong>rar que los signos están situados <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

experi<strong>en</strong>cia personificada y sus significados no son g<strong>en</strong>erales ni están <strong>de</strong>scontextualizados, pues<br />

“<strong>la</strong> g<strong>en</strong>eralidad que termin<strong>en</strong> por adoptar los significados, se <strong>de</strong>scubre <strong>de</strong>s<strong>de</strong> abajo hacia arriba<br />

por <strong>la</strong> vía <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> experi<strong>en</strong>cias personificadas”. (Gee, 2004: 251). Este principio está directam<strong>en</strong>te<br />

re<strong>la</strong>cionado al <strong>de</strong> Intertextualidad y el Multimodal. El primer se refiere a <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong><br />

textos como una familia <strong>de</strong> textos re<strong>la</strong>cionados, y compr<strong>en</strong><strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los textos <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

con otros pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> familia, mi<strong>en</strong>tras tanto sólo <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er logrado compr<strong>en</strong>siones<br />

personificadas <strong>de</strong> algunos textos. Ya el Multimodal resalta que tanto el significado como el<br />

conocimi<strong>en</strong>to no se construy<strong>en</strong> so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te por pa<strong>la</strong>bras, pero también a través <strong>de</strong> diversas<br />

modalida<strong>de</strong>s, o sea, imág<strong>en</strong>es, símbolos, interacciones, sonido <strong>en</strong>tre otras. Es lo que Hernán<strong>de</strong>z<br />

p<strong>la</strong>ntea como “múltiples alfabetismos”.<br />

Los vi<strong>de</strong>ojuegos motivan a sus jugadores a explorar <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>dam<strong>en</strong>te antes <strong>de</strong> siguier<strong>en</strong><br />

a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte con <strong>de</strong>masiada velocidad, propon<strong>en</strong> p<strong>en</strong>sar <strong>la</strong>teralm<strong>en</strong>te y no sólo linealm<strong>en</strong>te, y explorar<br />

este p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to <strong>la</strong>teral para rep<strong>en</strong>sar los propios objetivos una vez que otra. Este es el principio<br />

<strong>de</strong> Explorar, p<strong>en</strong>sar <strong>la</strong>teralm<strong>en</strong>te, rep<strong>en</strong>sar los objetivos.<br />

Cuando los jugadores juegan un vi<strong>de</strong>ojuego masivo <strong>de</strong> múltiples jugadores, muchas veces<br />

juegan <strong>en</strong> equipo, <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> cuales cada jugador ti<strong>en</strong>e un conjunto distinto <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s, don<strong>de</strong> <strong>de</strong>be<br />

dominar su propia función, pero compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong><strong>la</strong>s</strong> especialida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más para<br />

integrarse y coordinarse con ellos, esto <strong>en</strong>tonces sería el principio <strong>de</strong> Equipos Transfuncionales.<br />

Gee (2009) resalta que <strong><strong>la</strong>s</strong> características <strong>de</strong> estos dos últimos principios son justam<strong>en</strong>te<br />

lo que muchos trabajos mo<strong>de</strong>rnos, globales y <strong>de</strong> alta tecnología necesitan. Muchas veces <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

escue<strong>la</strong>, nosotros profesores no nos damos cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> cómo explorar estos principios pue<strong>de</strong> ser<br />

importante para <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> los estudiantes también fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>, estrategias que pued<strong>en</strong> muy<br />

fácilm<strong>en</strong>te hacer parte <strong>de</strong>l cotidiano <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> prácticas educativas <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> escue<strong><strong>la</strong>s</strong>.<br />

Uno <strong>de</strong> los principios que más me l<strong>la</strong>mó <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción es el d<strong>en</strong>ominado Performance<br />

anterior a <strong>la</strong> Compet<strong>en</strong>cia, pues los jugadores pued<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er <strong>de</strong>sempeño antes <strong>de</strong> ser compet<strong>en</strong>tes,<br />

apoyados por el diseño <strong>de</strong>l juego, por herrami<strong>en</strong>tas “intelig<strong>en</strong>tes” ofrecidas por el juego y también<br />

suel<strong>en</strong> lograr el apoyo <strong>de</strong> jugadores más a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntados. Gee (2009) hace una crítica a <strong>la</strong> escue<strong>la</strong><br />

cuanto a <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje, com<strong>en</strong>ta que, muchas veces, se exige que los estudiantes<br />

304


adquieran compet<strong>en</strong>cias por medio <strong>de</strong> lecturas <strong>de</strong> textos antes que puedan actuar <strong>en</strong> el campo <strong>en</strong><br />

que están apr<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do. Yo mismo hice una práctica parecida al int<strong>en</strong>tar apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r sobre el Game<br />

art, com<strong>en</strong>cé el proceso por conocer lo que dic<strong>en</strong> los expertos <strong>en</strong> este tema antes mismo <strong>de</strong> jugar<br />

a estos vi<strong>de</strong>ojuegos artísticos.<br />

El autor, <strong>en</strong>tonces, hace una suger<strong>en</strong>cia por medio <strong>de</strong>l sigui<strong>en</strong>te cuestionami<strong>en</strong>to:<br />

“Como po<strong>de</strong>mos tornar a apr<strong>en</strong>dizagem, d<strong>en</strong>tro e fora das esco<strong><strong>la</strong>s</strong>, mais parecida com os games no<br />

s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> usar os tipos <strong>de</strong> princípios <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizagem que os jov<strong>en</strong>s vêem todos os dias nos bons<br />

vi<strong>de</strong>ogames quando e se estiverem jogando esses games <strong>de</strong> um modo reflexivo e estratégico?”(Gee,<br />

2009: 175).<br />

Creo, que <strong><strong>la</strong>s</strong> pa<strong>la</strong>bras que Gee me hicieran ver cómo es necesario que yo investigadora juegue a<br />

los vi<strong>de</strong>ojuegos artísticos, como resalta <strong>en</strong> el principio <strong>de</strong> Performance anterior a <strong>la</strong> Compet<strong>en</strong>cia.<br />

El propio autor como estrategia metodológica para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r su investigación se hizo un jugador<br />

<strong>de</strong> vi<strong>de</strong>ojuegos.<br />

De esta forma, pi<strong>en</strong>so que <strong>la</strong> próxima etapa para conocer a <strong><strong>la</strong>s</strong> pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s educativas<br />

<strong>de</strong>l game art es jugarlos, disfrutarlos e id<strong>en</strong>tificar <strong><strong>la</strong>s</strong> re<strong>la</strong>ciones que yo misma establezco con estas<br />

manifestaciones <strong>de</strong>l arte digital para <strong>en</strong>tonces p<strong>en</strong>sar <strong><strong>la</strong>s</strong> estrategias que <strong>de</strong>bo <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r para<br />

investigar con los niños y niñas <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>.<br />

La investigación <strong>de</strong> Gee (2004) influ<strong>en</strong>ció muchos otros investigadores <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> educación, como pudo percibir al dibujar un estado <strong>de</strong>l arte con los artículos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Revista<br />

Educación y Comunicación don<strong>de</strong> he int<strong>en</strong>tado id<strong>en</strong>tificar <strong><strong>la</strong>s</strong> investigaciones sobre vi<strong>de</strong>ojuegos<br />

<strong>en</strong> el ámbito educativo <strong>en</strong> España.<br />

Todavía, he observado que <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to vincu<strong>la</strong>do a los aspectos <strong>de</strong><br />

apr<strong>en</strong>dizaje con los vi<strong>de</strong>ojuegos fue una constante <strong>en</strong> todos los números <strong>de</strong> <strong>la</strong> revista seleccionada.<br />

A m<strong>en</strong>udo también se mostraban investigaciones y reflexiones sobre los vi<strong>de</strong>ojuegos y <strong>la</strong><br />

viol<strong>en</strong>cia. Algunos artículos buscaban, por medio <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevistas, verificar usos y prefer<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> los jugadores <strong>en</strong> torno a los vi<strong>de</strong>ojuegos. Otros, aportaban reflexiones y propuestas sobre los<br />

procesos <strong>de</strong> creación <strong>de</strong> vi<strong>de</strong>ojuegos, prestando at<strong>en</strong>ción también al carácter comunicacional <strong>de</strong><br />

los juegos <strong>en</strong> <strong>la</strong> red. Los temas citados fueran aquellos que aparecieran <strong>en</strong> más <strong>de</strong> un número <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> revista a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> última década.<br />

Otros temas fueran abordados <strong>en</strong> algunos <strong>de</strong> los artículos leídos. Por ejemplo, cuestiones<br />

<strong>de</strong> género aparece <strong>en</strong> un artículo <strong>de</strong>dicado <strong>en</strong> 2003 como tema c<strong>en</strong>tral, mi<strong>en</strong>tras eran refer<strong>en</strong>ciados<br />

<strong>en</strong> otros sin ser el tema principal. Con el l<strong>en</strong>guaje, ha pasado lo mismo, pero también sólo un<br />

artículo se ha c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> él. La relevancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> análisis <strong>de</strong> vi<strong>de</strong>ojuegos <strong>de</strong> modo<br />

sistemático apareció con más énfasis <strong>en</strong> el período inicial, perdi<strong>en</strong>do su pres<strong>en</strong>cia con el pasar<br />

<strong>de</strong>l tiempo. Temáticas innovadoras que también fueran tratadas <strong>en</strong> los artículos se refier<strong>en</strong> a los<br />

Juegos <strong>de</strong> Cont<strong>en</strong>ido, a <strong>la</strong> publicidad pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los vi<strong>de</strong>ojuegos y sistematización <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cias<br />

para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> investigaciones cualitativas sobre los vi<strong>de</strong>ojuegos.<br />

Mi<strong>en</strong>tras tanto, lo que me he interesado <strong>en</strong> estas investigaciones fueran aquel<strong><strong>la</strong>s</strong><br />

que <strong>en</strong>fatizaran el apr<strong>en</strong>dizaje por medio <strong>de</strong> los vi<strong>de</strong>ojuegos <strong>en</strong> el ámbito esco<strong>la</strong>r. Como <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

investigaciones <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das por el GRUPO 9 (2003: 23-27), <strong>en</strong> uno <strong>de</strong> los tantos artículos<br />

publicados por ellos <strong>en</strong> esta revista, <strong>de</strong>staco “La construcción <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to a través <strong>de</strong> los<br />

vi<strong>de</strong>ojuegos” don<strong>de</strong> el propio título ya me he l<strong>la</strong>mado <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción, por estar reforzando una <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

cuestiones que me intrigan <strong>en</strong> los vi<strong>de</strong>ojuegos: su pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to; por eso<br />

mi interés por adoptar este tema como una posibilidad <strong>de</strong> cambios <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación, <strong>en</strong><br />

especial <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación <strong>de</strong>l Arte. He observado <strong>en</strong> el texto que sus objetivos trataban <strong>de</strong> valorar<br />

y apropiarse <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> experi<strong>en</strong>cias y prácticas vividas por los niños con los vi<strong>de</strong>ojuegos que podrían<br />

305


ayudar <strong>en</strong> <strong>la</strong> alfabetización digital, como también analizar el uso <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> simu<strong>la</strong>ción<br />

que contribuyan al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to crítico y reflexivo. (Grup 9, 2003: 23).<br />

Entre <strong><strong>la</strong>s</strong> discusiones emergidas <strong>de</strong>l artículo <strong>de</strong>staco una que me p<strong>la</strong>ntea una duda que<br />

también me afecta como investigadora, cual sea: “¿Qué tipo <strong>de</strong> investigación <strong>de</strong>be realizar<br />

profesores y educadores para lograr una explotación educativa <strong>de</strong>l juego?” (Grupo 9,2003: 24).<br />

Creo que me tocó muy fondo esta pregunta, pues es lo que también busco <strong>en</strong> esta caminada<br />

que estoy realizando. Estudiar el estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> cuestión es cuestionarse sobre qué investigar, pero<br />

pi<strong>en</strong>so que hay algo más que me provoca y que se re<strong>la</strong>ciona a <strong>la</strong> relevancia <strong>de</strong> lo que investigar.<br />

En el artículo, seguram<strong>en</strong>te, los autores no respond<strong>en</strong> a <strong>la</strong> cuestión, pero me ha hecho reflexionar<br />

aún más sobre lo que me voy a p<strong>la</strong>ntear como investigadora.<br />

Ya García (2006) <strong>en</strong> “Jugar y apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>en</strong> el ciberespacio: <strong>la</strong> dialéctica <strong>en</strong>tre el valor <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

racionalidad y <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura” (2006: 50-54), muestra toda una trayectoria sobre<br />

el juego <strong>en</strong> un ámbito antropológico-cultural <strong>de</strong> los comportami<strong>en</strong>tos culturales, haci<strong>en</strong>do una<br />

observación <strong>de</strong>l esc<strong>en</strong>ario actual sobre <strong><strong>la</strong>s</strong> activida<strong>de</strong>s lúdicas digitales al afirmar que<br />

“antes <strong>de</strong> Internet <strong>la</strong> actividad lúdica era consi<strong>de</strong>rada por los educadores y los pedagogos como<br />

un ámbito <strong>de</strong> formación relevante y <strong>la</strong> cooperación adulto-niño <strong>en</strong> los juegos una propuesta<br />

socializadora <strong>de</strong> primera importancia. En el inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> era <strong>de</strong> Internet, <strong>la</strong> conting<strong>en</strong>cia cultural<br />

acaba <strong>de</strong> empezar, el mundo adulto no conoce el espacio lúdico <strong>de</strong> Internet, porque para <strong>la</strong><br />

g<strong>en</strong>eralidad <strong>de</strong> los adultos esta tecnología no es todavía transpar<strong>en</strong>te.” (García, 2006: 53).<br />

Acerca <strong>de</strong> esta afirmación pi<strong>en</strong>so también que uno <strong>de</strong> los motivos <strong>de</strong>l distanciami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> algunos<br />

profesores <strong>de</strong><strong>la</strong>nte <strong>de</strong> los vi<strong>de</strong>ojuegos como posible herrami<strong>en</strong>ta educativa, ocurre porque <strong>en</strong> su<br />

niñez <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> aparatos digitales fue inexist<strong>en</strong>te o su pres<strong>en</strong>cia no era tan dominante. En este<br />

s<strong>en</strong>tido, me interesa compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r mejor cómo los profesores se re<strong>la</strong>cionan con los vi<strong>de</strong>ojuegos a<br />

través <strong>de</strong> preguntas como: ¿<strong>de</strong> qué forma percib<strong>en</strong> esta re<strong>la</strong>cionan vi<strong>de</strong>ojuego-educación aquellos<br />

profesores jóv<strong>en</strong>es que tuvieran <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los vi<strong>de</strong>ojuegos <strong>en</strong> su niñez, como yo?, y los<br />

profesores que crecieron sin estar ro<strong>de</strong>ados por el medio digital ¿cómo <strong>la</strong> miran?, ¿el hecho <strong>de</strong><br />

haber jugado a vi<strong>de</strong>ojuegos o no influye <strong>en</strong> <strong>la</strong> apropiación o no <strong>de</strong> los vi<strong>de</strong>ojuegos <strong>en</strong> c<strong><strong>la</strong>s</strong>e? Estas<br />

cuestiones quizás sean motivadores <strong>de</strong> nuevas conexiones que pret<strong>en</strong>do establecer a partir <strong>de</strong> lo<br />

que estoy investigando para <strong>la</strong> tesis.<br />

Para García (2006), queda c<strong>la</strong>ro que los vi<strong>de</strong>ojuegos son inher<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> sociedad. Este<br />

autor, consi<strong>de</strong>ra que al interactuar <strong>en</strong> estos <strong>en</strong>tornos lúdicos se practica lo que Gee (2004) d<strong>en</strong>omina<br />

“nueva alfabetización”, una vez que exige apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a leer el contexto <strong>de</strong> nuevas prácticas sociales.<br />

De este modo, pres<strong>en</strong>ta un discurso coher<strong>en</strong>te sobre <strong>la</strong> apropiación pedagógica <strong>de</strong> los vi<strong>de</strong>ojuegos,<br />

al reflexionar que:<br />

“los principios pedagógicos que los, diseñadores aplican para conseguir interesar, sobrepasar<br />

con éxito el período inicial <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to, mant<strong>en</strong>er el interés <strong>de</strong>l jugador, <strong>en</strong>contrar fu<strong>en</strong>tes<br />

importantes <strong>de</strong> recomp<strong>en</strong>sa intrínseca, estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> curiosidad y <strong><strong>la</strong>s</strong> habilida<strong>de</strong>s cognitivas<br />

necesarias, hac<strong>en</strong> que, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>en</strong> un contexto <strong>de</strong> juego, estemos propiam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un contexto<br />

<strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje, <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido propio. En <strong>de</strong>finitiva, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> práctica 6 que se ejercita <strong>en</strong> el juego y <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

prácticas que se ejercitan <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>, <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia más relevante es <strong>la</strong> <strong>de</strong>l dominio <strong>en</strong> el que ti<strong>en</strong>e<br />

lugar <strong>la</strong> práctica; ambas, respecto a <strong>la</strong> vida real, son situaciones fuera <strong>de</strong> contexto, si se toma como<br />

refer<strong>en</strong>cia vital el mundo <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida cuerpo a cuerpo. Con ello, no quiero minusvalorar <strong>la</strong> cuestión<br />

<strong>de</strong>l dominio al que se aplica <strong>la</strong> práctica, porque es culturalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>cisiva pero tampoco ocultar<br />

que el procedimi<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> aquel<strong>la</strong> práctica lúdica y <strong>en</strong> esta práctica esco<strong>la</strong>r, ti<strong>en</strong>e una sobresali<strong>en</strong>te<br />

analogía. Por lo tanto, el ámbito <strong>de</strong>l juego mediado por <strong>la</strong> tecnología informacional rec<strong>la</strong>ma <strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>cia participativa y <strong>de</strong>liberativa <strong>de</strong> los ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> formación; <strong>la</strong> misma pres<strong>en</strong>cia que tuvieron<br />

306


<strong>en</strong> el espacio lúdico <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> socieda<strong>de</strong>s lectoescritaras. La ag<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> formación no pue<strong>de</strong> quedarse<br />

<strong>de</strong>liberando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el pres<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to.” (García, 2006: 53-54).<br />

García (2006) com<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> modo bastante pertin<strong>en</strong>te lo que se refiere a <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción escue<strong>la</strong>vi<strong>de</strong>ojuegos.<br />

Creo que el punto difer<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> esta re<strong>la</strong>ción, se refiere a <strong><strong>la</strong>s</strong> posibles analogías <strong>de</strong><br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> prácticas <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> como <strong>en</strong> los vi<strong>de</strong>ojuegos.<br />

Gros (2006: 74-49) <strong>en</strong> su artículo, “Juegos digitales para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r los sistemas<br />

complejos”, resalta que los vi<strong>de</strong>ojuegos son los principales difusores <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

interactividad, don<strong>de</strong> se apr<strong>en</strong><strong>de</strong> con el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> tecnologías digitales caracterizada<br />

por un medio <strong>de</strong> información <strong>en</strong> abundancia, <strong>de</strong> fácil manipu<strong>la</strong>ción y <strong>de</strong> reformu<strong>la</strong>ción libre. Y el<br />

usuario <strong>de</strong> <strong>la</strong> información digitalizada se distancia <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo clásico <strong>de</strong> receptor <strong>de</strong> m<strong>en</strong>saje fijo,<br />

y se <strong>de</strong>fine más por el carácter <strong>de</strong> inter-actor. De esta forma, <strong>la</strong> autora, ord<strong>en</strong>a una tipología <strong>de</strong><br />

participaciones que, los usuarios <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> tecnologías digitales, pued<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er con <strong><strong>la</strong>s</strong> mismas:<br />

“• Participación selectiva. Se da cuando <strong>la</strong> interactividad se reduce exclusivam<strong>en</strong>te a seleccionar<br />

<strong>en</strong>tre <strong><strong>la</strong>s</strong> opciones que ofrece el programa. Por ejemplo, un teletexto, un índice interactivo<br />

.• Participación transformativa. En este caso, el usuario no sólo selecciona los cont<strong>en</strong>idos<br />

propuestos por el diseñador, sino que también pue<strong>de</strong> transformarlos. Por ejemplo, algunos juegos<br />

<strong>en</strong> los que el usuario pue<strong>de</strong> cambiar esc<strong>en</strong>arios, personajes aunque no pue<strong>de</strong> modificar secu<strong>en</strong>cias<br />

o tramas.• Participación constructiva. El programa permite al usuario seleccionar, transformar e,<br />

incluso, construir nuevas propuestas que no habían sido previstas por el diseñador. Por ejemplo,<br />

<strong>en</strong> el vi<strong>de</strong>ojuego <strong>de</strong> Los Sims, el usuario no sólo pue<strong>de</strong> modificar los personajes y esc<strong>en</strong>arios sino<br />

también elegir <strong><strong>la</strong>s</strong> acciones, <strong>la</strong> velocidad <strong>de</strong>l proceso, etc”. (Gros, 2006: 48).<br />

Estas formas <strong>de</strong> involucrarse con <strong><strong>la</strong>s</strong> tecnologías, bastante evid<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los vi<strong>de</strong>ojuegos, me parec<strong>en</strong><br />

que dibujan un posible esc<strong>en</strong>ario para el ámbito educativo formal. Darnos cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> los distintos<br />

grados <strong>de</strong> participación que los estudiantes pued<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er <strong>de</strong><strong>la</strong>nte <strong>de</strong> una u otra acción educativa<br />

es importante para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to que se está construy<strong>en</strong>do. Sin embargo, otro<br />

aspecto abordado por Gros (2006) se hace apreciable, cuando afirma que no es lo mismo jugar <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> escue<strong>la</strong> que fuera <strong>de</strong> el<strong>la</strong>, dado que los objetivos <strong>de</strong> jugar <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> no son el ocio, sino <strong>la</strong><br />

construcción <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos. La autora pres<strong>en</strong>ta una sistematización <strong>de</strong> estas distinciones a partir<br />

<strong>de</strong> características tales como: reto y apr<strong>en</strong>dizaje, inmersión, principios no didácticos basados <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> práctica, aut<strong>en</strong>ticidad, interacción con reg<strong><strong>la</strong>s</strong> (alternativas y consecu<strong>en</strong>cias), retroalim<strong>en</strong>tación,<br />

socialización y co<strong>la</strong>boración, apr<strong>en</strong>dizaje mutuo, id<strong>en</strong>tidad, alfabetizaciones, y reflexión práctica.<br />

No obstante, creo que <strong>la</strong> mayor contribución <strong>de</strong> este artículo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> mí mirada es <strong>la</strong> reflexión<br />

que hace <strong>de</strong>l modo como el doc<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong> apropiarse <strong>de</strong> esta media, cuando afirma que:<br />

“<strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva, el profesorado pue<strong>de</strong> aprovechar los juegos como un material educativo con que<br />

trabajar para apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r un cont<strong>en</strong>ido curricu<strong>la</strong>r específico a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un <strong>en</strong>torno <strong>de</strong><br />

apr<strong>en</strong>dizaje que permite <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarse con un sistema complejo, multidim<strong>en</strong>sional, multimedia e<br />

interactivo. La incorporación <strong>de</strong>l juego <strong>en</strong> el au<strong>la</strong>, permite trabajar con todo el grupo <strong>de</strong> alumnos<br />

a través <strong>de</strong> grupos cooperativos y discusiones conjuntas que proporcion<strong>en</strong> espacios <strong>de</strong> análisis y<br />

reflexión crítica <strong>de</strong>l propio <strong>en</strong>torno utilizado”. (Gros, 2006: 49).<br />

Lo que compr<strong>en</strong>do es que <strong>la</strong> autora esc<strong>la</strong>rece <strong>la</strong> pot<strong>en</strong>cialidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> vi<strong>de</strong>ojuegos <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> educación formal, resaltando <strong>la</strong> complejidad <strong>de</strong> este medio y el <strong>de</strong>safío que significa abordar los<br />

cont<strong>en</strong>idos curricu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>, y buscando proporcionar un ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje que<br />

se apropie <strong>de</strong> su sistema <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guaje dinámico. En este s<strong>en</strong>tido, afirma que: “<strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong>l<br />

juego <strong>en</strong> el au<strong>la</strong>, permite trabajar con todo el grupo <strong>de</strong> alumnos a través <strong>de</strong> grupos cooperativos<br />

307


y discusiones conjuntas que proporcion<strong>en</strong> espacios <strong>de</strong> análisis y reflexión crítica <strong>de</strong>l propio<br />

<strong>en</strong>torno utilizado”. (Gros, 2006: 49). Me parece primordial p<strong>la</strong>ntear <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r<br />

un p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to crítico sobre este medio y los s<strong>en</strong>tidos que significa <strong>en</strong>trar por los portones y<br />

mural<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> escue<strong><strong>la</strong>s</strong>, at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a los objetivos educativos iniciales <strong>en</strong> torno al conocimi<strong>en</strong>to<br />

curricu<strong>la</strong>r específico.<br />

Bernat (2006) <strong>de</strong>fine a los vi<strong>de</strong>ojuegos como un instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cambio metodológico,<br />

don<strong>de</strong> lo que importa es el modo cómo utilizarlo, y no el tema o <strong>la</strong> materia que aborda. En<br />

este s<strong>en</strong>tido, <strong>de</strong>staca que “a nivel curricu<strong>la</strong>r el vi<strong>de</strong>ojuego pue<strong>de</strong> ser <strong>la</strong> excusa para p<strong>la</strong>ntear <strong>la</strong><br />

construcción <strong>de</strong> un texto, <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> un problema, el análisis <strong>de</strong> dinámicas que <strong>de</strong>terminan<br />

el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> civilizaciones, <strong><strong>la</strong>s</strong> leyes naturales, etc”. (Bernat, 2006:33).<br />

L<strong>la</strong>ma <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> que el fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong>l vi<strong>de</strong>ojuego <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> es<br />

el pot<strong>en</strong>cial g<strong>en</strong>erador <strong>de</strong> cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> c<strong><strong>la</strong>s</strong>es, mucho más que transmisores <strong>de</strong><br />

conocimi<strong>en</strong>to e informaciones. De esta forma,<br />

“el vi<strong>de</strong>ojuego <strong>en</strong> el au<strong>la</strong> ha <strong>de</strong> ser un medio para <strong>la</strong> construcción y reconstrucción <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to<br />

colectivo, para reflexionar y posicionarse sobre valores y conductas, para adquirir compromisos y,<br />

nos reiteramos, para <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as. La interacción que se da <strong>en</strong>tre el alumnado mi<strong>en</strong>tras<br />

juega y <strong>en</strong> el <strong>de</strong>bate final, permite crear estos espacios <strong>de</strong> participación no ex<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> compromiso<br />

tanto individual como colectivo. A través <strong>de</strong>l vi<strong>de</strong>ojuego se crea una dinámica <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong>l<br />

conocimi<strong>en</strong>to que se aleja mucho <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> c<strong><strong>la</strong>s</strong>e tradicional.” (Bernat, 2006: 33).<br />

Lo que percibo a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> estas lecturas, es que autores como Bernat (2006), p<strong>la</strong>ntean <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong>l vi<strong>de</strong>ojuego y <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> como una posibilidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un apr<strong>en</strong>dizaje co<strong>la</strong>borativo <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> interacción <strong>en</strong>tre los sujetos, sin per<strong>de</strong>r <strong>de</strong> vista <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> un proceso individual. Pero<br />

¿cómo proporcionar esta dinámica <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje co<strong>la</strong>borativo <strong>de</strong> los mol<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los vi<strong>de</strong>ojuegos<br />

<strong>en</strong> el ambi<strong>en</strong>te esco<strong>la</strong>r?<br />

En lo que se refiere a <strong>la</strong> alfabetización digital, <strong>la</strong> autora afirma que su grupo <strong>de</strong> investigación<br />

ha comprobado que los vi<strong>de</strong>ojuegos ayudan <strong>en</strong> <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias digitales; y si los<br />

vi<strong>de</strong>ojuegos fueran utilizados con objetivos muy bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>finidos pued<strong>en</strong> adquirir difer<strong>en</strong>tes tipos<br />

<strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias.<br />

La primera compet<strong>en</strong>cia que <strong>de</strong>staca es <strong>la</strong> instrum<strong>en</strong>tal, <strong>de</strong>finiéndo<strong>la</strong> como aquel<strong>la</strong><br />

re<strong>la</strong>cionada con el dominio <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s técnicas y operativas. Luego pres<strong>en</strong>ta <strong><strong>la</strong>s</strong> compet<strong>en</strong>cias<br />

para <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> recursos, re<strong>la</strong>cionada al manejo simultaneo <strong>de</strong> un gran número <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

información como: <strong>de</strong>l propio juego, aquel<strong><strong>la</strong>s</strong> extraídas <strong>de</strong> recursos digitales (<strong>en</strong> especial <strong>de</strong><br />

Internet), y por último <strong>de</strong>staca <strong>la</strong> información obt<strong>en</strong>ida <strong>de</strong> otras fu<strong>en</strong>tes que “normalm<strong>en</strong>te siempre<br />

se recurre a una bibliografía sobre el tema, pero pued<strong>en</strong> incluirse otras fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> investigación:<br />

<strong>en</strong>trevistas, <strong>en</strong>cuestas, reportajes, etc.” (Bernat, 2006:34). No obstante, <strong>la</strong> autora com<strong>en</strong>ta que para<br />

gestionar todos estos recursos se exige niveles complejos <strong>de</strong> organización, que no se igua<strong>la</strong>n <strong>en</strong> el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> otras activida<strong>de</strong>s curricu<strong>la</strong>res. Así, nosotros profesores t<strong>en</strong>emos que p<strong>en</strong>sar: ¿cómo<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r estos niveles complejos <strong>de</strong> organización <strong>en</strong> el au<strong>la</strong>?<br />

Otra <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> compet<strong>en</strong>cias resaltadas por Bernat (2006) son aquel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>de</strong>l <strong>en</strong>torno multimedia,<br />

dado los vi<strong>de</strong>ojuegos se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> él, don<strong>de</strong> “<strong>en</strong> cada pantal<strong>la</strong> confluy<strong>en</strong> múltiples<br />

canales que es necesario interpretar” (Bernat, 2006:34). Lo que podría <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r compet<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión e interpretación <strong>de</strong> los distintos l<strong>en</strong>guajes. Pues, “todo ello es susceptible <strong>de</strong><br />

análisis y reflexión. Determina un posicionami<strong>en</strong>to y una práctica creativa <strong>de</strong> utilización <strong>de</strong>l<br />

308


medio. “(Bernat, 2006:34).<br />

En lo que se refiere a <strong><strong>la</strong>s</strong> compet<strong>en</strong>cias para <strong>la</strong> comunicación, <strong>la</strong> autora resalta que <strong>en</strong> sus<br />

prácticas diarias <strong>de</strong> c<strong><strong>la</strong>s</strong>es los alumnos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>en</strong>viar un correo electrónico al profesor con resum<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> sesión, producir un pasquín (ficha técnica <strong>de</strong> diseño creativo) que <strong>de</strong>be ser adjuntada al<br />

correo, preparar una pres<strong>en</strong>tación (Power Point, Web, etc) para mostrar el tema trabajado a los<br />

<strong>de</strong>más, y e<strong>la</strong>borar <strong>de</strong> un dossier monográfico. Según <strong>la</strong> autora, trabajando <strong>de</strong> este modo se pue<strong>de</strong><br />

convergir intereses: divertirse, alto nivel <strong>de</strong> autoestima, gestionar su apr<strong>en</strong>dizaje, habilida<strong>de</strong>s para<br />

organizar y estructurar el discurso. (Bernat, 2006:35).<br />

Bernat (2006) afirma que al convertirse <strong>en</strong> una práctica habitual “se adquier<strong>en</strong> <strong>de</strong>strezas<br />

para saber difundir y publicar información utilizando los recursos a favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia creación <strong>de</strong>l<br />

conocimi<strong>en</strong>to”. (Bernat, 2006:35). La autora, <strong>en</strong>tonces, propone una seria <strong>de</strong> estrategias para ser<br />

apropiadas <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> prácticas educativas <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>.<br />

No obstante, más que <strong><strong>la</strong>s</strong> compet<strong>en</strong>cias ya pres<strong>en</strong>tadas por <strong>la</strong> autora, t<strong>en</strong>emos que t<strong>en</strong>er<br />

<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> los vi<strong>de</strong>ojuegos no son neutros, y que es relevante p<strong>en</strong>sar <strong>la</strong><br />

educación a través <strong>de</strong> este medio resaltando <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> educar <strong>en</strong> una práctica crítica y<br />

reflexiva. Así, se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong><strong>la</strong>s</strong> compet<strong>en</strong>cias para <strong>la</strong> crítica, pues los vi<strong>de</strong>ojuegos vehicu<strong>la</strong>n<br />

m<strong>en</strong>sajes sociológicos, a <strong>la</strong> vez que muestran conductas y valores diversos, y son importantes, no<br />

para direccionar a mo<strong>de</strong>los sociales, sino para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong><strong>la</strong>s</strong> situaciones complejas.<br />

Bernat (2006) cree que el vi<strong>de</strong>ojuego es un instrum<strong>en</strong>to educativo pot<strong>en</strong>te que “crea<br />

cómplices, no adictos”. (Bernat, 2006:35). Pues mi<strong>en</strong>tras juegan es necesario p<strong>la</strong>ntear una situación<br />

don<strong>de</strong> se construy<strong>en</strong> seleccionando <strong>en</strong>tre <strong><strong>la</strong>s</strong> innúmeras opciones, y don<strong>de</strong> se reconstruy<strong>en</strong> haci<strong>en</strong>do<br />

p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>en</strong>sayo-error <strong>en</strong>caminando hacia estrategias <strong>de</strong> situaciones problemáticas. De<br />

esta manera:<br />

“avanzar <strong>en</strong> un vi<strong>de</strong>ojuego supone utilizar una serie <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizajes basados <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> tipo cognitivo, que pued<strong>en</strong> convertirse <strong>en</strong> una mejora <strong>de</strong>l r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to académico,<br />

especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> capacida<strong>de</strong>s organizativas y <strong>en</strong> <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> problemas,<br />

pero no perdamos <strong>de</strong> vista que siempre nos movemos <strong>en</strong> un medio significativo.” (Bernat, 2006:36)<br />

Tal afirmación me hizo p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> que, provocar un apr<strong>en</strong>dizaje que sea relevante, va a necesitar<br />

<strong>de</strong> una implicación activa <strong>de</strong>l estudiante <strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong> estudio, <strong>de</strong> reflexión, <strong>de</strong> aplicación y<br />

<strong>de</strong> comunicación <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to, tal como afirma Bernat (2006:36), estos son “procesos que,<br />

a nuestro modo <strong>de</strong> ver, requier<strong>en</strong> <strong>la</strong> formación necesaria para transformarse mediante <strong><strong>la</strong>s</strong> nuevas<br />

tecnologías.”<br />

En “Juegos <strong>de</strong> simu<strong>la</strong>ción como herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje” (ESTALLO, 2006:55-60),<br />

Estallo pres<strong>en</strong>ta <strong><strong>la</strong>s</strong> pot<strong>en</strong>cialida<strong>de</strong>s educativas <strong>de</strong> los juegos <strong>de</strong> simu<strong>la</strong>ción. Com<strong>en</strong>ta que el<br />

punto c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> estos juegos es permitir <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia<br />

experi<strong>en</strong>cia. De este modo, consi<strong>de</strong>ra esta adquisición más efectiva por movilizar mecanismos<br />

pasivos <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje y obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> informaciones, como <strong>la</strong> lectura y <strong>la</strong> contemp<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

imág<strong>en</strong>es <strong>en</strong> vi<strong>de</strong>o, <strong>la</strong> experim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> conducta <strong>en</strong> el medio digital, como es <strong>la</strong> propia<br />

simu<strong>la</strong>ción. A este respecto, com<strong>en</strong>ta que:<br />

“<strong><strong>la</strong>s</strong> av<strong>en</strong>turas gráficas y juegos <strong>de</strong> rol ofrec<strong>en</strong> <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> educar y <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ar <strong><strong>la</strong>s</strong> estrategias <strong>de</strong><br />

p<strong>la</strong>nificación y <strong><strong>la</strong>s</strong> habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> resolución <strong>de</strong> problemas. Introduc<strong>en</strong> al usuario <strong>en</strong> un proceso <strong>de</strong><br />

p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to ord<strong>en</strong>ado y objetivo. Resulta muy interesante observar cómo los aficionados a estos<br />

juegos progresan con <strong>la</strong> práctica <strong>en</strong> su habilidad para resolver los acertijos y situaciones que les son<br />

propuestas, sin que nada se oponga a consi<strong>de</strong>rar que estos apr<strong>en</strong>dizajes puedan ser g<strong>en</strong>eralizados a<br />

otras esferas <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida.” (Estallo, 2006:59).<br />

309


Tal afirmación me lleva a reflexionar sobre los modos <strong>de</strong> re-significar tales posibilida<strong>de</strong>s educativas<br />

pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> los vi<strong>de</strong>ojuegos <strong>en</strong> el ambi<strong>en</strong>te esco<strong>la</strong>r. A cada artículo que v<strong>en</strong>go ley<strong>en</strong>do, me resulta<br />

más evid<strong>en</strong>te que es este el ámbito <strong>en</strong> que quiero <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r mi investigación.<br />

Otro aspecto relevante que Estallo (2006) <strong>en</strong>fatiza se refiere al control, pues consi<strong>de</strong>ra que:<br />

“<strong>la</strong> interacción con <strong>la</strong> máquina es un elem<strong>en</strong>to fundam<strong>en</strong>tal para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> masiva aceptación<br />

<strong>de</strong> los vi<strong>de</strong>ojuegos, interacción que habitualm<strong>en</strong>te se p<strong>la</strong>ntea <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> dominio o <strong>de</strong> control<br />

sobre <strong><strong>la</strong>s</strong> consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> conducta. De este modo, no resulta extraño comprobar cómo un<br />

número importante <strong>de</strong> jugadores <strong>de</strong> vi<strong>de</strong>ojuegos pres<strong>en</strong>tan un “locus <strong>de</strong> control” interno que les<br />

aleja <strong>de</strong> posiciones <strong>de</strong> in<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sión apr<strong>en</strong>dida. Percibir control se consi<strong>de</strong>ra fundam<strong>en</strong>tal para<br />

el funcionami<strong>en</strong>to humano y para ello resulta necesario crear activida<strong>de</strong>s que fom<strong>en</strong>t<strong>en</strong> este<br />

s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to, característica sobradam<strong>en</strong>te pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> vi<strong>de</strong>ojuegos.” (Estallo,<br />

2006: 59).<br />

El autor acreci<strong>en</strong>ta dici<strong>en</strong>do que <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> suele carecer <strong>de</strong> cualquier tipo <strong>de</strong> control para el<br />

alumno, pues él propio no pue<strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ir sobre el sistema. De modo difer<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> el vi<strong>de</strong>ojuego,<br />

lo que <strong>de</strong>termina el éxito o el fracaso es <strong>la</strong> conducta <strong>de</strong>l propio jugador, si<strong>en</strong>do, seguram<strong>en</strong>te, un<br />

elem<strong>en</strong>to bajo control <strong>de</strong>l propio jugador. Tal reflexión me llevó a p<strong>la</strong>ntear <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te cuestión:<br />

¿sería el fracaso esco<strong>la</strong>r ocasionado por esta imposibilidad <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l alumno sobre el<br />

sistema esco<strong>la</strong>r?, ¿cómo propiciar una interv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> este sistema?, y ¿qué consecu<strong>en</strong>cias eso<br />

t<strong>en</strong>dría?<br />

El artículo “Vi<strong>de</strong>ojuegos para t<strong>en</strong><strong>de</strong>r pu<strong>en</strong>tes. Diálogo y apr<strong>en</strong>dizaje puestos <strong>en</strong> juego”<br />

(Ruiz, 2008, pp.39-45), muestra tres experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> trabajo educativo, p<strong>la</strong>nteando consi<strong>de</strong>raciones<br />

a partir <strong>de</strong> estas viv<strong>en</strong>cias educativas. Las autoras pres<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> algunos <strong>de</strong> los<br />

cuestionami<strong>en</strong>tos que <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cad<strong>en</strong>aran sus proyectos educativos:<br />

“• Cómo po<strong>de</strong>mos construir pu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> comunicación y códigos comunes <strong>en</strong>tre mundos que parec<strong>en</strong><br />

inconexos <strong>en</strong>tre sí: adultos-adolesc<strong>en</strong>tes, c<strong>en</strong>tro educativo-familia-adolesc<strong>en</strong>tes; • Hasta qué punto<br />

los vi<strong>de</strong>ojuegos y <strong>la</strong> Red son una am<strong>en</strong>aza o una posible ayuda <strong>en</strong> nuestra tarea educativa”. (Ruiz,<br />

2008, p.39).<br />

De este modo consi<strong>de</strong>ran que los vi<strong>de</strong>ojuegos e Internet “pasan a ser un tema <strong>de</strong> conversación<br />

compartido <strong>en</strong>tre adolesc<strong>en</strong>tes y adultos <strong>en</strong> <strong>la</strong> familia y <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro educativo. Se establec<strong>en</strong><br />

pu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> diálogo y “se <strong>en</strong>tra <strong>en</strong> conexión” porque los percib<strong>en</strong> más cercanos a sus intereses y<br />

valores”. (Ruiz, 2008:39-45). A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica educativa, concluy<strong>en</strong> que <strong>en</strong> un ambi<strong>en</strong>te lúdico<br />

el apr<strong>en</strong>dizaje co<strong>la</strong>borativo surge <strong>de</strong> modo espontáneo favoreci<strong>en</strong>do el trabajo interdisciplinar.<br />

Esta posibilidad <strong>de</strong> aproximación <strong>en</strong>tre profesores y alumnos favorece un ambi<strong>en</strong>te lúdico<br />

don<strong>de</strong> los estudiantes apr<strong>en</strong>d<strong>en</strong> disfrutando y creando “puntos <strong>de</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro para <strong>la</strong> comunicación,<br />

<strong>la</strong> conviv<strong>en</strong>cia y el apr<strong>en</strong>dizaje interdisciplinar y significativo” (Ruiz, 2008:35).<br />

T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los juegos educativos <strong>de</strong> ord<strong>en</strong>ador Aller (2011:21) apunta sobre <strong>la</strong><br />

oportunidad <strong>de</strong> re<strong>la</strong>cionarse con el otro <strong>de</strong> un modo real o imaginario mediado por el juego,<br />

así afirma que: “el juego significa <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to y co<strong>la</strong>boración, antagonismo y cooperación.<br />

Gracias a <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l otro, <strong>de</strong>l adversario, se produce <strong>la</strong> socialización <strong>en</strong> el juego”.<br />

Otra cuestión p<strong>la</strong>nteada por <strong>la</strong> autora y que comparto es que consi<strong>de</strong>ra que el apr<strong>en</strong>dizaje<br />

mediante a los vi<strong>de</strong>ojuegos no está limitada a <strong><strong>la</strong>s</strong> primeras etapas <strong>de</strong> formación <strong>en</strong> <strong>la</strong> infancia,<br />

pues “el juego forma parte <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> vida <strong>de</strong>l ser humano”. (Aller, 2011:21). Tal posición me hace<br />

p<strong>en</strong>sar que nosotros profesores <strong>de</strong> cualquier edad no <strong>de</strong>beríamos alejarnos <strong>de</strong>l universo lúdico,<br />

y a<strong>de</strong>más ad<strong>en</strong>tre <strong>en</strong> este universo por <strong>la</strong> vía digital. Muchos juegos <strong>de</strong> Nint<strong>en</strong>do Wii fueran<br />

310


<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos para <strong>la</strong> tercera edad, tal como “Brain Age: Train Your Brain in Minutes a Day”. Es<br />

interesante observar el comercial <strong>de</strong> este vi<strong>de</strong>ojuego por pres<strong>en</strong>tar con carácter muy ci<strong>en</strong>tificista<br />

y terapéutico <strong>de</strong>l <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> los mismo para <strong>la</strong> salud m<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong> tercera edad. (http://www.<br />

youtube.com/watch?v=uGMOeYCa_jw&feature=re<strong>la</strong>ted)<br />

En el contexto brasileño he buscado algunos autores que tratan <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje y vi<strong>de</strong>ojuegos.<br />

Así, una <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> investigaciones que me he l<strong>la</strong>mado <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción es <strong>la</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por M<strong>en</strong><strong>de</strong>s<br />

(2006: 9) que preguntase: “ que efeitos eles têm sobre nós para nos constituírem e também para<br />

que nós possamos nos constituir como sujeitos-jogadores?”. Así el autor consi<strong>de</strong>ra que los juegos<br />

eletrónicos son constituidos por tecnologías <strong>de</strong> “saber-po<strong>de</strong>r que exercem um certo governo dos<br />

outros e do ‘eu’”. (MENDES, 2006: 12). Entre sus escrituras com<strong>en</strong>ta que “participamos dos jogos<br />

constituindo com eles re<strong>la</strong>ções diversas; construímos e somos construídos por tais re<strong>la</strong>ções”, y<br />

es justam<strong>en</strong>te sobre este aspecto que busco p<strong>la</strong>ntear esta investigación, o sea, por los modos <strong>de</strong><br />

re<strong>la</strong>cionarse, <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> esta tesis no son con los vi<strong>de</strong>ojuegos comerciales y <strong>de</strong>l cotidiano <strong>de</strong><br />

los sujetos, pero <strong>de</strong> manifestaciones que <strong>de</strong> forma irónica reflexionan y hac<strong>en</strong> crítica sobre estos<br />

artefactos <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura visual <strong>en</strong> el universo <strong>de</strong>l arte contemporáneo.<br />

En lo que se refiere a los modos <strong>de</strong> apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r M<strong>en</strong><strong>de</strong>s (2006: 70) se basa <strong>en</strong> los Estudios<br />

<strong>Cultura</strong>les para “<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r melhor como os sujeitos constroem conhecim<strong>en</strong>to sobre si, sobre os<br />

outros e sobre as coisas que os ro<strong>de</strong>iam.” En lo que se refiere a los modos <strong>de</strong> <strong>en</strong>señar con los<br />

vi<strong>de</strong>ojuegos el autor empieza su discurso narrando una anécdota:<br />

“No dia 14 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2001, na nove<strong>la</strong> das 19 horas da Re<strong>de</strong> Globo – ‘Estre<strong>la</strong> Guia’ –, foi apres<strong>en</strong>tada<br />

uma c<strong>en</strong>a <strong>en</strong>tre dois personag<strong>en</strong>s: mãe e filho. A mãe olha a mochi<strong>la</strong> do filho, pega um minigame e<br />

lhe pergunta: ‘Isto é material esco<strong>la</strong>r?’. O m<strong>en</strong>ino respon<strong>de</strong>: ‘Não, mas <strong>de</strong>veria ser. É muito mais<br />

interessante que as coisas da esco<strong>la</strong>!’. Essa c<strong>en</strong>a midiática, <strong>de</strong> um <strong>la</strong>do, resume a re<strong>la</strong>ção nem<br />

sempre prazerosa <strong>en</strong>tre o aluno e a esco<strong>la</strong>, mas, <strong>de</strong> outro, <strong>de</strong>monstra também a asc<strong>en</strong>são dos jogos<br />

eletrônicos como objeto cultural a oferecer um tipo <strong>de</strong> ‘apr<strong>en</strong>dizagem mais interessante’ que não<br />

faz parte do currículo esco<strong>la</strong>r formal, ou, se faz, é simplesm<strong>en</strong>te esco<strong>la</strong>rizada. (MENDES, 2006:<br />

71).<br />

M<strong>en</strong><strong>de</strong>s resalta que los vi<strong>de</strong>ojuegos educan, pero no sería sufici<strong>en</strong>te que educas<strong>en</strong> solo para el<br />

consumo. Entonces, para analizar a los saberes involucrados <strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong> gobierno <strong>de</strong>scribe<br />

mecanismos g<strong>en</strong>erales pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> diversos tipos <strong>de</strong> vi<strong>de</strong>ojuegos. Así, consi<strong>de</strong>ra que: “Ler,<br />

contar, memorizar, anotar, registrar, difer<strong>en</strong>ciar e id<strong>en</strong>tificar são algumas das práticas cotidianas<br />

<strong>de</strong> vivências humanas pres<strong>en</strong>tes também nos jogos, as quais são <strong>en</strong>t<strong>en</strong>didas neste contexto como<br />

técnicas intelectuais que participam da constituição <strong>de</strong> um tipo <strong>de</strong> jogador.” (MENDES, 2006:<br />

73). Advierte también que exist<strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> técnicas corporales, don<strong>de</strong> se busca educar <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong><br />

dominio <strong>de</strong>l jugador a <strong>de</strong>terminadas proposiciones <strong>de</strong>l juego como: “atacar, <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r, virar, atirar,<br />

<strong>de</strong>sviar, recuar e avançar”. (MENDES: 2006, 72). Todavia lo que más me provocó <strong>en</strong> sus pa<strong>la</strong>bras<br />

fue cuando el autor com<strong>en</strong>ta que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> técnicas intelectuales y corporales <strong>en</strong>contradas<br />

<strong>en</strong> los vi<strong>de</strong>ojuegos, “as re<strong>la</strong>ções <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r produzem saberes específicos baseados em campos<br />

variados, ou, se apóiam neles”. De esta forma, el autor consi<strong>de</strong>ra que los vi<strong>de</strong>ojuegos también son<br />

constituidos <strong>de</strong> saberes como: psicológicos, históricos, geográficos, mitológicos, tecnológicos, <strong>de</strong><br />

marketing para el consumo, <strong>en</strong>tre otros. Estos saberes son construidos históricam<strong>en</strong>te y usados <strong>en</strong><br />

distintos campos <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to, como <strong>la</strong> educación, <strong>la</strong> media, pero también <strong>en</strong> los vi<strong>de</strong>ojuegos.<br />

Por lo tanto, “montam um campo estratégico <strong>de</strong> atuação extremam<strong>en</strong>te efici<strong>en</strong>te sobre o sujeito.”<br />

(M<strong>en</strong><strong>de</strong>s, 2006: 74).<br />

M<strong>en</strong><strong>de</strong>s (2007:78) aún afirma que los vi<strong>de</strong>ojuegos son un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura digital, que<br />

actúan, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l <strong>en</strong>tret<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to, con distintas finalida<strong>de</strong>s y formas como: <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ar habilida<strong>de</strong>s<br />

311


motoras (apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a conducir un coche, pilotar un avión), rehabilitar personas <strong>en</strong>fermas, sea por<br />

discapacida<strong>de</strong>s físicas o traumas psicológicos (por medio <strong>de</strong> simu<strong>la</strong>dores), o mismo <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ar<br />

médicos para realizar diagnósticos. Así consi<strong>de</strong>ra que “parece-me que os jogos eletrônicos em<br />

todos esses casos, educam quem joga <strong>de</strong> alguma maneira”. (M<strong>en</strong><strong>de</strong>s, 2006, 78).<br />

Lo que propone el autor es un mapa don<strong>de</strong> c<strong><strong>la</strong>s</strong>ifica a los vi<strong>de</strong>ojuegos <strong>en</strong> 3 categorías<br />

re<strong>la</strong>cionadas con los modos como educan. La primera categoría se refiere aquellos vi<strong>de</strong>ojuegos<br />

para ser v<strong>en</strong>didos a un gran número <strong>de</strong> consumidores, pues el autor consi<strong>de</strong>ra que “esses jogos<br />

têm objetivos educativos - não necessariam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> uma pedagogia esco<strong>la</strong>r - muito bem <strong>de</strong>finidos,<br />

com base em objetivos e políticas <strong>de</strong> consumo re<strong>la</strong>cionados a mecanismos <strong>de</strong> v<strong>en</strong>da.” (M<strong>en</strong><strong>de</strong>s,<br />

2006:79). La segunda categoría incluye los vi<strong>de</strong>ojuegos educativos, direccionados a públicos<br />

específicos, con cont<strong>en</strong>idos y tecnologías ori<strong>en</strong>tados a cumplir objetivos <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza. Para<br />

M<strong>en</strong><strong>de</strong>s (2006: 80) <strong><strong>la</strong>s</strong> concepciones teórica y metodológicas, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, se basan <strong>en</strong> perspectivas<br />

tradicionales históricam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das <strong>en</strong> el ambi<strong>en</strong>te esco<strong>la</strong>r o constructivistas, <strong>de</strong> esta<br />

forma <strong>en</strong> estos vi<strong>de</strong>ojuegos “as repostas corretas, dadas por quem está apr<strong>en</strong>d<strong>en</strong>do, serão bem<br />

avaliadas, mas as respostas incorretas, muitas vezes, não serão sequer problematizadas”. Ya <strong>la</strong><br />

tercera categoría se re<strong>la</strong>ciona a <strong>la</strong> estructuración <strong>de</strong>l currículo esco<strong>la</strong>r que utiliza vi<strong>de</strong>ojuegos<br />

como herrami<strong>en</strong>tas educativas, mismo que los juegos no t<strong>en</strong>gan sido p<strong>la</strong>nteados para esto, o sea,<br />

apropiarlos para <strong>la</strong> estructuración <strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> formal. Consi<strong>de</strong>rando esta concepción el juego<br />

“<strong>en</strong>sinaria algo ou, se utilizado didaticam<strong>en</strong>te, principalm<strong>en</strong>te em ambi<strong>en</strong>tes esco<strong>la</strong>res, po<strong>de</strong>ria<br />

ser mais um instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong>sino.” (M<strong>en</strong><strong>de</strong>s, 2006:81). Las discusiones alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> los<br />

juegos como artefactos que promuev<strong>en</strong> apr<strong>en</strong>dizajes no se escotan “em t<strong>en</strong>tativas <strong>de</strong> <strong>de</strong>screver os<br />

saberes que os constituam ou <strong>de</strong> localizá-los pedagogicam<strong>en</strong>te. Temas re<strong>la</strong>cionados a técnicas <strong>de</strong><br />

memorização também são recorr<strong>en</strong>tes.” (M<strong>en</strong><strong>de</strong>s, 2006, 82). El autor com<strong>en</strong>ta que <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> distintas<br />

maneras <strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> los vi<strong>de</strong>ojuegos y su carácter educativo no consi<strong>de</strong>ran que cada game ti<strong>en</strong>e<br />

sus propios “objetivos educativos”, su propio “currículo”, su propio cont<strong>en</strong>ido, su propio proceso<br />

<strong>de</strong> evaluación. “Como vimos, o universo dos jogos tras diversas formas <strong>de</strong> educar. Por isso, neste<br />

livro, v<strong>en</strong>ho argum<strong>en</strong>tando a favor <strong>de</strong> análises mais específicas que busquem estudar cada jogo em<br />

si mesmo e seus efeitos educativos sobre os jogadores”. (M<strong>en</strong><strong>de</strong>s, 2006, 84).<br />

Otra investigación que me ha l<strong>la</strong>mado <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción fue <strong>la</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da por MOITA (2007),<br />

don<strong>de</strong> traza un dibujo <strong>de</strong> currículo <strong>de</strong> los vi<strong>de</strong>ojuegos a partir <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong> Portugal y Brasil<br />

que participan <strong>de</strong> campeonatos <strong>de</strong> vi<strong>de</strong>ojuegos <strong>en</strong> Lan Houses. Su investigación ti<strong>en</strong>e como bases<br />

<strong>de</strong> un currículo cultural los Estudios <strong>Cultura</strong>les, el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to complejo y multirefer<strong>en</strong>cial.<br />

La autora com<strong>en</strong>ta los vi<strong>de</strong>ojuegos son espacios <strong>de</strong> re<strong>de</strong> co<strong>la</strong>borativa <strong>de</strong> compartir y<br />

innovar, son interfaces educativas para interacciones que dibujan <strong>la</strong> flexibilidad <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizajes<br />

e los modos <strong>de</strong> apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r co<strong>la</strong>borativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> red. Destaca aun los games agregan un carácter<br />

lúdico a <strong>la</strong> mediación <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos, promovi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> asociación <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>cer al conocer. Otro aspecto<br />

resaltado por <strong>la</strong> autora es el <strong>de</strong>staque que los jugadores que participaran <strong>de</strong> su investigación agregan<br />

el apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s y compet<strong>en</strong>cias, tales como: organización, estrategias, re<strong>la</strong>jarse,<br />

av<strong>en</strong>tura, creatividad, carácter lúdico, reflexionar, auto-estima, p<strong>la</strong>neami<strong>en</strong>tos y tácticas.<br />

“Posso ainda afirmar, com base em suas narrativas e em minhas observações, que aquele<br />

contexto favorece o <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s e competências uteis para a vida, que se<br />

traduzem em respeito pe<strong><strong>la</strong>s</strong> difer<strong>en</strong>ças, na agilida<strong>de</strong> do p<strong>en</strong>sar, na inter-re<strong>la</strong>ção <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>tos,<br />

no <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> idéias, conceitos, po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisão, p<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>to crítico e flexível e uma<br />

autonomia intelectual. Além disso, os jov<strong>en</strong>s ali adquirem, avaliam e transmitem informações,<br />

<strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvem a criativida<strong>de</strong> e apr<strong>en</strong><strong>de</strong>m a conviver em grupo, ou seja, é um apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r,<br />

que também <strong>en</strong>volve, responsabilida<strong>de</strong> e compromisso com o outro e com o grupo. Valores éticos<br />

e morais, que vão constituir novos comportam<strong>en</strong>tos, atitu<strong>de</strong>s, que terão ressonância no apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

312


<strong>de</strong> novas sociabilida<strong>de</strong>s e na construção <strong>de</strong> novas id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s, que refletem um novo ser e estar<br />

consigo e com o outro.” (MOITA, 2006: 177-178)<br />

A partir <strong>de</strong> sus escritos se queda c<strong>la</strong>ro que Moita consi<strong>de</strong>ra estos saberes como elem<strong>en</strong>tos<br />

constitutivos <strong>de</strong> un currículo cultural, complejo y multirefer<strong>en</strong>cial. La autora com<strong>en</strong>ta que este<br />

currículo no pres<strong>en</strong>ta un carácter impositivo, llegase a él por el interés y <strong>de</strong>leite y por los mismos<br />

motivos agregase a él. Para Moita (2006: 181-182) “As cores, as imag<strong>en</strong>s e o movim<strong>en</strong>to exercem<br />

fascínio, capturando por horas e horas a at<strong>en</strong>ção dos jov<strong>en</strong>s, r<strong>en</strong>didos ao sei <strong>en</strong>canto; assim,<br />

mo<strong>de</strong><strong>la</strong>m suas subjetivida<strong>de</strong>s, proporcionando saberes e transformando-os em um currículo mais<br />

po<strong>de</strong>roso que o esco<strong>la</strong>r”.<br />

Lo que propone <strong>la</strong> autora para <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> es p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> un currículo “<strong>de</strong>vir”, don<strong>de</strong> se<br />

<strong>de</strong>staque <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> solidaridad y <strong>de</strong>l conocim<strong>en</strong>to-emancipación a <strong>la</strong> vez que acepte el<br />

caos como conocimi<strong>en</strong>to, que reconozca el proceso educativos abiertos y imprevisibles, aceptando<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> difer<strong>en</strong>cias, consi<strong>de</strong>rando <strong><strong>la</strong>s</strong> subjetivida<strong>de</strong>s, los distintos estilos <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> culturas para producir<br />

y compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r nuevos conocimi<strong>en</strong>tos, para <strong>en</strong>riquecer o transformar <strong><strong>la</strong>s</strong> narrativas heredadas y<br />

p<strong>en</strong>sar <strong>de</strong> modo activo y percibir <strong>la</strong> realidad como un proceso y que “capture em constante <strong>de</strong>vir,<br />

não como algo estático, mas, sim, como virtualida<strong>de</strong>”. (MOITA, 2006:183).<br />

A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> lectura y diálogos establecidos con otros autores que investigan los<br />

vi<strong>de</strong>ojuegos <strong>en</strong> el ámbito educativo he empezado a tomar conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> posibles apropiaciones<br />

<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> dinámicas y estrategias <strong>de</strong> los vi<strong>de</strong>ojuegos como propuesta didáctica <strong>en</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>. Los<br />

modos como los vi<strong>de</strong>ojuegos l<strong>la</strong>man <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción y produc<strong>en</strong> p<strong>la</strong>cer <strong>en</strong> los jugadores se vincu<strong>la</strong>n<br />

también a procesos <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to, lo que resalta su aspecto educativo a ser<br />

incorporado por <strong>la</strong> escue<strong>la</strong>.<br />

Otra cuestión relevante que observé al dialogar con <strong><strong>la</strong>s</strong> investigaciones es que no he<br />

<strong>en</strong>contrado trabajos <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos que interactuase con el universo <strong>de</strong>l arte ni <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación<br />

artística. Lo que me motivó a p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> cuestiones que articu<strong><strong>la</strong>s</strong><strong>en</strong> el arte, <strong>la</strong> educación y los<br />

vi<strong>de</strong>ojuegos.<br />

Entonces me pareció relevante y <strong>de</strong>safiador conocer más sobre <strong><strong>la</strong>s</strong> manifestaciones<br />

artísticas g<strong>en</strong>eradas a partir <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje <strong>de</strong> los vi<strong>de</strong>ojuegos, el “game art”. Y partir <strong>de</strong> estos textos<br />

artísticos p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r una investigación con niños y niñas, expertos <strong>en</strong> los vi<strong>de</strong>ojuegos.<br />

Bibliografía<br />

ALLER, C.M. (2011). Juegos educativos para ord<strong>en</strong>ador. Revista Comunicación y Pedagogía, (249), 20-<br />

24.<br />

BASTOS, M. (2009). Jogar ou não jogar: games em questão. In: Mapa do Jogo: a diversida<strong>de</strong> cultural dos<br />

games. São Paulo: C<strong>en</strong>gage Learning, 147-161.<br />

BERNAT, A. (2006). Los vi<strong>de</strong>ojuegos, acceso directo a <strong><strong>la</strong>s</strong> nuevas tecnologías. Revista Comunicación y<br />

Pedagogía, (216), 06-07.<br />

ESTALLO, J. (2006) Juegos <strong>de</strong> simu<strong>la</strong>ción como herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje. Revista Comunicación y<br />

Pedagogía, (216), 55-60.<br />

GARCÍA, J. (2006). Jugar y apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>en</strong> el ciberespacio: <strong>la</strong> dialéctica <strong>en</strong>tre el valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> racionalidad y <strong>la</strong><br />

sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura. Revista Comunicación y Pedagogía, (216), 50-54.<br />

GEE, J. P. (2004). Lo que nos <strong>en</strong>señan los vi<strong>de</strong>ojuegos sobre el apr<strong>en</strong>dizaje y el alfabetismo. Granada:<br />

Aljibe.<br />

GEE, J. P. (2009). Bons vi<strong>de</strong>ogames e boa apr<strong>en</strong>dizagem. Perspectiva. Florianópolis: Editora da UFSC.<br />

(vol. 27, n.1 - jan-jun 2009), 167-168.<br />

GROS,B. (2006). Juegos digitales para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r los sistemas complejos. Revista Comunicación y<br />

Pedagogía, (208), 47-49.<br />

313


GRUPO 9 (2003). La construcción <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to a través <strong>de</strong> los juegos <strong>de</strong> simu<strong>la</strong>ción: una experi<strong>en</strong>cia<br />

con los Sims. Revista Comunicación y Pedagogía, (191), 23-27.<br />

MENDES, C. (2006). Jogos eletrônicos: diversão, po<strong>de</strong>r e subjetivação. Capinas: Papirus.<br />

MOITA, F. (2007). Game on: jogos eletrônicos na esco<strong>la</strong> e na vida da geração @. Campinas: Alínea.<br />

RUIZ, M. (2008). Vi<strong>de</strong>ojuegos para t<strong>en</strong><strong>de</strong>r pu<strong>en</strong>tes. Diálogo y apr<strong>en</strong>dizaje puestos <strong>en</strong> juego. Revista<br />

Comunicación y Pedagogía, (225), 39-45.<br />

314


Diversión e interacción, un mo<strong>de</strong>lo educativo a importar <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> televisión<br />

Resum<strong>en</strong><br />

Amparo Alonso-Sanz<br />

Universidad <strong>de</strong> Alicante<br />

Ofrecemos una experi<strong>en</strong>cia llevada a cabo por alumnos <strong>de</strong> Magisterio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong><br />

Alicante al diseñar, preparar y <strong>en</strong>sayar activida<strong>de</strong>s favorecedoras <strong>de</strong>l trabajo co<strong>la</strong>borativo y <strong>de</strong>l<br />

Apr<strong>en</strong>dizaje Basado <strong>en</strong> Problemas (ABP), basándose <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Cultura</strong> <strong>Visual</strong> conformada a partir <strong>de</strong><br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> series infantiles televisivas.<br />

El objetivo es ofrecer a los futuros maestros una estrategia <strong>de</strong> diseño <strong>de</strong> <strong>en</strong>tornos infantiles<br />

co<strong>la</strong>borativos <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje, as<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> el guión <strong>de</strong> series televisivas, y apropiada para el trabajo<br />

<strong>en</strong> colegios.<br />

Marco teórico<br />

La pedagogía crítica artística (Escaño y Vil<strong>la</strong>lba, 2009) nos ha ayudado a permanecer alerta fr<strong>en</strong>te<br />

a <strong>la</strong> <strong>Cultura</strong> <strong>Visual</strong> y a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r estrategias <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa, combate y <strong>de</strong>sestructuración <strong>de</strong> los<br />

discursos más impositivos y arbitrarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura y <strong>la</strong> sociedad, pero también nos ha invitado a<br />

construir. Nos p<strong>la</strong>nteamos realizar propuestas que aprovech<strong>en</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> lectura crítica, los aspectos<br />

positivos <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> series televisivas infantiles. “Que los medios <strong>de</strong> comunicación, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>la</strong><br />

televisión, como dice Homer Simpson, son los educadores privilegiados <strong>de</strong>l público” (Hernán<strong>de</strong>z,<br />

2010, p. 24). La Educación Artística pue<strong>de</strong> ver los productos <strong>de</strong> consumo como oportunida<strong>de</strong>s<br />

pedagógicas (Duncum, 2007).<br />

Compartimos con Ambròs (2008) <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que “con <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> los medios <strong>de</strong><br />

comunicación, nace una preocupación por los efectos provocados por los medios” (p. 183) y<br />

que <strong>la</strong> transmisión cultural <strong>de</strong> roles, mo<strong>de</strong>los, conductas e i<strong>de</strong>as se produce in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> que el soporte empleado sea un medio literario o mediático. Por ese mismo motivo <strong>de</strong>bemos<br />

emplear el po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> los medios audiovisuales <strong>en</strong> el acto comunicativo con finalida<strong>de</strong>s educativas.<br />

Hab<strong>la</strong>mos <strong>de</strong> cultura visual, <strong>de</strong> <strong>la</strong> era visual, pero no olvi<strong>de</strong>mos otras refer<strong>en</strong>cias apuntadas<br />

por Gros (2006): <strong>la</strong> era <strong>de</strong> <strong>la</strong> electrónica, <strong>la</strong> era <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> comunicaciones y <strong>la</strong> era <strong>de</strong> <strong>la</strong> virtualidad,<br />

que supon<strong>en</strong> un cambio <strong>en</strong> el juego hacia juguetes electrónicos, <strong>en</strong> red y <strong>en</strong> el mundo digital.<br />

Durante los últimos 5 años <strong>la</strong> televisión, como <strong>la</strong> calificaba Gros <strong>en</strong> 2006, empieza a <strong>de</strong>jar <strong>de</strong><br />

ser “altam<strong>en</strong>te contemp<strong>la</strong>tiva y solitaria” (p. 2), se ha visto influ<strong>en</strong>ciada por el énfasis que los<br />

vi<strong>de</strong>ojuegos ponían <strong>en</strong> <strong>la</strong> acción y <strong>la</strong> interactividad. Si observamos <strong>la</strong> <strong>en</strong>tradil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> serie Dora<br />

<strong>la</strong> Exploradora (Coproducción Canadá-USA & Nickelo<strong>de</strong>on Studios, 2000), ésta imita el tránsito<br />

por los niveles <strong>de</strong> un vi<strong>de</strong>ojuego, nos incita a que adoptemos a partir <strong>de</strong> ese mom<strong>en</strong>to una nueva<br />

actitud como espectadores partícipes, usuarios activos. Es tiempo <strong>de</strong> que <strong>la</strong> educación adopte estas<br />

t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias como lo ha hecho <strong>la</strong> televisión, <strong><strong>la</strong>s</strong> formas <strong>de</strong> interacción y acción propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Cultura</strong><br />

<strong>Visual</strong>.<br />

Cuando un profesor crea una situación <strong>de</strong> participación <strong>en</strong> c<strong><strong>la</strong>s</strong>e se crea un nivel <strong>de</strong> interactividad<br />

<strong>en</strong>tre él y sus alumnos y si a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> exponer el tema oralm<strong>en</strong>te completa su interv<strong>en</strong>ción con<br />

diapositivas o ví<strong>de</strong>o e incluso poni<strong>en</strong>do música, po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>cir que estamos asisti<strong>en</strong>do a una<br />

315


actividad educativa multimedia. (Acaso, 1997, p. 50)<br />

Metodología<br />

La táctica ha consistido <strong>en</strong> <strong>la</strong> selección <strong>de</strong> una serie televisiva a<strong>de</strong>cuada a <strong><strong>la</strong>s</strong> necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

los esco<strong>la</strong>res; sigui<strong>en</strong>do un proceso <strong>de</strong> análisis crítico y constructivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura narrativa,<br />

dinámicas, personajes, roles, actitud lúdica e interactiva, <strong>de</strong>corados y contextos. Para pasar al<br />

diseño <strong>de</strong> una actividad, su ambi<strong>en</strong>tación y su evaluación, importando los elem<strong>en</strong>tos analizados<br />

con anterioridad.<br />

En <strong>la</strong> misma línea que <strong>la</strong> oferta es cada vez más interactiva y participativa, <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza<br />

también pue<strong>de</strong> serlo apr<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> los estímulos que se emplean <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Cultura</strong> visual. “Si los<br />

cont<strong>en</strong>idos educativos no son interesantes, y los externos si lo son, los contextos educativos<br />

inc<strong>en</strong>tivan el consumo… por omisión”. (Acaso, 2009, p. 40).<br />

Si nos fijamos <strong>en</strong> <strong>la</strong> serie Little Einsteins (Curious Pictures, Disney Channel & The Baby<br />

Einstein Company, 2005) o <strong>en</strong> Dora <strong>la</strong> exploradora (Coproducción Canadá-USA & Nickelo<strong>de</strong>on<br />

Studios, 2000), durante <strong>la</strong> misión, los personajes, frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, pid<strong>en</strong> ayuda al público, y lo<br />

hac<strong>en</strong> a través <strong>de</strong> preguntas para animar a los niños <strong>de</strong> casa a participar <strong>en</strong> <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> un<br />

problema. La serie animada pionera <strong>en</strong> <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> interactividad verbal con <strong>la</strong> audi<strong>en</strong>cia,<br />

estimu<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>scubrir y <strong>de</strong> re<strong>la</strong>cionar, haciéndose cargo <strong>de</strong>l manejo <strong>de</strong> emociones<br />

y frustraciones <strong>en</strong> el niño, fue según Fu<strong>en</strong>zalida (2008) Las pistas <strong>de</strong> Blue (Blue’s Clues, USA,<br />

1996) ¿Pid<strong>en</strong> ayuda los maestros y los profesores a sus estudiantes para resolver los problemas? O<br />

por el contrario ¿se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> los niños <strong>en</strong> condición <strong>de</strong> inferioridad? Hoy <strong>en</strong> día todavía hay, como<br />

asevera Huerta (2010), “bastantes profesores que insist<strong>en</strong> <strong>en</strong> transmitir una información estricta,<br />

algo que no pue<strong>de</strong> ll<strong>en</strong>ar <strong><strong>la</strong>s</strong> exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> un alumnado mucho más prop<strong>en</strong>so al conocimi<strong>en</strong>to<br />

compartido y al goce <strong>de</strong> <strong>la</strong> recreación interactiva” (p. 48). Ante esta posición <strong>en</strong> <strong>la</strong> que queda el<br />

estudiante, es normal que no se apasione, sus refer<strong>en</strong>tes visuales le dic<strong>en</strong> que como niño ti<strong>en</strong>e<br />

<strong>de</strong>recho a actuar; “también <strong>en</strong> programas no-ficcionales o <strong>de</strong> realidad factual aparec<strong>en</strong> niños<br />

conduci<strong>en</strong>do y protagonizando el programa” (Fu<strong>en</strong>zalida, 2008, p. 51). En los vi<strong>de</strong>ojuegos como<br />

subraya Gros (2006) el jugador <strong>en</strong> constante actividad es el protagonista <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia.<br />

Resultados<br />

Creemos <strong>en</strong> los maestros, confiamos <strong>en</strong> que <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> sí pue<strong>de</strong> permitir todo tipo <strong>de</strong> participación.<br />

Lo que Mor<strong>en</strong>o d<strong>en</strong>ominó <strong>en</strong> 2003 una participación selectiva, transformativa y constructiva, según<br />

<strong>la</strong> interpretación <strong>de</strong> Gros (2006) al referirse al grado <strong>de</strong> participación <strong>de</strong>l usuario <strong>de</strong> vi<strong>de</strong>ojuegos;<br />

nos ayuda a consi<strong>de</strong>rar que <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> pue<strong>de</strong> importar todos los niveles <strong>de</strong> interacción. El profesor,<br />

<strong>en</strong> <strong>de</strong>terminadas activida<strong>de</strong>s, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Educación Artística pero también <strong>en</strong> otras<br />

disciplinas, pue<strong>de</strong> perfectam<strong>en</strong>te estar abierto a que el alumnado seleccione <strong>en</strong>tre <strong><strong>la</strong>s</strong> opciones<br />

que oferta el programa educativo (participación selectiva), transforme los cont<strong>en</strong>idos propuestos<br />

por el profesor (participación transformativa), construya alternativas imprevistas (participación<br />

constructiva).<br />

Sin embargo, <strong>en</strong> el au<strong>la</strong> prevalece el mo<strong>de</strong>lo televisor (<strong>de</strong> primera g<strong>en</strong>eración). Los<br />

alumnos no pued<strong>en</strong> elegir el canal sino que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a una misma información para<br />

todos. Los profesores tradicionalm<strong>en</strong>te han construido una ruta por <strong>la</strong> que todos <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

pasar. El reto actual <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación es construir re<strong>de</strong>s, saber diseñar territorios a explorar<br />

y el apr<strong>en</strong>dizaje se da precisam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> exploración realizada por los alumnos, al igual<br />

316


que los jugadores apr<strong>en</strong>d<strong>en</strong> cuando son capaces <strong>de</strong> avanzar por <strong><strong>la</strong>s</strong> distintas pantal<strong><strong>la</strong>s</strong> y<br />

lograr alcanzar los retos constantes que el juego les propone. (Gros, 2006, p. 4)<br />

El p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>to ofrece un acercami<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> práctica <strong>de</strong>l trabajo co<strong>la</strong>borativo <strong>de</strong><br />

manera divertida, lúdica y <strong>de</strong> fácil compr<strong>en</strong>sión, <strong>en</strong> el colegio y <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> Faculta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Educación.<br />

Ilustramos <strong>la</strong> selección <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas series infantiles televisivas, repres<strong>en</strong>tativas <strong>de</strong>l trabajo<br />

co<strong>la</strong>borativo, con fines didácticos. En este s<strong>en</strong>tido Ambròs y Prats (2008) <strong>de</strong>stacan como uno <strong>de</strong><br />

los puntos c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong>l éxito <strong>de</strong> Las Tres Mellizas <strong><strong>la</strong>s</strong> aportaciones tanto individuales como colectivas<br />

<strong>de</strong> sus tres protagonistas. En Little Einsteins (Curious Pictures, Disney Channel & The Baby<br />

Einstein Company, 2005) se introduce una aproximación a músicos, artistas, piezas musicales y<br />

obras <strong>de</strong> arte sin resultar aburrido. En Manny Manitas (Disney Channel, Nelvana & Walt Disney<br />

Television, 2006) los m<strong>en</strong>sajes sobre valores van acompañados <strong>de</strong> música y a<strong>de</strong>más introduc<strong>en</strong><br />

una l<strong>en</strong>gua extranjera como ocurre <strong>en</strong> Dora <strong>la</strong> Exploradora (Coproducción Canadá-USA &<br />

Nickelo<strong>de</strong>on Studios, 2000) sin g<strong>en</strong>erar rechazo a <strong>la</strong> misma. ¿Por qué nos empeñamos <strong>en</strong> creer<br />

que el Arte u otros idiomas no atraerán a los más pequeños?<br />

Po<strong>de</strong>mos por lo tanto <strong>de</strong>cir que, para los estudiantes <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong> televisión es el principal ag<strong>en</strong>te<br />

educativo <strong>de</strong> nuestros días. Po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>cir que <strong>la</strong> situación <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran los estudiantes<br />

<strong>de</strong> cualquier contexto educativo es que acaban si<strong>en</strong>do educados por los medios, porque el hecho<br />

<strong>de</strong> que se aburran <strong>en</strong> los contextos educativos y que disfrut<strong>en</strong> <strong>en</strong> los lugares <strong>de</strong> ocio les sumerge<br />

<strong>en</strong> un mundo paranoico. De esta manera <strong>la</strong> bril<strong>la</strong>ntez <strong>de</strong>l mundo hipervisual <strong>en</strong>sombrece aun más<br />

el mundo <strong>de</strong>l au<strong>la</strong>, lo que favorece el fracaso <strong>en</strong> todas <strong><strong>la</strong>s</strong> etapas y contextos educativos. (Acaso,<br />

2009, p. 39)<br />

Según Ambròs y Prats (2008) Las Tres Mellizas<br />

originariam<strong>en</strong>te no introducían vocabu<strong>la</strong>rio<br />

específico o fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l cu<strong>en</strong>to <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua<br />

extranjera, ni <strong>en</strong> su formato <strong>en</strong> papel con <strong><strong>la</strong>s</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />

ediciones <strong>de</strong> 1983, 1985 o 1990, ni <strong>en</strong> su formato<br />

<strong>en</strong> pantal<strong>la</strong> con <strong><strong>la</strong>s</strong> series televisivas <strong>de</strong> 1994 hasta<br />

2004; es a partir <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> reediciones <strong>de</strong> 2006 cuando<br />

se introduce dicha novedad. Tampoco se nos escapa<br />

que, introducir otras l<strong>en</strong>guas, arte, música… sea un<br />

recurso <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> compañías para conv<strong>en</strong>cer a los padres<br />

<strong>de</strong> que sus hijos estén <strong>de</strong><strong>la</strong>nte <strong>de</strong>l televisor porque<br />

supuestam<strong>en</strong>te “están apr<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do”. Qué duda cabe<br />

sobre que los espectadores están apr<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do, sobre<br />

todo <strong>de</strong> los anuncios publicitarios que se emit<strong>en</strong> una<br />

vez que ya están <strong>en</strong>ganchados <strong>de</strong><strong>la</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pantal<strong>la</strong><br />

y sobre todo <strong>de</strong> los m<strong>en</strong>sajes culturales implícitos.<br />

Qué duda cabe que cuanto más analfabeto visual se<br />

es, más se apr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> lo que “otros” quier<strong>en</strong> que<br />

apr<strong>en</strong>damos.<br />

Para que el nuevo-consumidor se trague <strong><strong>la</strong>s</strong> m<strong>en</strong>tiras<br />

<strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje visual, los <strong>de</strong>sarrollos <strong>de</strong>l terrorismo<br />

visual y lo compre sin medida, es absolutam<strong>en</strong>te<br />

317<br />

Figura 1.a-Práctica basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> serie televisiva<br />

Manny Manitas (diciembre <strong>de</strong> 2011). Facultad <strong>de</strong><br />

Educación <strong>de</strong> <strong>la</strong> UA, España. Fu<strong>en</strong>te: propia


necesario que esté <strong>de</strong>sinformado <strong>en</strong> el terr<strong>en</strong>o que nos ocupa, <strong>de</strong>seducado <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> lectura <strong>de</strong><br />

imág<strong>en</strong>es, que sea un analfabeto visual: al <strong>de</strong>sconocer <strong>la</strong> pot<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje visual, consumirá<br />

sin tregua. (Acaso, 2009, p. 36).<br />

Figura 1.b-Práctica basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> serie televisiva Manny Manitas (diciembre <strong>de</strong> 2011). Facultad <strong>de</strong><br />

Educación <strong>de</strong> <strong>la</strong> UA, España. Fu<strong>en</strong>te: propia<br />

Bibliografía<br />

ACASO, M. (1997). Nuevas tecnologías <strong>en</strong> <strong>la</strong> didáctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Expresión Plástica: El cd-rom como<br />

alternativa multimedia a los métodos tradicionales <strong>de</strong> educación artística. Tesis doctoral no<br />

publicada, Universidad Complut<strong>en</strong>se <strong>de</strong> Madrid.<br />

ACASO, M. (2009). La educación artística no son manualida<strong>de</strong>s. Nuevas prácticas <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

artes y <strong>la</strong> cultura visual. Madrid: Los libros <strong>de</strong> <strong>la</strong> catarata.<br />

AMBRÒS, A. (2008). Un estudio sobre <strong>la</strong> recepción <strong>de</strong> los personajes fem<strong>en</strong>inos <strong>de</strong> Las Tres Mellizas.<br />

L<strong>en</strong>guaje y Textos, 28, 179-203.<br />

AMBRÒS, A. y PRATS, M. (2008). Mo<strong>de</strong>los fem<strong>en</strong>inos <strong>en</strong> Las Tres Mellizas. Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> Literatura<br />

Infantil y Juv<strong>en</strong>il, 213, 7-18.<br />

Coproducción Canadá-USA & Nickelo<strong>de</strong>on Studios. (2000). Dora the Explorer. Canadá.<br />

Curious Pictures, Disney Channel & The Baby Einstein Company. (2005). Little Einsteins. EUA.<br />

Disney Channel, Nelvana & Walt Disney Television. (2006). Handy Manny. EUA.<br />

DUNCUM, P. (2007). Aesthetics, Popu<strong>la</strong>r <strong>Visual</strong> Culture, and Designer Capitalism. International Journal<br />

of Art & Design Education, 26(3), 285-295.<br />

ESCAÑO, C. y VILLALBA, S. (2009). Pedagogía Crítica Artística. Sevil<strong>la</strong>: Difer<strong>en</strong>cia.<br />

FUENZALIDA, V. (2008). Cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> los niños con <strong>la</strong> televisión. Comunicar. Revista<br />

Ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> Comunicación y Educación, 30(15), 49-54.<br />

GROS, B. (2006). Juegos digitales para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r los sistemas complejos. Revista Comunicación y<br />

Pedagogía, 216, 1-7.<br />

HERNÁNDEZ, F. (2010). Educación y cultura visual. Barcelona: Ediciones Octaedro. (Ed. Orig. 1997).<br />

HUERTA, R. (2010). Maestros y museos. Educar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> invisibilidad. València: Publicacions <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Universitat <strong>de</strong>.<br />

318


Resum<strong>en</strong><br />

Universida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> Facebook<br />

Páginas fb como herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> innovación doc<strong>en</strong>te<br />

María Pi<strong>la</strong>r Vivi<strong>en</strong>te Solé<br />

Universidad Miguel Hernán<strong>de</strong>z<br />

La <strong>de</strong>scripción g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> una experi<strong>en</strong>cia prece<strong>de</strong> su explicación. Inscrita <strong>en</strong> <strong>la</strong> línea <strong>de</strong><br />

investigación Contextos sociales y comunitarios, <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia que compartimos aquí consiste<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> creación e imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> páginas TIC (Tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> Información y <strong>la</strong> Comunicación)<br />

<strong>de</strong> “Educación” <strong>en</strong> re<strong>de</strong>s sociales como herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> innovación doc<strong>en</strong>te y, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

conocida red social Facebook. Cada día los estudiantes <strong>de</strong> Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong> compart<strong>en</strong> <strong>en</strong> Facebook<br />

mucho <strong>de</strong> sus vidas y p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>tos. Los estudiantes sub<strong>en</strong> trabajos artísticos para compartir y<br />

obt<strong>en</strong>er aprobaciones, con “I like”o “Me gusta”, así como con com<strong>en</strong>tarios críticos que favorec<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> autoestima; lo que es, sin duda, una retroalim<strong>en</strong>tación positiva. Sin embargo, este feed-back es<br />

limitado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista formativo. Es sabido que <strong><strong>la</strong>s</strong> posibilida<strong>de</strong>s que ofrece Facebook<br />

no se aprovechan pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>bido a que <strong><strong>la</strong>s</strong> re<strong>de</strong>s sociales están más asociadas al ocio y <strong>la</strong><br />

comunicación interpersonal que a <strong>la</strong> educación. Es <strong>en</strong> este contexto, el <strong>de</strong> los contextos abiertos<br />

<strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje unido al pot<strong>en</strong>cial formativo <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> páginas TIC <strong>de</strong> educación, don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>marca<br />

esta experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza-apr<strong>en</strong>dizaje: <strong><strong>la</strong>s</strong> páginas <strong>de</strong> educación <strong>en</strong> <strong>la</strong> red social Facebook.<br />

En su conjunto, <strong><strong>la</strong>s</strong> páginas <strong>de</strong> educación creadas <strong>en</strong> Facebook por <strong>la</strong> profesora Pi<strong>la</strong>r Vivi<strong>en</strong>te<br />

abr<strong>en</strong> un horizonte nuevo, el <strong>de</strong> <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia virtual <strong>en</strong> el nuevo P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong>l título <strong>de</strong><br />

Grado <strong>en</strong> Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Miguel Hernán<strong>de</strong>z.<br />

Anteced<strong>en</strong>tes y marco teórico<br />

Nuestra experi<strong>en</strong>cia está re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> un mundo <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunicación que<br />

<strong>de</strong>termina todos los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os contemporáneos. Todas <strong><strong>la</strong>s</strong> activida<strong>de</strong>s, con el<strong><strong>la</strong>s</strong> también <strong>la</strong><br />

educación, se han visto afectadas por <strong><strong>la</strong>s</strong> nuevas comunicaciones y sus sistemas tecnológicos<br />

<strong>de</strong> transmisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> información. “Una <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> características <strong>de</strong> los tiempos mo<strong>de</strong>rnos es <strong>la</strong><br />

integración <strong>de</strong> los mercados nacionales <strong>en</strong> una vasta red mundial que ofrece muchas innovaciones<br />

tecnológicas y organizativas. Quedarse al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> esa red es el principal problema que ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

hoy los países más pobres <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra, porque les supone quedarse estancados.”, como afirma<br />

Luis <strong>de</strong> Sebastián <strong>en</strong> “La globalización y el comercio internacional”. 1<br />

Hoy <strong>en</strong> día es más difícil que nunca concebir el <strong>de</strong>sarrollo económico sin educación<br />

(formación <strong>de</strong> recursos humanos) y ambas cosas, <strong>de</strong>sarrollo económico y educación, sin<br />

comunicación exterior. Ya no hay lugar para <strong>la</strong> utopía <strong>de</strong> universida<strong>de</strong>s cerradas y “<strong>de</strong>s<strong>en</strong>ganchadas”<br />

<strong>de</strong>l mercado mundial. La sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Información y <strong>la</strong> Comunicación es <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong>l<br />

conocimi<strong>en</strong>to. Nuestra época ofrece múltiples recursos <strong>en</strong> Internet para <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia virtual.<br />

Las tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>la</strong> comunicación -TIC, TICs o bi<strong>en</strong> NTIC para Nuevas Tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Información y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunicación o IT para «Information Technology»- agrupan los elem<strong>en</strong>tos y <strong><strong>la</strong>s</strong> técnicas<br />

utilizadas <strong>en</strong> el tratami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> transmisión <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> informaciones, principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> informática,<br />

Internet y telecomunicaciones, conforme <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> Wikipedia. 2<br />

Exist<strong>en</strong> preced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> Universida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> Facebook, así como <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia llevada<br />

a cabo con <strong><strong>la</strong>s</strong> páginas TIC <strong>de</strong> educación. Entre los <strong>en</strong><strong>la</strong>ces <strong>de</strong> interés re<strong>la</strong>cionados, <strong>en</strong> los que<br />

1 https://www.iaeu.es/etextos/co nt<strong>en</strong>idos.php?id_texto=8<br />

2 http://es.wikipedia.org/<br />

319


se fundam<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia llevada a cabo, citemos <strong>la</strong> página <strong>de</strong> Facebook <strong>de</strong>dicada a ayudar<br />

a los estudiantes universitarios a establecer una pres<strong>en</strong>cia interactiva <strong>en</strong> Facebook, mediante <strong>la</strong><br />

participación <strong>de</strong> su comunidad universitaria. El producto/servicio recibe el nombre <strong>de</strong> Universities<br />

on Facebook. 3<br />

En Universities on Facebook, <strong>en</strong>contraremos mucha información valiosa, precisa y<br />

pertin<strong>en</strong>te para los objetivos p<strong>la</strong>nteados <strong>en</strong> esta publicación. Destacamos aquí un estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Universidad <strong>de</strong> Cornell re<strong>la</strong>cionado con el punto <strong>de</strong> partida <strong>de</strong> nuestra experi<strong>en</strong>cia: “Un nuevo<br />

estudio <strong>de</strong> investigadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Cornell ha <strong>de</strong>scubierto que Facebook pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er<br />

una influ<strong>en</strong>cia positiva <strong>en</strong> <strong>la</strong> autoestima <strong>de</strong> los estudiantes universitarios”. 4<br />

En <strong>la</strong> misma ori<strong>en</strong>tación hay que m<strong>en</strong>cionar el libro <strong>de</strong>l filósofo arg<strong>en</strong>tino especializado<br />

<strong>en</strong> nuevos medios, Alejandro Gustavo Piscitelli: “EL PROYECTO FACEBOOK Y LA<br />

POSUNIVERSIDAD. Sistemas operativos sociales y <strong>en</strong>tornos abiertos <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje”. Aquí<br />

<strong>en</strong>contrarán una <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> su funcionami<strong>en</strong>to y algunos resultados alcanzados. El Proyecto<br />

Facebook <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires fue puesto <strong>en</strong> marcha <strong>en</strong> el 2009. “Vivimos un tiempo<br />

<strong>de</strong> cambios acelerados que exig<strong>en</strong> más que el mero aggiornam<strong>en</strong>to (actualización) bibliográfico o<br />

<strong>la</strong> adopción <strong>de</strong> nuevas herrami<strong>en</strong>tas. No es sufici<strong>en</strong>te con incorporar textos o tecnologías, si lo que<br />

los sosti<strong>en</strong>e es una pedagogía exhausta y limitada. (….) En es<strong>en</strong>cia, el Proyecto Facebook fue un<br />

int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong> un <strong>en</strong>torno co<strong>la</strong>borativo y abierto <strong>de</strong> educación, que se ajustara más a<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> maneras <strong>en</strong> que <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>mos que se produce el conocimi<strong>en</strong>to y m<strong>en</strong>os a una tradición educativa<br />

que <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a los alumnos como <strong>de</strong>stinatarios y no actores <strong>de</strong> este proceso.”, como bi<strong>en</strong> seña<strong>la</strong><br />

el Servico buscalibros. 5<br />

En el historial investigador <strong>de</strong> <strong>la</strong> que suscribe estas páginas <strong>en</strong>contramos, igualm<strong>en</strong>te,<br />

algunos preced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> esta experi<strong>en</strong>cia TIC <strong>en</strong> educación. M<strong>en</strong>cionemos aquí <strong><strong>la</strong>s</strong> refer<strong>en</strong>cias más<br />

relevantes.<br />

- Especial relevancia ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> publicación realizada para el Volum<strong>en</strong> “Universidad y<br />

difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura” <strong>de</strong> <strong>la</strong> revista <strong>de</strong> <strong>la</strong> UAM, Re<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro. Análisis <strong>de</strong> Problemas Universitarios:<br />

“Organización y p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Difusión <strong>Cultura</strong>l Universitaria como valor añadido <strong>de</strong> toda <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> sociedad.” (2004, Re<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro, nº 39). Como indica el Resum<strong>en</strong> que prece<strong>de</strong> a <strong>la</strong> publicación:<br />

“El artículo ofrece una sinopsis o visión global <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización y p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> difusión<br />

cultural universitaria <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida como valor añadido, es <strong>de</strong>cir, como increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l saber, no sólo<br />

<strong>de</strong> profesores y alumnos, sino <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> sociedad. Se <strong>de</strong>fi<strong>en</strong><strong>de</strong> una difusión cultural <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> comunicación basada, precisam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunicación y <strong>en</strong> sus efectos<br />

formativos <strong>en</strong> el <strong>en</strong>torno social. Para ello se analiza <strong>la</strong> situación y se propone un mo<strong>de</strong>lo dinámico<br />

y abierto <strong>de</strong> Universidad, <strong>de</strong>l que se ofrece una panorámica g<strong>en</strong>eral respecto a <strong>la</strong> organización y<br />

p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> difusión cultural, junto con algunos ejemplos.” 6<br />

- Con anterioridad al 2004, también <strong>en</strong> <strong>la</strong> revista Re<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro. Análisis <strong>de</strong> Problemas<br />

Universitarios, se publicó un <strong>en</strong>sayo <strong>en</strong> el Volum<strong>en</strong> “Reflexiones sobre ci<strong>en</strong>cia, técnica y arte<br />

/ Reflections on sci<strong>en</strong>ce, technique and art ”. El trabajo está <strong>en</strong>focado a <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> nuevas<br />

perspectivas para <strong>la</strong> integración <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to, lo que guarda re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia que<br />

nos ocupa, si bi<strong>en</strong> su pertin<strong>en</strong>cia afecta a un contexto más amplio. A saber: “Las <strong>en</strong>señanzas<br />

artísticas superiores <strong>en</strong> el fin <strong>de</strong> siglo: ori<strong>en</strong>taciones curricu<strong>la</strong>res para el siglo XXI / Fine Arts<br />

at the Turn of the C<strong>en</strong>tury: Curricu<strong>la</strong>r Approaches for the 21 st. C<strong>en</strong>tury.” (1997, Re<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro,<br />

nº 20). Véase el sumario. 7 Estas reflexiones <strong>en</strong> el ámbito educativo han contribuido a <strong><strong>la</strong>s</strong> bases<br />

3 http://www.facebook.com/Universities<br />

4 www.pressoffiiversities on Facebook http://www.pressoffice.cornell.edu/<br />

5 http://serviciobuscalibros.com.ar/in<strong>de</strong>x.php?main_page=product_book_info&cPath=75_117&products_id=3928<br />

6 http://redalyc.uaemex.mx/redalyc/pdf/340/34003909.pdf<br />

7 http://bibliotecadigital.conevyt.org.mx/servicios/hemeroteca/re<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro/no20.html<br />

320


legales <strong>de</strong> <strong>la</strong> actual legis<strong>la</strong>ción españo<strong>la</strong> que regu<strong>la</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>en</strong>señanzas artísticas superiores. 8<br />

- No todo son investigaciones curricu<strong>la</strong>res. Las investigaciones sobre <strong>la</strong> Universidad y<br />

<strong>la</strong> Educación pued<strong>en</strong> adoptar muchas formas. Una <strong>de</strong> el<strong><strong>la</strong>s</strong>, <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong>, es<br />

<strong>la</strong> que sosti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> “investigación como práctica artística”. El arte como pedagogía social es bi<strong>en</strong><br />

conocido. El artista hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> su producción artística <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista propio, distinto <strong>de</strong>l<br />

crítico <strong>de</strong> arte, aunque <strong>en</strong>tre ellos guard<strong>en</strong> semejanzas. Una reflexión sobre <strong>la</strong> obra artística <strong>de</strong> los<br />

últimos años ha sido publicada <strong>en</strong> <strong>la</strong> revista internacional online <strong>Visual</strong> Culture & G<strong>en</strong><strong>de</strong>r, Vol. 3<br />

(2008) (A peer-reviewed international multimedia journal published annually). Esta publicación<br />

aporta información precisa vincu<strong>la</strong>da a los contextos sociales y comunitarios. 9<br />

Citemos también como anteced<strong>en</strong>tes los congresos. Los congresos proporcionan a sus<br />

participantes y asist<strong>en</strong>tes un <strong>en</strong>torno intelectual idóneo para compartir trabajos. El intercambio<br />

<strong>de</strong> perspectivas y temas <strong>en</strong>tre diversos profesionales es <strong>de</strong>l todo necesario para <strong>la</strong> formación <strong>de</strong><br />

recursos humanos y <strong>de</strong>sarrollo económico. Se sabe que <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong>tre investigadores,<br />

profesores o estudiantes, es un factor <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico, fortalece <strong><strong>la</strong>s</strong> universida<strong>de</strong>s al<br />

tiempo que <strong><strong>la</strong>s</strong> internacionaliza, especialm<strong>en</strong>te si los Comités ci<strong>en</strong>tíficos están sujetos a evaluación<br />

externa. Con ello, <strong>la</strong> comunidad educativa se hace más profesional y competitiva, <strong>en</strong> el mejor<br />

s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra. Como reza el dicho: <strong>la</strong> investigación es “<strong>la</strong> gallina <strong>de</strong> los huevos <strong>de</strong> oro”.<br />

A<strong>de</strong>más, el gusto por el combate y <strong>la</strong> investigación son compatibles con <strong>la</strong> difusión<br />

cultural <strong>en</strong> una sociedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunicación, basada, como hemos visto, <strong>en</strong> el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

comunicación y <strong>en</strong> sus efectos formativos <strong>en</strong> el <strong>en</strong>torno social. El mo<strong>de</strong>lo dinámico y abierto <strong>de</strong><br />

Universidad es favorable a los contextos sociales y comunitarios. Nos remitimos a lo expuesto<br />

más arriba <strong>en</strong> el monográfico “Universidad y difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura” <strong>de</strong> <strong>la</strong> revista Re<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> UAM. Será sufici<strong>en</strong>te aquí m<strong>en</strong>cionar algún congreso re<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia educativa<br />

realizada..<br />

- Bajo el <strong>en</strong>unciado “EEES y re<strong>de</strong>s europeas. Por una converg<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> diverg<strong>en</strong>cia”<br />

(2008) se ha realizado una doble contribución al contexto europeo: visual por medio <strong>de</strong> un<br />

Póster y escrita por medio <strong>de</strong> una publicación <strong>en</strong> el Volum<strong>en</strong> II <strong>de</strong>l libro <strong>de</strong> Actas <strong>de</strong>l Congreso<br />

Internacional “Las <strong>en</strong>señanzas <strong>de</strong> Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong> <strong>en</strong> el Espacio Europeo <strong>de</strong> Educación Superior /<br />

Fine Arts Training Programs and the European Higher Education Area.” realizado <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad<br />

<strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong>tre el 11 y el 13 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2007. El espacio europeo <strong>de</strong> educación superior<br />

<strong>en</strong> el que nos <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvemos es fruto <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong> muchas personas. La recopi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> textos<br />

publicada con motivo <strong>de</strong>l congreso merece especial at<strong>en</strong>ción. Posee una edición impresa y carece<br />

<strong>de</strong> formato electrónico. Véase <strong>la</strong> Bibliografía <strong>en</strong> esta publicación.<br />

- En <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> investigación Technologies and Methodologies applied to Education and<br />

Research (I) se ha pres<strong>en</strong>tado una comunicación conjunta con un colega que está realizando <strong>la</strong><br />

tesis doctoral bajo mi tute<strong>la</strong>. A saber: P. Vivi<strong>en</strong>te Sole, V.J. Pérez Valero, “Promoting the Use of<br />

<strong>Digital</strong> Media in Art Teaching: a <strong>Digital</strong> and Hand Approach to Teaching Realistic Drawing.”<br />

ICERI 2008, International Confer<strong>en</strong>ce of Education, Research and Innovation, Madrid (Spain),<br />

17 th -19 th of November, 2008. Las publicaciones <strong>de</strong>l congreso están recopi<strong>la</strong>das <strong>en</strong> el CDR<br />

editado por ICERI. 10<br />

8 http://bases.cortesaragon.es/bases%5Cndocum<strong>en</strong>.nsf/%28SID%29/4CB0EBC3201575B6C1257432003F4A78?<br />

Op<strong>en</strong>Docum<strong>en</strong>t<br />

9 The Feminist Pedagogy of SAVE NATURE-SAVE CULTURE: A Double-Co<strong>de</strong>d Art Instal<strong>la</strong>tion<br />

http://128.118.229.237/vcg/3vo l/Pi<strong>la</strong>r.pdf<br />

10 http://www.iated.org/iceri 2008/Confer<strong>en</strong>ce_Programme_ web.pdf<br />

321


2. Páginas educativas <strong>en</strong> Facebook<br />

En su conjunto, <strong><strong>la</strong>s</strong> páginas educativas creadas <strong>en</strong> Facebook están vincu<strong>la</strong>das a <strong>la</strong> actividad<br />

doc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> una o varias asignaturas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Miguel<br />

Hernán<strong>de</strong>z. Es también <strong>la</strong> esfera <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>la</strong> comunicación (TIC) que afecta,<br />

aunque <strong>de</strong> modo <strong>de</strong>sigual, a todos los dominios, y al <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r.<br />

2.1. Objetivos<br />

- Fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia virtual y <strong>la</strong> internacionalización.<br />

- At<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> pluralidad (amplio colectivo social) y el pluralismo (los medios <strong>de</strong><br />

comunicación).<br />

- Guiar a los estudiantes a un nivel más profesional <strong>en</strong> el manejo <strong>de</strong> Facebook.<br />

- Hacer <strong>la</strong> información <strong>en</strong> Internet más accesible a los estudiantes.<br />

- Formar a los estudiantes <strong>en</strong> el manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> información necesaria y pertin<strong>en</strong>te.<br />

- G<strong>en</strong>erar y promover el conocimi<strong>en</strong>to, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>arlo y transmitirlo.<br />

2.2. Re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> páginas educativas<br />

Para un listado <strong>de</strong> páginas TIC <strong>en</strong> Facebook administradas por Pi<strong>la</strong>r Vivi<strong>en</strong>te véase <strong>la</strong> página <strong>en</strong><br />

Facebook: Umhvirtual Universidad Miguel Hernan<strong>de</strong>z En Información sobre esta página, <strong>en</strong><br />

Formación y empleo, <strong>en</strong> el apartado Empresas, se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>:<br />

Universidad Miguel Hernán<strong>de</strong>z, Facutad <strong>de</strong> Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong><br />

− Profesora Pi<strong>la</strong>r Vivi<strong>en</strong>te. Taller <strong>de</strong> Materiales y Construcción. con Pi<strong>la</strong>r Vivi<strong>en</strong>te<br />

− Profesora Vivi<strong>en</strong>te. Dibujo Morfológico. con Pi<strong>la</strong>r Vivi<strong>en</strong>te<br />

− Profesora Pi<strong>la</strong>r Vivi<strong>en</strong>te. Fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> fotográfica. con Pi<strong>la</strong>r Vivi<strong>en</strong>te<br />

− Área <strong>de</strong> Dibujo/Drawing Area. UMH Altea. con Pi<strong>la</strong>r Vivi<strong>en</strong>te<br />

Todas <strong><strong>la</strong>s</strong> páginas educativas han sido creadas por Pi<strong>la</strong>r Vivi<strong>en</strong>te, exceptuando <strong>la</strong> última página,<br />

que ha sido creada por Vic<strong>en</strong>te Javier Pérez para el área <strong>de</strong> Dibujo y don<strong>de</strong> todos los profesores<br />

<strong>de</strong>l área <strong>de</strong> dibujo con cu<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> Facebook son administradores.<br />

2.3. Histórico<br />

Como herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> innovación doc<strong>en</strong>te, <strong><strong>la</strong>s</strong> primeras páginas TIC <strong>de</strong> educación se introdujeron<br />

<strong>en</strong> el Curso Académico 2010/2011, curso <strong>en</strong> que se inició el título <strong>de</strong> Grado <strong>en</strong> Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Miguel Hernán<strong>de</strong>z. Entonces se crearon dos páginas para asignaturas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

lic<strong>en</strong>ciatura <strong>en</strong> extinción y una página para una asignatura <strong>de</strong>l nuevo grado recién iniciado. A<br />

saber:<br />

- DIBUJO II - 2º curso - 1º y 2º semestre. Lic<strong>en</strong>ciatura <strong>en</strong> Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong>.<br />

Profesora Vivi<strong>en</strong>te. Dibujo II.<br />

- TALLER DE MATERIALES Y CONSTRUCCIÓN - 4º curso - 3 nov. a 23 <strong>de</strong> marzo.<br />

Lic<strong>en</strong>ciatura <strong>en</strong> Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong>.<br />

Profesora Vivi<strong>en</strong>te. Taller <strong>de</strong> Materiales y Construcción<br />

- FUNDAMENTOS DE LA IMAGEN FOTOGRÁFICA - 1er curso - 2º semestre. Título <strong>de</strong><br />

Grado <strong>en</strong> Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong>.<br />

322


Profesora Vivi<strong>en</strong>te. Fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Imag<strong>en</strong> Fotográfica<br />

En el Curso Académico 2011/2012, <strong><strong>la</strong>s</strong> páginas abiertas correspond<strong>en</strong> a <strong><strong>la</strong>s</strong> sigui<strong>en</strong>tes asignaturas:<br />

- DIBUJO II - 2º curso - 1º y 2º semestre. Lic<strong>en</strong>ciatura <strong>en</strong> Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong>. La página TIC <strong>de</strong><br />

Dibujo II <strong>de</strong>l Curso Académico 2010/2011 ha sido asimi<strong>la</strong>da por <strong>la</strong> <strong>de</strong> Dibujo Morfológico.<br />

Profesora Vivi<strong>en</strong>te. Dibujo Morfológico.<br />

- DIBUJO MORFOLÓGICO - 2º curso - 1º semestre. Título <strong>de</strong> Grado <strong>en</strong> Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong>.<br />

Profesora Vivi<strong>en</strong>te. Dibujo Morfológico.<br />

- FUNDAMENTOS DE LA IMAGEN FOTOGRÁFICA - 1er curso - 2º semestre. Título<br />

<strong>de</strong> Grado <strong>en</strong> Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong>.<br />

Profesora Vivi<strong>en</strong>te. Fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Imag<strong>en</strong> Fotográfica<br />

3. Páginas <strong>en</strong> Facebook con <strong>la</strong> expresión “Profesora Vivi<strong>en</strong>te”<br />

Toda página TIC <strong>de</strong> educación <strong>en</strong> Facebook “creada y administrada” por <strong>la</strong> Pi<strong>la</strong>r Vivi<strong>en</strong>te para<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> asignaturas que imparte o ha impartido, estén o no bajo su responsabilidad (<strong>en</strong> calidad <strong>de</strong><br />

responsable <strong>de</strong> <strong>la</strong> asignatura <strong>en</strong> el Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Arte), comi<strong>en</strong>zan por <strong>la</strong> expresión “Profesora<br />

Vivi<strong>en</strong>te”, seguido <strong>de</strong>l nombre que recibe <strong>la</strong> asignatura.<br />

Todas <strong><strong>la</strong>s</strong> páginas TIC <strong>de</strong> educación <strong>en</strong> Facebook con <strong>la</strong> expresión “Profesora Vivi<strong>en</strong>te”<br />

ofrec<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> columna izquierda, <strong>en</strong> Información, <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te ley<strong>en</strong>da. “Página TIC <strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong><br />

doc<strong>en</strong>cia y asist<strong>en</strong>cia a mis c<strong><strong>la</strong>s</strong>es y tutorías. Un complem<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia que hace accesible los<br />

cont<strong>en</strong>idos más allá <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> limitaciones espaciales y temporales.” (ver Información). Inicialm<strong>en</strong>te,<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> páginas fueron concebidas como “apoyo a <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia y asist<strong>en</strong>cia a <strong><strong>la</strong>s</strong> c<strong><strong>la</strong>s</strong>es y tutorias” <strong>de</strong><br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> asignaturas <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> cuales soy responsable. Las páginas iniciaron su andadura con <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> ofrecer “un complem<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia” que hiciera “accesible los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> <strong>la</strong> asignatura<br />

más allá <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> limitaciones espaciales y temporales” con vistas al marco europeo <strong>de</strong> educación<br />

superior.<br />

Como herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> innovación doc<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> finalidad última <strong>de</strong> estas páginas <strong>de</strong> educación<br />

<strong>en</strong> Facebook es <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminada asignatura. No obstante, no parece<br />

imprescindible que el profesor que crea y administra una página <strong>en</strong> Facebook <strong>de</strong>ba ser también<br />

responsable <strong>de</strong> esta asignatura <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to.<br />

Precisam<strong>en</strong>te, este es el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> página creada <strong>en</strong> el curso 2010-2011 por Pi<strong>la</strong>r Vivi<strong>en</strong>te<br />

para <strong>la</strong> asignatura “Taller <strong>de</strong> Materiales y Construcción”. Esta asignatura está programada y ha sido<br />

impartida durante años por Silvia Mercé Cervelló, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su comi<strong>en</strong>zo está bajo <strong>la</strong> responsabilidad<br />

<strong>de</strong> qui<strong>en</strong> <strong>la</strong> programó, si<strong>en</strong>do ev<strong>en</strong>tualm<strong>en</strong>te impartida por Pi<strong>la</strong>r Vivi<strong>en</strong>te durante cuatro meses,<br />

cubri<strong>en</strong>do así <strong><strong>la</strong>s</strong> c<strong><strong>la</strong>s</strong>es <strong>de</strong> otro profesor <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> dibujo cuya vincu<strong>la</strong>ción <strong>la</strong>boral con <strong>la</strong><br />

universidad acababa <strong>de</strong> cesar. También sin continuidad <strong>de</strong> doc<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> esta asignatura, <strong>la</strong> página<br />

creada <strong>en</strong> Facebook fue <strong>de</strong> gran ayuda <strong>en</strong> su día, tanto para los alumnos como para <strong>la</strong> profesora:<br />

Profesora Vivi<strong>en</strong>te. Taller <strong>de</strong> Materiales y Construcción<br />

Así pues, <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, a fin <strong>de</strong> mejorar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanzaapr<strong>en</strong>dizaje,<br />

<strong>de</strong>bieran crearse tantas páginas como fuera necesario o se consi<strong>de</strong>re conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te. En<br />

el terr<strong>en</strong>o operativo <strong>de</strong>l au<strong>la</strong>, cada profesor crea sus propias situaciones instructivas, haya o no<br />

programado <strong>la</strong> asignatura y sea o no responsable <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma a los efectos <strong>de</strong> cualquier órgano <strong>de</strong><br />

gobierno como son los Departam<strong>en</strong>tos. Des<strong>de</strong> esta perspectiva, para que el profesor pueda crear y<br />

administrar una página TIC <strong>de</strong> educación <strong>en</strong> Facebook es “sufici<strong>en</strong>te y necesario” impartir c<strong><strong>la</strong>s</strong>es<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> asignatura a <strong>la</strong> que <strong>la</strong> página Facebook va asociada.<br />

323


4. Páginas <strong>en</strong> Facebook <strong>de</strong> asignaturas <strong>de</strong>l Grado<br />

4.1. P<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Estudios<br />

Como profesor que imparte dos cursos <strong>de</strong> Grado <strong>en</strong> el P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Activida<strong>de</strong>s Doc<strong>en</strong>tes 2011-2012,<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> formar parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> Grado para el diseño <strong>de</strong>l título <strong>de</strong> Grado <strong>en</strong> Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Miguel Hernán<strong>de</strong>z, parece razonable <strong>de</strong>dicar un espacio al P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Estudios que<br />

se está imp<strong>la</strong>ntado <strong>en</strong> estos mom<strong>en</strong>tos. Las distintas asignaturas <strong>de</strong>l Grado <strong>en</strong> Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong> ofrec<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> su página oficial <strong>de</strong> <strong>la</strong> web UMH información precisa sobre <strong>la</strong> titu<strong>la</strong>ción: Información Titu<strong>la</strong>ción<br />

-Curso 2011-2012, <strong>en</strong> http://www.umh.es . También po<strong>de</strong>mos <strong>en</strong>contrar aquí una Explicación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> P<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Estudios, muy útil para <strong>la</strong> confección <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> Guías doc<strong>en</strong>tes. De ahí<br />

provi<strong>en</strong><strong>en</strong> provi<strong>en</strong><strong>en</strong> los párrafos que transcribimos a continuación:<br />

“De acuerdo con el Art. 12.2 <strong>de</strong>l R.D. 1393/2007, el p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong>l Grado <strong>en</strong> Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />

con un total <strong>de</strong> 240 créditos, distribuidos <strong>en</strong> 4 cursos <strong>de</strong> 60 créditos cada uno, dividido cada uno <strong>de</strong><br />

ellos <strong>en</strong> 2 semestres, que incluy<strong>en</strong> toda <strong>la</strong> formación teórica y práctica que el estudiante <strong>de</strong>be adquirir<br />

para ejercer sus compet<strong>en</strong>cias. El crédito ECTS, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad Miguel Hernán<strong>de</strong>z ha sido <strong>de</strong>finido<br />

como equival<strong>en</strong>te a 25 horas <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>l estudiante, <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> cuales el 40% se consi<strong>de</strong>ran pres<strong>en</strong>ciales<br />

y el 60% se distribuy<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre tareas compartidas y autónomas <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia concreta,<br />

distribución que se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> correspondi<strong>en</strong>tes fichas recogidas <strong>en</strong> el punto 5.3 <strong>de</strong> esta memoria.<br />

El Grado <strong>en</strong> Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong> que se propone contemp<strong>la</strong> una formación común y obligatoria para todos<br />

los estudiantes <strong>de</strong>l Grado y dos itinerarios a escoger <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l perfil <strong>de</strong>seado: Itinerario <strong>Artes</strong><br />

Plásticas e Itinerario <strong>Artes</strong> <strong>Visual</strong>es y Diseño, pudi<strong>en</strong>do así obt<strong>en</strong>er <strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>ción<br />

<strong>en</strong> “<strong>Artes</strong> Plásticas” o “<strong>Artes</strong> <strong>Visual</strong>es y Diseño” reflejada <strong>en</strong> el Suplem<strong>en</strong>to Europeo al Título.<br />

El itinerario <strong>de</strong> “<strong>Artes</strong> plásticas” ati<strong>en</strong><strong>de</strong> al ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación artística libre y <strong>la</strong><br />

formación <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> técnicas y l<strong>en</strong>guajes artísticos que permitan <strong>la</strong> <strong>en</strong>unciación <strong>de</strong> un<br />

discurso propio y <strong>la</strong> capacitación para <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> proyectos artísticos personales.<br />

El itinerario “<strong>Artes</strong> visuales y diseño” está dirigido a <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> creativos con capacidad <strong>de</strong><br />

e<strong>la</strong>borar proyectos artísticos <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong>l diseño y comunicación audiovisual, profesionales<br />

con capacidad para adaptar sus estrategias creativas a necesida<strong>de</strong>s comunicativas dadas.<br />

En este marco, <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> los estudios conduc<strong>en</strong>tes al Grado <strong>en</strong> Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong> se divi<strong>de</strong> <strong>en</strong><br />

cinco módulos formativos:<br />

- Módulo <strong>de</strong> Fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje visual.<br />

- Módulo <strong>de</strong> Técnicas y procesos artísticos.<br />

- Módulo <strong>de</strong> L<strong>en</strong>guajes y procedimi<strong>en</strong>tos artísticos<br />

- Módulo <strong>de</strong> Metodologías <strong>de</strong> creación y producción <strong>de</strong> proyectos artísticos.<br />

- Módulo <strong>de</strong> Compet<strong>en</strong>cias Transversales y Profesionales.<br />

Los módulos formativos se correspond<strong>en</strong> <strong>en</strong> líneas g<strong>en</strong>erales con los módulos que se<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>en</strong> los estudios <strong>de</strong> Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong> <strong>en</strong> el contexto europeo. Dichos estudios combinan <strong>la</strong><br />

formación <strong>en</strong> cont<strong>en</strong>idos específicos con una complejidad progresiva <strong>de</strong> los problemas prácticos a<br />

resolver hasta llegar a <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> proyectos específicos.<br />

Los dos primeros módulos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un carácter fundam<strong>en</strong>tal y ti<strong>en</strong><strong>en</strong> como finalidad <strong>la</strong><br />

adquisición <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias fundam<strong>en</strong>tales, conceptuales y técnicas, <strong>en</strong> el conocimi<strong>en</strong>to y uso<br />

<strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje visual y <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> técnicas y procesos artísticos. Abarcan el primer y segundo curso <strong>de</strong>l<br />

grado.<br />

Una vez adquirida esta formación básica y común, <strong>en</strong> el tercer curso y el primer semestre<br />

<strong>de</strong>l cuarto curso se impart<strong>en</strong> los dos módulos sigui<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los cuales el/<strong>la</strong> estudiante <strong>de</strong>be cursar el<br />

bloque <strong>de</strong> materias correspondi<strong>en</strong>te al itinerario escogido. Estos módulos completan <strong>la</strong> formación<br />

<strong>en</strong> el conocimi<strong>en</strong>to y práctica <strong>de</strong> los l<strong>en</strong>guajes artísticos y el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> proyectos creativos <strong>en</strong><br />

cada uno <strong>de</strong> los dos itinerarios ofertados.”<br />

324


4.2. Asignaturas <strong>de</strong>l Grado con página Facebook<br />

El P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong>l título <strong>de</strong> Grado <strong>en</strong> Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Miguel Hernán<strong>de</strong>z exige<br />

adaptarse a nuevos mo<strong>de</strong>los curricu<strong>la</strong>res. A continuación, <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>mos <strong><strong>la</strong>s</strong> asignaturas <strong>de</strong> Grado<br />

<strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> que soy responsable y sus páginas correspondi<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> Facebook para el curso académico<br />

2011-2012:<br />

- Curso 2011-2012. El primer año que se imparte DIBUJO MORFOLÓGICO - 2º curso<br />

- 1º semestre. Título <strong>de</strong> Grado <strong>en</strong> Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong>. Módulo <strong>de</strong> Técnicas y procesos artísticos.<br />

Asignatura básica. Profesora Vivi<strong>en</strong>te. Dibujo Morfológico.<br />

- Curso 2011-2012. El segundo año que se imparte FUNDAMENTOS DE LA IMAGEN<br />

FOTOGRÁFICA - 1er curso - 2º semestre. Título <strong>de</strong> Grado <strong>en</strong> Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong>. Módulo <strong>de</strong><br />

Fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje visual. Asignatura obligatoria. Profesora Vivi<strong>en</strong>te. Fundam<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Imag<strong>en</strong> Fotográfica<br />

Las páginas <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>das se inscrib<strong>en</strong> <strong>en</strong> el p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong>l Grado <strong>en</strong> Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Universidad Miguel Hernán<strong>de</strong>z. Por tanto, sigu<strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> indicaciones g<strong>en</strong>erales sobre <strong><strong>la</strong>s</strong> modalida<strong>de</strong>s<br />

y metodologías <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza-apr<strong>en</strong>dizaje a aplicar <strong>en</strong> este Grado. Las páginas <strong>en</strong> Facebook <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

dos asignaturas <strong>de</strong> Grado bajo mi responsabilidad están estrecham<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionadas, con frecu<strong>en</strong>cia<br />

compart<strong>en</strong> información <strong>en</strong> muchas publicaciones: <strong>en</strong><strong>la</strong>ces, textos, fotografías, vi<strong>de</strong>os, notas, etc.<br />

Pero hay que seña<strong>la</strong>r que compart<strong>en</strong> cont<strong>en</strong>idos no sólo <strong>de</strong>bido a <strong><strong>la</strong>s</strong> características propias <strong>de</strong><br />

cada una <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> asignaturas, los respectivos corpus disciplinares y el conocido par<strong>en</strong>tesco <strong>en</strong>tre<br />

el Dibujo y <strong>la</strong> Fotografía, sino también, y <strong>en</strong> gran medida, como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> nuevas<br />

metodologías <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza-apr<strong>en</strong>dizaje que acompañan al nuevo Grado.<br />

En efecto, <strong><strong>la</strong>s</strong> dos asignaturas compart<strong>en</strong> “compet<strong>en</strong>cias fundam<strong>en</strong>tales, conceptuales y<br />

técnicas, <strong>en</strong> el conocimi<strong>en</strong>to y uso <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje visual y <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> técnicas y procesos artísticos”<br />

propias <strong>de</strong> los dos primeros módulos y que el estudiante <strong>de</strong>be adquirir. Remitimos al lector a <strong>la</strong><br />

información sobre <strong>la</strong> titu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Grado que ofrece <strong>la</strong> página oficial <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> distintas asignaturas <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> web UMH, <strong>en</strong> Información Titu<strong>la</strong>ción -Curso 2011-2012, <strong>en</strong> http://www.umh.es :<br />

“Los difer<strong>en</strong>tes módulos están integrados por materias cuya distribución se realiza por semestres a<br />

lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los cuatro años <strong>de</strong> duración <strong>de</strong>l Título. En 1º curso se ofertan todas <strong><strong>la</strong>s</strong> materias básicas<br />

con el propósito <strong>de</strong> que el/<strong>la</strong> estudiante consiga <strong>la</strong> formación necesaria para abordar con garantías<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> materias obligatorias <strong>de</strong>l Grado, que se impart<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre el 2º curso y el primer semestre <strong>de</strong> 4º<br />

curso.”<br />

En g<strong>en</strong>eral, <strong>en</strong> cuanto herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> innovación doc<strong>en</strong>te, <strong><strong>la</strong>s</strong> páginas TIC <strong>de</strong> educación <strong>en</strong><br />

Facebook contribuy<strong>en</strong>, <strong>de</strong> alguna manera, al proceso <strong>de</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong>l título <strong>de</strong> Grado <strong>en</strong> Bel<strong><strong>la</strong>s</strong><br />

<strong>Artes</strong> <strong>en</strong> todo lo refer<strong>en</strong>te a modalida<strong>de</strong>s y metodologías <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza-apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong>l grado <strong>en</strong><br />

Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong>. Esto es:<br />

- Modalida<strong>de</strong>s con Horario Pres<strong>en</strong>cial: C<strong><strong>la</strong>s</strong>es Teóricas, Seminarios-Talleres, C<strong><strong>la</strong>s</strong>es<br />

Prácticas, Tutorías.<br />

- Modalida<strong>de</strong>s con Horario No Pres<strong>en</strong>cial: Estudio y trabajo individual, Estudio y trabajo<br />

<strong>en</strong> grupo.<br />

Metodología g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l grado/máster, Método expositivo/ Lección magistral participativa,<br />

Resolución <strong>de</strong> ejercicios y problemas, Apr<strong>en</strong>dizaje ori<strong>en</strong>tado a proyectos, Apr<strong>en</strong>dizaje cooperativo.<br />

Por ejemplo, <strong>la</strong> asignatura <strong>de</strong> Dibujo Morfológico posee 6 créditos ECTS y un total <strong>de</strong><br />

150 horas <strong>de</strong> trabajo con activida<strong>de</strong>s formativas repartidas <strong>en</strong> tres tipos <strong>de</strong> tareas:<br />

325


a) Tareas dirigidas. C<strong><strong>la</strong>s</strong>es teóricas 30 horas / C<strong><strong>la</strong>s</strong>es prácticas 30 horas: 60 horas dirigidas.<br />

b) Tareas compartidas. Seminarios y talleres / Tutorías / Revisión <strong>de</strong> exámemes y tareas /<br />

Evaluaciones: 40 horas compartidas.<br />

c) Tareas autónomas <strong>de</strong>l estudiante. Preparación c<strong><strong>la</strong>s</strong>es teoría / Preparación trabajos c<strong><strong>la</strong>s</strong>es<br />

práctica / Estudio y trabajo individual / Estudio y trabajo <strong>en</strong> grupo: 50 horas autónomas.<br />

Las metodologías que se utilizan <strong>en</strong> esta asignatura son: Expositivo/Lección magistral, Estudio<br />

<strong>de</strong> casos, Resolución <strong>de</strong> ejercicios y problemas, Apr<strong>en</strong>dizaje basado <strong>en</strong> problemas, Apr<strong>en</strong>dizaje<br />

cooperativo.<br />

Así pues, <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> tareas por parte <strong>de</strong>l estudiante y <strong>de</strong>l profesor no resulta fácil,<br />

máxime cuando el curso 2011-2012 es el primero que acoge dicha asignatura. Esto afecta a todos<br />

los que nos ha cogido el cambio <strong>de</strong>l sistema educativo y t<strong>en</strong>emos alguna responsabilidad <strong>en</strong> el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación. Debemos acostumbrarnos a estar perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te cuestionados por<br />

<strong>la</strong> comunidad educativa, <strong>de</strong> manera manifiesta o implícita. Pero no nos <strong>en</strong>gañemos, lo estamos<br />

todavía más por los nuevos modos <strong>de</strong> crear y transmitir conocimi<strong>en</strong>to. No hay refugio posible ni<br />

actitud <strong>de</strong>f<strong>en</strong>siva que valga ante <strong>la</strong> situación. La adopción <strong>de</strong> nuevas herrami<strong>en</strong>tas se impone con<br />

celeridad. Hay que ponerse al día, y <strong>la</strong> puesta a punto pasa por <strong><strong>la</strong>s</strong> TIC.<br />

Nada nace ex nihilo, ni se manifiesta <strong>de</strong> un día a otro. Es preciso crear espacios<br />

experim<strong>en</strong>tales, que <strong>de</strong>j<strong>en</strong> un sedim<strong>en</strong>to o poso sobre el que operar más tar<strong>de</strong> <strong>en</strong> una fase posterior,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> que trabajamos sobre lo acumu<strong>la</strong>do, ajustamos resultados, difer<strong>en</strong>ciamos estratos, incluy<strong>en</strong>do<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> capas no <strong>de</strong>seadas o buscadas. En tanto que herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> innovación doc<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> página no<br />

<strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser, <strong>en</strong> es<strong>en</strong>cia, un instrum<strong>en</strong>to. En pocas pa<strong>la</strong>bras, po<strong>de</strong>mos incorporar mejor y <strong>de</strong> manera<br />

más eficaz <strong>la</strong> “metodología específica <strong>de</strong> <strong>la</strong> asignatura” <strong>de</strong> Grado con <strong>la</strong> ayuda que presta <strong>la</strong> página<br />

TIC creada <strong>en</strong> Facebook a este objeto: Profesora Vivi<strong>en</strong>te. Dibujo Morfológico.<br />

Lo mismo pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse <strong>de</strong> <strong>la</strong> asignatura <strong>de</strong> Fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Imag<strong>en</strong> Fotográfica.<br />

Veáse <strong>la</strong> página <strong>en</strong> Facebook: Profesora Vivi<strong>en</strong>te. Fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Imag<strong>en</strong> Fotográfica<br />

En el curso 2010-2011, esta asignatura estuvo dirigida a un colectivo <strong>de</strong> 184 estudiantes,<br />

que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran una vez por semana <strong>en</strong> <strong>la</strong> c<strong><strong>la</strong>s</strong>e teórica durante 1 hora. La asignatura posee 6<br />

créditos ECTS y un total <strong>de</strong> 150 horas <strong>de</strong> trabajo, <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> cuales:<br />

a) Tareas dirigidas. C<strong><strong>la</strong>s</strong>es teóricas 15 horas / C<strong><strong>la</strong>s</strong>es prácticas 45 horas: 60 Horas dirigidas.<br />

b) Tareas compartidas: 30 horas compartidas.<br />

c) Tareas autónomas <strong>de</strong>l estudiante: 60 horas autónomas.<br />

El sistema <strong>de</strong> calificación establece un 80% <strong>de</strong> nota práctica y un 20% <strong>de</strong> nota teórica (15%<br />

memorias, 5% prueba escrita).<br />

Mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> Fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Imag<strong>en</strong> Fotográfica se imparte a cuatro<br />

grupos difer<strong>en</strong>ciados <strong>en</strong> razón a 3 horas consecutivas por semana para cada grupo y <strong>la</strong> teórica<br />

unifica los cuatro grupos (184 estudiantes matricu<strong>la</strong>dos) durante 1 hora una vez por semana, <strong>la</strong><br />

asignatura <strong>de</strong> Dibujo Morfológico integra teoría y práctica <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> los cuatro grupos<br />

difer<strong>en</strong>ciados (30 a 35 alumnos), <strong>en</strong> razón a 4 horas consecutivas por semana <strong>en</strong> el Taller <strong>de</strong><br />

Dibujo.<br />

En el taller <strong>de</strong> Dibujo <strong>de</strong> 2º curso, don<strong>de</strong> actuamos a modo <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio, <strong>la</strong> teoría está <strong>de</strong>l<br />

todo integrada <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica. A<strong>de</strong>más, cada grupo está <strong>en</strong> manos <strong>de</strong> un único profesor. De este modo,<br />

resulta bastante más cómodo ir <strong>de</strong> <strong>la</strong> teoría a <strong>la</strong> práctica, <strong>de</strong> lo g<strong>en</strong>eral a lo particu<strong>la</strong>r, y viceversa,<br />

<strong>de</strong> lo particu<strong>la</strong>r a lo g<strong>en</strong>eral, <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica a <strong>la</strong> teoría. Las condiciones que favorec<strong>en</strong> <strong>la</strong> integración<br />

<strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> “el aquí y ahora” <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to pres<strong>en</strong>te, el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia, son<br />

necesarias. No por casualidad Paul Valèry nos recuerda que el método <strong>de</strong> Leonardo da Vinci no<br />

326


separa <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica, el compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong>l crear. También <strong>la</strong> transmisión <strong>de</strong>l saber (teórico<br />

y práctico) <strong>en</strong> los talleres <strong>de</strong> dibujo se da a un ritmo más espaciado y re<strong>la</strong>jado. Interca<strong>la</strong>r <strong>la</strong> teoría<br />

<strong>en</strong>tre los ejercicios y dibujos <strong>en</strong> curso, realizados o por realizar, es una estrategia fundam<strong>en</strong>tal para<br />

<strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción. El estudiante permanece más at<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> actividad doc<strong>en</strong>te se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> un<br />

concepto integral <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación, lo que también <strong>en</strong>traña una re<strong>la</strong>ción individualizada más eficaz.<br />

Con <strong>la</strong> puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong> <strong>la</strong> asignatura <strong>de</strong> Fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Imag<strong>en</strong><br />

Fotográfica <strong>en</strong> el curso 2010-2011 (1º Grado - Básica - 2º Semestre) hemos introducido nuevos<br />

modos <strong>de</strong> crear y transmitir conocimi<strong>en</strong>to, ajustándonos al contexto europeo. La tradición<br />

educativa por <strong>la</strong> que los estudiantes son consi<strong>de</strong>rados <strong>de</strong>stinatarios y no actores <strong>en</strong> el proceso ha<br />

pasado a <strong>la</strong> historia. Sin embargo, transmitir conocimi<strong>en</strong>to a colectivos amplios y a<strong>de</strong>más producir<br />

conocimi<strong>en</strong>to se convierte hoy <strong>en</strong> un auténtico reto, no ya un <strong>de</strong>safío humano, que también lo<br />

es, sino ante todo un <strong>de</strong>safío tecnológico. Los recortes <strong>en</strong> los presupuestos universitarios están<br />

al ord<strong>en</strong> <strong>de</strong>l día, afectando tanto a los recursos educativos como a <strong>la</strong> investigación. Las medidas<br />

<strong>de</strong> austeridad empiezan a pasar factura, con m<strong>en</strong>os citas ci<strong>en</strong>tíficas que restan proyección a los<br />

c<strong>en</strong>tros. Y para mayor contratiempo, llueve sobre mojado. La crisis económica coinci<strong>de</strong> con el<br />

mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>en</strong> el Espacio Europeo <strong>de</strong> Educación Superior (EEES), <strong>en</strong> el que <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong>be ser por ley más personalizada y don<strong>de</strong> hay que t<strong>en</strong><strong>de</strong>r a los grupos reducidos <strong>de</strong> alumnos, a<br />

los seminarios.<br />

5. Tutoría virtual y doc<strong>en</strong>cia virtual <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> páginas Facebook<br />

Sin <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> un <strong>en</strong>torno co<strong>la</strong>borativo y abierto <strong>de</strong> educación a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> página<br />

TIC <strong>de</strong> Facebook, <strong>en</strong>tre otras herrami<strong>en</strong>tas disponibles, <strong>la</strong> ratio <strong>de</strong> estudiantes/profesores <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

asignatura <strong>de</strong> Fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Imag<strong>en</strong> Fotográfica habría sido inasumible, al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> lo que<br />

respecta a <strong><strong>la</strong>s</strong> c<strong><strong>la</strong>s</strong>es teóricas semanales <strong>de</strong> una hora. Pero gracias a <strong>la</strong> función tutorial <strong>de</strong> <strong>la</strong> página<br />

TIC, creada, administrada, li<strong>de</strong>rada y coordinada por <strong>la</strong> responsable <strong>de</strong> <strong>la</strong> asignatura, unido a <strong>la</strong><br />

bu<strong>en</strong>a disposición <strong>de</strong>l alumnado y <strong>de</strong> los profesores a cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>en</strong> los talleres, hemos<br />

satisfecho los objetivos y cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> asignatura. Hay muchos ejemplos <strong>de</strong><br />

casos exitosos <strong>de</strong> tutorías personalizadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> página <strong>de</strong> Facebook <strong>de</strong> esta asignatura.<br />

Por otra parte, hemos evitado <strong>la</strong> t<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> caer <strong>de</strong> nuevo <strong>en</strong> <strong>la</strong> falsa dicotomía que<br />

separa artificialm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica, incluso si <strong><strong>la</strong>s</strong> c<strong><strong>la</strong>s</strong>es teóricas y <strong><strong>la</strong>s</strong> c<strong><strong>la</strong>s</strong>es prácticas <strong>de</strong><br />

Fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Imag<strong>en</strong> Fotográfica han sido <strong>en</strong>carnadas <strong>en</strong> distintos profesores e impartidas <strong>en</strong><br />

espacios difer<strong>en</strong>tes. Uno y otro compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación han sido integrados a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te<br />

por el alumno, <strong>en</strong> proporciones y tiempos <strong>de</strong>siguales, pero, finalm<strong>en</strong>te, facilitando al estudiante<br />

“una estructura que lo articu<strong>la</strong> al comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> sus estudios”.<br />

Durante el 2º semestre <strong>de</strong>l 2011se ha mant<strong>en</strong>ido una dirección flexible pero exig<strong>en</strong>te y<br />

rigurosa, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do por lema el popu<strong>la</strong>r dicho: “batir el hierro cuando está cali<strong>en</strong>te”. Así que los<br />

problemas se han resuelto sobre <strong>la</strong> marcha. De este modo, <strong>la</strong> Guía doc<strong>en</strong>te inicial <strong>de</strong> Fundam<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Imag<strong>en</strong> Fotográfica ha sido modificada a co<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia vivida. En el curso 2011-<br />

2012 se espera una mayor flui<strong>de</strong>z <strong>de</strong>l nuevo mo<strong>de</strong>lo educativo europeo instaurado. Sin embargo,<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> modificaciones durante <strong>la</strong> fase <strong>de</strong> imp<strong>la</strong>ntación el título <strong>de</strong> Grado son inevitables, aunque<br />

progresivam<strong>en</strong>te in <strong>de</strong>creci<strong>en</strong>do.<br />

Las Guías doc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> asignaturas <strong>de</strong>l Grado disponibles <strong>en</strong> <strong>la</strong> página web oficial<br />

requier<strong>en</strong> un proceso <strong>de</strong> e<strong>la</strong>boración l<strong>en</strong>to y minucioso hasta dotar<strong>la</strong> <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido y articu<strong>la</strong>r<br />

todos sus elem<strong>en</strong>tos. Se ha observado que <strong>la</strong> información no siempre está al alcance <strong>de</strong>l nivel<br />

intelectual medio con el que los estudiantes inician sus estudios universitarios. La percepción que<br />

el estudiante <strong>de</strong> primer ciclo ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guía doc<strong>en</strong>te es, por lo g<strong>en</strong>eral, crítica pero constructiva.<br />

327


La v<strong>en</strong> poco intuitiva y atractiva, poco manejable. Con frecu<strong>en</strong>cia “se hac<strong>en</strong> un lío”, empleando<br />

sus pa<strong>la</strong>bras. Una <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> medidas tomadas al respecto ha consistido <strong>en</strong> sintetizar <strong>la</strong> información<br />

es<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guía doc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> imág<strong>en</strong>es, mapas m<strong>en</strong>tales, esquemas, vi<strong>de</strong>os, etc., que se ajust<strong>en</strong><br />

más a <strong><strong>la</strong>s</strong> maneras <strong>en</strong> que <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>mos que se produce el conocimi<strong>en</strong>to. Aquí es don<strong>de</strong> <strong>en</strong>tran <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

TIC. Las páginas <strong>de</strong> educación <strong>en</strong> Facebook son prácticas, intuitivas y estimu<strong>la</strong>ntes, proporcionan<br />

ori<strong>en</strong>tación, tute<strong>la</strong>, ayuda, asist<strong>en</strong>cia y consejo, es <strong>de</strong>cir, tute<strong>la</strong>n sin recurrir a los mecanismos<br />

represivos o <strong>en</strong>aj<strong>en</strong>antes <strong>de</strong> los sistemas educativos autoritarios. En <strong>de</strong>finitiva, cumpl<strong>en</strong> su rol <strong>de</strong><br />

tutoría.<br />

Las páginas educativas creadas <strong>en</strong> Facebook ejerc<strong>en</strong> una importante acción tutorial. La<br />

tutoría, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida como elem<strong>en</strong>to individualizador a <strong>la</strong> vez que integrador <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación, es un<br />

compon<strong>en</strong>te es<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong> función doc<strong>en</strong>te. Y es, también, un requisito <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> nuevas metodologías<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza-apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong>l Espacio Europeo <strong>de</strong> Educación Superior (EEES). La acción tutorial<br />

preserva <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción individualizada, proporciona especialización, experi<strong>en</strong>cia y estímulo, es<br />

compatible con <strong>la</strong> evaluación continua y personalizada, y con un sistema <strong>de</strong> calificación basado<br />

<strong>en</strong> los porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> distintas tareas o activida<strong>de</strong>s.<br />

La función “<strong>de</strong> apoyo a <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia y asist<strong>en</strong>cia a mis c<strong><strong>la</strong>s</strong>es y tutorías” <strong>en</strong>cabeza y <strong>de</strong>fine<br />

todas <strong><strong>la</strong>s</strong> páginas educativas creadas. Esta función se hace efectiva <strong>en</strong> cuanto el estudiante, como<br />

actor activo implicado <strong>en</strong> el proceso educativo, asimi<strong>la</strong> <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza-apr<strong>en</strong>dizaje<br />

<strong>la</strong> información almac<strong>en</strong>ada (escrita, visual, multimedia, etc.) <strong>en</strong> <strong>la</strong> página TIC <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> distintas tareas o activida<strong>de</strong>s formativas que está realizando, ha realizado o va a realizar. El<br />

apr<strong>en</strong>dizaje ti<strong>en</strong>e que ser significativo para el estudiante, si no no habrá cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> actitud como<br />

resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> asimi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> un nuevo cont<strong>en</strong>ido (<strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza). Así pues, este apr<strong>en</strong>dizaje sale<br />

<strong>de</strong>l au<strong>la</strong>, para volver <strong>de</strong> nuevo al au<strong>la</strong> bi<strong>en</strong> asimi<strong>la</strong>do, y no está sujeto a sesiones pres<strong>en</strong>ciales,<br />

está siempre a disposición <strong>de</strong>l estudiante. La página “hace accesible los cont<strong>en</strong>idos más allá <strong>de</strong><br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> limitaciones espaciales y temporales” y satisface <strong>de</strong> este modo <strong><strong>la</strong>s</strong> exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva<br />

metodología doc<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l Grado.<br />

Al igual que <strong>la</strong> tutoría virtual, <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia virtual también se difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> los roles<br />

doc<strong>en</strong>tes. Las páginas educativas <strong>de</strong> Facebook supon<strong>en</strong> una estrategia doc<strong>en</strong>te comp<strong>en</strong>satoria a<br />

<strong><strong>la</strong>s</strong> limitaciones inevitables que acompañan los cambio <strong>de</strong> paradigma, como son los cambios<br />

<strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los educativos, <strong>la</strong> perviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los agotados <strong>en</strong> situaciones <strong>de</strong> transformación<br />

o cambio, <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> pedagogías obsoletas, limitadas. Como herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> innovación<br />

doc<strong>en</strong>te compartida, p<strong>la</strong>nificada, conci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te dirigida, <strong><strong>la</strong>s</strong> páginas creadas <strong>en</strong> Facebook<br />

empezaron si<strong>en</strong>do útiles <strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> sesiones individuales y con los grupos reducidos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el comi<strong>en</strong>zo<br />

<strong>de</strong>l curso. Por el contrario, sólo es bi<strong>en</strong> avanzado el semestre cuando <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong>l colectivo<br />

matricu<strong>la</strong>do se b<strong>en</strong>eficia pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te <strong>de</strong> el<strong><strong>la</strong>s</strong>. Se compr<strong>en</strong><strong>de</strong> que introducir una nueva herrami<strong>en</strong>ta<br />

lleve tiempo, con <strong>la</strong> herrami<strong>en</strong>ta también se instaura un nueva pedagogía y una nueva forma <strong>de</strong><br />

apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r, con <strong>la</strong> cual el <strong>de</strong>stinatario no está familiarizado.<br />

El papel que juegan <strong><strong>la</strong>s</strong> páginas TIC <strong>en</strong> el proceso educativo <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza-apr<strong>en</strong>dizaje es<br />

doble, ayudan al disc<strong>en</strong>te tanto como al doc<strong>en</strong>te a hacer fr<strong>en</strong>te a los cambios, sean éstos previstos<br />

o inesperados. Pongamos por ejemplo <strong><strong>la</strong>s</strong> emerg<strong>en</strong>cias o sustituciones, cuando se asum<strong>en</strong><br />

asignaturas bajo <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> otros profesores sin haber<strong><strong>la</strong>s</strong> impartido previam<strong>en</strong>te, como<br />

sucedió <strong>en</strong> el curso 2010-2011con <strong>la</strong> asignatura <strong>de</strong> Talleres <strong>de</strong> Materiales y Construcción (4º curso<br />

- Lic<strong>en</strong>ciatura). La transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> procesos <strong>de</strong>sconocidos fue completada con <strong>la</strong> página TIC. Así<br />

también, <strong><strong>la</strong>s</strong> incid<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>gunas <strong>en</strong> <strong>la</strong> programación, como es el caso <strong>de</strong> Fundam<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Imag<strong>en</strong> Fotográfica (1er curso - Grado), <strong>en</strong> el caso particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> Convocatoria <strong>de</strong>l Proyecto<br />

Fotográfico, junio <strong>de</strong> 2011. A todo esto se ha hecho fr<strong>en</strong>te con a <strong><strong>la</strong>s</strong> páginas creadas <strong>en</strong> Facebook,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> subir información pertin<strong>en</strong>te, actualizar datos con celeridad, hacer modificaciones sobre<br />

328


<strong>la</strong> marcha, hasta disponer <strong>de</strong> un histórico que permita un sistema <strong>de</strong> control y autoevaluación<br />

doc<strong>en</strong>te, un seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia actividad <strong>de</strong>sempeñada, más humana, intuitiva y ágil, lo que<br />

también hace a <strong>la</strong> asignatura más viva, eficaz y apetecible a lo ojos <strong>de</strong> los estudiantes.<br />

Las activida<strong>de</strong>s formativas <strong>de</strong>l Grado están distribuidas <strong>en</strong> horas dirigidas, compartidas o<br />

semidirigidas y autónomas. Esta organización triangu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s integra todas <strong><strong>la</strong>s</strong> categorías<br />

y tipologías <strong>de</strong> dibujo y fotografías, lo que supone doc<strong>en</strong>as <strong>de</strong> ejercicios. Las páginas TIC adoptan<br />

<strong>la</strong> función <strong>de</strong> un espacio o cont<strong>en</strong>edor don<strong>de</strong> se van sedim<strong>en</strong>tando <strong><strong>la</strong>s</strong> distintas situaciones<br />

instructivas que van surgi<strong>en</strong>do a medida que se realizan <strong><strong>la</strong>s</strong> tareas. Facebook no es un simple<br />

escaparate ni un lugar restringido al <strong>en</strong>tret<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> información. La manera más rápida <strong>de</strong><br />

obt<strong>en</strong>er información es, <strong>en</strong> efecto, Internet. Ahora bi<strong>en</strong>, el problema <strong>en</strong> <strong>la</strong> búsqueda docum<strong>en</strong>tal <strong>en</strong><br />

Internet está <strong>en</strong> <strong>la</strong> “accesibilidad” a <strong>la</strong> información. Vivimos <strong>en</strong> un mundo don<strong>de</strong> <strong>la</strong> información<br />

es muy amplia y fluye constantem<strong>en</strong>te. Por eso hay que saber cuál es <strong>la</strong> información necesaria:<br />

ésta <strong>de</strong>be ser precisa y pertin<strong>en</strong>te para los objetivos p<strong>la</strong>nteados, <strong>de</strong>be ser también <strong>en</strong>tregada <strong>de</strong> un<br />

modo ord<strong>en</strong>ado para po<strong>de</strong>r ser utilizada otra vez sin dificultad.<br />

6. Conclusiones<br />

Se necesita tiempo y <strong>en</strong>ergía para todo ello, <strong>de</strong>scubrir el funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> herrami<strong>en</strong>ta y<br />

obt<strong>en</strong>er algunos resultados lleva muchas horas <strong>de</strong> trabajo. La experi<strong>en</strong>cia realizada ha requerido<br />

una investigación sobre fu<strong>en</strong>tes docum<strong>en</strong>tales: docum<strong>en</strong>tación informativa, estrategia <strong>de</strong> búsqueda,<br />

c<strong><strong>la</strong>s</strong>ificación <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos según soporte, etc. El proceso <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza-apr<strong>en</strong>dizaje registrado<br />

<strong>en</strong> <strong><strong>la</strong>s</strong> páginas TIC creadas <strong>en</strong> Facebook ha supuesto <strong>de</strong> por sí una investigación, cuyos resultados<br />

esperamos sean útiles a <strong>la</strong> comunidad educativa. Los resultados obt<strong>en</strong>idos han superado <strong><strong>la</strong>s</strong><br />

expectativas <strong>de</strong>l punto <strong>de</strong> partida inicial. Los estudiantes han alcanzado un nivel más profesional<br />

<strong>en</strong> el manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> herrami<strong>en</strong>ta, si bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> forma muy <strong>de</strong>sigual, lo que apreciamos <strong>en</strong> el 2º curso<br />

<strong>de</strong> Grado. Trabajar <strong>en</strong> <strong>en</strong>tornos abiertos <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza-apr<strong>en</strong>dizaje es una av<strong>en</strong>tura, que también<br />

pue<strong>de</strong> traer gratas sorpresas, el reconocimi<strong>en</strong>to internacional <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el extranjero, <strong>la</strong> cooperación<br />

con un nuevo ord<strong>en</strong> global, a re<strong>de</strong>s internacionales <strong>de</strong> estudiantes y profesores.<br />

En su conjunto, <strong><strong>la</strong>s</strong> páginas TIC creadas <strong>en</strong> Facebook propon<strong>en</strong> una modalidad educativa<br />

más dinámica, flexible e interactiva, actúan como pizarra y biblioteca al mismo tiempo, van<br />

dirigidas a los estudiantes matricu<strong>la</strong>dos pero están abiertas a toda <strong>la</strong> comunidad educativa y <strong>la</strong><br />

sociedad <strong>en</strong>tera, con el paso <strong>de</strong>l tiempo g<strong>en</strong>eran una base <strong>de</strong> datos importante frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

consultada rica <strong>en</strong> com<strong>en</strong>tarios, razón por <strong>la</strong> que constituy<strong>en</strong> un excel<strong>en</strong>te punto <strong>de</strong> partida para<br />

organizar y p<strong>la</strong>nificar una futura doc<strong>en</strong>cia virtual. Volcar toda <strong>la</strong> información <strong>en</strong> un blog <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> UMH sería una solución a<strong>de</strong>cuada para difer<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> doc<strong>en</strong>cia virtual <strong>de</strong> <strong>la</strong> tutoría virtual,<br />

los cont<strong>en</strong>idos invariables <strong>de</strong> <strong>la</strong> asignatura <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunicación personal <strong>en</strong> torno a ellos con los<br />

alumnos. Queda aquí abierta una futura investigación <strong>en</strong> recursos doc<strong>en</strong>tes con <strong><strong>la</strong>s</strong> TIC. Esperamos<br />

haber satisfecho <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> su funcionami<strong>en</strong>to y consi<strong>de</strong>ramos que los resultados alcanzados<br />

son al<strong>en</strong>tadores.<br />

Acabemos este texto citando el com<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> Ana Pastor (28 <strong>de</strong> julio, 17:02) a co<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> publicación <strong>en</strong> <strong>la</strong> que informaba <strong>de</strong> <strong>la</strong> aceptación <strong>de</strong> mi propuesta por el comité ci<strong>en</strong>tífico<br />

<strong>de</strong>l IV Congrés d’Educació <strong>de</strong> les Arts <strong>Visual</strong>s: “La verdad es que es una página muy completa e<br />

interesante, al m<strong>en</strong>os a mí como estudiante me ha resultado muy útil, tanto es así que terminada <strong>la</strong><br />

asignatura <strong>la</strong> sigo consultando.”<br />

329


Bibliografia<br />

Aca<strong>de</strong>mia.edu www.facebook.com/Aca<strong>de</strong>mia.edu<br />

Au<strong>la</strong>TIC « Las TIC <strong>en</strong> el Au<strong>la</strong>. http://www.au<strong>la</strong>tic.com/<br />

Educa con TIC. http://www.educacontic.es/<br />

Educ@conTIC. http://www.facebook.com/group.php?gid=120955338171&v=info#!/group.<br />

php?gid=120955338171&v=wall<br />

IMPACTO TIC EN EDUCACIÓN. http://peremarques.pangea.org/siyedu.htm<br />

LAS TIC Y SUS APORTACIONES A LA SOCIEDAD. http://peremarques.pangea.org/tic.htm<br />

TIC - Tecnología – Actualidad - http://www.wikio.es/tecnologia/tic<br />

VIVIENTE SOLE, M.P. EEES y re<strong>de</strong>s europeas. Por una converg<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> diverg<strong>en</strong>cia. pp. 135-143<br />

Recopi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> textos con motivo <strong>de</strong>l Congreso Internacional “Las <strong>en</strong>señanzas <strong>de</strong> Bel<strong><strong>la</strong>s</strong> <strong>Artes</strong><br />

<strong>en</strong> el Espacio Europeo <strong>de</strong> Educación Superior / Fine Arts Training Programs and the European<br />

Higher Education Area.” realizado <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong>tre el 11 y el 13 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong><br />

2007.<br />

Edita: EDITORIAL DE LA UPV<br />

ISBN.: 978-84-8363-433-2 (Obra Completa)<br />

ISBN.: 978-84-8363-435-6 (Volum<strong>en</strong> II)<br />

Depósito Legal: V-2527-2009<br />

VIVIENTE, Pi<strong>la</strong>r. La creación <strong>en</strong> el espacio pictórico: procesos y factores <strong>en</strong> <strong>la</strong> pintura” (1992) Tesis<br />

Doctoral. http://dialnet.unirioja.es/servlet/libro?codigo=230818 Ejemp<strong>la</strong>r disponible <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Biblioteca Nacional <strong>de</strong> Madrid - http://www.facebook.com/bne<br />

VIVIENTE, Pi<strong>la</strong>r. Las <strong>en</strong>señanzas artísticas superiores <strong>en</strong> el fin <strong>de</strong> siglo: ori<strong>en</strong>taciones curricu<strong>la</strong>res<br />

para el siglo XXI. Re<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro Nº 20. Diciembre 1997, 6-15. Vol. Reflexiones<br />

sobre ci<strong>en</strong>cia, técnica y arte. Ed. Rectorado <strong>de</strong> <strong>la</strong> UAM. Méjico. ISSN: 1131-5598.<br />

http://148.206.107.10/bibl ioteca_digital/estadistica .php?id_host=2&tipo=ARTICU<br />

LO&id=370&archivo=3-32-370 cam.pdf&titulo=Las <strong>en</strong>señanzas artísticas superiores <strong>en</strong> el fin <strong>de</strong><br />

siglo: ori<strong>en</strong>taciones curricu<strong>la</strong>res para el siglo XXI.<br />

VIVIENTE, Pi<strong>la</strong>r. Organización y p<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Difusión <strong>Cultura</strong>l Universitaria como valor añadido<br />

<strong>de</strong> toda <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad. Re<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro. Análisis <strong>de</strong> Problemas Universitarios, nº 39. Volum<strong>en</strong><br />

“Universidad y difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura”. pp. 72 -78. Edita: Universidad Autónoma Metropolitana,<br />

México, 2004. http://redalyc.uaemex.mx/redalyc/pdf/340/34003909.pdf<br />

VIVIENTE SOLE, P. y PÉREZ VALERO, V.J. “Promoting the Use of <strong>Digital</strong> Media in Art Teaching: a<br />

<strong>Digital</strong> and Hand Approach to Teaching Realistic Drawing.” Libro <strong>de</strong> Actas <strong>de</strong>l congreso: ICERI<br />

2008, International Confer<strong>en</strong>ce of Education, Research and Innovation, Madrid (Spain), 17 th -19 th<br />

of November, 2008. Edita: ICERI 2008 Publications, Val<strong>en</strong>cia, 1-12 (2008). CDR Actas (p.18).<br />

VIVIENTE, Pi<strong>la</strong>r. <strong>Visual</strong> Culture & G<strong>en</strong><strong>de</strong>r, Vol. 3 (2008). A peer-reviewed international multimedia<br />

journal published annually. Edita: Co-edited by Kar<strong>en</strong> Keifer-Boyd (University Park, PA, USA)<br />

& Deborah Smith-Shan (Northern Illinois University, USA), Hyph<strong>en</strong>-UnPress, 78-87 (2008).<br />

ISSN #1936-1912. http://128.118.229.237/vcg/ The Feminist Pedagogy of SAVE NATURE-<br />

SAVE CULTURE: A Double-Co<strong>de</strong>d Art Instal<strong>la</strong>tion<br />

http://128.118.229.237/vcg/3vo l/Pi<strong>la</strong>r.pdf<br />

330

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!