Euskal nazionalismoa eta hezkuntza (1895-1923) - Euskara
Euskal nazionalismoa eta hezkuntza (1895-1923) - Euskara
Euskal nazionalismoa eta hezkuntza (1895-1923) - Euskara
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Jakintza-arloa: Hezkuntza<br />
<strong>Euskal</strong> <strong>nazionalismoa</strong> <strong>eta</strong><br />
<strong>hezkuntza</strong> (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
Egilea: IÑAKI ZABALETA IMAZ<br />
Urtea: 1997<br />
Zuzendaria: PAULINO DAVILA BALSERA<br />
Unibertsitatea: UPV/EHU<br />
ISBN: 978-84-8438-202-7
EUSKAL NAZIONALISMOA<br />
ETA HEZKUNTZA<br />
(<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)
Anari <strong>eta</strong> Aritzi
AURKIBIDEA<br />
SARRERA 9<br />
I. ZATIA :NAZIONALISMOA ETA HEZKUNTZA-SISTEMA NAZIONALA<br />
1 .- NAZIONALISMOA ETA HEZUNTZA 17<br />
1 .1 .- Nazioaren teonak <strong>eta</strong> <strong>hezkuntza</strong> 17<br />
1 .1 .1 .- Nazioa zein nazonalismora hurbilduz 17<br />
1 .1 .2 .- Nazionalismoa : bi ikuspegi osagarri 20<br />
1 .1 .3 .- Estatua, nazioa <strong>eta</strong> <strong>hezkuntza</strong>-sistema 21<br />
1 .2 .-Nazionalismoa, kultura, hizkuntza <strong>eta</strong> eskola 25<br />
1 .2 .1 .- Estatua <strong>eta</strong> kultur identitatea 27<br />
1 .2 .2 .- Estaturik gabeko nazioak <strong>eta</strong> kultur nortasuna 31<br />
1 .2 .3 .- Estatua <strong>eta</strong> hizkuntza "nazionala" 32<br />
1 .2 .4 .- Hizkuntza "ez-nazionalak" 36<br />
2 .- HEZKUNTZA-SISTEMA NAZIONALEN SORRERA 39<br />
2 .1 .- Frantziako <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalaren sorrera 40<br />
2 .1 .1 .- Iraultza frantsesa <strong>eta</strong> irakaskuntza publikoa 40<br />
2 .1 .2 .- Unibertsitate napoleonikoa 45<br />
2 .1 .3 .- Hezkuntza-sistemaren erakuntza 48<br />
2 .2 .- Espainiako <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionala (XIX . mendea) 52<br />
2 .2 .1 .- Hezkuntza-sistema nazionalaren lehen urratsak 52<br />
2 .2 .1 .1 .- Konstituzioa <strong>eta</strong> hiritarraren hezik<strong>eta</strong> 53<br />
2 .2 .1 .2 .- Sistemaren ahulezia <strong>eta</strong> borroka politikoak 57<br />
2 .2 .1 .3 .- Irakaskuntzaren burokratizazioa <strong>eta</strong><br />
<strong>hezkuntza</strong>-administrazioa 61<br />
2 .2 .2 .- Hezkuntza-sistema nazionalaren finkapena 69<br />
2 .2 .3 .- Administrazio egitura 71<br />
2 .2 .4 .- Irakaskuntzaren antolakuntza 76<br />
2 .2 .4 .1 .- Lehenengo irakaskuntza 78<br />
2 .2 .4 .2 .- Bigarren irakaskuntza 80<br />
2 .2 .4 .3 .- Magisteritzaren profesionalizatze prozesua 81<br />
2 .2 .4 .4 .- Ikuskaritza <strong>eta</strong> irakaskuntzaren kontrola 87<br />
2 .2 .4 .5 .- Curriculum nazionala 90
IIZATIA: EUSKAL NAZIONALISMOAREN SORRERA ETA<br />
HEZKUNTZAREKIKO LEHENENGO JARRERAK<br />
3 .- HEGO EUSKAL HERRIA ESTATU ESPAINIARREKO<br />
HEZKUNTZA-SISTEMA NAZIONALAREN AURREAN 103<br />
3 .1 .- Hezkuntza foruen garaian 104<br />
3 .1 .1 .- Sistemaren ezarpena <strong>eta</strong> gatazkak 106<br />
3 .1 .2 .- Hezkuntza bigarren karlistadaren urte<strong>eta</strong>n 114<br />
3 .2 .- Kultura, <strong>hezkuntza</strong> <strong>eta</strong> fuerismoa 123<br />
3 .2 .1 .- Kultur erakundeak <strong>eta</strong> eskola 125<br />
3 .2 .2 .- Foruzaleen hezkuntz ikuspegiak 129<br />
4.-LEHENENGO EUSKAL NAZIONALISMOA : HEZKUNTZA<br />
ARLOKO SABINO ARANAREN PLANTEAMENDUAK 133<br />
4 .1 .- <strong>Euskal</strong> <strong>nazionalismoa</strong>ren hastapenak 133<br />
4 .2 .- Aberrigintzarako ideologia : Jaungoikoaren itzala 136<br />
4 .2 .1 .- Irakaskuntza liberalari erasoa 141<br />
4 .3 .- Eskola espainarra, espainolizatze eskola 144<br />
4 .3 .1 .- <strong>Euskal</strong> identitate nazionala : hizkuntzaren auzia 148<br />
4 .3 .2 .- Espainiartasuna <strong>eta</strong> curriculuma 150<br />
4 .4 .- Maisu-maistra maketoak 154<br />
4 .4 .1 .- Irakaslegoa, aberriaren etsaia 154<br />
4 .4 .2 .- Irakasle espainiarren sarbideaz 158<br />
4 .4 .3 .- <strong>Euskal</strong> maisu-maistrak <strong>eta</strong> barne arerioa 161<br />
4 .4 .4 .- Campión <strong>eta</strong> Azkue : irakaslegoari kritika 163<br />
4 .5 .- <strong>Euskal</strong> eskolak . . ."euzkotarrentzat" 171<br />
4 .5 .1 .- <strong>Euskal</strong> haurren hezik<strong>eta</strong>z zenbait kezka 173<br />
4 .5 .2 .- <strong>Euskal</strong> eskolarantz 175<br />
4 .5 .3 .- Eskola berna <strong>eta</strong> euskara 179<br />
4 .5 .4 .- <strong>Euskal</strong> curriculuma 182<br />
4 .5 .5 .- Irakaslego abertzalea 184<br />
4 .5 .6 .- <strong>Euskal</strong> <strong>hezkuntza</strong>-nazionalerantz? 187<br />
5 .- EUSKALDUNA-REN AHOTSA 203<br />
5 .1 .- Ardatz nagusiak: euskara <strong>eta</strong> irakaslegoa 204<br />
5 .2 .- Erizpide pedagogikoak <strong>eta</strong> irakaskuntza elebiduna 206<br />
5 .3 .- Ondorio politikoak : irakaskuntzaren deszentralizazioa 208<br />
5 .4 .- Berrikuntza pragmatismoaren eskutik 214<br />
5 .5 .- <strong>Euskal</strong> irakaslegoa <strong>eta</strong> egin beharreko bidea 216
III. ZA TIA : EUSKAL HEZKUNTZA-SISTEMA BA TEN A UKERAK ETA MUGAK<br />
(1904-<strong>1923</strong>)<br />
6 .- JELTZALEAK ETA IRAKASKUNTZAREN ARAZOA<br />
ARANAREN ONDOREN 229<br />
6 .1 .- Hedakuntza prozesua euskal <strong>nazionalismoa</strong>n 229<br />
6 .1 .1 .- Kultura <strong>eta</strong> euskal <strong>nazionalismoa</strong> 232<br />
6 .1 .2 .- Hezik<strong>eta</strong> abertzalearen beharra 235<br />
6 .1 .3 .- Hezik<strong>eta</strong> eskolatik at 238<br />
6 .1 .4 .- Familia, emakumea <strong>eta</strong> belaunaldi berriak 243<br />
6 .2 .- Jaungoikorik gabeko eskolarik ez 248<br />
6 .2 .1 .- Estatua <strong>eta</strong> eskolaren sekularizazioa 249<br />
6 .2 .2 .- <strong>Euskal</strong> <strong>nazionalismoa</strong> <strong>eta</strong> erlijio arazoa 252<br />
6 .2 .3 .- Eskola laikoaren mamua 258<br />
6 .2 .4 .- Naziogintza <strong>eta</strong> erlijioa 266<br />
6 .2 .5 .- Familia abertzalea <strong>eta</strong> eskola katolikoa 270<br />
6 .3 .- Irakaslegoaren arazoa : kritika <strong>eta</strong> alternatibaren artean 273<br />
6 .3 .1 .- Zaharrak beni <strong>eta</strong> bilakaera baten iragarpena 274<br />
6 .3 .2 .- Irakaslegoa, arazo pedagogikoa 284<br />
6 .3 .3 .- Erizpide ekonomikoak irakasleen aurka jotzeko 294<br />
6 .3 .4 .- Irakaslegoaren eragin politiko kaltegarriak 303<br />
6 .3 .5 .- Espainiar legedia, arazoaren gakoa 309<br />
6 .3 .6 .- Herri aurreratuen ispilua 312<br />
6 .3 .7 .- <strong>Euskal</strong> irakaslegoari bidea irekiz 314<br />
6 .4 .- Hezkuntza-sistema <strong>eta</strong> irakaskuntza mailak : jeltzaleen<br />
planteamendu <strong>eta</strong> proposamenak 325<br />
6 .4 .1 .- Eskolaren iruzur ikaragarria 326<br />
6 .4 .2 .- Aberriaren etorkizuna <strong>eta</strong> hezik<strong>eta</strong> nazionala 334<br />
6 .4 .3 .- Norabidea argitu nahiean : euskal eskola (k) . : 340<br />
6 .4 .4 .- Autonomia Estatutua irtenbide politiko gisa 363<br />
6 .4 .5 .- Bigarren irakaskuntza <strong>eta</strong> unibertsitatea 374<br />
6 .4 .5 .1 .- Senide ahaztua : bigarren irakaskuntza 376<br />
6 .4 .5 .2 .- <strong>Euskal</strong> unibertsitatearen premia larria 380<br />
ONDORIOAK 390<br />
DOKUMENTAZIO-ITURRIAK 403<br />
Artxibategiak <strong>eta</strong> hemerotekak 403<br />
Aldizkariak <strong>eta</strong> egunkariak 403<br />
Zenbait aldizkari <strong>eta</strong> egunkaritako artikuluak 404<br />
BIBLIOGRAFIA 415
Sarrera 9<br />
SARRERA<br />
Nazi onalismoarena, arrazoi ezberdinek eraginda, gairik garrantzitsuen<strong>eta</strong>rikoa<br />
dugu egun <strong>eta</strong> hainbat esparrutako ikerlarien jakinmina piztu du . Zenbait<strong>eta</strong>n, sarri esango<br />
genuke, <strong>nazionalismoa</strong> arazo gisa izanda aurkeztua, baina ezagutzen ditugun Estatuek,<br />
aldi berean, nazioaren kontzeptua hartu izan dute oinarritzat euren eraikuntza prozesuan,<br />
azkeneko bi mende hau<strong>eta</strong>n nazioa izan baita subiranotasun politikoaren zutaberik<br />
nagusiena . Ondorioz, nahiz arazo gisa nahiz proiektu politiko gisa aurkeztu, bizirik<br />
dirauen fenomenoa dugu <strong>nazionalismoa</strong>rena, bai Estatuei begira bai Estaturik ez duten<br />
nazioak kontutan hartuz gero . Zentzu hon<strong>eta</strong>n, nazionalismora hurbiltzerakoan,<br />
<strong>nazionalismoa</strong>ren sorrera edota sustraien inguruko planteamendu zein eztabaida ugariak<br />
alde batera utzirik, arazo ezberdinen aurrean aurkituko gara, nazioa(k) d(it)uen<br />
Estatuarekin (Estatu-Nazioa edo Estatu nazioanizduna izan, auziaren gakoa Estatua<br />
izatean datza) topo egiten badugu edota Estaturik gabeko nazioak aurrez aurre aurkituz<br />
gero . Hau da funtsean, ikuspegi historikotik, gure lanaren ibilbidea markatuko duen<br />
norabidea .<br />
Gure ingurura hurbilduz, ezin izango dugu mende hon<strong>eta</strong>ko <strong>Euskal</strong> Herriaren<br />
erradiografia zuzenik egin euskal <strong>nazionalismoa</strong> kontutan hartu ezean ; euskal gizartean<br />
izan <strong>eta</strong> duen eragina nabarmena da <strong>eta</strong> bere garrantzi historikoa ezaguna . Ez dugu,<br />
beraz, alde horr<strong>eta</strong>tik, ezer berririk asmatzeko asmorik, diogun honen ezagubide garbia<br />
euskal <strong>nazionalismoa</strong>ri buruz sortu bibliografia zabal <strong>eta</strong> mardulean aurki daitekeelarik .<br />
Ikuspegi historiografikotik fenomeno honen inguruan egin era guzti<strong>eta</strong>ko irakurk<strong>eta</strong> zein<br />
analisiak ikusteko aukera egon badago <strong>eta</strong> gertakari historikoak aztertzeko erabili ohi den<br />
b<strong>eta</strong>urreko ideologiko ugarik osaturiko eskaparate zabalaren aurrean jarriko gaitu . Hala<br />
ere, euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren itzala gizarte esparru askotara hedatu dela jakin arren,<br />
<strong>hezkuntza</strong> arloko paisaia ezezagun<strong>eta</strong>rikoen artean dagoela esango genuke <strong>eta</strong><br />
historiagileen artean, oro har, azaleko argazkiak egin direlakoan gaude . Egia da <strong>Euskal</strong><br />
Herriko <strong>hezkuntza</strong>ren historiari buruzko ikerk<strong>eta</strong>k burutu burutu direna -baita azken urte<br />
hau<strong>eta</strong>n ere areagotzen ari direna- <strong>eta</strong> ikerk<strong>eta</strong> horien artean egon badagoena euskal<br />
nazionalimoaren gertakari historikora, ezinbestean, hainbat gertakizun edota<br />
planteamendu berri ulertu nahiean hurbildu <strong>eta</strong> aztertu behar izan duenikk, baina beti<br />
ardatza beste bat izan delarik (horra hor, zenbait adibide azaltzearren, Bizkaiko auzo<br />
eskolen inguruko Amenen lana, Fernandezen ikastolei buruzkoa edota irakaslegoaren
10 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
esparruan Davilak buruturikoa) .<br />
Zentzu horr<strong>eta</strong>n, <strong>hezkuntza</strong> arloari dagokionez, euskal <strong>nazionalismoa</strong> bera analisi<br />
objetu gisa zehatzatzat hartuko duen ikerk<strong>eta</strong>rik ez dugu oraindik, euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>ren gaia jorratu izan duten aditu gehienek, analisi "epidermikoak"nahiz<br />
topikoak eskaini ez dituztenean, <strong>hezkuntza</strong>ren gaia bigarren mailara zokoratu izan baitute .<br />
Hori da, hain zuzen, gure lan honen helburua, euskal <strong>nazionalismoa</strong>k <strong>hezkuntza</strong> mailan<br />
izaniko planteamenduak ezagutzea euskal <strong>nazionalismoa</strong> bera hobeto ezagutzeko<br />
lagungarri suertatuko dela sinetsita baikaude . Alde horr<strong>eta</strong>tik, egun eskuartean darabilgun<br />
terminologia mailako "kapitalaren" aberastasuna egoki neurtzeko (euskal irakaskuntza,<br />
euskal eskola, euskal hezkuntz-sistema, <strong>hezkuntza</strong> nazionala, euskal unibertsitatea,<br />
curriculum nazionala, . . .), bertan euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren eragina argi antzeman<br />
daitekeelarik, ezinbestekoa iruditzen zaigu guk garai hon<strong>eta</strong>n aztertuko ditugun jeltzaleen<br />
artean <strong>hezkuntza</strong>-sitemaren inguruko irizpide nazionalarik ba ote dagoen aztertzea . Gure<br />
ustez, bestalde, oro har <strong>nazionalismoa</strong>ren eremu zabalean kokaturik <strong>eta</strong> <strong>hezkuntza</strong>ren<br />
auzia ardatz nagusitzat hartuz, halako ikerk<strong>eta</strong> batek balio izan dezake, neurri batean<br />
bederen, asko aztertu ez den Estaturik gabeko nazioen auzia ulertzeko orduan . Hots,<br />
Estatuen eskutik sortu <strong>hezkuntza</strong>-sistemei buruz ehundaka lan dago egina, <strong>eta</strong> badirudi<br />
gai horren inguruan esan beharreko guztia esanda dagoela dagoeneko ; aldiz, Estatuari<br />
atera zaion "erlakaiztenaren" antzeko zerbait dela esateaz gain, gutxi da Estaturik gabeko<br />
nazioen izenean jardun diren nazionalisten jarreraz edota naziogintzan <strong>hezkuntza</strong>ren<br />
arazoari eman zaion garrantziari buruz dakiguna . Hala, euskal <strong>nazionalismoa</strong>ri buruzko<br />
lan hon<strong>eta</strong>n, aipatu bezalako <strong>nazionalismoa</strong>k eduki ahal izango duen (beharbada ez)<br />
proiektu nazionalaren barruan <strong>hezkuntza</strong>ren gaiak duen lekua aztertzea izango da gure<br />
ikerk<strong>eta</strong> honen norabidea markatuko duen iparra .<br />
Gure asmoa zein den jakinik, euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren azterk<strong>eta</strong> egiteko garaian,<br />
hiru izango dira gure lanaren ardatz nagusiak : <strong>nazionalismoa</strong> <strong>eta</strong> <strong>hezkuntza</strong>-sistema<br />
nazionala; euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren sorrera <strong>eta</strong> <strong>hezkuntza</strong>rekiko lehenengo jarrerak ;<br />
euskal <strong>hezkuntza</strong>-sistemaren aukerak <strong>eta</strong> mugak . Nahiz <strong>eta</strong> burutu lanak ikuspegi<br />
kronologikotik Primo de Riveraren diktadura garaian izan bere muga <strong>eta</strong>, beste aldetik<br />
arakatu <strong>eta</strong> aztertu dugun informazioaren arabera, diskurtso jeltzalearen ardatz nagusiak<br />
ordurako eraikiak direla esango genuke, egin litezkeen bestelako ikerketek berrindartuko<br />
luketelarik, gure ustez, guk hemen defendaturikoa . Lehenik <strong>eta</strong> behin, historia-kontakizun<br />
hutsa gainditzen lagunduko digun gaiaren inguruko ikuspegi orokorrari helduko diogu,<br />
bertan <strong>nazionalismoa</strong> <strong>eta</strong> <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalak hartuko ditugularik oinarritzat .<br />
<strong>Euskal</strong> <strong>nazionalismoa</strong>k -oro har edozein nazionalismo motarenak- <strong>hezkuntza</strong> arloan dituen<br />
planteamenduak ulertu nahi izanez gero , ezinbestekotzat jotzen dugu nazioa <strong>eta</strong><br />
<strong>hezkuntza</strong> uztartzerik ba ote dagoen ikustea <strong>eta</strong>, horr<strong>eta</strong>rak, nazioa zein <strong>nazionalismoa</strong>ri<br />
buruzko teoria ezberdin<strong>eta</strong>ra hurbiltzea mesedegarria izan daitekeelakoan gaude ;<br />
testuinguru hon<strong>eta</strong>n Estatuak, <strong>hezkuntza</strong>-egiturek, kulturak <strong>eta</strong> hizkuntzak geure analisisarea<br />
osatuko dutelarik, beti ere <strong>hezkuntza</strong>k naziogintzan izan dezakeen garrantziaz
Sarrera 1 1<br />
jabetzeko asmoz . Alde horr<strong>eta</strong>tik, arazoaren gakoa identitate nazionalean eragiten duen<br />
<strong>hezkuntza</strong>ren auzian aurkituko dugula <strong>eta</strong> honek edozein motatako <strong>nazionalismoa</strong>rentzat<br />
nahitaezko erreferentzia beharko duela izan esango genuke hipotesi gisa .<br />
Ez da, edoizein eran, ikuspegi teoriko soiletik egingo dugun analisia, esan bezala,<br />
<strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalen egituratze historikoa ere kontutan hartuko baitugu .<br />
Estatuen eskutik sortu <strong>eta</strong> ezarri <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalen ezaugarriak aztertzea<br />
beharrezkotzat jotzen dugu Estaturik gabeko edonolako nazio-proiektu baldintzatu,<br />
mugatu edo ito egingo baitu gure ustez . Alde horr<strong>eta</strong>tik, <strong>eta</strong> guk aztertuko dugun garaian<br />
euskal <strong>nazionalismoa</strong>en fenomenoa Hego <strong>Euskal</strong> Herrira mugatzen dela jakinik,<br />
Espainiako <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalaren analisiari ekingo diogu ; dena den, eredu gisa<br />
hartua izan delako <strong>eta</strong> <strong>Euskal</strong> Herriko Iparraldeak bere eragin zuzena jasan behar izan<br />
duelako ere, Frantzian gertatutakoari ere begirada luzatuko diogu . Zentzu horr<strong>eta</strong>n,<br />
<strong>hezkuntza</strong>-sistema hauek duten izaera politikoa <strong>eta</strong> ideologikoa azpimarratzeaz gain,<br />
funtsezkotzat joko dugu, <strong>hezkuntza</strong>-sistemaren alde estrukturalei edota instituzionalei<br />
(burokrazia, adiministrazio egiturak, kontrol sistemak, irakaslego korpusa, curriculum<br />
nazionala, <strong>eta</strong>b .) heltzea, hauek baitira gorpuzteko duten elikagairik nagusien<strong>eta</strong>rikoa .<br />
Hemen eskuartean dugun helburua bat da : nazionalismo espainiar <strong>eta</strong> frantsesaren<br />
ezkutuko aurpegia azalaraztea, <strong>hezkuntza</strong> arloan buruturiko identitate nazionalaren<br />
eraikitze prozesuaren bidez agerian jarriko delarik .<br />
<strong>Euskal</strong> <strong>nazionalismoa</strong>ren sorrerak <strong>eta</strong> berarekin piztuko diren <strong>hezkuntza</strong> arloko<br />
planteamenduek osatuko dute lan honen bigarren ardatz nagusia . Beharrezkoa iruditu<br />
zaigu ildo hon<strong>eta</strong>tik Estatu espainiarreko <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalaren sorrerak <strong>eta</strong><br />
ezarpenak, ikuspegi historikotik, Hego <strong>Euskal</strong> Herrian izan dituen ondorioak isladatzea,<br />
alde horr<strong>eta</strong>tik XIX . mendean zehar foruen itzalpean sortu gatazkek <strong>eta</strong> erresistentziek<br />
arr<strong>eta</strong> berezia mereziko dutelarik, izan ere, nahiz aurre egiteko izan, <strong>hezkuntza</strong>-sistema<br />
derrigorrezko erreferentzia-polo <strong>eta</strong> euskal <strong>nazionalismoa</strong>rentzat ezinbesteko ispilu<br />
bihurtuko baita hemendik aurrera . Hala, foruen garaian euskal erakundeek irakaskuntza<br />
arloan jokaturiko papera aztertuko dugu, baita hauengan <strong>hezkuntza</strong>-sistema espainiarraren<br />
ezarpenak nolako eragina izango duen ere . Gero, bigarren karlistadaren urte<strong>eta</strong>n zehar<br />
gertatutakoari begiratu ondoren, foruen behin-betiko galerak berarekin ekarri egoerari<br />
helduko diogu, foruzaleen eskutik iritsi hezkuntz ikuspegiak zeintzuk <strong>eta</strong> nolakoak diren<br />
aztertuz, euskal <strong>nazionalismoa</strong>k besteak beste iturri hortatik edango ote duenaren susmoa<br />
baitugu, bai ikuspegi ideologikotik bai <strong>hezkuntza</strong>ren gaiaren ildotik . Zorrotz<br />
adieraztearren, nazio eraikuntzaz baino nortasun nazionalaren sorkuntzaz hitz egin<br />
beharko genuke, bertan euskarak <strong>eta</strong> euskal kulturak osatu testuinguran <strong>hezkuntza</strong>k<br />
betekizun osagarria izango lukeelarik .<br />
Behin atari hau gurutzatuz gero, Arana protagonista nagusia dugularik, lehenengo<br />
euskal <strong>nazionalismoa</strong>k <strong>hezkuntza</strong>-sistema espainiarraren aurrean egin irakurk<strong>eta</strong>ren<br />
azterk<strong>eta</strong> sistematikoa burutuko dugu . Hau egin ahal izateko bi aukera besterik ez ditugu
12 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
ikusten : bata, besterik gabe Aranaren pentsamendua aztertu <strong>eta</strong> , hemendik abiaturik,<br />
<strong>hezkuntza</strong>ren gaiak ze nolako kokagunea izan dezakeen ikusten saiatzea ; bestea,<br />
lehenengo zatian ikuspegi teoriko zein historikotik egin azterk<strong>eta</strong>n oinarrituz, Aranaren<br />
pentsamenduan <strong>hezkuntza</strong>ri buruzko halako ikuspegi nazioanalarik antzeman ote<br />
daitekeen analizatzea . Bi irizpide hau<strong>eta</strong>tik abiatuz, eskuartean darabilgun gaia ze<br />
neurritaraino ez ote den iritsi gintezke ikustera ez ote den euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren<br />
ideologian guztiz marginala izango <strong>eta</strong>, bestalde, balizko euskal <strong>hezkuntza</strong>-sistema<br />
nazionalerako oinarriak jarriko ote diren ikustera iritsi gintezke . Zentzu hon<strong>eta</strong>n,<br />
<strong>hezkuntza</strong>-sistema espainairraren aurkako erasoak izango dira nagusi Aranaren<br />
planteamendu<strong>eta</strong>n, bai ideologia liberala dela bai eskola espainiarrak duen espainolizatze<br />
helburua dela, euskal identitate nazioanala itotzen duen neurri berean ; testuinguru<br />
hon<strong>eta</strong>n, bereziki azpimarratu behar da irakaslegoari zuzendu erasoa, euskal aberriaren<br />
etsaitzat hartua izango delarik Ikuspegi hauek erreaktiboak izango dira zeharo, <strong>eta</strong> jarrera<br />
kritiko hori Aranari garaiko irakaskuntza arazo<strong>eta</strong>z , ohartzeko baliogarria izango zaio .<br />
Hala ere, eraso hauen maila gaindituz, Aranak euskal eskolaren aukera mahai gainean<br />
jarriko du, beti ere duen ikuspegi ideologikoaren itzalpean ; hots, euskal eskolaz hitz<br />
egingo du, baita ere euskal curriculum, euskal irakaslego, <strong>eta</strong>b . luze bati buruz. Ez dugu<br />
uste, dena den, bere adierazpenak bestelakoak izan arren, euskal <strong>hezkuntza</strong>-sistema<br />
nazionalerantz zuzendurik dauden planteamenduak direnik; aldiz, egindako kritikaren<br />
arabera, nolabaiteko irtenbide partzialak eskaintzearen maila ez duela gainditzen<br />
pentsatzen dugu <strong>eta</strong> benetean <strong>hezkuntza</strong>ren garrantziaz jabetuko ote denaren "zalantza"<br />
dugu .<br />
<strong>Euskal</strong> <strong>nazionalismoa</strong>ren lehenengo garaiaren inguruko azterk<strong>eta</strong> ezingo da<br />
amaitutzat jo, etorkizunari begira funtsezkoak izango diren -nahiz <strong>eta</strong> ikuspegi<br />
ideologikotik urte hau<strong>eta</strong>n Aranari itzal handirik egin ez- jeltzale moderatuen irizpideei<br />
so egin ezean . "Maximalismoak" alboratuz, Aranaren gordintasunik izango ez duen beste<br />
ikuspegi bat da aurez aurre aurkituko duguna, bertan pragmatismoa <strong>eta</strong> euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>ren zutabe idoelogiko batzuk uztartu nahi izango direlarik, beti ere<br />
<strong>hezkuntza</strong>-sistemaren aldak<strong>eta</strong>, <strong>eta</strong> inondik inora euskal <strong>hezkuntza</strong>-sistemaren eraikuntza,<br />
helburu izanik . Testuinguru hon<strong>eta</strong>n, bereziki euskara <strong>eta</strong> euskal irakaslegoari dagokienez,<br />
irizpide pedagogikoak nagusituko dira irakaskuntza euskal nortasunaren ezaugarri<br />
berezi<strong>eta</strong>ra egokitzeko asmoz, beti ere orokorra -espainiarra- izango den <strong>hezkuntza</strong>sistemaren<br />
adar gisa .<br />
Orain artekoa, errealitatean eragiteko aukerak oso eskasak <strong>eta</strong> -demagun- maila<br />
ideologikoa gainditzea ia ezinezkoa izanik, sorrerarekin letorkeen nolabaiteko<br />
ahuldadetzat hartuz, guru lanaren hirugarren ardatza ondorengo urte<strong>eta</strong>n, garai hon<strong>eta</strong>n<br />
euskal <strong>nazionalismoa</strong> indartuko dela jakinik, <strong>hezkuntza</strong> arloko planteamenduak aberastu<br />
<strong>eta</strong> balizko euskal <strong>hezkuntza</strong>-sistemaren muga ezagunak gainditzen direnentz aztertzea<br />
izango da . Hipotesi gisa, pentsa litekeena da behin euskal <strong>nazionalismoa</strong>k gizartean neurri<br />
bateko hedakuntza lortu ondoren, proiektu zehatzen bat aurreikusteko gai izan zitekeena .
Sarrera<br />
Gure ustez, ordea, ezin da esan <strong>hezkuntza</strong>ren inguruan inolako proiektu nazionalik<br />
dagoenik, lehenengo garaiko planteamenduak baino osatuagoak izan arren oraingoak,<br />
jeltzaleek beraiek, autonomia estatutuaren aldeko apustua eginez, eragotziko baitute aipatu<br />
bezalako proiektu formulaziorik . Dioguna oinarritzeko asmoz, euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren<br />
<strong>hezkuntza</strong> arloko planteamenduen bilakaera aztertuko dugu <strong>eta</strong> antzemango alderdi<br />
jeltzaleak baino pertsonai ezberdinek berreraikitako diskutsoarekin egingo dugula topo ;<br />
bertan, euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren ideologiaren funtsezko gai batzuk errepikaturik ikusiko<br />
ditugu, baina baita irizpide bernak ere, zeintzuk -pragmatismoaren aitzakipeanlehenagotik<br />
<strong>hezkuntza</strong>-sistema espainairrari egin kritikak finduko dituzten, finean,<br />
bilatuko den sistema horren adar berezia -euskal adarra- gauzatu ahal izateko<br />
autonomiaren aldeko formulazioa politikoan aurkitu nahi izango duelarik irtenbidea . Alde<br />
horr<strong>eta</strong>tik, azpimarratuko den hezik<strong>eta</strong> abertzalearen beharrak <strong>hezkuntza</strong>-sisteman<br />
isladarik izango oten duen <strong>eta</strong> beraien ustez nola gauzatu ahal izango den ikusten saiatuko<br />
gara, hemen ere gure hipotesia arestian aipaturikoa izango delarik : euskal <strong>nazionalismoa</strong>k<br />
ez du <strong>hezkuntza</strong> arloko inolako proiektu nazionalik .<br />
Esandakoak esanda, lan hau <strong>hezkuntza</strong> politikaren eremuan kokatuko genuke,<br />
ikuspegi historikotik beti ere . Nahiko jorraturik dagoen arloa dugu hau,bereziki<br />
<strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalei dagokienez, baina hutsune nabarmena antzeman<br />
daitekeelakoan gaude ez baita <strong>nazionalismoa</strong>ren inguruko analisirik egin . Zentzu horr<strong>eta</strong>n,<br />
gure lanak eskaini nahi duen hurbilpenak <strong>hezkuntza</strong> politikaren arloko aipatu fenomenoa<br />
era ezberdin bat<strong>eta</strong>z berrirakurtzearen beharra nabarmendu nahi izango luke . Halaber,<br />
lagungarri suerta daiteke <strong>hezkuntza</strong> erkatuaren esparruan <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalen<br />
ezarpenak dituen ondorio <strong>eta</strong> ezaugarri ezberdinak ikus ahal izateko ; hots, ezin da<br />
<strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalaz aritzeko garaian eredu bakar bat<strong>eta</strong>z hitz egin,<br />
<strong>nazionalismoa</strong>k <strong>eta</strong> honen eskutik sortu proiektuek zer suposatzen duten kontutan hartzea<br />
ahaztuz gero .<br />
Ikuspegi metodologikotik <strong>eta</strong> informazio zein dokumentazio iturriei dagokienez,<br />
egin analisiak bereziki garaiko prentsa jeltzaleean oinarrituak izan direla adierazi nahi<br />
dugu . Iturri mota honek duen garrantzia guztiz da ezaguna, batik bat -<strong>eta</strong> zeresanik ez gure<br />
garaiaren inguruan- ideologia politikoak aztertzea izanik helburu nagusia . Horr<strong>eta</strong>z gain,<br />
hainbat <strong>eta</strong> hainbat jeltzalek idatziriko lanak edota emaniko hitzaldiak aztertu ditugu,<br />
finean diskurtso politiko-ideologikoa izan baita gure ikerk<strong>eta</strong>-objetu nagusia . Dena den,<br />
gure analisiaren zenbait alderdi osatzeko asmoz bereziki artxibo<strong>eta</strong>ra jo behar izan dugu, ;<br />
hots, ez da gurea artxibo lan<strong>eta</strong>n soilik oinarrituriko ikerk<strong>eta</strong> (beste era bateko norabidea<br />
eskatuko ligukeena hain zuzen), ikusiz, bestalde, euskal nazionalisten ekarpena aurrera<br />
ateratako proiektu<strong>eta</strong>n baino askoz ere interesgarriagoa dela aztertu diskurtsoaren<br />
alderdi<strong>eta</strong>n, .<br />
Azkenik, sarrera honi amaiera eman aurretik, bere laguntza eskaini <strong>eta</strong> eman<br />
diguten adiskideei geure eskerrak eman nahi dizkiegu, bereziki noiznahi <strong>eta</strong> zernahitarako<br />
1 3
14 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
laguntzeko prest agertu diten Virginia P . Sostoa <strong>eta</strong> Begoña Martinezi, urrezko denbora<br />
oparitu digun Félix Basurkori <strong>eta</strong> buruhauste informatikoen aurka botika ezin hobea den<br />
Luisma Nayari . Aipamen berezia merezi du, lan honen zuzendari izateaz gain lagun <strong>eta</strong><br />
maisu den Pauli Davilari, zeinak berak bakarrik dakien bezala elikatu duen lan hau .<br />
Aurkeztu ikerk<strong>eta</strong>n eskergaitza den lan itzela burutzearekin batera, gau <strong>eta</strong> egun bizitzaren<br />
ibilbide hon<strong>eta</strong>n ilargi <strong>eta</strong> eguzki den Anari, <strong>eta</strong> elkarrekin landaturiko haritzari, hitzek<br />
helarazi ezin duten maitasuna .
I. ZATIA :<br />
NAZIONALISMOA ETA<br />
HEZKUNTZA-SISTEMA NAZIONALA
Nazionalismoa <strong>eta</strong> <strong>hezkuntza</strong> 17<br />
1 .- NAZIONALISMOA ETA HEZUNTZA<br />
1 .1 .- Nazioaren teoriak <strong>eta</strong> <strong>hezkuntza</strong><br />
Nahiz <strong>eta</strong> ur sakon<strong>eta</strong>n sartzeko asmorik ez izan, interesgarria iruditu zaigu<br />
nazioaren teoriei begirada luzatzea, nolabaiteko argitasuna eskaini dezaketelakoan, gai<br />
honi dagokion <strong>hezkuntza</strong>ren paperaz jabetzeko helburua eskutartean dugularik . Lehenik<br />
<strong>eta</strong> behin, arazoari heldu bezain azkar, zerbaitek harritu bagaitu gaiaren konplexutasuna<br />
bera izan da . Nazio kontzeptua definitzeko unetik sortzen dira oztopoak, <strong>eta</strong> zailtasun<br />
honek egoera nabarmenaren aurrean jarriko gaitu : nazioaren teorien ezadostasuna nazio<br />
zer den esateko momentuan <strong>eta</strong>, ondorioz, nazioanlismoa definitzerakoan . Zer esanik ez,<br />
mundua ulertzeko era guztiz ezberdinak, ideologia kontrajarriak, gurutzatzen dira bidean<br />
<strong>eta</strong> analisien abiapuntuak ere, premisak ere, baldintzaturik aurkituko ditugu, egoera<br />
honek, guztiz logikoa denez, baldintzatutako analisiak aurrez aurre jartzen dituelarik .<br />
1 .1 .1 .- Nazioa zein nazonalismora hurbilduz<br />
Lehenik <strong>eta</strong> behin, <strong>nazionalismoa</strong> zer den esatera ausar gintezke horr<strong>eta</strong>rako gai<br />
honi buruz egindako ehundaka lan ezberdinek proposaturikoen artean, nahiko erizpide<br />
zabala aukeratu daitekeelarik, baina iruditzen zaigu <strong>nazionalismoa</strong>ren edozein<br />
definizioren gakoa nazioaren definizioa emateko orduan aurkituko dela ezinbestean .<br />
Delannonik, egoeraren zailtasunaz ohar gintezen, nazioaren honako definizio "borobila"<br />
eskainiko du :<br />
"Se trata de un ente que es teórico y estético, orgánico y artificial,<br />
individual y colectivo, universal y particular, independiente y dependiente,<br />
ideológico y apolítico, trascendente y f tncional, étnico y cívico, continuo<br />
y discontinuo` .<br />
Esan beharrik ez dago, definizio honek ez du arazoa asko argitzen, baina, <strong>eta</strong> hori<br />
litzateke bere asmoa, egon diren <strong>eta</strong> egun dauden nazioari buruzko definizioen zerrenda<br />
amaigabearen <strong>eta</strong> inguruko nahask<strong>eta</strong>ren islada den neurrian, gaiaren zailtasunera<br />
gerturatzeko gonbidapena luzatzen digu . Horrela, nazioari <strong>eta</strong> <strong>nazionalismoa</strong>ri dagokien<br />
1 DELANTNONI, G . (1993) : "La teoría de la nación y sus ambivalencias", in DELANNONI, G . ;<br />
TAGUIEFF, P .A . : Teorías del Nacionalismo . Barcelona : Paidós . 9 .
18 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
gaiari heldu nahi izanez gero, ikertzaileak ezin dio errelitateari uko egin : guztiz borobila,<br />
erabat bukatutako teoria ezaren "zama" hartu beharko du bere gain lanari ekiteko unean .<br />
Beraz, geureari ekinez, korapilatsua <strong>eta</strong> nahasia den sare ilun hon<strong>eta</strong>n sartu <strong>eta</strong><br />
<strong>hezkuntza</strong>k duen, edo izan dezakeen, protagonismoa bilatzeko ahaleginak egingo ditugu .<br />
Aldez aurretik egokia iruditzen zaigu <strong>nazionalismoa</strong>k izan duen garrantzia<br />
azpimarratzea . Zalantzarik gabe, beste kontzepzio politiko batzurekin batera, XIX . <strong>eta</strong><br />
XX . mede<strong>eta</strong>ko nagusien<strong>eta</strong>riko bat dugu (gaur egun ere, XXI . mendearen atarian<br />
gaudelarik, nahiz batzuren ustez guztiz zaharkitua izan, ezin da ukatu indar ikaragarria<br />
duenik) . Baina ez da forma zehatz bakarra hartzen duen kontzepzioa, <strong>eta</strong> askotan beste<br />
batzurekin bide berean gurutzatzen da, bat egiten du, edota nahasten da ; horra hor,<br />
adibidez, faxismoak <strong>eta</strong> nazional-sozialismoak <strong>nazionalismoa</strong>ri emandako forma,<br />
kolonialismoarekin izan duen zerikusia, marxismoaren nazioa <strong>eta</strong> <strong>nazionalismoa</strong><br />
ulertzeko era hain ezberdinak -kontrajarriak askotan-, Estatu liberal<strong>eta</strong>n jokaturiko<br />
papera, nazio-askapenerako mugimendu<strong>eta</strong>n, <strong>eta</strong>b? . Edozein ikuspegi ideologiko<br />
aukeratuta ere, zaila da nazioaz <strong>eta</strong> <strong>nazionalismoa</strong>z aritu izan den norbait ez aurkitzea .<br />
Ikusi besterik ez dago, esaterako, tradizio marxistak gai horri buruz utzitako produzio<br />
mardula', non era guzti<strong>eta</strong>ko ikuspegiak agertzen diren .<br />
Nolanahi, <strong>nazionalismoa</strong> ulertzeko modu ezberdinak edo <strong>nazionalismoa</strong>ren<br />
tipologiak aztertzeko orduan asko izango dira aurkituko ditugun sailkapenak . Smithek,<br />
besteak beste, taxonomia historikoak <strong>eta</strong> soziologikoak bereizten ditu . Lehenengoen<br />
artean hauek aurkituko genituzke : lau fase bereizten dituen eskema kronologikoa<br />
(integratzailea, disruptiboa, erasokorra <strong>eta</strong> garaikidea) -guztiz historiaren aurkakoa- ;<br />
Trevor-Roperen mugimendu historikoak <strong>eta</strong> bigarren mailako mugimenduak (oso<br />
mekanizista <strong>eta</strong> historia berak ere ezeztatzen duena) ; Hayesen <strong>nazionalismoa</strong>ren sei tipo<br />
2 Ikus CHATELET, F . ; PISIER-KOUCHNER, E . (1986) : Las concepciones políticas del siglo<br />
X. Madrid : Espasa Calpe . TOUCHARD, J . (1983) : Historia de las ideas políticas . Tecnos .<br />
3 Oso luze joko luke egindako lanen zerrenda egiteak, <strong>eta</strong> guk bakar batzu aipatu besterik ez<br />
dugu egingo . Klasikoen janera ezagutu nahi izanez gero, Marx <strong>eta</strong> Engelsen lan ezberdin<strong>eta</strong>ra jo beharko<br />
dugu (nazioaren gaiari buruzko erreferentzi asko aurkituko dugu, nahiz <strong>eta</strong> horr<strong>eta</strong>z sistematikoki ezer<br />
idatzi ez) : La ideología alemana . Montevideo-Mexico: Pueblos Unidos-Grijalbo . 1970 . Manifiesto del<br />
Partido Comunista. Moscú : Editorial Progreso . 1985 . Hona hemen, literatura marxistan klasiko bihurtu<br />
diren beste lan batzuk : LENIN (1966) : Problemas de la política nacional e internacionalismo<br />
prol<strong>eta</strong>rio . Moscú : Ed . Progreso . STALIN (1948) : El marxismo y la cuestión nacional. Moscú .<br />
LUXEMBURG, R . (1979) : La cuestión nacional y la autonomía . México : Ediciones Pasado y Presente .<br />
Marxismo <strong>eta</strong> nazioari buruzko lan orokorrak : E .A . (1977) : El marxismo y la cuestión nacional .<br />
Barcelona : Avance (2 . arg .) . RODINSON, M . (1975) : Sobre la cuestión nacional. Barcelona : Anagrama .<br />
AMIN, S . (1979) : Clases y naciones en el materialismo histórico . Barcelona : Iniciativas Editoriales S .A .<br />
Eta marxismoa euskal arazo nazionalarekin lotzen duten lanen artean : IZTUETA, P . ; APALATEGI, J .<br />
(1974) : Marxisma <strong>eta</strong> nazional arazoa <strong>Euskal</strong> Herrian . Baiona : Irati . AZURMENDI, J . (1971) :<br />
Hizkuntza, etnia <strong>eta</strong> marxismoa. Baiona: <strong>Euskal</strong> Elkargoa .
Nazionalis,noa <strong>eta</strong> <strong>hezkuntza</strong> 19<br />
ideologikoak : humanitarioa, jakobinoa, liberala, tradizionala, babeste-ekonomikoa <strong>eta</strong><br />
totalitarista (zaila da tipologiak ikuspegi ideologiko hutsetik formulatzea ; gainera ingelesa<br />
<strong>eta</strong> frantsesa den kutsadura nabarmena erakusten du) ; Kolaren mendebaleko <strong>eta</strong> ekialdeko<br />
<strong>nazionalismoa</strong>k (bere hutsuneak begi bistakoak dira) .<br />
Sailkapen soziologikoen artean, Smithekin jarraituz, hauek aipatzen ditu :<br />
Handmanen taxonomía, non lau nazionalismo mota aurkituko ditugun : irredentismoa,<br />
zapalkuntza, "prekauziozko" <strong>nazionalismoa</strong> <strong>eta</strong> "ospekoa" (ez du arazoa asko argitzen) ;<br />
Wirthek proposatzen duena : hegemoniazko <strong>nazionalismoa</strong>, partikularista, marginala <strong>eta</strong><br />
minoritarioa (airean uzten du mugimenduen <strong>eta</strong> hauen konposak<strong>eta</strong>ren azterk<strong>eta</strong>,<br />
Deutschek egiten duen moduan) ; Seton-Watsonek mugimendu ezberdinak bereiztuko ditu<br />
hiru elementu kontutan harturik : independentzia, irredentismoa <strong>eta</strong> nazioen eraikuntza<br />
(analitikoki interesgarria bada ere, ez ditu zehazten nazioaren eraikuntzan aurki<br />
daitezkeen egoera ezberdinak) ; Worsleyen taxonomia : mugimendu baterakoia,<br />
heterogeneoa <strong>eta</strong> pannazionalista (adibide batzuek erakutsiko dute ez dela guztiz zuzena<br />
<strong>eta</strong> talde nazional batzuen "ez izatea" zalantzan jarri daiteke) ; Kautskyk nazionalismo<br />
linguistikoa <strong>eta</strong> antikoloniala bereiztuko ditu (baina salbuespenak ez dira gutxi) ;<br />
Symmons-Symonolewiczen sailkapena : alde batetik gehiengoen <strong>nazionalismoa</strong> -<br />
orokorrean Estatua dutenak- <strong>eta</strong>, bestetik gutxiengoen <strong>nazionalismoa</strong> -askapen politikoa<br />
<strong>eta</strong> kulturalaren alde borrokatzen dutenak- (askapen nazionala nahi duten horiek lirateke<br />
ben<strong>eta</strong>zko mugimendu nazionalistak, baina hori<strong>eta</strong>ko batzuek ez dute Estatu berri bat<br />
sortu nahi <strong>eta</strong>, beraz, sailkapena motz geratuko litzateke) .<br />
Adibide bat besterik izan nahi ez zuen bidai luze samar honek 4 , telegrafikoki<br />
azaltzeko ahalegin guztiak egin arren, gure lanaren helburua gaindituko lukeen atearen<br />
aurrean jartzen gaitu . Baina, teorien garrantzia gutxietsi gabe, uste dugu, edozein<br />
fenomeno sozial <strong>eta</strong> politikorekin gertatzen den bezala, <strong>nazionalismoa</strong>rena guztiz<br />
historikoa dela <strong>eta</strong> bere errealitate dinamikoan aztertu behar dela -nazio hitzaren<br />
esanahiaren aldak<strong>eta</strong> historian zehar ikusi besterik ez dago' (teoriak soilik alde horr<strong>eta</strong>tik<br />
izango zaizkigu baliagarri) . Izan ere, egon ez dago onarpen zabala izan duen<br />
4 SMITH, A .D . (1976) : Las teorías del nacionalismo . Barcelona : Ediciones Península . Lehen<br />
aipaturiko DELANNOI <strong>eta</strong> TAGUIEFFen liburuak lan ezberdinak jasotzen ditu <strong>eta</strong> hauek, hemen<br />
azaletik ikusitako hori<strong>eta</strong>z gain, interesgarriak diren taxonomien azterk<strong>eta</strong> ezagutzeko aukera eskaintzen<br />
dute . Nazionalismoaren sailkapen ezberdinak direla <strong>eta</strong>, hurbilpen azkarra nahi izanez gero, ikus<br />
ODRIDGE, A .W . (1987) : "Variedades de nacionalismo", in TIVEY, L . : El Estado Nación . Barcelona :<br />
Ediciones Península ; 55-77 . HALL, J .A . (1993) : "Nacionalismos : clasificación y explicación", in<br />
Debats, 46 ; 89-102 . Antza duten nazionalismoen kontzeptualizazio ezberdinaz, adibidez : MA SHU YUN<br />
(1990) : "Ethnonationalism, ethnic nationalism, and mini-nationalism : a comparison of Connor. Smith<br />
an Snyder", in Ethnic and racial studies, 4 ; 527-541 .<br />
5 Ikus KEDOURIE, E . (1988) : Nacionalismo . Madrid : Centro de Estudios Constitucionales .
20 <strong>Euskal</strong> Nazionalisnioa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
<strong>nazionalismoa</strong>ren inongo teoria zehatzik, <strong>eta</strong> izan duen bilakaera historikoa ikusi<br />
ondoren, behar bada <strong>nazionalismoa</strong>z baino nazionalismo<strong>eta</strong>z hitz egin beharko genuke .<br />
Beraz, gure ikerk<strong>eta</strong>ren norabidetik ez aldentzeko, aukera bat egin beharrean aurkitzen<br />
gara <strong>eta</strong> aztertu nahi dugun egoera argitu dezaketeen <strong>nazionalismoa</strong>ren teoria zehatz<br />
batzuen bila joko dugu, baliogarriak izan daitezkeelakoan geure burua kokatu dugun<br />
denboraldian <strong>eta</strong> euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren kasu zehatzean -frantsesa <strong>eta</strong> espainarra ahaztu<br />
gabe, noski-, orokortasun asmoarengandik urrunduz .<br />
1 .1 .2 .- Nazioitalismoa: bi ikuspegi osagarri<br />
Horrela, klasiko bihurtu diren nazioaren inguruko bi idei<strong>eta</strong>n jarri dugu arr<strong>eta</strong> .<br />
Ilustrazioarekin lotzen dena dugu bat, iraultza frantsesaren ideologian gauzatzen dena<br />
hain zuzen . Bestea Herderen' "Volkgeist" nozio hartatik sortzen dena, erromantikoen<br />
artean zabaldu zena alegia (tradizio frantsesa <strong>eta</strong> tradizio alemaniarra, esan ohi den<br />
bezala) . Lehenengoa harturik, nazioa era hon<strong>eta</strong>n ulertu beharko litzateke : borondate<br />
edota nahiak baturik elkarte libre bat sortzen da -kontratu sozialaren printzipioekiko<br />
atxikimeduan oinarritzen dena- . Hau da, nazioa eraikitzen den zerbait da, <strong>eta</strong> ez berez<br />
den zerbait, <strong>eta</strong> nazioaren parte izan ala ez izat<strong>eta</strong>ren jokuan soilik norberaren aukera<br />
libreak hartzen du parte . Laburbilduz, tradizio frantsesaren arabera, Estatuak sortzen du<br />
nazioa . Nazio "erromantikoak", aldiz, ez du "nazio-kontratu"arekin zerikusirik ;<br />
tradizioarekin, historiarekin, hizkuntzarekin, arrazarekin, <strong>eta</strong>b . lotzen da ; hots, naturala<br />
den nazio-lokarria azpimarratzen da, <strong>eta</strong> ez atxikimendurik . Bigarren ideia honek, nazioa<br />
eraikitzeko borondateaz baino, pertsonen <strong>eta</strong> herrien arteko ezberdintasun natural<strong>eta</strong>z<br />
hitzegingo du, <strong>eta</strong> bereizgarriak diren ezaugarri horiek, hain zuzen, egingo dute nazioa .<br />
Estatuari dagokionez, nazioa da lehenengo <strong>eta</strong> honek sortzen du Estatua, hau naturan<br />
oinarritu behar baita .<br />
Bi ikusmolde hauek, neurri bat<strong>eta</strong>n bederen, elkartuko dituen Fichterengana joko<br />
dugu, lagungarri izango baita gero <strong>hezkuntza</strong>ren funtzioa zein den ulertu ahal izateko .<br />
Zentzu horr<strong>eta</strong>n, esan behar da Fichte tradizio erromantikoarekin lotzen dela, nazioari<br />
buruz duen ideia kontutan harturik. Nazioak duen ezaugarririk garrantzitsuena, bere ustez,<br />
hizkuntza litzateke : hizkuntza abiapuntutzat harturik eraikiko litzateke nazioa, <strong>eta</strong><br />
hizkuntzari esker hitz egin ahal izango litzateke kultur nazionalaz . Baina, <strong>eta</strong> hemen<br />
legoke guk aztertu nahi dugun arazoaren gakoa, Estatuaz hitz egiterakoan garbi antzeman<br />
daiteke Fichtek ikusmolde iraultzailearekin duen lotura . Estatuak -nazioak sortu duen<br />
Estatuak-, berez nazioaren parte ez diren horiek onartuko ditu baldin <strong>eta</strong> Estatuarekin<br />
6 JAFFRELOT, C . (1993) : "Los modelos explicativos del origen de las naciones y del<br />
nacionalismo . Revisión crítica", in DELANNOI, G . ; TAGUIEFF, P .A . : Op . cit.<br />
' Nahiz <strong>eta</strong> <strong>nazionalismoa</strong>ren teori<strong>eta</strong>n guztiz onartua izan, Renautek ez du batere garbi ikusten<br />
"Volksgeist" kategoria Herderekin sortzen denik . Ikus RENAUT, A . (1993) : "Lógicas de la nación", in<br />
DELANNOI, G . ; TAGUIEFF, P .A . : Op . cit ., 46 .
Nazionalismoa <strong>eta</strong> <strong>hezkuntza</strong> 21<br />
hitzarmenaren bidez konprometitzen badira (hiritar berriak legeak bete beharko ditu <strong>eta</strong><br />
Estatuak nazioaren hiritarrari -berez naziokoak direnak- dituen eskubideak ziurtatuko<br />
dizkio -nazioaren hizkuntza <strong>eta</strong> kultura berea egiten badu, esate baterako) . Ideia honek<br />
zera ikustera eramaten gaitu : Fichtek tradizio erromantikoarekiko ñabardura bat ezartzen<br />
du . Estatua ezin daiteke elementu artifizial<strong>eta</strong>n oinarritu ; beraz, naturala den nazioaren<br />
oinarria behar du . Baina hau ez da automatikoki gertatuko <strong>eta</strong> <strong>hezkuntza</strong>ren beharra<br />
azpimarratuko du : "hay que empezar poi for-ina-ypor educar a la nación con vistas a ese<br />
Estadoi 8 . Kedouriek "Discours"<strong>eta</strong>ko Fichteren hitz hauek jasotzen ditu nazio<br />
alemaniarraren etorkizunaz: "lo que propongo tomo único medio de preservar la<br />
existencia de la nación alemana es un cambio total del sistema existente de educación" 9 .<br />
Fichtek behin <strong>eta</strong> berriro aipatuko du <strong>hezkuntza</strong>ren garrantzia, <strong>eta</strong> zehatzagoak<br />
izateko, <strong>hezkuntza</strong> nazionalaren funtsezko balioa : nazioa <strong>hezkuntza</strong> prozesuaren<br />
produktua litzateke . Horrela, Estatuak (ez dezagun ahaztu nazioan oinarritzen den<br />
Estatuaz ari dela) bere gain hartuko luke <strong>hezkuntza</strong> nazionalaren antolak<strong>eta</strong>ren ardura,<br />
horr<strong>eta</strong>n kokatzen baitu nazioaren etorkizuna . Ikus daiteke neurri bat<strong>eta</strong>n Estatutik<br />
naziora doan bide honek bat egiten duela tradizio frantsesarekin; edo hobeto esanda,<br />
Fichtek honen eredua bere pentsamoldean integratzen du, zentzu horr<strong>eta</strong>n tradizio<br />
erromantikoaren <strong>eta</strong> tradizio frantsesaren antinomia gainditzen duelarik . Bi hitz<strong>eta</strong>n, <strong>eta</strong><br />
ondorio gisa, Fitchek funtsezkoa den errealitateare aurrean jartzen gaitu : nazioa<br />
hezigamtasunarekin loturik dago ; hots, <strong>hezkuntza</strong> nazional bat nazioarentzako den<br />
<strong>hezkuntza</strong> gisa" .<br />
1 .1 .3 .- Estatua, nazioa <strong>eta</strong> <strong>hezkuntza</strong>-sistema<br />
Historian zehar hamaika adibide aurkitzen da" <strong>hezkuntza</strong>k <strong>eta</strong> <strong>nazionalismoa</strong>k<br />
duten elkarren arteko lotura erakusten duena, nazioaren irudia -<strong>eta</strong> bere erabilpen<br />
ezberdinak- tartean izango delarik . Beharbada Estatuaren funtzionamendura hurbiltzeak<br />
jarriko gaitu arazoa ulertzeko bidean (oraingoz Estaturik ez duten nazioen egoera ez dugu<br />
kontutan hartuko, baina, zer esanik ez, kasu hau<strong>eta</strong>n ere Estatuak bere presentzia badu,<br />
aldarrikapen gisa zein etsai moduan`) . Estatuek eskutartean izan duten aparteko tresna<br />
Crítica .<br />
s FICHTE : "Discours à la nation allemande", in RENAUT, A . : Op . cit ., 56 .<br />
9 KEDOURIE, E . : Op . cit ., 63 .<br />
1°<br />
RENAUT, A . : Op . cit ., 60 .<br />
11 Ikus HOBSBAWN . E .J . (1991) : Naciones y nacionalismo desde 1780. Barcelona : Edición<br />
12 Alde hon<strong>eta</strong>tik geureak egiten ditugu Amin-en hitzak : "sin que exista superposición entre<br />
Estado y nación, el fenómeno nacional no puede ser separado del análisis del Estado" (AMIN, S . (1979) :<br />
Clases y naciones en el materialismo histórico . Barcelona : Viejo Topo : 22 .
22 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
dugu eskola -oinarrizko eskola batipat- . Hau erabiliz zera lortu nahi da : nazioaren<br />
(naturala ala ez, beste kontu bat da) irudia zabaldu, baita bere historia <strong>eta</strong> tradizioa ere,<br />
nazioarenganako zal<strong>eta</strong>suna <strong>eta</strong> berarekiko atxikimendua ezartzen saiatuz, horr<strong>eta</strong>rako<br />
sinboloak eraiki (bandera nazionala, himno nazionala, . . .) <strong>eta</strong>, askotan, nazioaren tradizioa<br />
zein historia, edota nazioa bera ere, asmatzen direlarik . Hobsbawnen hitzak erabiliz 13 ,<br />
apropos <strong>eta</strong> jakinaren gainean martxan jartzen den injinerutza ideologiko bat dugu hau,<br />
zeinak herri zehatzarenganako baino, herri horren kontzeptu ideologikoarenganako<br />
leialtasuna bilatzen duen ; hots, Estatuarekiko abertzal<strong>eta</strong>suna du helburu . Smithek dion<br />
bezala, <strong>eta</strong> hau fenomeno orokorra litzateke mendebaleko Europan, Estatuak <strong>hezkuntza</strong><br />
sistema ezartzen du bere gobernupean dagoen lurraldea ben<strong>eta</strong>zko nazioa izan dadin,<br />
nazioa erreala bihur dadin'` . Hobsbawnek injinerutza ideologikoaz hitz egiten duen<br />
moduan, Smith Estatu zientifikoaz arituko da 15 , <strong>eta</strong> Chatelet-Pisier-Kouchner-ek "Estatu-<br />
Gestore"aren kontzeptua erabiliko du ; azken finean, esan genezake gaiaren ardatza<br />
Estatuaren legitimazio teknologia dela, non <strong>hezkuntza</strong>k Estatu-nazioa sortzeko<br />
ezinbesteko garrantzia duen . Hau jadanik Napoleonek erabat argi ikusi zuen fenomenoa<br />
dugu : "Mientras nos se le enseñe a la gente desde su más tierna edad . . ., el Estado no<br />
puede ser denominado con propiedad una nación" 16<br />
Baina esandakoak galdera bat sortaraz dezake : zergatik Estatua ; azken finean<br />
badirudi Estatu-nazioak Estatuan sortzen zaion beharrari erantzuten diola . Badago gai hau<br />
argitu dezakeen <strong>nazionalismoa</strong>ren hainbat teoria, <strong>eta</strong> hori<strong>eta</strong>ko batzuen irakurk<strong>eta</strong><br />
azkarrari ekingo diogu . Adibidez, Gellneren ereduaren arabera 17 , gizarteen modernizatze<br />
prozesuan koka daiteke <strong>nazionalismoa</strong>ren gaia, gizarte tradizionalek gizarte<br />
industrializatu bihurtzeko izan duten igaroaldian . Bilakaera horr<strong>eta</strong>n gizarte tradizionalek<br />
zuten ezaugarri bat modernizatze prozesurako oztopotzat hartua izango da : kulturheterogeneitatea<br />
. Gizartearen kultur-homogeneitatea derrigorrezkotzat jotzen da<br />
modernizatze prozesuak dituen beharrei erantzuteko . Baina zein testuingurutan bultzatu<br />
beharko litzateke homogeneizatze hori? . Hain zuzen, modernizatze prozesu hori dela <strong>eta</strong>,<br />
bere interesak zaintzeko burgesiak botere politikoaren nagusigoa, hegemonia, lortzen<br />
duen Estatu modernoaren markoan ; Marx <strong>eta</strong> Engelsen hitz<strong>eta</strong>n :<br />
"La burguesía suprime cada vez más el fraccionarniento de los<br />
medios de producción, de la propiedad y de la población . Ha aglomerado<br />
13 HOBSBAWN, E .J . : Op . cit., 101 .<br />
14 SMITH, A .D . : Op . cit ., 209 .<br />
15 Ibid ., 319-325 .<br />
16 KEDOURIE, E . : Op . cit ., 63 .<br />
17 Ikus GELLNER, E . (1988) : Naciones y nacio,talisntos . Madrid : Alianza .
Nazionalismoa <strong>eta</strong> <strong>hezkuntza</strong> 23<br />
la población, centralizando los medios de producción y concentrando la<br />
propiedad en manos de unos pocos . La consecuencia obligada de ello ha<br />
sido la centralización política . Las provincias independientes, ligadas entre<br />
sí casi ín2icaniente por lazos federales, con intereses, leyes, gobiernos y<br />
tarifas aduaneras diferentes, han sido consolidadas en una sola nación,<br />
bajo un solo gobierno, una sola ley, un solo interés nacional de clase) ,<br />
ruta sola línea aduanera"" .<br />
Hau da, modernizatze prozesuak, industrializazioak, <strong>eta</strong> tartean dauden klaseinteresak,<br />
estatu-nazioaren markoa behar dute ; honek, gauza dadin hain zuzen, bere<br />
gobernupean duen gizartearen homogeneitatea bultzatzearen premia dauka, besteak beste<br />
honek kontzientzia nazionala sortzen duelako, <strong>eta</strong>, bai bera ideologikoki legitimatzeko<br />
bai homogeneizatze prozesua bideratu ahal izateko, <strong>hezkuntza</strong> sisteman aurkituko du<br />
aparteko tresna (gero ikusiko dugu ze baldintzak bete beharko dituen <strong>hezkuntza</strong> sitemak<br />
alde horr<strong>eta</strong>tik arrakastatsua izateko) . Finean, <strong>eta</strong> testuinguru hon<strong>eta</strong>n, nazioa boterearen<br />
teoriaren bilak<strong>eta</strong>ren markoan definitzen da edota, hobeto, legezko boterearen titularraren<br />
definizioan' .<br />
Edonola ere azkeneko orrialde<strong>eta</strong>n azaltzen saiatu garen egoera <strong>hezkuntza</strong>k Estatunazioarekin,<br />
<strong>eta</strong> honekin bat egiten duen nazionalismo motarekin, duen lotura zertxobait<br />
argitzeko baliagarria izan badaiteke, Estaturik ez duten nazioen kasuan bere papera zein<br />
izan daitekeen argitzeke dago oraindik . Dena dela, hemen ere, ezinbestean, Estatunazioaren<br />
erreferentzia nagusitzat jo beharko dugu . Horrela, "Nation-building" izenarekin<br />
ezagutzen den eskolak ikuspegi interesgarriaren aurrean jarriko gaitu . Eskola hon<strong>eta</strong>ko<br />
elementurik garrantzitsuena den Rokkanek gure gaia Estatuen erak<strong>eta</strong> prozesuan<br />
ulertzeko bidea erraztuko digu, nahiz berak nazio kontzeptuari espazio gutxi eskaini, <strong>eta</strong><br />
<strong>nazionalismoa</strong>z ez gehiegi arduratu .<br />
Rokkanek20 proposaturiko ereduaren arabera, laburbilduz, <strong>eta</strong> Europako<br />
18 MARX-ENGELS (1985) : Manifiesto del Partido Comunista. Moscú : Editorial Progreso ; 41 .<br />
19 CORCUERA, J . ; ORIBE, Y . : ALDAY, J.M. (1991) :Historia del nacionalismo vasco en sus<br />
documentos . Bilbo : Eguzki .<br />
20 ROKKAN . S . (1975) : "Dimensions of state formation and nation-building", in TILLY, Ch .<br />
(arg .) : The forination of national-states in Western Europe. Princenton : Princenton University Press .<br />
562-600 . Recaldek Rokkanen eredua erabili du Espainiako zein <strong>Euskal</strong> Herriko prozesu nazionalak<br />
aztertzerakoan . Ikus RECALDE, J .R . (1984) : "Intersección de dos procesos nacionales (Estudio del<br />
conflicto español-vasco", in Estudios de Historia Social, 28-29 zk., 77-84 ; RECALDE, J .R. (1985) :<br />
"Crisis de legitimidad en los procesos nacionales en España (Estudio del caso vasco)", in L .E . :<br />
Industrialización y nacionalismo. Análisis comparativos . Sitgesen (1982-XII-20 .22) izandako "I<br />
Coloquio Vasco-Catalán de Historió"ren aktak . Barcelona : Universitat Autónoma . 517-530 .
24 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (189.5-<strong>1923</strong>)<br />
mendebalean kokaturik, bi prozesu nazional mota bereiz daitezke : prozesu motela bata,<br />
prozesu azkarra bestea . Lehenengoa Estatu-nazioari dagokio : Estatuaren sorrerari,<br />
errealitate politiko bema eraikitzen delarik, zentralizazio politiko-administratiboa<br />
ezaugarri nagusitzat duen penetrazio fasearen ondorioz, nortasun nazionalaren<br />
elementuen sorrerak jarraituko dio . Hemen ere zentralizazioa ezaugarri nagusia izango<br />
dugu <strong>eta</strong> amankomuna den, edo izan nahi duen, corpus ideologikoaren eraikitzeari ekingo<br />
zaio, helburua nazioarenganako kontzientzia piztea izango delarik . Horrela ikusten da<br />
<strong>hezkuntza</strong>k, edo hobe esanda <strong>hezkuntza</strong> sistemak, beste elementu batzuekin batera<br />
(armada, burokrazioa, zerga sistema . <strong>eta</strong>b .) funtsezko papera betetzen duela Estatua<br />
eraikitzeko garaian, identitate nazionala sortu <strong>eta</strong> indartzerakoan oinamzko tresna den<br />
neurrian, Estatuaren oinarri ideologikoa baita identitate nazionala .<br />
Baina Estaturik ez duten nazioen kasuan beste bat izango da proposatuko zaigun<br />
eredua . Lehen prozesu nazional motelaren eredua baldin bagenuen eskuartean, orain<br />
prozesu azkarrarena interesgarri suertatuko zaigu . Hemen koka genitzakeen nazioek<br />
egoera bereziari aurre egin beharko diote : alde batetik, besteak ez bezala, ez dute<br />
Estaturik <strong>eta</strong>, beraz, ezta honek martxan jartzen duen Hobsbawmek aipatzen zuen<br />
injeneritza ideologikoa ere ; bestalde, Estatu horien barruan sortzen diren heinean, Estatunazioak<br />
irensten duen nazioak hil ala biziko borrokan etsai nagusia izango du Estatua,<br />
nazio batek (Estatu-nazioak alegia) bestea ukatzen baitu` . Beste era batera esanda, <strong>eta</strong><br />
<strong>hezkuntza</strong>ren arloan kokaturik, Estaturik ez duen nazioak ez du <strong>hezkuntza</strong> sistema<br />
nazionalik (armada, zerga sitema, . . ., ez duen bezala) <strong>eta</strong> legitimazio tresna indartsuaren<br />
faltan aurkitzen da; baina ez hori bakarrik, nazioa ukatzen duen Estatuaren <strong>hezkuntza</strong><br />
sistemaren eraginari aurre egin beharko dio, horrek legitimatzen baitu Estatuaren oinarri<br />
ideologikoa den nazioa .<br />
Beraz, Estaturik gabeko prozesu nazionala beste era batekoa izango da . Lehenengo<br />
kasuan Estatuaren sorrerari Estatu-nazioa legitimatuko duen momentuak jarraitzen badio<br />
.<br />
21 Ikus daitekenez, Estatu nazioaskodunen kasua alde batera utzi dugu . Gure iritziz "Estatu<br />
nazioaskodun"aren formula hori, hainbat kasutan behintzat (gertukoak adibidez), egoera gatazkatsuak<br />
indargabetu nahirik Estatua kolokan jarr dezaketeen prozesu nazionalak estaltzeko erabilia izan da, guk.<br />
hain zuzen, gure analisirako horiek itzaletik atera nahi ditugularik . Azkenean ez dira faltan izango,<br />
aniztasuna onartu arren, honako argudio honen antzekoak : "la contribución legitimadora de la Nación<br />
española es efectivamente tan importante" ; "la Nación española corto comunidad específica sociabnente<br />
determinada y cuya permanencia histórica da cuenta asimismo de la continuidad de la forma política<br />
correpondiente" ; "ningún Estado, por tanto tampoco el Estado español, está decidido a prescindir del<br />
argumento nacionalista a la hora de asegurar la justifncación al orden político ( . .) la Nación tiene unos<br />
efectos constructivos o centrípetos en el edificio estatal, al hacer reposar a éste sobre cimientos ciertos<br />
y sólidos, indiscutibles" ; hori bai, "la Nación española como unidad constit tivanente plural"<br />
(SOLOZABAL . J .J . (1994) : "El Estado Autonómico como Estado Nacional . (Adaptabilidad y<br />
rendimiento integrador de la forma política española)", in H .E . :<br />
historia Salamanca : Edicones Universidad Salamanca ; 179) .<br />
Pueblos, naciones y estados en la
Nazionalismoa <strong>eta</strong> <strong>hezkuntza</strong> 25<br />
baieztapen nazionalaren bidez, bigarrenean hau izango da, nazio-nortasunaren<br />
baieztapenarena alegia, prozesu nazionalaren lehen urratsa . Azken kasu hon<strong>eta</strong>n zaila<br />
izango da nazioaren irudia gizartean zabaltzea, aipatu prozesu nazionalak ez baitu,<br />
besteak beste, lehen genion bezala, <strong>hezkuntza</strong> sistema bezalako tresnarik . Beraz, hori<br />
lortzeko, beste bide batzuk aukeratzeaz gain (prentsa, folklorea, <strong>eta</strong>b .), uste dugu (<strong>eta</strong> hau<br />
izango da, gure eritziz, euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren kasuan gerta daitekeena) <strong>nazionalismoa</strong>k<br />
<strong>hezkuntza</strong> sisteman izango du borroka fronte garrantzitsuen<strong>eta</strong>riko bat . Gero aztertuko<br />
dugun kultura <strong>eta</strong> nazionalimoaren arteko lotura estuak bultzatzen gaitu hau esatera, bat<br />
egiten dugularik Gellner-ek dionarekin :<br />
"desprovista de caparazón político, la cultura intentará<br />
inevitablemente crear ese Estado, 3, redisefiar las f onteras políticas para<br />
garantizar su existencia, sin la cual carecería de la inf -aestrucutra<br />
educativa p cultural para la supervivencia de una cultura moderna<br />
escritai22 .<br />
Kultura ezezik, nazioa bera ere kinka larrian aurkituko da aipatu azpiegiturarik<br />
gabe . Jakina, era hon<strong>eta</strong>ko <strong>nazionalismoa</strong>k ez dira berdinak <strong>eta</strong> beraien eskabide mailak<br />
ezin dira parekatu, baina errekonozimendu soiletik Estatuaren eraikuntzara doan bidearen<br />
nolabaiteko eskema egin daitekeelakoan gaude . Horr<strong>eta</strong>rako Hroch-en ereduan (hain<br />
zuzen Puhle-k <strong>Euskal</strong> Herriaren kasuan erabilitakoa) oinarrituta, Coakleyek zehazten<br />
dituen hiru sekuentzi<strong>eta</strong>z baliatuko gara23 . Alde batetik, <strong>nazionalismoa</strong> sortzen den unean<br />
Estatu-nazioak bere legitimaziorako erabiltzen duen <strong>hezkuntza</strong> sistemaren aurkako<br />
erreakzioa . Bestetik, <strong>nazionalismoa</strong>k, gizarte hedapen handiagoa duen neurrian,<br />
<strong>hezkuntza</strong> sistemaren kontrola lortzeko asmoz eginahal ezberdinak bideratuko dituen<br />
fasea . Azkenik, <strong>nazionalismoa</strong> bere <strong>hezkuntza</strong> proiektu nazionala gauzatzera zuzenduko<br />
litzatekeen sendotze fasean .<br />
1 .2 .-Nazionalismoa, kultura, hizkuntza <strong>eta</strong> eskola<br />
Jadanik ikusi dugun legez, <strong>eta</strong> Europari dagokionez, XIX . mendearen haseran<br />
Estatuek, <strong>eta</strong> Estatu izateko bidean zirenek, nazioan <strong>eta</strong> honek eskaintzen duen<br />
komunitate nortasunean aurkituko dute oinarri sendoa . Eta identitatearena da, hain zuzen,<br />
orain helduko diogun gaiaren funtsezko ardatza ; izan ere, <strong>hezkuntza</strong>ren arloan leku<br />
pribilegiatua aurkituko duen kultura/hizkuntza binomioarekin 2- lotura zuzena du<br />
22 GELLNER . E . (1993) : "El nacionalismo y las dos formas complejas de la cohesión en las<br />
sociedades complejas", in DELANNOI, G . ; TAGUIEFF, P .A . : Op . cit ., 349-350 .<br />
23 COAKLEY, J . (arg .) (1992) : The social origins ofnationalist movements . The contemporany<br />
3vest european experience . London : SAGE Publications .<br />
24 Logikoa denez, kulturak zein hizkuntzak esanahi politikoa duten neurrian .
26 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
nazioaren konstrukto ideologikoak .<br />
Arestian egindako moduan, <strong>eta</strong> Estatu-Nazioa abiapuntutzat harturik, jo dezagun<br />
honen lehenengo urratsak zeintzuk izan diren ikustera, batera gertatzen diren Estatu<br />
modernoa <strong>eta</strong> Estatu-nazioa fenomenoen ezaugarririk azpimarragarrienak nabarmenduz :<br />
"El Estado creo lenguas comunes y sistemas educativos comunes,<br />
al mismo tiempo que impuso sistemas legales comunes en el marco de<br />
límites estatales claramente establecidos. Creo tarifas aduaneras estatales<br />
en sus fronteras, deudas estatales y bancos estatales que administraban<br />
fondos en todo el Estado . Y creó burocrácias nacionales y ejércitos<br />
nacionales que socializaron sectores de población de diferentes regiones<br />
y clases sociales" .<br />
Lehen aipaturiko Marx <strong>eta</strong> Engelsen analisiaren antza duen irakurk<strong>eta</strong> honek<br />
(orokorrean tradizio marxistarena") goian azaldutako Gellner-ek proposaturiko eredua<br />
dakarkigu gogora, nahiz <strong>eta</strong> honek fenomenoaren alderdi ekonomiko <strong>eta</strong> politikoak<br />
honenbesterainoko indarrez ez azpimarratu . Hots, gizarteen modernizatze prozesuan koka<br />
daitekeen <strong>nazionalismoa</strong>ren gaiak lotura zuzena izango du bultzatuko den kulturhomogeneitatearekin,<br />
Estatu-nazioaren markoan, nazioaren itzal ideologikopean,<br />
gauzatua izango dena hain zuzen . Eta gizarte modernoaren perfilak eskatzen du, besteak<br />
beste, hau gizarte alfab<strong>eta</strong>tua izatea <strong>eta</strong> eskolaren bidez transmititutako kultur<br />
homogeneoa edukitzea" . Ikus daiteke, beraz, kultura zein hizkuntzaren ganantzia handia<br />
dela azken finean nazionalizatze prozesua den <strong>hezkuntza</strong> sistemaren bidez Estatu-nazioak<br />
gorpuzturiko gizartearen modernotzean2 8 .<br />
Gauza jakina da edozein eratako nazionalismok kontzienteki bilatzen duela<br />
kulturarekiko lotura . Ikusi besterik ez dago "nazioaren" eskutik doan hainbat kultur<br />
erakundek ("antzerki nazionala", "museo nazionala", "unibertsitate nazionala", . . .)<br />
beteriko papera : euren kultur balio horr<strong>eta</strong>z gain, garbi dago ben<strong>eta</strong>zko subironatasunikur<br />
gisa jokatzen dutela nazioaren eszenatokian . Bestalde, esan beharrik ez dago<br />
25 NAVARI, C . : "Los orígenes del Estado Nación", in TIVEY, L . (1987) : . El Estado Nación<br />
Barcelona : Ediciones Península ; 52 .<br />
26 Ikus El 111arxismto y la cuestión nacional, Op . cit .<br />
27 GELLNER, E . (1993) : Op . cit ., 347 .<br />
28 Nazionalismo <strong>eta</strong> hizkuntzaren arteko lotura ez da nahitaezkoa <strong>eta</strong> badakigu hizkuntz arazoari<br />
eman izandako "irtenbideek" -Irlandaren edo Eskoziaren kasuan, adibidez- ez dituztela egon daitezkeen<br />
gatazka nazionalak desagertarazten, baina gure testuinguruan lotura hau ezinbesteko suertatzen da<br />
hizkuntza ardatz nagusia izango den neurrian, bai euskal <strong>nazionalismoa</strong>ri dagokioenez, baita Estatu<br />
frantsesa zeien espainarrari dagokienez ere .
Nazŕonallsn,oa <strong>eta</strong> he_kiuitza 2 7<br />
kontzientzi nazionala ez dela gizakiak berez duen zerbait, hezik<strong>eta</strong>ren bidez beregan<br />
pizten dena baizik. Gauzak horrela, ikuz dezagun, kultura <strong>eta</strong> hizkuntza atal honen ardatz<br />
nagusi ditugularik, zein den <strong>nazionalismoa</strong>ren unibertsoan duten lekua .<br />
Lehenik <strong>eta</strong> behin, <strong>eta</strong> orain arte egin dugun eran Estatu-nazioa abiapuntutzat<br />
harturik, guztiz oinarrizkoa deritzogu arazoa ulertzeko bidean jarriko gaituen galdera bati<br />
erantzuteari : nola sor _ daiteke Estatua <strong>eta</strong> bere kontrolpean dagoen lurraldeko<br />
populazioaren arteko lokarria? ; edo beste era batera esanda, nola sortzen da bi instantzia<br />
horien arteko identifikazio elementua? . Hobasbawn-ek Estatuaren gobernuarekin<br />
harreman zuzena duela dio ; hau da, harreman erregularra sortzen da Estatu-nazioarekin<br />
honek dituen ordezkarien bidez (postaria, polizia, eskolako irakaslea, soldaduak, . . .),<br />
identifikazio zentrogunea -leialtasunarena barne- nazioan aurkituko dugularik . Eta<br />
nazioak komunitate, herri edota kolektibitate sentimenduarekin egiten du bat, partehartze<br />
amankomuna edota batasun zentzua emango dioten ezaugarriak <strong>eta</strong> bereizgarriak ezarriz ;<br />
hots, Var el salto de comunidad existencial al de "comunidad imaginada"que ligara con<br />
la nacióni29 . Tivey-ek30 ere antzeko analisia egingo du : Estatua nolabaiteko komunitate<br />
nozioa gauzatu beharrean aurkitzen da, <strong>eta</strong> honek elkarkomunikazio maila handia<br />
eskatzen du, ondorioz komuna den hizkuntzak zein komuna den kulturak aparteko<br />
garrantzia hartzen dutelarik"<br />
. Finean, Estatuak bere neurriak hartuko ditu haur guztiak<br />
goizero jaikitzen direnean eskolara joan ditezen ziurtatzeko, <strong>eta</strong> hau bere gobernupean<br />
dagoen, edo mantendu nahi duen, herriaren batasunera zuzenduriko gobernu ihardueraren<br />
testuinguruan kokatu behar da . Alde horr<strong>eta</strong>tik hizkuntz/kultur batasunak Estatuaren<br />
politika errazten du . Zer gertaten da batasun hori ez dagoenean? ; helburu bihurtzen dela,<br />
horr<strong>eta</strong>rako uniformea den <strong>hezkuntza</strong> nazionala ezartzen delarik, uniformizatzeak<br />
integrazioa errazten baitio Estatuari : "un estado más fuerte hace más uniforme al pueblo,<br />
y un pueblo más unido hace más fuerte aun al estado" 3 '- .<br />
1 .2 .1 .- Estatua <strong>eta</strong> kultur identitatea<br />
Estatua, egitura politiko gisa, hiritarrek osatzen (omen) duten nazioa den<br />
gorputzari lotzen zaio; baina gorputz horrek nolabaiteko sendotasuna behar du (<strong>eta</strong> ez<br />
duenean sendotasun bat<strong>eta</strong>z hornitu behar da) . Alde horr<strong>eta</strong>tik kultur identitateak funtseko<br />
zutabea osatzen du komunitate nazional bakarraren nozioa sortzeko bidea eskaintzen<br />
29 HOBSBAWN, E .J. : Op . cit ., 99 .<br />
30 TIVEY, L : "Estados, naciones y economía", in TIVEY, L . (1987) : El Estado Nación .<br />
Barcelona : Ediciones Península . 98 .<br />
31 Interesgarria litzateke, adibidez, "pays", "paese", "pueblo" edota "patria" bezalako hitzek izan<br />
duten bilakaera filologikoaren nondik norakoak aztertzea, baina hau gure egitasmotik kanpo geratzen<br />
den zerbait da .<br />
32 DEUTSCH : El nacionalismo, sus alternativas. Buenos Aires : Paidos ; 25-26 .
28 <strong>Euskal</strong> Nazionalŕs,noa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
baitu, nazioaren definizioari sendotasuna ematen dion neurrian . Kultur identitatea ez da<br />
berez identitate nazionalaren islada, ezta ere -maila absolutoan bederen- helburu<br />
politikoak dituen asmakizun arbitrario hutsa ; historia bere izaera dinamikoan ulerturik,<br />
esango genuke korapiltsuak diren egoera sozial <strong>eta</strong> politikoei zentzua emateko<br />
beharrarengatik sortzen dela . Eta eskutartean dugun gai honek zuzen zuzenean jotzen du<br />
Estatuak <strong>eta</strong> subirotasunak osatzen duten gure gaiaren hezurraren atea<br />
"Una vez planteada la pretensión de soberanía en nombre de una<br />
unidad de humanidad determinada y definida territorialmente (nazioa), fite<br />
natural relacionarla con los atributos de dicha unidad i33 .<br />
Ezaugarri horien artean, Breully-k kultur identitatearena azpimarratuko du ;<br />
Estatuak erabakiko du zer den garrantzitsua <strong>eta</strong> nola erabil daitekeen nortasun nazionala<br />
ezartzeko, <strong>eta</strong> berak badaki beharrezkoak dituen batasunak <strong>eta</strong> egonkortasunak neurri<br />
handian orokorra den kultur batasunean dutela oinarria . Zentzu horr<strong>eta</strong>n, garbi antzeman<br />
daiteke kulturak, orain Estatu-Nazioari dagokionez, <strong>nazionalismoa</strong>ren funtsezko elementu<br />
gisa jokatzen duela . Ez da,edonola ere, kultur nazionalismo gisa uler zitekeen zerbait,<br />
honek lotura estua baitu nazionalismo politikoarekin, azken honi, nahiz hainbat<strong>eta</strong>n oso<br />
nabermena ez izan, nolabaiteko kamuflajea edota jantzia eskaintzen diolarik . Beraz, ezin<br />
da bereizk<strong>eta</strong> faltsua sortu (are gutxiago neutraltasunaren diskurtsoan erori), ikusti<br />
besterik ez dago boterea <strong>eta</strong> kultura artean dagoen harreman estua :<br />
"El Estado sólo se muestra favorable a aquellas formas de acción<br />
cultural que favorezcan la conservación de su poder ; pero persigue con<br />
odio irreconciliable toda manifestación cultural que va más allá de las<br />
barreras por el trazadas y puede poner en litigio su existencia" .<br />
Esandakoaren arrazoia eman behar izanez gero, honako hau proposatzera<br />
ausartuko ginateke : Estatuak populazioarengan kontzientzia nazionala errotzen du (<strong>eta</strong><br />
ezagutzen dugu zeregin horr<strong>eta</strong>n <strong>hezkuntza</strong> sistemak duen garrantzia) <strong>eta</strong> komunitate<br />
politiko handiaren parte izatearen uste osoa indartzen du pertsonarengan (komunitate<br />
horrekin apur ezinezko lotura izango luke, helburu <strong>eta</strong> edukia emango liokeelarik bere<br />
izate pertsonalari) . Beste erara esanda, Estatu-nazioak hiritarrak politikoki soldatzen ditu<br />
nazioaren inguruan, horr<strong>eta</strong>rako, bere "soldagarritasuna" kontutan harturik (identitate<br />
elementu garrantzitsua den heinean), "nazioarena" den kulturaren iturritik edanaraziz .<br />
Honen adibide ezin hobea aurkituko dugu kultur ezaugarri bereziko nazio edota<br />
komunitate ezberdinak integratzen dituzten Estatu<strong>eta</strong>n (frantsesa <strong>eta</strong> espainarra esate<br />
baterako) . Estatuaren aldetik, estrategi politikoak zein administrazio mailakoak direla<br />
medio, iharduera sistematikoa igar daiteke . Besteak beste, <strong>eta</strong> zuzenean gure gaiari<br />
362 .<br />
33 BREULLY, J . (1990) : Nacionalismo y Estado . Barcelona : Ediciones Pomares-Corredor, S .A .,<br />
34 ROCKER, Op . cit ., 99 .
Nazionalismoa <strong>eta</strong> <strong>hezkuntza</strong> 29<br />
helduz, esan daiteke <strong>hezkuntza</strong> sistemaren monopolioa kultur asimilaziorako tresna<br />
zuzena dela ; honen bidez, Estatua nazio <strong>eta</strong> kultur horien kultur garapena baldintzatzen,<br />
indargabetzen edo -<strong>eta</strong> ez gutxitan- itotzen saiatuko da, kolokan ipintzen baitute<br />
beharrezkoa zaion kultur homogeneitatea, Estatu-nazioari identifikazio-oinarri indartsua<br />
ematen diona hain zuzen .<br />
Interesgarria izan daiteke, aipatu beni dugun honen inguruan, Esteva-k 35<br />
erabiltzen duen barne kolonialismoaren formula . Haseran politiko hutsa den menperatze<br />
fasea zehazten du, bere goraheltzea kultur kolonialismoaren fasearekin gauzatzen delarik .<br />
Fase hon<strong>eta</strong>n Estatuak Estatu-Nazioaren kultura (nazio menperatzailearen kultura, bere<br />
hitz<strong>eta</strong>n) zabaltzen die bere menpean dauden beste nazioei, hauek lehen menpekotasun<br />
politikoa zen hartatik, orain kultur menpekotasunaren dominazio subjektoak bihurtzen<br />
direlarik . Nahiz <strong>eta</strong> jakin estatuaren zentripetismoa ez dela beti erabatekoa, esan daiteke,<br />
Gellner-en hitzak erabiliz, hau dela begien bistan dugun egoera<br />
"utilización abierta de la cultitra copio símbolo de unidades<br />
políticas persistentes, y la utilización de su homogeneidadpara crear un<br />
sentido . . . de solidaridad, de inovilidad, de continuidad, de falta de<br />
barreras profundas, en el interior de las unidades políticas de que se<br />
ti-ate 1,36 .<br />
Aipaturikoa telegrafikoki laburtuz : kultur bat, komunitatea, komunitate barruko<br />
elkartasun harremak, herrian ezberdintasunak sortzenlbereizten dituen muga-eza, entitate<br />
politikoa, kultur nortasuna duen entitate politikoa, Estatua . Mezu azkar honek funtsean<br />
duen mamia honako hau litzateke : kulturaren erabilpenaren aurrean aurkitzen gara,<br />
Estatuak gorpuzten duen erabilpenarena -besteak beste <strong>hezkuntza</strong> sistema kontrolpean<br />
duelako-, <strong>eta</strong> hau guztiz garrantzitsua da, hain zuzen, gizarte kohesioa sustatzen baitu .<br />
Alde horr<strong>eta</strong>tik azpimarratu behar da ikur nazionalak <strong>eta</strong> kultura nazionala (literatura,<br />
historia, . . .) pertsonen bizitzaren parte izanarazteko eskolak duen gaitasuna, maila pribatu<br />
edota lokala, <strong>eta</strong> maila publikoa edota "nazionalaren" arteko bereizk<strong>eta</strong> apurtzen duelarik .<br />
Adibidez, curriculum nazionalaren barruan duen leku nagusia kontutan harturik,<br />
ikus dezagun zein izan daitekeen historiak bete beharreko zeregin ideologikoa" . Breully-<br />
3' ESTEVA, C . (1984) : Estado, etnicidad y biculturalisino . Barcelona : Ed . Península.<br />
36 GELLNER, E . (1993) : Op . cit ., 350 .<br />
3' Hemen historiaren adibidea erabili badegu ere, curriculumaren barruan aurki daitezkeen beste<br />
ikastarloekin gauza bera egin genezake . Esate baterako geografiarekin : ez da batere zaila lurraldeari<br />
ematen zaion garrantzi politikoa ikustea, hau zuzenean talde edota komunitate identitatearekin,<br />
nortasunarekin, lotzen delarik . Hona hemen, adibidez, lurralde identitateari buruz -Estatuaren<br />
legitimatzea dela <strong>eta</strong>- Urwin-en hitz hauek :<br />
'el objetivo principal de todo Estado : preservar la integridad territorial y garantizar dentro
30 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
k esaten duen moduan, "la historia proporciona identidad" 38 . Zentzu hon<strong>eta</strong>n, historia<br />
sinbolikoaz hitzegin beharko genuke, garrantzitsuena, erreala izan denentz alde batera<br />
utzirik, momentuko bere eraginkortasuna baita, iragana <strong>eta</strong> oraina lotuz, "nazioaren"<br />
partaideek "nazioaren historian" beraien ispilua aurkitzen duten neurrian . Nazioaren<br />
historia nazio nortasunaren islada litzateke, <strong>eta</strong> nazioa <strong>eta</strong> bere partaideen arteko lotura<br />
ezarriko luke. Hain zuzen, Breully-k aipatzen duen autorreferentziazko simbolismoak<br />
bat egingo luke Esteva-ren hitz hauekin : "La historia 'propia" brinda un contexto de<br />
significación básico en lo que a la identidad se refiere" . Hona hemen ere Esteva-k berak<br />
historiak kultur arloan duen dimentsioari buruz jasotako Spicer-en eritzia :<br />
"la dimensión histórica es parte de todo sistema cultural, y mientras<br />
hace posible que el individuodisponga de un legado integrador para su<br />
acción social, supone para él la oportunidad de continuarlo y<br />
evolucionarlo . Sin este legado, el individuo carecería de medios de<br />
experiencia cultural y, como es obvio, tendría que inicar la historia<br />
cultural por sí mismo y si antecedentes" Do<br />
Zer esanik ez, talde identitateak, talde nortasunak (nortasun etnikoaren zentzuan)<br />
ez du zertan (ez behintzat derrigorrez) nazio ideiarekin lotuta egon behar, nazioa Estatu<br />
moduan antolatutako , edo antolatu nahi duen, populazio taldea izan daitekeen aldetik .<br />
Baina badakigu kultur ezberdintasunak identitate/nortasun ezberdintasuna ziurtatzen duen<br />
bezala, kultur uniformizazioak populazioaren homogeneizatzea sortarazten duela. Eta<br />
homogeneizatze hori da, hain zuzen, Estatuarentzako, <strong>eta</strong> honen egonkortasunerako,<br />
funtsezko ardatza . Alde horr<strong>eta</strong>tik, funtsezkoa da ere, kulturari ematen zaion balioa ; hots,<br />
zein den kultur batek izan dezakeen status maila, prestigio maila . Galdera honi erantzungo<br />
dion guztiz oinarrizkoa den beste galdera bat erantsi beharko genioke : bere espazioa ba<br />
al du, ala ez, kulturak <strong>hezkuntza</strong>-sistemaren barruan? .<br />
de sus fronteras la legitimidad de su existencia" (URWIN, D .W . (1983) : "Territorio e identidad" ; in<br />
Revista de Occidente, 26- ; 9) .<br />
Curriculumarena -<strong>eta</strong> honen barruan kulturarena-, nazio identitatea sortzeko unean duen<br />
eraginarengatik, zein neurritaraino izan daitekeen gai gatazkatsua ikusteko, hartu besterik ez dago, <strong>eta</strong><br />
testuinguru bati lotu arren, zer gertatzen den hain egoera gorapiltsua bizi duen Ipar Irlandaren adibidea<br />
(ikus FARRE, S . (1991) : "Culture, curriculum and educational policy en Northem Ireland", in Ltntguage,<br />
culture and curriculum, 4 ; 43-58 .<br />
38 BREULLY, J . : Op . cit ., 365 .<br />
39 ESTEVA, C . : Op .cit . ., 31 .<br />
40 SPICER, E .H . : Persistent cultural systems, in ESTEVA, C . : Op . cit ., 31 .
Nazionalismoa <strong>eta</strong> <strong>hezkuntza</strong> 31<br />
1 .2 .2 .- Estaturik gabeko nazioak <strong>eta</strong> kultur nortasuna<br />
Baietzak zein ezetzak duen garrantzi nabarmena azpimarratuz, hurbil gaitezen<br />
orain Estaturik ez duten nazio<strong>eta</strong>ra <strong>eta</strong> ikus dezagun zer nolako errealitatea aurki<br />
daitekeen <strong>eta</strong> zein den kulturari dagokion gai honi buruz Estatu-nazioarekin bat egiten ez<br />
duten beste era hon<strong>eta</strong>ko nazionalismoek erakutsitako jarrera, oraintxe bertan airean<br />
utzitako galderak bere biziko pisua hartuko duelarik . Hasteko esan mugimendu<br />
nazionalistak izugarrizko kapital politikoa izango duela eskutartean baldin <strong>eta</strong> berak<br />
ordezkatuko lukeen kultur taldearen errealitateaz nolabaiteko gizarte mailako sinestea<br />
edota uste osoa zabaltzen badu . Estatu-nazioaren markoan -edozein dela Estatu-nazioaren<br />
lurraldean edota erakunde mailan bultzatu <strong>eta</strong> lortu nahi duen aldak<strong>eta</strong> (dezentralizazio<br />
administratiboa, autonomia, federakuntza, independentzia)- beste nazio bat aldarrikatzen<br />
duten <strong>nazionalismoa</strong>ri ezinbestekoa zaio lurralde zehatzean kokaturiko giza talde<br />
zehatzaren nolabaiteko nozioa . Hau egin daiteke, eskubide poliko batzu<strong>eta</strong>z hitz egiteaz<br />
gain, talde horren kultur nortasun berezia azpimarratuz .<br />
Zentzu horr<strong>eta</strong>n, Estatu-Nazioari <strong>eta</strong> kulturari buruz esandakoa, testuinguru<br />
hon<strong>eta</strong>n kulturak beteriko funtzioei dagokionez, baliogarria izango zaigu Estaturik<br />
gabeko nazioei buruz hitzegiterakoan ere . Laburbilduz, <strong>nazionalismoa</strong>k Estatuarekin bat<br />
egingo ez lukeen nazioa <strong>eta</strong> nazio hori osatuko lukeen populazioaren arteko lokarria<br />
aurkituko du komunitate nortasunarekin lotuta dagoen kultur identitatean . Hemen ere<br />
kultur nortasunak nazioaren oinarrizko ardatza den komunitate nazionalaren nozioari bere<br />
biziko sendotasuna emango dio, hori ezinbestekoa delarik kontzientzia nazionala<br />
eraikitzerakoan .<br />
Horregatik, hain zuzen, aipatu dugu kulturaren kapital politikoaren garrantzia ; izan<br />
ere, kultura bakoitzaren egoera zuzenean lotutarik baitago bere etnia edota nazioaren<br />
egoera politikoarekin . Hala, Estatu-nazioarekin bat egiten ez duten nazioek horren pareko<br />
kultur garapen maila baldin badute asimilazioari aurre egiteko egoera hobean aurkituko<br />
dira . Ezaguna den legez, Estatuaren aldetik erreakzioa bapatekoa da <strong>eta</strong> mesprezuzko<br />
etik<strong>eta</strong>k sortzeari ekiten dio ; "sektaria", "tribala" <strong>eta</strong> antzeko izenlagunak egosten dira<br />
Estatu-nazioaren sukaldean . Honen zergatia oso sinplea da : edonolako kultur nortasun<br />
bereziak aurrez aurre egiten du kultur identitate orokorraren kontra, <strong>eta</strong> hau<br />
Estatuarentzako izugarrizko zama politikoa izan daiteke, kolokan jartzen baitu honen<br />
oinarri legitimatzailearen logika<br />
"it may be true that regionalist demands, of whatever kind, are<br />
potentially traumatic for a state, under certain circonstances their political<br />
impact can be negligible" 41<br />
41 ROKKAN, S . ; URWIN, D.W . (1982) : Tue politics of territorial identity. Studies in<br />
European regionalism . London : SAGE Publications . 426.
32 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
Eskaera horien artean (<strong>nazionalismoa</strong>rentzako baldintza egokitan, jakina),<br />
kulturarenak ere kolokan jar dezake Estatu monolitikoa, <strong>eta</strong> hau, Estevak dion moduan,<br />
Estatuak garbi asko dakien zerbait da<br />
"Toda idea de diversidad o de particularidad cultural es a la larga<br />
racionalizada como enemiga de la cohesión interna del Estado porque<br />
tiende a desarrollarse como otra identidad" 42 .<br />
Horrela, Estatuak Estatu-nazioarenak ez diren beste kultur ezbendinen<br />
konpetitibitate politikoa indargabetzen du, edota desagertarazten saiatuko da" . Besteak<br />
beste, <strong>hezkuntza</strong>-sistemaren kontrola da jokuan daukagun elementu garrantzitsuen<strong>eta</strong>riko<br />
bat . Nahitanahiez, gai honek kulturaren maila politikora garama : kulturak iraun nahi badu,<br />
derrigorrez babes politikoaren beharrean aurkituko da, babes politiko horrek, orokorrean<br />
kultur azpiegituraz gain, <strong>hezkuntza</strong> azpiegitura ziurtatuko baitio . Eta hau da, hain zuzen,<br />
osatzen den katea : kultura/nazioa, nazioa/egitura politikoak, egitura politikoak/<strong>hezkuntza</strong><br />
sistema, <strong>hezkuntza</strong>-sistema/kultura . Beraz, erraz uler daitekeenez, Estatu-Nazioari aurre<br />
egiten dioten nazionalismoentzako derrigorrezkoa suertatuko da <strong>hezkuntza</strong>-sistema era<br />
batean edo bestean kontrolatu nahi izatea, berak defendatzen duen nazioaren kulturak<br />
<strong>hezkuntza</strong>-sisteman lekua izan dezan, kultura nazioaren zutabe garrantzitsuen<strong>eta</strong>riko bat<br />
den neurrian .<br />
1 .2 .3 .- Estatua <strong>eta</strong> hizkuntza "nazionala"<br />
Kulturaren gaiarekin egin dugun eran, hizkuntzarenarekin antzeko irakurk<strong>eta</strong><br />
egiterik dagoelakoan gaude . Jadanik dakigunez, XIX. mendean -<strong>eta</strong> Europako<br />
Mendebaldean oso modu zabalduan- nazioak izaera naturala zuela "uste" zen, <strong>eta</strong> Estatua<br />
42 ESTEVA, C. : Op. cit . . 110 .<br />
43 Egia da kultur ezberdinek topo egiten dutenean -Estatu nazioaskodunen kasu- Estatuak kultur<br />
horien balioa pareka dezakeela, baina guk esango genuke -irakurk<strong>eta</strong> klabe politiko<strong>eta</strong>n eginez geroguztiz<br />
behin behineko moduan egingo lukeela, testuinguru politikoak hala bultzaturik . Hau esatera<br />
garamatzan arrazoia hauxe litzateke : gure ustez -<strong>eta</strong> behin baino gehiagotan aipatu dugun Estevarekin<br />
bat eginez- Estatuaren azken helburua uniformazioa da, monokulturalismoa, hau batasun ideiaren<br />
garaipen gisa ulertu behar delarik . Horrela, Estatuak kultur ezberdinen arteko harremana ontzat hartzen<br />
badu, Estatuaren kulturaruntz doan integratze prozesua bideratzen duelako da .<br />
Orokorrean esango genuke Estatu-Nazioa bezala -edota, testuinguru politikoak eraginda, Estatu<br />
nazioaskodun moduan- aurkezten zaigun Estatuaren barruan dauden nazioen eskubideek ez dutela bat<br />
egiten Estatuaren menperatze helburu nahiekin . Azken finean argitu beharko genuke noiz hitzegiten den<br />
Estatu nazioaskodun<strong>eta</strong>z, kontzeptu honek sakoneko azterk<strong>eta</strong> ilundu ez dezan : a) Estaturik gabeko<br />
nazionalismoek Estatu-Nazioarekin bat egiten ez duten nazioen presentzia aldarrikatzen dutenean, Estatu<br />
horrek beste nazio batzuk integratzen dituela adieraziz; b) Estatuak, testuinguru historikoak bultzatuta<br />
(askotan beste nazionalismoen eraginez) nazio aniztasunaren errealitatea onartzen duenean - armonikoa<br />
den neurrian, noski-, hain zuzen Estatuaren beraren egitura arriskuan ikusten duenean . Edonola ere, esan<br />
behar da ez direla gutxi beraien helburuen muga ofizialki haintzat hartzen den Estatu nazioaskodunaren<br />
markoan kokatzen duten mugimendu nazionalistak .
Nazionalismoa <strong>eta</strong> <strong>hezkuntza</strong> 33<br />
honen gainean eraiki behar zela . Baina esan daiteke Estatuak ez dituela soilik "nazioa"ren<br />
ezaugarriak isladatzen, ezaugarri horiei forma ematen diela baizik . Horrela, Estatuak<br />
kontrolpean duen <strong>hezkuntza</strong> sistemaren bidez hizkuntz uniformizatzea bultza dezake, era<br />
hon<strong>eta</strong>n nazioaren parte-izate ofiziala ezartzen delarik . Izan ere badakigu hemen irakiten<br />
ari den gaia nazio integrazioaren suan izango dugula, <strong>eta</strong> López-Aranguren-en hitz hauek<br />
arazoaren kakoa aurkitzeko aukera emango digute :<br />
"la esencia de la integración nacional es la creación de una<br />
identidad nacional común en todo el ter ritorio integrado bajo la autoridad<br />
estatal superiori44 .<br />
Alde horr<strong>eta</strong>tik ulertu daiteke Hobsbawn-ek hizkuntzari eskaintzen dion garrantzia,<br />
berak aipatzen duen ingeneritza sozial horren barruan duen indarrarengatik, maila<br />
sinbolikoan duen indarrarengatik hain zuzen ere45 . Rocker-ek, zuzenean nazioanlismoaren<br />
gaian sarturik, uste du hizkuntzak aparteko garrantzia duela ideologia nazionala<br />
oinarritzerakoan :<br />
"De todos los elementos que se han mencionado para cimentar una<br />
ideología nacional, la comunidad del idioma es seguramente la más<br />
importante"" .<br />
Horra hor non aurkitzen dugun berriro komunitatearen elementua . Izan ere, <strong>eta</strong><br />
inongo zalantzarik gabe, hizkuntza edozein giza taldearen lokarri indartsua dugu ; askok<br />
hizkuntz-komunitatean ikusiko dute nazioaren ezaugarririk funtsezkoena . Beste batzuk,<br />
<strong>nazionalismoa</strong> integrazio politikogisa ulerturik, integrazio politiko horrek suposatzen<br />
dituen ezinbesteko prozesuen artean, hizkuntzaren finkapena garrantzitsuen<strong>eta</strong>riko bat<br />
dela uste dute' . Estatu-Nazioari dagokionez, <strong>eta</strong> arestian aipaturiko gizartearen<br />
modernizatze prozesuarekin lotzen den kultur homeogeneizatzeari helduz, garbi asko ohar<br />
gintezke alde horr<strong>eta</strong>n hizkuntzak duen garrantziaz . Zentzu horr<strong>eta</strong>n, <strong>eta</strong> kontutan harturik<br />
prozesuan komunitate identitateak duen protagonismoa -batasunaren zutabea<br />
ezinbestekoa suertatzen hait zaio Estatuari (gizarte kohesioaz ari gara, hitz batean)-, esan<br />
behar da lurralde bateko biztanleen homogeneizazio zein estandarizazioa hizkuntza<br />
nazionalaren bidez lortzen dela batipat . Estatuak, prozesuaren alde "praktikoa"<br />
nabarmenduz, hizkuntza bat<strong>eta</strong>n izango den populazioaren hezik<strong>eta</strong>ren beharra<br />
44 LOPEZ-ARANGUREN, E . (1981) : "Regionalismo e integración nacional : aproximación<br />
teórica", in BEIS, 15 ; 62 .<br />
4' HOBSBAWM, E .J . : Op . cit . ., 122 .<br />
46 ROCKER, : Op . cit ., 345<br />
47 Hizkuntzaren finkapena dela <strong>eta</strong>, eliteen papera guztiz funtsezkoa da . Gero, <strong>Euskal</strong> Herriko<br />
testuinguruan kokatzen garenean, ikusiko dugu eliteen jarrerak ze neurritaraino izan ziren<br />
determinatzaileak euskarari dagokionez .
34 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
azpimarratuko du, <strong>eta</strong> behar honi erantzungo dio, alfab<strong>eta</strong>tzea integrazio <strong>eta</strong> asimilazio<br />
nazionalaren ardatz nagusia izango delarik . Ez da ahaztu behar hemen Estatuak erakusten<br />
duen "borondate oneko" aurpegia ere, finean hiritarraren mesederako ari baita :<br />
"En tal ambiente, la cultura de un hombre, el idioma en que ha sido<br />
formado y en el interior del cual es efectivamente empleable, son su<br />
posesión más preciosa, su carta de acceso a la plena ciudadanía, a la<br />
dignidad humana y a la participación social" .<br />
Pentsa liteke "hizkuntza nazionalarena" aukera guztiz pragmatikoa dela, Estatuaren<br />
inongo interes ezkutuari erantzuten ez diona, huts-hutsean gizartearen modemotze<br />
prozesuari erantzuten diona, baina<br />
"la «lengua nacional» raras veces es un asunto pragmático, y<br />
menos todavía desapasionado, congo demuestra la poca disposición a<br />
reconocerla como conceptual, presentándola como histórica e inventando<br />
tradiciones para ella" .<br />
Ezin da ahaztu, eskola ibilgailu nagusien<strong>eta</strong>rikoa izanik, hizkuntza nazionalera<br />
doan bidai hon<strong>eta</strong>n "amnesiak" jokatzen duen papera . Gellner-ek dioen bezala, guztiz<br />
garrantzitsua da hiritar bakoitzak normalizatua <strong>eta</strong> zentralizatua den hizkuntza oinarrizko<br />
eskolan ikastea, baina eskolan irakasten ez den hizkuntza ahazteak, edota behintzat<br />
gutxiesteak, ez du garrantzi gutxiagorik 50 . Beraz, hizkuntzaren gai hau politikoa den ere<br />
kultur asimilazio prozesuan kokatu behar da : Estatu-Nazioak asimilazio prozesu horr<strong>eta</strong>n<br />
harturiko lehenengotariko neurrien artean hizkuntzari dagokiona dugu . Historia, <strong>eta</strong><br />
Europakoa zehazki, "integratze" prozesuan hizkuntzak izan duen protagonismoaren beni<br />
ematen diguten adibidez josita dago (galaikoz hitzegiten zuten eskoziarrak XVIII .<br />
mendean, bretoiak Iraultza Frantsesaren ondoren, <strong>eta</strong>b .), ondorioz honako hau esan<br />
genezakeelarik : hizkuntza nazionalak nazionalizatu egiten du . Noski, asimilazio mailaren<br />
araberakoa izango da lortuko den kohesio gradua, <strong>eta</strong> arrakastatsua izateak ala ez Estatunazioaren<br />
markoan gatazka nazionalak pizteko aukera/arriskua baldintzatuko du neurri<br />
handi bat<strong>eta</strong>n .<br />
Edozein modutan, ezin da ukatu modernotze prozesuaren testuinguruan hizkuntzak<br />
"berez" duen nahitaezko balioa . Alde horr<strong>eta</strong>tik interesgarria iruditzen zaigu "hizkuntza<br />
egokia"ren ideiaren inguruan zerbait esatea, modernotze prozesuari aurre egiteko gai den<br />
aldetik . Zentzu horr<strong>eta</strong>n, hizkuntzaren erabilpen ideologiko hutsak arr<strong>eta</strong> berezia merezi<br />
duelakoan gaude, hain zuzen -<strong>eta</strong> ez dago urrutira joan beharrik-, Estaturik gabeko<br />
48 GELLNER, C . (1993) : Op . cit ., 347 .<br />
49 HOBSBAWN, E .J . : Op . cit ., 104 .<br />
50 GELLNER, E. (1993) : Op . cit ., 349 .
Nazionalismoa <strong>eta</strong> <strong>hezkuntza</strong> 35<br />
nazionalismo batzuren erabilpenak . Neurri handi batean "hizkuntza egokia"ren<br />
arrazonamendua ontzat harturik, beraien hizkuntza erabili izan dute nazio identitate,<br />
nortasun edota parte-izatearen elementu gisa, baina kultur hizkuntza sortzeari uko eginez .<br />
Eta zergatik diogu "hizkuntza egokia"? . Badirudi -<strong>eta</strong> tesi hau defendatuko duen analisi<br />
sasi-materialista asko dugu eskuartean- hizkuntza ardatz nagusitzat hartuko duen<br />
uniformizazioak behar "teknikoari" erantzuten diola (hau da, modernizatze prozesuari<br />
aurrre egiteko egokiak diren hizkuntzak behar dira <strong>eta</strong> Estatuak "nazioaren" hizkuntzaren<br />
alde egingo du apostu) . Ezin da ukatu industrilizazioak, merkatuak (<strong>eta</strong> pentsa merkatu<br />
"nazionalean", adibidez), . . ., aparteko eragina dutenik, ezta duten garrantzia gutxietsi ere,<br />
baina<br />
"las condiciones que permiten el desarrollo de un mercado<br />
nacional -capitalista- no dependen única y enteramente de la<br />
«infraestructura», sino también de la superestrucutra jurídico política,<br />
la cual incluye también un aspecto jurídico-lingüístico de este proceso<br />
tendencial, que hace ir a la par la constitución de un mercado nacional con<br />
la uniformización lingüística"" .<br />
Eta zein da Balibar <strong>eta</strong> Laporte-n hitz hau<strong>eta</strong>n antzeman daitekeen alderdi juridikolinguistiko<br />
horren ardatza? : Estatu barruko biztanle guztientzat lege berbera, hiritar<br />
guztientzat hizkuntz berbera. "Hizkuntza egokiarena" ez da, beraz, testuinguru<br />
"objetiboari" erantzuteko gaitasunean berez neurtzen den zerbait . Derrigorrez Estatuari,<br />
<strong>eta</strong> Estatuaren borondateari, lotuta doan gai bati heldu behar diogu 52 . Hots, Estatuak<br />
nahitaez nazioaren ideologia lotu behar du hizkuntz nazionalaren ideologiarekin .<br />
Ben<strong>eta</strong>zkoa den ala faltsua den baino, lotura hori eraginkorki nola gauzatzen den ikustea<br />
interesatzen zaigu . Zentzu horr<strong>eta</strong>n, erabaki politikoen eragin determinatzailea<br />
nabarmendu beharra dago . Izan ere erabaki politikoekin zuzenean bat egiten duen<br />
<strong>hezkuntza</strong>-sistemaren arloan kokatu beharrean gaude, aipatu lotura hori (nazioaren<br />
ideologia/hizkuntz nazionalaren ideologia) ezin baita materialki gauzatu eratutako eskolaegiturarik<br />
gabe, <strong>eta</strong> hau ez baita posible Estatuaren eskusartzerik izan ezean<br />
"la lengua nacional no tiene existencia material, constituida,<br />
estable, generalizada, antes de la instauración de ura aparato escolar" 53 .<br />
51 BALIBAR, R . ; LAPORTE, D . (1976) : Burguesía y lengua nacional. Barcelona: Avance . 60 .<br />
52 Ez genuke gure ustez garrantzi handia duen gai honen beste alde bat aipatu gabe utzi nahi .<br />
Estatuak zer esanik badu oso eztabaidagarria den gaiaren inguruan : erabilpen publikorako hizkuntzaren<br />
ahozko adierazpena <strong>eta</strong> hizkuntza idatzia .<br />
53 Ibidem, 116 .
36<br />
<strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
Finean, pentsatu behar da modernizatze prozesuak berarekin dakarren aldak<strong>eta</strong>k<br />
eragin nabarmena izan behar duela kultur identitearen oinarriengan 54 , <strong>eta</strong>, lehen ikusi<br />
dugun legez, kultur identitatea funtsezko zutabea dugu Estatu-Nazioa eraikitzerakoan<br />
(dakigun bezala, hizkuntz <strong>eta</strong> kultur batasunak Estatuaren iharduera errazten dute, <strong>eta</strong> ez<br />
dagoenean helburu bilakatzen dira) . Beharbada adibide batek hau ulertzeko errazbidea<br />
eskainiko digu . Jo dezagun, esate baterako, gertuko testuinguruan, Frantziaren kasuan<br />
hain zuzen, gertaturikoa ikustera ; Brunot-ek dioenez<br />
"el francés fue esencial para el concepto de Francia, aun cuando en<br />
1789 el 50 por 100 de los f ranceses no lo hablaran en absoluto y sólo entre<br />
el 12 y el 13 por 100 lo hablasen «correctamente» ; y, de hecho, fuera<br />
de la región central no se hablaba de forma habitual ni siquiera en la<br />
región de la langue d'omi, excepto en las poblaciones, y no siempre en<br />
los barrios periféricos de éstas . En el norte y el sur de Francia<br />
virtualmente nadie hablaba francés" .<br />
Halere, <strong>eta</strong> hemen dator arazoaren kakoa, frantsesak bazuen Estatua, <strong>eta</strong> frantsesa<br />
Estatu horren "hizkuntza nazionala" zen hain zuzen . Eta testuinguru hon<strong>eta</strong>n ohar<br />
gintezke irakaskuntzan hizkuntzak duen -edo ez duen- presentzia zein neurritaraino den<br />
guztiz garrantzitsua . Gure adibide zehatz honekin jarraituz, Swaan-ek dio frantsesak<br />
irakaskuntzan duen presentziak helburu bati erantzuten diola : hizkuntz uniformizazioa<br />
nazioaren batasuna indartzeko (eraikitzeko esango genuke guk) . Hona hemen Swaan-ek<br />
berak jasotako Gontard-en hitz hauek :<br />
"Que la lengua sea tomo la República ; las lenguas y los corazones<br />
deberían estar unificados . . .en todo el territorio francés i56 .<br />
1 .2 .4 .- Hizkuntza "ez-nazionalak"<br />
Beraz, hizkuntzak -<strong>eta</strong>, ondorioz, <strong>hezkuntza</strong>-sisteman duen presentziak, aparteko<br />
protagonismoa du Estatuak Estatu-Nazioa, <strong>eta</strong> honek beharrezkoa duen diskurtso<br />
ideologikoa, eraikitzeari ekiten dioenean . Eta zer gertatzen da Estatu-nazioei aurre egiten<br />
dieten beste nazionalismoekin? ; ze neurritaraino osatzen du hizkuntza/<strong>hezkuntza</strong>-sistema<br />
binomioak hauen ikuspegiaren ardatz nagusien<strong>eta</strong>riko bat? . Lehenik <strong>eta</strong> behin, <strong>eta</strong><br />
laburbilduz, esan genezake goian komunitate nortasunari buruz aipaturikoa baliagarri<br />
zaigula . Hemen ere, hizkuntzak (folklorearekin batera, adibidez -beste zerbait aipatze<br />
arren-) oso indartsua den identitate efektua du, <strong>eta</strong> hau horrela den heinean Estatuak<br />
' 4 Ikus GELLNER, E . (1988) : Naciones y nacionalismos . Madrid : Alianza .<br />
' 5 BRUNOT, F ., in HOBSBAWM, E .J . : Op . cit., 69 .<br />
' G GONTARD, M . (1959) : L'Enseignement primaire en France de la Revolution á la loi<br />
Guizot (1789-1833) . Paris : Les Belles Letres . 122; in SWAAN, A. (1991) : "El curriculum elemental<br />
como código nacional de comunicación", in Revista de Educación, 295 ; 255 .
Nazionalismoa <strong>eta</strong> <strong>hezkuntza</strong> 37<br />
bilatzen duen identitate uniformearen aurka egiten du . Horrela bakarrik uler daitezke,<br />
kulturaren gaiarekin gertatzen den antzera, historikoki Estatuek Estatu-Nazioarena ez den<br />
hizkuntzen konpetitibitate politikoa ezabatzeko egin izan dituzten saiakerak, izan ere<br />
"Language is the key resource for in ny who strees ethnonationalism<br />
. A distinctive means of comunication is a powetful political<br />
resource for a potencial movement, and one wich easily leads to political<br />
Col jict"sz .<br />
Estatu-Nazioari aurre egiteko indar politiko nabarmena duen giltza dugu hizkuntza,<br />
identitate kontrajamak azalarazi baititzake, finean nazio bat zein bestea bereizteko bidea<br />
eskain dezaketenak . Beraz, nahiz <strong>eta</strong> bakarrik kultur nortasuna elementu ideologiko<br />
hutsaren moduan izan, nazionalismo hauentzako hizkuntza nazioaren funtsezko ezaugarria<br />
izango da 58 . Ondorioz, <strong>eta</strong> lehen esandakoaren ildo beretik, pentsa daiteke <strong>hezkuntza</strong>sistemarekiko<br />
ezinbesteko erreferentzi puntua izango zaiela, inondik inora gutxietsi ezin<br />
daitekeena . Badakigu Estatuaren monopoliopean dagoen <strong>hezkuntza</strong>-sistemak kultur<br />
asimilaziorako tresna zuzen gisa jokatzen duela, <strong>eta</strong> honek monopolio honekin amaitzeko<br />
ahaleginak eskatzen ditu nazionalismo horien aldetik, eskolarena borrokagune politiko<br />
garrantzitsuen<strong>eta</strong>riko bat bilaka daitekeelarik, aurre egin behar baitiote aipaturiko<br />
"amnesiak" sortzen duen Estatu-Nazioarenak ez diren hizkuntzekiko urruntasunari -<br />
urruntasun afektiboa barne, honek komunitate nortasunaren apurkerarekin duen<br />
loturarekin-, hizkuntza horiek ahaztu edota gutxiesten diren heinean . Nola bada iraun<br />
dezake bizirik hizkuntza batek, nola izan daiteke "kultura nazionaleko" (Estatu-Nazioez<br />
ari gara, noski) hizkuntza menperatzaileekin konpetitzeko gai (horr<strong>eta</strong>rako kulturhizkuntza<br />
behar du izan) ez badu <strong>hezkuntza</strong>-sisteman inolako presentziarik? . Orain ere<br />
aurrez aurre egingo dugu <strong>hezkuntza</strong>-sistemaren kontrolaren gaiarekin <strong>eta</strong>, ondorioz,<br />
kontrolak duen dimentsio politikoarekin . Hizkuntzaren izan ala ez izanaren arazoak maila<br />
politikoan aurkituko du erantzuna, babes politikoa guztiz beharrezkoa baitzaio, honek<br />
eskaini <strong>eta</strong> ziurta diezaiokelako soilik, besteak beste, bizirik irauteko premiazkoa zaion<br />
<strong>hezkuntza</strong> egitura .<br />
57 ROKKAN, S . ; URWIN, D.W . : Op . cit., 428 .<br />
58 Berriro diogu hizkuntza/nazioa ekuazioa ez dela nazionalismo guztiei luza dakiekeena, baina<br />
gure ikerk<strong>eta</strong>ren testuinguruan erabilgarri izango zaigu, hizkuntza nazioaren ezaugarri definitzaile<br />
bilakatuko den heinean, nahiz <strong>eta</strong>, euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren kasuan -guk aztertu epealdian- neurri handian<br />
bederen, hizkuntzaren erabilpen ideologiko hutsa egin, erabatekoa ez izan arren .
Hezkuntza-sistema nazionalen sorrera 39<br />
2 .- HEZKUNTZA-SISTEMA NAZIONALEN SORRERA<br />
Estatu-Nazioaren kontzeptupean Estatua <strong>eta</strong> Nazioa bat etorrarazteko beharrek<br />
eraginez eraikuntza nazionalera zuzenduriko neurrien artean Estatuak zeregin<br />
integratzailea eman zion hezik<strong>eta</strong>ri . Behin baino gehiagotan aipatu Hobsbawm-en<br />
hitz<strong>eta</strong>n, XIX. mendea "nazio-fabrikatzearen" denboraldia dugu ; Estatuak gizartearen<br />
homogeneizatzeari ekiten dio eskuartean dituen tresnak erabiliz, armada zein eskola,<br />
besteak beste, Estatuaren <strong>nazionalismoa</strong> zabaltzen dutenak . Irakaskuntza publikoa izan<br />
zen, hain zuzen, tresna nazionalizatzaile egokien<strong>eta</strong>riko bat . Ezin da ukatu Estatuak soilik<br />
integrazio nazionala bilatzen ez duenik, <strong>eta</strong> esan behar da bere - <strong>hezkuntza</strong> arloko<br />
helburuen artean ere, esate baterako, ekonomiaren laguntza edota gizarte mugikortasuna<br />
zein kontrol soziala aurki daitezkeela . Edozein eran begien bistakoa da ere, <strong>eta</strong> hau da<br />
guri une hon<strong>eta</strong>n azpimarratzea interesatzen zaiguna, hezik<strong>eta</strong>k Estatuaren esku<strong>eta</strong>n<br />
hartzen duen izaera politikoa : Estatuak nazioarena den (izan dehar duen) hiritarra du<br />
helburu, azken finean nazioa eraikitzeko bere oinarria izango dena, horr<strong>eta</strong>rako<br />
<strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionala eraikitzerari ekiten diolarik .<br />
Atal honen xedea Estatu espainarraren <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalaren sorrera<br />
aztertzea da, euskal <strong>nazionalismoa</strong>rentzako ezinbesteko erreferentzi puntua izango dela<br />
uste baitugu, euskal <strong>nazionalismoa</strong>k euskal nazioaren eraikitzearekin bat ez datorren beste<br />
nazio-proiektuari aurre egin behar dion neurrian, <strong>eta</strong> nahiko hedaturik dagoen <strong>hezkuntza</strong>sistemak<br />
ezarrita mugak gainditzeko premia izango duen aldetik . Guztiz ezaguna denez,<br />
<strong>eta</strong> guk aztertu behar dugun denboraldiari dagokionez, euskal <strong>nazionalismoa</strong> Hego <strong>Euskal</strong><br />
Herrian dago hedaturik soilik, <strong>eta</strong> hori da Estatu espainiarraren <strong>hezkuntza</strong>-sistemaren<br />
sorrera aztertzearen arrazoia . Edozein eran, <strong>hezkuntza</strong>-sistema frantsesera hurbiltzeko<br />
asmoa dugu, alde batetik beste <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazional batzuek (espainarrak adibidez)<br />
eredu gisa, neurri handi batean bederen, hartu izan dutelako <strong>eta</strong>, bestetik, Ipar <strong>Euskal</strong><br />
Herriak -<strong>eta</strong> agian hau izango litzateke euskal <strong>nazionalismoa</strong> Hegoaldean baino<br />
beranduago zabaltzearen arrazoi<strong>eta</strong>ko bat- jasan behar izan dituen eragin<br />
nabarmenengatik' .<br />
' Beltzak aspaldi adierazi zuenez, badirudi Iparraldek ez duela historiarik izan (LOPEZ ADAN,<br />
E . (1979) :"Ipar <strong>Euskal</strong> Herria : 150 urte historiarik gabe", in SAIOAK, 3 . ZK. ; 99-135), <strong>eta</strong> <strong>hezkuntza</strong>ri
40 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
2 .1 .- Frantziako <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalaren sorrera<br />
2 .1 .1 .- Iraultza frantsesa <strong>eta</strong> irakaskuntza publikoa<br />
Frantziako <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalaren sorreraz hitzegiteko derrigorrez iraultza<br />
frantsesari luzatu behar diogu begirada, <strong>hezkuntza</strong> arloko honen eraginak, nahiz<br />
bapatekoak ez izan, Frantzian ez ezik Europan nabarmenak izan direlarik 2 . Esan daiteke,<br />
helburuak gauzatzeko urte asko pasa behar izan arren, Iraultza frantsesak <strong>hezkuntza</strong>sistema<br />
nazionalaren zutabeak ezarri dituela, <strong>eta</strong> errealitate hau guztiz oinarrizkoa da<br />
Estatu-Nazio frantsesa eraikitzeko ematen den prozesuan' . Horrela Nazio-Biltzarra<br />
Konstituziogileak 1789ko abenduan aldarrikatutako dekretu baten bidez garbi asko<br />
erakusten du zein den Estatuak <strong>hezkuntza</strong> kontrolpean izateko duen asmoa <strong>hezkuntza</strong><br />
publikoa <strong>eta</strong> irakaskuntza politikoaren zaingoa Departamenduen esku<strong>eta</strong>n uzten duenean,<br />
edota 1791ko irailean hiritar guztientzako irakaskuntza berdina sortu <strong>eta</strong> antolatzeko hitza<br />
ematen duenean .<br />
Ezaguna den Iraultzaren testuinguru gatazkatsuan irakaskuntzaren estatalizazioa<br />
izango dugu oinarri garrantzitsuen<strong>eta</strong>riko bat . Askatasuna, berdintasuna <strong>eta</strong> anaitasuna<br />
prinzipioen inguruan eskola izango da hiritarren batasuna bideratuko duen tresna . Izan<br />
ere, Iraultzaren lehenengo momentutik legegileen helburua hau izango da : hiritarrak egin,<br />
hiritar frantsesak nazio frantsesaren itzalpean . Gómez de Castro-k dioenez<br />
"Por primera vez en la historia de la educación se considera como<br />
contenido educativo en el curriculo escolar la enseñanza de los deberes<br />
cívicos y de la constitución, y para ello proliferan los catecismos, al uso de<br />
dagokionez zeresanik ez dago : ben<strong>eta</strong>n gutxi da hortaz dakiguna <strong>eta</strong> denborari dagokionez oso mugatua<br />
den Hourmat-en lana aipatzeaz gain (HOURMAT, P . (1973) : L'enseignmuent primaire dan les Basses-<br />
Pyrénées au temps de la monarchie constitutionnelle 1815-1848. Anglet :I .P .S .O), Goyhenetcherena<br />
azpimarratuko genuke, gaia Iparraldek pairatu duen "kolonizazioaren" testuinguru orokorrean kokatzen<br />
baitu (GOYHENETCHE, M .(1979) : Pays Basque Nord un peuple colonisé . Hendaia : ELkar) .<br />
2 Estatu espainarreko <strong>hezkuntza</strong>-sistemaren son-eran Iraultza frantsesak izandako eragina<br />
ezagutzeko ikus PUELLES, M . de (1991) : "Revolución francesa y educación : su incidencia en la génesis<br />
del sistema educativo español", in OSSENBACH, G . ; PUELLES, M . de (arg .) : La revolución francesa<br />
y su influencia en la educación en España . Madrid : U.N .E .D .- Universidad Complutense de Madrid<br />
3 Badakigu helburuaren formulazio hutsak -lege mailakoa adibidez- ez duela helburu horren<br />
gauzatze materiala ziurtatzen, <strong>eta</strong> alde horr<strong>eta</strong>tik Iraultza frantsesean agerturiko hainbat asmok ez du<br />
bapateko isaladarik izango . Edozein eran luze joko duen prozesuaren barruan ezinbesteko baldintza dugu,<br />
prozesu horren nondik norakoak ezagutzeko, nazioaren eraikuntzara zuzenduriko xedeen azalpena .<br />
Horr<strong>eta</strong>z gain ere, esan behar da, nahiz <strong>eta</strong> iraultzaileen eginahalak porrotarekin aurrez aurre egin, XIX .<br />
mendeko hezkuntz politikan aurkituko ditugun gai nagusi gehienenak planteiatu <strong>eta</strong> eztabaidatu zituztela,<br />
horren eragina nabarmena izan zelarik .<br />
4 Esan beharrik ez dago Estatu sortu berriak ez duela oraindik Antzinako Erregimenaren<br />
<strong>hezkuntza</strong>-eraikuntza ordezkatzeko mekanismorik, baina horren suntsitzea bultzatuko du .
Hezkuntza-sistema nazionalen sorrera 41<br />
los instrumentos eclesiásticos tradicionales"' .<br />
Aipaturiko printzipio demokratikoak (askatasuna, berdintasuna, anaitasuna)<br />
nahitaez era hon<strong>eta</strong>n irakurri beharko lirateke : legearen alderako hiritar guztien<br />
atxikimendua/sumisioa ; Mairet-en ustez, askatasunaren ideologia legearekiko<br />
berdintasunaren ideologia besterik ez da' . Beraz, ais uler daiteke Estatuak jokatu<br />
beharreko papera <strong>eta</strong> alde horr<strong>eta</strong>tik eskola arloko politikak izango duen garrantzia .<br />
Horrela, nahiz beraien artean ezberdintasunak ere txikiak ez izan, garai horr<strong>eta</strong>ko<br />
protagonista nagusiak bat datoz arestian azaldu irakaskuntzaren estatalizazioaren<br />
inguruan . Adibidez, Talleyrand-ek, Mirabeau-ri' txanda hartu ondoren, uste du haurra<br />
hiritar-aprendiza dela <strong>eta</strong>, beraz, Estatuak ezin dio uko egin hiritar hori formatzeko duen<br />
ardurari . Zentzu horr<strong>eta</strong>n antolakuntza-ardatz batzu proposatuko ditu -tradizio bati hasera<br />
ematen diotenak hain zuzen- non antzeman daitekeen eskolari emandako funtzio politikoa :<br />
lurraldearen <strong>eta</strong> populazioaren antolak<strong>eta</strong> zentrokideak eskola-antolak<strong>eta</strong>n izango du<br />
islada, hots, honek antolak<strong>eta</strong> administratiboarekin bat egingo du . Errealitate honek garbi<br />
asko adierazten du zein den jokuan dagoen gar zentralista . Bestalde, Batzar Legegileko<br />
Irakaskuntza Publikorako Batzordeak Talleyrand-ek Batzarre Nazionalari proposaturiko<br />
plana atzera bota ondoren aparteko garrantzia hartuko duen Condorcet-ek 8 ere Estatuak<br />
hartu beharreko nagusigoan sinesten du : Estatuak izan behar du - <strong>hezkuntza</strong>-sistema<br />
antolatzearen ardura .' Zentzu horr<strong>eta</strong>n, adibidez, irakaslearen aukerak<strong>eta</strong>k izugarrizko<br />
garrantzia izango du, ez baitu uste, beste arrazoien artean, erizpide "lokalak" inongo<br />
baliorik izan behar dutenik; Estatua arduratu beharko litzateke oposak<strong>eta</strong> sistemaren<br />
bideaz, irakasleek funtzionari estatusa izango luketelarik (noski, irakasleak Estatuaren<br />
' GOMEZ de CASTRO, F . (1988) : "Los sistemas educativos y la revolución francesa", in H .E . :<br />
Génesis de los sistemas educativos nacionales . Madrid : U .N .E .D . ; 24 .<br />
6 MAIRET, G . (1978) : "Libertad, igualdad", in CHATELET, F . (zuz .) : Historia de las<br />
ideologías. Madrid : Zero ; 80 .<br />
' Mirabeu-k bat egiten du dagoeneko Ilustrazioan zabalduta zegoen nahi batekin : Nazioaren<br />
ordezkariek ahalegin guztiak egin behar dituzte <strong>hezkuntza</strong> mailan hiritarrak Nazioaren borondateari<br />
lotzeko .<br />
s Condorcet -Lacepède, Pastoret, Romme <strong>eta</strong> Arbogart-ekin batera- aipaturiko Batzordeak<br />
aginduta, irakaskuntza-plan orokor bat egitearen arduraduna zen . Esan daiteke bera dela eskola<br />
errepublikar laikoaren lehenengo teorikoa .<br />
9 Halere, Condorcet-en ikuspegi liberala ukaezina da <strong>eta</strong> Estatuak bete beharrekoak ez luke<br />
maila hau gainditu behar : irakaskuntz sistema ezarri <strong>eta</strong> garatu, <strong>eta</strong> hiritarrak irakaskuntza izateko duen<br />
eskubidea ziurtatu, nahiz derrigorrezkoa ez izan . Bera <strong>hezkuntza</strong> nazionalaren alde baino irakaskuntza<br />
publikoaren alde azalduko da, era hon<strong>eta</strong>n beste proiektu batzuekiko distantzia markatuz .
42 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
kontrolpean egon beharko luke)` . Gauza bera esan daiteke hiritar irakaskuntzari buruz<br />
(berdina oinarrizko eskol<strong>eta</strong>n) edota erabili beharreko liburuei dagokionez<br />
(irakaskuntzaren lehenego hiru mail<strong>eta</strong>n) ; guzti horrek ere botere publikoaren pean<br />
beharko luke izan .<br />
Baina eraiki beharreko <strong>hezkuntza</strong>- sistemaren izaera nazionalaren defentsa sutsua<br />
jakobinoen eskutik etorriko da, <strong>eta</strong> Daltonen hitz hauek oso adierazgarriak izan daitezke :<br />
"Vayamos a la educación común única . . . . ;todo se engrandece en la<br />
educación común para todos. Yo soy padre, pero mi hijo no me pertenece .<br />
Pertenece a la República . A ella corresponde dictar los deberes para que<br />
se la sirva bien" ."<br />
Lepelletier 12 izango dugu ikuspegi honen erreferentzia nagusien<strong>eta</strong>riko bat . Bere<br />
"Plan d'Education" delakoan -Robespierrek aurkeztutakoan hain zuzen- garbi asko<br />
agertzen da <strong>hezkuntza</strong> nazionalari ematen zaion funtseko garrantzia : "La educación<br />
nacional será igual para todos ; todos recibirán el mismo alimento, la misma ropa, la<br />
misma instrucción, los mismos cuidados" (2 .art.) ; <strong>eta</strong> horr<strong>eta</strong>rako haur guztien (5-12 urte<br />
bitartean) hezik<strong>eta</strong> Errepublikaren pean geratuko da (l .go art .) . Horra hor Estatuaren<br />
esku<strong>eta</strong>n izango den <strong>hezkuntza</strong> uniformizatuaren borondatea ; <strong>eta</strong> hau ziurtatzeko asmotan<br />
Lepelletier-en proiektuan proposaturiko neurriek makineria konplexuaren premia<br />
adieraziko dute : kantonamendu bakoitzean gutxienez eskola bat (eskolatzea<br />
derrigorrezkoa da <strong>eta</strong> gurasoek, hau bete ezean, hiritartasuna galduko dute <strong>eta</strong> zerga<br />
bikoitzari aurre egin beharrean izango dira), irakasle bat 50 ikasleko, kontseilu bat<br />
ikuskaritza lanak betetzeko, departamenduaren kontrola, sortu beharreko baliabideak<br />
(testu liburuak nazioaren erreferentzia ziurtatuz, frantsesez irakurtzen <strong>eta</strong> idazten<br />
irakasteko metodoak, <strong>eta</strong>b . - Irakaskuntza Publikorako Batzordearen ardurapean-),<br />
. . .Diktadura jakobinarrak ez zuen plan hori burutzeko behar bezain indarrik izan, baina<br />
esandakoak, neurri handi bat<strong>eta</strong>n bederen, <strong>hezkuntza</strong>-sistema frantsesaren eraikitze<br />
prozesuak izango duen norabidearen arrastoa erakusten du . Hala, "Terrorearen" fasea<br />
gainditu <strong>eta</strong> gero, Iraultzak, beste lorpen batzuen artean, <strong>eta</strong> oinarrizko irakaskuntzari<br />
dagokionez, errealitate hau gauzatu du : Antzinako Erregimenean baino askoz ere modu<br />
zabalagoan, eskola nazionalizatua <strong>eta</strong> estandarizatua ; <strong>eta</strong> eskola administrazioa<br />
10 Ikus KINTZLER, C . (1991) : "Condorcet, teórico de la escuela republicana : un pensamiento<br />
filosófico y paradójico", in OSSENBACH, G . ; PUELLES, M . de : Op . cit. ; 25-41<br />
" In GOMEZ DE CASTRO, F . : Op .cit_ ; 36 .<br />
12 Plan d Education de Michel Lepellier, présenté a la Convention par Maximilen<br />
Robespierre, au nom de la Commission d'Instruction Publique ; imprimé par ordre de la Convention<br />
Nationale (1793) . Gómez de Castro-k gaztelerara itzulita, in GOMEZ DE CASTRO, F . : Op . cit . ; 45-49 .
Hezk:nttza-sistema nazionalen sorrera 43<br />
zentralizatua izan da` .<br />
Aipatu elementu hauen garrantzia ezin da ukatu Estatu-Nazio frantsesaren<br />
ikuspegitik <strong>eta</strong> guztiz oinarrizko suertatzen dira, bestalde, dagoeneko behin baino<br />
gehiagotan aipatu dugun hizkuntz politikaren aldetik . Balibar <strong>eta</strong> Laporte-k diote<br />
nazioaren formazioa hizkuntz nazionalaren ezarpenarekin erabat lotuta dagoela, hau<br />
derrigorrez erabaki politiko<strong>eta</strong>n oinarritzen delarik ; <strong>eta</strong> Frantziaren kasuan iraultzaileen<br />
politika nazionalak hizkuntz politika ere suposatu zuen, eskola politikatik bereiztu ezin<br />
daitekeena hain zuzen 14 . Zentzu horr<strong>eta</strong>n, "Convention"eko Irakaskuntza Publikorako<br />
Batzordeko partaidea zen Grégoire-k frantsesa ezartzeko aparteko ardura erakutsi zuen,<br />
bere eritziz nazioaren kohesioarentzako guztiz oinarrizkoa baitzen :<br />
"Mais au moins on peut unifornner le langage d'une grande nation,<br />
de manière que toits les citoyens qui la composent puisent sans obstacle se<br />
coniniuniquer leurs pensées . Cette entreprise, qui ne fut pleinement<br />
exécutée chez aucun peuple, est digne du peuple français, qui ccentralise<br />
toutes les branches de l'organisation sociale et qui doit être jaloux de<br />
consacrer au plutôt, dans une République une et indivisible, l'usage unique<br />
et invariable de la langue de la libertéi 15 .<br />
"Patois"-ak suntsitzeko nahiak <strong>eta</strong> frantsesa zabaltzeko helburuak garbi asko<br />
adierazten du ze neurritaraino den hizkuntza nazioa -"bat <strong>eta</strong> zatiezina"- eraikitzeko<br />
funtsezko oinarria' . Baita helburu horrek gizartearen antolak<strong>eta</strong>ren "beso" guztiak -<br />
<strong>hezkuntza</strong> arlokoa barne- zentralizatzeko premia ere . Nabermena baino nabermenago<br />
agertzen zaigu hemen nazioa, herria <strong>eta</strong> hizkuntzaren artean osatzen den katea ; kontutan<br />
harturik adierazpen horiek "Instruction Publique"tik eginak direla, ondo asko ohar<br />
gintezke <strong>hezkuntza</strong>-sistemak kate horri sendotasuna emateko duen garrantziaz (ez da<br />
ahaztu behar, este baterako, egoera honek islada aparta aurkituko duela oinarrizko liburu<br />
13 Iraultzaren hezkuntz politikak, Antzinako Erregimeneko eskola aparatua eraisteaz gain,<br />
Elizaren monopolioaren hausturaren atea ireki zuen .<br />
14 BALIBAR, R . ; LAPORTE, D . : Op . cit . ; 121 .<br />
15 GREGOIRE, H . : Sur la nécessité et les moyens d'anéantir les patois et d'universaliser<br />
l'usage de la langue française, in CERTEAU, M . de ; JULIA, D . ; REVEL, J . (1975) : Une politique de<br />
la langue. La Révolution française et les patois . Editions Gallimard ; 302 .<br />
16 Hemen agertzen dena hizkuntzaren nolabaiteko errepresentazio edo irudi ideologikoa dugu .<br />
Berez ez du hizkuntza nazionala sortzen, baina, zalantzarik gabe, beste elementu batzuekin konbinatuz<br />
(oinarrizko irakaskuntza, alafab<strong>eta</strong>tzea, merkatu nazionala, hizkuntza politika, <strong>eta</strong>b .) hizkuntz<br />
nazionalaren eraikitze prozesuan funtsezko oinarri ideologikoa dugu . Bestalde, <strong>eta</strong> Breuilly-ren<br />
esan<strong>eta</strong>n, "la lengua francesa, un sistema uniforme de administración y de leyes y un Gobierno muy<br />
centralizado, se consideraron como emanaciones . . . del espíritu nacional" (BREUILLY, J . : Op . cit . ; 69) .
44 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
uniformeak sortzeko politikan) . Izan ere, frantsesa ez den edozein hizkuntza arriskutsu<br />
suerta daiteke "probintzien arteko antzineko banak<strong>eta</strong>k" piztuz, <strong>eta</strong> horregatik hain zuzen<br />
hizkuntz batasunak elkartuko ditu "famili bereko seme-alabak"" . Iraultzaileek<br />
"patois"<strong>eta</strong>z zuten eritzia zein zen kontura gaitezen, ikus dezagun Barère-k zioena<br />
"Le fédéralisme <strong>eta</strong> la superstition parlent bas-breton ; l'emigration<br />
et la haine de la République parlent allemand ; la contre-révolution pale<br />
l'italien, et le fanatisme parle le basque . Cassons ces instruments de<br />
dommage et d 'errean-"'s .<br />
Alde horr<strong>eta</strong>tik, "Salut public"-eko Batzordeak ezinbestekotzat j otzen du "langue<br />
nationale", frantsesa alegia, irakasteko "instituteur" irudiaren premia . Honek, hizkuntzari<br />
dagokionaren horr<strong>eta</strong>z gain, berebiziko garrantzia du, lege testu<strong>eta</strong>n irakasle irudia<br />
oinarrizko eskolarekin elkartzen den lehenengo aldia baita' . Egia da, hala ere, udal<br />
guzti<strong>eta</strong>n oinarrizko eskolak sortzeko urte asko behar izan zela, baina guztiz esanguratsua<br />
denik ezin da ukatu 20, <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionala eraikitzerakoan oinarrizko<br />
irakaskuntza (eskola nazionalaren kontzeptu pean), irakaslego korpusa <strong>eta</strong> elebakartasun<br />
nazionala funtzezko zutabeak diren heinean . Garrantzi gutxigorik ez duen beste zerbait<br />
ere azpimarratu beharrean gaude : irakaskuntzaren edukien gaiari dagokiona hain zuzen .<br />
Beti ere <strong>nazionalismoa</strong>rekin -nazionalismo frantsesa kasu hon<strong>eta</strong>n- lotuta dagoen<br />
curriculumaren alde hortatik abiatuz, lehen oso laburki aipatu duguna gogoratuko dugu .<br />
Hezkuntzaren historian lehen aldiz honako errealitatearekin egingo dugu topo : eskola<br />
curriculumean konstituzioaren <strong>eta</strong> hiritar betebeharren irakaskuntza hezkuntz edukitzat<br />
hartua izango da, horr<strong>eta</strong>rako katiximak ugarituko direlarik . Ez da hau huskeraitzat har<br />
daitekeen zerbait ; Vilar21 -ek gogoratzen digun bezala, praktika hori XX . mendean<br />
jarraipena izan duen haurtzaroaren kutsapen (inpregnazio) abertzalerako tresna izan baita .<br />
Hau da, hiritar frantsesak fabrikatu behar dira, <strong>eta</strong> orokorrean esan genezake eskolan<br />
l' GREGOIRE, H . : Op . cit . ; 304 .<br />
18 BARÈRE : Rapport du comité de salut public sur les idiomes, in CERTEAU, M . de : JULIA,<br />
D . ; REVEL, J . : Op . cit . ; 295 .<br />
19 BALIBAR, R. ; LAPORTE, D . : Op .cit . ; 124 .<br />
20 Iraultzak Antzinako Erregimenarekiko suposatzen duen haustura ez da erabatekoa <strong>eta</strong><br />
eskolatze orokorra ez da XIX mendearen bigarren erdialdera arte gauzatuko . Lehen genion legez, honek<br />
oso ondo adierazten du, adibidez, eskolaren ideologia gauza bat dela, <strong>eta</strong> eskolaren historia, aldiz, guztiz<br />
fenomeno ezberdina . Dena dela, Balibar <strong>eta</strong> Laporte-k dioten bezala : "Con todo, la escuela primaria<br />
«existía» : como formación ideológica y como «creación» política . Existía, aun cuando las escuelas<br />
estaban ausentes" (BALIBAR, R, ; LAPORTE, D . : Op . cit . ; 142) .<br />
21 Ikus VILAR, P . (1984) : "Estado, nación, patria en España y en Francia . 1870-1914", in<br />
Estudios de Historia Social, 28-29 ; 7-41 . Katiximaz aparte, Vilar-ek eskolan abesturiko kantak <strong>eta</strong> irudi<br />
sinbolikoak hartutako espazioak haurtzaroaren kutsadura abertzalean jokaturiko papera ere aipatzen du .
Hezkuntza-sistema nazionalen sorrera 45<br />
funtsezko kokagunea aurkituko duen "aberriarekiko kultu laikoari" hasera ematen diola<br />
Iraultza Frantsesak . Testuinguru horr<strong>eta</strong>n jarri beharko genuke ere curriculum<br />
nazionalaren barruan Frantziako historiaren irakaskuntzak, oinarrizko eskolan batipat,<br />
beteko duen funtzioa ; hots, ondoko kate hau sortu : Estatua/Frantzia, Frantzia/frantsesen<br />
Nazioa . Hitz batean esanda, Frantziako balizko historiaren irakaskuntzak, arestian<br />
erabilitako hitzak kasu hon<strong>eta</strong>ra egokituz, frantses nortasuna eskaintzen du, Frantziako<br />
historia identitate frantsesaren islada litzateke <strong>eta</strong> nazioaren (Frantzia) <strong>eta</strong> hiritarren<br />
(hiritar frantsesen) arteko lotura ezarriko luke (Breullyk aipatzen duen autorreferentziazko<br />
sinbolismoa), talde nortasuna nazioaren inguruan indartuz'' . Antzeko zerbait esan<br />
genezake geografiaren irakaskuntzari buruz ; Iraultza frantsesak lurraldea nazioaren<br />
gorputzatzat hartuko du <strong>eta</strong> lurraldea batzeaz baino lurralde berri baten produzioaz<br />
hitzegin beharko genuke ; Korinman <strong>eta</strong> Ronain-ek dioten moduan, frantsesei frantses<br />
kontzientzia eman baino, iraultzaileek' fozjazz titi espacio de representación que coagula<br />
en el topónimo Franciaiz ' . Hau da, "l'Hexagone" Estatu-Nazioaren -Frantziarennortasun<br />
elementua, talde identitatearen errepresentazio bilakatzen da, guzti honen<br />
oinarrian Estatuaren mugen zilegitasuna indartzea aurkitzen dugularik . Beraz,<br />
geografiaren irakaskuntzak ere zeregin garrantzitsua beteko du ideologia nazionala<br />
sustatzeko momentuan : Frantzia bat <strong>eta</strong> zatiezinaren irudi "naturala" gorpuztu .<br />
2 .1 .2 .- Unibertsitate napoleonikoa<br />
Laburbilduz, nahiz <strong>eta</strong> agerturiko asmoak <strong>eta</strong> helburuak materialki gauzatzeko<br />
modurik ez izan -<strong>eta</strong> alde hon<strong>eta</strong>tik eskola aparatua eraikitzeko nahia burutzeko ezina<br />
egiaztatu behar da-, esan genezake Iraultza Frantsesa <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalaren<br />
sorrerak duen oinarrizko zutabea dela, hori ahalbideratzeko korpus ideologiko sendoa<br />
eraiki zuelarik . Edo beste era batera esanda, sentimendu abertzalea <strong>eta</strong> kontzientzia<br />
nazionala direla medio, <strong>hezkuntza</strong> nazionalari ematen dio hasiera . Hala ere, <strong>eta</strong> lehenago<br />
zehaztu dugunez, eraikitze prozesu horrek urte askotako bidea egin behar izango du` .<br />
Horrela, "Convention"-i jarraitu zion Frantziako jaun <strong>eta</strong> jabe izango zen Napoleon-en<br />
22 Ikus GENDRE, C . ; JAVELIER, F . (1978) : Ecole, histoire de France et nrinorités nationales .<br />
Lyon : Fédérop . Lan hon<strong>eta</strong>n Frantziako historiaren irakaskuntzaren alderdi politikoaren analisiaz gain,<br />
alderdi pedagogikoaren azterk<strong>eta</strong> ere egiten da, edukiak, ideologia transmisorako ereduak, heroiak, <strong>eta</strong>b .<br />
kontutan hartzen direlarik .<br />
cit . ; II alea, 197 .<br />
2 ,'KORIMAN . M . ; RONAI, M . (1978) : "Las ideologías del territorio", in CHATELET, F . : Op .<br />
24 Durkheim-ek gogoratuko digu XIX mendeak ez duela aparteko gauza berririk ekarriko : "la<br />
historia escolar del siglo XIX no es rica en novedades ; es sólo un lento y progresivo despertar de unas<br />
ideas que en el siglo XVIII ya conoció" (DURKHEIM, E . : (1982) : Historia de la educacción y de las<br />
doctrinas pedagógicas. La evolución pedagógica en Francia. Madrid : La Piqu<strong>eta</strong> ; 379) .
46 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
garaiak erakutsiko digu lehenagoko asmo haiei sendotasuna emateko borondatea 2-5 .<br />
Napoleon-ek berak oso argi zuen, goian genion bezala, populazioa irakatsi egin behar zela<br />
Estatu <strong>eta</strong> Nazioaren arteko lotura gauza zedin, ez baita jendeak berez, besterik gabe,<br />
barnera dezakeen zerbait . Estatuaren zerbitzurako, <strong>eta</strong> Estatu-Nazioa sortzeko hain zuzen,<br />
guztiz premiazkoa iruditzen zitzaion <strong>hezkuntza</strong> aparatu sendoa egituratzea . Adibidez, ikusi<br />
besterik ez dago egitura honen barruan irakaslegoak, <strong>eta</strong> honen prestakuntzak, duten<br />
garrantzia ; Napoleon-en hitz<strong>eta</strong>n, "Nunca habrá un estado de cosas políticamente estable<br />
hasta que dispongamos de un cueipo de profesores instruidos en principios sólidos i2G .<br />
"Sire"k, beraz, behar-beharrezko egitura horrek oinarri erregulara <strong>eta</strong> sistematikoa<br />
izan zezan lanari ekiteko aginduak eman zituen . Honen ardura hartu zuen Fourccroy-eko<br />
Konteak <strong>hezkuntza</strong>-sistemaren honako egiturak<strong>eta</strong> proposatu zuen'' : oinarrizko eskolak,<br />
udalen kontrolpean -baina, Estatuaren begiradapean- ; bigarren irakaskuntza (esku<br />
pribatu<strong>eta</strong>n egon zitekeena ere, baina Estauak kontrolatuta) ; lizeoak 23 , eskola zentralen<br />
ordezko instituto moduan; <strong>eta</strong> azkenik, beste hiru maila horien buru gisa, eskola<br />
espezializatuak . Baina Napoleon-en garai honek eskaintzen duen erreferentziarik<br />
garrantzitsuena, inongo zalantzarik gabe, unibertsitatearena da" ; kontzeptzio politikoak<br />
zuzentzeko nahia gauzatu ahal izateko, 1806an unibertsitate inperiala sortzeko asmoa<br />
iragarriko da, Estatuko <strong>hezkuntza</strong>-saila bezala, bakarra <strong>eta</strong> zeharo zentralizatua : "Il sera<br />
formé, souns le nom d'Université impériale, un corp chargé exclusivement de<br />
l'enseignement et de l'éducation publique dans tout l "Empire i30 . 1808an aldarrikatuko den<br />
legean unibertsitate inperialaren irudia zehaztuko da, <strong>eta</strong> <strong>hezkuntza</strong>-sistema eraikitzerako<br />
25 "Convention"-eko azken momentuko Daunou legeak, esate baterako, <strong>hezkuntza</strong>-sistema<br />
orokorraren antolakuntza zuen helburuak nolabaiteko jarraipena izango du .<br />
26 KEDOURIE, E : Op . cit . ; 63 .<br />
27 Loi Générale sur L Intruction Publique. 11 Floréal an X (I. mai 1808), in CHEVALLIER,<br />
P .; GROSPERRIN, B . : (1971) : L Enseignement français de la Révolution à nos jours. II:<br />
Documnents.Paris/La Haye : Mouton ; 54-55 . Lege hau aurrera jo ez zuen "Chaptal" planaren ondoren<br />
iritsiko da <strong>eta</strong> aparteko garrantzia ematen dio bigarren irakaskuntzaren antolak<strong>eta</strong>ri, hauizango baita<br />
Estatu zentralista <strong>eta</strong> ahalguztidunaren administraziorako koadro haztegia .<br />
28 Dagoeneko Condorcet-ek egindako proposamena dugu lizeoena, baina Napoleon-en garaian<br />
burututako ideia da .<br />
29 Garai hon<strong>eta</strong>n, irakaskuntzaren bigarren <strong>eta</strong> unibertsitate mail<strong>eta</strong>n gertatuko ez den bezala,<br />
oinarrizko irakaskuntzak ez du aurrera egingo . Edozein eran "Université impériale"-k XIX . mende osoan<br />
irakaskuntzaren antolakuntza baldintzatuko duen koadro juridiko-administratiboa ezarriko du .<br />
30 Decret-Loi relativ a la formation d'une université impériale et aux obligations particulières<br />
des membres du corps de enseignant . 10 mai 1806., in CHEVALLIER, P . ; GROSPERRIN, B . (1971) :<br />
L "enseignement fiançais de la Révolution à nos jours . II: Documents . Paris/La Haye : Mouton ; 56 .
Hezkuntza-sistema nazionalen sorrera 47<br />
momentuan duen garrantziarengatik lehenengo hiru artikuluak azpimarratu nahi<br />
genituzke :<br />
"Art . 1 . L'enseignement public, dans tout l'empire, est confié<br />
exclusivement à la l'Université .<br />
Art. 2 . Aucune école, aucun établissement quelconque díntruction ne<br />
peut être formé hors de l'Université impériale, et sais l'autorisation de son<br />
chef.<br />
Art. 3 . Nul ne petit ouvrir d'école, ni enseigner publiquement, sans<br />
être membre de l'Université impériale, et gradué pal- l'une de ses facultés .<br />
il 31<br />
Hitz hauek garbi erakusten dute zein den irakaskuntzaren kontrolaren inguruko<br />
Estatuaren kezka nabarmena ; aldi berean erakunde egiturak<strong>eta</strong> guztiz hierarkikoa izango<br />
duen <strong>hezkuntza</strong>-sistemaren antolak<strong>eta</strong>ren aurrean aurkitzen gara, oinarrizko eskolek,<br />
eskola pribatuek <strong>eta</strong> "collège"-ek, lizeoek <strong>eta</strong> akademiek osatuko duten, Estaturaren<br />
kontrolpean izango den, eraikuntzarekin topo egiten dugularik . Horr<strong>eta</strong>z gain,<br />
zentralizatze prozesu horren ezaugarri nagusiak izango diren beste elementu batzuk ere<br />
aipatu beharko lirateke : goi mailako irakaskuntzaren antolak<strong>eta</strong> <strong>eta</strong> irakasleei eskatuko<br />
zaien, <strong>eta</strong> Estatuak eman beharko dien, agiria . Nahiz <strong>eta</strong> azken puntu hau oinarrizko<br />
irakaskuntzan materialki ez bete, irakaslego-corpusaren helburua 32 gauzatuko da " Ecole<br />
normale supérieure"-ren sorrerarekin, <strong>hezkuntza</strong>-sistemaren eraikuntza prozesua funtsezko<br />
zutabeaz hornituko delarik . Orokorrean esan daiteke guzti honen garrantzia zera hon<strong>eta</strong>n<br />
datzala : Estatuaren aldetik <strong>hezkuntza</strong>-administrazioaren antolak<strong>eta</strong> <strong>eta</strong> bere pertsonalaren<br />
estatutua (egitura hierarkiko <strong>eta</strong> zentralizatuaren barruan -"Grand-Maître", "Conseil de<br />
l'Université", "Inspecteurs généraux", <strong>eta</strong>b .-), baita funtzionamendu arauak <strong>eta</strong> ikas<br />
planak ere, zehazten dira, uniformizazioa nagusitzen delarik (egia da, oraintxe bertan<br />
aipatu dugunez, oinarrizko irakaskuntzaren zutabea kolokan geratzen dela, baina, edozein<br />
eran, sistemaren koadro instituzionalaren barruan sartu izateak, lehenengo<br />
irakaskuntzaren gai honek Estatuarentzako duen garrantzia adierazten du) . Finean, Estatua<br />
arkitekto handiaren moduan agertzen zaigu : eraiki behar duen edifizioaren proiektua<br />
zehaztu, zimendu sendoak sortu, beharrezko materialeak aukeratu, espezialisten lana<br />
31 Décret Impérial portant organisation de l'Université, du 17 mars 1808 . In Ibidem . ; 56 .<br />
32 Gogora dezagun 1794ean irakasleen prestakuntzarako Eskola sortzeko aldarrikaturiko<br />
dekretua . Edozein eran, lehenengo "école normale" 1810ean sortzen da . Irakaslego eskolek XIX mendean<br />
izandako bilakaera ezagutzeko ikus PROST, A . (1968) : Histoire de l'enseignement en France 1800-<br />
1967. Paris : Aumand Colin ; 132-152 . Interesgarria da, bestalde, gai honen inguruan Dufraissek<br />
emandako azalpenei begirada luzatzea : irakaslego eskolak normale kalifikazioa izango du, bere zeregina<br />
irakasleentzako nonne, arau, modukoak ematea izanik, irakasle eredua sortu nahi delako hain zuzen -<strong>eta</strong><br />
ezin da ahaztu Estatuaren konrolpean egongo litzatekeen ereduaz ari garela- (Ikus DUFRAISSE, R .<br />
(1981) : "L'éducation durant la période révolutionnaire, 1789-1815", in MIALARET, G . ; VIAL, J . (zuz .) :<br />
Histoire mondiale de l'éducation . Paris : Presses Universitaires de France . II alea ; 322) .
48<br />
<strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
finkatu, ardurak banatu, zaintze sistema diseinatu, espazioei erabilpen helburu bat eman,<br />
konpetentziari aurre hartu (edo saiatu), "klientea" zein izango den erabaki, . . . Eta arkitekto<br />
honek etorkizuneko Frantzia eraikitzeko <strong>hezkuntza</strong>-sistemaren tailer nazionalean egiten<br />
du lan .<br />
2 .1 .3 .- Hezkuntza-sistettiaren erakuntza<br />
Baina, lehenago genion bezala, proiektuaren oinarrizko diseinuari proiektu horren<br />
burutzeak jarraituko dio, <strong>eta</strong> hau urte askotako lana izango da . Zentzu hon<strong>eta</strong>n, 1815-1840<br />
urte<strong>eta</strong>ko eskolaren historiak Estatua <strong>eta</strong> eskolaren arteko harreman estuak nola<br />
korapilatzen diren erakusten digu . Honela, esan daiteke, Bowen-ek dioenez 33 , oinarrizko<br />
irakaskuntzarena ez dela Guizot-en garai arte gauzatzen hasten den helburua . Eta<br />
oinarrizko irakaskuntzaren ganantzia da, hain zuzen, guk azpimarratu nahi duguna :<br />
gorputza hartuz doan eskola-dispositiboak oinarrizko irakaskuntzaren orokortzea ekarriko<br />
du, honek -ondotik joango diren erregimenak alde batera utzita- eskola Estatuaren<br />
zerbitzura jarriko duen asmo politikoare aplikazioa suposatuko duelarik . Estatuak ez du<br />
baztertu nahi -guztiz alderantziz- herriaren "zuzendaritza" <strong>eta</strong> Guizot-ek, zehazki, uste du<br />
gai hori garantzitsuegia dela Estatua ez den edozeinen esku<strong>eta</strong>n uzteko, bera baita ordenu<br />
sozialaren arduraduna. Hala, 1833an bozkatua izango den legean, nahiz irakaskuntzaren<br />
askatasuna onartu -<strong>eta</strong> hau gehien bat 1830 .eko "Juillet"-eko iraultzarekin zuzenean lotuta<br />
dagoelako-, aparteko indarra hartuko du "zerbitzu publiko" zentralizatu <strong>eta</strong> sendoa<br />
sortzeko .ideiak34 . Lehenik <strong>eta</strong> behin konpetentzia banak<strong>eta</strong>ri ekiten zaio : udalak alderdi<br />
material<strong>eta</strong>z arduratuko dira, irakaslego eskolak departamentuen esku<strong>eta</strong>n geratuko dira,<br />
<strong>eta</strong> irakaskuntzaren zuzendaritza orokorra Estatuari egotziko zaio . Azken finean ben<strong>eta</strong>ko<br />
arduraduna Estatua izango da : maila guzti<strong>eta</strong>n egin behar dena berak diktatzen du <strong>eta</strong><br />
kontrola ziurtatzeko dispositibo sarea sortzen du (boletin ofiziala, irakasleen agiriak,<br />
batzorde ezberdinen konposak<strong>eta</strong>, azterk<strong>eta</strong> programak, ikuskalariak sortu, <strong>eta</strong>b .) . Urte<br />
gutxi batzuen buruan makinari guzti hau martxan egongo da <strong>eta</strong> esan genezake Estatuak<br />
kontrolpean izango duela oinarrizko irakaskuntza, hau agudo garantuko delarik 3 ` .<br />
Edonola, esan behar da ere, nahiz barealdia ekarri, ekola-politikaren bilakaerak ez duela<br />
garai hon<strong>eta</strong>ko gerra eskolarra erabat amaituko -irakaskuntzaren askatasunarekin lotuta<br />
dagoena hain zuzen- ; baina nabarmenak dira gerra horrek izango dituen aldak<strong>eta</strong>k,<br />
Estatuaren eskola indartsua sortzeko erabakiak itzulbiderik ez baitu izango (aurrerantzean<br />
Estatuak ez dio jareingo erregulazio sozialerako funtsezko tresna den honi) .<br />
Momentu honek, Estatu-Nazioaren eraikitze prozesuaren aldetik, duen garrantziaz<br />
3' BOWEN, J . (1985) : Historia de la educación occidental. Barcelona : Herder<br />
34 Loi Guizot du 18 Juin 1833 sur 1Instrucion primaire des garçons. In CHEVALLIER- P . ;<br />
GROSPERRIN, B . : Op . cit . ; 121-127 .<br />
3 ' Ikus NIQUE, C . (1990) : Comment 1 Ecole devint taie affaire d Etat . Éditions Nathan ; 236 .
Hezkuntza-sistema nazionalen sorrera 49<br />
jabetzeko bi gai azpimarratu nahi genituzke : bata eskolan irakasten diren edukiei<br />
dagokiena, <strong>eta</strong> irakaslegoarekin lotuta dagoena bestea . Bi hitz<strong>eta</strong>n, <strong>eta</strong> lehenengo gaiari<br />
helduz, azpimarratu behar da goi mailako lehenengo irakaskuntzan Frantziako historiari<br />
zein geografiari Guizot legeak emandako garrantzia : "L'instruction primaire supérieure<br />
comprend nécessairement . . .les éléments de l'histoire et de la géographie, et surtout de<br />
l'histoire et de la gégraphie de la France" (l .go art .) . Jokuan dagoen Nazioarekiko<br />
identifikazioak duen garrantzia ezagutzeko bidea eskaintzen digu egoera honek ; zentzu<br />
hon<strong>eta</strong>n uniformizatzearen bidean izandako arrakastaren arrastoa, neurri handi bat<strong>eta</strong>n<br />
behintzat, antzeman daiteke, esate baterako, Revue pédagogique-k 1833an frantses<br />
abertzal<strong>eta</strong>sunarekin zuzenean lotzen <strong>eta</strong> txalotzen duen eskolako eskuliburuen<br />
homogeneitatean, hau funtsezkoa baita dotrina "dissolvantes"-en aurka egiteko 36 . Bestalde,<br />
<strong>eta</strong> irakaslegoari dagokionez, garbi ikusten da honek duen garrantzia ; ordenu soziala dela<br />
<strong>eta</strong>, oinarrizko piezatzat hartua izango da <strong>eta</strong>, beraz, irakasle eskolei izugarrizko<br />
protagonismoa emango ; gero <strong>eta</strong> indar handiago izango du irakasleak diziplinatzeko<br />
Estatuak omen duen eskubidearen aldeko eritzia, horiek -Guizoten hitzak erabiliz-<br />
"fonctionaires de l'Etat" bihurtuz 37 . Zer esanik ez, irakaslea Estatuaren begirada<br />
zorrotzaren pean eduki behar da <strong>eta</strong>, ondorioz, ezarriko den Estatuaren ikuskaritza<br />
mekanismo honen ardatz nagusien<strong>eta</strong>riko bat suertatuko da : "subreptice" izan arren,<br />
Estatuaren ikuskarien sorrerarekin aurrez aurre egingo dugu 38 .<br />
Hezkuntza-sistemaren eraikitze prozesua arrakastatsua izan dadin antolakuntza<br />
sendoak aparteko garrantzia du . Horrela, esan daiteke XIX . mende honen barruan bi<br />
epealdi bereiz daitezkela : alde batetik, <strong>eta</strong> hau da orain arte ikusi duguna, mendearen<br />
lehenengo erdialdean Frantzian <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalaren printzipioak garatzen<br />
direnekoa (Iraultzarekin sortu zirenak, hain zuzen) ; bestalde, mendearen bigarren<br />
erdialdean <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionala finkatuko denekoa . Zentzu hon<strong>eta</strong>n, 1850eko<br />
"Falloux" legeak inflexio puntua markatuko du, <strong>eta</strong> Ferry-ren legeekin batera<br />
(1881/1882/1886) XIX . mendearen bigarren erdialde honen momenturik gar .-antzitsuena<br />
dugu 39 . " Falloux" legeak' irakaskuntza ofiziala kontsakratuko du, Estatuarekiko<br />
36 PLENEL, E . (1985) : L Etar et l'école en France. Paris : Payot; 286 .<br />
37 NIQUE, C . : Op . cit . ; 236 .<br />
38 Ibidem, 163-170 .<br />
39 Ipar <strong>Euskal</strong> Herrian izango duen eragin zuzenagatik, aipatu beharko genuke ere 1850eko legea<br />
garatuko duen 1851eko Regletttent pour les écoles publiques du Département des Basses-Pyrénées .<br />
4° Loi relative a l'enseignement dite Loi Falloux du 15 Mars 1850, in CHEVALLIER, P . ;<br />
GROSPERRIN, B . : Op . cit . ; 160-178 . Lege honek oinarrizko irakaskuntzaren bultzada nabarmena<br />
suposatuko du batipat, II Errepublika <strong>eta</strong> Inperio garai<strong>eta</strong>n Frantziako eskola-historiaren ardatz nagusia<br />
dugularik .
50 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
menpekotasuna indarrean jarriko duelarik, Frantziako <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalari<br />
fisonomi osoa emanez . Goitik behera, eraikuntza honen alderdi guztiak arautzen dira :<br />
irakaskuntzaz arduratuko diren agintariak (Irakaskuntz aPublikorako Kontseilu Nagusia,<br />
kontseilu akademikoak, eskolak <strong>eta</strong> ikuskaritza), oinarrizko irakaskuntza (edukiak,<br />
irakasleak, agintari arduradunak, . . .), bigarren irakaskuntza (zentroak, agiriak, . . .), <strong>eta</strong>b .<br />
Sare honen beste mailak gutxietsi gabe -sareak berak du garrantzi nagusia-, esango genuke<br />
oinarrizko irakaskuntzak jasoko duela aparteko bultzada, bera izango baita, Giolito-k"<br />
dioenez, batasun nazionalaren zutabea .<br />
Baina, ikuspegi nazionaletik, eskolak duen batasunaren aldeko egitekoak dimentsio<br />
izugarria hartuko du mende amaieran ' 2 . Ferry-ren garaian <strong>hezkuntza</strong>-sistemari<br />
hainbesterainoko indarrez emango zaion kohesio nazionalerako funtzioa oso gatazkatsua<br />
den testuinguruan kokatu behar da : abertzal<strong>eta</strong>suna oposizio politikoak <strong>eta</strong> sozialak<br />
neutralizatuko dituen indar bateratzailea da ; hots, sentimendu nazionalak kohesio soziala<br />
bermatuko luke . Gauzak horrela, oso adierazgarria da eskolak bizi izango duen<br />
abertzal<strong>eta</strong>sun militarraren "sukarra" : esate baterako 1881ean Irakakuntza Publikorako<br />
Ministeritzan hezkuntz militarreko batzordea aurkituko dugu, edota 1885ean Manuel de<br />
tir à l'usage des écoles primaires izeneko testuliburuarekin egingo dugu topo, izan ere<br />
1882 .eko martxoaren 28ko legeak43 "exercises militaires"-ak ezartzen baititu oinarrizko<br />
irakaskuntzan . Honek, hiritar gaztea ezezik, hiritar heldua du helburu ; Plenel-ek jasotako<br />
Marse-ren hitz hauek emango digute horren arrazoia :<br />
"l'important, c'est de commencer tout de suite et de donner aux<br />
campagnes de France le spectacle de leurs er fants se préparant, dès<br />
1 École, à défendre le sol de la patrie"<br />
44 .<br />
Bestalde, Prost-ek45 dioen moduan, orain inoiz baino gehiago geografia <strong>eta</strong><br />
historiaren irakaskuntzak sentimentu nazionala indartzea du helburu ; alde batetik<br />
Frantziako geografiaren irakaskuntzak muga "naturalak" nabarmenduko lituzke, <strong>eta</strong>,<br />
41 GIOLITO, P . (1983) : Histoire de l'enseignenrent primaire au XIX siècle . Paris: Nathan .<br />
42 III . Errepublikan irakaskuntza egitura modernoaren aurrean aurkituko gara . Garai hon<strong>eta</strong>ko<br />
legediak hezkunta-sistemaren ezaugarri nagusiak zehaztuko ditu, Frantziako irakaskuntzaren maila<br />
ezberdinen egitura juridikoak argituko direlarik .<br />
43 Loi du 28 mars 1882 relative a l'obligation scolaire et a la laicité, in CHEVALLIER, P . ;<br />
GROSPERRIN, B . : Op . cit. ; 275 .<br />
44 PLENEL, E . : Op . cit . ; 288 .<br />
45 PROST, A . : Op . cit . ; 336-337 .
Hezkuntza-sistema nazionalen sorrera 51<br />
bestetik, Frantziako historiaren irakaskuntzak "nazioaren" identitatea adieraziko luke 46 ,<br />
aberriaren kulturaz hitz egin daiteekelarik . Zentzu horr<strong>eta</strong>n, 1884ean Tribune des<br />
instituteurs et des instritutrices delakoak eskolaren inpregnazio abertzaleaz ohartzeko<br />
aparteko aukera eskaintzen digu :<br />
"Nous tous, instituteurs français, nous savons profiter de toutes les<br />
occasions pour inspirer à nos élèves un vif amour de la patrie et «l'idée<br />
hunmanitaire>> dans ce qu'elle a d'exagéré n'a jamais trouvé d'apôtres<br />
parmi nous . Dans nos leçons de géographie, nous n'oublions pas de faire<br />
remarquer à l'enfant barbier notre France est incomparablement belle,<br />
riche et fertile; nous savons lui en signaler la magnifique situation<br />
géographique, faire ressortir sa richesse industrielle et ddire sa gloire<br />
scientifique et artistique . Faire des patriotes sincères, tel est encore notre<br />
but en enseignant l'histoire de France ; faire des citoyens, tel est notre idéal<br />
en donnant l'enseignement civique. Il n'est pas jusqu'à notre langue,<br />
langue harnmonieuse, douce et claire entre toutes, qui ne vienne dire au<br />
jeune Français : soir fier de la France et aime-la par-dessus tout"" .<br />
Aberriarekiko maitasuna iradoki, abertzaleak egin, Frantziarekiko harrotasuna<br />
indartu ; guzti honek nabarmenki erakusten du eskola zentralizatuaren eragin bateratzailea<br />
zein uniformizatzailea zein den : zentralizazioak ziurtatzen duen uniformizazioak batasun<br />
nazionala indartzen du . Zeregin hon<strong>eta</strong>n, berehala antzeman daitekeen bezala,<br />
irakaslegoak duen protagonismoa begien bistakoa da . Alde hon<strong>eta</strong>tik, Guizot legea<br />
abiapuntutzat har daitekeelarik, XIX . mendean irakaslegoari buruzko legediaren<br />
bilakaerak erakusten du nola sortu <strong>eta</strong> eraiki den irakasleak duen Estatuarekiko identitatea .<br />
Estatuak hori gauzatzeko duen asmoak zuzenean bat egiten du lanbide horren lan<br />
baldintzen hobetzearekin, <strong>eta</strong> hau egia bihur dadin Estatuak ahalegin guztiak egingo ditu .<br />
Laburbilduz,esan daiteke XIX . medean zehar irakaslearen gizarte-maila hobetu egin dela<br />
Estatuaren zuzendari papera dela medio ; nekazal jatorriko irakasleak promozio<br />
sozialerako bidea aurkituko du "école normale"tan, denborarekin nekazal gizarte<strong>eta</strong>ko<br />
elitearen parte izatera iristsiko delarik . Horrela, Prost-en 4s eritziz, Estatuarekiko<br />
identifikazioa bultzatzen da, <strong>eta</strong> "mentalité spécifique"-ari ematen zaio hasera ; hots, talde<br />
mentalitatearen aurrean gaude, amankomuna den ideologiaren aurrean, irakasleek gorputz<br />
solidarioa osatzen dutelarik . Estatuaren agindupean daude baina, era berean,<br />
administrazioaren indartzea dute helburu, Estatuaren indartzea hitz batean esanda, hau<br />
46 Historiaren irakaskuntzak duen gogo amankomuna sortzeko helburua lortu nahiean guztiz<br />
barregarriak diren adibideak aipa daitezke ; adibidez, koloni<strong>eta</strong>ko haurrei honako hau irakastea : "nos<br />
ancêtres les Gaulois . . ." .<br />
47 Ikus PLENNEL, E . : Op . cit . ; 287 .<br />
48 Ikus, PROST, A . : Op . cit . ; 132-147 .
52<br />
<strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
baita beraien posizioa ziurtatuko duen bakarra . Ezinbestean, honek irakaslegoaren<br />
funtzionarizatzearen garrantzia azpimarratzera garamatza : alde batetik Guizot-ek aipatzen<br />
zuen irakasleak "fonctionaries de l'Etat" bihurtzeko nahiak Estatuaren beharrari erantzuten<br />
dio <strong>eta</strong>, bestetik, irakaslegoaren funtzionarizatzeak administrazioaren indartzea bermatzen<br />
du .<br />
Oraintxe bertan aipatu hitzak ondo asko azaltzen dute <strong>hezkuntza</strong>-sistemak<br />
berezitasunak, <strong>eta</strong> batipat "particularismes régionaux"-ak, desagertarazteko duen<br />
borrokoaren barruan irakaslegoak jokaturiko papera . Brél-ek 49 dioen moduan, eskolak<br />
sustrairik gabeko pertsonak sortzen ditu, "dépaysés chez eux" . Eta ez bakarrik "patois"en<br />
aurkako borrokaren bidez -hau funtsezkoa izanik, lehen ikusi dugunez- ; eskolak -<strong>eta</strong><br />
honen barruan irakasleak- eraberean Frantziarentzat traumatiko suerta daitezkeen kultur<br />
identitateen aurka egingo du, zentzu hon<strong>eta</strong>n, irakaskuntzak izaera nazionala duen<br />
kontzientzia kolektiboa modelatuz. Badaezpada ere, Estatuak beharrezko neurriak hartuko<br />
ditu irakaslea helburu hori<strong>eta</strong>ik desbidera ez dadin, <strong>eta</strong> kontrolpean izango duen<br />
ikuskarritzak konstituzioa <strong>eta</strong> legeen kontra ezer egiten ez dela egiaztatzeko kontu handia<br />
izango du" . Orokorrean esan genezake Estatuaren presentzia azkeneko txokoraino<br />
zabaltzen dela hizkuntz <strong>eta</strong> kultur praktik<strong>eta</strong>n bere eragina sentiaraziz, bere zeregin<br />
bateratzailearen eraginkortasuna sare administratiboaren hedakuntzaren araberakoa izango<br />
delarik . Estatu-Nazioaren eraikitze prozesuan bi dira funtsean lortu beharreko helburuak :<br />
nazioarekiko atxikimendua bata, <strong>eta</strong> Estatuaren erakundeak onartzea bestea . Hala,<br />
<strong>hezkuntza</strong>-sistemak, Plenel-en 51 hitzak erabiliz, funtsean politikoa den Estatuak sortu <strong>eta</strong><br />
antolaturiko lurraldea eraikitzen laguntzen du, <strong>eta</strong> Estatuak, ematen duen eskolaren irudi<br />
ideologikoari esker, hau mistifikaten du Estatu-Nazioarentzat arriskutsuak diren, edo izan<br />
daitezkeen, arazoak kamuflatzeko, ezkutatzeko, <strong>eta</strong> urtzeko gai bihurtzen duelarik .<br />
2 .2 .- Espainiako <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionala (XIX. mendea)<br />
2 .2 .1 .- Hezkuntza-sistema nazionalaren leizea urratsak<br />
Frantziako kasuan bezala, XIX . medean bi epealdi zabal<strong>eta</strong>z hitz egin daiteke : alde<br />
batetik mendearen lehenengo erdialdean <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionala sortzeko lehenengo<br />
ahaleginekin topo egingo dugu ; bestalde, bigarren erdialdean <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionala<br />
finkatu egingo da edo finkatuz joango da . Alde horr<strong>eta</strong>tik bi dira ezinbestean aipatu<br />
beharreko mugarriak : bata 1812ko Cadiz-ko Konstituzioa, <strong>eta</strong> 1857ko Moyano legea<br />
49 BRÉAL, M . (1872) : Quelques mots sur l'Instuuction publique eu France . Paris : Hachhette ;<br />
99-100 . In PROST, A . : Ibid . ; 349 .<br />
50 Esate baterako, ikus lege honek bere 9 . artikuluan ikuskaritzari buruz diona : Loi Organique<br />
du 30 octobre 1886 sur l'Instruction primaire, in CHEVALLIER, P . ; GROSPERRIN, B . : Op . cit . ; 288 .<br />
51 PLENEL, E . : Op . cit . ; 286 .
Hezkrmtza-sistema nazionalen sorrera 5 3<br />
bestea . Lehenengoa abiapuntutzat harturik, Espainiako <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalaren<br />
eraikitze prozesuaren aurreneko urratsak aztertzeari ekingo diogu .<br />
2 .2 .1 .1 .- Konstituzioa <strong>eta</strong> hiritarraren hezik<strong>eta</strong><br />
Lehenik <strong>eta</strong> behin, nahiz <strong>eta</strong> Cadiz-ko Konstituzioaren ibilbidea Fernando VII<br />
erregearen itzulerak moztu, guztiz garrantzitsua den errealitatea azpimarratu behar da :<br />
Espainian aldarrikatzen den lehengo kontituzioa dugu 1812koa . Gure ustez honen<br />
inguruan egin beharko litzatekeen irakurk<strong>eta</strong>k zuzenean bat egingo luke Estatu-Nazioa<br />
sortzeko nahiaren analisiarekin . Hau da, goreneko lege koadroa sortzeko gertakariak -<strong>eta</strong><br />
kontutan hartu behar da hori Estatuaren antolakuntza juridiko-politikoaren oinarria dela-<br />
Nazioa gorpuzteko beharrari erantzuten dio, <strong>eta</strong> honek berarekin <strong>hezkuntza</strong> alorrean<br />
Estatuaren eskusartzea dakar . Beste era batera esanda, konstituzioarekin Estatuak sortzen<br />
duen antolakuntza sozio-politiko berriak aldi berean Estatuaren <strong>hezkuntza</strong>-politikaren<br />
sorrera ekarriko du 52 . Puelles-ekS3 dioen moduan, Cadiz-ko Konstituzioak, gero aipatuko<br />
ditugun Quintana-ren "Informe" <strong>eta</strong> 1814ko lege proiektuarekin batera, Espainiako<br />
<strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalaren sorburuen iturria osatzen du .<br />
Konstituzio hon<strong>eta</strong>n irakaskuntzaren auziak duen lege tratamenduaren azterk<strong>eta</strong><br />
guztiz funtsezkoa da, gure eritziz, gero eraikiko den <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalaren<br />
zutabe nagusi batzu aldarrikatzen dituen neurrian <strong>eta</strong> liberalismo espainiarraren joera<br />
uniformizatzailearen oinarrien berri emango digun heinean . Izan ere, irakaskuntzaren<br />
arazoa aparteko garrantzia duen, <strong>eta</strong> liberalek dogma mailan kokaturiko, jauzi<br />
kualitatiboaren testuinguruan ulertu behar da : subiranotasun nazionalaren defentsa . Jokuan<br />
dauden helburuak bi dira ; alde batetik, erregimen politiko berria sortu <strong>eta</strong>, bestetik, gizarte<br />
bema itxuratu . Frantziaren kasuan bezala, hemen ere askatasuna <strong>eta</strong> berdintasuna<br />
printzipioen inguruan eskola izango da hiritarren batasuna bideratuko duen tresna,<br />
"vasallaje" egoeratik hiritar egoerara doan bidea burutu nahi baita (honek legearekiko<br />
berdintasuna suposatzen du, <strong>eta</strong> berdintasuna litzateke, hain zuzen, askatasunaren<br />
printzipioa gauzatzeko modu bakarra)' 4 . Noski, hiritarren multzoa nazioaren partaideek<br />
osatuko lukete, <strong>eta</strong> nazioa da sortu nahi den Estatu berriaren ardatza .<br />
52 GONZALEZ, A . (1983) : "Constitución versus escuela : tratamiento legal e ideología<br />
subyacente (siglo XIX)", in Escolarización y Sociedad en la España Contemporánea (1808-1970) . II<br />
Coloquio de Historia de la Educación . Valencia . 197-207 .<br />
53 PUELLES, M . de (1991) : Op . cit . ; 89 . Beste lan batean, Puelles-ek berak, zera esango du<br />
1808-1814 epealdiaz : "alberga la construcción teórica del Estado y del sistema educativo liberales"<br />
(PUELLES . M . de (1992) : "De la cortes de Cádiz a la LOGSE (1812-1990)", in H .E . : El libro y la<br />
escuela . Madrid : ANELE/Ministerio de Educación y Ciencia/Ministerio de Cultura ; 28) .<br />
"n Gogoratu lehenago aipatu dugun Mairet-en eritzia ; hots, askatasunaren ideologia<br />
berdintasunaren ideologia besterik ez litzateke, <strong>eta</strong> hiritar guztien legearekiko atxikimendua da,<br />
erregimen politiko bema sortzeko, bete behar den gutxienezko baldintza .
54 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
Nahiz <strong>eta</strong> <strong>hezkuntza</strong>ren gaia jasotzen duen titulua oso laburra izan, esan genezake<br />
1812ko Kontituzio honek etorkizunean izugarrizko eragina izango duten printzipioak<br />
batzen dituela5 ' .Horrela, 366 . artikuluan oinarrizko eskolak "en todos los pueblos de la<br />
Monarquía" ezartzeko eman agindua azpimarratu beharko genuke ; eskola hori<strong>eta</strong>n,<br />
irakurtzen <strong>eta</strong> idazten irakasteaz gain -<strong>eta</strong> inongo hizkuntzarik aipatzen ez denez, pentsatu<br />
beharko da legegileek gaztelania soilik dutela buruan-, besteak beste, hiritarraren<br />
betebeharrei buruzko irakaskuntza nabarmentzen da . Baina, beharbada, guztien artean<br />
garrantzirik handiena izango lukeen artikulua liberalismo espainiarrak <strong>hezkuntza</strong> arloan<br />
izan duen uniformizatzearen helburua zehazten duena litzateke ( "El plan general de<br />
enseñanza será uniforme en todo el reino, . . ."-368 . art .-), Konstituzioaren iraskaskuntza<br />
ere aipatzen delarik . Edonola, ez da gutxietsi behar guztiz bema den irakaskuntza plan<br />
orokorrari erantzuteko helburua burutzeko sortu nahi den ikuskaritza tresnaren garrantzia,<br />
horrek garbi asko erakutsiko baitu Estatuak irakaskuntza konrtrolpean izateko duen<br />
asmoa ("Habrá una dirección general de estudios, . . ., a cuyo cargo estará, bajo la<br />
autoridad del Gobierno, la inspección de la enseñanza pública" -369 . art .-), edota<br />
"nazioa" ordezkatuko duen Korteen irakaskuntzari buruzko ardura finkatzen duen<br />
erabakiaren garrantzia ("Las Cortes por medio de planes y estatutos especiales arreglarán<br />
cuanto pertenezca al importante objeto de la instrucción pública" -370 . art .-) .<br />
Laburbilduz, <strong>eta</strong> Ruiz Berrio-k dioen moduan, :<br />
"La uniformidad, el centralismo, . . . . la defensa y conocimiento del<br />
régimen constitucional, la extensión de la primera enseñanza a todos los<br />
españoles, definen el perfil de la política escolar de los legisladores de<br />
Cádiz"<br />
Gure eritziz, hemen azpimarratu beharko litzatekeen errealitatea honako hau dugu :<br />
aipatu ezaugarriak dituen Estatuak kontrolaturiko sarearen sorrerari ekin nahi zaio, sare<br />
hori guztiz funtsezkoa delarik, "batasun nazionala" gauzatzeko oinarrizkoa den Estatuaren<br />
praxi politikoaren islada den neurrian . Horrela, urte bete pasa <strong>eta</strong> gero, Cadiz-ko<br />
Konstituzioaren espiritua jasoko duen "Informe Quintana" izenez ezagutzen den<br />
dokumentua ezinbesteko erreferentzia puntua izango da, XIX . mendeko eskolalegeriaren<br />
zutabea baita'' . Azpimarratu beharko litzateke, besteak beste, hitzaurrean<br />
irakaskuntza sistemaren baldintza politikoei buruz planteatzen dena ; bi hitz<strong>eta</strong>n esanda,<br />
<strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalaren argumentazio politikoaren ardatzak nazioa hartzen du<br />
55 Constitución de 1812 . Título IX. De la Instrucción Pública, in M .E .C . (1985) : Historia de<br />
la Educación en España. Del Despotismo ilustrado a las Cortes de Cádiz. Madrid : Servicio de<br />
Publicaciones del Ministerio de Educación y Ciencia (2 . arg.) ; 435-436 .<br />
56 RUIZ BERRIO, J . (1988) : "Constitucionalismo y educación enEspaña", in H .A. : Génesis de<br />
los sistemas educativos nacionales . Madrid : U .N .E .D . ; 129 (kurtsiba geurea da) .<br />
57 Informe de la Junta creada por la Regencia para proponer los medios de proceder al arreglo<br />
de los diversos ramos de Instrucción Pública, in M .E.C . : Op . cit . ; 377-417 .
Hezkuntza-sistema nazionalen sorrera 5 5<br />
abiapuntutzat, helburua hiritarrak egitea izango delarik . Bestalde, aipatu berria<br />
dugunarekin zuzenean loturik dagoen uniformitatearen gaia ere "Informe"aren ezaugarri<br />
nagusien<strong>eta</strong>rikoa dugu :<br />
"Que el plan de la enseñanza pública sea uniforme en todos los<br />
estudios, la razón lo dicta, la utilidad lo aconseja, y la Constitución, de<br />
acuerdo con ambas, indispensablemente lo prescribe . . .<br />
Debe ser una doctrina en nuestras escuelas, y unos los métodos de<br />
su enseñanza, á que es consiguiente que sea también una lengua en que se<br />
enseñe, y que esta sea la lengua castellana" .<br />
Horr<strong>eta</strong>z gain, <strong>eta</strong> gehiegi luzatu gabe, irakaskuntza hiru mail<strong>eta</strong>n egituratzen da,<br />
oinarrizkoa hiritar "espainiar" guztientzat pentsatua izango delarik . Estatuak lehentasuna<br />
eskaini beharko lioke oinarrizko irakaskuntzari, hau nazioaren etorkizunaren giltza baita .<br />
Zentzu horr<strong>eta</strong>n, hiritar eskubideak eskuratu ahal izateko jadanik Konstituzioak ezartzen<br />
zuen (gaztelaniaz) irakurtzen <strong>eta</strong> idazten jakin beharra nabarmenduko genuke", baita<br />
katixima politikoen G° presentzia ere . Ez du garrantzi gutxiagorik, bestalde, <strong>hezkuntza</strong>sistemaren<br />
administrazioa "Dirección General de Estudios" delakoaren ardurapean uzteak,<br />
hain zuzen uniformitatea ziurtatzeko, edota irakaslegoa kontrolpean izateko oposak<strong>eta</strong><br />
sistema <strong>eta</strong> "orden de rigurosa censura" ezinbestekotzat jotzea (unibertsitateko<br />
irakaslegoari dagokionez, oposak<strong>eta</strong>k Madrid-en izango lirateke beti) . Zalantzarik gabe<br />
<strong>hezkuntza</strong>ren alorrean ideario liberalaren formulaziorik hoberena dugu hau <strong>eta</strong> <strong>hezkuntza</strong>sistema<br />
nazionalaren eraikuntzaren nolabaiteko proiektua dela esango genuke . Baina<br />
Quintanaren ereduan soilik inplizituki agertzen den <strong>hezkuntza</strong> nazionalaren elementua<br />
guztiz esplizituki jasoko du "Informe"an oinarritu <strong>hezkuntza</strong> arautzeko lehenengo dekretu<br />
proiektuak" . Hala, honen lehenengo tituluan -irakaskuntza publikoaren oinarri orokorrei<br />
buruzkoan, hain zuzen- Gobernuaren autoritatea nabarmentzen da :<br />
" . . . para hacer observar las reglas de buena policía, . . ., y para<br />
impedir que se enseñen máximas contrarias . . . á los principios sancionados<br />
en la Constitución política de la Monarquía" e'- .<br />
58 Ibid . ; 382 . (kurtsiba geurea) .<br />
'9 Kontituzioak (25 . art .) neurri hau 1830an indarrean jartzeko asmoa agertu zuen .<br />
G0 Katixima politikoei buruz ikus CAPITÁN, A . (1991) : "Los catecismos políticos en los inicios<br />
del siglo XIX español : un intento de formación política y social del pueblo", in PUELLES, M . de ;<br />
OSSENBACH, G . : Op . cit . ; 437-449 .<br />
61 Proyecto de decreto para el arreglo general de la enseñanza pública, de 7 de marzo de 1814,<br />
in M .E .C . (1985) : Historia de la Educación enEspaña II. De las Corles de Cádiz a la Revolución de<br />
1868. Madrid : ServicioEditorial del Ministerio de Educación y Ciencia ; 377-396 .<br />
62 Ibid . ; 6 . art . ; 377-378 (kurtsiba geurea) .
56 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
Dekretu proiektuaren txostenean G3 , Kontituzioa goraipatuz, irakaskuntza egitura<br />
politiko bernen sostengutzat hartzen da, izan ere nazioak behar dituen erakundeek ez<br />
lukete inongo zentzurik izango <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionala eraiki ezean . Bi hitz<strong>eta</strong>n<br />
laburtuz, <strong>hezkuntza</strong> nazionala eraiki nahi den Estatu-Nazioaren zutabea litzateke :<br />
"y si la divina Providencia concedió á las Córtes extraordinarias la<br />
inestimable gloria de dar á la Nación su justa libertad, fundada en una<br />
sabia Constitución política, también concede á las actuales Córtes el<br />
eternizar la observancia de ese precioso código, sobre una base firmísima<br />
e indestructible cual es una recta educación nacional iG4 .<br />
Eta zein da orain arte aipatu ez dugun Konstituzio horrek jasotzen duen kodigoaren<br />
mamia <strong>eta</strong> betikotu behar omen den betetzea?` . Lehenik <strong>eta</strong> behin subiranotasun<br />
nazioanaleren printzipioa (3 .art .) ; hots, boterea nazioari dagokio, hiritarren multzoari, <strong>eta</strong><br />
nazioaren ordezkariek osatzen duten Gorteen esku<strong>eta</strong>n geratzen da . Honek berarekin dakar<br />
nazioaren mugak<strong>eta</strong> politikoa zein geografikoa` <strong>eta</strong> bateratzaileak zein zentralizatzaileak<br />
diren Estatu-egituren finkapena G7 , non Gorteak erregimen berriaren erakunde ardatza<br />
izango diren ; hots, nazioa ("reunión de todos los españoles") oinarritzat hartzen duen<br />
Estatu berriaren eraikitze prozesuaren aurreneko urratsen aurrean aurkitzen gara ; Solé-k<br />
<strong>eta</strong> Aja-k dioten moduan, Cadiz-ko Konstituzioa eraikitzeke dagoen edifizioaren lehengo<br />
63 Proiektu honen aurreko diktamenaren garrantzi ideologikoa azpimarratzen duelarik, Puelles-ek<br />
adierazpen interesgarria egingo du honi buruz : "<strong>eta</strong> este dictamen se halla la idea de un sistema educativo<br />
nacional basado en los principios más puros de la Revolución Francesa" (PUELLES, M . de (1992) : Op .<br />
cit . ; 29) .<br />
64 Dictamen sobre el prouyecto de Decreto de arreglo general de la Enseñanza pública, de 7<br />
de marzo de 1814 ; ibid. ; 375-376 (kurtsiba geurea) .<br />
65 Cadiz-ko konstituzioa -<strong>eta</strong> gogora dezagun berriro Espainian aldarrikatzen den lehenengoa<br />
dela- hamar atal<strong>eta</strong>n banatzen da, <strong>eta</strong> hori<strong>eta</strong>tik honako hauek azpimarratu nahi genituzke : "]'De la<br />
nación española y de los españoles ; 2°Del territorio de las Españas, . . . y gobierno, y de los ciudadanos<br />
españoles" . Beraz, lehenengo aldiz, konstituzio batek zehaztuko du zein den nazio espainiarra, zeintzuk<br />
diren hiritar espainiarrak, zein Espainiako lurraldea, zein bere gobemua <strong>eta</strong> hiritar espainiarrena . Ikus<br />
FERNANDEZ, M . (1976) : Orígenes del Régimen Constitucional en España . Barcelona : Editorial<br />
Labor, S .A.<br />
66 Alde horr<strong>eta</strong>tik interesgarria da Fernández-ek azpimarratzen duen egoera bema : "novedad en<br />
un cuerpo legal ya que hasta entonces no se acostumbraba a delimitar geográficamente el Estado" .<br />
(FERNANDEZ, M . : Op . cit . ; 95) .<br />
67 Gogora dezagun, esate baterako, probintzien sorrera, zeinak Estatuaren egiturak<strong>eta</strong><br />
zentralistari erantzuten dion . Orokorrean esango genuke, Beneyto-k dioenari jarraituz, nazioak Estatua<br />
egin baino, Estatuak egiten duela nazioa . Ikus BENEYTO, J . (1980) : Las Autonomías. El poder regional<br />
en España . Madrid : Siglo XXI .
Hezkw,tza-sistema nazionalen sorrera 5 7<br />
harria da", Estatu-Nazio espainiarraren eraikuntzarena alegia . Horregatik, hain zuzen, da<br />
hain garrantzitsua uniformizazioaren printzipioa -<strong>eta</strong> hau ahalbideratuko duen<br />
zentralizazioarena-, uniformizazio ezak garbi asko erakusten baitu zein mingarria den "la<br />
absoluta falta de una educación verdaderamente nacional" 6 9 . Beraz, Cadiz-ko<br />
Konstituzioaren itzalpean burutu Txostena <strong>eta</strong> funtsean hau artikulatuko duen<br />
Irakaskuntza publikoa arautzeko asmotan aurkeztu dekretu proiektua ditugu oraindik urte<br />
askotako bidea egin behar izango duen <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalaren eraikitze<br />
prozesuaren aurreneko urratsak .<br />
2 .2 .1 .2 .- Sistemaren ahulezia <strong>eta</strong> borroka politikoak<br />
Baina, lehen genion legez, Fernando VII .aren eskutik etorriko den erreakzio<br />
absolutistaren itzulerak pikutara bidaliko ditu -<strong>hezkuntza</strong> arloan ere- liberalen ametsak .<br />
1812ko Konstituzioaren indargabetzearen ondorioz irakaskuntzaren ardura zuen<br />
"Secr<strong>eta</strong>ria de Despacho de la Gobernazión" zelakoaren ezabatzeak Estatuak zuen -izan<br />
nahi zuen- irakaskuntzaren kontrola desegin egingo du, Elizaren esku<strong>eta</strong>ra itzuliko delarik<br />
<strong>eta</strong>, alde horr<strong>eta</strong>tik, <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionala gorpuzteko eman izan ziren pausuak<br />
zapuztuz . 1771eko plana jarriko da indarrean, <strong>eta</strong> egoera honek irakaskuntza plan<br />
orokorraren formulazioaren nahi eza adieraziko du ; aldiz, helburua antzinako<br />
erregimenaren <strong>hezkuntza</strong>-egitura mantentzea da` .<br />
Liberalek 1820-23ko epealdiari itxaron beharko diote beraien politika burutzen<br />
saiatzeko . Hezkuntzari dagokionez, epealdi hon<strong>eta</strong>n izaera liberala duen <strong>hezkuntza</strong>egitura<br />
berriari hasera emango dion lehenengo lege testua sortzen da : 1821eko<br />
"Reglamento general de la Instrucción Públicai 7 ' delakoa, alegia . Berriro, Cadiz-ko<br />
Konstituzioa indarrean jarri <strong>eta</strong> gero, Estatuak <strong>eta</strong> bere erakundeek (Gobernazio<br />
Idazkaritza, Lege-Biltzarra) <strong>hezkuntza</strong> alorreko kontrola bereganatu nahi dute <strong>eta</strong><br />
irakaskuntza-plan orokorra ezartzeko lanari ekiten diote. Igaroaldiaren ondoren'' Gorteek<br />
izendaturiko batzordeak "Informe Quintana" abiapuntutzat hartu zuen 1814ko proiektua<br />
onartuko du, nahiz <strong>eta</strong> hainbat aldak<strong>eta</strong> izan, <strong>eta</strong> , azkenik, Gorteek aipatu araudia -<br />
68 SOLÉ, J. ; AJA, E . (1985) : Constituciones yperíodos constituyentes en España (1808-1936) .<br />
Madrid : Siglo XXI de España Editores S .A. ; 19 .<br />
69 Dictamen sobre el proyecto . . . : Op . cit . . ; 356 .<br />
70 Ikus PUELLES, M . de (1986) : Educacióne ideología en la España contemporánea .<br />
Barcelona : Labor (2 . arg .) ; 66-69 .<br />
71 Reglamento General de Instrucción Pública, aprobado por Decreto de las Cortes el 29 de<br />
junio de 1821, in M .E .C . : Historia de la Educación en España II . . . Op . cit. ; 49-67 .<br />
72 1807ko "Plan Caballero" delakoa behin-behinean berrezarri zen .
58 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
"Reglamento dekr<strong>eta</strong>tu zuten, zeinak, Estatu espainiarrean lehenengo aldiz,<br />
<strong>hezkuntza</strong>-egitura modernoa ezarriko duen'' .<br />
Irakaskuntza publikoaz gain, irakaskuntza pribatua ere arautuko du araudi honek,<br />
Estatuak duen "nazio" osorako egitura eraikitzeko nahia nabarmentzen delarik . Hemen<br />
1814ko proiektuarekiko ezberdintasun adierrazgarria ageri da : honek, irakaskuntzaren<br />
askatasuna printzipioaren izenean, irakaskuntza pribatuaren gaia ukitzen ez badu ere,<br />
1821ko araudiak ezinbestekotzat joko du egitura orokorra gauzatu ahal izateko . Puelles-ek<br />
dioskunez, <strong>eta</strong> Eliza absolutismoaren alde nabarmenki lerratu dela kontutan izanda,<br />
"De ahí que las discusiones en la Cámara se poralicen en torno a<br />
ti-es concepciones distintas de la educación : los partidarios a ultranza de<br />
la nacionalización de la enseñanza, los que defendían la libertad de<br />
enseñanza y los que mantenían una libertad de enseñanza suj<strong>eta</strong> a una<br />
serie de limitaciones establecidas por el Estado" 74 .<br />
Azkenekoa suertatu zen garaile, irakaskuntzaren askatasuna mugatzen delarik,<br />
zentzu horr<strong>eta</strong>n, Estatuak <strong>hezkuntza</strong> alorreko kontrola lortzera zuzenduriko bidaian urrats<br />
garrantzitsua finkatuz, erabateko "nazionalizatzea" gauzatu ez arren . Irakaskuntzaren<br />
askatasuna ez da itotzen'' baina honek Estatuak ezarritako egituraren barruan aurkitu<br />
behar izango du bere espazioa . Adibidez, nahiz <strong>eta</strong> irakaskuntza pribatuan irakaskuntza<br />
uniformeari buruzko inongo agindurik ez egon -aldiz, askatasun osoa izango lukete zentru<br />
pribatuek, irakaskuntza publikoan gertatzen ez dena-, "las reglas de buena política"<br />
derrigorrez bete behar izango dira, <strong>eta</strong> Estatuak bere autoritatea ezarriko du Konstituzio<br />
politikoak onetsitako printzipioen aurkako dotrina subertsiboak irakatsi ez daitezen' .<br />
Bestalde, irakaskuntza hiru mail<strong>eta</strong>n banatzen da (9 .art .), antzinako erregimenean<br />
ez dagoen egiturari lege-corpusa ematen zaiolarik, honek berez duen garrantziarekin :<br />
lehen aldiz barne koherentzia duen <strong>hezkuntza</strong>-sistema aurkituko dugu 77 . Horr<strong>eta</strong>z gain,<br />
<strong>eta</strong> goian esandakoa gutxietsi gabe, funtsean ez dago 1814ko proiektuarekiko aparteko<br />
gauza berririk (lege estatusa lortzeak duen garrantzia ahaztu gabe) : irakaskuntza orokorra<br />
73 PUELLES, M . de (1986) : Op . cit . ; 74-75 .<br />
74 Ibid . ; 76 .<br />
75 Printzipioen defentsa alde batera utzita, garbi dago baliabideen urritasunak oinarrizko zein<br />
bigarren irakaskuntza esku pribatu<strong>eta</strong>n -konfesional<strong>eta</strong>n- uztea zekarrela, guzti hau unibertsitatearen<br />
"nazionalizatzea" hastearen "truke" (zentru pribatu<strong>eta</strong>ko irakasleen azterk<strong>eta</strong>, <strong>eta</strong> zentru publikoko<br />
irakasleren aurrean ikasleek egin beharreko azterk<strong>eta</strong> ; finean, Estatuaren kontrola ezarri) .<br />
7G Reglamento General . .. : Op . cit . ; 4 . art. ; 49-50 .<br />
77 PUELLES, M . de (1986) : Op . cit . ; 79-80 .
Hezkuntza-sistema nazionalen sorrera ~9<br />
<strong>eta</strong> uniformea, dotrina politikoa, irakurk<strong>eta</strong> <strong>eta</strong> idazk<strong>eta</strong> (gaztelaniaz), eskola publiko<strong>eta</strong>ko<br />
irakasleen kontrola 7S , dohaintasuna', . . ., oinarrizko irakaskuntzari dagokionez ; bigarren<br />
irakaskuntzan ere edukiak zeintzuk izango diren ezartzen da("constituyen la civilización<br />
general de zuta nación" -21 . art .-), gauza bera probintzia bakoitzean "universidad de<br />
provincia" izatearena, . . . ; hirugarren irakaskuntzari dagokionez, besteak beste, azpimarratu<br />
behar da lehen aldiz "Universidad Central" izenekoa sortzeko erabakia hartzen dela<br />
(hemen bigarren irakaskuntzako ikask<strong>eta</strong> guztiak ere bere lekua izango lukete), baita<br />
katedrak lortzeko oposak<strong>eta</strong> sistema ezartzekoarena ere . Edozein eran, nahiz <strong>eta</strong> 1823ko<br />
erreakzio absolutistak araudi hau ben<strong>eta</strong>n indarrean jartzea <strong>eta</strong> garatzea eragotzi,<br />
egituratuta dagoen <strong>hezkuntza</strong>-sistema izateak berez du izugarrizko garrantzia, <strong>eta</strong> esan<br />
daiteke gero Moyano legeak bere egingo dituen oinarri nagusiak jartzen dituela 80 .<br />
"Década ominosa" bezala ezagutzen den hamarkadan (1823-1833) absolutismoaren<br />
ur<strong>eta</strong>n murgilduko da Estatu espainiarra <strong>eta</strong>, 1814ean bezala, Antzinako Erregimeneko<br />
egoera juridiko-politikoa jarriko da indarrean . Edozein eran esan daiteke ez gaudela<br />
errepikapen hutsaren aurrean, <strong>eta</strong> <strong>hezkuntza</strong>ren arloari dagokionez garbi asko antzeman<br />
daiteke liberalen politikaren eragina ze neurritaraino den nabarmena 81 : uniformizazioa<br />
<strong>eta</strong> zentralismoa izango dira, orain ere, <strong>hezkuntza</strong> arloko zutabe nagusiak . Viñao-rekin<br />
batera, zera azpimarratuko genuke :<br />
"la conciencia de las ventajas que para cualquier tipo de control o<br />
imposición ideológica suponían el uniforinismo legal y centralismo<br />
7S Beharbada kotrolaz baino kontrolatzeko saiakeraz hitzegin beharko genuke ; izan ere irakasle<br />
huek azterk<strong>eta</strong> egin behar izango dute, baina irakasleak aukeratzea udal bakoitzari dagokio (ordaink<strong>eta</strong><br />
Diputazioak zehazten du <strong>eta</strong> udalak ordaindu egin behar du) .<br />
79 Baina probintzien esku . Gastuei aurre egiteko modurik ez balute Gobernuak arazoari<br />
erantzuna emateko irtenbideren bat aztertuko luke . Ez da gehiegi pentsatu behar ikusteko zer<br />
neurritaraino <strong>hezkuntza</strong>-egituraren ezarpena guztiz ahula izan daiteken, gutxienezko baldintza<br />
ekonomikoak ziurtatzen ez badira . Agian, <strong>eta</strong> hau hipotesia litzateke . Estatu espainarrak alde horr<strong>eta</strong>tik<br />
XIX mendean erakutsitako praktika politikoak (XX mende arte ez da oinarrizko irakaskuntzaren<br />
derrigortasuna zein dohaintasuna finkatzen) Estatu-Nazio espainiarraren nolabaiteko porrota (edo<br />
erabateko arrakasta eza, bederen) esplikatuko luke .<br />
80 Ruiz Berrio-ren ust<strong>eta</strong>n, 1823ko araudia XIX . mendean zehar izango diren <strong>hezkuntza</strong> alorreko<br />
lege erreformen oinarria litzateke ; are gehiago, araudi honen printzipio batzuk -irakaskuntzaren egitura<br />
maila "nazional "ean ulertzeko lagungarriak izan direnak, hain zuzen- indarrean mantendu izan dira Villar<br />
Palasí-ren erreforma garai arte (1970) . Ikus RUIZ BERRIO, J . (1970) : Política escolar de España en<br />
el siglo XIX (1808-1833) . Madrid : Consejo Superior de Investigaciones Científicas .<br />
81 Gobernu liberalera zuzendutako iragapena prestatuko duten hainbat "afrantsesaturen"<br />
nolabaiteko infiltrazioaz hitz egin daiteke .
60<br />
subyacentes en la obra liberal"" .<br />
<strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
Aipaturikoa horrela izanik ere, erreakzio absolutistaren lehenengo kolpea liberalek<br />
legislatutakoa bertan behera uztea izango da, berriro 177leko plana indarrean jarriko<br />
delarik . Neurri "osagarri" gisa edo, ez dira garbik<strong>eta</strong> lanak faltako ere, errepresioari ekingo<br />
zaio : erregimenarekin bat ez datozen irakasleak baztertuak izango dira (hildakorik ere<br />
badago), testu liburuak kontrolatuak, edukiak garbituak, "Trienio"-an eman tituluak<br />
politikoki zentsuratuak, <strong>eta</strong>b . Horr<strong>eta</strong>z gain, <strong>hezkuntza</strong>-sistema tradizionala<br />
berrantolatzeko lehenengo ahalegin<strong>eta</strong>n, besteak beste, deigarri suertatzen zaigun egoera<br />
nabarmendu beharko litzateke : Estatuko irakaskuntza-sistema sortzeko nahiari egiten<br />
zaion kritika, alegia . Noski honek irakaskuntza Elizaren esku<strong>eta</strong>n uztea dakar, baina, hala<br />
<strong>eta</strong> guztiz, liberalek hasitako <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionala sortzeko prozesuaren sugarra,<br />
nahiz etenak izan nahiz abiadura aldakorrekoa izan, ez da itzaliko .<br />
Hezkuntza-politika aldetik, 182leko "Reglamento"-aren indargabetzeari "Plan<br />
Calomardei 83 izenarekin ezagutzen dena aldarrikatuko da 1824ean . Bi dira, Viñao-k 84<br />
dioen moduan, plan honen ezaugarririk garrantzitsuenak : uniformizazioa, alde batetik, <strong>eta</strong><br />
kontrol ideologikoa, bestetik. Bigarren ezaugarri honi dagokionez aipatu behar da<br />
erlijioak sistema politikoa babesteko <strong>eta</strong> finkatzeko <strong>hezkuntza</strong> arloan jokatzen duen<br />
funtsezko protagonismoa <strong>eta</strong> ikusi besterik ez dago, <strong>hezkuntza</strong> arazoa kokatzen den<br />
beligerantzia maila horr<strong>eta</strong>n, "leyes de policía" direlakoei ematen zaien nagusitasuna .<br />
Baina plan horrek pentsamendu liberala unibertsitatetik erauzteko helburu zehatza izan<br />
arreri, lehenago genionez, liberalismotik hartu <strong>eta</strong> indarrean jarriko diren bi joera nagusi<br />
jasoko ditu : irakaskuntzaren uniformitatea <strong>eta</strong> zentralismoa. Hau da, hain zuzen, "ominosa<br />
década" delako denboraldi honen ezaugarririk deigarriena . Izan ere, garbi asko erakusten<br />
du, nahiz <strong>eta</strong> Antzinako Erregimenaren aldeko erreakzioaren testuinguruan kokatu,<br />
<strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalaren prozesuak ez duela itzulbiderik . Nahiz liberalak izan,<br />
nahiz absolutistak izan, antzeman daiteke oinarrizko printzipioak hartzen duela leKurik<br />
nagusiena : irakaskuntza botere tresna preziatua da Estatuarentzat <strong>eta</strong> Estatuak dituen<br />
helburu politikoentzat .<br />
Diogun hau ikusteko bidea eskainiko digute, beste egoera politikoan sortuak izan<br />
arren, oinarrizko irakaskuntza arautuko duen 1825eko "Plan y Reglamento de Escuelas<br />
82 VINAO, A . (1982) : Política y educación en los orígenes de la España contemporánea.<br />
Madrid : Siglo XXI de España Editores, S .A. ; 261 .<br />
83 Plan literario de estudios y arreglo general de las Universidades del Reino, aprobado por<br />
real orden de 14 de octubre de 1824, in M.E .C . : Historia de la Educación en Espafia II . . . Op . cit . ; 68-<br />
122 .<br />
84 VIÑAO, A . : Op . cit . ; 268 .
Hezkzaztza-sistema nazionalen sorrera 6 1<br />
Primeras Letras del Reino" delakoak <strong>eta</strong> bigarren mailakoa arautuko duen 1826ko<br />
85 .<br />
"Reglamento general de Latinidad y Colegios de Humanidades' izeneko araudiak<br />
Lehenengoari dagokionez, ikus daiteke aipatu dugun "Informe Quintana"-ren eragina<br />
nabarmena dela <strong>eta</strong> honen ezaugarririk garrantzitsuenak jasotzen dituela (egitura<br />
zentralizatua, irakaskuntzaren uniformizazioa, <strong>eta</strong>b .) ; bestalde,"Reglamento"-n ere<br />
azpimarratu behar da jasotzen duen zentralizazio gogoa . Baina, beharbada (izan ere<br />
neurri hauen eragina eskasa baita) liberalen eraginkortasuna, neurri handia bat<strong>eta</strong>n<br />
bederen, ez dela batere txikia izan konturatzeko <strong>hezkuntza</strong>-administrazioak izandako<br />
bilakaerari so egin beharko genioke. Horrela, ikus daiteke erreakzio absolutistak,<br />
desagertaraziko duen "Dirección General de Estudios" zelako haren antzera, "Inspección<br />
General de Instrucción Pública" izenekoa sortuko duela 1826an, bere gain <strong>hezkuntza</strong><br />
alorreko ardura guztia hartuko duena hain zuzen . Egoera honek, edo adierazten duen<br />
borondateak behintzat, izugarrizko garrantzia du : <strong>hezkuntza</strong> politikak ez du etorkizunik<br />
<strong>hezkuntza</strong>-egitura eraiki ezean, <strong>eta</strong> legeak, nahia adierazteaz gain, ez du nahi hori<br />
gauzatzeko modurik izango baldin <strong>eta</strong> gauzatze hori ziurtatuko duen Estatuak<br />
kontrolatuko dituen administrazio-tresnak sortu <strong>eta</strong> eraikitzen ez badira . Oro har esan<br />
daiteke Estatuak nazioa antolatzeko duen beharrari erantzungo diola azkeneko txokora<br />
iritsiko den adminstrazio-egitura ahalguztidun <strong>eta</strong> omnipresentearen bitartez, hau baita<br />
nazioaren ideia memoria kolektiboan xartatzeko nahitaezko baldintza 8G .<br />
2 .2 .1 .3 .- Irakaskuntzaren burokratizazioa <strong>eta</strong> <strong>hezkuntza</strong>-administrazioa<br />
Baina aipatu administrazio-egituren oinarriak hurrengo hamarkadan (lehenengo<br />
gerra karlista ezagutuko duen epealdian, hain zuzen) izango dute aparteko bultzada,<br />
<strong>hezkuntza</strong>-sistemaren ben<strong>eta</strong>zko sorrera normalizazio bidean jarriko dutelarik, finkapen<br />
ideologikoaren aldetik batipat . Izan ere, oso gatazkatsua izango den epealdi hon<strong>eta</strong>n,<br />
Estatu liberala ezarria izango da . Egia da lehenengo urteak ez dutela Estatu absolutoaren<br />
politikaren aldetik funtsezko aldak<strong>eta</strong>rik ekarriko, baina, esan dugunez, aurrera aterako<br />
diren administrazio mailako erreformak liberalen politika -boterea lortu bezain prontoerraztuko<br />
duen pausotzat hartu behar dira . Hezkuntzaren arloari dagokionez, esan daiteke<br />
<strong>hezkuntza</strong>-sistemak hurrengo urte<strong>eta</strong>n bizi izango duen nolabaiteko modernizatzeak<br />
'tendría tomo mecanismo o soporte de actuación y eficacia un<br />
esquema organizativo en el que los impulsos, criterios, control, ritmos y<br />
modos de coniportamiento necesarios para su consecución, procedían<br />
fundamentalmente de ¿in poder central ( . .), lo que implicaba, por un lado,<br />
la constitución, existencia y capacidad de un organismo a nivel central y,<br />
8 ' Ikus PUELLES, M . de (1986) : Op . cit . ; 87-88 .<br />
86 Ikus BENEYTO, J . (1958) : Historia de la Aministración Española e Hispanoamericana .<br />
Madrid : Aguilar; 520-521 .
62 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
por otro, el envío y colocación de agentes suyos de ejecución a lo largo del<br />
territorio, lo que, a su vez, suponía una previa división o reparto territorial<br />
de sus competencias"" .<br />
Aipatu erakunde zentrala 1832an sortuko den "Ministerio de Fomento" delakoa"<br />
dugu <strong>eta</strong>, Ruiz Berrio-k dioskunez , " se esperaba de él —— que fuera la palanca<br />
renovadora y regeneradora de la patria" . Oso interesgarria da ministeritza honek<br />
hartuko duen ardura klasea : polizia <strong>eta</strong> segurtasun publikoa, "vagos y mal entretenidos"-en<br />
epaitegiak, espetxeak <strong>eta</strong> "casas de corrección", osasunzaintza, karitate <strong>eta</strong> ongintzarako<br />
establezimentuak, bide, ubide <strong>eta</strong> portu eraikuntza, postalgoa <strong>eta</strong> diligentziak, erresumaren<br />
estatistika orokorra, nekazaritza zein abeltzantza,, merkataritza <strong>eta</strong> industria, meatzaritza<br />
<strong>eta</strong> hargintza, ehiza <strong>eta</strong> arrantzaren zaintza, , inprimategiak <strong>eta</strong> egunkariak, armadarako<br />
alistamenduak, . . ., <strong>eta</strong> Irakaskuntza Publikoa` . Oso luzea den zerrenda honek garbi asko<br />
adierazten du zein den Estatuak nazioaren azalaren azkeneko pororaino duen iristeko<br />
asmoa (Beneyto-ren hitz<strong>eta</strong>n, "para ser vehículo de la penetración y la expansión de las<br />
nuevas ideas sobre la organización del Estadoi 91 ), horrek ahalbideratuko baitu Estatu-<br />
Nazioa gorpuzteko duen helburua` .<br />
Horr<strong>eta</strong>rako, Estatuaren inpregnazioa guaza dadin, gorputz zentral horrek<br />
beharrezko besoak sortuko ditu, modu hon<strong>eta</strong>n Estatuaren presentzia ziurtatu ahal<br />
87 VIÑAO, A . : Op . cit ., 279 .<br />
88 Behin baino gehiagotan aipatu dugun "Dirección General de Estudios" -jadanik Cadiz-ko<br />
Konstituzioan aurreikusia zena- da egitura beni honen aitzindari . Egitura berriak sortzeko Estatu<br />
espainarrak XIX . mendean aurrera eramandako prozesua ze neurritaraino den garrantzitsua ikusteko,<br />
hona hemen Medina-k dioena : "El núcleo del Ministerio de Educación en España lo constituyó la<br />
Dirección General de Estudios, prevista en . . . la Constitución de . . . 1812, siendo su disposición orgánica<br />
y funcional más importante el Reglamento general de Instrucción Pública de . . . 1821" (MEDINA, R .<br />
(1976) : La administración educativa periférica en España. Madrid : Paraninfo ; 17) .<br />
89 RUIZ BERRIO, J . (1988) : Op . cit. ; 148 .<br />
90 GUAITA, A. (1984) : El Ministerio de Fomento 1832-1931 . Madrid : Instituto de Estudios de<br />
Administración Local ; 27-35 .<br />
91 BENEYTO, J. (1958) : Op . cit . ; 522 .<br />
92 Ministeritza hori "Ministerio del Interior" delakoa bilakatuko da bi urte geroago . 1836an<br />
"Ministerio de la Gobernación" izenekoa <strong>eta</strong> 1847an berari zegozkion betebeharrak "Comercio,<br />
Instrucción y Obras Públicas" izenekoak hartuko ditu bere gain. 1850ean berriro "Ministerio de<br />
Fomento" izena izango du, horrela 1900 arte iraungo duelarik . Urte hon<strong>eta</strong>n, lehenego aldiz<br />
irakaskuntzaren ardura zehatza izango duen ministeritza aldarrikatuko da, "Instrucción y Bellas Artes"<br />
izenekoa, hain zuzen .
Hezkuntza-sistema nazionalen sorrera 63<br />
izateko : adibidez, probintzia bakoitzean "Subdelegado de Fomento" izeneko batek beteko<br />
ditu ordezkari lanak, hain zuen ministeritza horrek "Ministerio del Interior" izena hartuko<br />
duenean, gaur egun ere ezaguna den "Gobernador Civil" delakoak . Laburbilduz, esan<br />
genezake egiturak ondorengo egiturak sortuko dituela (goikarguak, administrazio buruak,<br />
"negociado" buruak, ofizialak, laguntzaileak, <strong>eta</strong>b .), era horr<strong>eta</strong>n Estatuaren sarea<br />
zabaltzen delarik . Hitz batean esanda, burokrazia berriaren oinarriak finkatzentzen ari dira,<br />
egitura zentralistari erantzuten dion burokraziarenak hain zuzen, gure gaiari dagokionez,<br />
Estatua irakaskuntzaren kontrola ziurtatzeko bidean jartzen delarik . Izan ere mahai<br />
gainean dagoen arazoa boterearena da, <strong>eta</strong> <strong>hezkuntza</strong> arloko kontrola guztiz funtsezkoa<br />
da . Alde horr<strong>eta</strong>tik oso adierazgarriak dira XIX . mendean izugarrizko garrantzia izan duen<br />
Gil de Zarate-ren Estatuaren kontrolaren aldeko hitz hauek :<br />
"Porque, digámoslo de una vez, la cuestión de la enseñanza es<br />
cuestión de poder el gate enseña domina; puesto que enseñar es formar<br />
hombres, y hombres amoldados a las miras del que los adoctrinai 93 .<br />
Eta zein da adoktrinatzaile papera bete nahi duen Estatuaren helburu politikoa? :<br />
Antzinako Erregimenarekiko lotura hautsi <strong>eta</strong> Estatu bema eraiki (izan ere, Gil de Zarateek<br />
berak dioen moduan, "La instrucción . . . estriba en ella la base más firme de todo<br />
sistema político" Helburu horr<strong>eta</strong>ra zuzentzen da epealdi hon<strong>eta</strong>ko antolakuntza-sukarra,<br />
<strong>eta</strong> diogunaren adibide batzuk aipatzearren, hona hemen Estatu-Nazioa espainarraren<br />
eraikuntza prozesuan guztiz garrantzitsu suertatu izan diren "Ministerio de Fomento"-k<br />
hartutako bi erabaki : 1833an "Subdelegados principales de Fomento" direlakoak<br />
(ezagunak ditugun Gobernadoreak) sortzen dira, <strong>eta</strong> urte berean funtsean gaur arte<br />
mantendu izan den probintzien arteko banak<strong>eta</strong> onartzen da 9 ' . Antzeman daiteke urteen<br />
poderioz ehotzen ari den sarea asko fintzen ari dela, <strong>eta</strong> aipatu adibide hauek Estatuaren<br />
enborretik adarrak nola sortzen ari diren ikusteko aukera eskaintzen digute . Izan ere<br />
Estatuaren kontrol pean dagoen lurraldearen antolak<strong>eta</strong>k (probintziak) administrazioaren<br />
eskusartzea errazten du, <strong>eta</strong> Burgos-ek` aipatzen zuen "el dogma político de la unidad"<br />
ziurtatzeko probintzia bakoitzeko buruak izendatuak izango dira, beste arrazoi batzuren<br />
artean, Estatuak oinarrizko irakaskuntza, batipat, garatu <strong>eta</strong> zabaltzeko hartutako<br />
93 GIL de ZARATE, A . (1855) : De la Instrucción Pública en España . Madrid ; 117 .<br />
94 Ibid . ; 108 .<br />
9' GUAITA, A . : Op . cit . ; 42-43 . Jadanik 1812ko Konstituzioak ezartzen zuen erregeak<br />
izendaturiko "jefe superior"-aren ardurapean geratuko zela probintzia bakoitzaren gobernua ; 1813an<br />
"Jefe Político" deituko zaio irudi horri, <strong>eta</strong> 1814ean buru militarrak hartuko zuen horren ardura . 1823an<br />
berriro buru politikoak izango dira, 1833an aipatu "Subdelegado Principal de Fomento" izatera<br />
pasatzeko .<br />
96 Burgos-ek markatzen ditu administrazio antolakuntza formalaren lehenego ardatzak <strong>eta</strong> aipatu<br />
ditugun hauek bera "Fomento" ministeritzako buru denean hartutako erabakiak dira .
64<br />
<strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
erabakiak burutu daitezen ardura hartuko dutenak alegia, kontrol <strong>eta</strong> zaintze funtzioak<br />
nabarmentzen direlarik . Hitz batean esanda, Estatuaren makineria muntatua <strong>eta</strong> prest dago,<br />
Administrazioa <strong>eta</strong> tokian tokiko botereen arteko artikulazioa hauen burumakurtzearen<br />
bidez ziurtatuz' .<br />
Egitura administratiboaren sendotzeak markatzen duen testuinguru hon<strong>eta</strong>n, <strong>eta</strong><br />
legegintza mailan kokatzen diren neurriei dagokienez, lehenik <strong>eta</strong> behin, "Plan del duque<br />
de Rivas i9S izenez ezagutzen den planaren garrantzia azpimarrratu behar da . Ez da hau<br />
denbora luzez indarrean iraungo duen plana (aldarrikatu <strong>eta</strong> egun gutxitara indargabetua<br />
izango da 1812ko Konstituzioa indarrean jarriko delako), baina etorkizunean aparteko<br />
garrantzia izango duten "Plan Pidal" delakoak <strong>eta</strong> Moyano legeak honek zehazten dituen<br />
liberalismoaren norabide nagusiak berenganatuko dituzte . Orain irakaskuntza, izan<br />
zezakeen kutsu demokratizatzailea edota iraultzailea galduz, inoiz baino hobeto agertuko<br />
zaigu botere tresna gisa ("la educación, . . ., deberá adoctritaar de acuerdo coti los fnes<br />
del poder" 99 dira Puelles-en hitzak) . Gehiegi luzatu gabe, "Plan del Duque de Rivas"-ek<br />
duen elementurik garrantzitsuena, 182lkoaren moduan, irakaskuntza sistema orokorra<br />
ezartzea dela esan daiteke, honi administrazio antolakuntzaren konfigurazioa gehituko<br />
geniokeelarik, zeinak Gobernuak irakaskuntza kontrol pean edukitzeko duen nahia garbi<br />
erakusten duen loo<br />
Baina, zalantzarik gabe, garai hon<strong>eta</strong>ko momenturik interesgarriena 1838ko<br />
oinarrizko irakaskuntzari buruzko legea dugu 10 ' . Esan daiteke aurrenekoaren bide berdina<br />
jaraitzen duela <strong>eta</strong> 1821ko "Reglamento"-aren printzipio nagusiak jasotzen dituela<br />
(estatalizazioa, zentralizazioa, uniformizazioa -mailak, curriculuma, ikuskaritza,_-, <strong>eta</strong>b),<br />
baina, nahiz eraginkortasun aldetik oso arrrakastatsua izan ez 102 , bere garrantzia hon<strong>eta</strong>n<br />
datza : Espainiako <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalaren zutabea izango den Moyano legeak<br />
97 VIÑAO, A . : Op . cit. ; 282 .<br />
98 Plan General de Instrucción Pública, aprobado por Real Decreto de 4 de agosto de 1836,<br />
in M .E .C . : Historia de la Educación en España II .. . Op . cit. ; 123-148 .<br />
99 PUELLES, M. de (1986) : Op . cit . ; 99 .<br />
100 Zehazten diren erakunde guztiak (herri zein probintzi bakoitzeko "Comisión de Instrucción<br />
Pública" direlakoak, edota "Consejo de Instrucción Pública" izenekoa) Gobernuaren menpean daude<br />
erabat <strong>eta</strong> honen tresna hutsak dira . Ikus Plan General de Instrucción Pública . . . : Op . cit . ; 142-146 .<br />
101 Ley autorizando al gobierno para plantear provisionalmente el plan de Instrucción<br />
Primaria de 21 de julio de 1838, in M .E .C. : Historia de la Educación eu España II . . . Op . cit . ; 149-158 .<br />
102 Ikus GOMEZ, A . (1990) : Liberalismo y educación primaria en España (1838-1857) .<br />
Zaragoza : Secr<strong>eta</strong>riado de Publicaciones de la Universidad de Zaragoza .
Hezkuntza-sistema nazionalen sorrera 65<br />
bere egingo du . Bestalde, lege horrek gizartearen modernotze prozesuan <strong>hezkuntza</strong>sistema<br />
eraikitzeko emandako urratsa -pixkanaka finkatzen ari den Estatu burgesaren<br />
sendotzean- guztiz garrantzitsua dela ikusteko adibide aparta eskaintzen digu . Beharbada<br />
urte berean aipatu legeari bidea irikitzeko asmotan aldarrikatzen den araudiak 103<br />
diogunaren arrazoia emango digu ; esate baterako, hona hemen "en todas las escuelas<br />
públicas de Instrucción primaria del Reino" (Igo art .) derrigorrezkoak diren edukiei buruz<br />
Peset, Gartua <strong>eta</strong> Pérez Garzón-ek diotena :<br />
"Evidente : con la lectura y escritura (erderaz) el ciudadano puede<br />
comprender y conocer los beneficios del nuevo régimen ; con una<br />
gramática, una ortografia y una misma aritmética para todo el Estado se<br />
unifica la lengua, se sistematiza la base de unas relaciones de producción<br />
a nivel nacional" 10a<br />
Hitz hauek aurreneko atal batean geniona gogorarazten digute ; hots, gizartearen<br />
modernotze prozesuan, klase interesak direla medio, burgesiak boterearen hegemonia<br />
ziurtatzeko ezinbestekoa da Estatu-Nazioaren markoan kultur homogeneitatea bultzatzea .<br />
Gómez-ek dioen bezala, Estatuak populazio osoari zabaldu nahi dion kulturak gizarte<br />
berriaren modernizatze elementuaz gain, identitate elementu moduan jokatzen du, <strong>eta</strong><br />
"Obviamente, para acceder a esa cultura escrita que, debidamente<br />
orientada, habría de desembocar en la configuración del ciudadano, y en<br />
la evolución de la sociedad, era preciso diseñar un sistema educativo" los<br />
Halere, 183 8ko lege horrek, nahiz udal guzti<strong>eta</strong>n oinarrizko eskolak sortu nahi izan,<br />
haurrak eskolaratzeko gurasoak estimulatzeko gogoa agertu edota irakaslegoaren statusa<br />
duintzeko <strong>eta</strong> hauen prestakuntza hobetzeko borondatea azaldu (hor daukagu Irakaslego<br />
Eskolen sorrera -"Su capital importancia está en la creación de la Escuelas Normales",<br />
Cossio-ren 10G hitz<strong>eta</strong>n-), esan behar da, Gómez-ekin batera, funtsezko helburu hauek ez<br />
direla oraindik lortuko . Eta porrot horren arrazoi batzuk aipatzearren, ondorengoak<br />
103 Reglamento de las Escuelas Públicas de Instrucción primaria elemental, de 26 de<br />
noviembre de 1838, in M .E .C . : Historia de la Educación II . . . Op . cit. ; 159-192 .<br />
104 PESET, J .L . ; GARMA, S . ; PEREZ GARZON, J .S . (1978) : Ciencias y enseñanza en la<br />
revolución burguesa . Madrid : Siglo XXI de España Editores ; 16 .<br />
t0' GOMEZ, A : Op. cit . ; 71 .<br />
106 COSSIO, M .B . : La enseñanza primaria en España . "Escuela Normal Central" delakoa<br />
1839an inauguratuko da <strong>eta</strong> 1843an Irakaslego Eskolen araudia ("Reglamento de las Escuelas<br />
Normales")
66 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
azpimarratu nahi genituzke : alde batetik eskolaratzea ez da derrigorrezkoa 107 , ezta doakoa<br />
ere <strong>eta</strong>, beste aldetik, <strong>hezkuntza</strong> administrazioari dagokionez, Gobernuak udalen esku<strong>eta</strong>n<br />
uzten du sistemaren antolakuntza zein finantzabidea, zentzu horr<strong>eta</strong>n maila bateko<br />
inhibizioa (ezina esatera ausartuko ginateke) erakusten duelarik` . Lehenago genionaren<br />
ildotik, antzeman daiteke helburu edota nahi batzuren formulazio hutsak ez duela<br />
berehalako isladarik, nahiz hori bideratu dezaketeen egiturak eraikitzeko egin diren<br />
ahaleginak azpimagamak izan direla ezin ukatu . Izan ere, epealdi hon<strong>eta</strong>ko testuinguruak<br />
-gerra bat dela medio- non gizartearen aldak<strong>eta</strong>ren aurkakoerresistentziak gutxi ez diren,<br />
ezta tentsiogabekoak ere, ez du politika liberala gauzatzeko erraztasun handirik ematen ;<br />
halere gobernu <strong>eta</strong> administrazio liberala, Estatu-nazioaren markoan, garatzeko eginahalak<br />
<strong>eta</strong> saioak, berean gogor irauteak, eragin nabarmena izango du XIX . mendearen bigarren<br />
erdialdean, <strong>eta</strong> Gobernua erreformei aurre egiteko egoera egokian aurkituko da .<br />
Hala, egonkortasun politikoa nagusitzen den garaitian sartzen garelarik, "Década<br />
Moderada" bezala ezagutzen den hamarkadak <strong>hezkuntza</strong>-sistemaren oinarrizko egitura<br />
zein antolakuntza ezarriko duen lege markoaren atarian jarriko gaitu . Garai hon<strong>eta</strong>n, XIX .<br />
mendeko <strong>hezkuntza</strong>ren historian funtsezko pausotzat hartua izan den 1845ko "Plan<br />
Pidali 109 delakoa izango dugu momenturik aipagarriena, nolabait esateko, gero iritsiko den<br />
Moyano legeari ateak irekitzen hait dizkio . Interesgarria da plan honen hitzaurreari<br />
begirada luzatzea, irakaskuntzari buruzko nolabaiteko diagnosia eskaintzen baitu . Jadanik<br />
badakigu, besteak beste, mende honen erdian egindako eginahalak ondo antolatutako<br />
<strong>hezkuntza</strong>-sistema uniformea sortzera zuzendu direla baina errealitateak beste aurpegi bat<br />
erakusten du :<br />
"los esfuerzos hechos para reformar la Instrucción Pública con<br />
si jeción a un plan general, vasto y uniforme, han venido a malograrse por<br />
efecto de las circunstancias o de obstáculos imprevistos . Ahora, pues,<br />
Sesiora, que la organización penetra en todos los ramos de la<br />
Administración pública, parece que es llegado el tiempo de poner también<br />
la mano en obra tan importante, y de llevarla a cabo juntamente con las<br />
107 "El izo haberse impuesto en la ley esta obligación ha entorpecido mucho entre nosotros los<br />
progresos de la educación popula" esango du Gil de Zárate-k (GIL de ZARATE, A . : Op . cit. ; 254) .<br />
108 Adibidez, ikuskaritzari dagokionez, gobernuaren agenteen ardura izan beharrean, batere<br />
eraginkorrak ez diren batzorde batzuen esku<strong>eta</strong>n geratzen dira, gobernuaren ahulezia erakutsiz .<br />
109 Plan general de estudios, aprobado por Real Decreto de 17 de septiembre de 1845, in<br />
M .E .C . : Historia de la Educación en España II . . . : Op . cit . ; 193-239 . Dirudienez, "Pidal" izenez ezagutu<br />
arren (Pidal zen "Gobernación" ministeritzako arduraduna), plan honen egilea behin baino gehiagotan<br />
aipatu dugun Gil de Zárate dugu .
Hezkuntza-sistema nazionalen sorrera 67<br />
demás reformas""'<br />
Hitz hauek oso adierazgarriak dira : alde batetik <strong>hezkuntza</strong>-sistema osatuaren<br />
faltaren berri ematen digute ; bestalde, <strong>eta</strong> hau guztiz garrantzitsua dela deritzogu,<br />
<strong>hezkuntza</strong>-sistemaren eratzea Estatuko Administrazio osoaren antolakuntzaren<br />
testuinguruan kokatzen da . Dagoeneko badakigu administrazio mailako antolak<strong>eta</strong> arloan<br />
hainbat urrats oinarrizko eman dela ; lehenago aipatu hori<strong>eta</strong>z gain, hauek izango lirateke,<br />
laburbilduta, azkeneko urte<strong>eta</strong>n arlo hon<strong>eta</strong>n izandako erreformak ( "Pidal" planaren aurre<br />
pausoak, alegia) : "Consejo de Instrucción Pública" (aholkularitza lanak beteko ditu <strong>eta</strong><br />
ikuskariak <strong>eta</strong> buru politikoak izango dira honen kontrol <strong>eta</strong> burutze agenteak) <strong>eta</strong> "Junta<br />
de Centralización" (administrazio ekonomikoa) izeneko erakundeen sorrera ; desagerturiko<br />
"Dirección General de Estudios" zelakoaren funtzio exekutiboak "Ministerio de la<br />
Gobernación"-era pasatuko dira ; honek "Sección de Instrucción Publika" izeneko saila<br />
sortuko du ; "Boletín Oficial de Instrucción Pública"' delakoa sortuko da (hain zuzen,<br />
urte batzu geroago "Boletín Oficial del Ministerio de Comercio, Instrucción y Obras<br />
Públicas" izango den horren aitzindaria), hots, Estatuko lurralde osoko erakundeak<br />
erabakiak hartzen diren zentruarekin "lotuko" dituen komunikazio organo espezifikoa' 12 .<br />
Beraz, esan daiteke "Plan Pidal" aldarrikatzen denerako gutxieneko <strong>hezkuntza</strong>egitura<br />
eraikita dagoela jadanik . Oinarrizko irakaskuntza 1838ko legeak arautzen duelarik<br />
(orain egitura-oinarri hobeagorekin -kontutan hartu, adibidez, irakaslego eskolen kopurua<br />
areagotuz joango dela, edota gobernuak probintzi<strong>eta</strong>ko batzordeen bidez zein buru<br />
politikoen eraginez bere presentzia <strong>eta</strong> eskusartzea gero <strong>eta</strong> modu eraginkorragoz<br />
ziurtatzen duela-), plan honek bigarren <strong>eta</strong> goi mailako irakaskuntza arautzeari ekiten dio,<br />
maila hau<strong>eta</strong>n sistema koherente <strong>eta</strong> antolatuaren beharra nabarmena baita . Laburbilduz,<br />
esan genezake nagusitzen den elementurik aipagarriena irakaskuntza maila hauek<br />
egituratzeko ahalegina dela . Zehazkizun handitan sartu gabe, honako ezugarri hauek<br />
azpimarratuko genituzke bigarren irakaskuntzari dagokionez : irakaslegoaren<br />
prestakuntzaren arazoari erantzungo zaio "Instituto Central Normal" delakoaren<br />
sorrerarekin (oinarrizko irakaskuntzako irakasleentzako den "Escuela Normal Central"-<br />
10 Ibid ., 194 . Interesgarria da ere, <strong>hezkuntza</strong>-sistemaren barruan zutabe nagusia izan beharko<br />
lukeen irakaslegoaren egoera penagarriari aurre egiteko azaltzen den beharra, honek, besteak beste,<br />
Administrazioaren kaosa isladatzen duelarik <strong>eta</strong>, Estatuaren eraginkortasuna kolokan geratzen delarik .<br />
Antzeko zerbait dio Gil de Zárate-k 1838ko legearen eraginkortasun ezari buruz hitz egiten duenean : "lo<br />
que más se había opuesto á que la ley del año 38 tuviese una aplicación eficaz 3? benéfica, era el vicioso<br />
sistema administrativo que á la sazón regía" (GIL de ZARATE, A . : Op . cit . ; 288) .<br />
111 "Boletín"-ak <strong>hezkuntza</strong> alorreko pentsamendu liberalaren zabalkundean izan duen ganantzia<br />
ezagutzeko ikus SUREDA, B . (1983) : "El Boletín Oficial de Instrucción Pública y su importancia en la<br />
difusión del pensamineto educativo liberal en España", in Historia de la Educación, 2 . zk . ; 67-76 .<br />
112 VIÑAO, A . : Op . cit . ; 327-329 .
68 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
aren modura) ; hiru mailatan banatzen da (oinarrizkoa, goi mailakoa <strong>eta</strong> osagarria) ;<br />
azterk<strong>eta</strong> sistema ezartzen da ; zentru pribatuarekiko kontrola ziurtatu nahi da (buru<br />
politikoen baimena <strong>eta</strong> azterk<strong>eta</strong> publikoa beharrezkoak izango dira edota gobernuak<br />
edozein momentuan hartu ahal izango du zentru bat isteko erabakia) ; orokorki kontrolak<br />
izugarrizko garrantzia izango du, horr<strong>eta</strong>rako probintzia bakoitzean buru politikoak<br />
zuzentzen duen "Comisión Superior de Instrucción Provincial" izeneko erakundea<br />
sortuko delarik (hemen oinarrizko irakaskuntzako ikuskaritza integratzen da <strong>eta</strong> bigarren<br />
mailako irakaskuntzarako gobernuko ikuskarien izendatze funtzioa beteko du), <strong>eta</strong>b .<br />
Unibertsitate mailako irakaskuntzari dagokionez esan behar da honen egiturak<strong>eta</strong>k<br />
unibertsitate zaharren autonomiari amaiera emango diola, uniformizazio zein zentralizazio<br />
printzipioak nagusituz (Estatuaren monopolioa izango da) . Gobernuak erabateko kontrola<br />
ezarriko du : esate baterako unibertsitateko errektorea zein fakultate<strong>eta</strong>ko dekanoak<br />
erregeak izendatutakoak izango dira ("el rector es ya estrictamente el representante del<br />
poder central en la Universidad" esango digu Puelles-ek 13), katedratikoen corpusa <strong>eta</strong><br />
bakarra, irakasleen oposak<strong>eta</strong>k soilik Madrid-en egingo dira 14 <strong>eta</strong> hemengo<br />
Unibertsitateak, "Universidad Central"-ak alegia, doktore agirien monopolioa izango du<br />
"para forutar un centro de luces que la iguale con el tiempo a las<br />
más célebres de Europa, convirtiéndola en norma y modelo de todas las<br />
de España . Esta Universidad solo puede existir en la capital de la<br />
monarquía""'<br />
Edonola ere, esandakoaz gain"', iruditzen zaigu harr<strong>eta</strong> berezia merezi duen arloa,<br />
behin <strong>eta</strong> berriro azpimarratzen saiatu izangaren moduan, administrazio egiturei dagokiena<br />
dela, honek osatuko baitu eraiki nahi den <strong>hezkuntza</strong>-sistemaren oinarrizko zutabea .<br />
Ondorio gisa edo, hona hemen guztiz adierazgarriak diren momentu hon<strong>eta</strong>ko protagonista<br />
113 PUELLES, M . de (1986) : Op . cit . ; 121 . Errektorearen irudiak aparteko garrantzia du, izan<br />
ere unibertsitate bakoitzaren zuzendaritza funtzioaz gain, Gil de Zarate-k dioen moduan, "en ese sistema<br />
centralizador eixstia (sic) la tendencia á hacerlos gefes (sic) de toda la instr uccion pública en el distrito<br />
que á cada uno se le señaló" (GIL de ZARATE, A . : Op . cit . ; 182) .<br />
oposak<strong>eta</strong>k .<br />
114 Bigarren mailako irakaskuntzako irakasleek ere Madrid-en egin behar izango dituzte<br />
115 Plan General de estudios . . . : Op . cit . ; 201 (guk azpimarratua) .<br />
116 Ez diogu zuzenean garai hon<strong>eta</strong>n (mende osoan esango genuke) nagusien<strong>eta</strong>rikoa izan den<br />
irakaskuntza askatasunaren arazoari heldu, baina honekin lotura estua duen Estatuaren aldetik bultzatzen<br />
ari den <strong>hezkuntza</strong> alorreko monopolioaren gaia isladatzen saiatu gara . Azken finean uste dugu<br />
irakaskuntza askatasunaren arazoa nahitaez <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalaren eraikitze prozesuak osatzen<br />
duen testuinguruan ulertu behar dela . Izan ere irakaskuntza botere tresna da -bai Estatuarentzat, baina<br />
baita Elizarentzat ere- <strong>eta</strong> zentzu horr<strong>eta</strong>n Estatu berria eraiki nahiak berarekin botere tresna hori<br />
kontrolatzeko beharra dakar .
Hezkuntza-sistema nazionalen sorrera 69<br />
den Gil de Zárate-ren hitz hauek :<br />
"el plan de 1845, arrancando los establecimientos de enseñanza á<br />
ese aislamiento que los dejaba en ¡in estado de peipétuo abandono y de<br />
inmovilidad, los unía todos á un sistema coman, establecia entre ellos<br />
lazos de confraternidad, los hacia miembros de un mismo cuerpo, y daba<br />
impulso á esa accion que, comunicándose del centro á las partes y de las<br />
partes al centro, conserva un movimiento constante y provechoso en toda<br />
la máquina" 1 ' .<br />
2 .2 .2 .- Hezkuntza-sistema nazionalaren fokapena<br />
Aurreneko atalean aztertu dugun <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalaren lehen urratsen<br />
prozesua nolabaiteko "haurdunalditzat" hartu baldin badaiteke (mende erdiko<br />
haurdunaldia, beraz), oraingo hon<strong>eta</strong>n <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazional horren "erditzea"<br />
aztertzea izango da eskutartean dugun helburua" S . Aipatu "Plan Pidal"-ek administrazio<br />
mailako ikaragarrizko aktibitatea piztuko du, egitura berrien barruan burokraziaren<br />
hedapena funtsezko ardatza dugularik . Dena prest dago ehun urtez baino gehiago<br />
indarrean iraungo duen legearen jaiotzarako, <strong>hezkuntza</strong>-sistemari ben<strong>eta</strong>ko izaera<br />
nazionala emango dion legearena hain zuzen . 1857ko "Moyano" legeaz` ari gara, noski .<br />
Lehen genion legez, jauzi hau ere -<strong>hezkuntza</strong>-sistema eratzearena alegia-, Estatu-Nazio<br />
espainiarraren eraikitze prozesuaren markoan gertatzen ari den Estatuko Administrazio<br />
osoaren antolakuntzaren testuinguruan kokatu behar da . Alde horr<strong>eta</strong>tik oso adierazgarri<br />
iruditzen zaigu Sanchez-Prieto-k Estatu espainiarraren izaera nazionalari buruz diona :<br />
"La unidad nacional no nace de la idea liberal, se hace con la<br />
praxis liberal . En España, no parece que la unidad nacional pueda jugar<br />
y juegue de hecho un papel sensible en la memoria colectiva antes de 1850 .<br />
Cuando cabe reconocer un mínimo de asentamiento y<br />
funcionamiento del Estado liberal, es cuando cabe empezar a reconocer<br />
la unidad nacionaly el empeño en trasladarla a la memoria colectiva" .<br />
117 GIL de ZARATE, A . : Op . cit . ; 183 .<br />
18 "La dificil implantación del liberalismo político produce un sistema educativo tardío . Sólo<br />
en 1857, año en que se aprueba la ley de Instrucción Pública de la <strong>eta</strong>no de Claudio Moyano, puede<br />
decirse con rigor que España se ha dado a si misma un sistema educativo público" izango dira Puellesen<br />
hitzak (PUELLES, M. de (1992) : Op . cit . ; 27) .<br />
119 Ley de histrucción Pública de 9 de septiembre de 1857, in M .E .C . : Historia de la Educación<br />
en España H . . . : Op . cit . ; 245-300 .<br />
120 SANCHEZ-PRIETO, J.M . (1993) : El imaginario vasco. Representaciones de jimia<br />
conciencia histórica nacional y política en el escenario europeo 1833-1876 . Barcelona : Ediciones<br />
Internacionales Universitarias, EIUNSA, S .A . ; 899-900 .
70 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
Hezkuntza arloari dagokionez, 1857ko lege honekin has gintezke nazionala den<br />
<strong>hezkuntza</strong>-sistemaz hitz egiten, <strong>eta</strong> alde horr<strong>eta</strong>tik orain arte izaera nazionalarena gobernu<br />
<strong>eta</strong> administrazio liberala garatzeko nahiari lotu dakiokeena besterik ez dela izan esango<br />
genuke . Era berean <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalaren eraikitze prozesua Estatu-Nazioa<br />
eraikitzearenean ulertu behar dela esango genuke, azkeneko honen ardatz<br />
nagusien<strong>eta</strong>rikoa den heinean . Izan ere- <strong>eta</strong> horregatik haurdunaldiaz ari ginen orain<br />
bertan-, esan daiteke, Cossio-rekin 12 ' batera, irakaskuntzaren antolak<strong>eta</strong> berriari hasera<br />
eman baino, lege hau -baita 1859ko bere araudia ere-, XIX . mendearen lehenengo<br />
erdialdean egindakoaren ondorioa dela, <strong>hezkuntza</strong>-sistema eraikitzeko ahaleginak <strong>eta</strong><br />
esperientziak koherentzia <strong>eta</strong> kohesioa duen egitura osoan biltzen dituelarik 12'- . Izan ere<br />
maila guzti<strong>eta</strong>ko izugarrizko nahaspila dago <strong>eta</strong> irakaskuntzaren gaiaren inguruko legediak<br />
eszenatoki kaotikoaren erdian jartzen du orduko <strong>hezkuntza</strong>-sistema . Ruiz Bemo-k 123<br />
dioskunez irakaskuntzaren antolak<strong>eta</strong>ren ikuspegi orokorra premizakoa zen, baita<br />
hutsuneak <strong>eta</strong> kontraesanak gainditzeko administrazio mailako ahalegina ere . Moyano<br />
legeak helburu horiek burutuko ditu <strong>eta</strong> bere ekarpenen artean, zalantzarik gabe,<br />
administrazio-egitura bikainaren ekarpena azpimarratu beharko litzateke .<br />
Espainian lehenengoa, <strong>eta</strong> hain bizitza luzekoa, izan den 1857ko irakaskuntzari<br />
buruzko lege honen azterk<strong>eta</strong> zehatza interesgarria izan daitekeelakona gaude . Mendearen<br />
lehenego erdialdean gertaturikoaren azalpen azkarra egin badugu, berrogeita hamar<br />
urte<strong>eta</strong>ko zipriztinak, oraingo hon<strong>eta</strong>n pena merezi duela uste duguhurbilpen<br />
sistematikoagoa egitea . Beraz, egituratzen ari den sistemaren zutabe nagusiei banan banan<br />
helduko diegu, horiek baitira gure eritziz edonolako alternatiba edo jarrera kritikok (euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>rena adibidez) egin beharreko -hori pentsa zitekeen behintzat- analisiaren<br />
ardatzak, nahiz dagoen <strong>hezkuntza</strong>-sistemaren barruan jokatzeko (lor zitezkeen kontrol<br />
aukerak direla medio), nahiz bultza zitekeen eraldak<strong>eta</strong>ren bila joateko, edota beste<br />
<strong>hezkuntza</strong>-sistema bat eraikitzeko ere .<br />
121 COSSIO, M .B . : Op . cit . ; 30-31 .<br />
122 Hemen aipatu ditugun hori<strong>eta</strong>z gain, honako hauek ere ez genituzke gutxietsiko : 1838ko<br />
Somoruelos-en proiektua, 184leko Infanterena edota 1855eko Alonso Martínez-en proiektua, batzuk<br />
aipatzearren (Ikus PUELLES, M . (1986) : Op . cit. ; VIÑAO, A . : Op . cit .) . Adibidez, ikus ahal izateko ze<br />
neurritaraino den garrantzitsua <strong>hezkuntza</strong>-sistema ikuspegi nazionaletik, interesgarriak dira Puelles-ek<br />
jasotzen dituen Alonso Martinez-en proiektuko hitz hauek : "No son caros los sacrificios para que llegue<br />
el feliz día en que la instrucción nacional, generalizada entre todas las clases, sea un nuevo vínculo de<br />
talión y amor entre los que componen la gran familia española" (PUELLES, M . (1986) : Op . cit . ; 142 .) .<br />
123 RUIZ BERRIO, J . (1988) : "Constitucionalismo y educación . . ." : Op . cit . ; 144 .
Hezkuntza-sistema nazionalen sorrera 71<br />
Gobernuari legea egin <strong>eta</strong> ezartzeko baimena emango dion "Ley de Bases"'2a<br />
delakoa -taktika politikoen logikaren barruan kokatzeaz gain- etorriko denaren nolabaiteko<br />
iragarpenetzat hartu beharko da . Lege horrek <strong>hezkuntza</strong>-sistemak jaso beharko lituzkeen<br />
oinarrizko printzipioak azpimarratuko ditu -aztertzen saiatuko garenak hain zuzen- :<br />
Estatuaren zuzendaritza (irakaskuntza pribatuaren kontrola barne), irakaskuntzaren hiru<br />
epealditako banak<strong>eta</strong>, administrazio egitura zentralizatua, irakaslegoaren prestakuntza,<br />
irakaskuntza uniformea, ikuskaritza, <strong>eta</strong>b . Oinarri-legea aldak<strong>eta</strong>rik gabe onartuko duten<br />
Gorte<strong>eta</strong>n antzeman daitekeen aparteko eztabaida ideologikoaren ezak`'-' garbi asko<br />
erakusten du Estatuak behar beharrezkoa duen <strong>hezkuntza</strong>-sistema egonkorraren inguruko<br />
akordioa ia erabatekoa dela, Gorte espianarrek ez baitute Estatua eraiki beharrari buruzko<br />
inongo zalantzarik, <strong>eta</strong> honen diseinuan <strong>hezkuntza</strong> alorreko konfigurazioa (konfigurazio<br />
nazionala, noski) ezinbestekoa izango da` .<br />
2 .2 .3 .- Administrazio egitura<br />
"Moyano" legeak arlo honi azkeneko atala eskaintzen badio ere127, administrazio<br />
egituren gaia gure azterk<strong>eta</strong>ren abiapuntua izango da, eraiki nahi den eraikuntzaren<br />
funtsezko oinarria dela uste baitugu . Izan ere, arestian esandakoa errepikatuz, arlo bat edo<br />
bestea arautze hutsak ez luke berez eraginik izango (nahia adieraziko luke, besterik gabe)<br />
<strong>eta</strong> politikak (<strong>hezkuntza</strong>-politikak, gure kasuan) kontutan izan behar du zeintzuk izan<br />
daitezkeen sortu <strong>eta</strong> kontrolatu beharreko tresnak, hauen artean eraiki beharreko<br />
administrazio sarea, Estatuaren makineria esango genuke, guztiz garrantzitsua delarik .<br />
Gogora dezagun urte batzu lehenago, 1855ean, <strong>hezkuntza</strong> alorreko ardura,<br />
"Ministerio de Gracia y Justicia" delakoaren ministeritzatik eskualdaturik, "Ministerio de<br />
Fometo" izenez ezagutzen den horrek izango duela berriro . Itxuraz administrazio inguruko<br />
jokoaren barruan joan etorri gisa uler daitekeen honek badu, gure eritziz, garrantzia duen<br />
-<strong>eta</strong> kontutan hartu behar izango den- elementu adierazgarria . "Fomento" hitzak (pizte,<br />
124 Ley de bases de 17 de julio de 1857, autorizando al Gobierno pra formar y promulgar una<br />
Lela de Instrucción Pública, in M .E .C. : Historia de la Educación en España II . . . : Op . cit . ; 242-244 .<br />
125 Ia esan daiteke eztabaidatu zen gai bakarra Elizaren ikuskaritza-eskubidearen ingurukoa dela,<br />
baina ez dirudi aparteko zailtasunik dagoenik ere, kontutan izanik 1851eko kokordatua indarrean<br />
zegoela (Ikus RUIZ, C . ; PALACIO, I . (1983) : "Iglesia y Educación en la España decimonónica : política<br />
concordatoria (1851)", in Historia de la Educación, 2 . zk . ; 287-298) . Dena dela, egoera honek garbi asko<br />
erakusten du Estatuarentzat ez dela batere erraza Elizaren itzaletik ateratzea .<br />
126 Hona hemen, Puelles-ek jasota, Moyano-k berak hogeita hamar urte geroago lege honi buruz<br />
esandakoa : "Esta ley ha durado y durará muchos años más porque dicha ley, y esto puedo decirlo nny<br />
alto, fue una ley nacional" (PUELLES, M . de (1986) : Op . cit . ; 152) .<br />
127 "Sección cuarta . Del gobierno y administración de la instrucción pública", in Ley de<br />
Instrucción . . . : Op . cit . ; 288-300 . Ikuskaritzari dagokion tituluari geroago helduko diogu, nahiz atal<br />
honen barruan egon, berez aparteko garrantzia duelako <strong>eta</strong> azterk<strong>eta</strong> berezia merezi duelakoan gaude .
72 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
bizkortze) garbi asko adierazten du Estatuak gizartearen modernotze prozesuari heldu nahi<br />
diola, <strong>eta</strong> honen barruan, beste arlo batzurekin batera (nekazaritza, industria, merkataritza,<br />
. . .) <strong>hezkuntza</strong>k funtsezko papera bete behar izango duela " s (bide batez, gogora dezagun<br />
ere, Gellner-en ereduari jarraituz''- , <strong>eta</strong> testuinguru hon<strong>eta</strong>n <strong>hezkuntza</strong>ren garrantzia<br />
nabarmenduz, modernotze prozesu horr<strong>eta</strong>n Estatuaren Estatu-Nazio gisako<br />
konfigurazioa, honek dituen ondorioekin: alfab<strong>eta</strong>tzea, kultur homogeneitatea,<br />
zentralizazio politikoa, <strong>eta</strong>b .) .<br />
"Ministerio de Fomento"-ri dagokiona izango da, hain zuzen, Moyano legearen<br />
administrazio orokorrari buruzko ataleko lehenengo artikulua (legearen 243 . art .) . Honek<br />
irakaskuntzako goreneko gobernua -maila guzti<strong>eta</strong>n- ministeritza horren buruaren esku<br />
uzten du, <strong>eta</strong> bere agindu pean Zuzendari Orokorra izango du, zeinak irakaskuntzaren<br />
administrazio zentralaren ardura izango duen (244 . art) . Bestalde, administrazio<br />
orokorraren barruan ere, legeak atal osoa eskaintzen dio orain "Real Consejo de<br />
Instrucción Pública" izena izango duen erakundeari (245/258 . art .), legeari esker orain arte<br />
izan ez duen egonkortasuna ziurtatzen zaiolarik . Aholkularitza funtzioak beteko dituen<br />
kontseilu honen erak<strong>eta</strong>k erakusten du Estatuak Elizarekin izandako -<strong>eta</strong> dituen- tentsioek<br />
eragina izan dutela kontzesioak egiteko orduan, baina lehenengoak botere harien kontrola<br />
ziurtatuko du gatazkaren arriskua ekiditzen duen neurri berean . Noski, kontzesio joku<br />
horrek, ondo dakigunez, ez du eskola arloko gerraren amaierarik ekarriko, baina<br />
Estatuaren posizioa geroz <strong>eta</strong> sendoagoa dela antzeman daiteke <strong>eta</strong> berak kontrolaturiko<br />
<strong>hezkuntza</strong>-egitura sortzeko erabakiak ez duela itzulbiderik` .<br />
Goreneko administrazioa behin finkatuz gero, egituratze prozesuak toldan tokiko<br />
administrazio maila joko du . Lehenik <strong>eta</strong> behin, lurraldearen banak<strong>eta</strong>ri dagozkion<br />
artikuluek zentrutik eraikitzen den eraikuntzaren berri emango digute . Jadanik 1845ean<br />
Frantziatik inportaturik <strong>eta</strong> indarren zegoen 131 unibertsitate-barrutien banak<strong>eta</strong><br />
128 Diogunaren arrazoia emango digute, aipatu mugimendua justifikatzeko, garai hon<strong>eta</strong>ko<br />
gobernuaren iraskaskuntzari buruzko hitz hauek : "el primer elemento del desarrollo de los interes<br />
materiales, de tal manera que la agricultura, la industria y el comercio marchan siempre al compás de<br />
la educación de los pueblos" (GUAITA, A . : Op . cit . ; 65) . Ez da kasualitatea, bestalde, irakakuntza<br />
"Fomento"-ren barruan izatea 1900ean "Instrucción y Bellas Artes" izeneko ministeritzaren ardurapean<br />
egon arte .<br />
129 Ikus Nazioaren teoriak <strong>eta</strong> <strong>hezkuntza</strong> izeneko atala .<br />
Iso Alde batetik, esan dugun legez, erakunde horrek aholkuak eman ditzake bakarrik ("El<br />
Gobierno oirá al Consejo") -arlo askotan izan arren-, baina, bestalde -badaezpada ere-, kontseiluko kide<br />
askoren kontrola ziurtatuko du, berak hartuko baitu kopuru handia izendatzeko ardura .<br />
131 1852an zertxobait aldatuko bazen ere (irakaskuntzaren ardura "Gracia y Justicia"-ren esku<br />
zegoen garaian), berriro 1855ean lehen bezala geratuko zen . Adibide honek ere "Fomento"-k izandako<br />
garrantziaren berri ematen ditu .
Hezkuntza-sistema nazionalen sorrera 73<br />
kontsagratuko da : "Para los efectos de la enseñanza pública se divide el territorio español<br />
en tantos distritos cttantas son la Universidades" (259 . art) . Gai honek, Hego <strong>Euskal</strong><br />
Herriari dagokionez (kontutan harturik gainera orain dela urte gutxi arte ez dela<br />
aldak<strong>eta</strong>rik izan), izugarrizko garrantzia izango du, alde batetik euskal unibertsitatebarrutirik<br />
ez dagoelako -ez baitago euskal unibertsitaterik- <strong>eta</strong>, bestetik, bi<br />
unibertsitateekiko menpekotasunak euskal herrialdeen arteko banak<strong>eta</strong> edota zatik<strong>eta</strong><br />
indartzen duelako (Araba, Bizkaia <strong>eta</strong> Gipuzkoa Valladolid-eko barrutian egongo lirateke,<br />
<strong>eta</strong> Nafarroa, berriz, Zaragoza-koenean) . Unibertsitate-barruti bakoitzeko zuzendaritza<br />
erregeak izendaturiko errektorearen' 32 esku geratuko da <strong>eta</strong> dagokion unibertsitateko buru<br />
izateaz gain barrutian dagoen irakaskuntza publikoko zentru guztien goreneko buru izango<br />
da ere 133 . Bestalde, barruti bakoitzak gobernuak izendatu idazkari orokorra izango du . Bi<br />
hauek unibertsitate kontseiluak (errektoreen ahokularitza funtzioa izango dutenak) osatuko<br />
132 1868ko dekretu batek (Decreto ley de 2 de Octubre de 1868) Gobernuak izendatu beharko<br />
duela dio . Dena dela, zeinek duen izendatzeko ardura alde batera utzita , errektoreek Gobernuko<br />
ordezkari gisa jokatuko dute ; diogun froga nabarmena eskainiko digu 1900go beste dekretu batek (Real<br />
decreto de 18 de Mayo de 1900) : "El rector de la Universidad es el representante del Gobierno y el jefe<br />
nato de todos los establecimientos oficiales de enseñanza que existan dentro de su distrito" (2 . art .) ; "Los<br />
rectores podrán pedir informes á todas las autoridades y ponerse de acuerdo con ellas . . . para ejercer<br />
una acción constante j, provechosa en pro del desenvolvimiento de la cultura nacional" (5 . art .) (Ikus<br />
FERRER y RIVERO, P . (1906) : Tratado de la Legislación de Primera Enseñanza vigente en España .<br />
Madrid : Librería de los Sucesores de Herrando ; 354-357) .<br />
133 Lege hau arautuko duen 1859ko administrazio arautegiak (Reglamento administrtivo de 20<br />
de julio 1859) zera dio : "El rector es jefe de todos los establecimientos dependientes de la Dirección<br />
general de Instrucción pública que existan en el distrito universitario" (25, art .) . Arautegi berean<br />
errektoreei dagozkien betebeharrak zehaztuko dira ; funtzio horien zerrenda oso luzea denez -irudi horrek<br />
duen garrantzia adieraziko lukete-, gure aldetik honako hauek azpimarratuko genituzke : "Cumplir y<br />
hacer cumplir las leyes, reglamentos y demás órdenes superiores" (27 . art ./1) ; "Suspender en casos<br />
urgentes á los jefes y empleados nombraos por la Superioridad . . " ( 27 . art./8) ; "Suspender asimismo a<br />
los profesores . ." (27 . art ./9) ; "Dirigir la adminsitracción económica y ejercer- la inspección . . ." (27 .<br />
art ./12) . Real Orden de 3 de Febrero de 1886 delakoak bistakoa den fiskalizazio funtzio hori<br />
nabarmenduko du, polizi itxura hartzen duelarik : "el deber de cuidar epecialmente del orden dentro de<br />
los establecineintos de enseñanza, pidiendo auxilio á la autorida civil únicamente en el momento en que<br />
la suya propia no sea bastante para restablecerlo cuando sea perturbado, incurriendo de no hacerlo así,<br />
en la responsabilidad correspondiente " . Urte bete geroago honako agindua aldarrikatuko du gobernuak<br />
(Real orden de 22 de Marzo de 1887) : errekotoreek "cono jefes de los respectivos distritos, son las<br />
autoridades superiores inmediatas á quienes las Juntas provinciales deben obedecer sin excusa ni<br />
pretexto alguno, . . ." . Eta XIX . mendean, errektoreen irudiari dagokionez, Moyano legea arautzen duten<br />
arautegi edota aginduekin amaitzeko gogora dezagun Real decreto de 11 de Octubre de 1898 delakoa :<br />
"Los rectores de Universidad son Inspectores natos de todos los establecimientos de enseñanza pública<br />
y privada y de cuantos f ncionarios presten servicio al Estado en el ramo de histrucción pública dentro<br />
de los respecttivos distritos, teniendo en estos límites facultades análogas á las señaladas á los<br />
Inspectores generales, debiendo velar por el cumplimiento de las leves j; reglamentos vigentes" (23 . art .)<br />
(Ikus FERRER y RIVERO, P . (1906) : Tratado de la Legislación de Primera Enseñanza vigente en<br />
España. Madrid : Librería de los Sucesores de Herrando ; 354-356) .
74 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
dituzte fakultate<strong>eta</strong>ko dekano, "Escuelas superiores", lanbide eskola <strong>eta</strong> instituto<strong>eta</strong>ko<br />
zuzendariekin batera ( guzti hauek ere gobernuak izendatutakoak) .<br />
Orain arte ikusitakoaren arabaera, Estatuak ezartzen duen kontrola zorrotza dela<br />
esan baldin badaiteke, erabatekoa dela esango genuke "Juntas de Instrucción Pública"<br />
direlakoak arautzen dituzten artikuluak aztertzerakoan . Hauek lehen antzeko izena zuten<br />
"Comisiones de Instrucción Primaria"-ek 134 baino konpetentzia gehiago izango dute .<br />
"Junta" bat egongo da probintzia bakoitzeko hiriburuan <strong>eta</strong> Gobernadorea (Estatuko<br />
ordezkari politikoa beraz) izango da horren lehendakari ; gainera, junta osatzen duten beste<br />
kideak ere (diputatu probintziala, kontseilari probintziala, "Comisión Provincial de<br />
Estadística"-ko partaide bat, Institutoko katedratiko bat, udaleko kide bat, probintziko<br />
eskol<strong>eta</strong>ko ikuskaria, elizbarrutiko ordezkari bat <strong>eta</strong> gutxienez bi guraso) gobernuak<br />
izendatuko ditu gobernadoreak proposaturik (horr<strong>eta</strong>z aparte ere, idazkariaren irudia<br />
aipatu beharko genuke, hau -nola ez- gobernuak izendaturikoa ere 135 -) .<br />
Eta zeintzuk izango lirateke junta horiek bete beharreko funtzioak? ; hain zuzen<br />
legearen 286 . artikuluak ezartzen dituenak : alde batetik, legean ezartzen den edozein<br />
gaiaren inguruko informazioa eman Gobernuari (baita honek eskatzen duen edozein<br />
kontsultari erantzun) ; beste aldetik, lehenengo <strong>eta</strong> bigarren mailako irakaskuntzako<br />
establezimenduen hobekuntza bultzatu <strong>eta</strong> hauen ondarearen administrazioa zuzena izan<br />
dadin zaindu ; azkenik, bere kontrol pean dauden eskola <strong>eta</strong> institutuen huts <strong>eta</strong> okerren<br />
berri eman errektorean edota gobernuari . Eraikitzen ari den makineria fintzeko, aipatu<br />
probintzia mailako juntei udal<strong>eta</strong>n egongo diren oinarrizko irakaskuntzakoak gehitu behar<br />
zaizkie . Hauek ere probintzikao buru politikoak, gobernadoreak, izendaturiko pertsonez<br />
osatuko dira (elizbarrutiko ordezkaria ezezik, alkatea, "regidor" delakoa <strong>eta</strong> gutxienez hiru<br />
guraso) <strong>eta</strong> probintzia mailakoen betebehar berdinak izango dituzte ("informar, denunciar<br />
y pedir", Ruiz Berrio-ren 13G hitz<strong>eta</strong>n) . Beraz, erakunde hauen bidez, Estatuak zaintze <strong>eta</strong><br />
134 Historia eginez gero 1806ko "Juntas Provinciales de examenes" izeneko hai<strong>eta</strong>ra jo beharko<br />
genuke . Geroztik, nahiz <strong>eta</strong> hauek 1808an desagertu, ez da -antzeko junten bidez- probintzia mailako<br />
administrazioa utziko . Junta horien momenturik interesgarriena aipatu dugun 1838ko legearen <strong>eta</strong> lege<br />
hau arautuko duen 1839ko araudiaren eskutik etorriko da, zeinak "Comisiones Superiores de primara"<br />
<strong>eta</strong> "Comisiones Locales" direlakoak sortzen dituen, hain zuzen honako helburu hauei erantzuteko :<br />
"vigilar y propagary adelantar la instrucción primaria elemental y superior " (Ikus MEDINA, R . : Op .<br />
cit. ; 27) .<br />
luketenak<br />
135 "Título de Escuela Superior" duten irakasleak izango lirateke idazkari funtzioa beteko<br />
136 RUIZ BERRIO, J . (1988) : Op . cit . ; 150 . Autore honek gabezia nabarmena azpimarratuko du :<br />
irakasleek ez zuten inolako ordezkaritzarik junta hau<strong>eta</strong>n . Baina bere ustez larriena gobernadore <strong>eta</strong><br />
alkateen boterea da, botere hau garaiko jauntxokeria <strong>eta</strong> absolutismoaren testueinguran ere irakurri behar<br />
delarik . Cuesta-k ere antzeko zerbait dio : "Prácticamente la histrucción pública queda en manos de esas<br />
juntas, las cuales, por su composición y por el sistema representativo imperante en España, tenderán
Hezkuntza-sistema nazionalen sorrera 75<br />
kontrol tresna indartzen du, berak ezarri neurriek behar bezalako eragina izan dezaten,<br />
bere beso luzea <strong>hezkuntza</strong> alorreko azkeneko txokora iritsiko dela ziurtatzen duelarik .<br />
Esandakoa gutxi ez bada ere, aipatu atalaren barruan espreski irakaskuntzaren gobernuari<br />
dagokion agintari zibilen eskusartzeari buruzko titulu zehatza dago, <strong>eta</strong> modu hon<strong>eta</strong>n<br />
Estatuak bere nonahikotasuna borobildu egingo du :<br />
"Los Gobernadores y los Alcaldes, como delegados del Gobierno de<br />
las provincias y pueblos, tienen, además de las atribuciones de que se trata<br />
el capítulo anterior, las facultades que les señalarán lo reglamentos ; y<br />
deberán vigilar sobre el cumplimiento de las leyes en todos los ramos de la<br />
Instrucción Pública, . . . limitándose en todo caso a dar cuenta á los<br />
Rectores y al Gobierno de cuanto adviertan que á su juicio sea digno de<br />
corrección o reforma"137<br />
Ondorio gisa edo, esan daiteke Medina-rekin 13S batera, Moyano legearekin<br />
administrazio publikoko erakunde espezializatuak sortu <strong>eta</strong> indartu egingo direla . Esan<br />
beharrik ez dago honek, administrazio mailako funtzioak betetzeko, Estatuaren<br />
izugarrizko enplegatu kopuruaren sorrera ekarriko duela, nolabaiteko administrazio<br />
ejerzito zibil<strong>eta</strong>z -funtzionari armada- hitz egin daitekeelarik" . Bestalde, beste arlo<br />
guztiekin gertatuko denaren antzera, administrazio egiturei dagokienez ere, lege honek<br />
<strong>hezkuntza</strong>-sistema liberalaren ezaugarri nagusien<strong>eta</strong>riko bat indartuko du ; hots,<br />
zentralizazioarena. Horrela administrazio egitura uniformea ezartzen da non adar guztiak,<br />
antolak<strong>eta</strong> hierarkikoaren barruan noski, zentrutik eraikitzen den enbor sendoari lotuta<br />
aurkitzen diren . Dávila-k140 dioen bezala, Estatuaren makina burokratikoaren sendotzetik<br />
eratortzen den lege <strong>eta</strong> administrazio planteamendu<strong>eta</strong>n paradigmatikoa da Moyano legea .<br />
a monopolizarla en beneficio de sus posiciones caciquiles" (CUESTA, P . (1994) : La escuela en la<br />
reestructuración de la sociedad española . Madrid : Siglo XXI de España Editores, S .A . ; 14) .<br />
137 "Titulo III . De la intervención de las Autoridades civiles en el gobierno de la enseñanza", in<br />
Ley de Instrucción Pública . . . : Op . cit . ; 293 . art . ; 296-297 . Junta hauei dagozkien XIX . mendeko <strong>eta</strong><br />
XX.aren haserako dekretu zein araudien bilakaera ezagutzeko ikus FERRER y RIVERO : Op . cit . ; 361-<br />
369 .<br />
138 MEDINA, R . : Op . cit . ; 25 .<br />
139 Beneyto-k dioskunez 1789-1859 epealdian funtzionari kopurua ia zazpi aldiz areagotu da<br />
(BENEYTO, J . (1958) : Op . cit . ; 523) . Berak, Estatuaren enplegatu hau<strong>eta</strong>z hitz egiteko, erabiltzen dituen<br />
hitzak oso adierazgarriak dira : "servidores del Estado" . Kontutan hartu behar da, bestalde, funtzionarien<br />
nomina ez dela 1852 arte antolatzen, burokrazia beni honen pertsonairik garrantzitsuena Bravo Murrillo<br />
dugularik .<br />
140 DAVILA, P . (1994) : La honrada medianía. Géneis y ofinación del magisterio español.<br />
Barcelona : P .P .U ., S .A . ; 27 .
76 <strong>Euskal</strong> Nazionalŕsnuoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
2 .2 .4 .- Irakaskuntzaren antolakuntza<br />
Gai honi dagokionez, Moyano legeak, ezer asmatu baino, ezagunak diren<br />
irakaskuntzaren hiru mailak arautzen ditu ("La enseñanza se divide en tres periodos,<br />
denominándose en el primero, primera; en el seg mdo, segunda, y en el tercero, superior"<br />
zioen jadanik aipatu dugun oinarri legeak 141 ), arestian genion moduan, koherentzia <strong>eta</strong><br />
kohesioa duen egitura osoaren barruan 142 . Irakaskuntzaren hiru mailen arteko lotura<br />
garrantzitsua baldin bada -oinarrizko baldintza baita sistema osoa eraikitzerakoan<br />
aurreneko atalean aztertu egitura-korpusaren logikaren barruan kokatzeak aparteko<br />
sendotasuna emango dio eraikitzen ari den <strong>hezkuntza</strong>-sistemari . Hau da, hain zuzen,<br />
Moyano legeak duen ezaugarririk garrantzitsuen<strong>eta</strong>riko bat : irakaskuntzaren antolak<strong>eta</strong><br />
orokorra gorputz bakar batean, nazionala den sistemaren barruan .<br />
Hain zuzen, esan berri dugun hau bereziki azpimarratu beharko genuke oinarrizko<br />
irkaskuntzari buruz hitz egiterakoan . Mende<strong>eta</strong>n zehar izandako senide pobrea dugu <strong>eta</strong><br />
boterean egondako taldeek ez diote ia jaramonik egin, horien interesgunea unibertsitatera<br />
mugatua izan delarik . XIX . mendean, ikusteko aukera izan dugun bezala, oinarrizko<br />
eskolari buruzko ikuspegia zeharo aldatuko da ; Ruiz Berrio-k 144 dioenez, nortasunik<br />
gabeko erakunde galdua izatetik (hon<strong>eta</strong>ko irakasleekin gertatzen den moduan)<br />
testuinguru politiko, sozial <strong>eta</strong> ekonomiko berrian (Estau-Nazioaren eraikitze prozesua<br />
kokatzen den testuinguruan alegia) helburu nagusien<strong>eta</strong>rikoa izatera pasatuko da . Hau<br />
<strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalen garai historikoa da; irakaskuntza sekularizatu egingo da <strong>eta</strong><br />
Estatuek, euren erizpide ekonomiko, sozial, politiko <strong>eta</strong> ideologikoen arabera, eskola<br />
sistemak arbitratzeko aukera egingo dute la' . Eta oinarrizko irakaskuntza nazionala den<br />
oinarria ; 242 .<br />
141 Ley de bases de 17 de julio de 1857, autorizando al Gobierno . . . : Op . cit ., Igo art . ; 2 .<br />
142 "( . . .) por primera vez se sistematizaron todos los niveles del aparato escolar" esango dute<br />
Peset, Garma <strong>eta</strong> Pérez Garzón-ek (PESET, J .L . ; GARMA, S . ; PEREZ GARZON, J .S . : Op . cit . ; 18) .<br />
143 Ez luke zentzurik izango, etorkizunari begira ematen den aurre pausoa ez bada behintzat,<br />
oinarrizko irakaskuntzari heltzeak hau bigarren mailakoarekin lotuko ez balitz ; <strong>eta</strong> gauza bera esan<br />
beharko genuke unibertsitate mailako irakaskuntzari dagokionez . Edo beste era batera esanda, ez dago<br />
eraikuntzarik edifizio osoa eraikitzeari heltzen ez bazaio .<br />
144 Ikus RUIZ BERRIO, J . (1988) : "Las nuevas instituciones en la enseñanza en España", in<br />
H .E . : Génesis de los sistemas . . . : Op . cit . ; 163-164 .<br />
145 Esan beharrik ez dago, Estatua esaten dugunean <strong>eta</strong> aipatu ditugun interes<strong>eta</strong>z ari garenean<br />
Estatu-Nazioaren markoan kokatzen den gizarteko klase boteredun<strong>eta</strong>z hitz egiten dugu, nahiz <strong>eta</strong> Estatu<br />
Espainarraren kasuan interpr<strong>eta</strong>zio honek bere mugak izan (egia da burgesía boterea hartuz doala<br />
pixkanaka -<strong>eta</strong> boterera iritsiko den klasea da-, baina ez da hau Europako beste Estatu batzu<strong>eta</strong>n izandako<br />
prozesu "iraultzailea" -oso "aristokrazi zalea" dugu burgesia hau-) . Halere, ezin da ukatu iraultza burgesa<br />
errealitatea izan delarik (Ikus ARTOLA, M . (1973) : La burguesía revolucionaria (1808-1869) . Madrid :<br />
143 -
Hezkuntza-sistenna nazionalen sorrera 77<br />
sistemaren barruan bilduko da, Moyano legeak mende erdiko prozesuaren gailurra joko<br />
duelarik .<br />
Irakaskuntzako hiru mailen lurralde banak<strong>eta</strong>ren kargaren gaiak garbi erakusten du<br />
sistemaren logika goitik beherakoa dela ; oinarrizko irakaskuntzaz herriak arduratuko<br />
badira, probintziek bigarren mailako irakaskuntzaren zama hartuko dute bere gain`<br />
unibertsitate <strong>eta</strong> "escuelas profesionales superiores" izeneko<strong>eta</strong>z Estatua arduraduko den<br />
bezala . Lehenengoari dagokionez, <strong>eta</strong> curriculumaren gaia urrengo atalerako utzita, esan<br />
behar da tradizionala den banak<strong>eta</strong> ezartzen duela legeak (lgo art .) ; hots, "primera<br />
enseñanza" deritzaiona oinarrizko irakaskuntzak <strong>eta</strong> "primera enseñanza superior"<br />
delakoak osatuko lukete'' . Lehengoa, "enseñanza elemental" alegia, derrigorrezkoa da<br />
"para todos los españoles" (7 . art), 6/9 urte bitartean` . Oinarrizko irakaskuntzaren<br />
derrigortasunak, zalantzarik gabe, aipamen berezia merezi du ; oinarrizko irakaskuntza<br />
nahitaezkoa izateak garbi asko azaltzen du Estatuak duen azkeneko hiritarrarengana<br />
iristeko nahia . Baina guraso edota tutore espainiar guztiak beraien seme-alabak eskolatzea<br />
behartuta egote hutsak ez luke, berez, nahitaezko eraginik ; egia da legeak, bere<br />
zortzigarren artikuluan, mehatxua luzatzen diela agindu hau betetzen ez dutenei -eskolarik<br />
balego behintzat- : "serán amonestados y compelidos por la Autoridad y castigados en su<br />
caso con la multa de 2 hasta 20 reales" . Estatuak bere polizia aurpegia erakusten du <strong>eta</strong><br />
duen autoritea erabiltzeko prest agertzen zaigu, baina boterearen eraginkortasuna legea<br />
beteko ez denik gertaezina -ahal den neurrian bederen- egitean datza (Estatuak hiritarra<br />
legea apurtzeko ezinean jarri behar du) . Alde horr<strong>eta</strong>tik, azpimarratu egin beharko<br />
litzateke doako irakaskuntzaren alde egiten den nolabaiteko ahalegina . Ahalegina diogu<br />
gai horri buruzko artikuluak, antzeman daitekeen bezala, legearen muga nabarmenak<br />
erakusten baititu :<br />
"La primera enseñanza elemental se dará gratuitamente en las<br />
escuelas públicas á los niños cuyos padres, tutores ó encargados no<br />
puedan pagarla, mediante certificación expedida al efecto por el respectivo<br />
Alianza/Alfaguara) .<br />
146<br />
Probintziak irakaslego eskol<strong>eta</strong>z ere arduratuko dira . Gai honek duen ganantziarengatik<br />
oinarrizko irakaskuntzako irakasle <strong>eta</strong> hauen prestakuntzarako eskolei atal berezia eskaintzea pentsatu<br />
dugu, izan ere -Davila-ren hitzak erabiliz- Estatuaren zerbitzura dagoen ejerzitoa dugu magisteritzarena,<br />
<strong>eta</strong> azterk<strong>eta</strong> zehatza merezi duelakoan gaude .<br />
147 Guk oinarrizko irakaskuntza esaten duguenean orokorrean "primera enseñanza" delako<br />
horr<strong>eta</strong>z ari gara, baina, orain bezala, legearen irakurk<strong>eta</strong> zehatza egiterakoan, oinarrizko irakaskuntza<br />
hitzek "primera enseñanza" horren "elemental" maila adieraztera mugatuko dira .<br />
148<br />
190leko urriaren 26an aldarrikatu "Real decreto"-ak oinarrizko irakaskuntzako goi mailara<br />
luzatuko du eskolaratzeko derrigortasuna .
78<br />
Cura párroco y visada por el Alcalde del pueblo"` .<br />
<strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
2 .2 .4 .1 .- Lehenengo irakaskuntza<br />
Asmoak asmo, Estatuaren ahulezia begien bistakoa da : alde batetik, legea bete<br />
dadin, beharrezkoak diren eskolak falta dira <strong>eta</strong> Estatuak ez du honen ardura hartuko -<br />
aldiz, zama hau herrien bizkar gainean uzten du, lehenago genion bezala- <strong>eta</strong>, beraz, ezin<br />
du legea betetzeko beharrezkoa den oinarrizko baldintza ziurtatu ; bestalde, berak eraiki<br />
ez dituen eskola publikoak ere -udal eskolak este baterako- gobernatu nahi izango ditu,<br />
nahi izatetik ahal izatera ailegatzeko tarteko zubirik eraiki gabe ; azkenik, "doan baina<br />
ordaindu ezin duenarentzako" formula ez dirudi politika eraginkorraren eskutik joan<br />
daitekeen neurria denik` . Adibide honek garbi asko erakusten du <strong>hezkuntza</strong> legediaren<br />
historiatik <strong>hezkuntza</strong>ren historiara izugarrizko jauzia dagoela . Nolanahi ere, guk emen<br />
nabarmendu nahi duguna zera da : horrelako lege mailako erabakiak indarrean jarri<br />
daitezke baldin <strong>eta</strong> agertzen duen nahia burutu ahal izateko, aldi berean, adibidez,<br />
adminsitrazio egiturak ere eraikitzen badira . Eta hau da hain zuzen Moyano legeak<br />
ahalbideratuko duena ; esate baterako, lege honen markoan posible izango da 1883ko<br />
dekretua bezalakoa non ondorengo agindu zorrotza emango duen :<br />
"Las Juntas locales de primera enseñanza formaran todos los años,<br />
en el mes de Diciembre, un empadronamiento ó censo general de los niños<br />
y niñas residentes en los respectivos términos municipales y comprendidos<br />
dentro de la edad escolar que fija el art. 7° de la Ley de 9 de septiembre de<br />
1857 . De este censo remitirán dos ejemplares á la Junta provincial<br />
respectiva, la cual, á su vez, elevará uno á la Dirección general de<br />
Instrucción pública en el mes de Enero"''' .<br />
Dekretu berean, irakasleei izandako matrikularen berri junta lokalari emateko<br />
agindua ematen zaie, <strong>eta</strong> hauek goian aipatu bide adminstratibo osoa egin beharko lukete ;<br />
aldi berean, alkateei "los registros de multas que hubiesen impuesto en cumplimiento de<br />
la Ley de 1857" direlakoen informazioa oinarrizko iraskaskuntzako ikuskariei emateko<br />
agintzen zaie' 52 ; hauek, bere aldetik, konparatu egin behar dituzte aipatu zentsuak jaso<br />
149 Guk azpimarratua .<br />
Iso Doakotasunarena zein beharrezkotasunarena dagoeneko 1838ko legeak jasotzen zituen<br />
printzipioak ditugu, <strong>eta</strong> badakigu lortutako arrakasta maila guztiz eskasa izan zela .<br />
151 Real decreto de 23 de Febrero de 1883, in FERRER y RIVERO, P . : Op . cit. ; 7 .<br />
. .<br />
152<br />
Garai hon<strong>eta</strong>n zigorrak asko gogortu dira . Horra hor zer dion 1870eko. kodigo penalak<br />
(1870/VI/18) : "Art 603 . Serán castigados con la pena de 5 á 15 días de arresto y represión . . 5 ° Los<br />
padres de familia que abandonaren a sus hijos no procurándoles la educación que requiera su clase y<br />
sus facultades permitan. 6° Los tutores, curadores ó encargados de un menor de 15 afros que<br />
desobedecieren los preceptos sobre instrucción primaria obligatoria, . . . " .
Hezkuntza-sistema nazionalen sorrera 79<br />
dituzten matrikulekin ; <strong>eta</strong>b . Beraz, erraz ohar gintezke, diogun honen inguruan, Moyano<br />
legeak duen garrantziaz, hiritarraren kontrolerako Estatuaren makineria finduz doan<br />
heinean, Hobsbawn-ek aipatzen zuen injenerutza ideologikoaren penetrazioan funtsezko<br />
abiapuntua dugularik .<br />
Aurrera eginez, <strong>eta</strong> arduren lurralde banak<strong>eta</strong>ren ildotik, azpimarratu beharko<br />
litzateke eskola publiko <strong>eta</strong> eskola pribatuen arteko bereizk<strong>eta</strong> . Lehenengoak diru<br />
publikoaz finatziatutakoak izango dira ; zehatzagoak izateko, oraintxe bertan genion<br />
bezala, eskola horiek udalek ordaindu behar izango dituzte (udal aurrekontu<strong>eta</strong>n<br />
nahitaezko gastuen barne daudelarik), nahiz <strong>eta</strong> Estatuak gastu horri aurre egiteko moduan<br />
ez dauden herriei laguntza emateko ardura hartu (97 . art .) . Bestalde, Estatuak bostehun<br />
baino biztanle gehiago dituzten herrientzako oinarrizko eskolak izateko agindua ezartzen<br />
du (102 . art) 153 ; probintzi<strong>eta</strong>ko hiriburu<strong>eta</strong>n, baldin <strong>eta</strong> hauek hamar mila baino biztanle<br />
gehiago badituzte, gutxienez bat goi mailakoa egon beharko luke (104 . art .) . Hain<br />
zehatzak diren aginduek, gure ustez, oso adierazgarria den egoeraren aurrean jartzen<br />
gaituzte ; gainera, zehaztasun hori eskola pribatuei legean eskaintzen zaien arr<strong>eta</strong><br />
eskasarekin konparatzen badegu (bigarren mailako zentru pribatuekin gertatzen ez den<br />
bezala) diagnosi interesgarria egiteko moduan aurkituko gara . Alde batetik, legeak<br />
honelako minimoak ezartzeak populazio orokorraren <strong>hezkuntza</strong> arloko baldintza<br />
penagarriak zeintzuk diren adierazten du (ikusi besterik ez dago garai horr<strong>eta</strong>ko<br />
analfabetismo tasak) ; bestalde, zentru pribatuak bete behar dituzten baldintza ez oso<br />
zorrotzek` (zer esan Elizarenak baldin badira") derrigorrezkoa den -<strong>eta</strong> ez dezagun<br />
ahaztu gobernu berak ezarri derrigorrezkotasunaz ari garela- oinarrizko eskolaratzearen<br />
erronkari erantzuteko Estatuaren ahulezia (ezina esango genuke) erakusten dute ; azkenik,<br />
nahiz <strong>eta</strong> esandakoa nabarmena izan, ezin da ukatu honek duen penetrazio nahia<br />
erabatekoa denik, horr<strong>eta</strong>rako behin <strong>eta</strong> berriro aipatu dugun administrazio egituraz<br />
baliatuko delarik .<br />
153 Irakaskuntza publikoaren egoera zein ahula den ikusteko oso bitxia da, oinarrizko eskolei<br />
dagokienez, legeak egiten duen bereizk<strong>eta</strong> : legez osoak behar lukete izan ; posible izango ez balitz, eskola<br />
ez osoak; hau ere posible ez balitza, denboraldiko eskolak .<br />
154 Hogei urte bet<strong>eta</strong> dituen irakasle tituludun edozeinek ireki <strong>eta</strong> zuzendu dezake eskola bat<br />
(149 . art .) . Aldiz, bigarren mailako zentzua irekitzeko baldintza askoz ere zorrotzagoak bete beharko dira :<br />
Gobernuaren baimena, enpresariaren "fitxa" politiko-morala, zuzendariaren litzentziatu titulua, lokal<br />
egokiak, zentruko araudiaren kontrol politikoa, probintzi<strong>eta</strong>ko instituto publikoen kontrola, zentru<br />
publiko<strong>eta</strong>ko programa <strong>eta</strong> testu liburu berdinak, . . .(ikus legearen 150 . <strong>eta</strong> 151 . artikuluak) .<br />
155 Irakasleek, esate baterako, ez lukete ezta titulurik izan behar ere (153 . art .) . Egoera honek<br />
zer pentsarazi sortzen du . Estatuaren sekularizazio nahiak ez du asmoen maila gainditzen, neurri handi<br />
batean bederen, <strong>eta</strong> egoera honek Estatu liberal <strong>eta</strong> Elizaren arteko tentsioa, ondo asko dakigun bezala,<br />
kistatzeko bidean jarriko du .
80 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
2 .2 .4 .2 .- Bigarren irakaskuntza<br />
Bigarren iraskuntzari dagokionez, "estudios generales" <strong>eta</strong> "estudios de aplicación<br />
á las profesiones industriales" izeneko bi mailek -neurri handi batean paraleloak direnakosatuko<br />
lukete (12 . art) . Lehenengoan bi epealdi bereiz daitezke, bata bi urtekoa, <strong>eta</strong><br />
laukoa bestea ; "estudios generales" egiteko oinarrizko lehenengo irakaskuntza osoa<br />
gainditzea nahitaezkoa da, horr<strong>eta</strong>rako azterk<strong>eta</strong> egin behar izango delarik - bederatzi<br />
urtekin beraz-(17 .art) ; urrengo lau kurtsoak egin <strong>eta</strong> gaindituz gero, behin lehengo biak<br />
gainditu <strong>eta</strong> gero noski, "Bachiller en Artes" delako titulua eskuratu ahal izateko azterk<strong>eta</strong><br />
egiteko aukera egongo litzateke (23 . art), unibertsitat<strong>eta</strong>ko atea zabaldu dezakeen titulua<br />
hain zuzen (26 . art .) . "Estudios de aplicación" direlako hori<strong>eta</strong>n sartzeko ezartzen diren<br />
baldintzak hauek dira : hamar urte eduki <strong>eta</strong> lehenego irakaskuntzako goi maila egina<br />
izatea <strong>eta</strong> dagokion azterk<strong>eta</strong> gainditua (18 . art .) ; iraunaldi aldakorra izango dute <strong>eta</strong><br />
amaitzerakoan ikasleak dagokion ikask<strong>eta</strong> zehatzaren perito titulua jasoko du . Titulu<br />
honek, baldin <strong>eta</strong> -gutxienez- direlako "estuidos de aplicación" horiek sei urtekoak izan<br />
badira, <strong>eta</strong> aipaturiko "bachiller en artes" izenekoek "escuelas superiores" direlako<strong>eta</strong>n<br />
sartzeko aukera ematen dute (27 . art .) 156<br />
Irakaskuntza maila ezberdinak bere logika duen sarearen barruan nola<br />
komunikatzen diren ikustea interesgarria bada, ez du interes gutxiagorik zubi antzeko<br />
papera bete dezakeen bigarren irakaskuntzako zentruak nola antolatzen diren aztertzeak .<br />
Izan ere institutoen arteko bereizk<strong>eta</strong>k oso eszenatoki deigarriaren aurrean jartzen gaitu .<br />
Instituto publiko<strong>eta</strong>ra mugatuz, Madrid-ekoak "de primera" izango lirateke, "de segunda<br />
clase" probintzi<strong>eta</strong>ko hiriburukoak -baita unibertsitatea duten herri<strong>eta</strong>koak-, <strong>eta</strong> beste<br />
gainontzekoak "de tercera" (115 . art.) 157 . Badirudi sailkapen honek irakaskuntzaren<br />
antolakuntzaren ikuspegi hierarkiko-zentralistari erantzuten diola . Dagoeneko 1845ko<br />
planean agertzen den sailkapena dugu hau ; bigarren <strong>eta</strong> hirugarren mailakoak -<strong>eta</strong> hauek<br />
ez osorik- bigarren irakaskuntzaren oinarrizko ikasket<strong>eta</strong>ra mugatuko dira, Gobernuak -<br />
probintziako Juntari entzun <strong>eta</strong> gero- besterik erabakitzen ez duen bitartean (116 . art .)` 58 ;<br />
aldiz lehenengo mailakoak -Madrid-ekoak, alegia- gehiago hurbiltzen dira unibertsitatera .<br />
Antzeman daitekeen bezala, jokuan dagoen erizpideak eraiki den egituraren eskemari<br />
erantzuten dio . Hala, probintzi<strong>eta</strong>ko hiriburu bakoitzak, legeak horrela aginduta, bere<br />
institutua izan behar du, <strong>eta</strong> probintzia bakoitzak (lehen udalekin <strong>eta</strong> oinarrizko eskolekin<br />
gertatzen zen bezala) hartu behar izango beregain horren ardura (118 . <strong>eta</strong> 119 . art.) . Zentru<br />
156 Lanbide irakaskuntzak ere badu bere lekua legearen barruan, baino ez gara gu gai hau ere<br />
aztertzen luzatuko, gure helburu nagusia -<strong>eta</strong> hori da, hain zuzen, egindako hurbilpenaren arrazoiairakaskuntza<br />
maila ezberdinak nola elkar lotzen diren ikustea baita .<br />
157 Sailkapen hau 1870ean aldatu egingo da, bigarren mailako institutoak probintziako<br />
hiriburukoak zein herri<strong>eta</strong>koak izango direlarik .<br />
beharra dago .<br />
158 Instituto lokala izateko, udala gastutaz arduratzeaz gain, Gobernuak ezarritako filtroa pasatu
Hezkuntza-sistenza nazionalen sorrera 81<br />
pribatuei dagokienez, Estatuak ezarritako kontrola <strong>eta</strong> ofizialak diren institutoekiko<br />
menpekotasuna nabarmenak dira .<br />
Zein da egoera hon<strong>eta</strong>z egin daitekeen irakurk<strong>eta</strong>? . Edozein <strong>hezkuntza</strong>-politikak<br />
ikuspegi ideologikoari erantzuten diola gauza jakina da, <strong>eta</strong> hemen jokuan dagoena eliteen<br />
fomazioa da, gizarte berriaren eraikuntzarako funtsezkoa den klase nagusiarena hain<br />
zuzen . Beste modu batean esanda, Estatu modernoaren eraikutzaren erronkari erantzuteko<br />
burgesiaren oinarri politiko-ideologikoak finkatu behar dira, <strong>eta</strong> Estatuak kontu handia<br />
izango du hori horrela gertatu dadin (kontutan izan behar da institutoek Estatuaren aldetik<br />
jasotako mimo berezia) 159 . Gauza bera esan daiteke goi mailako irakaskuntzari<br />
dagokionez, izan ere aurrenekoak, oraintxe bertan genionez, funtsean zubi funtzioa<br />
betetzen du . Bien mailen arteko loturaren berri goian eman dugunez, <strong>eta</strong> oso luze joko<br />
lukeen legean agertzen diren hamaika ñabarduren azterk<strong>eta</strong> alde batera utzita, bat da,<br />
nahiz berria ez izan, guk azpimarratu nahi genukeen ezaugarria : Estatuaren<br />
nonahikotasuna 160 . Hezkuntza-egitura orokorraren piramidearen gailurrean gaude <strong>eta</strong><br />
ardura zuzena -<strong>eta</strong> bakarra- Estatuari dagokio ; unibertsitate zentrala izango da Madrid-en<br />
<strong>eta</strong> gero bederatzi hiritan kokatuko diren distritokoak . Estatuak erabakitzen du zer<br />
irakatsiko den unibertsitate bakoitzean <strong>eta</strong> zentru pribatu<strong>eta</strong>n egindako ikasketek ez dute<br />
balio akademikorik izango . Beraz, esango genuke, <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalaren<br />
partituran Estatuak irakaskuntza maila ezberdinen instrumentazioa egokitzen duela, berak<br />
zuzentzen duen sinfonian armonia nagusi dadin .<br />
2 .2 .4 .3 . - Magiteritzaren profesionalizatze prozesua<br />
Irakaslegoarena <strong>hezkuntza</strong>-sistemaren zutaberik oinarrizkoen<strong>eta</strong>riko bat dugu <strong>eta</strong><br />
Moyano legeak gai honi oso zabala den atal berezia eskaintzea ez da kasulitatetzat har<br />
159 Ikus gai homi buruz Viñao-k egiten duen azterk<strong>eta</strong>, non irakaskuntza ertainak <strong>eta</strong> "clases<br />
medias" direlakoen arteko identifikazioaren anbiguotasuna -garai hon<strong>eta</strong>n- nabarmenduko duen (VIÑAO,<br />
A . : Op . cit . ; 432-467) . Negrin-ek hau ukatzen ez badu ere -historikoki izandako oinarrizko<br />
irakaskuntzaren osagarri <strong>eta</strong> unibertsitateko zubi funtzioak nabarmenak hait dira-, irakaskuntza izaera<br />
autonomoa izatearen bidean jartzen dela azpimarratuko du (NEGRIN, O . (1983) : "Algunas características<br />
de la enseñanza secundaria española decimonónica a través de la legislación", in Historia de la<br />
Educación, 2 . zk . ; 285) . Burgesia <strong>eta</strong> <strong>hezkuntza</strong>-sistemaren arteko harremanari buruzko analisi<br />
interesgarria ikusteko : PESET, J .L . ; GARMA. S . ; PEREZ GARZON, J .S . : Op . cit . (hona hemen autore<br />
hauek diotena : "El establecimiento de una nova organización escolar y la introducción de saberes<br />
modernos era un paso imprescindible para los grupos burgueses triunfantes" ; "Desde los inicios dela<br />
construcción del estado burgués se revela el aparato escolar corto la institución ideológica dominante"<br />
(5-6)) .<br />
160 "En el siglo XIX, la Universidad pasó a ser un organismo estatal ntás" esango du Sauras-ek<br />
(SAURAS, C . : (1984) : "Estatutos autonómicos de las universidades españolas", in Historia de la<br />
Educación, 3 . zk . ; 127 .
82<br />
<strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
daitekeen zerbait` Legeak irakaskuntza maila bakoitzari dagokion irakaslegoaren<br />
ordenamendu zehatzari ekiten badio ere, orokorrak diren arau batzu ezarriko ditu . Hauen<br />
artean, kontrol politikoaz gain (168 . art), Puelles-ekin 1G2 batera irakaslego publikoaren<br />
estatalizazioaren kontsakrazioa azpimarratu beharko genuke : "El nombramiento de<br />
Profesores de los Establecimientos públicos corresponde al Gobierno" (169 . art),<br />
irakaskuntzaren hiru mail<strong>eta</strong>n antzeko hautak<strong>eta</strong> sistema ezarriko delarik, non Estatua -<br />
berriro- jaun ta jabe agertzen zaigun bere zerbitzurako ejerzitua -Dávila-ren 163 hitzak<br />
erabiltzearren- antolatu nahirik .<br />
Gure aldetik, kontutan izanik Estatuaren administrazio orokorraren antolakuntza<br />
burokratikoaren testuinguruan kokatzen den irakaslegoaren funtzionarizatzea orokorra<br />
dela <strong>hezkuntza</strong>-sistema osoan, oinarrizko irakaskuntzan diharduen irakaslegoa aztertzera<br />
mugatuko gara, honen eskutik pasatu behar izango baitu (Estatuaren nahia gauzatzen bada<br />
behintzat) espainiartzat hartua izango den hiritar orok . Gaiari helduz, lehenik <strong>eta</strong> behin,<br />
esango genuke irakaslegoarena Estatuak izan duen arazorik larrien<strong>eta</strong>riko bat izan dela<br />
<strong>hezkuntza</strong>-sistema berna eraikitzeko orduan, <strong>eta</strong> bereziki oinarrizko irakaskuntza<br />
hedatzerakoan . Zentzu horr<strong>eta</strong>n oso adierazgarria da Gil de Zaratek'` ezagutzera ematen<br />
digun egoera penagarria : irakasle gehienak, kulturagabeak <strong>eta</strong> ezjakinak ; bakar batzuk -<br />
"los nnás instruidos"- oso gauza gutxi irakasteko gai ; hori gutxi ez bada, "a la falta de<br />
luces agregábase su ignorancia en los métodos de enseñanza" . Garbi dago Estatuak ezin<br />
diola bere <strong>hezkuntza</strong>-sistemaren eraikitzeari heldu baldin <strong>eta</strong> ez badio irakalegoaren<br />
prestakuntzaren arazoari leh<strong>eta</strong>sunik ematen, hau baita funtsezko baldintza oinarrizko<br />
irakaskuntza herri osoari zabaldu nahi izanez gero . Irtenbidea "Escuelas Normales"<br />
izeneko irakaslego eskolen eskutik etorriko da, <strong>eta</strong> Moyano legea izango da, hain zuzen,<br />
irakaslegoaren prestakuntzari izaera estrukurala emango diona"' .<br />
Baina, gai honi dagokionez ere, lege hau mende erdiko historiaren ondorioa dugu .<br />
Dagoeneko XVIII . mendearen azken urte<strong>eta</strong>n, gobernua saiatu zen irakaslegoaren<br />
prestakuntzaren arazoari erantzuna ematen : 1771ean zehaztu zituen, lehen aldiz,<br />
irakasleak bete beharreko baldintzak <strong>eta</strong> 1780 hauen prestakuntzarako "Academia pública"<br />
161 "Sección Tercera . Del profesorado público", in Ley de Instrucción . .. : Op . cit . ; 277-288 .<br />
162 PUELLES, M . de (1986) : Op . cit . ; 147 .<br />
163 DAVILA . P . (1994) : Op . cit .<br />
164 GIL de ZARATE, A . : Op . cit., 259 .<br />
165 DAVILA, P . (1994) : Op . cit . ; 220 .
Hezkuntza-sistema nazionalen sorrera 83<br />
sortu zuen ; "Academia de maestrosi 166 izenekoa 1786koa dugu <strong>eta</strong> 1800goa "Colegio<br />
Académico" delakoa 1G7. Baina, nahiz haseran ez oso arrakastatsuak izan, XIX . mendeak<br />
ekarriko ditu mugimendurik interesgarrienak . Gogora dezagun Estatuak beti izan duela<br />
irakaslegoa kontrolatzeko nahia (horra hor "Informe Quintana"-k "Dirección General de<br />
Estudios" delakoaren ardurapena uzten duen oposak<strong>eta</strong> sistema edota asmo bera jasotzen<br />
zuen 1821 eko ' Reglamento General" izenekoa) <strong>eta</strong>, arlo profesionala ezezik, irakaslearen<br />
"virtudes patrióticas" direlakoak funtsezkotzat jo dituela . Edozein eran, irakaskuntzan<br />
diharduteko baldintza batzuk ezarri arren, <strong>eta</strong> irakasleak aukeratzea udalei dagokien<br />
bitartean, asmo horiek ez dira burutuko kontrolaren gaia irakaslegoaren formazioaren<br />
testuinguruan -hots, prestakuntza profesionalaren maila hutsa gaindituz- ulertu behar dela<br />
ikusi arte . Pauso hori lehenego irakaslego eskolaren sorrerarekin iritsiko da 1839an,<br />
"Seminario central de maestros del Reyno" izeneko eskolaren sorrerarekin alegia` .<br />
Baina, Dávila-k dioskunez, "hastaatean la ley Moyano de 1857 podernos decir que<br />
las escuelas normales no serán concebidas como centros profesionales deformación del<br />
magisterioi 169 ; hots, garai hon<strong>eta</strong>ra iritsi arte ez dago magisteritzaren inguruko<br />
planteamendu globalik <strong>eta</strong>, Gil de Zarate-k dioen moduan, urte askotan, irakasle eskolak<br />
sortu arren, "la autoridad suprema carecía de fuerza" . 1843ko araudian` ikus<br />
daitekeenez, gobernua oinarrizko errealitateaz jabetuko da : irakasle eskolak sortzea ez<br />
da nahikoa ; kontrolatu egin behar dira, lan horr<strong>eta</strong>z aipatu probintzi<strong>eta</strong>ko batzordeak<br />
zen .<br />
166 Izen osoa "Academia particular de profesores de primeras letras y aficionados a este arte"<br />
167 Ikus RUIZ BERRIO, J . (1988) : "Las nuevas instituciones en la enseñanza en España", in<br />
H .E . : Génesis de los sistemas . . . : Op . cit . ; 170-172 .<br />
168 Eskola hau beste izen honez ere ezagutzen da : "Escuela Normal Central de Maestos" ; berataz<br />
hitz egiterakoan aurkituko dugun espresio arrunta "la central" izango da . Eskola hon<strong>eta</strong>n prestatutako<br />
hainbat irakaslek zenbait probintzitako irakasle eskolak antolatuko ditu (GIL de ZARATE, A . : Op . cit .,<br />
263-264) . Aipatu besterik egiten ez badegu ere, eskola horr<strong>eta</strong>ko zuzendaria izan zen Montesino-ren<br />
garrantzia azpimarratu beharko litzateke (ik-us SUREDA, B . (1984) : Pablo Montesino : liberalismo y<br />
educación en España. Palma de Mallorca : Prensa Universitaria) . Bestalde, badirudi Nafarroko "Escuela<br />
Normal de Maestos" aurrekoa dela ; ikus GUIBERT . M .E. (1983) : Historia de la Escuela Normal de<br />
Navarra 1831-1931 . Iruña : Pricipe de Viana .<br />
169 DAVILA, P . (1994) : Op . cit . ; 28 .<br />
170 GIL de ZARATE, A . : Op . cit . ; 264 .<br />
171<br />
1843ko urriaren 15eko araudi hau probintziei zuzentzen zaie gobernuak markaturiko<br />
erizpideen ildotik irakasle eskolak sortu <strong>eta</strong> antolatzeko .
84 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (189 .5-<strong>1923</strong>)<br />
arduratuko direlarik (buru politikoaren begirada pean, noski) 172 . 1845 . urterako, oso epe<br />
laburrean beraz, estatuko probintzia gehienek bere irakasle eskolak izango dituzte<br />
(salbuespenen artean Bizkaia <strong>eta</strong> Gipuzkoarenak nabarmenduko genituzke, Arabak <strong>eta</strong><br />
Nafarroak beraienak dituzten bitartean), prozesu horr<strong>eta</strong>n buru politikoak, Estatuko<br />
ordezkariak alegia, dinamizatzaile nagusiak ditugularik . Edozein eran, Estatua noraezean<br />
ibiliko da oraindik: alde batetik, probintzia askotako irakasle eskolak desagertaraziko ditu<br />
-arazo politikoak direla medio- ; beste aldetik eskolen arteko sailkapen hierarkikoa egingo<br />
du : Madrileko "Central"-<strong>eta</strong>z gain, unibertsitate-barrutiko zentruko goi mailako eskolak<br />
<strong>eta</strong> beste hiriburutako oinarrizko eskolak bereizten dira ; irakaslegoaren formazio<br />
egokiaren inguruko eztabaidak behin <strong>eta</strong> berriz errepikatzen dira, <strong>eta</strong>b` . Adibide hauek<br />
erakusten dute asko dela Estatuak egiteke duen lana, baina, dena den, irakasle titulua lortu<br />
ahal izateko irakasle eskolatik pasa behar izatearen baldintzak behin betiko indarra<br />
hartuko du <strong>eta</strong> irakaslegoaren formazioa bere izaera gremiala galduz joango da ; bestalde,<br />
irakasleak Estatuaren zerbitzura jartzeko eginahalak bere fruituak ematen hasiko dira, alde<br />
hon<strong>eta</strong>tik ikuskaritza zein oposak<strong>eta</strong> sistemaren izugarrizko garrantzia ezinbestean<br />
174 .<br />
nabarmendu behar delarik<br />
Moyano legeak garai berri bati irekiko dizkio ateak, bere xedapenek irakasle<br />
eskol<strong>eta</strong>ko untziari norabide erregularra erraztuko diotelarik U5 . Hezkuntza-sistemaren<br />
eraikitze prozesuak, gai honi dagokionez, aurrez-aurre duen erronka honako hau da :<br />
korpus homogeneo <strong>eta</strong> zentralizatuaren beharrari erantzun . Hala, lehen genion legez,<br />
Estatuaren makina burokratikoaren indartzeak aparteko garrantzia izango du <strong>eta</strong><br />
testuinguru hon<strong>eta</strong>n ulertu behar da Moyano legeak irakaslegoaren arazoari emandako<br />
bultzada. Benso-k 176 esaten duenari jarraituz, kontutan izanik <strong>hezkuntza</strong>rena Estatuaren<br />
funtsezko funtziotzat hartzen dela, ikusten da irakaslegoa Administrazioaren zerbitzuan<br />
dagoen pertsonalgoaren saila -handiena denborarekin- izatera pasatuko dela . Alde<br />
172 1849an izandako erreformaren ondorioz Unibertsitate<strong>eta</strong>ko errektoreek <strong>eta</strong> instituto<strong>eta</strong>ko<br />
zuzendariek hartuko dute gai honen ardura .<br />
173 Gai honi dagokion bilakaeraren beni zehatza izateko ikus ezinbesteko ereferentzia den Gil<br />
de Zarate-ren lanaren "De las esculas normales" izeneko atala (GIL de ZATATE, A : Op . cit . ; 259-287) .<br />
174 Irakasle eskola, ikuskaritza <strong>eta</strong> oposk<strong>eta</strong> sistemaren somera ezagutzeko oso azterk<strong>eta</strong><br />
zorrotza eskaintzen digu "El magisterio de Instrucción Primaria" titulua duen honako lan honen atalak :<br />
DAVILA, P . (1988) : Educación en el Pais Vasco : El magisterio y la enseñanza elemental (1857-1930) .<br />
Doktorego Tesia ; 34- 413 .<br />
175 Alde hon<strong>eta</strong>tik, Ruiz Berrio-k irakaslegoaren bilakaera zein izan den ikusteko datu<br />
interesgarriak azaltzen ditu , zentzu horr<strong>eta</strong>n Moyano legeak ben<strong>eta</strong>zko aldak<strong>eta</strong> suposatu zuela antzeman<br />
daitekelarik (RUIZ BERRIO, J . (1988) : Las nuevas instituciones .. . : Op . cit . ; 176-177 .<br />
176 BENSO, M .C . (1983) : "Génesis y problemática del funcionariado docente en España : un<br />
aspecto de la política escolar del siglo XIX", in Historia de la Educación, 2 . zk . ; 255-262 .
Hezkuntza-sistema nazionalen sorrera 85<br />
horr<strong>eta</strong>tik, Estatuaren funtzionarien "cuerpo"-a izango da <strong>eta</strong> "estatuto fimcionazal"<br />
delakoaren egitura korporatibo berberean parte hartuko dute ; Dávila-k dioen moduan<br />
"los maestros van a pasar de un estrucutra gremial a otra donde la<br />
intervención del Estado formentará la formación de un cuerpo de<br />
funcionarios del Estado a través del servicio público""' .<br />
Estatuko funtzionaria izateko irakaslego eskolak jokaturiko funtzioa guztiz<br />
garrantzitsua dugu . Moyano legeak, irakaslego publikoaren erregimen orokorrra arautzen<br />
duen atalean, irakaskuntzaren iharduerarako sistema uniformea ezartzen du "S . Oinarrizko<br />
irakaskuntzan diarduten irakasleek, nahitaez, dagokien titulazioa izan beharko dute (180 .<br />
art .)", horr<strong>eta</strong>rako probintzia guzti<strong>eta</strong>ko hiriburu<strong>eta</strong>n "escuela normal"-a izango delarik<br />
(109 .art .), hau<strong>eta</strong>ko irakasleak prestatuko dituen Madrid-eko "Escuela Central" delako<br />
horr<strong>eta</strong>z gain` . Behin titulua eskuratuz gero, aparteko garrantzia izango du, bestalde,<br />
irakasleak izendatzeko ezartzen den sistemak: legeak oso transzendentala den gai hau ere<br />
finkatuko du, oposak<strong>eta</strong> sistemak jokaturiko funtzioa nabarmendu behar dugularik, horrek<br />
ematen baitu eskolara iristeko zein funtzionaria izateko aukera .<br />
Unibertsitate-barrutiko errektoreak izendatu beharko ditu irakasleak, hauen soldata<br />
lau mila (hiru mila emakumeen kasuan) erreal<strong>eta</strong>koa baino txikiagoa bada ; kopuru hori<br />
gainditzen dutenak "Dirección General de Instrucción pública" delakoak izendatu behar<br />
izango ditu (182 . art .) . Badago oposak<strong>eta</strong> sistema pasa behar ez duen irakasle mota bat<br />
(hiru mila -bi emakumeak badira- erreal<strong>eta</strong>ra iristen ez direnak), baina izendapena,<br />
edozein eran, probintziako "Junta"-k proposaturik, errektorearen esku geratuko litzateke .<br />
Komeni da gogoratzea 1838ko planaren arabera, zein 1847ko irailaren 23ko dekretuaren<br />
arabera ere, udalek zutela irakasleak aukeratu <strong>eta</strong> izendatzeko ahalmena . . Baina 1857ko<br />
lege honek, ikus daitekeenez, amaiera emango dio eskubide horri ; nahiz 1868an berriro<br />
udalen esku<strong>eta</strong>ra pasa, 1874an Moyano legeak ezarri egoerara ekarriko gaituen erabakia<br />
hartuko du gobernuak, 1900ean irakasle guztiak errektoreek izendatu beharko<br />
dituztelarik' 8 ` .<br />
177 DAVILA, P . (1994) : Op . cit . ; 27 .<br />
17 8 Kontutan hartzen dituen aldeak hauexek dira : baldintzak, mugikortasun eza, iraupena<br />
zerbitzuan, konpatibilitateak, eskubide pasiboak, utzialdiak,<strong>eta</strong>b .<br />
179 Salbuespen hauek ezik: oinarrizko eskol<strong>eta</strong>ko (ez lehenego irakaskuntzako goi mailakoak)<br />
<strong>eta</strong> eskolaurreko irakasleak .<br />
180 Hau gizonezkoei dagokienez, zeren irakasle emakumeen kasuan legeak "p?- ocura" hitza<br />
besterik ez du aipatzen .<br />
ibi FERRER y RIVERO, P . : Op . cit . ; 164 . Nafarroaren salbuespena 1880eko agindu batekin<br />
bukatzen da, herrialde hon<strong>eta</strong>n ere, 1857ko legea indarrean jarriko duelarik .
86 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
Eta zein izango da izendatua izan ahal izateko jarraitu beharreko prozesua :<br />
oposak<strong>eta</strong> sistemako frogak, plazak emateko <strong>eta</strong> funtzionaritzaren eskalafoian sartzeko<br />
kontrol sistema gisa funtzionatzen dutenak . Horrela, hamaika erreforma <strong>eta</strong> araudi izan<br />
arren, Moyano legeak jasotzen dituen oinarrizko printzipioek indarrean iraungo dute <strong>eta</strong>,<br />
orokorrean, antolakuntza egiturak mantendu egingo dira : epaimahaiak, azterk<strong>eta</strong>k <strong>eta</strong> gure<br />
ustez, gero ikusiko dugunez, eragin handia izango duen oposaketen zentralizazioa . Baina<br />
ez da ez hau maila profesionalera mugatzen den kontrol sistema ; Moyano legeak,<br />
irakaslego eskola, oposak<strong>eta</strong> sistema <strong>eta</strong> <strong>hezkuntza</strong> arloko administrazio egituraren<br />
barruan kokatzen den egitura burokratiko <strong>eta</strong> funtzionarialaren antolakuntzarekin<br />
irakaslegoa Estatuaren zerbitzura jartzeko bidea eskaintzen du, <strong>eta</strong> honek ben<strong>eta</strong>n bere<br />
kontrolpean jarriko duenean (hau ez da XX . mendearen haserarte gertatuko 182 ) hitz egin<br />
ahal izango da "nazioaren" interesen defentsarako eraiki den ejerzitoaz . Hona hemen<br />
guztiz adierazgarriak diren Loperena-ren hitz hauek<br />
"El Maestro del Estado, que al Estado sirve y por el Estado es<br />
pagado, sea el irás perfecto y eficaz elemento que coopere al logro de todos<br />
aquellos realidades supremas que abriga todo Estado, es y debe ser en este<br />
su principal aspiración, aspiración que, para alcanzarla, no ha encontrado<br />
el Estado moderno otro medio que el deformarse él inisrrro, a su gusto, a<br />
sus propios Maestros" ( . .) "En las naciones modernas, se han formado, al<br />
servicio del Estado, verdaderos Ejércitos de Maestros que laboran, en el<br />
silencio de la Escuela, de un modo consciente, por triunfos y victorias que<br />
el poder público de los pueblos civilizados alcanza pacíficamente" 183 .<br />
Irakasleak, Guizot-en hitzak gogoratuz, ' fonctionaries de 1 'Etat" bihurtzeak (ezin<br />
baitugu ahaztu Estatu espainiarreko administrazio egiturak Frantziako eredu zentralistari<br />
erantzuten diola 184 ) nahitanahiez Estatuaren estrategia politikoaren esparrura eramaten<br />
gaitu <strong>eta</strong> armarik gabeko armadaren aurrean jartzen gaitu, Estatu-Nazioaren xake taulan<br />
182<br />
Aipatu dugu oinarrizko irakaskuntzan diharduten irakasleei udalek ordaindu behar dietela <strong>eta</strong><br />
arrazoi ezberdinak direla medio (erreakzio politikoak ere -<strong>eta</strong> arrazoi honek bere pisua izan du <strong>Euskal</strong><br />
Herrian adibidez-) irakasle horien egoera ez da hobetuko (gogoratu zer zion Gil de Zarate-k) XIX .<br />
mendearen bigarren erdialde hon<strong>eta</strong>n ("maestros ignorantes, cuasi mendigos, desprovistos de todo<br />
prestigio é influencia social, desconsiderados por la plebe y maltratados por los cacicuelos" -MACLAS,<br />
R . (1899) : El problema nacional Hechos, causas, remedios. Madrid : Imprenta y Encuadernaciones de<br />
G . Juste ; 124-) Estatuak, horrela kontrola ziurtatzeko izugarrizko urratsa emango duelarik, ardura hau<br />
bere gain hartzen ez duen arte . Esan daiteke, <strong>eta</strong> ez dugu uste hau kasualitatea denik, denboran bat<br />
datorrela (XX . mendearen hasera) eskolatzearen derrigortasunaren alde hartutako neurriekin .<br />
:<br />
183<br />
LOPERENA, P . (1921) Cómo el Estado forma a sus maestros . Barcelona : Casa editorial<br />
Araluce ; 30 .<br />
184 Ezaguna da, adibidez, egitura hori eraikitzeko garaian protagonismo nagusia izan zuen Gil<br />
de Zarate-k Guizot-ekiko sentitzen zuen mirespena.
Hezkznntza-sistema nazionalen sorrera 87<br />
irakaslea pieza nagusia izanik, hiritarrak Estatuaren proiektuaren inguruan biltzeko<br />
(Estatu-nazioarekiko identifikazioaz ari gara) zein arerioei xakean -xake mate bada, hobejartzeko'<br />
85 . Diogun hau gehiegikeria ez dela erakusteko Loperena=ren esaldi hon<strong>eta</strong>z<br />
baliatuko gara : "En la enseñanza primaria y en sus maestros tienen los Estados el sostén<br />
más poderoso de la defensa nacional" ` .<br />
2 .2 .4 .4 .- Ikuskaritza <strong>eta</strong> irakaskuntzaren kontrola<br />
Jakina denez, Estatua irakaskuntzaz arduratzen den lehenego momentutik maila<br />
horr<strong>eta</strong>n gertatzen den guztiaren berri izan nahi du <strong>eta</strong> kontrolerako tresnak sortzeari<br />
ekingo dio . Dagoeneko dakigun bezala, Cadiz-ko konstituzioak "Dirección General de<br />
Estudios" delakoa sortu zuen, zeinak -gobernuaren autoritatearen pean- irakaskuntza<br />
publikoko ikuskaritzaren ardura hartuko zuen bere gain . Baina hau, ikuskaritzarena<br />
alegia, pixkanaka egiten edota fintzen ari den mekanismoa dugu ; Jimenez-ek 187<br />
gogoratzen digun moduan, XIX . medeko lehenengo herenean ikuskaritzak izaera nahiko<br />
lokala du, herriko juntak <strong>eta</strong> batzordeak arduratuko baitira ; 1825eko "Plan Calomarde"<br />
izenekoaren arabera "junta superior"-ak izango luke, herriko juntekin batera,<br />
ikuskaritzaren ardura ; 1834ko Martinez de la Rosa-re aginduak izaera lokal hori<br />
mantenduko du ere, probintzia, "partido" <strong>eta</strong> herriko batzordeak ezartzen dituelarik . Urrats<br />
garrantzitsua "Duque de Rivas"-en planarekin (1836) batera etorriko da, non partehartze<br />
desberdina izango duten batzorde ezberdin<strong>eta</strong>z hitz egingo den, guztia hierarkikoa den<br />
ereduaren arabera, probintziako batzorde<strong>eta</strong>n gobernuko ordezkari politikoaren -<br />
gobernadore zibilaren- presentzia nagusia nabarmentzen delarik ; esan daiteke gobernuaren<br />
ikuskaritza funtzioaren antolakuntza oinarriak markatuko dituela <strong>eta</strong> aipatu izaera lokal<br />
horrekiko nolabaiteko haustura suposatuko du : udalak arduratuko dira ikuskaritza<br />
185 Hona hemen zer dioen Gómez-ek irakaslego eskolek zein hauek ekarriko duten estatala den<br />
irakaslegoaren sorrerak Estatuaren asmoak burutzeko izan duten garrantziaz : "la creación de las escuelas<br />
normales significa en las décadas más progresistas del S. XIX un positivo avance en la creación de un<br />
cuerpo estatal denraestros que haga posible el empeño del Estado por dirigiry administrar la educación<br />
del país" (GOMEZ, F . (1986) : "El currículo de la formación del maestro (El momento histórico de la<br />
creación de las Normales en España) (1834-1857)", in Historia de la Educación, 5 . zk . ; 175) .<br />
.<br />
186<br />
LOPERENA, P . : Op . cit . ; 27-28 Interesgarria da Loperenak egiten duen irakasle <strong>eta</strong><br />
militarraren arteko konparak<strong>eta</strong> : "El militar profesional es, corzo el Maestro público, un funcionario del<br />
Estado que al Estado sirve y de quien el Estado se vale para el afanzamiento de todos sus ideales . ( . .)<br />
tlfilitares y Maestros, que constituyen, en todo pais civilizado, los más firmes pilares en que se sostiene<br />
el propio Estado y de cuya fuerza e influencia, de ambos agentes, dependen la tranquilidad pública y<br />
la prosperidad nacional" (Ibid . ; 120) . Escolano-ren hitzak ere ez dute gai honi buruzko balizko<br />
neultratasunaren inguruko inongo zalantzarik erakusten irakaslego eskol<strong>eta</strong>z hau dioenean : "Se utilizaron<br />
las normales como mecanismos de indoctrinación y control ideológico" (ESCOLANO, A . (1982) : "Las<br />
escuelas normales, siglo y medio de perspectiva histórica", in Revista de Educación, 269 . zk . ; 76) .<br />
187 JIMENEZ, J .A . (1983) : "Caracterización general de la función inspectora de primera<br />
enseñanza en el siglo XIX", in Historia de la Educción, 2 . zb . ; 300 .
88 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
zuzenaz, baina hierarkikoki goi mailan dauden erakunde batzuen agindu pean . Zentzu<br />
horr<strong>eta</strong>n, 1838ko planak <strong>eta</strong> urrengo urteko aruadiak Estatuaren kontrolari buruzko<br />
ikuspegia zertxobait borobilduko dute zeren, nahiz probintziako <strong>eta</strong> herriko batzordeak<br />
hor egon oraindik, ikuskaritzaren zentzu korporatiboaren sorrerari emango baitzaio<br />
hasera"' .<br />
Baina, tartean ere bide hau urratzeko ahaleginak egin badira ere, ikuskaritzaren<br />
sorrera 1849an izango da -orain hemango zaio hasera lehen ez zuen antolak<strong>eta</strong><br />
eregularrari- ; Ruiz Bemo-k dioenez "el nacimiento del cuerpo de inspectores se debió<br />
mucho al afán del gobier no poi- vigilar, controlar y dirigir la enseñanza en todos sus<br />
pormenoresi 139 . Zaindu, kontrolatu <strong>eta</strong> zuzendu, hauek dira ikuskaritzaren ardatz<br />
nagusiak . Eta irakaskuntzako maila ezberdinen artean, arestian aipatu arrazoiarengatik,<br />
oinarrizkoenean ziurtatu beharreko kontrola da gobernuak premiazkoen gisa bizi duena` .<br />
Hau ohartzen da horr<strong>eta</strong>rako baliabide zorrotzen faltan aurkitzen dela, ondorioz<br />
administrazio barruko "cuerpo" berezia sortuko duelarik, ikuskaritzarena alegia : "Si en<br />
todos los ranos del servicio público son convenientes estos funcionarios (ikuskariak), en<br />
Instrucción pública son indispensables . Sin ellos la administración nada ve, nada sabe,<br />
nada puede remediar i191 esango du Gil de Zarate-k Urte hortakoa dugu oinarrizko<br />
irakaskuntzako ikuskarientzako araudia, ikuskaritza lanerako bereziki <strong>eta</strong> apropos<br />
prestaturiko funtzionarien formazioaren beharrari aurre egingo zaiolarik 192 ; horr<strong>eta</strong>z gain,<br />
esan daiteke Jimenez-ekin 193 batera, orain arte ezagutu ez den legaltasun printzipio<br />
garrantzitsua garatzen hasiko dela . Gehitu beharko genuke ere, ikuskaritzaren egiturak<br />
logika hierarkikoa segitzen duela (lehenagoko batzordeak zutenen antzera) : goreneko<br />
ikuskaritzaz arduratuko diren ikuskari orokorrak <strong>eta</strong> probintzia bakoitzeko ikuskariak,<br />
eskolatik gertu dauden gorbemuko begiak zeintzuk, legeak ezamtakoa bete dadin, herriko<br />
batzordeen estimulo gisa jokatuko duten (esan daiteke, bete beharreko lanen zerrenda<br />
1 ss Aipatu oinarrizko irakaskuntzako batzordeen betebeharrak, ikuskaritzari dagokionez, 1839an<br />
aldarrikatuko den araudian zehaztuko dira .<br />
189 RUIZ BERRIO, J . (1988) : "Las nuevas instituciones . . ." : Op . cit . ; 177 .<br />
190 Guztiz adierazgarria da oinarrizko irakaskuntzako "Inspección Especial' delakoa irakaslego<br />
eskolen berrantolak<strong>eta</strong>ri heldu nahi dion dekretu berean sortua izatea .<br />
191 GIL de ZARATE, A. : Op . cit . ; 300 .<br />
192<br />
Orain ere Gil de Zarate izango da honen arrazoia emango diguna : "Son precisos funcionarios<br />
formados á propósito, dotados de conocimientos y cualidades especiales, que esten ejerciendo<br />
constantemente su ministerio, que hagan de esto la ocupacio de su vida" (GIL de ZARATE, A . : Op . cit . ;<br />
301) . Berak gogoratuko digu ikuskaritza izan dela Europan oinarrizko irakaskuntzari bultzadarik<br />
handiena eman diona .<br />
193 JIMENEZ, J .A . : Op . cit. ; 302 .
Hezkuntza-sistema nazionalen sorrera 89<br />
luzearen barruan, burokrazia <strong>eta</strong> kontrola direla ikuskarien betebehar nagusiak) .<br />
Moyano legeak ekarriko du ikuskaritzaren erabateko ezarrera . Hain da<br />
garrantzitsua gai hau, non irakaskuntzako administrazioari eskainitako atalaren barruan<br />
bere leku berezia ematen baitzaio . Hemen argi <strong>eta</strong> garbi azaltzen da zein den Estatuaren<br />
asmoa : "EI Gobierno ejercerá su inspección y vigilancia sobre los Establecimientos de<br />
instrucción, así publicos como privados" (294 . art .) . Kontrola ziurtatzeko ikuskaritzaren<br />
egitura hierarkiko-piramidala ezarriko da : ikuskari orokorrak "en todos los rammos' ,<br />
irakaslego eskolak barne, ikuskari bereziak oinarrizko irakaskuntzan, <strong>eta</strong> errektoreak,<br />
edota hauek izendaturiko kadedratikoak, euren unibertsitate-barrutiko zentruak<br />
ikuskatzeko (297 . art .), guztiak erregeak izendatuko dituelarik (298 .art) . Bestalde,<br />
probintzia bakoitzak oinarrizko irakaskuntzako eskol<strong>eta</strong>ko ikuskaria izan beharko du -<br />
Araba, Bizkaia <strong>eta</strong> Gipuzkoak bat izango dute hirurentzat- (behar izanez gero, "Real<br />
Consej o de Instrucción pública" delakoaren oneritziarekin, kopuru hau gehitzerik badago)<br />
(299 . art .) . Legeak ikuskaria izateko bete behar diren baldintzak zehaztuko ditu ere :<br />
"Escuela Normal Central" delakoan ikask<strong>eta</strong>k eginak izan <strong>eta</strong> bost urt<strong>eta</strong>ko esperientzia<br />
(hamar eskola pribatuan bada) oinarrizko irakaskuntzan (300 . art .) . "Carrera" sistema ere<br />
ezartzen da, non merituek <strong>eta</strong> zerbitzuan emandako urteek kontutan hartuko diren<br />
eskalafoian gora egin ahal izateko, ikuskariak hiru sail<strong>eta</strong>n banatuko direlarik (302 . art .) .<br />
Oso era laburrean azaldu dugun ikuskaritzari dagokion Moyano legearen markoak<br />
lege mailako garapen interesgarria ahalbieratu izango du . Baina hon<strong>eta</strong>z zerbait esan<br />
aurretik azpimarra ditzagun ikuskaritzaren inguruan ezarri diren ardatz nagusiak . Alde<br />
batetik, Estatuaren zuzendaritza beste edozein ezaugarriren gainetik nabarmentzen delarik,<br />
ikuskaritzak guztiz zentralizatua den aipatu adiministrazio egituraren barruan bere leku<br />
protagonista du . Arestian genioen moduan, goreneko administrazioa finkatzeko<br />
momentuan Estatuak ezartzen duen kontrola oso zorrotza bada, hau erabatekoa izango da<br />
etorkizunean aparteko garrantzia izango duten "Juntas de Instrucción Pública" direlakoak<br />
arautzen direnean ; hau<strong>eta</strong>n Estatuaren presentzia ziurtatzen da bere ordezkari politikoaren<br />
bidez, gobernadorearen bidez alegia . Baina Estatuak, <strong>eta</strong> hau da guk azpimarratu nahi<br />
duguna, bere presentzia politikoa ziurtatzeaz gain, kontrola ezartzeko helburu garbiarekin,<br />
<strong>hezkuntza</strong> arloko kontrol tresna espezifikoa garatuko du, kontrol mota zehatz hori ben<strong>eta</strong>n<br />
eraginkorra izan dadin, berak duen <strong>hezkuntza</strong> politika gauza dadin hain zuzen ; ondorioz,<br />
derrigorrez probintzia bakoitzak izan behar duen ikuskariak bere espazioa izango du<br />
eraikitzen ari den <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalerako funtsezko zutabea den aipatu "Juntas<br />
de Instrucción Pública" delakoan` . Beste aldetik, <strong>eta</strong> ez du garrantzi gutxiagorik,<br />
194 Badirudi, garai hon<strong>eta</strong>ko kontrolaren zorroztasunari dagokionez, kontrol politikoaren<br />
ahultasunari atxikitzen diotela batzuk ikuskaritzaren balizko ahulezia ; zentralizazio handiagoaren beharra<br />
azpimarratzen dute "necesidad de luchar contra el particularismo regional" delakoaren arrazoiarengatik .<br />
Izan ere "la persistencia de particularismos que obstaculizan la formación de una robusta conciencia<br />
nacional", foru legislazioa batipat, oztopo bilakatzen dira ikuskaritzarako ere (MAILLO, A . (1967) : La
90<br />
<strong>Euskal</strong> Nazionalismoa ela Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
ikuskarien erakundeak bere onespen legala izango du, baita ikuskarien "cuerpo"-aren<br />
erak<strong>eta</strong> hasberriak ere, azkeneko alderdi honek, irakaslegoarekin gertatzen zen eran,<br />
Estatuaren zerbitzurako eraiki <strong>eta</strong> funtzionari statusa duen administrazio sareko zutabe<br />
nagusiaren aurrean jartzen gaituelarik . Legean ikuskaritzaren alde adminstratiboak indar<br />
handia du -kontrolak du lehentasuna- baina alde teknikoa oraindik nahiko zintzilik<br />
geratzen da 195 ; nolanahi ere ezin da emandako urratsa gutxietsi, honek egingo baititu<br />
posible etorkizunean makineri hau fintzeko eginahalak 196 , guztiak honako helburu<br />
hon<strong>eta</strong>ra zuzenduta : ikuskaritza, Estatuari, <strong>eta</strong> soilik Estatuari, dagokion kontrol <strong>eta</strong><br />
fiskalizazio funtzio berezia .<br />
2 .2 .4 .5 .- Curriculuma nazionala<br />
Hobsbawn-ek zioena gogoratuz, hiritarrak fabrikatze prozesuaren testuinguruan<br />
kokatuko genuke curriculum nazionalaren garrantzia; edo beste era batera esanda,<br />
irakasten denaren bidez ere hiritarrak egiten dira <strong>eta</strong> hiritar horiek eraikitzen ari den<br />
nazioaren partaide konsziente izan daitezen irakaskuntzaren curriculumari izaera<br />
nazionala eman behar zaio"' . Curriculuma erreformatzeko joera, garai ezberdin<strong>eta</strong>n, oso<br />
bizia izango bada ere 198 Moyano legeak inflesio puntu nagusia markatzen duela esan<br />
daiteke ; Villatorta-k 199 dioen moduan, izandako liberalen erreforma saiakera ezberdinek<br />
Moyano legean aurkituko dute burutze unea ikasketen antolakuntza hierarkikoaren eskema<br />
Inspección de enseñanza primaria. Historia yfunciones. Madrid: Editorial Escuela Española, S .A . ; 28) .<br />
Edozein eran, ikuskaritza kontrol politikoaren bidegurutzean aurkitzen dela antzeman daiteke .<br />
19 ' COSSIO, M . : Op . cit. ; 61 .<br />
196 Ikuskaritzak lege aldetik XIX . mendean zein XX .eko haseran izandako bilakaera ezagutzeko<br />
Ferrer y Rivero-ren laneko gai honi espreski eskainitako atalak oso sintesi interesgarriaren aurrean<br />
jarriko gaitu ( FERRER y RIVERO, P . : Op . cit . ; 383-387) . Gauza bera esan daiteke aipatu Cossio-ren<br />
lanaz ere (COSSIO, M . : Op . cit . ; 58-71) .<br />
197 Adibidez, "Consideramos de necesidad absoluta una educación nacional que inspire a la<br />
juventud sentimientos de noble y generoso patriotismo" esango du Carderera-k (CARDERERA, M .<br />
(1883) : Diccionario de educación y métodos de enseñanza . Madrid : Librería de D . Gregorio Fernando<br />
(3 . arg .) ; IV . alea, 1) . Izan ere eraikitzen ari den nazioaren, "aberriaren", etorkizuna dago jokuan <strong>eta</strong><br />
Estatuarekiko atxikimendua, lotura, bultzatu behar da : "¿Y que ha de hacerse para salvar a la patria?<br />
(. . .)hacer que nuestra educación sea nacional y verdaderamente digan del pais. (. .) el educará los niños<br />
en el amor á su patria y en el respeto a las leyes, el inspirarles intrerés por cuanto a ella se refiere, _y<br />
toda la abnegación necesaria para su gloria" (Ibidem, 4) . Oharra : liburu hau 1853an argitaratu zen lehen<br />
aldiz .<br />
198 PUELLES, M . de (1992) : "De las Cortes de Cádiz a la LOGSE (1812-1990)", in H .E . : El<br />
libro y la escuela . Madrid : ANELE/Ministerio de Educación y Ciencia/Ministerio de Cultura ; 33 .<br />
199 VILLACORTA, F . (1980) : Burguesía y cultura. Los intelectuales españoles en la sociedad<br />
liberal 1808-1931 . Madrid : Siglo XXI de España editores, S .A. ; 58 .
Hezkuntza-szstenza nazionalen son-era<br />
osatzen duen heinean, <strong>eta</strong> hau zuzenean lotu behar da eraikitzen ari den gizarte mota<br />
berriarekin, zeinak Estatu-nazioaren testuinguruan aurkituko duen bere kokagunea .<br />
Abiapuntua, beraz, eraikitzen ari den -edota eraiki nahi den- gizarte berri hori<br />
izango da . Antzinako Eregimeneko gizarte tradizonalari amaiera emango dion transizio<br />
garaitian aurkitzen da non gizartearen modernotze prozesuak behar ezberdin batzuk<br />
ezarriko dituen (estatu zentralizatua, mugikortasun soziala, hiritarren arteko<br />
komunikazioa, kultura zentralizatua, gizartearekiko identifikazioa, ezagutza modernoen<br />
inguruko formazioa, alfab<strong>eta</strong>kuntza, <strong>eta</strong>b .), irakaskuntzaren arloan ere erantzuna izango<br />
duten beharrak hain zuzen . Izan ere, kulturaren administrazio <strong>eta</strong> zabaltze tresnen kontrola<br />
guztiz oinarrizko baldintza da gizarte berria eraiki nahi duten talde sozialen nagusitasuna<br />
ziurtatzeko . Egia da Moyano legean antzeman daitekeela klase zuzendarien formazioari<br />
buruzko ardura klase herrikoienari buruzkoa baino indartsuagoa dela -aipatu ikasketen<br />
antolak<strong>eta</strong> hierarkiko horrek nahiko garbi utziko luke 200, baina orokorrean esan daiteke<br />
Europako beste herrialde askotan Estatu-Nazioa eraikitze prozesuaren barruan detekta<br />
daitekeen eskemari erantzuten diola . Gizartearen modernotze prozesuaren aurrean gaude<br />
(nahiz erritmoak berdinak ez izan) <strong>eta</strong> gizarte tradizionalaren kultur heterogeneitatea<br />
oztopotzat hartua izango da prozesu horr<strong>eta</strong>rako, kultur homogeneitatearena baita ezartzen<br />
duen behar nagusien<strong>eta</strong>riko bat, <strong>eta</strong> estatu-nazioaren markoak eskainiko du<br />
homogeneizatzerako testuinguru aproposa . Ez dugu uste, <strong>eta</strong> hemen bat egiten dugu<br />
Geliner-ekin -Kedourie-k dioenaren aurka-"', <strong>nazionalismoa</strong>k -nazionalismo espainarrak<br />
kasu hon<strong>eta</strong>n (edota Estatuaren <strong>nazionalismoa</strong>k nahi izanez gero)- homogeneitate hori<br />
inposatzen duenik; aldiz, gure eritziz homogeneitearena gizarte berri hori eraikitze nahiak<br />
dakarren edo sortzen duen beharra da, baina homogeneitate horrek nazionalismo moduan<br />
azalduz bukatuko du, nazioarena baita modernotze prozesuan behar duen Estatu motaren<br />
-Estatu-Nazioa- zutabe ideologiko legitimatzaile nagusia . Zentzu horr<strong>eta</strong>n, zentralizatu<br />
<strong>eta</strong> uniformea den <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalak funtsezko papera beteko du, erabat<br />
monolitikoa den <strong>hezkuntza</strong> sistemak ahalbieratuko baititu gizarte modernoaren eraikitze<br />
baldintzak .<br />
Gizarteraren klase sozialen arteko banak<strong>eta</strong>n erantzuten dion ikasketen antolak<strong>eta</strong>k,<br />
aipatu arrazoiengatik, garrantzitsua bada ere -<strong>eta</strong> ikusi besterik ez dago legearen bidez<br />
irakaskuntza maila guzti<strong>eta</strong>n Estatuak ezarri nahi duen erabateko uniformizazioa- gure<br />
aldetik hiritar espainiar guztiek -teorian behintzat- egin behar izango duten bidai<br />
200 Ibidem . ; 58 . Estatu espainarrak ezagutu dituen analfabetismo zein eskolatze indizeak garbi<br />
asko erakusten dute diogun hau .<br />
201 GELLNER, E . (1988) : Op . cit. ; 59-60 .<br />
91
92 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
curricularraren azterk<strong>eta</strong> laburrari ekingo diogu202 . Lehenik <strong>eta</strong> behin esan beharko genuke<br />
zergatik hitz egin daitekeen curriculum nazionalaz Moyano legean ; zerk ematen dion<br />
curriculumari izaera nazionala . Hasteko lurrald<strong>eta</strong>sunarekin lotuta dagoen begien bistako<br />
arrazoi nabarmena azpimarratu behar da : naziotzat hartzen den lurralde osoan bat izango<br />
da hiritar guztiek j asoko duten irakaskuntza . Ondorioz hiritar horiek berdindu egingo dira,<br />
beraien arteko amankomuna den identifikazio elementua sortzen delarik ; Donostian,<br />
Sevilla-n edota Girona-n eskolak jasotzeak berdindu egiten gaitu, homogeneizatu egiten<br />
gaitu, <strong>eta</strong>, bestalde, Baionan, Paris-en, Brighton-en edota Edun Eideann-en eskolak jaso<br />
dituzten horiengantik bereiztuko, leku hau<strong>eta</strong>n irakasten dena ezberdina den neurrian .<br />
Berez, halako arrazoi sinpleak "gu" nazionala indartzen du nazioaren orkestan,<br />
nahitanahiez, dagokigun -<strong>eta</strong> "gu" bereizten gaituen- partitura jo behar baitugu . Beste era<br />
batera esanda, balizko nazioa kokatzen deneko lurralde osoan uniformea den<br />
irakaskuntzak nazio horren partaide egiten, nahitanahiez, du hiritar oro .<br />
Irakaskuntzaren edukiei begiratuz gero, <strong>eta</strong> hau Moyano legearen ondoren<br />
konstante nabarmena izango da, errazago izango zaigu curriculumaren izaera nazionalaz<br />
ohartzea . Begira dezagun, hasteko, zeintzuk diren oinarrizko irakaskuntzako curriculuma<br />
osatzen duten ikasgaiak <strong>eta</strong> gero ekingo diogu horren interpr<strong>eta</strong>zioari . Lehenengo<br />
irakaskuntzako oinarrizko mailari dagokionez -gogoratu Moyano legeak bi maila bereziten<br />
dituela- honako hauek izango lirateke : kristau dotrina <strong>eta</strong> "Historia sagrada" delakoa 203<br />
irakurk<strong>eta</strong>, idazk<strong>eta</strong>, gaztelaniazko gramatikako printzipioak -ortografiazko ariketekin<br />
batera-, aritmetikako oinarriak - neurri, pisu <strong>eta</strong> diru lege-sistemarekin-, nekazaritza,<br />
industriagintza <strong>eta</strong> merkataritzako nozio laburrak (2 . art .) . Lehenengo irakaskuntzako goi<br />
mailari dagokionez, oinarrizko gaiak zabaltzeaz gain, hauek dira agertzen zaizkigun<br />
ikasgaiak : Geometria, marrazk<strong>eta</strong> lineala edota tekniko <strong>eta</strong> lur-neurk<strong>eta</strong> printzipioak,<br />
Historia <strong>eta</strong> Geografiazko oinarriak ("especialmente de Espaka") <strong>eta</strong>, azkenik, Fisika <strong>eta</strong><br />
Historia naturaleko nozio orokorrak (4 . art .)204 . Oinarrizko eskema hau mantendu egingo<br />
da denborarekin; 1868an oinarrizko irakaskuntzako bi mailen arteko bereizk<strong>eta</strong>rekin<br />
bukatuko da <strong>eta</strong> ikasgai koadro hori zertxobait zabalduko ; 1901 ean eskolaurrea <strong>eta</strong><br />
oinarrizko zein goi mailak bereiztuko dira, bakoitzean -zabaltasuna izango da ezberdina-<br />
2Q2 Oinarrizko irakaskuntzaz ari gara, baina bigarren mailan ere (hirugarrena "profesionalagoa"<br />
litzateke) ez da nazioarekiko identifikazioa bultzatu <strong>eta</strong> indartuko duen ikasgairik falta izango .<br />
203 Gogoratu 1851eko konkordatua . Estatuak hartutako konpromezuak, edozein eran, ez du<br />
iraungo aldak<strong>eta</strong>rik gabe . Esan daiteke 1868 arte oinarrizko printzipioek iraungo dutela, baina hemendik<br />
aurrera laizismorako joera nabarmena izango da Estatuaren aldetik, honen <strong>eta</strong> Elizaren arteko eskola<br />
gerra Estatu espainarreko <strong>hezkuntza</strong>ren historiaren ardatz nagusien<strong>eta</strong>riko bat izango delarik .<br />
204 Esan behar da ere legeak nabarmena den bereizk<strong>eta</strong> bat egiten duela ; neskei "ez dagokie"<br />
teknikoagoak diren ikasgaiak ikastea ; aldiz, "labores propias del sexo", honi aplikaturiko marrazkigintza<br />
<strong>eta</strong> "ligeras nocioes de Higiene doméstica" da ikasi behar izango dutena (5 . art .) .
Hezkuntza-sistema nazionalen somera 93<br />
ikasgai guztiek izan beharko dutelarik beren lekua 20 ' .<br />
Garbi asko ikus daiteke ikasgai batzuen irakaskuntza aipatu gizartearen<br />
modernizazio prozesuarekin, edota prozesu honi aurre egin ahal izatearekin, bat datozela<br />
<strong>eta</strong> Estatu espainiarreko kapitalismoaren garapenaren testuinguruan irakurri behar den<br />
errealitatea dugu hori 20G ; kontutan hartu behar baita merkatu nazionala eraikitzen ari dela,<br />
burgesia finkaituz doala, populazio kopuru handia prol<strong>eta</strong>rizatzen ari dela, <strong>eta</strong>b . ; guzti hori<br />
erregimen kapitalistaren ezarpenaren -bere kili-koloka <strong>eta</strong> muga guztiekin 207 - barruan<br />
kokatu behar delarik . Alde horr<strong>eta</strong>tik Estatu-Nazioaren garrantziaz jabetzeko ikusi<br />
besterik ez dago, esate baterako, neurri, pisu <strong>eta</strong> diru sistema legalari ematen zaion<br />
lehentasuna ; merkatu nazionala eraiki nahiak ezartzen duen eskaerari erantzugo dio arlo<br />
horr<strong>eta</strong>ko batasun beharrak <strong>eta</strong> soilik Estatu-nazioaren markoan kokatzen den irakaskuntza<br />
uniformatuak eman ahal dio erantzun egokia . Estatuak oso seriotzat hartu izango duen<br />
gaia dugu hau ; dagoeneko 1849an "sistema métrico" delakoaren derrigortasuna ezarri<br />
zuen <strong>eta</strong> hiru urt<strong>eta</strong>ko epea eman gobernuak hau indarrean jar zedin, erabaki hori betetzen<br />
ez zuten zentruak isteko mehatxua falta ez zelarik"' . Moyano legeaa geroztik indar<br />
handiagoa izango duten neurriak hartuko ditu gobernuak ; adibide bat aipatzearren, 1892ko<br />
legeak garbi adierazten du zein den Estatuaren helburua 2 09 : sistema metriko hamartarra<br />
<strong>eta</strong> honen nomenklaturaren erabilpena derrigorrezkoa da Estatu; Probintzia edota<br />
Udal<strong>eta</strong>ko dependentzia guzti<strong>eta</strong>n, arlo zibil, militar, judizial zein eklesiastikoan, baita<br />
kontratu publiko <strong>eta</strong> pripatu<strong>eta</strong>n ere, <strong>eta</strong>, nola ez, sistemaren irakaskuntza derrigorrezkoa<br />
izango da oinarrizko irakaskuntzako eskola guzti<strong>eta</strong>n"' . Beraz, nazioa oinarritzat hartuko<br />
duten modernizaziorako neurriak, merkatu nazionalaren helburura begiratzen duten<br />
erabakiak; <strong>eta</strong> badakaigu -tradizionala bihurtu den esaldia dugu hau- merkatua dela, non<br />
<strong>nazionalismoa</strong> zer den ikasiko duen, burgesiaren lehenengo eskola<br />
.<br />
205 FERRER y RIVERO, P . : Op . cit . ; 1-2 .<br />
206 PESET, J .L . ; GARMA . S . ; PEREZ GARZON, J .S . : Op . cit . ; 7-8 .<br />
2207 Ezaguna da garapen kapitalista espainiarra, hasieratik, atzerritarrekiko menpekotasunak<br />
baldintzatuko duela .<br />
208 Ley de 19 de Julio de 1849, in FERRER y RIVERO, P . : Op . cit . ; 3 .<br />
209 Helburua diogu, aurreneko atalean esandakoaren ildotik, izugarrizko desadostasuna baitago<br />
legea <strong>eta</strong> errealitatearen artean .<br />
210 Ley de 8 de julio de 1892, in FERRER y RIVERO, P . : Op . cit ; 3 .<br />
211 Honekin ez dugu esan nahi merkatu nazionalak nazioa egiten duenik edo nazioaren ezaugarri<br />
bat merkatu nazionalarena denik, ezta gutxiagorik ere . Azaldu nahi dugun gauza bakarra zera da :<br />
merkatua nazionaltzat hartzeak burgesiaren interesei erantzuten dio, horr<strong>eta</strong>rako nazioaren oinarria<br />
beharrezkoa zaiolarik . Horregatik, hain zuzen, Estatu-nazioaren sorrera, espainiarrarena ere, merkatu
94 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
Baina esandakoa, atzerapen nabermarekin Estatu espainiarraren kasuan,<br />
mendebaldeko Europako Estatu-Nazioen eraikitze prozesuen ezaugarri orokorra da .<br />
Zeintzuk dira Estatu espainiarreko <strong>hezkuntza</strong>-sistemako curriculumaren ezaugarriak<br />
curriculum nazional bereziaz hitz egin ahal izateko, hots, curriculum nazional espainiarraz<br />
hitz egin ahal izateko"' . Lehenik <strong>eta</strong> behin hizkuntzaz hitz egin behar da ; oinarrizko<br />
mailan sei ataltxoetik hiru hizkuntzarekin lotuta dauden gaiak zehazten dituzte : irakurk<strong>eta</strong>,<br />
idazk<strong>eta</strong> <strong>eta</strong> gramatika . Kontutan izanik oinarrizko maila hau hiritar guztiak egin behar<br />
izango dutela nahitanahiez, gaztelaniaren posizioa guztiz nagusia dela esatea begien<br />
bistakoa da . Gaztelaniaren garrantzia modernizazio prozesuaren barruan <strong>eta</strong> Estatu-Nazio<br />
espainarraren eraikitzearen testuinguran irakurri behar da ere ; Gellner-en213 ereduari<br />
jarraituz, <strong>eta</strong> eredu hori Estatu espainarrari egokituz, esango genuke liberalek duten gizarte<br />
modernoa eraikitzeko nahiak gizarte hori alfab<strong>eta</strong>tzea -hizkuntza batean- <strong>eta</strong> eskolaren<br />
bidez kultura homogeneoa bultzatzea eskatzen duela, horr<strong>eta</strong>rako transmisio-hizkuntza<br />
bat, <strong>eta</strong> bat soilik, erabili behar delarik : gaztelania .<br />
Baina ez da, ez, neutralki modernizatze prozesuari erantzuteko eraginkortasuna<br />
bilatzen duen neurri hutsa` ; Hobsbawn-ek215 egiten duen analisi orokorarren arabera zera<br />
esatera iritsiko ginateke : Estatua dugu <strong>eta</strong> honen kontrolpean dagoen lurraldeko<br />
populazioa ; Estatu espainarrak espainarrak omen diren hiritarrekin harreman erregularra<br />
sortzen du dituen ordezkarien bidez (postaria, soldaduak, polizia, irakaslea, . . .), <strong>eta</strong><br />
harreman hori, sortzen den komunikazioa, hizkuntzaren bidez, gaztelaniaren bidez, izango<br />
da derrigorrez. Eman dezagun hemen arrazoi operatiboak jokatzen duela, baina operatiboa<br />
izanik ere ezin da ukatu Estatu <strong>eta</strong> populazioaren arteko lokarria dagoela <strong>eta</strong>, esango<br />
genuke bi instantzien arteko identifikazioa sortzen dela ere, espainiarrak omen diren<br />
hiritarren artean batasun ezaugarria sortzen baita, kolektibitate sentimendu bat .<br />
Gaztelaniak ezik, beste inongo hizkuntzak ez luke ez eskolan lekurik izango, ezta<br />
nazionalaren sorreraren eskutik dator.<br />
212 Ezin da ukatu Carderera-ren ondorengo hitzak oso adierazgarriak direnik : "Cada nación<br />
tiene una fisonomía característica que la distingue de las demás y que debe manifestarse en la<br />
educación ; opara expresar izi idea con la mayor sencillez y claridad, dire : el francés, por ejemplo no<br />
debe educarse como el alemán ó el italiano ; su educación debe ser compl<strong>eta</strong>mente francesa, resaltando<br />
en ella la noble y elevada fisonomía de la patria . Solo en ese sentido puede admitirse cotizo cierto y<br />
razonable el principio de que la juventud ha de amoldarse á la efigie de la nación" (CARDERERA,<br />
M . : Op . cit . ; 6) . Beraz, galdera zein erantzuna oso errazak dira : zeintzuk dira "efigie" espainarraren<br />
ezaugarriak; gaztedia hau<strong>eta</strong>ra egokitu <strong>eta</strong> abertzale espainiarrak egin .<br />
213 GELLNER, E . (1993) : Op . cit . ; 347 .<br />
214 Ikus, adibidez, "Nazionalismoa, kultura <strong>eta</strong> hizkuntza" izeneko atalean jaso dugun Balibar<br />
<strong>eta</strong> Laporte-k, hizkuntzaren erabilpen ideologikoaren aurrean, gai honi buruz egiten duten analisia .<br />
215 Ikus "Nazionalismo, kultura <strong>eta</strong> hizkuntza "izeneko atala .
Hezkuntza-sistema nazionalen sorrera 95<br />
Estatuarekin harreman<strong>eta</strong>n jartzeko aukerabiderik ere . Beste era bateko kolektibitate<br />
sentimendua sor zezakeen hizkuntzaren balioa urtu egingo litzateke ; ez litzateke izango<br />
eskola hizkuntza, ez kultur hizkuntza, ez harreman komertzial zein industrialerako<br />
hizkuntz baliagarria, ezta harreman adinistratibo<strong>eta</strong>rako ere, . . . Aldiz, egon zitekeen<br />
koletibo hartatik kanpo hiritar batzuk aurkituko dira, ezaugarri berdina izango dutenak :<br />
nahitanahiez bizitzarako -hau zentzu zabalean erabilita (eskola, komertzioa, lana, kultura<br />
-hau ere prestigio zentzuan-, <strong>eta</strong>b .) behar <strong>eta</strong> erabiltzen duten hizkuntza : gaztelania . Eta<br />
errealitate honek, aipatzen genuen modernizazio prozesuari aurre egiteko eraginkortasunaz<br />
gain, funtsezkoa den arrazoiari erantzuten dio : hizkuntz uniformizazioaren bidez Estatu<br />
espainarrak nolabaiteko komunitate nozioa gauzatzen du -hizkuntzak berdindu egiten ditu<br />
hiritarrak- 216 <strong>eta</strong> nazioan, nazio espainiarrean, aurkituko dute hiritarrek beraien<br />
identifikazio zentrogunea .<br />
Halaber, Breully-ren 217 eruduaren arabera, esango genuke Estatu espainanak<br />
lurralde zein populazio unitatearen izenean -nazio espainiarraren izenean- behin<br />
subiranotasun nahia planteiatzen duelarik, guztiz logikoa dela ere balizko nazio hori<br />
unitatearen ezaugamekin lotzea ; <strong>eta</strong> hori<strong>eta</strong>ko bat hizkuntza da 218 : hizkuntza ezberdinak<br />
hiritarrak bereizten ditu -edota komunitate ezberdinak- <strong>eta</strong> hau guztiz arriskutsua da, edo<br />
izan daiteke, Estatu-Nazio espainarraren batasunerako <strong>eta</strong> gizarte kohesioa sustatzeko<br />
nazio espainarrean sor daitezkeen nortasun mugak apurtu egin behar dira ; hizkuntza<br />
identitate elementu garrantzitsua den heinean, Estatuaren aldetik iharduera sistematikoa<br />
detekta daiteke, besteak beste hezkuntz-sistemaren monopolioaren bidez, hiritarrak<br />
(homogeneizatu egiten baititu) gaztelaniaren bidez nazio espainarraren inguruan politikoki<br />
soldatzeko, Estatu-Nazio espainiarrari identifikazio oinarri indartsua emango baitio<br />
hizkuntz homogeneitateak 219 .<br />
216 Tievey-k dioen moduan komunitate nozioa gauzatu ahal izateko elkar-komunikazioa guztiz<br />
funtsezkoa da <strong>eta</strong> horregatik da hain garrantzitsua amankomuna den hizkuntza (TIVEY, L . : Op cit . ; 98) .<br />
217 Ikus BREULLY, J : Op . cit .<br />
21 s Esan beharrik ez dago alde batetik gaztelaniaz alfab<strong>eta</strong>tuta dagoen elitea (politikoa, kulturala,<br />
ekonomikoa) dagoela <strong>eta</strong>, bestetik, analfabetoa den populazio masa handia aurkituko dugula, gaztelania<br />
hiritar batzuen hizkuntza izan ala ez izan . Ben<strong>eta</strong>n indarra izango duen elementua elite horien hizkuntza<br />
izango da (ez da berdina hizkuntza arrunta edo hizkuntza idatzia, kultur hizkuntza izan ala ez izan,<br />
kultura "kultoa" edo kultura "ez kultoa" berdinak ez diren bezala), <strong>eta</strong> horregatik nazionalizatzeak elite<br />
horien hizkuntzan populazioaren alfab<strong>eta</strong>tzea dakar . Hots, Estatuak, beraz, agintea edota boterea duten<br />
klaseak, hasera emango dio kate bati : populazioaren alfab<strong>eta</strong>tzea (gaztelaniaz), bat egiten duten<br />
lurrraldean <strong>eta</strong> hizkuntzan oinarritzen den sentimendu nazionalaren sorrera, nazioaren formazioa<br />
(dioguna esateko Smith-ek egiten duen analisian oinarritu gara ; ikus SMITH, A .D . : Op . cit .) .<br />
219 Noski hizkuntz homogeneizazioaz hitz egiten dugunean hizkuntzaren erabilpen osoaz ari<br />
gara, ahozko erabilpenera mugatu ezin gaitezkeelarik . Aipatu alfab<strong>eta</strong>tzeak begien bistako helburua du,<br />
<strong>eta</strong> horrela zehazten da legean : gaztelaniaz irakurri <strong>eta</strong> idatzi . Alde horr<strong>eta</strong>tik, oso nabarmena bada ere,
96 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
Bestalde, aipatu hori<strong>eta</strong>z gain, bi dira curriculumaren barruan aztertzeke ditugun<br />
ikasgaiak : espainiako historia <strong>eta</strong> geografia . Bat da hiritar "espainiar" guztiak ikaski behar<br />
izango duten historia <strong>eta</strong> bat ikasi behar izango duen geografia . Curriculumaren<br />
uniformizazioak bideratu ahal izango du helburu hau ; gobernuak irakaskuntza maila<br />
ezberdinei dagozkien ikasgaien programa orokorrak argitaratuko ditu <strong>eta</strong> irakasleek,<br />
beraien azalpen<strong>eta</strong>n, muga hori<strong>eta</strong>n jokatzeko agindua jasoko dute (84 . art .) . Hala <strong>eta</strong><br />
guztiz,, badaezpada ere (hori gutxi balitz edo), Estatuak neurri zorrotzagoak hartuko ditu<br />
bere asmoa buru dadin ; horra hor Moyano legeak testu liburuei eskainitako atal berezia :<br />
irakaskuntza maila guzti<strong>eta</strong>n testu liburuen bidez ikasi behar da -"hasta el grado de<br />
Licenciado"- <strong>eta</strong> ikasgai orotako liburuak gobernuak aukeratuko ditu (86 . art.) 220 . Ez da<br />
berna Estatu espainiarrak duen testu liburak kontrolatzeko nahia <strong>eta</strong> ezagunak dira, esate<br />
baterako, hauen bidez egin izan dituen hiritar abertzaleak -abertzale espainiarrak, noskisortzeko<br />
ahaleginak"' . Zalantzarik gabe testu liburuak <strong>hezkuntza</strong>ren historia arloko<br />
ikerkuntzarako aparteko dokumentu baliagarriak ditugu, besteak beste, transmisio<br />
ideologikorako baliabidea direlako ("El libro escolar ha sido siempre -con la excepción<br />
de algunos breves inomentos de exaltación libertaria- un producto cultural intervenido<br />
políticainente" esango du Escolano-k 222 ) <strong>eta</strong>, beste batzuren artean, jarrera politikoen berri<br />
ematen digutelako 223 . Kontrol ideologikora zuzenduta dauden praktika politikoek ematen<br />
oinarrizkoa den zerbait azpimarratu nahi genuke : hizkuntza idatziaren garrantzia izugarria da ;<br />
irakurk<strong>eta</strong>ren hedapenak kultur komunitateko esparrua sortzen du <strong>eta</strong> kultur identitatea Estatu-nazioaren<br />
zutabe nagusien<strong>eta</strong>rikoa dugu . Gogoratu, bestalde, Hobsbawn-ek hizkuntzari ematen dion garrantzia<br />
berak aipatzen duen ingeneritza sozialaren barruan : erabilpena garatzitsua bada ere, maila sinbolikoak<br />
izugarrizko pisua du .<br />
220 Elizaren kontrolak ere indarrean iraungo du .<br />
221 Aipatu katixima politikoei buruzko Capitán-en lan horr<strong>eta</strong>z gain, ikus MAYORDOMO, A .<br />
(1983) : "Bases para el estudio de la formación moral y de la civilidad a través de los textos escolares en<br />
la primera mitad del siglo XIX", in Historia de la Educación . 2 . zk . ; 55-65 . Hona hemen, adibidez,<br />
Mayordomok 1855ekoa den La Escuela de Insrucción primaria izeneko testu liburutik aipatzen duen<br />
testu adierazgarri hau : "( . .) consagrar en sevicio de la patria nuestros intereses, honores, comodidades,<br />
fortuna, y cuanto valemos y podernos, para emplearlo todo en su socorro ( . .) la sangre misma que<br />
circula en nuestras venas es patrimonio de la patria, y tienen legítimo derecho para mandria derramar"<br />
(Op . cit. ; 62) ; edo beste hau ere, 1842koa den El Amigo de los nietos liburukoa : "es obligación sagrada<br />
la de resp<strong>eta</strong>r y anear al rey como cabeza de la nación, a los magistrados y tribunales, a quien está<br />
encargado el cumplimiento y observancia de las leyes, las que estarnos obligados a cumplir exactancente<br />
y defender a costa de nuestra sangre" (Ibidem . ; 63) .<br />
222 ESCOLANO, A. (1992) . "El libro escolara y la memoria histórica de la educación", in H .E .<br />
El libro y la escuela : Op . cit . ; 79 .<br />
223 Ikus ere DELGADO, B . (1983) : "Los libros de texto como fuente para la historia de la<br />
educación", in Historia de la Educación, 2 . zk ; 353-358 . ("El libro de texto indica cómo ha sido llevada<br />
a la práctica la política eductiva de un país" esango du -354 . or .-) .
Hezkuntza-sistema nazionalen sorrera 97<br />
digute honen froga garbia"' ; zentzu horr<strong>eta</strong>n, Moyano legeak aurreneko urte<strong>eta</strong>ko testu<br />
liburuen inguruko politika sistematizatuko du, <strong>eta</strong> 1868ko iraultzak nolabaiteko etena<br />
ekarriko badu ere, "Restauración" delakoak bere egingo ditu 1857ko legearen erizpide<br />
nagusiak, indarrean iraungo dutenak mende erdi bat baino gehiago .<br />
Historiaren irakaskuntzari dagokionez, garbi asko antzeman daiteke horren<br />
helburua hiritarrak -hiritar espainarrak, alegia- egitea dela . Lehen genion legez,<br />
hizkuntzaren inguruko uniformizazioak zein sistema metrikoaren irakaskuntzak eraikitzen<br />
ari den Estatu berriaren beharrari erantzuten badiote, "historia patria" delakoaren<br />
irakaskuntzak ere testuinguru hon<strong>eta</strong>n jokatzen du : "la contrucción de la uniformidad del<br />
naciente ámbito nacional, como base de actuación de la clase social burguesa a nivel<br />
estatal' 2 2 5 . Peset, Garroa <strong>eta</strong> Pérez Garzón-ek226 Moyano legearen aurretik <strong>eta</strong> geroztik<br />
erabilitako <strong>eta</strong> gehien berargitaratuak izandako testu liburu batzuen analisia eskaintzen<br />
digute, nazioaren irudiaren transmisio ideologikoan historia "patria"-ren irakaskuntzari<br />
buruzko azterk<strong>eta</strong> plazaratzen dutelarik . Adibidez, Caballero de Rodas-en Compendio<br />
dialogado de la Historia de España desde los tiempos primitivos hasta nuestros días<br />
testu liburuan historia espainiarraren hainbat topiko jasotzen da, burgesiak penintsulako<br />
prozesu historikoaren inguruan sortzen ari zen ideologia nazionalista <strong>eta</strong> bateratzailea<br />
proiektatzen dituelarik . Ez dira gutxi zeharo ahistorikoak diren interpr<strong>eta</strong>zioak<br />
(abertzal<strong>eta</strong>suna edo independentzia nazionalaren zal<strong>eta</strong>suna, hauek betidanik egondako<br />
balioak bailiran) edo indartzen diren mitoak ("Reyes Católicos" direlakoen garaiaz<br />
geroztikako batasun nazionalaren topikoak) .<br />
Baina ez da hau historiako testu liburu<strong>eta</strong>ra mugatzen den zerbait ; irakurk<strong>eta</strong><br />
lantzeko liburuen artean (hauek ere gobernuaren oneritzia jaso behar izango dute)<br />
historiak ere bere lekua izango zuen, testu hauen ezaugarririk nabarmen<strong>eta</strong>riko bat<br />
helburutzat hartzen duten formazio zibiko-politikoa delarik . Aipatu autoreek dioten<br />
bezala, "con estos textos se educaba a los niños del siglo XIX español y se foijaba la<br />
mentalidad del ciudadano de la patria burguesa" 227 . Irakurk<strong>eta</strong> orokorra egiteko asmotan<br />
edo, esango genuke : espainiako historiak nortasun espezifikoaz jazten du nazio espainiarra<br />
<strong>eta</strong>, beraz, identitate erreferentzia eskaintzen die hiritar espainiarrei, talde edota<br />
224 Ez ahaztu ere, aurreneko gaiarekin lotuz, hizkuntz arrazoiengatik ezarrit testu liburuen<br />
kontrola . Escolanok dioen bezala testu liburuak, besteak beste, gramatika edota sistema metrikoaren<br />
irakaskuntza bideratzen du, "coleat ctividad nacional" delakoaren normalizazioaren bi funtsezko oinarri<br />
(ESCOLANO, A. : Op . cit . ; 80) .<br />
27j PESET, J .L . ; GARMA, S . ; PEREZ GARZON, J.S . : Op . cit . ; 23 .<br />
226 Ibidem . ; 29-37 .<br />
227 Ibidem, 37 .
98 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
komunitate nortasuna indartuz (uniformizazioak batu egiten du nazioaren historia) ; hots,<br />
espainiako hiritarrek espainiako historian -asmatua edo ez, beste kontua da- aurkituko dute<br />
espainiar izatearen identifikazio ardatz amankomuna, sentimentu nazionala, kontzientzia<br />
nazionala sortuz <strong>eta</strong> kohesio nazionala indattuz<br />
228 .<br />
Antzeko irakurk<strong>eta</strong> egin daitekeelakoan gaude Espainiako geografiaren<br />
irakaskuntzari dagokionez . Historiaren irakaskuntzarekin gertatzen denaren antzera,<br />
esango genuke geografiarenak ere sentimendu nazionala indartzea duela helburu, <strong>eta</strong> bat<br />
gatoz Mira-k dioen honekin :<br />
"A penes un país disposa duna organització escolar ; d 'innprenta i<br />
d'altres initjans de difusió visual, el govern corresponent es Ilança a<br />
imprimir mapes en el cervell de les criatures i deis adults . El mapa, la<br />
figura i el contoni de les fronteres, és un elennent insustituïble, preciós, en<br />
l'«educació nacional» : la figura de la nació és la forma de la seua<br />
substancia, el peif l sagrat, eventualment ampliable, mai izo reduíble . Per<br />
a l'individu adoctrinat ( . .), la nació no és en primer lloc una soci<strong>eta</strong>t,rnza<br />
collectivitat de prersones : la nació eés abans que cap altra cosa una<br />
superficie ainb una for ma" 229 .<br />
Espainiako geografiaren irakaskuntzak nazio espainiarra (omen) den hori dela<br />
erakutsiko luke ; hots, nazio espainiarreko lurraldea, honen gainazala -dagozkion<br />
mugekin-, nazioaren sustantziaren froga materiala litzateke . Espainarra den lurraldea nazio<br />
espainarraren gorputza izango litzateke ; arestian "l'Hexagone"-z hitz egin dugunez, orain<br />
esango genuke "Zezen Larrua" Estatu-Nazio espainiarraren nortasun elementua dela <strong>eta</strong><br />
espainiarrak (omen) diren horien talde identitatearen errepresentazioa bilakatzen dela . Zer<br />
esanik ez, aurrez aurre dugun apostua Estatu espainiarraren mugen legitimitatea<br />
indartzearena da ; Frantziaren kasuan gertatzen zen bezala, hemen Espainia bat <strong>eta</strong><br />
zatiezinaren irudi "naturala" gorpuztu nahi dela esatera iritsiko ginateke . Izan ere,<br />
nazioaren ezaugarri<strong>eta</strong>z hitz egin aurretik, nazioa zer den <strong>eta</strong> zein den zehaztu behar da,<br />
horr<strong>eta</strong>rako nazioa teMtorialki definitu behar delarik; esan genezake geografiaren<br />
irakaskuntzak funtsezkoa den lurrald<strong>eta</strong>sunaren zutabe nagusiari heltzen diola . Lurraldeak<br />
duen garrantzi politikoa uka ezina da <strong>eta</strong>, alde hon<strong>eta</strong>tik, Estatu espainiarreko<br />
geografiaren irakaskuntza sortu nahi den komunitate identitate espainiarrarekin lotzen da .<br />
us Gogoratu Breully-k autorreferentziazko sinbolismoaz dioena . Interesgarria da ere, eskolaren<br />
ezenatokian, zuzenean irakasten den horr<strong>eta</strong>z gain, hainbat elementuk (abestiak, irudi sinbolikoak, <strong>eta</strong>b .)<br />
inpregnazio abertzalean jokatzen duen paperari buruz Vilar-ek, Frantziaren kasuan egiten zuen moduan,<br />
egiten duen analisia (VILAR, P . : Op . cit .) .<br />
229 MIRA, J .F . (1985) : Crítica de la nació para . Valencia : Eliseu Climent, Editor ; 2 . arg . ; 190 .
Hezkuntza-sistema nazionalen sorrera<br />
Urwin-en230 hitzak kasu hontara egokituz, zera esango genuke : Estatu espainiarraren<br />
helburuen artean bere menpean dagoen lurraldearen osotasuna ziurtatzearena<br />
garrantzitsuen<strong>eta</strong>riko bat da, <strong>eta</strong> horr<strong>eta</strong>rako bere barnean mugen zilegitasunaren inguruko<br />
diskurtso ideologikoa zabaldu behar du, lurralde horren <strong>eta</strong> hiritarren arteko identitatea<br />
sortuz <strong>eta</strong> indartuz .<br />
Behin nazio politikoa definituz gero, errazagoa da nazio kulturala zein den<br />
zehaztea ; Mira-k 23 ' dioen bezala, "vari<strong>eta</strong>t cultural"-a onartzera iritsi daiteke Estatua -"si<br />
l'absor •c ió-elinació no té èxit"-, baina beti baldintza batekin : "unitat essencial"-i eustea .<br />
Hau da, nazioaren ezaugarriak ez dira bereizten gaituztenak, batzen gaituztenak baizik .<br />
Horrela, <strong>hezkuntza</strong>-sistemak duen nazionalizatze tresnaren aurpegia erakutsiko du ere<br />
curriculum nazionalean nazionala (omen) den kulturak haur espainiarrek arnastu behar<br />
duten eskol<strong>eta</strong>ko airea betetzen duenean . Lehen genionaren ildotik, bat baldin bada<br />
nazioaren hizkuntza -besteak ez dira nazionalak-, bat izango da ere nazioaren kultura -<br />
gainontzekoak, edo ez dira kultura edo "particularismo" bitxiak izango lirateke, inoiz<br />
nazionalaren statusa izango ez dutenak- . Kultur nazionalaz -kultur espainiarraz- hitz<br />
egiteak komunitate nazionala -espainiarra- sortzeko modua ahalbideratzen du, kultur<br />
identitate horrek nazio espainiarraren definizioari sendotasuna ematen diolarik, kultur<br />
homogeneitateak, hizkuntzarekin gertatzen den bezala, Estatu espainiarrari identifikazio<br />
oinarri indartsua ematen baitio . Eskolan ezartzen den curriculum nazionalak Gellener-ek -32<br />
aipatzen duen kulturaren erapilpenaren aurrean jartzen gaitu, kultur hori, balizko kultur<br />
nazionala -espainarra omen dena, alegia- unitate politikoaren sinbolotzat -Estatu-Nazio<br />
espainiarraren ikurtzat, hain zuzen- hartua izango delarik .<br />
230 URWIN, D .W . (1983) : "Territorio e identidad", in Revista de Occidente, 26 . zk . ; 9 .<br />
231 MIRA, J .F : Op . cit . ; 164 .<br />
232 Ikus GELLNER, E . (1993) : Op . cit . ; 350 .<br />
99
II . ZATIA :<br />
EUSKAL NAZIONALISMOAREN SORRERA<br />
ETA HEZKUNTZAREKIKO LEHENENGO<br />
JARRERAK
Hego <strong>Euskal</strong> Herria Estatu espainiarreko <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalaren aurrean 103<br />
3 .- HEGO EUSKAL HERRIA ESTATU ESPAINIARREKO HEZKUNTZA-<br />
SISTEMA NAZIONALAREN AURREAN<br />
<strong>Euskal</strong> <strong>nazionalismoa</strong>k <strong>hezkuntza</strong>-sistema espainiarraren aurrean izandako jarrera<br />
zein Estatuak bultzatu nazionalizatzeak -desnazionalizatzeak euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren<br />
arabera- sorturiko planteamenduak aztertu baino lehen, komenigarria iruditzen zaigu XIX .<br />
mendean zehar Hego <strong>Euskal</strong> Herrian <strong>hezkuntza</strong> arloan gertaturikoari so egitea . Dakigunez<br />
Estatuaren joera bateratzaileak (XVIII . mendean monarkia espainiarra dagoeneko<br />
bultzatzen saitu dena) XIX . mende osoko prozesua behar izango du helburu hori<br />
gauzatzeko, zentralizazioak mende hon<strong>eta</strong>ko azken laurdenean gailurra joko duelarik .<br />
Homogeneizazio nazionalak -honek sortzen dituen behar guztiekin : merkatu nazionala,<br />
hizkuntza <strong>eta</strong> kultura arloko uniformizazioa, batasun sinbolikoa, nazioarekiko<br />
identifikazioa, . . .), ikusteko aukera izan dugun bezala, <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalean<br />
aurkituko du oinarririk garranzitsuen<strong>eta</strong>riko bat. Egoera honek bere zailtasunak aurkituko<br />
ditu, <strong>Euskal</strong> Herriari dagokionez, gatazkak piztu <strong>eta</strong> jarrera <strong>eta</strong> krisiak azalarazi . Arazo<br />
honek <strong>Euskal</strong> Herriak fenomeno honen aurrean ezagutu dituen egoera ezberdinak<br />
aztertzera garamatza, erreferentzi puntu nagusiak honako hauek izanik : irakaskuntzaren<br />
kontrola, euskal erakundeak, foruak, euskal kultura, euskara, <strong>eta</strong>b . Osatzen den sare<br />
korapiltsu honen analisia zein sortzen den gatazkaren ezaugarri nagusiak nabarmentzea<br />
interesgarria izan daitekeela uste dugu ; izan ere, hainbat esparrutan gertatuko den legez,<br />
euskal <strong>nazionalismoa</strong>k, gai honi dagokionez ere, berak euskal nazioaren ezaugarritzat<br />
hartu izango dituen tradizio batzuk erabiliko ditu nazionalista den diskurtso politikoa<br />
' TUÑON de LARA, M . (1981) : "Nacionalismos y lucha de clases en la España<br />
contemporánea", in Iglesia Viva, 95-96 . zk . ; 429-431 . Gure lan hon<strong>eta</strong>n 1812ko Konstituzioa<br />
abiapuntutzat hartu badugu ere -hau baita <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalaren eraikitze prozesuaren<br />
abiapuntua-, jakina da homogeneizazio nazionalari, Espainiaren kasuan, Nueva Planta-ko dekretuekin<br />
emango zaiola hasera . Halere, Fernandez Sebastianez dioen bezala, "la foralidad logrará aguantar con<br />
relativo éxito el tirón de la estatalidad en ciernes" (FERNANDEZ SEBASTIAN, J . (1990) : "Ideología,<br />
Fueros y Modernización . La m<strong>eta</strong>morfosis del Fuerismo . I : hasta el s . MX", in Historia Contemporánea,<br />
4 . zk. : 84) .
104 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
eraikitzeko momentuan' .<br />
3 .1 .- Hezkuntza foruen garaian<br />
Lehinik <strong>eta</strong> behin, oraingoz balizko euskal nortasunari buruz egin daitekeen beste<br />
irakurk<strong>eta</strong> bat alde batera utzirik, errealitate nabarmena azpimarratu behar da :<br />
irakaskuntzaren nolabaiteko normalizazioa bertako erakunde publikoen (juntak,<br />
aldundiak) garapenaren testuinguruan kokatu behar da' . Honek ez du esan nahi, inondik<br />
inora, euskal <strong>hezkuntza</strong>-sistemaz hitz egin daitekeenik ; Zalbideko aipatzen dituen euskal<br />
eskolaren sorburuei buruzko amets bakartiak ezik Hegoaldeko hizkuntz zein <strong>hezkuntza</strong><br />
politikak Estatu-Erresumaren egoerara egokitzera zuzenduta daude ("<strong>Euskal</strong>dun jauntxoek<br />
ukatu egin diote euskal herriari zor zitzaion eskola" esango du Azurmendik') . Edonola<br />
ere, egia da aipatu marko instituzionalak, XVIII . mendetik aurrera, eskola-sarea<br />
zabaltzeko aukera eman duela batipat ; adibidez, eskola kopuruari begiratuz gero, Dávilak6<br />
dioenaren arabera, Hego <strong>Euskal</strong> Herriko herrialdeak nahiko egoera onean aurkituko<br />
dira Estatuarekin konparatzen baldin baditugu <strong>eta</strong> horren arrazoia udal <strong>eta</strong> aldundien<br />
partehartzean datza ; hots, euskal erakundeek hartu dute bere gain <strong>hezkuntza</strong> arloko<br />
2 Corcuerak, XIX . mendeari dagokionez "la concepción de la escuela como elemento de<br />
nacionalización estará ausente" (CORCUERA, J . (1984) : "Nacionalismo y clases en la España de la<br />
Restauración", in Estudios de Historia Social, 28-29zk. ; 269-270) uste badu ere, nabarmena da euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>k <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazional espainarraren espainiolizatzearen aurka erreakzionatuko<br />
duena . Halere, Corcuerak nazio espainiarraren eraikitze prozesuaren ahultasuna azpimarratu nahi du <strong>eta</strong><br />
berak aipatzen duen nazionalizatze eza (zalantzan jarri daitekeena dena dela) arestian nabarmendu dugun<br />
Estatu burgesaren eraikitze prozesua kontrolatzen duen bloke oligarkikoaren hegemonia faltarekin lotzen<br />
du, baita bloke horr<strong>eta</strong>n burgesiak jokatuko duen bigarren mailako papera .<br />
3 ARPAL, J . ; ASUA, B . ; DAVILA, P . (1982) : Educación y sociedad en el Pais Vasco. Donostia :<br />
Txertoa ; 20 .<br />
4 ZALBIDE, M . (1990) : "<strong>Euskal</strong> eskola, asmo zahar bide berri", in <strong>Euskal</strong> Eskola Publikoaren<br />
Lehen Kongresua . Gasteiz : Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia ; 215-225 .<br />
5 AZURMENDI, J . (1992) : Espainolak <strong>eta</strong> <strong>Euskal</strong>dunak. Donostia : Elkar; 546 .<br />
6 DAVILA, P . : "Educación y conflicto de lenguas en el Pais Vasco : la lucha por la<br />
alfabetización, 1860-1990" ; 4 .<br />
7 Antzeko arrazoiak erabiliko dituzte Ortiz de Zaratek <strong>eta</strong> Morazak foruen defentsan egindako<br />
lan batean, euskal administrazioa zein onuragana izan den azpimarratuz ,besteak bese, irakaskuntzaren<br />
arloari dagokionez (MORAZA, M .B . ; O . de ZARATE, R . (1852) : Vindicación de los ataques a los<br />
fueros de las Provincias Vascongadas, insertos en el periodico LA NACION1 Madrid : Imprenta de LA<br />
ESPAÑA ; 31) . Ortiz de Zarate euskal batasunaren alde agertuko da Federazio proiektuaren barruanautonomia<br />
indartzeko <strong>eta</strong>, era berean, euskal herako kultura bultzatzeko (EXTRAMIANA, J.M . (1985) :<br />
"Regionalismo y prenacionalismo en el Pais Vasco del siglo XIX", in Sitges 1982 ; 393) .
Hego <strong>Euskal</strong> Herria Estatu espainiarreko <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalaren aurrean<br />
erantzunkizuna8 .<br />
Estatu espainiarrean <strong>hezkuntza</strong>-sistema eraikitzeko lehenego urratsak ematen<br />
direneko aurreneko urte<strong>eta</strong>n ez dirudi arlo hon<strong>eta</strong>n aparteko aldak<strong>eta</strong>rik antzeman<br />
daitekeenik ; parentesi pare bat salbu, foruek eskaintzen duten markoak euskal<br />
erakundeen aldetik <strong>hezkuntza</strong> arloko kontrola ziurtatzen duen neurrian Adibidez, <strong>eta</strong><br />
Nafarroari dagokionez, herrialde hon<strong>eta</strong>ko Gorteen 1780-1781ko "Ley XLJ" legea<br />
hezkuntz arloko legislazioaren abiapuntutzat har daiteke ; XIX. mendearen haserak<br />
lehengo erasoak ekarriko ditu Estatuaren aldetik <strong>eta</strong> Cadiz-ko Konstituzioa aldarrikatzen<br />
denean -Fernando VII .a itzultzen den arte- <strong>eta</strong> lehenengo gerra karlistak iraun zuen<br />
bitartean foruak ezabatuak izango dira, Nafarroak, besteak beste, <strong>hezkuntza</strong> arloko<br />
kontrola galduko duelarik . Salbuespen hau<strong>eta</strong>z gain, euskal erakundeak, foruak direla<br />
medio, Estatuaren eskuhartzeari aurre egiteko moduan aurkituko dira ; esate baterako<br />
1916an Gasteizko udalak eskola publiko<strong>eta</strong>ko irakasleei zuzendutako araudia<br />
aldarrikatzen du ("Decretose por los Sez"zores Justicia y Ayuntamiento de esta Ciudad de<br />
Vitoria") honen berri "Procurador Síndico General" delakoari emango diolarik" . Halere,<br />
nahiz Estatuak bere uniformizazio nahiak burutzeko gaitasun efektiborik izan ez, berak<br />
ezarri legea goreneko mailan jartzen saiatuko da ; adibidez, 1825ean Gasteizko ikas plana<br />
dela <strong>eta</strong> ondorioz sortu arazoei erantzuteko asmotan, "sin peijuicio de lo que se resuelva<br />
en el plan general de Escuelas y estudios de latinidad" esan arren, Madrid-ek Gasteizko<br />
udalak erabakitakoa onartuko du <strong>eta</strong> horrela bete dadin aginduko Arabako Diputatu<br />
Nagusiari 11 ; honek ontzat emango du agindua baina funtsezko arrazoi hau erabiliz : "no<br />
se opone á los fueros, franquezas y privilegios Alaveses" 12 .<br />
8 Baita deseuskalduntzearena ere . Azurmendik dioenaren ildotik, eskolak eraiki <strong>eta</strong> hauen<br />
sostenguan udalen protagonismoa ukatzerik ez dagoen legez, nabarmena izan da ere euskara baztertzeko<br />
aurrera eramandako lana . Horra hor Lasak, nahiz <strong>eta</strong> "a primera vista" berari oso iraingarriak ez iruditu,<br />
aipatzen dituen Gipuzkoako hiru udalek irakaslean eraztun famatua erabiltzeko emandako agindua,<br />
Estatuak geroago erabiliko duen metodo "goxoa" alegia (LASA, J .I . (1968) : Sobre la enseñanza<br />
primaria en el Pais Vasco . Donostia : Auñamendi ; 29) .<br />
9 IRIARTE . A . (1988) : "Antecedentes históricos del derecho de propuesta de maestros por los<br />
ayuntamientos de Navarra", in I Congreso General de Historia de Navarra . Iruña : Príncipe de Viana ;<br />
anejo 10, 204 .<br />
lo Obligaciones de los Maestros y Maestras de Escuelas públicas de primeras letras<br />
establecidas en esta Ciudad para Niños y Niñas . 1816-XII-20 . Arabako Foru Aldundiaren Artxiboa ;<br />
leg . : DH 1265, 6 . zk .<br />
11 Cedula expedida á diez y siete de Marzo por el Real y Supremo Consejo de Castilla . Arabako<br />
Foru Aldundiko Artxiboa ; Arm . 66, leg . 25-14 .<br />
12 Valentin de Verastegui Arabako Diputatu Nagusiaren agindua (eskuizkribua) . Gasteiz 1825-<br />
IV-6 . Arabako Foru Aldundiko Artxiboa ; Ibidem .<br />
105
106 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
Foruen testuinguruan ulertu behar da ere Gipuzkoako oinarrizko irakaskuntza<br />
arautuko duen 1824ko plana` . Antzeman daitekeenez, herrialdeko erakundeen autonomia<br />
erabatekoa da : ikuskaritza funtzioak betetzeko herrialde mailako "Junta principal'<br />
izeneko batzordea izango da (Diputatu Nagusia horren buru da <strong>eta</strong> partiduko diputatu<br />
nagusiak <strong>eta</strong> juntak aukeratu ordezkariak osatuko lukete) <strong>eta</strong> herri bakoitzak bere "Junta<br />
de pueblo" izango luke (ikuskaritza zuzena batzorde nagusiko kidea izango den "visitador<br />
de escuelas" delakoaren esku geratuko litzateke), irakasleek bete beharreko baldintzak<br />
ezarriko dira <strong>eta</strong> hauen izendapena udalen esku geratuko, <strong>eta</strong> irakaskuntzaren beste<br />
hainbat alderdi ere arautuko da . Antzeko zerbait esango genuke 1829an sortu Nafarroko<br />
"Junta Superior de Educación" delakoak 1831 eko Plan y Reglamento General para las<br />
Escuelas de Primeras Letras del Reino de Navarra aldarrikatzen duenean` . Araudi hau<br />
oso zorrotza da ; zehaztuko da zein izango den, <strong>eta</strong> nolakoa, eskolen gobernua <strong>eta</strong><br />
zuzendaritza, eskola horien sailkapena, zer irakatsi, liburuak, metodoak, derrigorrezko<br />
irakaskuntza, irakasleen titulo <strong>eta</strong> izendapenak, eskolen sostengua, <strong>eta</strong>b .` ; udalek zuten<br />
irakasleak izendatzeko eskubidea, aipatu "Junta Superior de Educación" delakoak edota,<br />
eskola motaren arabera, herri<strong>eta</strong>ko "Junta subalterna" izenekoek proposaturikoen artean,<br />
ikuskaritza funtzioa sortzen den administrazio egituraren barruan kokatuko delarik' .<br />
3 .1 .1 .- Sistemaren ezarpena <strong>eta</strong> gatazkak<br />
Lehenengo gerra karlistaren ondoren <strong>eta</strong> foruak baieztatu <strong>eta</strong> gero oinarrizko<br />
irakaskuntza mailako autonomia <strong>eta</strong> kontrolak indarrean iraungo dute . Hau horrela izaki,<br />
neurri handi batean bederen, ezin da ukatu egoera aldatu denik . Gerraren eragina hainbat<br />
arlotan sentiaraziko da <strong>eta</strong> antzinako sistemaren pixkanakako gainbeherakadari hasera<br />
emango zaio ; adibidez, Nafarroko "Junta Superior de Educación" delakoa bere<br />
konpetentziak galduz joango da, azkenean "Comisión Provincial de Instrucción<br />
13 Plan para las Escuelas de Primeras Letras de Guipuzcoa . Vergara, 1924 .<br />
Ia Ikus BERRUEZO, R . (1986) : "La Junta Superior de Educación del Reino de Navarra, 1829-<br />
1836", in Principe de Viana, 177 . zk . .<br />
ts Sema-k gogoratzen digunez, dagoeneko 1817-1818 Nafarroko Gorte<strong>eta</strong>n "Junta de educación<br />
de las Cortes" sortu zen, zeinak irakaskuntza publikoaren aldeko lan interesgarria burutu zuen, baina<br />
badirudi erregeak jarritako eragozpenak ez zirela gutxi izan : Nafarroan <strong>hezkuntza</strong> arloko ardura hartuko<br />
zukeen "Junta Sup •ema" izeneko erakundeari emandako ezetza borobila izan zen (SERNA, M .P. (1988) :<br />
"Política escolar en Navarra de 1780 a 1833", in I Congreso General de Historia de Navarra. Iruña :<br />
Principe de Viana ; 493-495) .<br />
16 Plan hau originala zela uste bazen ere, Berruezok dioenaren arabera Calomarderen<br />
"Reglamento"-ren "copia literal" hutsa omen da, nahiz azpimarragarria den hainbat alde kontutan har :<br />
"estructura político-administrativa de Navarra, su legislación más progresiva : "escolaridad obligatoria,<br />
titulación de los maestros) y una mayor sensibilización ante la educación de las niñas" (BERRUEZO,<br />
R. (1986) : Op . cit . ; 158 .
Hego <strong>Euskal</strong> Herria Estatu espainian •eko hezkznntza-sistema nazionalaren aurrean 107<br />
Primaria"-k ordezkatuko duelarik l ' . Nahiz 1839ko legeak18 <strong>eta</strong> 1841ko "Ley<br />
paccionada"-k foru eskubideei eustea ahalbideratu (hori bai, "unidad constitucional"<br />
delakoaren aurka ez baldin badatoz) Estatuak, horr<strong>eta</strong>rako zailtasunak izan arren,<br />
uniformizazioaren bidean emandako urratsak hor daude . Bat egiten dugu Dávilak 19<br />
dioenarekin, Estatua, foruen marko juridikoa bizirik iraun arren, foruak arautzen dituen<br />
oinarriekin ados dagoenik ezin dela pentsatu esaten duenean . Botere <strong>eta</strong> kontrol<br />
binomioak osatu gatazkaren testuinguruan ulertu behar dugu "kontrafuero"tzat har<br />
daitezkeen neum orokorren aurrean Estatuak, euskal herrialdeei dagokienez, arau<br />
bereziak aldarrikatu behar izatea ; foruenganako errespetua baino, Estatuaren ezina<br />
azpimarratu beharko litzatekeela uste dugu (Claverok dioen bezala, foruen inguruko<br />
gatazkak gauza garbia adierazten du ; zer da Espainia?, "Nación que se concebía y no<br />
lograba naceri 20 ) . Hartu-eman horr<strong>eta</strong>n, norberak bere botereari heldu <strong>eta</strong> eutsi nahiean,<br />
Estatua <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionala eraikiz <strong>eta</strong> Hego <strong>Euskal</strong>erria bere<br />
bereizgarritasunaren defentsan, ulertu behar da euskal erakundeen erresistentzia <strong>eta</strong><br />
Estatuak "nazioa" uniformizatzeko duen nahia ezin asetzea . 1838ko irakaskuntza<br />
publikorako lege orokorrak protesta asko sortuko du euskal diputazioen aldetik, udalen<br />
autonomiaren aurkakoa den heinean, <strong>eta</strong> ez dira gutxi izango gertatzen diren<br />
"irregulartasunak" ; adibidez, Arabako "Gobierno Político" delakoak, "Habiendo<br />
observado que los Ayuntamientos constitucionales no proceden en el nombramiento de<br />
maestros para las escuelas públicas de instrucción primaria" Estatu osorako den lege<br />
horrek agintzen duen moduan, gogorarazi behar izango du, besteak beste, gobernu<br />
politiko horren oneritzia behar dela irakasleak izendatzeko momentuan 21 , nahiz <strong>eta</strong><br />
indarrean dauden foruen arabera irakasleen izendapena udalen eskubidea izan'- '- . Antzeko<br />
zerbait esan daiteke 1849an -Estatuko ikuskari "cuerpo"-a sortzen den urtean-<br />
17 IRIARTE, A .M . : Op . cit . ; 205 . "La organización educativa navarra, había quedado asimilada<br />
al régimen conubt", dira Berruezoren hitzak (BERRUEZO, R . (1986) : Op . cit . ; 159) .<br />
18 1839ko legearen ondorengo foruen eduki administratiboa ezagutzeko ikus ORTIZ de<br />
ORRUÑO . J.M . ; PORTILLO, JM . (1990) : "La foralidad y el poder provincial", in Historia<br />
Contemporánea, 4 . zk . ; 107-122 .<br />
19 FAVILA, P . (1988) : "El "problema vasco" en educac ón : conflicto y control de la enseñanza<br />
en el Pais Vasco", in Poder y Control, 1 . zk . ; 45 .<br />
20 CLAVERO, B . (1990) : "Entre revolución y tradición : Constitucionalismo y Fuerismo", in<br />
Historia Contemporánea, 4 . zk. ; 50 .<br />
21 Boletín Oficial de la Provincia de Alava 1842-XII-6 ; 97 . zk . . Archivo Provincial de Alava,<br />
secc . 5, leg, 23, 1 .<br />
22 1842ko agindu baten arabera (1842-III-14) 1838ko lege orokorra indarrean jarri zen Hego<br />
<strong>Euskal</strong> Herrian ere, baina 1844ko dekretu batek, foruen baieztapena zela <strong>eta</strong>, indarrik gabe utziko du<br />
(DAVILA P . (1988) : Educación en el Pais Vasco . . . : Op . cit . ;558) .
108 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
"provincias vascongadas"-<strong>eta</strong>ko ikuskari bana izendatzen denean, honek sortu<br />
gaitzespen<strong>eta</strong>z23, Estatua hiru herrialde horientzako ikuskari bat izendatzera behartua<br />
izango delarik (edozein eran Estatuak ezarri ikuskaritza ez da kolokan jarriko, Estatuak<br />
hartutako neum asko kolokan jarriko ez den bezala`) .<br />
Beharbada, guztien artean -<strong>eta</strong> Estatuko <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalaren zutabea<br />
den neurrian- Moyano legeak euskal erakundeen aldetik sortu erreakzioak ditugu<br />
adierazgarrien<strong>eta</strong>rikoak'-' . Esan behar da dagoeneko urte dexente dela literatura foruzaleak<br />
Estatuaren borondate uniformizatzailea zein asimilatzailea salatzen duenekoa (G . de<br />
Cortazar <strong>eta</strong> Monterok esango dute <strong>Euskal</strong> Herriaren intergrazioa bultzatzen ari dela gero<br />
<strong>eta</strong> indar gehiago duen kontzintzia nazionala duen Espainian) ; beraz, oraintxe bertan<br />
ikusteko aukera izan dugun legez, ez gara egoera berri baten aurrean aurkitzen, <strong>eta</strong> foru<br />
sistemak bizirik dirauela egia izaki, nabarmena da bere kilikolozko egoera, Estatuaren<br />
aparatu zentralizatzaileak konbatitzen duelarik ; Moyano legeak garbi asko erakutsiko du<br />
zein den alde horr<strong>eta</strong>tik <strong>Euskal</strong> Herriak -Estatuak ezarri duen dinamika honen<br />
testutinguruan- bizi duen babesgab<strong>eta</strong>suna26 . Foru aldundien akta zein idatziak aztertuz<br />
gero -<strong>eta</strong> handia da erabili dugun dokumentu kopurua-, oso luze azaltzen da hauengan<br />
haserrea piztu duten gaien zerrenda, izan ere aipatu legeak kolokan jarriko baitu,<br />
<strong>hezkuntza</strong>ren arloari dagokionez, foru eraikuntza guztia . Hauek "deber sagrado"-tzat<br />
jotzen dute foruak baieztatzen dituen 1839ko legearen aurka doan 1857koaren aurrean<br />
"S .M. "-ri errekurtsoa aurkeztea, "con la súplica de que se digne mandar suspender los<br />
23 Expediente formado con motivo dela R .O. de 6/7/1849 relativa al nombramiento de<br />
inspector . 1849 . Archivo General de Guipúzcoa ; leg . 1849 .<br />
24 Boletin Oficial de Instrucción Publica delakoaren nahitaezko erabilpena dela <strong>eta</strong>, Bizkaiko<br />
Batzar Orokorrak, "Regencia"-ren agindu baten aurrean, erabilpen hori onartuko du nahiz <strong>eta</strong> "sin<br />
peijuicŕo de los f ceros vizcainos" formula ez ahaztu (1841/IV/3 ; Junta General, Lib . ; 87 Fol : 0 Recto) .<br />
Kasu hon<strong>eta</strong>n ere antzeman daiteke, "obedezco pero no cumplo" horren aukera eskuartean ibili arren,<br />
Estatuari esaten zaiola amen .<br />
25 Alde horr<strong>eta</strong>tik adierazgarria da -jakinik nondik datorren- Etxegarai batek izen bereko artikulu<br />
ezberdin<strong>eta</strong>n lege honi buruz, baita sorturiko erreakzioei buruz ere, egindako irakurk<strong>eta</strong>: ECHEGARAY,<br />
B . (1934) : "Vehículo lingüístico utilizado para la enseñanza en el Pais Vasco", in YAKINTZA, 7 . zk. ;<br />
33-42 ; <strong>eta</strong> "Vehículo . . . (continuación)", in YAKINTZA, 8 . zk . ; 104-111 .<br />
26 GARCIA de CORTAZAR, F .; MONTERO, M . (1982) : Historia contemporánea del Pais<br />
Vasco. De las Cortes de Cadiz al Estatuto de Guernica . Donostia: Txertoa ; 13-22 (2 . arg .) .
Hego <strong>Euskal</strong> Herria Estatu espainiarreko <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalaren aurreri 109<br />
efectos de la ley de instrucción primaria" 2 ' . Dávila-k2 ' dioen bezala, Moyano legeak<br />
Araba, Bizkaia <strong>eta</strong> Gipuzkoako Foru Aldundien arteko frontea sortzeko aukera eskaintzen<br />
du "kontrafuero"-aren aurrean (Nafarroak bere aldetik joko du <strong>eta</strong> bere defentsaren<br />
ardatza "Ley Paccionada" delakoa izango da, beste herrialdeek lorturikoen antzeko<br />
emaitzekin29 ) <strong>eta</strong>, nahiz haseran arazoa irakasleak izendatzeko sisteman kokatu, hauen<br />
kritika beste arlo batzu<strong>eta</strong>ra zabalduko da (ikuskaritza, 'juntas de instrucción"<br />
direlakoak, <strong>eta</strong>b .), euskarari dagokiona ere hortxe aurkituko dugularik; hona hemen,<br />
adibide gisa, hiru diputazioek igorri idazki hori<strong>eta</strong>ko batek zer dioen :<br />
"la ley es imposible porque suprimida del círculo de la<br />
administración foral la preciosa atribución de nombrar los maestros, las<br />
escuelas se verán ocupadas por profesores extraños á la lengua y a las<br />
costumbres especiales de este país ( . . .)<br />
( . .) la ley de instrucción primaria és inaplicable por ahora por<br />
cuanto se opone abiertamente á las instituciones que Izan sido reconocidas<br />
al país y en cuya posesión en provecho comun se encuentra éste<br />
solemnemente constituido 1130 .<br />
Legea aplika ezina baldin bada ere, "por ahora", hitz hauek iragarki gisa jokatuko<br />
dute <strong>eta</strong> "Reyno"-aren uniformizazioari aurre egiteko 1939ko urriaren 25ko legeari eutsi<br />
nahiak intuitzen den bidaiaren amaieran jartzen du foru erregimena (azkeneko euskarria<br />
litzateke) ; ikusi besterik ez dago Bizkaiko Foru Aldundiak zer dioen :<br />
"Penetrada corno se halla esta Diputacion de que el obgeto y fin del<br />
Gobierno és, al parecer, introducir insensible y paulatinamente en estas<br />
provincias cuantas reformas cree conducente para que desaparezcan su<br />
sísterna peculiar administrativo, nivelándolas con las demás del Reyno,<br />
desentendiéndose cornpl<strong>eta</strong>ni nte de la ley de 25 de Octubre de 1839, está<br />
27 Araba, Bizkaia <strong>eta</strong> Gipuzkoako Foru Aldundiek 1857ko irailaren 28an igorritako idazkia .<br />
Expediente sobre las novedades dela ley de instrucción pública de 9 de septiembre de 1857 va a causar<br />
en los estblecimientos de enseñanza del País Vascongado . Archivo Provincial de Alava ; leg . DH 140,<br />
27 . zk .<br />
' S DAVILA, P . : (1988) : Educaión en el Pais Vasco . . . : Op . cit . ; 562<br />
29 Ikus IRIARTE, A .M . : Op . cit. ; 206 .<br />
30 1857ko azaroaren 6an Araba, Bizkaia <strong>eta</strong> Gipuzkoako diputatu nagusiekk izandako bilerako<br />
gai <strong>eta</strong> erabakiak . Expediente sobre las novedades . . . Archivo Provincial de Alava ; leg . DH 140, 27 . zk .<br />
Antzeko hitzak erabiliko ditu Artiñanok lege hon<strong>eta</strong>z ari denean : "obliga a que las localidades se vean<br />
en la precisión de aceptar maestros extraños al idioma vascongado, cual si se tratara e hacer<br />
desaparecer el vascuence" (ARTIÑANO, A . de (1869) : Jaungoicoa <strong>eta</strong> foruac. La causa Vascongada<br />
ante la Revolución Española. Vitoria : Sanz y Gómez, 57 ; in GARMENDIA, V . (1983) : "Los carlistas<br />
y la defensa del euskera", in Gaurko <strong>Euskal</strong> Gizrtearen sorburu hurbilak . XVIII-XIX medeak. Eusko<br />
Ikaskuntzaren IX: Biltzarra. Donostia : Eusko Ikaskuntza : 424) .
110 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
resuelta á no dejar de gestionar sobre la más insignificante innovación que<br />
se intente introducir en este Señorío, aunque solo consiga agotar sus<br />
esfuerzos sin fruto algimo i31 .<br />
Baina oraingoz, puntu bat<strong>eta</strong>raino behintzat, ez da emaitzarik faltako ; Madrid-en,<br />
desamortizazioarekin lotutako gai batzuk direla medio, irakaskuntzaren legearen inguruan<br />
eztabaidatzeko izendatu batzordeak bere fruituak lortuko ditu hiru diputazioek<br />
proposaturiko Bases para el arreglo y organización del ramo de instrucción pŕiblica ett<br />
las tres provincias Vascongadas delakoaren inguruan . Abiapuntuaren ahultasun egoera<br />
zein den, <strong>eta</strong> potere oreka Estatuaren alde nola apurtzen den antzemateko, ikusi besterik<br />
ez dago zein den, egindako proposamenean, Diputazioek izango luketen bigarren<br />
mailako presentzia : hauek "Juntas Provinciales de Instrucción Pública" hori<strong>eta</strong>n parte<br />
hartuko lukete -Estatuko egitura administratibo uniformizatuaren barruan, alegia-, <strong>eta</strong><br />
bakarrik "corregidor político o Gobierno Civil de su Provincia respectiva" -hots,<br />
Estatuaren ordezkaria- egongo ez balitz, Diputazioko ordezkariak izango luke<br />
presidentzia" . Edonola, 1859ko uztailaren 4ko dekretuak foru aldundiek proposaturikoa<br />
jasoko du, horrek, hiru herrialde hauei dagokionez, Moyano legearen aldak<strong>eta</strong> suposatuz ;<br />
horrrela indarrean iraungo du defendatzen zen hainbat eskubidek : "Junta Provincial"-en<br />
erak<strong>eta</strong>, irakasleen izendapena <strong>eta</strong> ordaink<strong>eta</strong>, junta lokalen izendapena <strong>eta</strong> irakasle<br />
eskoleei buruzko artikuluak aldatuko dira . Honela, hiru foru aldundien nahiak asetuko<br />
dira, irakaskuntzaren nolabaiteko kontrola ziurtatuko delarik . Baina -hau garrantzitsua<br />
izanik-, <strong>eta</strong> bat egiten dugu Davila-k 33 dioenarekin, Estatuak ere aparteko urratsa eman<br />
du, euskal herrialde horiek indarrean dagoen irakaskuntzako legera homologatu egin<br />
baititu neurri handi batean . Edo beste era batera esanda, nahiz <strong>eta</strong> zailtasunak izan,<br />
Estatuak pieza konformagaitza <strong>eta</strong> biurria sartzea lortu du <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalaren<br />
puzzlean .<br />
Ez zaie, ez, geroztik ere, foru aldundiei foruen defentsan aritzeko aukerarik<br />
faltako, nahiz horiek dagoeneko Estatuaren egitura administratiboaren aurka egiteko<br />
zeregin handirik ez izan` . Halere nolabaiteko <strong>hezkuntza</strong> politika autonomoa aurrera<br />
31 1857ko irailaren 28an Bizkaiko Diputazioak bidalitako idazkia . Ibidem .<br />
32 Bases para la organización del ramo de Instrucción Primaria de las tres Provincias<br />
Vascongadas ; 1 . oinarria . Expediente sobre las novedades . . . Archivo Prov. de Alava ; leg . DH 140, 27 .<br />
33 DAVILA, P . (1988) : "El "problema vasco" en educación : . . ." : Op . cit . ; 46 .<br />
34 Ehundaka txosten irakurtzeko aukera izan dugu dagoeneko Estatuaren penetrazio nabarmenaz<br />
konturatu ahal izateko . Bat aukeratzearren, interesgarria izan daiteke ikustea nola Arabako "Junta<br />
Provincial de Instrucción Primaria"-k ikuskariaren funtzioa goraipatzen duen Valladolid-eko<br />
unibertsitate- barrutiko buru den errektoreari igorritako txosten batean, ikuskari horrek, "primera<br />
autoridad civil de la Provincia" delakoarekin (Estatuko ordezkari politikoarekin, alegia) dituen harreman
Hego <strong>Euskal</strong> Herria Estatu espal» larreko <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalaren aurrean 1 1 1<br />
eramateko borondate garbia erakutsiko dute euskal erakundeek : Bizkaiko Batzar<br />
Orokorrak herrialde hon<strong>eta</strong>ko Diputazioak "Gobierno Supremo"-aren aurrean mantendu<br />
izan duen uniformizazioaren aurkako jarrera txalotuko du <strong>eta</strong> bide horri eustea aginduko<br />
dio, "Provincias Her,nanas"-ekin batera 35 ; udalek irakasle euskaldunak izenda ditzaten<br />
ahaleginak egingo ditu ere Bizkaiko Batzar Orokorrak` (Gipuzkoa ere irakasleak diren<br />
"gentes extrañas al pais que desconocen sats hábitos, carácter y hasta la lengua"<br />
kontratatzearen aurka azalduko da 37 ) ; <strong>eta</strong>b . Baina, beharbada, "Universidad Vasco-<br />
Navarra" sortzeko ahaleginak azpimarratuko genituzke 38 aipatu <strong>hezkuntza</strong>-politika<br />
autonomo hori burutzeko nahiaren testuinguruan unibertsitatea funtsezko ardatza baita ;<br />
<strong>eta</strong>, dakigunez, unibertsitate-barrutirik ez izateak irakaskuntzarekiko kontrola<br />
baldintzatzen du, zentzu horr<strong>eta</strong>n, euskal erakundeek egin dezaketeena erabat mugatzen<br />
duelarik" . Unibertsitatearen arazoari dagokionez, irakaskuntzaren beste mail<strong>eta</strong>n<br />
gertatzen ez dena, hegoaldeko euskal herrialde guzti<strong>eta</strong>ko erakundeen batasuna<br />
nabarmentzen zaigu ; 1866ko uztailan Bizkaiko Batzar Orokorrak Araba, Gipuzkoa <strong>eta</strong><br />
Nafarroarekin batera lan egiteko baimena emango dio bertako Diputazioari, helburua<br />
aipatu unibertsitatea izango delarik` . Dena den, badirudi Nafarroko lehen helburua<br />
herrialde hon<strong>eta</strong>ko unibertsitatea sortzea dela -"vista la actitud algan tanto pasiva de la<br />
vascongadas" a `- <strong>eta</strong> Diputazioko haserako eskaerak alde horr<strong>eta</strong>tik doaz : "no puede<br />
estuak direla <strong>eta</strong>, eragin handia duelako -"Otra clae de funcionarios no convendrían"- (Informe Junta<br />
Provincial de Instrucción Primaria para propagar y perfeccionar la Instrucción Primaria . Vitoria 18<br />
de Enero de 1866; Archivo Universidad de Valladolid, Leg . : 1561) .<br />
3' 1860/VII/22 ; Junta General ; Lib . : 104, Fol . : 0 Recto .<br />
36 1864/VII/22 ; Junta General ; Lib . : 106, Fol . : 0 Recto .<br />
37 Gipuzkoako "Junta de Instrucción Pública"-ren txostena (1866/11/19) . Arch . Univ . Valladolid ;<br />
leg . : 1561 .<br />
38 NAFARROKO DIPUTAZIOA (1866) : Proyecto de una Universidad Vasco-Navarra<br />
propuesto por la Diputación de Navarra á las de Vizcaya, Álava y Guipuzcoa . Iruña : Impr . Provincial .<br />
Halere ez da hau lehengo saiakera ; adibide batzuk aipatzearren, horra hor 1796an Nafarroko Foru<br />
Aldundiak unibertstitatea sortzeko ahalegina, Diputazio berak 1802an egindako gestioak, 1917an<br />
Nafarroko "Junta de Educación" delakoak duen proiektua edota 182 lan Gasteizko udalak unibertsitatea<br />
sortzeko hartutako erabakia. Ikus ESTORNES, J . (1970) : Los vascos y la unziversidad (Antecedentes y<br />
realizaciones) . Donostia : Auñamendi ; I alea .<br />
39 Gogoratu unibertsitate-barrutien banak<strong>eta</strong> <strong>eta</strong> errektoreek jokatzen duten fiskalizazio papera ;<br />
baita Estatuari dagokion ardura zuzena <strong>eta</strong> bakarra, Estatuaren omnipresentzia, ere .<br />
40 1866/VII/11 ; Junta General ; Lib . : 107, fol . : 0 Recto .<br />
ai Unibertsitatea sortzeko izendatu zen batzordearen 1866ko urriaren Seko idatzia . Iruñako Udal<br />
Artxibategia ; leg . : 70, 3 . zk .
112<br />
<strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
ménos que lamentarse de que el pais que administra carezca en los tiempos actuales de<br />
un gran centro de enseñanza "4- . Nafartarrek erabilitako arrazoiak Hego <strong>Euskal</strong> Herri<br />
osoko egoeraren beni ematen digute : bertako semeak, edo ez dute unibertsitatera joateko<br />
aukerarik, edo herritik urrundu <strong>eta</strong> arrotzak diren leku<strong>eta</strong>ra jo beharrean daude ; beraz,<br />
"conservar en los jóvenes el amor a la familia, el sentimiento patrio,<br />
el apego a sus costumbres y el respeto á las instituciones, y prepararlos<br />
para que en su propio pais puedan adquirir la ciencia y los títulos que<br />
autorizan el ejercicio de las profesiones liberales, es resolver un problema<br />
capital n43 .<br />
Zalantzarik gabe, ez da txantx<strong>eta</strong>ko proiektua ; Nafarroko Diputazioak berak dioen<br />
moduan "la Universidad concebida sería la primera de España por el número y extensión<br />
de sus facultades después de la Universidad centrali 44 ; are gehiago Diputazioaren honako<br />
hitzak kontutan hartuz :<br />
"Los intereses morales y materiales de Navarra no son exclusivos,<br />
sino que se relacionan con otros pueblos, y muy especialmente con el<br />
pueblo vascongado . El origen, el idiona, la historia, la tradición y hasta<br />
su régimen administrativo hace de las Provincias Vascongadas y Navarra,<br />
no sólo provincias hermanas sino provincias gemelas . Yel aislarse de ellas<br />
es renunciar á ventajas económicas, en alto grado valiosas, y á beneficios<br />
morales que determinan un civilización verdadera"' .<br />
<strong>Euskal</strong> Unibertsitate hori sortzeko nahia zabalagoa den, irakaskuntza maila<br />
gainditzen duen, testuinguruan kokatzen da ; unibertsitatearena ekonomikoak, ongizate<br />
arlokoak, judizialak, nekazaritza mailakoak, . . ., diren gaiek osatu marko berean kokatzen<br />
da -"dentro de sus respectivas condiciones forales"- . "Sentimiento patrio"-ari, euskal<br />
erakundeenganako errespetoari edota "nobilísimo solar"-eko bertute <strong>eta</strong> zintzotasun<br />
publiko zein pribatuei eusteko formula litzateke aipatu unibertsitatea, "Laurac-bat"<br />
lemaren itzalpean hain zuzen` . Zentzu zabalean, dimentsio politikoak lituzkeen markoan<br />
ulertu beharko litzateke unibertsitatearen arazoa ; foruek garai berriei egokituriko<br />
eszenatokian izan beharko lukete lekua -<strong>eta</strong> irakaskuntzak, hedatzen ari den gizarte<br />
42 Nafarroako Diputazioak 1866ko urriaren 29an erreginari igorritako idazkia . Irunako Udal<br />
Artxiboa ; leg . : 70, e . zk.<br />
43 Ibidem ; kurtsiba geurea da .<br />
44 Nafarroako Diputazioak Iruñako Udalari 1866ko irailaren 26an bidalitako idazkia . Iruñako<br />
Udal Artxiboa ; leg . : 70, 3 . zk .<br />
4 ' La Diputacion de Navarra á su País ; I867/VII/15 . Iruñako Udal Artxiboa ; leg . : 70, 3 . zk .<br />
46 Ibidem .
Hego <strong>Euskal</strong> Herria Estatu espainiarreko <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalaren aurrean 113<br />
berriari behar beharrezkoak diren erantzun egokiak eman behar baitzaizkio, bere biziko<br />
garrantzia du- bestela amildegirako bidean jartzeko arrisku bizian aurkituko dira, <strong>eta</strong><br />
hauekin euskal herrialde ezberdinen izaera berezia" .<br />
Baina Estatuak helburu garbia du : <strong>hezkuntza</strong> arloko uniformizazioa zein<br />
zentralizaioa, besteak beste, nahitaezko baldintza da Estatu-Nazio espainiarra eraikitzeko .<br />
Moyano legearen aldak<strong>eta</strong>ren ondoren lortu edo mantendutako autonomia maila urriaren<br />
alde atera behar izateak garbi asko erakutsiko du zein den Estatuaren borondatea,<br />
"Universidad Vasco-Navarra" bezalako nahiak <strong>eta</strong> helburuak, ondorioz, irekitzeko urte<br />
asko behar izango duen ametsen kutxan zokoratuak geratuko direlarik . 1859ko<br />
dekretuaren ondorengo urte<strong>eta</strong>n Estatuak euskal erakundeenganako nolabaiteko<br />
errespetua erakutsi badu ere, 1868ko ekainaren biko legeak 4t berriro piztuko du<br />
gatazkaren sua . Gobernuak lege hori indarrean jartzeko aukerarik izango ez badu ere -urte<br />
hortako iraileko iraultza dela medio- diputazioek berriro jo beharko dute erregina<br />
espainiarrarengana, 1857an egin zutenaren antzera, euskal berezitasunekiko begirunea<br />
eskatuz . Bergaran bildutako Araba, Bizkaia <strong>eta</strong> Gipuzkoako diputazioek adieraziko duten<br />
kezka "invasión que á las instituciones forales ocasionaría" izango da, legea aplika ezina<br />
dela azpimarratuz, <strong>eta</strong> euskal erakundei dagozkien eskubideen zerrenda zehaztuko dute :<br />
irakasleen prestakuntza "á la discr•e cción de las mismas Provincias" utzi ; zentralizazio<br />
ekonomikoari ez -ezta irakasleei ordaintzeko sistemaren aldak<strong>eta</strong>ri ere- ; Diputazioek "la<br />
conveniente digna intervención en las Juntas" izan behar dute ; ikuskarien izendapena<br />
Diputazioen esku ; udalek izendatu behar dituzte irakasleak ; <strong>eta</strong>b" . Lege hau indarrean<br />
ez jarri arren, oraintxe bertan genion bezala, bere inguruan sorturiko prozesuak euskal<br />
erakundeen ahulezia erakutsiko du ; lehenik <strong>eta</strong> behin, dagoeneko politikoki beraien gain<br />
dagoen gobernadore zibilengana j o behar izango dute, egoera honek menpekotasun maila<br />
zein den nabarmentzen duelarik, azken finean gobernadoreak jokatuko baitu ezinbesteko<br />
47 Hon<strong>eta</strong>z gain Lasak <strong>Euskal</strong> Unibertsitatea izan zitekeena lortzeko beste ahalegin batzuk ere<br />
aipatzen ditu (LASA, J . (1976) : Universidad Vasca. Zarautz : Auñamendi ; 20) . Orellak, bere aldetik,<br />
ahalegin hauen azalpen zabalagoa emango du (ORELLA, J .L. (1977) : La Universidad Vasca. Zarautz :<br />
Itxaropena ; 21-28) .<br />
48 Ley de instrucción primaria de 2 de junio de 1868, in ME .C . (1985) : Historia de la<br />
educación en España II .. . : Op . cit. ; 301-319 . Hitzez hitz, lege honek zera zio : "Quedan derogadas todas<br />
las disposiciones legales que se opongan á la presente ley" ; 1859koa ere, beraz .<br />
49 Araba, Bizkaia <strong>eta</strong> Gipuzkoako Diputazioek 1868ko ekainaren 22an Bergaran izandako<br />
bileraren akta. Arabako Foru Aldundiko Artxiboa .
114 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
bitartekari lana` : "se sirva suspender la aplicación de dicha ley i51 eskatuko diote<br />
Estatuak erabakia hartzen duen bitartean .<br />
Ez zaie, ez, ahaztuko euskal erakundeei "reiterar su enas profunda sunnisión y<br />
acatamiento á las disposiciones Soberanas de S.M. la Reina" 52 foruekiko errespetua<br />
eskatzen dutenean <strong>eta</strong>, behin baino gehiagotan, eskubide batzuk aldarrikatu baino<br />
Estatuaren politika burutzeko ezintasuna azpimarratuko dute, foruak izango liratekeelarik<br />
hori ahalbideratuko luketenak, orain arte egin izan duten moduan ; edo beste era batera<br />
esanda, Estatuak egin ez duen moduan 53 . Momentuko erretolikak <strong>eta</strong> sumisio hitzak alde<br />
batera utzirik (nabarmena baita "gloria y ventura de la Monarquía Española" ez dela<br />
zalantzan jartzen), hau azpimarratu beharko litzatekeela uste dugu : gatazka baten aurrean<br />
aurkitzen gara, Estatua <strong>eta</strong> euskal erakundeen arteko gatazka hain zuzen ; <strong>hezkuntza</strong>sistema<br />
nazionalaren eraikitze prozesuak eragin <strong>eta</strong> sortzen du egoera hori ; <strong>hezkuntza</strong>sistema<br />
nazionalaren eraikitze prozesua Estatu-Nazioaren eraikitze prozesuan ulertu behar<br />
den neurrian, nahiz hau zalantzan ez j arri, irakaskuntza mailan ere isaldatzen den botere<br />
apurrari eutsi nahia onar ezina da Estatuarentzako, oraingoz -neurri txiki batean, bederenamore<br />
eman behar badu ere .<br />
3 .1 .2 .- Hezkuntza bigarren karlistadaren urte<strong>eta</strong>n<br />
Aipatu iraileko iraultzaren ondoren, foruak bere osotasunean berrezarri <strong>eta</strong> gero,<br />
Hego <strong>Euskal</strong> Herriak iraskaskuntza mailako autonomia erabiltzeko aukera izango du .<br />
Honela, Bizkaiak, "Junta de Instrucción Pública"-ren ordez -gogoratu hau Estatuaren<br />
egituraren barruan funtsezko ardatza dela- "Comisión de Instrucción Pública" izeneko<br />
batzordea sortuko du . Baina Bizkaiak egitura propioa eratuz Estauaren egiturari<br />
nolabaiteko erantzuna eman baldin badio ere, beste gainontzeko diputazioak Estatuan<br />
indarrean dagoen legearen pean mantenduko dira, dagozkien "Juntas Provinciales" zein<br />
"Juntas Locales"-ekin jarraituz' . Edozein eran, nahiz hemen azaltzen diren egoera <strong>eta</strong><br />
jarrera ezberdinak azpimarratzea interesgarria izan -oso ondo erakusten baitu euskal<br />
' 0 Arabako Gobemadore Zibilak "Ministro de Fomento" delakoari bidalitako eskutitza . Arabako<br />
Foru Aldundiko Artxiboa .<br />
51 Arabako Foru Aldundiak Gobenadore Zibilaria 1868ko ekainaren 25ean igorritako idazkia .<br />
Arabako Foru Aldundiko Artxiboa .<br />
52 Arabako Diputazioak Gobernadore Zibilari 1868ko uztailaren Ilean bidalitako idazkia .<br />
Arabako Foru Aldundiko Artxiboa .<br />
53 Araba, Bizkaia <strong>eta</strong> Gipuzkoako Foru Aldundiek erregina espainiarrari bidalitako eskutitza<br />
(ezin izan dugu berrogeita hamar orrialde baino gehiago duen idazki luze honen data zehaztu, baina 1868<br />
udakoa -abuztu/iraila- dela esatera ausartuko ginateke) .<br />
54 DAVILA, P . (1988) : Educación en el Pais Vasco . . . : Op . cit . ; 571 .
Hego <strong>Euskal</strong> Herria Estatu espainiarreko <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalaren atarean 115<br />
erakundeen noraezeko bidaia- . autonomia horri aurre egin ahal izateko eragozpen<br />
handiena 1869ko konstituzioaren eskutik etorriko da : <strong>Euskal</strong> Diputazioak honen aurka<br />
azalduko dira, besteak beste, irakasleek Konstituzioari zin egin behar izango diotelako,<br />
horien aldetik Estatuak nahi izango duen erabateko erantzun egokia jasoko ez duelarik` .<br />
'Juntas Provinciales de Instrucción Pttblica" direlakoek lan handia hartuko dute irakasle<br />
bakoitzak aipatu juramentua "lo practique con toda urgencia" lortzeko . Agindu hori<br />
bete ez dutenentzat Irakaskuntza Publikorako Zuzendari Orokorrak "dispuso la<br />
separación de los maestros que ino hubiesen jurado la Constitución ó lo hubieren hecho<br />
con salvedades" 57 . Salbuespen hauek "sin perjuicio de los fueros, buenos usos y<br />
costumbres del Pais" formularekin bat datozenak dira <strong>eta</strong> azkenean Estatuak onartu behar<br />
izango du, <strong>Euskal</strong> Herriko egoerara egokitu beharrean aurkituko delarik berriro . Dena<br />
den, horrelako adibideei esker, antzeman daiteke, alde batetik, ze neurritaraino den<br />
Estatuarentzat garrantzitsua irakasle leialak izatea -<strong>eta</strong>, onodorioz, hauen kontrola<br />
ziurtazea-, <strong>eta</strong>, bestetik foruen inguruan Hego <strong>Euskal</strong> herrian markatzen den<br />
Estatuarekiko ezberdintasuna .<br />
Baina, zalantzarik gabe, guda karlistak53 jarriko gaitu, beste arlotan bezala,<br />
<strong>hezkuntza</strong> mailako egoera bereziaren dimentsio berriaren aurrean, gatazkaren nolabaiteko<br />
etena suposatuko duelarik . Esan daiteke, karlistek menperatzen dituzten herrialde<strong>eta</strong>n<br />
ben<strong>eta</strong>zko Estatua inposatuko dela (alde horr<strong>eta</strong>tik Bizkaiko Gobernu Zibilaren hitz hauek<br />
oso adierazgarriak direlakoan gaude : "en esta Provincia no es posible dar cumplimiento<br />
á las órdenes superiores del Gobierno respecto al raro de Instrucción pública y otras<br />
corno en las demás de España 1,59) , ez -noski- karlistek Estatu espainiarrarekiko haustura<br />
5' DAVILA, P . (1993) : Op . cit ., 38-39 .<br />
' 6 Gipuzkoako "Junta Provincial de Instrucción Pública"-k (1870/11/10) Tolosako "Junta<br />
Local"-eko presidenteari igorritako agindua (auzo eskolako irakasle bati dagokio) . Tosolako Udal<br />
Artxiboa ; B-9-9-1-2 .<br />
5' Arabako "Junta Provincial de Instrucción Pública"-k Gasteizko Alkateari bidalitako idazkia<br />
(1870/XII/26) . Gasteizko Udal Artxiboa ; Sec . : 45, leg . : 26, 13 .zk .<br />
' s Ezagunak dira karlismoaren <strong>eta</strong> euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren arteko harremanak ideologia mailan :<br />
liberalismoaren etsaiak, foruen defentsa, hizkuntza <strong>eta</strong> arraza <strong>Euskal</strong> Herriko ezaugarri berezi gisa, <strong>eta</strong><br />
erlijioaren defentsa intrantsigentea (GARMENDIA, V . (1983) : "Aspectos ideológicos del carlismo<br />
(1868-1876)", in Gaurko <strong>Euskal</strong> Gizartearen sorburu hurbilak . XVIII-XIX mendeak. Eusko<br />
Ikaskuntzaren IX. Biltzarra. Donostia : Eusko Ikaskuntza ; 65-77) . Karlismoaren ardatz ideologiko<br />
nagusiak ezagutzeko : GARMENDIA, V . (1985) : La ideología carlista (1868-1876). En los orígenes del<br />
nacionalismo vasco . Donostia : Gipuzkoako Foru Aldundia .<br />
59 Irakaskuntza Publikorako Zuzendari Orokorrak 1874ko abenduaren lean Bizkaiko Gobernu<br />
Zibilarengandik jasotako eskutitza . Archivo General de la Administración Civil del Estado ; leg . : 6233 .
116 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
nahi dutelako, gerraren halabeharrak bultzatuta baizik GO . Beraz, ondorengo lerrotan, ez<br />
dugu balizko <strong>Euskal</strong> Estatuaz hitz egiteko asmorik ; testuinguru berezi hon<strong>eta</strong>n<br />
irakaskuntzaren administrazioak zein kontrolak hartuko dituen ideologia karlistaren<br />
ezaugarriak, oso era laburrean, aztertzea dugu helburu . Oso urte gutxitan bada ere, euskal<br />
erakundeen aldetik irakaskuntzaren erabateko kontrolaz hitz egin daiteke karlistak ziren<br />
zonalde<strong>eta</strong>n . Alde horr<strong>eta</strong>tik esan behar da gerra ez dela eragozpena izango <strong>hezkuntza</strong>sistema<br />
ezberdinera iristeko hartu beharreko erabakiak hartzeko ; logikoa denez, gauzatu<br />
nahi den sistema hori, bai administrazio mailan bai ideologia mailan ere, "Estatu" berriari<br />
egokitu beharrean dago . Laburbilduz, hiru izango dira egoera berri honen ardatz nagusiak :<br />
euskal erakundeen defentsa, erlijio katokikoa G1 <strong>eta</strong> euskara .<br />
Halere, aurrera egin aurretik, <strong>eta</strong> oinarrizko arazoa den foruen defentsaren<br />
inguruan sor daitezkeen ikuspegi distortsionatu<strong>eta</strong>ik aldentzeko, euskal Diputazio<br />
liberalekin zer gertaztzen den ikusteari komenigarri deritzogu . Gure ustez, oker<br />
genbiltzake <strong>hezkuntza</strong> arloko marko bereziaren aldarrikapena karlisten ezaugarri<br />
espezifiko gisa aurkeztuko bagenu . Ikusiko dugunez, <strong>eta</strong> oraintxe bertan esan dugunez,<br />
zonalde karlist<strong>eta</strong>n gertaturikoak irakaskuntzaren kontrolaren inguruko dimentsio<br />
interesgarriaren aurrean jainko gaitu, baino horrek ez du esan nahi gatazkaren beste<br />
aldekoek, liberalek alegia, Estatu liberalaren jarrera uniformizatzailearekin bat egingo<br />
dutenik ; sinplifikazio hutsa litzateke foruek eskaintzen duten markoaren defentsa karlisten<br />
esku<strong>eta</strong>n soikik dagoela pentsatzea . Diogunaren adibide aparta eskaintze digu Araba,<br />
Bizkaia <strong>eta</strong> Gipuzkoako Diputazio liberal<strong>eta</strong>ko Diputatu Nagusiek, Estatuaren aldetik<br />
irakaskaskuntza arloko egiturei dagokien hartutako erabaki uniformizatzailea dela <strong>eta</strong>,<br />
60 Extramianak dioenez "la región conoce una independencia de hecho .Se crea un embrión de<br />
Estado carlista que, por la fuerza de las circunstancias, es un Estado vasco, pues el Estado central, salvo<br />
para Navarra, es un utero coordinador de las Diputaciones que, antes de que Don Carlos reconozca<br />
solemnemente los Fueros en toda su plenitud, han asumido poderes superiores incluso a los que tuvieron<br />
en el pasado" (EXTRAMIANA, J .M. (1982) : "Originalidad y papel del carlismo vasco en la España del<br />
siglo XIX", in JIMENEZ de ABERASTURI, J .C . (koor .) : Estudios de Historia Contemporánea del Pais<br />
Vasco . Donostia: Haranburu Editors, S .A . ; 45) <strong>eta</strong> G . Cortazarrek antzeko tesia defendatzen du<br />
(GARCIA de CORTAZAR, F . (1982) : "La Iglesia vasca . Del carlismo al nacionalismo (1870-1936)",<br />
in Ibidem; 208 . "( . .) serán precisamente las fuerzas del pretendiente las más interesadas en poner en<br />
funcionamiento, con normalidad, todos los resortes del Estado carlista, y, puesto que la enseñanza era<br />
de vital importancia, se ponen matos a la obra para reorganizarla en todos sus niveles", dio Orellak<br />
(ORELLA, J .L . : Op . cit . ; 33) . Garmendiak ere antzeko zerbait esango du : "sus preocupaciones bélicas<br />
no fueron óbice, . . . . para que cuidaran de dominios más propios de la paz, corto, por ejemplo, la<br />
enseñanza, llamando la atención el fomento de la lengua vasca" (GARMENDIA, V . (1976) : La Segunda<br />
Guerra Carlista (1872-1876). Madrid: Siglo XXI de España Editores, S .A. ; 20 . "Estado carlista" delako<br />
horri buruz, sintesi interesgarria eskaintzen du Clemente-k, Estatu horren antolak<strong>eta</strong>ri dagokionez<br />
(gobernua, ekonomia, irakaskuntza, armada, <strong>eta</strong>b .) (CLEMENTE, J.C . (1982) : Las guerras caí-listas .<br />
Barcelona : Ediciones Península ; 220-229) .<br />
61 Gai honek kokagune aparta duen irakaskuntzaren askatasunari buruz karlismoak defendaturiko<br />
tesiakezagutzeko : GARMENDIA, V . (1985) : Op . cit . ; 179-193 .
Hego <strong>Euskal</strong> Herria Estatu espainiarreko hezkaitza-sistema rrazionatarein aurrean 117<br />
"Fomento"-ko Ministeritzara 1874an helerazitako idazki batek. Horien abiapuntuak ez du<br />
itzalpeko interpr<strong>eta</strong>zioarentzako biderik ematen : foruak direla <strong>eta</strong>, irakaskuntza publikoko<br />
ardura euskal Diputazioei dagokie <strong>eta</strong> foruei esker, hain zuzen, bizi du <strong>Euskal</strong> Herriak<br />
hain egoera inbidiagana, Estatuko estatistik<strong>eta</strong>n goreneko postutan aurkituko delarik .<br />
Estatuak bere egitura administratiboa sendotzearren probintzia zein herri mailako juntak<br />
berrantolatzeko hartutako erabakiaren aurrean, honek ekarriko lukeen hauekiko euskal<br />
erakundeen menpekotasunaren aurka, horra nola azaltzen duten azkeneko hauek beraien<br />
desadostasuna :<br />
no separe del círculo de sus facultades naturales<br />
(Diputazioenak, alegia) la intervención y gestión que por fulero las compete<br />
en el ramo de la enseñanza, ni se subordine este á la accion de las Juntas<br />
Provinciales y locales reorganizadas por el decreto de 9 de Agosto, pues<br />
que sobre ser de su mica jurisdicción, de su esclusivo conocimiento todo<br />
lo atinente á esa materia, en términos de haberlas autorizado sus<br />
instituciones hasta para espedir títulos de maestros [teorian, berez<br />
Estatuari dagokiona] . . .<br />
Parte integrante de las atribuciones de los cuerpos del Pais, en<br />
conformidad con sus fuleros y libertades, cuanto con el ramo de instrucción<br />
pública se conexiona, no han tenido aplicación práctica en esta tierra,<br />
corro en las demás provincias del Reyno, las leyes en este orden dictadas .<br />
Las instituciones del Pais, su situación geográfica y sus condiciones<br />
especiales han rechazado esto ; y reconocidas y confurniadas las<br />
instituciones Vascongadas por la ley fundamental de 29 de Octubre de<br />
1839, ni en razón, ni en justicia, ni en derecho ha habido ni hay términos<br />
hábiles para el planteamiento de aquellas en esta Provincias""<br />
Beraz, euskal erakunde liberalak -<strong>eta</strong> kontutan hartu behar da gerra karlistaren<br />
erdian gertatzen den zerbait dela- "las atribuciones que por fuero competen á las<br />
Diputaciones respecto del ramo de Instrucción pública" arrazoiaren alde agertuko dira,<br />
Estatuaren egitura zentralizatuak <strong>Euskal</strong> Heinak oraindik duen irakaskuntza arloko<br />
nolabaiteko marko autonomoa irentsi ez dezan . Baina itzul gaitezen <strong>hezkuntza</strong>-sistema<br />
liberalarekiko haustura ekarri nahi omen duten karlistengana ; sistema bema ez da egun<br />
batetik bestera eraikitzen <strong>eta</strong> agintari karlistek eginahal guztiak egin behar izango dituzte<br />
irakaskuntzaren kontrola ziurtatzeko . Lehenik <strong>eta</strong> behin, sistema liberalaren <strong>hezkuntza</strong><br />
admnistrazioaren aurka egin behar izango dute, batipat sistema horren peoi leiala den<br />
irakaslearen aurka ; bestalde eskol<strong>eta</strong>ra helarazi beharko dituzte indarrean jarri nahi<br />
dituzten planteamenduak. Irakaslegoaren inguruan sortu gatazka sutsua, hain zuzen,<br />
guztiz adierazgarria da <strong>eta</strong> arazoa ulertzeko bidean jainko gaituelakoan gaude . Esate<br />
62 "Escrito de las Diputaciones vascas al Ministro de Fomento" ; 1874-XI-11 . Archivo General<br />
de la Administración del Estado, Alcalá de Henares, Caj . : 6215 .
116<br />
<strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
nahi dutelako, gerraren halabeharrak bultzatuta baizik GO . Beraz, ondorengo lerrotan, ez<br />
dugu balizko <strong>Euskal</strong> Estatuaz hitz egiteko asmorik ; testuinguru berezi hon<strong>eta</strong>n<br />
irakaskuntzaren administrazioak zein kontrolak hartuko dituen ideologia karlistaren<br />
ezaugarriak, oso era laburrean, aztertzea dugu helburu . Oso urte gutxitan bada ere, euskal<br />
erakundeen aldetik irakaskuntzaren erabateko kontrolaz hitz egin daiteke karlistak ziren<br />
zonalde<strong>eta</strong>n . Alde horr<strong>eta</strong>tik esan behar da gerra ez dela eragozpena izango <strong>hezkuntza</strong>sistema<br />
ezberdinera iristeko hartu beharreko erabakiak hartzeko ; logikoa denez, gauzatu<br />
nahi den sistema hori, bai administrazio mailan bai ideologia mailan ere, "Estatu" berriari<br />
egokitu beharrean dago . Laburbilduz, hiru izango dira egoera berri honen ardatz nagusiak :<br />
euskal erakundeen defentsa, erlijio katokikoa 0 ' <strong>eta</strong> euskara .<br />
Halere, aurrera egin aurretik, <strong>eta</strong> oinarrizko arazoa den foruen defentsaren<br />
inguruan sor daitezkeen ikuspegi distortsionatu<strong>eta</strong>ik aldentzeko, euskal Diputazio<br />
liberalekin zer gertaztzen den ikusteari komenigarri deritzogu . Gure ustez, oker<br />
genbiltzake <strong>hezkuntza</strong> arloko marko bereziaren aldarrikapena karlisten ezaugarri<br />
espezifiko gisa aurkeztuko bagenu . Ikusiko dugunez, <strong>eta</strong> oraintxe bertan esan dugunez,<br />
zonalde karlist<strong>eta</strong>n gertaturikoak irakaskuntzaren kontrolaren inguruko dimentsio<br />
interesgarriaren aurrean jarriko gaitu, baino horrek ez du esan nahi gatazkaren beste<br />
aldekoek, liberalek alegia, Estatu liberalaren jarrera uniformizatzailearekin bat egingo<br />
dutenik ; sinplifikazio hutsa litzateke foruek eskaintzen duten markoaren defentsa karlisten<br />
esku<strong>eta</strong>n soikik dagoela pentsatzea . Diogunaren adibide aparta eskaintze digu Araba,<br />
Bizkaia <strong>eta</strong> Gipuzkoako Diputazio liberal<strong>eta</strong>ko Diputatu Nagusiek, Estatuaren aldetik<br />
irakaskaskuntza arloko egiturei dagokien hartutako erabaki uniformizatzailea dela <strong>eta</strong>,<br />
60 Extramianak dioenez "la región conoce una independencia de hecho .Se crea un embrión de<br />
Estado carlista que, por la fuerza de las circunstancias, es un Estado vasco, pues el Estado central, salvo<br />
para Navarra, es un mero coordinador de las Diputaciones que, antes de que Don Carlos reconozca<br />
solenmemente los Fueros en toda su plenitud, han asumido poderes superiores incluso a los que tuvieron<br />
en el pasado" (EXTRAMIANA, J.M . (1982) : "Originalidad y papel del carlismo vasco en la España del<br />
siglo XIX", in JIMENEZ de ABERASTURI, J.C . (koor .) : Estudios de Historia Contemporánea del Pais<br />
Vasco. Donostia : Haranburu Editors, S .A . ; 45) <strong>eta</strong> G . Cortazarrek antzeko tesia defendatzen du<br />
(GARCIA de CORTAZAR, F . (1982) : "La Iglesia vasca . Del carlismo al nacionalismo (1870-1936)",<br />
in Ibidem ; 208 . "( . .) serán precisamente las fuerzas del pretendiente las más interesadas en poner en<br />
funcionamiento, con normalidad, todos los resortes del Estado carlista, y, puesto que la enseñanza era<br />
de vital importancia, se ponen manos a la obra para reorganizarla en todos sus niveles", dio Orellak<br />
(ORELLA, J .L . : Op . cit . ; 33) . Garmendiak ere antzeko zerbait esango du : "sus preocupaciones bélicas<br />
no fueron óbice, . . ., para que cuidaran de dominios más propios de la paz, corto, por ejemplo, la<br />
enseñanza, llamando la atención el fomento de la lengua vasca" (GARMENDIA, V . (1976) : La Segunda<br />
Guerra Carlista (1872-1876) . Madrid : Siglo XXI de España Editores, S .A . ; 20 . "Estado carlista" delako<br />
horri buruz, sintesi interesgarria eskaintzen du Clemente-k, Estatu horren antolak<strong>eta</strong>ri dagokionez<br />
(gobernua, ekonomia, irakaskuntza, armada, <strong>eta</strong>b .) (CLEMENTE, J .C . (1982) : Las guerras carlistas .<br />
Barcelona : Ediciones Península ; 220-229) .<br />
6 t Gai honek kokagune aparta duen irakaskuntzaren askatasunari buruz karlismoak defendaturiko<br />
tesiak ezagutzeko : GARMENDIA, V . (1985) : Op . cit . ; 179-193 .
Hego <strong>Euskal</strong> Herria Estatu espainiarreko <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalaren aurrean 117<br />
"Fomento"-ko Ministeritzara 1874an helerazitako idazki batek. Horien abiapuntuak ez du<br />
itzalpeko interpr<strong>eta</strong>zioarentzako biderik ematen : foruak direla <strong>eta</strong>, irakaskuntza publikoko<br />
ardura euskal Diputazioei dagokie <strong>eta</strong> foruei esker, hain zuzen, bizi du <strong>Euskal</strong> Herriak<br />
hain egoera inbidiagarria, Estatuko estatistik<strong>eta</strong>n goreneko postutan aurkituko delarik .<br />
Estatuak bere egitura administratiboa sendotzearren probintzia zein herri mailako juntak<br />
berrantolatzeko hartutako erabakiaren aurrean, honek ekarriko lukeen hauekiko euskal<br />
erakundeen menpekotasunaren aurka, horra nola azaltzen duten azkeneko hauek beraien<br />
desadostasuna :<br />
no separe del círculo de sus facultades naturales<br />
(Diputazioenak, alegia) la intervención y gestión que porf cero las compete<br />
en el ramo de la enseñanza, ni se subordine este á la accion de las Juntas<br />
Provinciales y locales reorganizadas por el decreto de 9 de Agosto, pues<br />
que sobre ser de su mica jurisdicción, de su esclusivo conocimiento todo<br />
lo atinente á esa materia, en términos de haberlas autorizado sus<br />
instituciones hasta para espedir títulos de maestros [teorian, berez<br />
Estatuari dagokiona] . . .<br />
Parte integrante de las atribuciones de los cuerpos del Pais, en<br />
conformidad con sus fueros y libertades, cuanto con el ramo de instrucción<br />
pública se conexiona, no han tenido aplicación práctica en esta tierra,<br />
congo en las demás provincias del Reyno, las leyes en este orden dictadas .<br />
Las instituciones del Pais, su situación geográfica y sus condiciones<br />
especiales han rechazado esto ; y reconocidas y confirmadas las<br />
instituciones Vascongadas por la ley fundamental de 29 de Octubre de<br />
1839, ni en razón, ni en justicia, ni en derecho ha habido ni hay términos<br />
hábiles para el planteamiento de aquellas en esta Provincias i62 .<br />
Beraz, euskal erakunde liberalak -<strong>eta</strong> kontutan hartu behar da gerra karlistaren<br />
erdian gertatzen den zerbait dela- "las atribuciones que poi- fuero competen á las<br />
Diputaciones respecto del ramo de Instrucción pública" arrazoiaren alde agertuko dira,<br />
Estatuaren egitura zentralizatuak <strong>Euskal</strong> Herriak oraindik duen irakaskuntza arloko<br />
nolabaiteko marko autonomoa irentsi ez dezan . Baina itzul gaitezen <strong>hezkuntza</strong>-sistema<br />
liberalarekiko haustura ekarri nahi omen duten karlistengana ; sistema berria ez da egun<br />
batetik bestera eraikitzen <strong>eta</strong> agintari karlistek eginahal guztiak egin behar izango dituzte<br />
irakaskuntzaren kontrola ziurtatzeko . Lehenik <strong>eta</strong> behin, sistema liberalaren <strong>hezkuntza</strong><br />
admnistrazioaren aurka egin behar izango dute, batipat sistema horren peoi leiala den<br />
irakaslearen aurka ; bestalde eskol<strong>eta</strong>ra helarazi beharko dituzte indarrean jarri nahi<br />
dituzten planteamenduak . Irakaslegoaren inguruan sortu gatazka sutsua, hain zuzen,<br />
guztiz adierazgarria da <strong>eta</strong> arazoa ulertzeko bidean jarriko gaituelakoan gaude . Esate<br />
62 "Escrito de las Diputaciones vascas al Ministro de Fomento" ; 1874-XI-11 . Archivo General<br />
de la Administración del Estado, Alcalá de Henares, Caj . : 6215 .
118 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
baterako,irakasle karlistei ere "que ha trabajado en favor de la Justa Causa ib3 ("Don<br />
Carlos"-ena, alegia) zehaztea ahaztuko ez zaien bezala, "el incontestable mérito de<br />
haberse negado á jurar la Constitución de 1869" 64 bezalako argudioek irakasle liberaleen<br />
aurkako "ehizaren" berri ematen digute ; karlistekin bat egiten ez duten irakasleak beren<br />
lanpostu<strong>eta</strong>tik kenduko dituzte Diputazioek <strong>eta</strong> errepresio gogorragoaren beldur izango<br />
denik ez da faltako ("se han visto precisados á ausentarse de sus destinos, previa<br />
autorización, por amenazas graves de los carlistas" esango du Bizkaiko Gobernu<br />
Zibilak), irakasle hauek hirburu<strong>eta</strong>ra emigratu <strong>eta</strong> konstituzionalak diren udalen babesaren<br />
bila jo beharko dutelarik66 . Karlistek, beraz, "afectos a la causa" beharrezkotzat joko<br />
dituzte' hezurtza-sistema liberaletik aldegintzeko <strong>eta</strong> kontrolatzen duten lurraldean<br />
sistema paraleloa sortzeko <strong>eta</strong> irakasle leialengan bilatuko dute sostengua helburu hori<br />
burutzeko .<br />
Eta zeintzuk dira "Estatu" karlista horr<strong>eta</strong>n gauzatu nahi diren proiektuak"<br />
Beharbada Bizkaian 1875ean eratu "Junta Superior de Instrucción Pública y Sanidad"<br />
izenekoak egindako lanaren azterk<strong>eta</strong> oso interesgarria izango da, erakunde honek<br />
burutuko baitu, oinarrizko irakaskuntzari dagokionez, proiekturik deigarrien<strong>eta</strong>riko bat .<br />
Zalantzarik gabe "Junta" honen ekarpenik interesgarriena Bases para la forinación del<br />
Reglamento de las Escuelas de Instrucción primaria-n aurkituko dugu . Oinarri hauen<br />
G3 Irakasle plaza betetzeko Tolosako Udalari bidalitako idazkia (1874/IV/13) . Tolosako Udal<br />
Artxiboa, b-9-5-1-15 .<br />
64 Gipuzkoako "Junta Provincial de Instrucción Primaria"-k (ez "Junta Provincial de Instrucción<br />
Pública"-k -bata karlista da <strong>eta</strong> liberala bestea) Tosolako udalari irakasle bat izendatzeko proposamena<br />
(1874-IX-29) : Tolosako Udal Artxiboa, B-9-5-1-15 .<br />
6s Bizkaiko Gobernu Zibilak "Fomento"-ko Ministeritzara igorritako idazkia, non irakaslegoaren<br />
beni ematen den (18741XI/25) . Archivo General de La Administración Civil del Estado ; leg . : 6233 .<br />
66 DAVILA, P . (1993) : Op . cit . ; 40-42 .<br />
67<br />
Edozein eran ere, agintari karlistek, foruen izenean <strong>eta</strong> udalen autonomiaz baliatuz burutu<br />
diren "escandaloso abusos"-en aurrean, kontrol neurri batzuk ezarriko dituzte <strong>eta</strong> irakasleen kontra<br />
joateko agindua emango "mientras no se acumulen contra ellos justas quejas a juicio de la Junta, y<br />
Superior aprovación de la Excma . Diputación" ("Junta Superior de Instrucción pública y Sanidad del<br />
Señorio"-k Bizkaiko Foru Aldundiari igorritako idazkia . Archivo de la Real Academia de la Historia ;<br />
Fondo Pirala, leg . : 9-6912) .<br />
68 Ondorengo lerrotan proiektu zehatz batzuei helduko diegu baina interesgarria iruditzen zaigu,<br />
garaiko giroa zein zen antzemateko, Extramianak aipatzen duen adibidea hona ekartzera : Novia<br />
Salcedok, Artiñianok, . . ., osatzen duten Bilboko "Asociación Católica" izeneko elkarteari lotuta dagoen<br />
"Academia Literaria" delakoaren aldizkariak, bigarren gerra karlista hon<strong>eta</strong>n argitaratu La Juventud<br />
Católica Vizcaina-k hain zuzen, euskarak leku pribilejiatua izango lukeen <strong>hezkuntza</strong>-sistemaren alde<br />
agertzen zaigu (EXTRAMIANA, J .M . (1985) : Op . cit . ; 396) .
Hego <strong>Euskal</strong> Herria Estatzi espainiarreko <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalaren aurreni 119<br />
arabera, <strong>eta</strong> eskol<strong>eta</strong>ko administraziori zein kontrolari dagokionez, Diputazioak hartuko<br />
luke bere gain oinarrizko irakaskuntzaren gobernua <strong>eta</strong> zuzendaritza Bizkaiko herrialdean,<br />
"Junta Superior de instrucción pública" osatuko luketen partaideak izendatuko<br />
lituzkeelarik (hau<strong>eta</strong>ko bi elizgizonak behar lukete izan) . Herriko juntak eskol<strong>eta</strong>ko<br />
ikuskaritzaz arduratuko lirateke <strong>eta</strong> "Junta Superior"-ek, beste gauza batzuen artean,<br />
udalek zenbat eskola <strong>eta</strong> ze motatakoak mantendu beharko lituzketen, irakasleen soldata<br />
barne, erabakiko luke . Bestalde, euskararen irakaskuntzari dagokion oinarria<br />
interesgarrienarikoa dela esango genuke ; goreneko junta horren esku<strong>eta</strong>n geratuko<br />
litzateke honako ardura hau : "escogitar los medios conducentes para introducir y<br />
promover la ensetianza de la lengua Vascongada en las escuelas del Setorio" 69 . "Bases"en<br />
aurreneko toxtenean guztiz esaguratsua den adierazpenak emango digu euskararen<br />
irakaskuntzaren beharraren berri :<br />
"De suma importancia bajo todos los conceptos es el cultivo del<br />
idiona que como el irás rico de los tesoros tradicionales nos ligaron<br />
nuestros mayores. En el honor de Vizcaya está el conservarla, cultivarla<br />
y perfeccionarla, generalizándola además por todos los ámbitos de su<br />
jurisdicción y haciendola estensiva a todas las clases sociales, hasta<br />
elevarla á idioma oficial, en sustitución, ó al menos al igual, del<br />
Castellano, que há invadido hasta las ultimas aldeas, relegando al olvido,<br />
y alían hasta el desprecio de ciertas jentes, la venerada lengua euzca •a,<br />
arrinconada y abandonada al uso rutinario de las últimas clases"` .<br />
Oker ez bagaude, hau da euskal erakunde bateko irakaskuntza arloko organo<br />
espezifiko batek horrelako adierazpena egiten duen lehenengoa . Apologia<br />
ideologizatzaileen gainetik, argi <strong>eta</strong> garbi agertzen zaigu euskararekiko helburu politikoa :<br />
euskarak zer edo zer izan behar badu gizarte osorako hizkuntza behar du izan, herrialde<br />
osoko maila guzti<strong>eta</strong>n erabilgarria, hizkuntza ofiziala, helburu horri erantzuteko<br />
nahitaezko bidean euskarak bere lekua izan behar du eskolan bere irakaskuntza ofiziala<br />
bihurtuz . Dena dela -ez genuke guk kritikatzen dugun zuloan erori nahi-, adierazpenak<br />
adierazpen, ezin da ukatu adierazpen hon<strong>eta</strong>n su artifizialak falta ez direnik <strong>eta</strong>, gure<br />
eritziz, gaztelania ordezkatzeko balizko nahi horrek ez du sinesgarritasun handirik ; ikusi<br />
besterik ez dago, aurretik esandakoaren ondoren, nola hozten diren hasierako asmo<br />
beroak. "En las patrióticas mairas de esta Junta" bi hizkuntzen irakaskuntza, "simultaiea<br />
é igualmente aumentada", kontutan hartzen da ; halere, dagoeneko lehenengo<br />
69 Bases para la formación del Reglamento de las Escuelas de Instrucción primaria de este<br />
M.N. y M.L. Señorio de Vizcaya; 6 . oinarria . Archivo General de la Administración Civil del Estado .<br />
Fondo Pirala, leg . : 9-6912 .<br />
70 "Junta Superior de Instrucción pública y Sanidad del Setiorio" delakoak aipatu Bases-ak<br />
Bizkaiko Foru Aldundiari bidalitakoan egindako txostena . Archivo General de la Adminsitración Civil<br />
del Estado . Fondo Pirala, leg . : 9-6912 .
120 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
adierazpenarekiko aldak<strong>eta</strong> nabarmena izanik ere, horrek suposatuko lukeen<br />
berrikuntzaren aurrean beldur agertzen zaigu, <strong>eta</strong> sor zitezkeen arazoak ekiditzeko, baita<br />
eskolen martxa erregularra ez eragozteko ere, euskararen (<strong>eta</strong> beti "-ren") irakaskuntzari<br />
hasera eman aurretik hausnark<strong>eta</strong> sakona beharko litzateke aipatu erakundearen ustez .<br />
Bestalde, nahiz irakasleen izendapena udalei dagokiela aitortu oinarri hau<strong>eta</strong>n,<br />
egitura hierarkikoaren eragina isladatuko da, izendapen horrek "Junta Superior"-ek<br />
proposaturikoen artean izan behar bailuke . Kontrolarekiko ardura nagusia da<br />
irakaslegoaren gai honi dagokionez ere ; lehen ikusi dugun administrazio egitura<br />
funtsezkoa dela <strong>hezkuntza</strong> politika burutu nahi izanez gero, <strong>eta</strong> hemen nabarmena da<br />
baldintza hau bete nahia, horr<strong>eta</strong>rako aipatu egiturak sortuko direlarik . Horrela, udalek<br />
izendatuko badituzte berain eskol<strong>eta</strong>ko irakasleak, oraintxe bertan zehaztu dugun<br />
baldintza pean, irakasle horiek beren lanpostutik kendu ahal izateko," Junta"-ren filtroa<br />
pasa ondoren, Diputazio Orokorraren oneritzia beharko litzateke . Izan ere, irakaskuntza<br />
arloan burutu nahi diren aldaketek antolatzen ari den erreformaren nolabaiteko<br />
egonkortasuna eskatzen dute <strong>eta</strong>, zentzu horr<strong>eta</strong>n, irakaslegoaren mugikortasun eza<br />
funtsezko baldintzatzat hartua izango da, modu hon<strong>eta</strong>n udal askotan gertatu gehikeria<br />
<strong>eta</strong> neurrigabekeriei erantzun nahi izango zaielarik .<br />
Bizkaian gertatu bezala, Gipuzkoan ere, Diputazio karlistak antzeko<br />
planteamenduak egingo ditu, 1874an eratu herrialde hon<strong>eta</strong>rako "Junta de Instrucción<br />
Primaria" delakoaren bidez. Arestian egin dugun legez, 1875eko Gipuzkoako<br />
Re,-lamento Provisional de las Escuelas de Instrucción Primaria" aztertzeak <strong>hezkuntza</strong><br />
arloko euskal erakundeen helburu politikoen nondik norakoak ezagutzeko bidean jariko<br />
gaitu . Araudi honen hitzaurrean nabarmena da "Junta" gipuzkoarrak irakaskuntzari<br />
ematen dion garrantzi politikoa, Espainiako <strong>hezkuntza</strong>-sistemari -<strong>eta</strong> honen barruan<br />
irakaslegoari- garai horr<strong>eta</strong>ko kalteak eragozten dizkiolarik ; zorionez erlijioak <strong>eta</strong><br />
euskarak aparteko babesa ekarri diote herrialde honi <strong>eta</strong> hauek izango dira, hain zuzen,<br />
irakaslegoaren gaiarekin batera, araudi honen zutabe nagusiak, guzti hau, esan beharrik<br />
ez dago, "antiguas costumbres y fueros venerados" -en itzalpean .<br />
Pentsa zitekeen, araudiari gainbegirada bota ondoren, <strong>hezkuntza</strong>-sistema<br />
gipuzkoarraren aurrean gaudena, baina horrelako adierazpena azaleko irakurk<strong>eta</strong>ren<br />
ondorioa besterik ez litzateke izango <strong>eta</strong>, beraz, arinkeritan erortzea . Egia da, testuaren<br />
arabera, euskal erakunde honek, Diputazioak, oinarrizko iraskuntza osoa arautuko duela<br />
<strong>eta</strong> honen gaineko erabateko kontrola izango duela : zer irakatsi, eskola motak<br />
(publikoak), irakaslegoa, hauen izendapena, eskolak, metodoak, ikasleak, eskola orduak,<br />
erlijio mailako praktikak, testuliburuak, azterk<strong>eta</strong>k, eskolaurrea zein helduen eskolak,<br />
eskola pribatuak, eskolen zuzendaritza, ikuskaritza, egitura administratiboa, irakasle<br />
71 Reglamento Provisional de las Escuelas de Instrucción Primaria de la M.NX y M.L.<br />
Provincia de Guipúzca . Azpeitia : Imprenta de la excma . Diputación á cargo de Pablo Martinez, 1875 .
Hego <strong>Euskal</strong> Herria Estatu espainiarreko hezkmuza-sistema nazionalaren aurrean 121<br />
tituluak, oposak<strong>eta</strong>k, etorkizunerako irakaslego eskola . Ezin da ukatu 132 artikulu dituen<br />
araudi honek ez duela beste edozein gobernuk ezarri lege edota araudiaren inbidiarik,<br />
dakusan zehazkizun <strong>eta</strong> zelo maila XIX . mendeko askorena gainditzen duelarik . Hala <strong>eta</strong><br />
guztiz, Diputazioak oinarrizko irakaskuntzaren erabateko kontrola izan arren, ezin da esan<br />
espainiartzat har daitekeen eredua apurtzen duenik .<br />
Uka ezina da ere, esate baterako, euskararen presentziak bere ikutu berezia ematen<br />
diona araudi honi, baina -norberak ikusi nahi duenaren gainetik- nabarmena da honek<br />
jokatzen duen zubi funtzioa : lehenengo irakaskuntzaren oinarrizko mailan euskararen<br />
irakaskuntza (irakurk<strong>eta</strong>, idazk<strong>eta</strong> <strong>eta</strong> gramatika) gaztelaniaren irakaskuntzaren aurretik<br />
joango da72 -<strong>eta</strong> euskaraz irakatsiko den gauza bakarra "Historia Sagrada" delakoa daoinamzko<br />
irakaskuntzaren goi mailako irakaskuntza osoa gaztelaniaz izango delarik .<br />
Egoera honek ineteresgarria den zerbait adierazten du : euskararen defentsak funtsezko<br />
oinarri gisa jokatuko du euskal erakundeen aldetik irakaskuntzaren kontrolarekin<br />
jarraitzeko -Gipuzkoako Diputazioa kasu hon<strong>eta</strong>n- baina, era berean, euskal<br />
alfab<strong>eta</strong>kuntza gaztelaniaren irakaskuntzara zuzenduriko helburuaren fase bat besterik ez<br />
da izango 73 ; populazioaren gehiengoa euskalduna den herrialdean bapateko<br />
uniforrnizazioak kalte ugari sortuko luke" <strong>eta</strong>, bitxia badirudi ere, euskarak funtsezko<br />
papera bete behar izango du hizkuntz uniformizazioan, euskararen erabilpenak<br />
gaztelaniaren ikaskuntza erraztuko baitu, behin behineko elebitasuna dela medio'' .<br />
Bestalde, diogunaren ildotik jarraituz, irakaskuntzaren edukiei begiratu besterik ez dago<br />
araudi honek duen izaera espainiarraz ohartzeko : oinarrizko mailan "se recomienda el<br />
estudio de los rudimentos de Historia de Espa -a" <strong>eta</strong> goi mailan, Espainiako historia<br />
irakasteaz gain, "Elementos de Geografía, particularmente la de España" irakatsi behar<br />
72<br />
Alde horr<strong>eta</strong>tik agindu zehatzak eman ziren, horr<strong>eta</strong>rako herrialdeko oinarrizko irakaskuntzako<br />
juntak herri<strong>eta</strong>koak ikuskari lana bete zezaten eskatu zuelarik (Circular de la Junta Provincial de<br />
Instrucción Primaria de Guŕpúzcoa (1875/1X122) ; Gipuzkoako Artxibo Orokorra, 22-B) .<br />
' <strong>Euskal</strong> <strong>eta</strong> erdal alfab<strong>eta</strong>tzearen arteko harremana historikoki zein izan den ulertzeko ikus<br />
DAVILA, P . ; EIZAGIRRE, A . (1992) :"Alfabetización y euskaldunización en <strong>Euskal</strong> Herria", in Leer<br />
y escribir en España. Doscientos años de alfabetización . Madrid: Fundación Germán Sánchez Ruipérez ;<br />
187-211 .<br />
74 Hau Eguren bezalako liberal batek ere ikusten zuen, <strong>eta</strong> gaztelania ikasteko metodoaren<br />
barruan euskararen zubia ezinbestekotzat joko zuen (EGUREN, J .M . (1867) : Método práctico para<br />
enseñar el castellano . Gasteiz . - "Institución Sancho el Sabio" ; A .T.V . 2793) (Gipuzkoako Diputazioari<br />
igoriitako medotodoa dugu hau) .<br />
75 Halere, <strong>eta</strong> hau ukatzea itxu jokatzea litzateke, ez dira salbuespenak falta <strong>Euskal</strong> Herriko<br />
historian ; orokorrean dioguna horrela bada, egia da ere euskara ez galtzeko euskararen irakaskuntza<br />
behar beharrezkoa ikusi duten hainbat pertsonai izan direla (Iturriaga . Ulibarri, Uriarte, <strong>eta</strong>b . XIX .<br />
mendearei dagokionez) ; edozein eran ez genuke esango hau euskal erakundeen jarrera nagusia izan<br />
denik .
122 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (189 .5-<strong>1923</strong>)<br />
izango da, bertako historia edota geografiari buruzko inongo aipamenik egiten ez den<br />
bitartean . Gure eritziz, garbi dago euskal agintari karlistek orokorrean, <strong>eta</strong> irakaskuntza<br />
arloan ere, egin nahi izan dutena Estatu liberalaren aurka jotzeko helburuak bultzatua izan<br />
dela <strong>eta</strong> "el día suspirado de la restauración de la monarquía tradicional" horren zai ;<br />
espainiar monarkiaren itzalpean foruak babes daitezkeelako bai, baina ez Espainia gauza<br />
arrotza balitza bizi dutelako" .<br />
Ez genituzke gerra karlistaren garaiari eskainitako lerro hauek bukatu nahi<br />
unibertsitatearen gaiari buruzko aipamenena egin gabe . Estatu karlistaren markoan<br />
Oñatiko unibertsitatea berririkia izango da, momentu horr<strong>eta</strong>n (1874) <strong>Euskal</strong> Herriak<br />
ordurarte ukatu izan zaion goi milako irakaskuntzako zentrua izango duelarik. Nahiz hau<br />
berez interesgarria izan, gure aldetik urte berean, <strong>eta</strong> Oiñatiko Unibertsitatea horren<br />
zentzu <strong>eta</strong> buru izango delarik, sortu unibertsitate-barrutia azpimarratuko genuke : euskal<br />
unibertsitate-barrutiaz hitz egin daitekeen lehen aldia dugu -"Las cuatro provincias vasconavarras<br />
formarán para fines académicos un distrito universitário""- . Ez dakigu zer<br />
eman zezakeen euskal unibertsitate-barruti horrek, hau arautzeko "Real Orden"-ak dioen<br />
horr<strong>eta</strong>z gain, baina Oiñatiko unibertsitea irekitzea gerraren testuingu hutsean ulertu behar<br />
delakoan gaude -espainiar unibertstate karlista litzateke, besterik gabe-, <strong>eta</strong> "servir á Dios<br />
y honrar mucho á la Patria . . . y la lealtad a sus Reyes i78 goi mailako euskal irakaskuntzzentrua<br />
izan zitekeenetik urruntzen gaituela deritzogu .<br />
Orokorrean, <strong>eta</strong> laburpen gisa, esango genuke, foruek indarrean iraun duten<br />
bitartean, euskal erakundeek zorroztasun handiz jokatu dutela Espainiako gobernuak<br />
<strong>hezkuntza</strong> arloan har zezakeen edozein erabaki foruen aurka joan ez zedin . Ikusitakoaren<br />
arabera ezin uka daiteke euskal erakundeen arteko nolabaiteko jarrera amankomuna izan<br />
76 Dena dela, sinplekeri<strong>eta</strong>n ez erortzeko, hau zertxobait argitu beharko genuke . López Adanek<br />
dioenez, fenomeno karlistaren berri eman nahi izanez gero, <strong>Euskal</strong> Herriari dagokionez, Antzinako<br />
Erregimenaren defentsa "hutsa" azpimarratzearekin ezin gintezke gerat ; akulturazio arrazoiak zein maila<br />
ekonomikokoak ere jokuan daude, baita arrotza den inbasioarena ere ; beste gauza bat da karlismoaren<br />
zuzendaritza jauntxo erreakzionarioen eskutan egotea edota guztiz intrantsigentea den Elizaren eragina<br />
nabarmentzea (LOPEZ ADAN, E . (1978 ) : Del carlismo al nacionalismo burgués . Donostia : Txertoa ;<br />
51-67) . Garmendiak karlismoaz baino, karlismo<strong>eta</strong>z hitz egitea zuzenagoa dela deritzo (GARMENDIA,<br />
V . (1985) : Op . cit.) . Ikusi ere LAZARO, R .M . (1982) : "Poder carlista y respuesta popular", in Sancho<br />
el Sabio, 2 . zk. ; 109-130 .<br />
77 "Real Orden creando un Distrito Universitario, cuyo centro y cabez será la Universidad de<br />
Otiate, y prescribiendo reglas para el concierto y armonía entre la Universidad y Establecimiento de<br />
Enseñanza del Distrito", in ORDOÑEZ, S . (1875) : Discurso inagural que en la apertura de la Real y<br />
Pontificia Universidad de Oïrate verificada por .M. S el Rey Don Carlos VII el 16 de diciembre de 1874<br />
pronuncio el Sr. D. Salvador Ordoñez Abadía . Tolosa : Imprenta Real ; 5 . eranskina, 38.<br />
78 ORDOÑEZ, S . : Op . cit . ; 10-11 . "Dios, Patria y Rey" lema askotan argetzen bada ere, badirudi<br />
foruek ez dutela arr<strong>eta</strong> berezirik merezi euskal barruti hori sortzen denean .
Hego <strong>Euskal</strong> Herria Estatu espainiarreko <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalaren atarean 123<br />
denik irakaskuntza mailan dagoen gatazkaren erdian kontrolari eutsi nahi izatea<br />
ezaugarririk nagusien<strong>eta</strong>rikoa izanik, <strong>eta</strong> honen barruan honako hauek ditugu <strong>hezkuntza</strong>politikaren<br />
ardatz nagusiak (maila ideologikoan bederen) : irakaslegoa, ikuskaritza,<br />
<strong>hezkuntza</strong>-administrazioa, <strong>eta</strong> euskara" . Halere, foruek -<strong>eta</strong> hauen defentsak- bere<br />
funtzioa bete arren, ezin da gure ustez pentsatu Estatuan orokorra den <strong>hezkuntza</strong><br />
esparruko errealitatearekiko aldak<strong>eta</strong> nabarmenik dugunik : gaztelaniaren inposak<strong>eta</strong><br />
agerikoa da -<strong>eta</strong> ez bakarrik Estatuaren jarrera uniformatzailearengatik, euskal<br />
agintariaren espainiarrekiko zal<strong>eta</strong>sunarengatik ere- ; hizkuntzaz gain, <strong>eta</strong> ez beti -ezta<br />
gutxiagorik ere-, espainiar curriculumaz hitz egin daiteke <strong>Euskal</strong> Herrian, Estatuko beste<br />
herrialdeekiko ezberdintasun berezirik ez baitago ; Estatuaren egitura administratiboa <strong>eta</strong><br />
burokrazia pixkanaka bere leku protagonista hartuz joan dira, Estatuaren presentzia, nahiz<br />
euskal erakundeek aurkako ahaleginak egin, gero <strong>eta</strong> nabarmenagoa izango delarik . Hitz<br />
batean esanda, nola edo hala, izandako gatazken gainetik <strong>eta</strong> administrazio arloko botere<br />
mailari eutsi nahi izan arren, <strong>Euskal</strong> Herriak ezin izango du Estatuaren zentralizazio zein<br />
uniformizazioarengandik ihes egin .<br />
3 .2.- Kultura, <strong>hezkuntza</strong> <strong>eta</strong> fuerismoa<br />
Foruak indargabetuko dituen legeak (1 876/VII/2 1) urrats garrantzitsua suposatuko<br />
du <strong>hezkuntza</strong> arloko uniformizazioaren esparruan -<strong>hezkuntza</strong>-sistema erabat<br />
zentralizaturik baitago- (baita Estatu-Nazio espainiarraren eraikitze prozesuaren<br />
sendotzean ere"'), <strong>eta</strong> Estatua <strong>eta</strong> <strong>Euskal</strong> Herriaren arteko harremanak erabat aldatuko<br />
dira ; euskal diputazioak, zentralismoaren sarean han bat besterik ez izaki, <strong>Euskal</strong> Herriko<br />
berezitasunen alde egin dezaketena guztiz mugaturik geratuuko da, beraien arteko<br />
elkarlanerako biderik gabe' . Estatu karlistaren parentesiaren ondoren edozein gerrak<br />
79 Garmendiak administrazio karlista euskararen alde borrokatu dela dio ("misión patriotica"<br />
litzateke), baina ezin da ahaztu ere -<strong>eta</strong> berak hala aitortzen du- karlistentzako hizkuntza "pozoin"<br />
liberalaren aurkako baliabide eraginkorra dela, modu hon<strong>eta</strong>n <strong>Euskal</strong> Herria babestuko litzatekeelarik<br />
(GARMENDIA, V . (1983) : Los carlistas y la defensa del euskera", in Gaurko <strong>Euskal</strong> gizartearen<br />
sorburu hurbilak . . . : Op . cit . ; 423-424) .<br />
30 Garcia de Cortazar <strong>eta</strong> Monterok esango dutenez, "la liquidación de la guerra carlista ofreció<br />
una ocasión inmejorable al Gobierno central para, en su condición de vencedor, reducir el alcance de<br />
las exenciones vasca y afianza- la creciente unidad del Estado" (GARCIA de CORTAZAR, F . ;<br />
MONTERO, M . : Op . cit . ; 26) .Tuñon del Larak zera gogoratzen digu : "7a promulgación de la<br />
Constitución "restauradora" de 1876 se hace bajo el signo del Estado nacional centralizado" (TUÑON<br />
de LARA, M . (1981) : Op . cit . ; 432 -guk azpimarratua-) .<br />
81 DAVILA, P . (1988) : Op . cit . ; 48 . Hona hemen ere Lopez Adanen hitz adierazgarri hauek : ". . .<br />
a un régimen político foral donde se valoraban como sustratos de la legislación el euskara y la cultura<br />
locles, le sustituye la unidad española con la consiguiente valoración del castellano y de la historia y<br />
la cultura ligadas a la monarquía unificadoras" (LOPEZ ADAN, E (1978) : Del carlismoa . . ., Op . cit . ;<br />
130) . Alde horr<strong>eta</strong>tik, Garmendiak dioenaren arabera, zera esan behar da ere : karlista zein liberal<br />
foruzaleak suertatuko dira kaltetuak (GARMENDIA, V . (1976) : Op . cit ., 41) .
124 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuniza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
berarekin dakarren hurrengoko errepresioarekin topo egingo dugu <strong>eta</strong> irakaslegoa izango<br />
dugu erasoen dianarik preziatuena ; irakasle karlistek "podrían producir con su influjo y<br />
sus doctrinas un gran atal en su poblacióni 82 . Beraz irakasle leialen balioa oso preziatua<br />
izango da <strong>eta</strong> Estatuak irakaslegoaren egoeraren kontrol zuzena eduki nahi izango du<br />
gerra amaitu ondoren 83 ; hauen bizkarren gainean geratuko da, edo hori uste izango du<br />
gero euskal <strong>nazionalismoa</strong>k, Estatuaren defentsa, eskol<strong>eta</strong>n dihardungo duen horren<br />
armada osatuko dutelarik" .<br />
Dena den, foruen indargabetzeak erreakzioa sortuko du <strong>Euskal</strong> Herrian, foruen<br />
defentsan mugimendu garrantzitsua piztuko delarik35 , kultur erakunde ezberdinen<br />
inguruan antolatuko den mugimendua hain zuzen . Dagoeneko Foru Aldundiak ez diren<br />
Diputazioek, kontzertu ekonomikoak direla <strong>eta</strong> (jakina, Araba, Bizkaia <strong>eta</strong> Gipuzkaoaz<br />
ari gara), Estatuarengana joko dute hartutako akordioak erresp<strong>eta</strong> ditzan, baina ezin<br />
daiteke esan inolako marko juridiko politiko bereziaren aldarrikapenaren aurrean<br />
aurkitzen garenik; Dávila-k dioenaren arabera,<br />
"se van extendiendo en toda su amplitud las disposiciones<br />
emanentes del Estado y que, en el Pais Vasco, sólo encuentran resistencia<br />
cuando éstas se refieran a la forma de pago a los maestros" .<br />
Ez dira, ez, euskal erakundeak -aipatu salbuespen bezalakoak alde batera utzita<strong>hezkuntza</strong><br />
arloko marko bereziaren alde nabarmenduko . Kontzertuek nolabaiteko<br />
autonomia administratiboa eskaintzen badute ere -azken finean egitura administratibo<br />
82 Zumarragako udalak 1876ko maiatzaren 3an Gipuzkaoako Gobernadore Zibilari ("Junta de<br />
Instrucción Publica"-ko burua, hain zuzen) igorritako idazkia irakasle karlista bat kaleratzeko eskatuiz .<br />
Zumarragako Udal Artxiboa .<br />
83 Consusltas del Inspector sobre la situacion del Magisterio tras la guerra carlista, 1876 ;<br />
Archivo General de la Aminsitración Civil del Estado ; leg . : 6202 .<br />
84 Gogoratu aurreneko atalean aipatu Loperenaren hitzak : oinarrizko irakaskuntzan <strong>eta</strong> bere<br />
iraskasleengan dute Estatuek defentsa nazionalaren oinarririk indartsuenak .<br />
85 Foruzal<strong>eta</strong>sun <strong>eta</strong> euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren arteko lotura ideologikoa ikusteko : HUICI, V .<br />
(1984) : "La formulación ideológica del nacionalismo historicista (Apuntes sobre la ideología Fuerista)",<br />
in Nacionalismo y socialismo en Euskadi. Bilbo : IPES; 63-70 . Dena dela foruzal<strong>eta</strong>sunak badu<br />
zaharragoa den historia ; aipatu ikuspegitik aldentzen diren tesien artean (abertzal<strong>eta</strong>sun kutsurik -euskal<br />
abertzal<strong>eta</strong>suna noski- izan dezakeen historiografiari "p?esentisrno"-aren pekatua leporatuz), ikus<br />
FERNANDEZ SEBASTIAN, J . (1991) : La génesis del fuerismo. Prensa e ideas políticas en la crisis<br />
del Antiguo Régimen (Pais Vasco 1750-1840). Madrid : Siglo XXI de España Editores, S .A .<br />
86 DAVILA, P . (1987) : Op . cit. ; 620 . Kontzertuek eskaintzen duten autonomi markoa dela <strong>eta</strong>,<br />
Monterok eredu administratibo honen ahultasun juridikoa azpimarratuko du (MONTERO, M . (1983) :<br />
"Régimen liberal y autonomía vasca (teoría y práctica del uniformismo liberal)", in Saioak, 5 . zk . ; 4) .
Hego <strong>Euskal</strong> Herria Estatu espainiarreko <strong>hezkuntza</strong>-sŕstema nazionalaren aurrean 125<br />
hutsak diren botere esparruen kontrola ziurtatu nahi da-, esango genuke oligarkiarentzat<br />
(oligarkia bizkaitarrarentzat bereziki) izan direla onuragarriak <strong>eta</strong> oligarkia hori da, hain<br />
zuzen, Estatu espainiarraren zutaberik nagusien<strong>eta</strong>riko bat" . Beraz, zaila da honengatik<br />
Estatuaren oinarri nagusia den <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionala kolokan edo zalantzan jar<br />
zezakeen zerbait itxoitea. Bestalde, Nafarroari dagokionez, nahiz euskal herrialde hon<strong>eta</strong>n<br />
teorikoki 1841ko "Ley Paccionada" delakoak indarrean iraun, esan behar da gerraren<br />
ostean Estatuaren jarrera uniformizatzailea areagotu egingo dela hemen ere Moyano legea<br />
,1880an lehenago <strong>eta</strong> 1883ean gero, indarrean jarriko delarik ; urte askotan nagusia izango<br />
den irakasleen izendapenaren gaiaren inguruan bereziki -Estatuari (omen) dagokion<br />
funtzio dozentea dela <strong>eta</strong>- jokatuko da hainbat alditan aldarrikatuko den 1841eko legearen<br />
izana ala ez Mana", <strong>hezkuntza</strong> alorreko autonomi apur horri eutsi nahiean, baina<br />
<strong>hezkuntza</strong>-sistema bera -funtsean bederen- zalantzan jarri gabe" .<br />
3 .2 .1 .- Kultur erakundeak <strong>eta</strong> eskola<br />
Oraintxe bertan aipatu kultur erakunde edota elkarte ezberdinen inguruan biltzen<br />
den mugimendu foruzalearengandik etorriko da gerra karlistaren ondoren galdu <strong>eta</strong> bizirik<br />
dirauen hainbat aldarrikapenen defentsa . Jakina denez, euskal hiriburu<strong>eta</strong>n kultur arloan<br />
garrantzitsuak diren pertsonai batzuen inguruan (esate baterako Manterola <strong>eta</strong> Arzak<br />
Donostian, Campion, Olano <strong>eta</strong> Iturralde y Suit Iruñan, Sagarmínaga Bilbon edota<br />
Moraza, Apraiz, Herran, <strong>eta</strong>b . Gasteizen,) lan asko burutuko duten taldeak sortuko dira .<br />
Lan horri esker denborarekin areagotuko den <strong>Euskal</strong> Herriko kultura, hizkuntza <strong>eta</strong><br />
87 López Adanek garbi asko erakusten du foruzaleek zereginik ez dutela erakundeak erabat<br />
hartuta dituen oligarkiaren aurrean (LOPEZ ADAN, E . (1978) : Op . cit . ; 157), <strong>eta</strong> oligarkia honen<br />
interesak garbi asko azaltzen dira industrializazioaren testuinguruan : "el desarrollo industrial del Pais<br />
Vasco peninsular ha sido vehiculado, en lo fundamental, por la oligarquía industrial y financiera local ;<br />
esta clase ha actuado, desde el primer momento, en el marco del desarrollo de la nación-estado<br />
española, y ha sido a partir de finales del siglo XIX la principal responsable de la inclusión del pais en<br />
el marco centralista español" (LOPEZ, ADAN, E . (1976) : Nacionalismo vasco y clases sociales .<br />
Donostia : Txertoa; 75) . Adibidez, Cavak ere, Gipuzkoari dagokionez, kontzertuak burgesiaren onerako<br />
-"especialmente la más poderosa"- jokatu zutela dio (CAVA, M .J . (1992) : "Juntas Generales y<br />
Diputación de Gipuzkoa (1808-1979)", in GOMEZ, F .J. (koor.) : Historia de las Juntas Generales y de<br />
la Diputación Foral de Gipuzkoa. Donostia : Gipuzkoako Batzar Nagusiak <strong>eta</strong> Gipuzkoako Foru<br />
Aldundia ; 173) . Burgesiak . XIX . mendean zehar, Estatuaren aldetik bilatu izan duen babesaren beni<br />
ezagutzeko, ikus DONEZAR, J .M. (1988) : "Economía, desamortización y revolución liberal burguesa",<br />
in Gaurko <strong>Euskal</strong> Gizartearen sorburu hurbilak ; XVIII-XIX Mendeak. Eusko Ikaskuntzaren IX<br />
Biltzarra . Donostia : Eusko Ikaskuntza ; 109-125 .<br />
ss " . . . se vulneran preceptos claros y terminantes de una Ley tan inportante como la citada de<br />
16 de Agosto de 1841, en cuya confección se procedió de acuerdo entre el Estado y esta Provincia" dio<br />
Nafarroako Diputazioak "irreparables perjuicios" sortuko baititu Estatuaren janera uniformizatzaileak<br />
("Escrito de la Diputación de Navarra al Ministerio de Fomento" ; 1881-11-24 . Archivo General de la<br />
Administración Civil del Estado, Alcalá de Henares ; Caj . : 6215) .<br />
89 Ikus IRIARTE, A .M . : Op . cit . ; 208-209 .
126 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
hainbat gain buruzko kontzientzia zabalduko da <strong>eta</strong> esango genuke bi direla, funtsean,<br />
talde hauen kezka nagusiak : euskara <strong>eta</strong> euskal kultura . Pentsa daiteekenez, elkarte horien<br />
eskutik etorriko dira, foruen aldeko kultur erreibindikazioen marko hon<strong>eta</strong>n, <strong>hezkuntza</strong>sistema<br />
espainiarraren aurkako erreakzioak .<br />
Interesgarri deritzogu, oso modu laburrean bada ere, talde hauek <strong>hezkuntza</strong> arloan<br />
esandakoari hurbiltzeari, izan ere euskal <strong>nazionalismoa</strong>k, orain berna den planteamendu<br />
politikotik, ur hori<strong>eta</strong>tik edango baitu . Alde horr<strong>eta</strong>tik Iruñeako "Asociación <strong>Euskara</strong> de<br />
Nabarra"-ren ekarpena (1878-1883) 90 aztertzeak, azaletik beraike, asko lagunduko digu<br />
gero euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren jarrera ulertzeko momentuan . Adibidez, eskuartean ditugun<br />
elkarte honen akten artean, Campionek aurkeztu <strong>eta</strong> elkarteak onartuko duen "Proyecto<br />
para la conseivación de la lengua euskara"` izenekoak garbi asko erakusten du<br />
irakaskuntzarena92 oinarrizko zutabea dela euskararen iraupenerako, proiektuaren ardatz<br />
93 ,<br />
nagusiak honako hauek izango direlarik : irakaskuntza euskaraz, euskal curriculuma<br />
testuliburuak euskaraz, irakasleen nahitaezko partehartzea, euskal erakundeen (kasu<br />
hon<strong>eta</strong>n Nafarroko Diputazioarena) boterea <strong>eta</strong> kontrola ezartzeko gaitasuna (edozein<br />
eran badirudi elkarteak egiten duen errealitatearen irakurk<strong>eta</strong> asmo hauengandik oso urrun<br />
dagoela zera esaten duenean : "Los socios vigilarán las escuelas del pais vasco, para que<br />
no se apliquen castigos duros á los niños que hablen vascuence i94 ) . <strong>Euskara</strong>rena elkarte<br />
90 Elkartearen asmoak hitz hau<strong>eta</strong>n laburtzen dira : "Euzcarazco Elcargoaren asmoac diré,<br />
gordetzea, galtzera utzi gabe, ta edatzea aldaitequen gutian euscarazco mintzairoa ; ongui ezagutzea<br />
gure aurrecoac itzcunza eder onequin erran éta eguin dituzten gauza on guztiac ; clic onguiena icastea<br />
nola dembora guci<strong>eta</strong>n bere indarte, ta legue jaquintsuequin arritu dituzten bazter guztiac, bizquitartean<br />
oitura garbiac beren lan, eguiteco, ta cantu<strong>eta</strong>n eracusten zutela ; <strong>eta</strong> azquenean Euscal-errien onac<br />
aleguin guztiaz obeagotzea" (BATZAR BURUA (1878) : "Asociación <strong>Euskara</strong> de Navarra . Programa<br />
(traducción)", in Revista <strong>Euskara</strong>, 1 . zk. ; 5-6) . Elorzak dioenez, " los orígenes de la Asociación <strong>Euskara</strong><br />
habían estado directamente ligados a las posiciones de Canipion sobre la defensa del euskera frente a<br />
la amenaza que sobre el mismo hacían recaer la modernización de las conunticaciones y el sistema de<br />
enseñanza en castellano" (ELORZA, A. (1978) : "Sobre los orígenes literarios del nacionalismo", in<br />
Saioak, 2 . zk . ; 83) . Elkarte nafarrari buruzko azterk<strong>eta</strong> zehatza eskaintzen du Elorzak honako lan<br />
hon<strong>eta</strong>n : ELORZA, A. (1978) : Ideologías del nacionalismo vasco . Zarautz : Haranburu ; 11-107 .<br />
91 1878ko apirilaren 8an "Asociacion <strong>Euskara</strong> de Nabarra"-k ospaturiko Batzorde Orokorraren<br />
akta. Libro de actas de la Asociación <strong>Euskara</strong> de Navarra ; 8--11 . Nafarroko Artxibo Orokorra .<br />
92 Irakaskuntzaren arloan dihardunoo duen "Moralidad y Enseñanza" izeneko saila badu<br />
elkarteak ("Memoria leida por el Presidente de la Junta Directiva de la Asociación en el Batzarre de 11<br />
de Enero de 1878", Ibidem ; 8-9) .<br />
93 Proiektuak ez du esplizituki euskal curriculumaz hitz egiten baina bai ikas plan ofizial<strong>eta</strong>tik<br />
at dauden <strong>eta</strong> <strong>Euskal</strong> Herriarekin zerikusirik duen gaien (Historia zehatzak izan arren) irakaskuntzaz <strong>eta</strong><br />
alde horr<strong>eta</strong>tik irakasleak behartzeko beharraz .<br />
94 Ibidem; 11 .
Hego <strong>Euskal</strong> Herria Estatu espainiarreko <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalaren aurrean 127<br />
nafarraren ardurarik garrantzitsuen<strong>eta</strong>rikoa dugu' <strong>eta</strong> ahaleginduko da kultur erakunde<br />
hau euskarak eskolan bere lekua izan dezan, "Fomento"-ko ministeritzarekin<br />
harreman<strong>eta</strong>n jarri <strong>eta</strong> horr<strong>eta</strong>rako laguntza eskainiz" . Dena dela ez genioke neurriz<br />
kanpoko garrantzia eman nahi proposamen honi ; Donostiako <strong>Euskal</strong>-Erria aldizkariak<br />
jasotzen duen bezala, oraindik euskara indarrean dagoen herri<strong>eta</strong>ra mugatuko litzateke<br />
elkarte nafarrak luzaturiko eskakizuna' . Izan ere mahi gainean dagoen arazoak dimentsio<br />
politiko zuzena du, <strong>eta</strong> hau salatzeaz gain ezer gutxi egin dezakete kultur elkarte hauek ;<br />
"Asociación <strong>Euskara</strong>"-tik egin diagnostikoak zuzenean helduko dio ildo horri,<br />
irakaskuntzan euskarak bizi duen "ausentziak" arrazoi zehatz bat izanik : "desde hace<br />
naucho tiempo la Nación [Espainiak, alegia] sólo tiene animos para destruiri 9S ; <strong>eta</strong><br />
euskararen amaiera, besteak beste, <strong>hezkuntza</strong>-sistemaren eskutik etorriko da : "porque en<br />
las Escuelas de primera enseñanza y fuera de ellas se prohibe á los niños en todo este<br />
sigla su uso" .<br />
Baina, zalantzarik gabe, gaitz guztien ikurra (<strong>eta</strong> alde horr<strong>eta</strong>tik <strong>hezkuntza</strong>-sistema<br />
espainiarraren aurkako eraso gisa ulertu beharko litzateke) irakaslearen irudian aurkituko<br />
dugu . Adibide askoren artean, elkarte nafarrak El Noticiero Bilbaino egunkariak jasotzen<br />
duen berri kezkagarri baten berri emango digu <strong>eta</strong> irakasleek euskararen aurka duten<br />
jarreraren froga gisa erabiliko : "Asociación del Magisterio de Huesca" delako batek<br />
zentsuratu egingo ditu euskararen alde lan egiten duten irakasleak <strong>eta</strong> arriskutsutzat<br />
hartuko Lore Jokoen testuinguran -"Asociación <strong>Euskara</strong>"-k Elizondon antolaturiko<br />
programan, hain zuzen- <strong>Euskal</strong> Herriko irakasleentzako iragartzen diren sariak,<br />
euskararen alde aritu direnentzakoak alegia :<br />
9 ' Halere, ez da faltako hau zalantzan jarriko duenik ; adibidez, Juaristik -1876 geroztik sortutako<br />
renacimiento euskaro" delakoa orokorrean hartuta- uste du euskara ia folklore maila hutsean, espazio<br />
marginalean, geratzen dela <strong>eta</strong> litaretura arloan egindako lanak egoera diglosikoa indartu egingo duela<br />
(JUARISTI, J . (1987) : Literatura vasca. Madrid : Taurus ; 77-79) . Zalantzarik gabe bi maila ezberdin<br />
bereiztu beharko lirateke : hizkuntzaren erabilpen ideologikoa, bat ; <strong>eta</strong> kultur hizkuntza arloko euskararen<br />
erabilpena, bestea .<br />
96 1885eko uztailaren 20an izandako ohizko Batzar Orokorra . Ibidem ; 129-130 .<br />
97 ARANZADI, E . (1884) : ' Carta al Ministro de Fomento (25-XI-1884)", in <strong>Euskal</strong>-Erria, 12 .<br />
zk . ; 498-503 . (Estanislao Aranzadi elkarte nafarraren presidentea dugu) .<br />
98<br />
"MEMORIA del Sr. Presidente de la Asociación <strong>Euskara</strong> de Navarra, leida en el Batzarre de<br />
12 de Enero de 1879", in Revista <strong>Euskara</strong>, 2 . urt . ; 10 .<br />
99 SORALUCE, N . (1879) : "Memoria leida por D . Nicolas de Soraluce y Zubizarr<strong>eta</strong> en el<br />
Ateneo de San Sebastián en Octubre de 1879" in Revista <strong>Euskara</strong>, 3 . urt . ; 369 . Ugaldek bat egiten du<br />
eritzi honekin : "con la caida del Sistema Foral, entre otras cosas, comienza la acelerada sustitución<br />
lingüística a través de la escuela en castellano, y las prohibiciones y castigos por hablar en euskera"<br />
(EUSKALTZAINDIA (arg .) (1979) : Conflicto lingüístico en Euskadi . <strong>Euskal</strong>tzaindia ; 36) .
128 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
"Entendemos que ningun Maestro de Escuela puede ni debe hacer<br />
poco ni mucho sino en favor de la lengua española que tiene obligación de<br />
enseñar so pena de colocarse en una actitud facciosa para con las leyes del<br />
país, sirviendo causas qeu rechazan en interés de la patria . . ."roo<br />
Izan ere irakaslea izango da, euskal erakunde hauentzat, <strong>hezkuntza</strong>-sistema<br />
espainarraren arma zuzena, euskararen aurkako borrokaren arduradun nagusia, <strong>eta</strong><br />
horrekiko mesfidantza erabatekoa izango da : "le veríanos con inquietud en la escueal á<br />
donde asisten nuestros hijos i10 . . Halere, arazo honek izkutatu ezineko beste aurpegi bat<br />
badu ere ; zalantzarik gabe euskaren maldaz beherako bidaiak eskolan aurkituko du bere<br />
arrazoia -"la enseñanza exclusiva en las escuelas del idiona castellano i102- <strong>eta</strong> alde<br />
horr<strong>eta</strong>tik irkasleak funtzio nabarmena beteko du ; deseuskalduntzearen, laizismoaren zein<br />
moraltasunik ezaren arduradun zuzena litzateke (horra hor Blancos y Negros-en<br />
Campionek azaltzen duen irakaslearen irudi iguingarria 103 ) ; baina Campionek, hau<br />
adierazten duen une berean, guztiz garrantzitsua -beraz kontutan hartu beharrekoa- den<br />
arazoaren beste aurpegiaren berri ematen digu : "EI abandono del vacuence por las clases<br />
superiores de la sociedad euskarai 104 (Estatuaren helburu espainiartzailea begi bistakoa<br />
bada, nabarmena da <strong>Euskal</strong> Herriko maila goreneko klase sozialek -intelektualak barne-,<br />
industrializazioarekin areagotuko den jarrera dela medio, zer esanik badutena ere 105) .<br />
Halere -<strong>eta</strong> diogun hau garai hon<strong>eta</strong>n asko indartuko da- ezin da ukatu, oso korapilatsua<br />
den testuinguru batean (industrializazioa, gizarte tradizionalaren krisia, Estatuaren egitura<br />
zentralizatuak, . . .), egoera honek zutabe nagusia ba duena : nazionaltasun espainirraren<br />
eraikitze prozesua ; besteak enbor hon<strong>eta</strong>ko adarrak lirateke .<br />
Bestalde, gure gaiarekin jarraituz, unibertsitatearena ere, nahiz arlo hau guk aztertu<br />
argitalpen<strong>eta</strong>n ez izan asko aipatzen diren<strong>eta</strong>rikoa, kontutan hartu beharko litzateke kultur<br />
100 J .I .S . (1879) : "Contestación al periódico llamado Asociación del Magisterio de Huesca por<br />
sus censuras á los señores Maestros de Escuela que hubiesen trabajado en pró del <strong>Euskara</strong>", in Revista<br />
<strong>Euskara</strong> 2 . urt . ; 317 .<br />
1°1 Ibidem ; 320 .<br />
102 CAMPION, A. (1876) : "De la conservación de la lengua vascongada", in La Paz, 1876/X/26 .<br />
103 CAMPION, A ( ) : Blancos y Negros .<br />
104 Ibidem .<br />
105 Ikus industrializazio <strong>eta</strong> foruzal<strong>eta</strong>sunari buruzko atala Corcueraren lan hon<strong>eta</strong>n :<br />
CORCUERA, J. (1979) : Orígenes, ideología y organización del nacionalismo vasco 1876-1904.<br />
Madrid : Siglo XXI de España Editores . S .A . ; 59-183 . Dena dela, Azurmendik dioskunez, ez da hau garai<br />
hon<strong>eta</strong>ko gauza berria (AZURMENDI, J . (1992) : Op . cit .) .
Hego <strong>Euskal</strong> Herria Estatu espainiarreko <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalaren atarear 129<br />
erakunde horien kezken artean . <strong>Euskal</strong> Herriak unibertsitatea izan beharko lukeela<br />
badiote ere, esan behar da erreibindikazio honek ez duela kultur mailako arazorik ikutzen<br />
(are gutxiago euskal kulturako arazorik) ; noski, euskal gaztediak unibertsitate mailako<br />
ikask<strong>eta</strong>k egin ahalizateko duen ezintasuna azpimarratuko da baina, tradizioa bihurtu den<br />
aienekaren testuinguruan, kanpora joan behar izateak sortzen dituen kalteei garrantzi<br />
handiagoa emango zaie ; diogunaren adibide adierazgarria eskaintzen digute Lau-Burzz-n<br />
argitaratu artikulo baten berri ematen diguten <strong>Euskal</strong>-Erria-k jasotako hitz hauek<br />
"De ahí la conveniencia, mejor la necesidad de los centros de<br />
enseñanza donde la juventud pueda hacer sus estudios, sin correr peligro<br />
de regresar al hogar paterno con el corazón corrompido y la inteligencia<br />
pervertida" 106<br />
3 .2 .2 .- Foruzaleen hezkuntz ikuspegiak<br />
Aipatu kultur erakundeen aldetik <strong>hezkuntza</strong>-sistemaren aurkako, edo hobe esanda,<br />
sistema honek sortzen dituen kalteen aurkako erreakzioaz gain, ezer gutxi aurkitu daiteke<br />
irtenbideen arloan . Egia da -<strong>eta</strong> horren adibide ederra eskaintzen du, bat aipatzearren,<br />
Donostiako <strong>Euskal</strong>Erria aldizkarian argitaratu hainbat artikuluk- ez direla gutxi euskal<br />
erakundeek aldak<strong>eta</strong> batzuk ezartzeko egin izan dituzten ahaleginak txalotzen direneko<br />
aldiak, esate baterako euskal diputazioek institutuentzat euskarazko katedrak eskatzen<br />
dituztenean, baina <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionala kolokan jarriko lukeen bestelako<br />
proposamen berririk ez dago . Beraz, aipatu kritikak <strong>eta</strong> analisiak sistema honen aldak<strong>eta</strong><br />
edo <strong>Euskal</strong> Herriari egokitutako moldaketen testuinguruan irakurri beharko lirateke gure<br />
eritziz, beti ere foruek eskaintzen zuten markoaren erreferentziarekin . Halere, nahiz hau<br />
salbuespena besterik ez izan, euskal eskolaren aldeko lehenego ahotsak sentitzen hasiko<br />
dira ; bitxia badirudi ere, Montevideo-tik iristen diren ahotsak ditugu, La Unión Vasco-<br />
Navarra <strong>eta</strong> <strong>Euskal</strong>-Errian ohiartzuna izango duten abotsak hain zuzen, euskal eskolak<br />
sortzearen aldekoak ; hona hemen Latinoamerikako hiriburu horr<strong>eta</strong>ko euskaldunen<br />
proposamena, aipatu kultur erakundeek <strong>Euskal</strong> Herrirako eredutzat hartuko dutena alegia :<br />
"Ordua da bada nere adiskideak gauza oni begiratzeko, gur umeak<br />
aztu ez ditezen nor ziran beren gurasoak .<br />
Jarri desagun bada danon atean. eskolacho bat .<br />
«Euskerazkoa», an ikasi dezaten gure semeak beren gurasoak itz<br />
egiteko modua, izaera, relijio, <strong>eta</strong> beren lege jakintsuaki 107<br />
Halere, ezin da ukatu, nahiz <strong>eta</strong> aipatu bezalako "euskerazko eskolaren" formularik<br />
ez erabili, euskara hil ez dadin proposamen batzuk badirela : Herranek, esate baterako,<br />
rov EUSKAL-ERRIA (1884) : 'Los grandes centros universitarios con relación á nuestro Pais" .<br />
in <strong>Euskal</strong>-Erria, 11 . zk . ; 82 .<br />
107 "La lengua euskara', in <strong>Euskal</strong>-Erria, 10 . zk . (1884) ; 277 (La Unión Vasco-Navarra-tik<br />
jasotako artikulua) .
130 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkinitza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
Revista de las Provincias <strong>Euskara</strong>s-en "monumento"-a den euskarak, iraun nahi baldin<br />
badu, zera eskatzen du : "establecimientos y centros donde se cultive y peifeccione" los ;<br />
Herranek berak, Bercerro de Bengoa <strong>eta</strong> Mantelirekin batera, nolabaiteko elebitasuna<br />
helburu izango lukeen proiektu gisako zerbait proposatu zuen La Paz-en, horr<strong>eta</strong>rako<br />
elkarte bat bultzatu beharko litzatekeelarik 109 ; Manterolak` 10 <strong>eta</strong> Campionek"', egunkari<br />
berean, antzeko tesiak defendatuko dituzte . Dena den, esango genuke, euskararena gai<br />
nagusia izaki kultur erakunde horiek, edota hau<strong>eta</strong>ko pertsonaiek, arlo kultural hutsean<br />
kokatzen dituztelza beraien kritikak zein analisiak .<br />
Hala <strong>eta</strong> guztiz, hau ezaugarri orokorra denik ezin da esan, ez da arazoa beste<br />
dimentsio batean kokatuko duenik faltako . Adibidez, Campionek, nahiz zeharka izan,<br />
hizkuntzaren suspertzea dimentsio nazionalean ulertu behar dela uste du, besteak beste,<br />
Finlandiaren suspertzea, nazio gisa suspertzea "lengua de la nacionalidad"-eri<br />
suspertzetik etorri dela azpimarratzen duenean, horr<strong>eta</strong>rako -suedierari aurre eginezoinarrizko<br />
irakaskuntza nazioaren hizkuntzaz ematea nahitaezko baldintza izango delarik .<br />
Antzeko zerbait esan beharko litzateke unibertsitatearen gaiari dagokionez ; orain ere<br />
zeharkako bidea erabiliz, Campionek Txekiako eredua aurkeztuko digu unibertsitate<br />
"tcheque"-a sortzea kausa nazionalaren garaipenaren ikurra dela esanez 117 . Berak<br />
zuzenean <strong>Euskal</strong> Herriari egokituriko azterk<strong>eta</strong>rik ez egin arren, zilegi deritzogu, adibide<br />
horiek -beste batzuen artean- <strong>Euskal</strong> Herrirako eredu gisa aurkezten dituen heinean,<br />
honelako interpr<strong>eta</strong>zioa egiteari : euskararen suspertzea euskal "nacionalidad"-earen<br />
suspertze prozesuan ulertu behar da <strong>eta</strong> hori ahalbideratzeko euskaraz izan behar duen<br />
oinarrizko irakaskuntza derrigorrezko baldintza dugu ; bestalde ere, <strong>eta</strong> ezin da ahaztu<br />
hizkuntzei buruzko artikulu batean ari zaigula Campion, <strong>Euskal</strong> Herriak, nazionalitate<br />
bezala, ez du etorkizunik izango -umezurtz geratuko litzateke- euskal <strong>hezkuntza</strong>-sistema<br />
osoa eraiki ezean, hots, euskal unibertstitaterik gabe . Dena dela, interpr<strong>eta</strong>zioak alde<br />
batera utzita, garbi dago Campionek dimentsio politikoan kokatzen duela euskararen hil<br />
ala biziko arazoa, nazioarekiko identifikazioak oinarrizko funtzioa betetzen duelarik ;<br />
euskara hiltzen bada hau izango da arrazoia Capionen uste<strong>eta</strong>n : "debida á la incuria de<br />
108 HERRAN, F . (1879) : "Observciones sobre el vascuence", in Revista de las Provincias<br />
<strong>Euskara</strong>s, 1 . alea ; 15-16 .<br />
109 BECERRO de BENGOA, R. ; MANTELI, S . ; HERRAN, F . (1877) : "La lengua vascongada",<br />
in La Paz, 1877/IV/26 .<br />
110 MANTEROLA, J (1877) : "La lengua vascongada", in La Paz, 1877/IV/20 .<br />
111 CAMPION, A . (1877) : "El euskara", in La Paz, 187711V/24 .<br />
112 CAMPION, A . (1885) : "Las lenguas y las nacionalidades", in <strong>Euskal</strong>-Erria, 13 . zk. ; 489 .
Hego <strong>Euskal</strong> Herria Estatu espainiarreko <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalaren aurrean<br />
nuestra libre voluntad, embrt jada por los ideales ultra-ibéricos"' 13 . Foruen gorpua<br />
oraindik beroa zegoenean "la lengua es la nacionalidad"" 4 zioen <strong>eta</strong> foruen aurkakoek<br />
euskarari gerra deklaratu ziotela salatu, Campionek eskuartean zuen helbururik<br />
nagusien<strong>eta</strong>riko bat hau zelarik : "mostrar las grandes relaciones que median entre la<br />
conservación de las lenguas y la existencia política de los pueblos" 115 . Alde horr<strong>eta</strong>ik<br />
interesgarria deritzogu Elorzak" 6 dioena azpimarratzeari : kultur mailako<br />
homogeneizazioak, irakaskuntza mailako politikaren eraginez, atzera pausoa suposatuko<br />
du, besteak beste, euskara zein euskal kulturarentzat ; baina era berean, hauen<br />
biziraupenak zentralizazioaren aurkako arma gisa jokatuko du . Hots, Campionek zehazten<br />
duen esparruan aurkituko ginateke : <strong>Euskal</strong> Herriaren izate ala ez izate politikoaren<br />
aurrean . Arreseren "<strong>Euskal</strong>dunak gara" olerkiko bertso hauek adieraziko luketen bezala<br />
herriaren zein honen ezaugarrik nagusienaren (hizkuntza <strong>eta</strong> nazionaltasunaren arteko<br />
lotura, beraz) etorkizuna heriotzara kondenaturik geratuko lirateke erreferentziazko marko<br />
politikorik gabe (foruak kasu hon<strong>eta</strong>n) :<br />
"<strong>Euskal</strong>dunak gara gu <strong>eta</strong> Euskerea<br />
Zaintze arren nai dogtt eroon bizitzea,<br />
Nai dabelako askok lurperatu tea,<br />
Eta gaztelar oso gu bitirtutea .<br />
Gurako al dali Jaunak begia edegi,<br />
Daiguzan euskaldunak esanaz elkarri :<br />
Nai ez badogu izan guk erdaldun garbi<br />
Bear doguz Foruak barriro ekarri` 17 .<br />
Zein da, beraz, eskuartean dugun gaiari dagokionez, egin daitekeen egoeraren<br />
diagnosia . Alde batetik, Corcuerak 1lS dioenarekin bat eginez, "unidad nacional" delakoa<br />
113 Ibidem : 490 . Granjak, bere aldetik, maila berberean kokatu behar diren Campionen hitz hauek<br />
jasotzen ditu : "la destrucción de la personalidad euskara es fruto del avance de la lengua y costumbres<br />
españoles" (GRANJA, J .J . (1983) : "Proyección literaria de la primera obra de Arturo Campion :<br />
«Consideraciones acerca de la cuestión foral y los carlistas en Navarra» (1876)", in<br />
Gizartearen sorburu hurbilak . . . : Op . cit . ; 441 .<br />
131<br />
Gaurko <strong>Euskal</strong><br />
114 CAMPION, A . (1876) : "De la conservación de la lengua vascongada", in La Paz, 1876/X/25 .<br />
15 CAMPION, A . (1976) : "De la conservción de la lengua vascongada", in La Paz, 1876/X/26 .<br />
116 ELORZA, A . (1984) : "Los nacionalismos en el Estado español contemporáneo : las<br />
ideologías", in Estudios de Historia Social, 28-29 . zk . ; 149-168 .<br />
117 ARRESE, F . (1956) : "<strong>Euskal</strong>dunak gara", in Olerkiak . Bilbo : <strong>Euskal</strong>tzaindia ; 81 .<br />
118 CORCUERA. J . (1979) : Op . cit . ; 148 .
132 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
arriskutik babestu nahiean (Cánovasekin areagotuko den jarrera, hain zuzen), Estatuak<br />
<strong>Euskal</strong> Herriaren edozein berezitasunekiko azaldu etsaigoa azpimarratu beharko<br />
litzatekeelakoan gaude ; gerra karlistaren amaieran foruen aurkako haserrea ikaragarri<br />
zabaldu <strong>eta</strong> karlismoa euskal berezitasunarekin berdindu edota parekatuko da . Ondorioz,<br />
batasun nazionala (espainiarra, noski) indartzeko helburuarekin, besteak beste, <strong>hezkuntza</strong>sistema<br />
nazionalak paper garrantziatsua beteko du, horr<strong>eta</strong>rako egitura guztiak erabat<br />
uniformaturik zein zentralizaturik geratuko direlarik. <strong>Euskal</strong>dunak "nación española"-k<br />
foruen erreibindikazioaren aurrean (gai honek irakaskuntza arloan duen eraginarerekin)<br />
amorerik emango ez duenaz konbentzitzeko, edo behingoz etsi daitezen, Estautak dituen<br />
asmoen "tenperatura" neurtzeko adierazgarria izan daiteke La Política bezalako<br />
gobernuaren aldeko egunkariak -sasi ofiziala- dioenari so egitea :<br />
" . . . unidad nacional; ejército de ocupación mientras fuere<br />
necesario ; . . . obligación en todos los habitantes a aprender el castellano<br />
. .— y reforma de las leyes administrativas que tiendan a establecer en la<br />
Vascongadas una descentralización inconveniente para el resto del<br />
país"'<br />
Bestalde, foruen defentsa sutsuaren testuingurua dela medio, honako hauek izango<br />
lirateke egoeraren ardatz nagusiak : <strong>Euskal</strong> Herria Estatuaren marko politiko-juridikoan<br />
irentsia izan da -Campionek aipatzen duen ultrabierismoa, nahiz <strong>eta</strong> Nazioa, Espainia<br />
alegia, kolokan jartzen duenik ezin esan- ; honek berarekin, besteak beste, zera dakar :<br />
inongo babes politikorik gabe, kultur zein <strong>hezkuntza</strong> arloko egiturarik gabe -edo daudenak<br />
kontrolatzeko modurik gabe (Estatuak ezartzen baitu boterea <strong>eta</strong> kontrola <strong>hezkuntza</strong>sistema<br />
nazionalaren bidez)- aurkituko da <strong>Euskal</strong> Herria, eukarak zein euskal kulturak<br />
egoera horren eragina -kaltetuak izango diren heinean, nazio espainiarrarekiko<br />
identifikazioa indartuko duten gaztelania <strong>eta</strong> kultur uniformizatuaren onerako- jasan behar<br />
izango dutelarik; ondorioz, nazionalitatearen ezaugarri nagusiak erasotuak diren neurrian,<br />
euskal nazionalitatea bera aurkituko da hilzorian <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazional espainiarrari<br />
esker ; hau horrela, erasoen zetrogunea irakaslea izanik, <strong>hezkuntza</strong>-sistema horren<br />
ezaugarrien aurkako erreakzioa piztuko da (<strong>hezkuntza</strong>-sistema beraren aurka baino), hots,<br />
zentralizazio zein uniformizazioaren aurka . Beraz, euskal <strong>nazionalismoa</strong>ri sarrera emango<br />
dion atean zirrikitu bat dagoeneko irekita dagoela esango genuke, non <strong>hezkuntza</strong>-sistema<br />
nazional espainiarraren aipatu ezugarrien aurkako erreakzioak <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazional<br />
horren kontrako erreakzio zuzenari paso emango dion .<br />
'' Union Vasco Navarra-n aipatua (76 . zk . ; 1880/LX/4) <strong>eta</strong> Corcuerak jasoa : CORCUERA, J :<br />
Ibidem : 148 .
Lehenengo euskal <strong>nazionalismoa</strong> 133<br />
4.-LEHENENGO EUSKAL NAZIONALISMOA : HEZKUNTZA ARLOKO<br />
SABINO ARANAREN PLANTEAMENDUAK<br />
4 .1 .- <strong>Euskal</strong> <strong>nazionalismoa</strong>ren hastapenak<br />
Jakina denez, XIX . medeko azken urte<strong>eta</strong>ko baldintzek euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren<br />
sorrera ahalbideratuko dute <strong>eta</strong>, beraien artean loturik dauden, euskal gizarte<br />
tradizionalaren krisiak, foru sistemaren behin betiko indargabetzeak, Estatu espainiarreko<br />
kultur homogeneizazioak, industrializazioak, demografia mailako aldaketek, . . ., ondo<br />
jorratutako baratza -Bandresen' hitzak erabiltzearren- osatuko dute Sabino Aranak bere<br />
hazia ipin dezan . Ez da Arana euskal nazioaz hitz egingo duen lehenengo pertsona -hor<br />
dago Chaho, esate baterako z - baina nahiz Larramendi, Garat edota Chaho bera<br />
erreferentzi anekdotikotzat hartu ez - San Sebastianek', adibidez, egiten duen moduan-,<br />
euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren sorburu "erakargarriagoak" edo bilatu nahi izateak, arrazoi<br />
ideologikoak direla medio, <strong>eta</strong> edonolako mistifikaziorengandik aldenduz (baita<br />
karikaturarako zal<strong>eta</strong>sun errezengandik ere), ezin du gure ustez guztiz nabarmena den<br />
errealitate historikoa ukatu : euskal <strong>nazionalismoa</strong> Sabino Aranaren eskutik sortu da .<br />
<strong>Euskal</strong> <strong>nazionalismoa</strong>ren sorrera Bizkaian kokatu behar da <strong>eta</strong>, oraintxe bertan<br />
aipaturikoa zertxobait zabalduz, euskal herrialde honek bizi duen testuinguruan ulertu<br />
beharko litzateke, Corcuerak 4 zehazten dituen ondorengo ezaugarriek egoeraren neurri<br />
egokia ematen dutelakoan gaudelarik : prozesu industrialaren zuzendari <strong>eta</strong> onuradun<br />
nagusia den burgesia oligarkikoaren monopolio ekonomikoa zein politikoa ; etorkin<br />
kopuru izugarria ; gizarte aurreindustrialaren oinarri sozial, ekonomiko zein poliko-<br />
' BANDRES, L . (1991) : <strong>Euskal</strong> abertzal<strong>eta</strong>sunaren alde 1936ra arte. Bilbo : Sabino Arana<br />
Kultur Elkargoa ; 79 . Bandresek baratzaren irudia erabiltzen duen bezala, López Adanek esango du euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong> ez dela basamortuan sortu (LOPEZ ADAN, E . (1977) : OP . cit-; 71) .<br />
2 "Chahok euskal nazione bat dela, zergatik <strong>eta</strong> nola, jakitate fi •a ngo segurarekin finkatu du<br />
mende erdi bat Sabin Arana Goiri-k baino lehen", dio, besteak beste . Davantek (DAVANT, J .L . (1977) :<br />
Aberri <strong>eta</strong> klase barruka euskal mugimenduan . Baiona : Elkar ; 16) .<br />
3 SAN SEBASTIAN, K . (1984) : Historia del Partido Nacionalista Vasco .Donostia :Txertoa ; 9 .<br />
4 CORCUERA, J . (1979) : Orígenes, ideología y organización del nacionalismo vasco 1976-<br />
1904. Madrid : Siglo XXI de España Editores, S .A . ; 314 .
134 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
ideologikoen suntsipena ; foruen aldeko politika zuzendu zezaketeen alderdien krisi<br />
politikoa ; bertako burgesiako sektore garrantzitsu batzuk <strong>eta</strong> industrializazioak<br />
desplazaturiko sektore tradizionalen antikazikismoa -oligarkiaren monopolio politikoekonomikoak<br />
eragindakoa alegia- . Eta aipatu ardatz nagusi hauek osatzen duten marko<br />
hon<strong>eta</strong>n, hain zuzen, ulertu behar dira <strong>nazionalismoa</strong>ren sorrera <strong>eta</strong> Aranaren<br />
planteamendu ideologikoak .<br />
Noski, tradizio baten ondokoa dugu Arana <strong>eta</strong>, zentzu horr<strong>eta</strong>n, argi <strong>eta</strong> garbi<br />
agertzen zaizkigu karlismoarekin <strong>eta</strong> foruzal<strong>eta</strong>sunarekin dituen lotura ideologikoak .<br />
Lehenengoari dagokionez, <strong>eta</strong> aurreneko atalean genioen moduan, liberalismoaren<br />
aurkako jarrera, foruen defentsa, euskara <strong>eta</strong> arraza <strong>Euskal</strong> Herriko ezaugarri gisa, <strong>eta</strong><br />
erlijioaren defentsa sutsua karlismoa <strong>eta</strong> euskal <strong>nazionalismoa</strong> elkar lotzen dituzten<br />
ezaugarriak ditugu . Foruzal<strong>eta</strong>suna, bere aldetik, euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren funtsezko<br />
oinarri teorikoa dugu . Zein da, beraz, euskal <strong>nazionalismoa</strong>k duen ezaugarri berezia ; ondo<br />
antzeman daitekeenez, maila ideologikoa gainditzen duena : alde batetik, Realek 5 dioen<br />
bezala,euskal <strong>nazionalismoa</strong> industrializazioarekin estuki lotzen da -horren ondorioa<br />
baita-, karlismoa industrial aurreko egitura ekonomikoarekin elkartzen den bitartean . Egia<br />
da Aranaren kapital sinbolikoa euskal gizarte tradizionalean bilatu behar dela ere ti , baina<br />
esango genuke, L<strong>eta</strong>mendiarekin' batera, Aranak gizarte tradizional horr<strong>eta</strong>ko<br />
"imaginario colectivo" delakoaren elementuak (errealak zein mitikoak) nazionalista den<br />
ikuspegitik, <strong>eta</strong> hau zeharo bema da <strong>Euskal</strong> Herrian, berreskuratu <strong>eta</strong> interpr<strong>eta</strong>tzen<br />
dituela .<br />
Bestalde, foruzal<strong>eta</strong>sunari dagokionez, euskal <strong>nazionalismoa</strong>k mugimendu<br />
honekino duen "zorra" Huicik 8 zehazten duen honako sekuentzi hon<strong>eta</strong>n igarri daiteke :<br />
"<strong>Euskal</strong> Une Aro" bat diseinatzen lagundu du (foruei esker askatasuna <strong>eta</strong> zoriona nagusi<br />
zireneko garaia) ; honek "Berreskuratutako <strong>Euskal</strong> Une Aro"-aren helburua bideratuko<br />
luke (foruen berreskuratzea/independentzia 9 ), nahiz egungo egoera -krisia, aldak<strong>eta</strong>- "Aro<br />
309 .<br />
REAL, J. (1985) : El carlismo vasco 1876-1900. Madrid : Siglo XXI de España Editores, S .A . ;<br />
6 Ikus ARANZADI, J . (1981) : Milenarismo vasco . Madrid : Taurus .<br />
' LETAMENDIA, F . (1994) : Historia del Nacionalismo Vasco y de E. T.A. Donostia : R & B<br />
Ediciones; l .go alea, 144 .<br />
s HUICI, V . (1984) : "La formulación ideológica del nacionalismo historicista (Apuntes sobre<br />
la ideología fuerista", in Nacionalismo y socialismo en Euskadi. Bilbo : IPES ; 64 .<br />
9 "La sintesis sabioiana supone una ordenación de los grandes tenias de la ideología fuerŕsta<br />
para desembocar en la propuesta de iizdependencia" dio Elorzak (ELORZA, A . : Cultura e ideología en<br />
el Pais Vasco contemporáneo") .
Lehenengo euskal <strong>nazionalismoa</strong><br />
Ilun " gisa aurkeztu (foruen galera) . Elorzak 10 dioen moduan, "Sociedad <strong>Euskara</strong>",<br />
Sagarminaga <strong>eta</strong> abarr<strong>eta</strong>zz hitz egiten duenean, "queda el legado ideológico" baina -<strong>eta</strong><br />
hau litzateke Aranaren ekarpen nagusia- ez dute mende amaierak ekarriko dituen aldak<strong>eta</strong><br />
sozialen testuinguruan bere lekua izango lukeen orientabide politikoa artikulatzen, euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>ren eskutik etorriko dena hain zuzen . Mugimendu foruzalean igarri<br />
daitekeen enbrioizko kontzientzia nazional horri Aranak gorputz sendoa emango dio ,<br />
euskal kontzientzia nazionalaren -<strong>eta</strong> kontzientzia politikoaz ari gara"- ben<strong>eta</strong>zko<br />
erditzearen aurrean jarriko gaituelarik .<br />
Aranaren formulazio politikoak bapatekoak ez diren bezala, bere <strong>hezkuntza</strong> arloko<br />
diskurtsoan ere, oraintxe bertan ikusteko aukera izango dugun legez, aurreneko urte<strong>eta</strong>n<br />
jorratu baratzeko fruituak antzemango ditugu . Zentzu horr<strong>eta</strong>n, Aranak planteaturiko<br />
hainbait analisik ezaguna den lurraldean kokatuko gaitu (alde horr<strong>eta</strong>tik, esate baterako,<br />
Nafarroko "Asociación <strong>Euskara</strong>"-ren eragina nabarmena da), baina planteamentu politiko<br />
berriek, ezinbestean, berriak ez diren kritika askori beste dimentsio bat emango diete :<br />
<strong>hezkuntza</strong>-sistema espainiarra Estatuaren zutaberik nagusien<strong>eta</strong>rikoa da <strong>eta</strong> euskal<br />
identitate nazionalaren aurka zuzenean jotzen duen heinean -kontzientzia nazional<br />
espainiarra sortu <strong>eta</strong> indartzen baitu- bere aurkako erreakzioa, armada arrotz batek<br />
burutuko lukeen inbasioaren aurkakoa bailitzan, erabatekoa <strong>eta</strong> Aberriaren defentsan<br />
buruturikoa izango da .<br />
Gure iritziz, Corcuerak' Z dioenarekin bat eginez, egin daitekeen -<strong>eta</strong> egingo dugunzenbait<br />
irakurk<strong>eta</strong>z gain, Aranaren garrantzi politikoa hon<strong>eta</strong>n datza : sujetu politikoa<br />
dago, <strong>Euskal</strong> Herria hain zuzen, <strong>eta</strong> honek botere politikoa bereganatu behar du bere<br />
buruaren jabe izan ahal izateko . Beraz, "Jaungoikoa <strong>eta</strong> Lege Zarra" lemapean euskal<br />
nazionaltasuna (arraza, hizkuntza, gobernua <strong>eta</strong> legeak, izaera <strong>eta</strong> ohiturak, nortasun<br />
juridikoa, Aranaren 13 hitz<strong>eta</strong>n) ukatzen duen guztiaren aurka joko du Aranak, baita<br />
10 ELORZA, A . (1985) : "Política, nacionalismo y cultura : el difícil salto a la modernidad", in<br />
<strong>Euskal</strong> Herria . .. ; 529-535 .<br />
11 Garcia de Cortazarrek <strong>eta</strong> Monterok dioten bezala, Sabinori zor zaio etniko-kulturala den<br />
kontziaren aldak<strong>eta</strong>, kontzientzia hori politiko bilakatuko delarik (GARCIA de CORTAZAR, F . ;<br />
MONTERO, M . (1982) : Historia contemporánea del Pais Vasco. De las Cortes de Cádiz al Estatuto<br />
de Guernica. Donostia : Txertoa ; 2 . arg ., 28). Ezaugarri berezi batzutaz hitz egiteak baino, nahiz <strong>eta</strong> hori<br />
ere hor egon, Aranak nazioa, euskal nazioa, subirotasuna bereganatu behar duen sujetu gisa aurkezten<br />
digu . Elorzaren ustez, <strong>eta</strong> aipatu arrazoi honengatik, historikoki nazioaz hitzegin daiteke baldin <strong>eta</strong><br />
nazioaren defentsan proiektu nazionalista baldin badago (ELORZA, A . (1990) : "Las ideologías de<br />
resistencia a la modernización y el nacionalismo", in Historia Contemporánea, 4 . zk . ; 351 .<br />
12 CORCUERA, J . (1979) : Op . cit . ; 354 .<br />
13 ARANA, S . (1985) : "Qué somos", in Obras escogidas . Antología política .<br />
135
136<br />
"¡Ai, Mikel, Mikel, Mikel,<br />
Au da zoritxaŕa!<br />
Jayoa nazan urija<br />
Ezin ezautia .<br />
Goxion igaro naz<br />
Ikastola-auŕetik,<br />
Ta ikaratuta nauka<br />
Dodanak ikusi .<br />
Ber-bertoko txotxuak<br />
Bat-be kendu ezik,<br />
Guztijak lotsa-baga<br />
Erdera eginik .<br />
Oraintxe, aspaldiko,<br />
Azaldu dantzut:<br />
Guk senaien maixutzat<br />
Maketo bat dogu .<br />
Neskatoen maistrea<br />
Euzkeldun utza da :<br />
Erestuna iinintzeko<br />
Azuŕbaltz edera .<br />
<strong>Euskal</strong> Naziornalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
<strong>hezkuntza</strong> arloan ere . Hona hemen, sarrera gisa, lehenego <strong>nazionalismoa</strong>k arlo hon<strong>eta</strong>n<br />
planteaturikoaren ardatzik nagusien<strong>eta</strong>riko batzuk (egungo eskola, euskara, irakaslegoa,<br />
erlijioa) neurri handi batean biltzen dituen Aranaren olerkia" :<br />
Bijak ekaiz yakuz<br />
Erdera irakasten,<br />
Euzkera eztala-ta<br />
Ez<strong>eta</strong>rako bez .<br />
¡Ai Mikel, Mikel, Mikel,<br />
Olanik ixanik,<br />
Lasteŕ eztogu ixango<br />
Seme-alabarik .<br />
Doktrinarik unaiak<br />
Ikasi-ezinik,<br />
Aziko gatzuz danak<br />
Bapez jakin barik .<br />
Euren buruba galdu,<br />
Galdu lagunak be,<br />
Ta gure uri gustija<br />
Galduko dauskube" .<br />
4 .2 .- Aberrigintzarako ideologia : Jaungoikoaren itzala<br />
Karlistek <strong>eta</strong> foruzaleek erabilitako "Jaungoiokua <strong>eta</strong> Foruak" lemaren bilakaera<br />
gisa agertzen zaigun "Jaungoikoa <strong>eta</strong> Lagi- Zaia" lemak erlijioak Aranarentzat duen<br />
garrantziaren beni ematen digu (alde horr<strong>eta</strong>tik Aranzadiren hitz hauek ez dute<br />
zalantzarako biderik uzten : "Para él la religión lo era todoi 15 ) . Goreneko mailan ze<br />
neurritaraino kokatzen duen ikusteko begiratu besterik ez dago berak sortu alderdi<br />
14 ARANA, S . (1904) : "¡Ai, Mikel, Mikel, Mikel!", in La Patria, 1904/IX/24 .<br />
15 ARANZADI, E . (1930) : "Sólo por Dios", in Eztzkadi, 1930/X1120 .
Lehenengo euskal <strong>nazionalismoa</strong> 137<br />
politikoak, P .N .V .-k alegia 16 , jokatu beharko lukeen paperari -"asignará a dicho partido<br />
una misión religiosa" dira Larronderen 17 hitzak- edota <strong>nazionalismoa</strong>k bete beharreko<br />
helburuari, hots, <strong>Euskal</strong> Herri osoko kristautzea :<br />
" . . . mni patriotismo no se funda en motivos humanos, ni se dirige a<br />
materiales fines : mi patriotismo se fundo y cada día se funda más en mi<br />
amor a Dios, y el fin que en el persigo es el de conducir a Dios a mis<br />
hermanos de raza : a migran familia el pueblo vasco" 10 .<br />
Jaungoikoari dion maitasunean oinarritzen den abertzal<strong>eta</strong>suna da berea ("Gu<br />
Euzkadi yentzat ta Euzkadi Jaungoikoarentzat" hitzek hain ongi adieraziko dutena),<br />
baina mesianikotzat har daitekeen jarrera hau (mesianismo kutsu hori ez zaie beste alderdi<br />
zein sektoreei falta, nahiz <strong>eta</strong> hori<strong>eta</strong>ko batzuk kristauak ez izan 19) ikuspegi politikotik<br />
aztertu behar litzatekeelakoan gaude . Mende<strong>eta</strong>n zehar erlijioak jokaturiko papera<br />
garrantzitsuen<strong>eta</strong>rikoa izan da (garrantzitsuena izan ez bada) euskal gizartean, <strong>eta</strong><br />
katolizismoa <strong>eta</strong> euskaldun izatearen arteko identifikazioa (euskaldun/fededun) luzaroan<br />
eraikitako identifikazioa da` . Ez da, beraz, Aranak asmatutako zerbait ; zentzu horr<strong>eta</strong>n,<br />
Garcia de Cortazarrek 21 dioenaren arabera, <strong>Euskal</strong> Herriko Elizak diogunarekin zerikusi<br />
nabarmena izan du : XVIII . <strong>eta</strong> XIX. mende<strong>eta</strong>n zehar lehen aipatu "Urre Aro" <strong>eta</strong> <strong>Euskal</strong><br />
Herriaren arteko identifikazioa sakralizatu <strong>eta</strong> herrian zabalduko du, <strong>eta</strong> erlijioarena bere<br />
botere politikoa indartzeko funtsezko tresna izango da, <strong>Euskal</strong> Herria tradizional zein<br />
mitifikatu baten irudia bere posizioa ahul zezakeen edozein aldak<strong>eta</strong>ren aurka<br />
borrokatzeko erabiliko duelarik .<br />
Bestalde, Aranak neurri handi batean ezer berririk esaten ez duela ikusteko, bere<br />
16 "Euskeldun Batzokija"-ren Estatutuek Aranaren erlijiozal<strong>eta</strong>sun(keri)aren froga nabarmena<br />
eskaintzen dute . Adibide bat aipatzearren hona hemen P .N.V .-ren aurreneko harria izan zenaren<br />
helburuen arteko bat : "Bizkaya será católica, apostólica y romana, en todas las manifestaciones de su<br />
vida interna y en sus relaciones con los demás pueblos" (2 . art.) .<br />
17 LARRONDE, J .C . (1977) : El nacionalismo vasco. Su origen y su ideología en la obra de<br />
Sabino Arana Goiri . Donostia : Txertoa; 79 .<br />
1s<br />
ARANA, S . (1902) : "Tres Cartas", in La Patria, 1902/1/12 .<br />
19 GARCIA de CORTAZAR, F. ; FUSI, J .P . (1988) : Política, nacionalidad e Iglesia en el Pais<br />
Vasco . Donostia : Txertoa ; 69-70 .<br />
20 CARO, j . (1971) : Los vascos . Madrid : Itsmo ; 268 .<br />
21 GARCIA de CORTAZAR, F . (1981) : "La iglesia vasca y la implantación del liberalismo",<br />
in 1 Semana de Estudios de Historia eclesiástica del Pais Vasco . Gasteiz : Teologia Fakultatea .
138 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
jarrera tradizionalismo katolikoaren sorrerarekin lotu behar da . Corcuerak22 dioenaren<br />
arabera, <strong>Euskal</strong> Herrira mugatzen ez den fenomeno hau industrializazioaren <strong>eta</strong> honek<br />
sortzen duen erreakzioaren testuinguruan kokokatu behar da, industrializazioari laguntzen<br />
dion gizartearen sekularizazio prozesuak sortzen duena ahaztu gabe (ez zaio Aranari ere,<br />
L<strong>eta</strong>mendiaren23 iritziz, integrismoarekin lotura esturik falta ; izan ere, Garcia de<br />
Cortazarrek24 dioen bezala, erlijioa izango bailitzateke bere ideologia politikoaren<br />
legitimazio oinarririk funtsezkoena) . Hainbat alderdi edota maila politiko<strong>eta</strong>n isladatzen<br />
den ideologia tradizionalistak krisi <strong>eta</strong> aldak<strong>eta</strong> ikaragarriak bizi dituen gizartean<br />
elementu kohesionatzaile gisa jokatuko luke Castellsen 25 ustez, <strong>eta</strong> horregatik hain zuzen,<br />
besteak beste, erlijioan bilatuko luke gizarte horren nortasunari eusteko modua .<br />
Arana industrializazioak ekarri aldak<strong>eta</strong> zein gatazken aurka agertuko da, horren<br />
aurrean baserritarraren eredu mitikoari helduz (irudi tradizionala helburu zehatzarekin :<br />
talde nortasun berezia sendotu) . Eta eredu mitiko diogu, ez baitugu uste baserritarraren<br />
defentsa egiten duenik" ; "rtralisnto" bezala ezagutzen den horrek (Aranak asmatu ez<br />
duena) baserriko bizitza proposatzen du eredutzat, baserritarrak euskaldun izatearen<br />
ben<strong>eta</strong>zko ezaugarriak (euzkotarra izateak berezkoak dituen nolakotasunak) gorde izan<br />
ditu, hirigune<strong>eta</strong>n -"maketoekin" ("nuestros i)i oros"2 ') sortzen diren harremanak direla<br />
medio- ezaugarri nazionalak galtduz doazen bitartean . Elorzak 2t dioen bezala,<br />
baseritarraren ereduak zentzu intsumentala du, industrializazioaren aurka baino,<br />
industrializazioaren eraginen aurka erabiltzen duena, eragin horien artean nagusien<strong>eta</strong>riko<br />
22 CORCUERA, J . (1979) : Op . cit. ; 316-317 .<br />
23 LETAMENDIA, F . (1990) : Euskadi. Pueblo y Nación . Donostia : Kriselu ; 1 .go alea ; 172 .<br />
24 GARCIA de CORTAZAR, F . (1982) : "La iglesia vasca . Del carlismo al nacionalismo (1870-<br />
1936)", in JIMENEZ de ABERASTURI, J .C . (koor .) : Estudios de Historia Contemporánea del Pais<br />
Vasco . Donostia : Haranburu Editor, S .A . ; 219<br />
25 CASTELLS . L . (1987) : Modernización y dinámica política en la sociedad guipuzcoana de<br />
la Restauración 1876-1915 . UPV-EHU/ Siglo XXI ; 6 .<br />
26 Corcuerak dioen bezala, "El mito rural funciona cotizo elemento ideológico defznidor de lo<br />
vasco y ocultador de las contradicciones reales de la sociedad vasca" (CORCUERA, J . (1979) : Op. cit .,<br />
368) . L<strong>eta</strong>mendiak ere antzeko irakurk<strong>eta</strong> egingo du, baina ideologo nazionalisten esparrura joz : "Este<br />
imaginario rural nunca fite elaborado por campesinos -y muy raramente por intelectuales de origen<br />
campesino- sino por ideólogos nacionalistas urbanos" (LETAMENDIA, F . (1988) : "Nacionalismo<br />
esencialista y pensamiento genealógico en el siglo XIX", in II <strong>Euskal</strong> Mundu Biltzarra . <strong>Euskal</strong><br />
Herriaren Historiari buruzko Biltzarra . V . alea ; 331) .<br />
27 ARANA, S . (1983) : "Nuestros moros", in Bizkaitarra, 1893/X11117 .<br />
28 ELORZA, A. (1979) : Op . cit . ; 178 .
Lehenengo euskal <strong>nazionalismoa</strong><br />
bat erlijioaren galera izanik .<br />
Pentsa daiteke Arana lekuz edota garaiz kanpoko tradizio mitifikatuaz etsipenez<br />
oroitzen dela edota, kristautzeari dagokionez, farregarria suertatzen dela aurrean aipatu<br />
dugun jarrera mesianiko hori . Asko dira, euskal <strong>nazionalismoa</strong> irrigarri utzi nahiean edo,<br />
"begien bistakoa" analisi sendo gisa aurkezten dutenak, baina gu euskal gizartearen<br />
modernotze prozesuaren barruan kokatu den horrelako diskurtso<br />
integrista/tradizionalistak ze ondorio politiko dituen begiratu behar delakoan gaude2- .<br />
Horrela -kontutan izanik bere teokratismoa zuzen lotzen zaiola karlismoari-, López<br />
Adanekin30 batera, Aranarena ideologia aurrenazionalista dela esango genuke, baina ez<br />
dugu uste Antzinako Erregimen gose denik . Hots, dagoeneko eraikita dagoen diskurtso<br />
horrek -euskaldun-fededun identifikazioarenak alegia-, liberalismoari aurre egiteaz gain,<br />
industrializazioak berarekin ekarri ondorioari, sozialismoaren <strong>eta</strong> iraultzaren arriskuari,<br />
hain zuzen, aurre egitea du helburu 31 .<br />
Dena den, garbi dago Aranak Jaungoikoa edozeren, Aberria beraren gainetik ere,<br />
gainetik jartzen duena . Baina Aberria da -<strong>eta</strong> honen askatasuna-, Aranaren eritziz,<br />
Jaungoikoaren alde egoteko modu bakana ; hots, bere ideologia nazionalistaren barruan,<br />
nahitaezko lotura ezarriko du -urte<strong>eta</strong>n, <strong>hezkuntza</strong> arloan ere, izugarrizko eragina, izango<br />
duen lotura-, "Eatzkadi" <strong>eta</strong> katolizismoaren artean, honen garaipenak <strong>eta</strong> <strong>Euskal</strong> Herriko<br />
kristautze osoak, Garcia de Cortazarek 32 dioen legez, askapen nazionalarekin bat egiten<br />
dutelarik estuki, askapen nazionala izango baita erlijio mailako helburuak lortzeko bidea<br />
(" . . . el grito de independencia, SOLO POR DIOSHA RESONADO", dio Aranak 33 ) . Beraz,<br />
<strong>eta</strong> Corcuerak34 dioenaren arabera, Aranaren <strong>nazionalismoa</strong>ren ezaugarririk<br />
garrantzitsuenak (independentzia, euskara, euskal nazioaren definizioa, <strong>eta</strong>b .)<br />
29 Uste dugu, Solozabalekin batera, <strong>nazionalismoa</strong>ren sorrerak arrazoi intelektual zein<br />
ideologikoen maila gainditzen duela (SOLOZABAL, J .J . (1982) : "Formación y crisis de la conciencia<br />
nacionalista", in JIMENEZ de ABERASTURI, J.C . (koor.) : Op . cit . ; 113) <strong>eta</strong> bere sorreraren produzio<br />
testuinguruan aztertu behar dela .<br />
86 .<br />
30 LOPEZ ADAN, E . (1977) : El Nacionalismo Vasco 1876-1936 . Donostia : Txertoa ; 4 . ar,- . ;<br />
31 Diogunaren froga aparta eskeiniko du Kizkitzak langile mugimenduaren aurka "rto•alismo"aren<br />
erabilpen nabarmena egiten duenean . Finean, iraultzaren ametsa, besteak beste, erlijiorik gabeko<br />
"elementos exóticos" direlakoek ekarri Jaungoikorik gabeko ametsa litzateke . Ikus ARANZADI, E .<br />
(1918) : Nación Vasca <strong>eta</strong> ARANZADI, E. : Solar Vasco .<br />
32 GARCIA de CORTAZAR, F . ; FUSI, J .P . (1988) : Op . cit . ; 66 .<br />
33 ARANA, S . (1897) : "Efectos de la invasión", in Baserritarra, 11 . zk.<br />
34 CORCUERA, J . (1979) : Op . cit . ; 320 .<br />
139
140 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
erlijioarekin elkartzen dira zuzenean ; Jaung, oikoak <strong>eta</strong> Aberriak bat egiten dute, beti ere<br />
-Aranak Lardizabaleko hitzaldian argi ta garbi zehaztu zuen bezala- bigarren honen<br />
menpekotasuna azpimarratuz :<br />
" . . . Proclamo el catolicismo para nri patria, porque su tradición, su<br />
carácter político y civil, es esencialmente católico ; si no lo fuera lo<br />
proclamaría también ; pero si mi pueblo se resistiera, renegaría de mi raza;<br />
sin Dios no querernos nada",<br />
Horrela uler daiteke, Jaungoikoarekiko zal<strong>eta</strong>sun(keri) izugarri horrek eraginda,<br />
Aranak bai liberalismoa baita izaera espainarra ere eraso-dianatzat hartzea . Elorzak"<br />
dioen legez, tradizionalismo catalunyarrarekiko menpekotasuna (Sardá i Salvany-ren El<br />
liberalismo es pecado-rekikoa batipat) adierazten duen janera hon<strong>eta</strong>n bat egiten dute<br />
liberalismoak <strong>eta</strong> Espainiak, biak <strong>Euskal</strong> Herriko etsai bihurtuko direlarik . Liberalismoa<br />
-<strong>eta</strong> hau euskal <strong>nazionalismoa</strong>k karlismotik jaso duen zerbait da- ideologia ateoa <strong>eta</strong><br />
antiklerikala da, foruen etsai amorratua izateaz gain ; liberalismoa "pekatua" da <strong>eta</strong> honek<br />
defendatzen duen askatasunak -"la libertad de Satanás i37 - degradazio morala dakar,<br />
sekularizazioa <strong>eta</strong>, ondorioz, erlijioaren menpekotasuna . Hau barka ezina baldin bada,<br />
Aranaren ustez, baita independentziaren aldeko euskaldunen artean ere -"Jaungoikoak<br />
libra gaitzala", dio-, liberalismoaren gaitza areagotu egingo da espainiarren eskutik<br />
datorren heinean .<br />
Berak asmatu ez duen "maketoen" aurkako testuinguruan 38 , industrializazioak sortu<br />
etorkin mugimendu izugarria dela <strong>eta</strong>", espainiarra erlijio ezak dakarren gaitz askoren<br />
islada litzateke : erizpide galdua, maltzurkeria, okerra, ustelkeria, bilaukeria, bizioa,<br />
gaiztakeria . Ondorioz, euskaldunek -espainiarrekin nahasten diren neurrian- erlijioaren<br />
babesari esker mantendu izan dituzten ezaugarri bertutedunak galdu egingo dituzte :<br />
3s ARANA, S . (1893) : "Discurso de Lardizabal", in Obras escogidas . . .<br />
36 ELORZA, A. (1978) : Op . cit . ; 134 .<br />
37 O .C. 1332 .<br />
3s Aranaren planteamentutan arrazak duen garrantziaz hitz egingo dugu hurrengo atal batean .<br />
Oraingo hon<strong>eta</strong>n jorratzen ari garen gai hon<strong>eta</strong>ra mugatuko gara ; gure eritziz arrazaren gaiak<br />
ikaragarrizko garrantzia du politika nazional bat burutzen den ala ez ikusteko momentuan <strong>eta</strong> uste dugu,<br />
erligioaren gaia alde batera utzita, merezi duela balizko <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalaren inguruko<br />
gogo<strong>eta</strong>n hon<strong>eta</strong>z jardutea .<br />
" Hona hemen, gai honen inguruan, Corcuerak egiten duen irakurk<strong>eta</strong> : "existen condiciones<br />
objetivas como para que los sectores autóctonos de una población que ha crecido desmesuradamente<br />
consideren que se ha producido una auténtica "invasión" " (CORCUERA, J . (1979) : Op . cit . ; 81 .
Lehenengo euskal <strong>nazionalismoa</strong> 141<br />
irizpide moral zuzena, ontasuna, egia, purutasuna, duintasuna, bertutea, ongia40 . Beraz,<br />
Aranaren uste<strong>eta</strong>n, "entre el cúmulo de terribles desgracias que afligen a nuestra asada<br />
patria, ninguna tan terrible y aflictiva . . ., corto el roce de sus hijos con los hijos de la<br />
nación espainola"41 . Horregatik da, hain zuzen, independentzia Euskeria salbatzeko bide<br />
bakarra; izan ere liberalismoan <strong>eta</strong> espainiarrekin izandako nahask<strong>eta</strong>n ikusten baitu<br />
Aranak, besteak beste, "el menoscabo que ha padecido así en lo religioso y lo moral" 4'- .<br />
4 .2 .1 .- Irakaskuntza liberalari erasoa<br />
Zein da Jaungoikoaren itzal zabalak zeharo estaltzeei duen diskurtso hon<strong>eta</strong>n<br />
<strong>hezkuntza</strong> arloko Aranaren planteamendua? . Laburbilduz, bi dira bere jarreraren zutabe<br />
nagusiak : alde batetik <strong>hezkuntza</strong>-sistema liberala <strong>eta</strong>, bestetik, eskol<strong>eta</strong>n espainiarrekin<br />
nahastu behar izatea . Arlo honi dagokionez, honako hau litzateke Aranaren xedea : " .<br />
joven bien educado para Dios y para la Patriai 43 . Espainiako <strong>hezkuntza</strong>-sistema, liberala<br />
.n<br />
den heinean, Jaungoikoaren etsaia litzateke <strong>eta</strong> "escuelas laicas o librepensadoras"<br />
direlakoei esker esan daiteke, bere eritziz, <strong>Euskal</strong> Herriko gaztediak jasotzen duen<br />
formazioa erabat gutxiegizkoa dela, kaltegarria ez esatearren . Hezkuntza-sistema liberala<br />
izateak suposatzen du, nahiz Estatuak Elizarekin ituna sinatua izan -185leko<br />
Konkordatua inadarrean darrai-, azkeneko hau bigarren mailan geratzen dela, Elizak<br />
irakaskuntzan ezarri beharko lukeen kontrola Estatuak erabakitakoaren menpe geratuz .<br />
Dotrinaren irakaskuntza ziurtatuta baldin badago ere` -baita, gai honi dagokionez,<br />
Elizaren partehartzea-, halaber, Estatuak du irakatsi behar denaren inguruko azken hitza .<br />
Estatua liberala da <strong>eta</strong> Jaungoikoari zor zaion obedientziari uko egiten dio . Horri esker,<br />
Campionek45 -Diputatu Kongresuan liberalismoaren 4° aurka agertzen denean- salatuko<br />
40 ARANA, S . (1897) : "Efectos de la invasión", Op . cit .<br />
41 Ibidem .<br />
42 ARANA, S . (1893) : "Discurso de Lardizabal" :, Op . cit . Bizkaiaz ari zaigu hemen Arana, baina,<br />
idazki askotan ikus daitekeen bezala, ez da herrialde hon<strong>eta</strong>ra mugatzen den analisia .<br />
43 ARANA, S . (<strong>1895</strong>) : "Educación modema", in Bizkaitarra, <strong>1895</strong>/1125 .<br />
44 Dena den, hau ez da ziurtatzen haur euskaldunen kasuan, dotrinaren irakaskuntza erderaz<br />
baita : " . . . estamos hartos de saber y decir . . . que hay muchos bizkainos a quienes sólo se les enseña la<br />
doctrina cristiana en castellano, idioma que no entienden o le conocen a medias ; de suerte que aprenden<br />
el catecismo sin saber lo que dicen" (ARANA, S . (1894) : "Los congresos católicos de España", in<br />
Bizkaitarra, 16 . zk .) .<br />
45 CAMPION A . (1907) : "Discurso en el Congreso de los Diputados el día 24 de Mayo de 1893",<br />
in Discursos Políticos y Literarios ; Op . cit .<br />
46 Campionen ustez antikatolikoa den liberalismoa, zentralizatzailea <strong>eta</strong> uniformizatzailea .<br />
foruen etsaia den absolutismo monarkikoaren ondorioa da, <strong>eta</strong> den askatasun faltsua <strong>eta</strong> artifiziala
142 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
duenez, honako egoera izugarria gertatuko da : masoneria irakaskuntza arloan kokatu da,<br />
herejiak unibertsitate<strong>eta</strong>n, institutu<strong>eta</strong>n, testu liburu<strong>eta</strong>n, eskol<strong>eta</strong>n, gorpuztu direlarik,<br />
honen aurrean, erlijio arazo zuzenaren aurrean, Estatuak ezer egiten ez duen bitartean .<br />
Aranak badaki irakaskuntza publikoa ez dela laikoa baina Estatuaren nagusigoak -dituen<br />
ondorio kaltegarriekin- laikotzat hartzera bultzatzen du, alde horr<strong>eta</strong>tik, Sabindiar-<br />
Batzak47 dioen bezala, elizako eskolen lana goraipatzen duelarik, nahiz <strong>eta</strong> gero aipatuko<br />
ditugun beste era bateko kritikak ere ez ahaztu, hauek -zalantzarik gabe- funtsezko<br />
irakaskuntza (kristaua, alegia) ziurtatzen baitute .<br />
Aranak, Estatua <strong>eta</strong> Elizaren arteko independentziaz hitz egiten badu ere (erlijio<br />
gizonek politikan parte hartu behar ez duten zentzuan), Estatuak beti egon beharko luke<br />
Elizaren menpe . Hau horrela gertatzen ez denez, haur euskaldunak "maketo" zein<br />
"maketozaleen" atzaparr<strong>eta</strong>n erortzera kondenaturik daude, beraien esku<strong>eta</strong>n baitago<br />
eskola : "Eurena da geure Eŕ~a; . . . eurenak gure serrte-alabak eskola edo ikastegij<strong>eta</strong>n 148) .<br />
Ondorioz -hemen protagonista nagusia irakaslea izaki (ikusiko dugun moduan, Aranaren<br />
eraso zentrurik garrantzitsuena)- euskararen zein euskal izaera nazionalaren<br />
suntsipenarekin batera, euskaldunaren sinismen <strong>eta</strong> ohitura zuzenek bere amaiera izango<br />
dute49 , <strong>Euskal</strong> Herriak Jaungoikoaren aztarnari jarraitzerik izango ez baitu .<br />
Elizako eskolek eskein al lezakete, arazo honen aurrean, irtenbide egokirik?<br />
Oraintxe bertan genionez, eskola hauek funtsezko irakaskuntza ziurtatuko dute, baina<br />
oinarrizkoa den elementua ez dute kontutan hartuko . Aranak oso gutxitan jotzen du<br />
Elizaren aurka, duen Elizarekiko sumisioa erabateko baita ; halere, Elizako eskolek<br />
oharkabean okerreko bidea hartuko dute : "al contribuir . . ., a la educación espaitolista,<br />
restaban eficacia a su propia laboi-"" . Hots, irakaskuntza espainiarzalea bada,<br />
espainolizatu egingo du ; beraz espainiarra izateak berez duen erlijio inguruan biltzen den<br />
ezaugarri-kateak lotu <strong>eta</strong> ito egingo du euskalduna ; Aberriarentzat galduko da <strong>eta</strong>,<br />
ondorioz, Jaungoikoarentzat ere, Aberria baita -dakigun bezala- Jaungoikoarengana<br />
iristeko bidea . Horr<strong>eta</strong>z gain, <strong>eta</strong> hau bai eskola publikoei bai elizakoei badagokie, haur<br />
euskaldun <strong>eta</strong> espainiarren arteko harremana kontutan hartu beharko litzateke . Arrazaz<br />
aldarrikatzen du (HUICI, V . (1981) : "Ideología y política en Arturo Campión", in Principe de Viana,<br />
163 . zk . ; 674-677) ; liberalismoa sozialismoan amaitzen den "revolución anticristiana"-ren laguntzailea<br />
litzateke (Ibidem; 684-685) .<br />
47 SABINDIAR-BATZA (1980) : "Prólogo", in Obras Compl<strong>eta</strong>s de Sabino Arana Goiri .<br />
Donostia : Sendoa ; 2 arg . ; 1 .go alea ; 24 .<br />
48 ARANA, S . (<strong>1895</strong>) : "¡Au da aukera!, in Bizkaitarra, <strong>1895</strong>/111/31 .<br />
49 ARANA, S . (<strong>1895</strong>) : "Teatro nacional", in Bizkaitarra, <strong>1895</strong>/11/17 .<br />
50 Ibidem .
Lehenengo euskal <strong>nazionalismoa</strong> 143<br />
bertakoak direnak haur "maketoekin" nahasten direnean pozoindu, kutsatu, usteldu egiten<br />
dira <strong>eta</strong> ezin izango diote euskaldun/fededun identifikazioari eutsi .<br />
Euskadik ezin badu praktikan katolikoa izan, Espainiarren menpe dagoen heinean,<br />
ezin izango dio helburu horri heldu liberala <strong>eta</strong> espainiarra den <strong>hezkuntza</strong>-sistema jasan<br />
behar badu . Beraz, Aranaren ustez, irtenbide bakarra Euskadi independientearen markoan<br />
sortu beharreko <strong>hezkuntza</strong>-sistema konfesionala litzateke . Ez dugu, aztertu ditugun<br />
dokumentuen artean, horrelako adierazpen zuzenik aurkitu, baina gure ustez, Aranak<br />
idatzitakoaren ondorio zuzena litzateke . Dagoeneko "Euskeldun Batzokija"-ko araudian<br />
honako artikulu interesgarria aurki daiteke : "Bizkaya se establecerá sobre una compl<strong>eta</strong><br />
e incondicional subordinación de lo político a lo religioso : del Estado a la Iglesia" 51 .<br />
Osoa <strong>eta</strong> baldintzarik gabekoa den menpekotasun horrek, besteak beste, suposatuko luke<br />
edozein eratako <strong>hezkuntza</strong>-politikak Elizaren aurrean burua makurtu behar izatea . <strong>Euskal</strong><br />
herrialdeek osatuko luketeen konfederazioak ez luke, beraz, <strong>hezkuntza</strong>-marko<br />
konfesionala besterik izango, Euskadiko kristautze osoa arriskuan jarriko lukeen edozein<br />
eskola laikontzako lekurik ez legokeelarik .<br />
Halere, esandakoa liberala den Espainiarekin apurtzearekin etorriko litzatekeen<br />
zerbait da, baina, beste zer edo zer egin ezean, ez luke <strong>Euskal</strong> Herrian bizi (<strong>eta</strong> jaio) diren<br />
espainiarrekin izan beharreko harremanak suposatuko lukeen kaltea ekidituko . Eman<br />
dezagun, Aranak dioenari jarraituz, Euskadi independientea badagoela <strong>eta</strong>, bere buruaren<br />
jabe den heinean, <strong>hezkuntza</strong>-sistema konfesionala ezartzen dela . Liberalismoaren <strong>eta</strong><br />
laizismoaren arriskua desagertu egingo litzateke, modu hon<strong>eta</strong>n Jaungoikoaren izarra<br />
bakarra litzatekeelarik <strong>Euskal</strong> Herriko zeruan . Baina ez ; <strong>Euskal</strong> Herrian bizi diren (<strong>eta</strong><br />
jaio) diren espainiarrek Aranak bilatzen duen armomia "mistiko" hori apurtuko lukete<br />
()akina" denez, espainiarrak guztiz "iragazkaitzak" dira katolizismoaren aurrean) <strong>eta</strong><br />
otuko zaion irtenbidea honako hau da : " . . ., tomo extranjeros, estarían siempre aislados<br />
de los naturales en . . . el culto, las asociaciones, la enseñanza, las costumbres y la<br />
amistad y el trato . . . " 5 '- .<br />
Isolamendua, beraz, irakaskuntzan ere euzkotarrak ez diren horientzako ; edo beste<br />
modu batera esanda : Arana konfesionala izan beharko lukeen irakaskuntzaren alde dago ;<br />
hau ez da posible liberala den Estatu Espainiarraren barruan ; solik independentziak<br />
ahalbideratuko luke helburu hori ; baina, hala <strong>eta</strong> guztiz, erlijioaren izenean, populazio<br />
baten baztertzeari -espainiarrena, hain zuzen- ezinbesteko neurria dela deritzo . Ez du<br />
Aranak isolamendu hori nola gauzatuko litzatekeenaren inguruko inolako zehazkizunik<br />
ematen : eskola bereziak eraiki beharko lirateke? ; noren esku<strong>eta</strong>n utziko lituzke? ; balizko<br />
euskal Estatuak izango al luke inongo kontrolik? ; <strong>hezkuntza</strong>-sistema hipotetiko honen<br />
51 Estatuttos de <strong>Euskal</strong>duu Batzokija, 6 . art .<br />
52 ARANA, S . (1897) : "Efectos de la invasión" ; Op . cit .
144 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
barruan ala kanpoan geratuko lirateke?, . . . Egia esanda, proposamenen ikuspegitik,<br />
Aranaren planteamendua guztiz ahula da <strong>eta</strong> esan daitekeen gauza bakarra zera da : alde<br />
batetik, bere katolizismo sutsu hori dela <strong>eta</strong>, gogor jotzen du eskola liberalaren aurka,<br />
liberala <strong>eta</strong> espainiarra delako (Jaungoikoaren etsaia, beraz) ; bestalde, erlijioaren<br />
defentsak bultzatuta, duen independentziaren helburu politikoaren barruan soilik eskola<br />
konfesionalak izango luke lekua (politikak, <strong>hezkuntza</strong>-politikak barne, erlijioaren menpe<br />
egon behar baitu) '3 ; azkenik, ezin daiteke esan (konfesionala izan ala ez, orain berdin<br />
zaigu) <strong>Euskal</strong> Hem osorako <strong>hezkuntza</strong>-sistema bat<strong>eta</strong>z ari denik (independentziak, berez,<br />
<strong>hezkuntza</strong>-sistema bat ekarriko lukeela pentsatzen ez badugu behintzat) nahiz <strong>eta</strong>,<br />
hurrengo atalean ikusiko dugunez, euskal eskolak sortzeko euskaldunak bildu daitezeneko<br />
deia luzatu" .<br />
4 .3 .- Eskola espainarra, espainolizatze eskola<br />
Aranaren euskal eskolak sortzeko nahiak badu, <strong>Euskal</strong> Herrian erlijioa babesteko<br />
<strong>hezkuntza</strong>-esparrua bilatzeko helburuaz gain, beste arrazoi nagusi bat -edozein eran gai<br />
honekin lotura nabarmena duena- . Irakaskuntza arloan arestian aipatu Aranaren xedeak<br />
-" . . . joven bien educado para Dios y para la Patria"- badu kontutan hartu beharreko<br />
funtsezko alderdia : Aberria55 . "Jaungoikoa <strong>eta</strong> Lagi-Zaŕa" lemak bana ezinak diren<br />
txanpon bereko bi aurpegien aurrean jartzen gaitu ; Lege Zarrak Bizkaiari lehenengo, <strong>eta</strong><br />
Euskadiri gero, dagozkion ezaugarri juridiko-politikoen nabarmentzea dakar : Bizkaia<br />
(euskal Estatu ohiak ere) independientea izan da <strong>eta</strong> idependientea izateko eskubidea du<br />
(baita obligazioa ere)` .<br />
Huicik57 gogoratzen duenez, foruzal<strong>eta</strong>sunean aurkituko ditugun oinarri<br />
historizistak funtsezkoak dira <strong>Euskal</strong> Herri aske <strong>eta</strong> autogobernatuaz hitz egin ahal<br />
izateko, baina Aranak guztiz garrantzitsua den urratsa emango du : Bizkaiko (<strong>eta</strong> gero<br />
53 Luis Aranak dioen bezala . Estatu ezkonfesionalaren hipotesia, "Jaungoikoa <strong>eta</strong> Lege Zarra"<br />
lemaren ikuspegitik, "el cobeo de la aberración" litzateke <strong>eta</strong> ikusiko dugunez . P .N .V .-ren historiak ez<br />
du halako hipotesirik izateko biderik ematen (ARANA, L . (1932) : Formulario de los principios<br />
esenciales o básicos del primitivo nacionalismo vasco contenidos en el lenta Jaun-Goikua <strong>eta</strong><br />
Lagi zara Abando-Bilbo : Artes Gráficas Grijalmo S .A . ; 46-47) (orain zertxobait aldatuta dagoen liburu<br />
hau 1922an argitaratu zen lehen aldiz) .<br />
5`t ARANA, S . (1899) : "Regeneración", in El Correo Vasco, 1899/VI/11 .<br />
'5 "Cómo se educa la inteleigencia? . Ilustrándola en los deberes del hombre . Uno de estos es el<br />
deber patrio : si un hombre no lo conoce, no puede decirse de él que está bien educado" dio Aranak<br />
(ARANA, S . (<strong>1895</strong>) : "Educación modema", in Bizkaitarra <strong>1895</strong>/1/25) (kurtsiba geurea) .<br />
56 ARANA, S . (1892) : "Bizkaya por su independencia", in Obras Compl<strong>eta</strong>s<br />
57 HUICI, V . (1984) : Op . cit . ; 69 .
Lehenengo euskal <strong>nazionalismoa</strong> 145<br />
<strong>Euskal</strong> Herriko) historiari buruz duen interpr<strong>eta</strong>zioan oinarrituko du bema den helburu<br />
politikoa ; hots, independentzia . Ezin da ahaztu, <strong>eta</strong> bat egingo genuke Fernández<br />
Sebastianekin 53 , foruzaleen euskaltzal<strong>eta</strong>sunak ez duela aberri handia -Espainia, alegiazalantzan<br />
jartzen . Zentzu horr<strong>eta</strong>n <strong>Euskal</strong> Herriko historian aurkituko luke Aranak<br />
Euskadi nazioa dela defendatzeko arrazoia, baita independientziaren beharra<br />
azpimarratzeko oinarrizko argudioa ere . Eta "Lege Zarra"-ren inguruan bilduko dira<br />
"Euzkadi" nazio gisa definitzeko erabili izan dituen <strong>eta</strong> aurreneko atalean aipatu ditugun<br />
kontzeptuak (arraza, hizkuntza, gobernua <strong>eta</strong> legeak, izaera <strong>eta</strong> ohiturak, nortasun<br />
juridikoa) .<br />
Corcueraren 5 9 ustez Aranaren <strong>nazionalismoa</strong> planteamendu erromantikoen barruan<br />
kokatu beharko litzateke ; hauen arabera nazioa ezaugarri objetibo batzu<strong>eta</strong>n oinarritu<br />
beharko litzateke (hizkuntza, arraza, historia, <strong>eta</strong>b .), planteamendu liberalek defendatzen<br />
dutenaren aurka (nazioa estatuaren subiranotasunaren titularra litzateke) . L<strong>eta</strong>mendialc`<br />
aldiz, esango du Aranaren <strong>nazionalismoa</strong> nazionalismo esentzialisten barruan kokatu<br />
beharko litzatekeela ; hots, nazioa ez litzateke izango faktore multzo baten ondorioa<br />
(hizkuntza, arraza, lurraldea, kultura, historia, <strong>eta</strong>b .), non guztiak beharrezkoak diren ;<br />
nahikoa litzateke hori<strong>eta</strong>ko bat -"matriz genealógica nacional" edo esentzia nazionala<br />
(arraza, Aranaren kasuan)- nazioa izateko . Dena den, nahiz eztabaida horr<strong>eta</strong>tik sor<br />
daitezkeen ondorioak txantx<strong>eta</strong>koak ez izan (izango dugu horr<strong>eta</strong>z hitz egiteko aukera),<br />
Aranaren eritziz, Euskadi nazio gisa ez ezagutzeak ez du bere izaera nazionala<br />
desagertaratzen, bizi duen menpekotasun egoerak ezagutza hori ahalbideratzen ez duen<br />
arren . Baina nola hezi gazteak ezagutzen ez den aberri batentzat, are gehiago, ezagutzen<br />
den aberria (Espainia) bestearen (Euskadiren) zapaltzailea bada <strong>eta</strong> arrotza den aberri<br />
horrentzat hezituak badira?` . Gatoz bada, pausoz pauso, erantzunaren bila .<br />
Aurreneko atal<strong>eta</strong>n esandakoa gogoratuz, esan Estatu-Nazioak nazionalizatu egiten<br />
duela <strong>eta</strong> honek suposatzen du, Corcuerak dioen bezala, merkatua, biztanlegoa edota<br />
gobernu zein ordezkaritza politikorako tresnak nazionalizatzeaz gain,<br />
"[la] nacionalización cultural, simbólica, lingüística, que implican<br />
la creación y difusión de determinados valores, definidos como nacionales,<br />
mediante la creación y difusión de una historia nacional, explicada<br />
' 8 FERNANDEZ SEBASTIAN, J . (1990) : Op . cit . ; 61-88 .<br />
' 9 CORCUERA, J . (1979) : Op . cit . ; 328 .<br />
G0 LETAMENDIA, F . (1994) : Op . cit . ; 137 .<br />
61 Arana, "bizkaitarra" izateaz gain, oso gutxitan aipatzen ditu Ipar <strong>Euskal</strong> Herriko herriladeak<br />
(<strong>Euskal</strong> Estatu ohi<strong>eta</strong>z ari denean gehien bat), ezta Frantzia ere ; Espainia besterik ez duela ikusten esango<br />
genuke .
146 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
igualmente en las escuelas nacionales . En ellas, al igual que en el ejército<br />
nacional, se difunden los mitos y' símbolos, que desde entonces,<br />
caracterizarán tradicionalmente a los nacionales i6 ' .<br />
Bestalde, eskolak, armada <strong>eta</strong> administrazio nazionalarekin batera, Estatuaren<br />
lurraldean erlijio abertzale berriaren (Estatuarena, alegia) elementuak transmititzen<br />
dituen aldi berean batasun nazionalaren baldintza materialerako beste oinarri bat ezartzen<br />
du, hots, hizkuntzarena . Corcuerak, arestian genion moduan, XIX . mendeko Espainian<br />
eskola tresna nazionalizatzailetzat ez dela hartzen uste badu ere, euskal <strong>nazionalismoa</strong> ez<br />
da eritzi berdinekoa izango, <strong>hezkuntza</strong>-sistema espainiarraren aurka, desnazionalizatzailea<br />
den neurrian, joko duelarik (esan beharrik ez dago desnazionalizatzailea esaten dugunean<br />
euskal nazioaren ikuspegitik ari zaigula euskal <strong>nazionalismoa</strong>) .<br />
Behin baino gehiagotan errepikatu dugunez, euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren sorrera<br />
industrializazioaren testuinguruan ulertu behar da, <strong>eta</strong> hau izango da, hain zuzen, gure<br />
gaia historikoki aztertzeko kokagunea, nahiz <strong>eta</strong> aurreneko atalean garbi utzi zeintzuk<br />
diren gure ustez Espainiako <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalaren helburu nazionalizatzaileak .<br />
Hala, esango genuke, PortillarekinG3 batera, <strong>Euskal</strong> Herriko industrializazio prozesua<br />
Estatu espainiarreko muga edota aduana batasunarekin zein barne merkatuaren<br />
formazioarekin lotuta dagoela erabat . . Prozesu hori, López Adanek" dioen bezala, <strong>eta</strong><br />
honi garrantzitsu deritzogu, bertako oligarkia industrial <strong>eta</strong> finatzieroak zuzendu du ; klase<br />
hau, lehenengo momentutik, Estatu-nazio espainiarraren garapen markoan aritu da <strong>eta</strong>,<br />
XIX . mendeko amaieratik, <strong>Euskal</strong> Herria marko zentralista espainiarrean sartzearen<br />
arduradun nagusia izan da . Honekin zera adierazi nahi dugu : sinplekeria hutsa litzateke<br />
egoera kolonizatzileaz hitz egitea edo, geure gaiari helduz, Estatuak eskola tresna<br />
kolonizatzaile gisa erabili duela esatea . Halere, diogun honek ez du esan nahi, bestalde,<br />
eskola aipatu nazionalizatze helburu horri zuzenduta erabili den Estatu-Nazio<br />
espainarraren legitimazio zutabe bat izan ez denik . Horra hor, Platak zer dioen Alzolari<br />
buruz (oligarkia bizkaitarrarekin oso lotuta dagoen nazionalista espainar<br />
garrantzitsuen<strong>eta</strong>riko bat da Alzola) :<br />
"Defendió la reforma de la enseñanza para ponerla al servico . . . del<br />
culto a la patria, su bandera, sus gestas históricas, su milicia, culto que<br />
consideraba condición indispensable para toda obra grandiosa de<br />
62 CORCUERA, J. (1984) : "Nacionalismo y clases en la España de la Restauración", in Estudios<br />
de Historia Social, 28-29 . zk . ; 250 .<br />
63 GONZALEZ PORTILLA, M . (1977) : "Los orígenes de la sociedad capitalista en el Pais<br />
Vasco . Transformaciones económicas y sociales en Vizcaya", in Saioak, 1 .go zk. ; 67 .<br />
64 LOPEZ ADAN, E . (1976) : Nacionalismo vasco y clases sociales . Donostia : Txertoa ; 74-75 .
Lehenengo euskal <strong>nazionalismoa</strong> 147<br />
reconsbzicción" Gs<br />
Lazurteguik ere (Alzola bezala, nazionalista espainiarra <strong>eta</strong> oligarkia bizkaitarreko<br />
pertsonaia), beste adibide bat ematearren, antzeko defentsa egingo du : "una ensefianza<br />
gate inculque e1 patriotisnio a los jóvenes es fundantental para enfrentar el "doloroso"<br />
retraso españ`ol" 66. Vilarrek 6 7 aipatzen duen aberriarekiko kultu laikoa gogorarazten<br />
diguten hitz adierazgarriak direla esango genuke61 . López Adanek69 dioen legez, oligarkia<br />
bizkaitarrak izugarrizko garrantzia izango du <strong>Euskal</strong> Herriko zein Espainiako historian,<br />
<strong>eta</strong> oligarkia horren historiak lotura zuzena du Estatuaren aldetik bilatzen den babesnahiarekin<br />
. <strong>Euskal</strong> kapitalismoak oinarrizkoak diren egitura arazoak bizi ditu <strong>eta</strong><br />
horregatik jotzen dute euskal industrialek Estatuaren babesaren bila : Europako<br />
konpetentzia urruntzeko merkatu nazionalean aurkituko dute irtenbidea 70 <strong>eta</strong> konplexua<br />
den oligarkia espainiarraren barruan integratuko dira, honela kapitalismo bizkaitarra<br />
indartuko delarik . Estatuaren babes horr<strong>eta</strong>z gain, ez da gobernuarekin lankidetza estua<br />
faltako ere, <strong>eta</strong> lege aldetik jasotzen duen mesedeak monopolio egoerara eramango du<br />
klase hau, Estauarekiko lotura gero <strong>eta</strong> indartsuagoa izanik . Beraz, esan daiteke euskal<br />
65 PLATA, G. (1988) : "Nacionalismo español en Vizcaya (1875-1936)", in II <strong>Euskal</strong> Mundu<br />
Biltzarra. <strong>Euskal</strong> Herriaren Historiari buruzko Biltzarra . Donostia : Txertoa ; V . alea ; 382-383 . Mees-ek<br />
azaltze duenez, oligarkiak legitimaziorako esparru ideologikoa aurkituko du <strong>hezkuntza</strong> arloan non eskola<br />
espainiarra/espainiar aberria lotura ezarriko den (MEES, L . (1991) : Entre nación y clase. El<br />
nacionalismo vasco y su base social en perspectiva comparativa . Bilbo : Sabino Arana Kultur Elkargoa ;<br />
43-45) .<br />
66 Ibidem ; 383 .<br />
67 VILAR, P . (1984) : Op . cit . ; 7-41 .<br />
68 Del Pozo <strong>eta</strong> Braster-ek garbi asko azaltzen dutenez, <strong>hezkuntza</strong>-sistema espainiarrak funtsezko<br />
papera bete du, dagoeneko XIX . mendeko lehenengo erdialdetik, batasun nazional espainiarra eraikitze<br />
prozesuari dagokionez . "Restauración" delakoarekin -hau da, bigarren guda karlista amaitu ondoren-<br />
balore nazionalisten transmisioari (urteekin indar gehiago hartuko duena) bultzada garrantzitsua emango<br />
zaio irakaskuntza arloan, irakaslegoarena (interesgarria iruditzen zaigu nabarmentzen duten gai hau),<br />
Estatuarekiko indentifikazioaren inguruan, ia inongo presio biderik eskatzen ez duen jarrera nazionalista<br />
litzatekelarik (gure ustez, behin baino gehiagotan aipatu dugun bezala, Estatuaren funtzionari izateak<br />
eragin nabarmena izango luke . Ikus : POZO, M .M . del ; BRASTER, J .F .A. (1994) : "The role of the State<br />
and the transfer of values in education : the case of Spain, 1900-1931", in International Stadin;<br />
Conference for the Histony ofEducation, Amsterdam (lan honen atalik adierazgarriena, gure gaiari<br />
dagokionez, "Keeping the unity : nationalistic values" izenekoa da ; 4-7) .<br />
69 LOPEZ ADAN, E . (1977) : Op . cit . ; 47-53 .<br />
70 Dena den López Adanek ez du uste Espainia nazio-merkatuaren eredu burgesari egokitzen<br />
zaionik . Beharbada hori litzateke Estatu-Nazio espainiarraren formazio ahularen arrazoi<strong>eta</strong>ko bat .<br />
Ibidem ; 75 .
148 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
kapitalismoaren bilakaera merkatu espainiarraren barruan kokatu behar dela, egoera<br />
honek oso harreman estua izango duelarik Estatuko sistema politikoarekin .<br />
Hitz batean esanda, oligarkia bizkaitarra guztiz interesaturik dago -<strong>eta</strong> egongo da-<br />
"unidad española" delako horr<strong>eta</strong>n ; hots, bat egiten duela Espainiarekin esango genuke,<br />
<strong>eta</strong> alde horr<strong>eta</strong>tik bat etorriko litzateke Estatu-Nazio espainiarraren ereduaren<br />
legitimazioarekin, honek <strong>hezkuntza</strong> arloan dituen ondorioekin : aberri espainiarrarekiko<br />
gurtzaren zerbitzura jarriko den irakaskuntza, abertzal<strong>eta</strong>suna (espainiarra, noski)<br />
sarreraziko duen irakaskuntza . Testuinguru hon<strong>eta</strong>n ulertuko genuke Sabindiar- Batzak<br />
egiten duen irakurk<strong>eta</strong><br />
"la enseñanza y la educación que se daban, lo mismo en las escuelas<br />
oficiales que en los colegios particulares de laicos y religiosos,<br />
contribuían, no solamente a matar el idioma, sino a zuta desvasquización<br />
integral de ideas y sentimientos"" .<br />
4 .3 .1 .- <strong>Euskal</strong> identitate nazionala : hizkuntzaren auzia<br />
Ze helburu izango luke "desvasquización integral" hori ahalbideratzen duen<br />
irakaskuntzak? ; zergatik egotzi eskolei -ofizialei nahiz pribatuei, laikoei nahi erligiosoeihori<br />
egin <strong>eta</strong> egin nahi izana? . Gure ustez, Solozabalek72 erantzun egokia emango du :<br />
nazio politikoa -estatu nazionalak, alegia- nortasun sentimendua pizten saiatuko da <strong>eta</strong><br />
horr<strong>eta</strong>rako ahalegin guztiak egingo ditu homogeneizazio soziala ezartzeko, nahiz<br />
artifiziala edota kultur aniztasunen aurkakoa izan; ahal duen bezala, nahitanahi ez,<br />
nolabaiteko komunitate sentimendua sortu edo indartzeko eginahal guztiak burutuko ditu .<br />
Geure kasuan zera esango genuke : Estatu-Nazio espainiarra, espainiarra den nortasun<br />
sentimendua pizteaz interesaturik dago hau baita Estatu-Nazio espainiarraren ardatz<br />
ideologiko nagusien<strong>eta</strong>riko bat ; sentimendu hori piztu dadin Estatuko muga barruan beste<br />
edonolako identitatea indartuko lukeen kulturaren aurka jo behar du (euskalduna, kasu)<br />
bere kontrolpean dagoen gizarte kultur anizdunean homogeneizazioa ezarriz, horr<strong>eta</strong>rako,<br />
besteak beste, <strong>hezkuntza</strong>-sistemaz baliatuko delarik .<br />
Eskolak bultzatu <strong>eta</strong> indartzen duen euskal identitatearen galera litzateke Aranaren<br />
erreakzioa piztuko duena . Edo beste modu batean esanda ; irakaskuntza "españolismo"-z<br />
blai eginda dago <strong>eta</strong> honek ez du euskal nortasuna ito besterik egiten ; horri esker du<br />
euskal gaztediak Espainiarekiko identifikazio osoa :<br />
"educadas españolamente las últimas generaciones de este pueblo,<br />
el bizkaino . . . tiene por suyas las glorias de España, por decadencia patria<br />
la de España, . . . . piensa y obra como el español y corno él aspira y a un<br />
71 SABINDIAR-BATZA (1980) : Op . cit . ; 19-20 .<br />
72 SOLOZABAL, J .J . (1982) : Op . cit . ; 117 .
Lehenengo euskal <strong>nazionalismoa</strong> 149<br />
mismo ideal con él tiende) , camina"" .<br />
Bere ustez bizkaitarrak ("euzkotarrak", esango genuke) bizi duen zorigaitzik<br />
handiena ez da bere ohituren galera, ezta bere hizkuntzaren desagerpena, ezta bere<br />
arrazaren ustelkeria, ezta maketoen inbasioa, ezta -espainarrak behartuta- bizi duen<br />
esklabutza ere ; bere zorigaitzik lamena bere Aberria ez ezagutzean datza . Bere ben<strong>eta</strong>zko<br />
aberria zein den baleki ez lituzke aipatu zorigaitzak jasan izan beharko, izan ere Aranak<br />
ulertzen ez duen itxukeriaren ondorioa bailirateke . Sutan jartzen du Arana eskola<br />
espainiarrak, "españolista" delako, <strong>eta</strong>, adibidez, profanamenduaz hitz egitera irits daiteke<br />
eskola batek Gernikako Juntetxean zerbait ospatzen badu :<br />
"Nunca sits puertas deben abrirse para celebrar actos puramente<br />
particulares, mucho menos si son tan poco patrióticos como el que tiene<br />
por objeto la fundación de ini centro de enseñanza donde a los jóvenes<br />
vizcainos no se les ha de enseñar más que la lengua española, a expensas<br />
de la suya nacional, ni más geografia, ni más historia que la española, ni<br />
se les ha de dar a conocer otra patria que la misma España"' .<br />
Espainiarzale izateak egiten du eskola hain aberriaren aurkakoa, Euskadi <strong>eta</strong><br />
Espainia ezin baitaitezke ondo etorri, izan ere, azkeneko honek lehenegoa ukatzen baitu .<br />
Interesgarria da oso, gurue eritziz, Aranak hizkuntza, geografia zein historiaren<br />
irakaskuntzari ematen dion garrantzia, hau baita, identitate edota nortasunari dagokionez,<br />
Espainia aberritzat hartzeko iturririk funtsezkoen<strong>eta</strong>riko bat. Hizkuntz espainiarraren<br />
irakaskuntzak hizkuntza nazionalaren (euskararen) galera dakar'', <strong>eta</strong> honekin batera<br />
"españolismoaren" garaipena ('donde avanza el idioma castellano . . ., avanza también el<br />
españolismo y con él arraiga y se desarrolla" 7 6 , esango du Aranak) . Hitz hauen bidez<br />
Arana euskararen galerak nortasun galera dakarrela esaten ari zaigu ; hizkuntzak (gero<br />
aipatuko ditugun beste hainbat alderdiz gain) talde kohesioa sortuko luke, komunitate<br />
ezaugarri berezia (<strong>eta</strong> bereizten duena, beraz) baita . <strong>Euskara</strong> galtzeak euskal gizartearen<br />
identifikazio ardatza apurtuko luke, gaztelania hizkuntz propio gisa barneratzeak<br />
Espainiarekiko identifikazioa sortuko duelarik .<br />
Campionek, esate baterako, euskal nazionaltasunaren galeraz hitz egin arren, ez<br />
7' ARANA, S . (1894) : "Glorias y fiestas bastardas", in Bizkaitarra, 1894/IV/27 .<br />
74 ARANA, S . (1894) : "Cosas de los Guemikeses", in Bizkaitarra, 1894/V/24 . Dirudienez, V .P.<br />
Ao rstinos" direlakoen ikastetxe bat<strong>eta</strong>z ari da Arana, baina ezin izan dugu hau ziurtatu .<br />
75 Atera beharreko "geure aorako agiñ ustela dana da <strong>Euskal</strong>errirako erdaldun eskolea" dio<br />
<strong>Euskal</strong>zale-k (" VASCOFILLO" (1898) : "Erderea eskol<strong>eta</strong>n", in <strong>Euskal</strong>zale, 1898/VI/14 ; 217 .) .<br />
76 ARANA, S . (1888) : "Pliegos Histórico-Políticos (II)", in Obras Compl<strong>eta</strong>s . . . : Op . cit . : 88 .
150 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
zuen espainiartasunarekiko inolako kezkarik azaltzen (bere ustez, euskalduntasuna <strong>eta</strong><br />
espainiartasuna ez dira kontrajarriak <strong>eta</strong> uste du euskal Estatuek <strong>eta</strong> Estatu nazional<br />
espainiarrak elkarrekin bizi daitezkeela, "separatismo"-aren tentazioa baztertuz`), nahiz<br />
<strong>eta</strong> irakaskuntza "deseuskerización del pais" helburutzat duen Estatuaren "instratmentum<br />
regni" dela azpimarratu` . Aranari, berriz, hizkuntza berari ematen dion garrantziaren<br />
gainetik, Espainiarekin sortzen den identifikazioak izugarrizko kezka sortarazten dio ;<br />
besteengandik -espainiarrengandik- bereiztu ahal izateko inolako eragozpenik baldin<br />
badago -hizkuntz homogeneizazioarena kasu hon<strong>eta</strong>n-, horren kontra joko du Aranak,<br />
hizkuntz homogeneizazioak espainiolizatzea sortzen baitu . Izan ere, hizkuntza aberriaren<br />
elementu aglutinatzailea da", <strong>eta</strong> euskara Euskadiren inguruan biltzeko garrantzitsua<br />
bada, gauza bera esan daiteke horren amaierak sortuko lukeen egoeraz, orain gaztelaniari<br />
dagokionez: gaztelaniak gaztelaniaz mintzatzen den gizartea, euskal gizartea barne,<br />
Espainiaren inguruan bilduko luke .<br />
4 .3 .2 .- Espainiartasuna <strong>eta</strong> curriculuina<br />
Bestalde, antzeko zerbait esan genezake geografia zein historiaren irakaskuntzari<br />
dagokionez . Aurrenekoa, geografiaren irakaskuntza, guztiz garrantzitsua da<br />
lurraldearekiko identifikazioa indartzen baitu . Aranak oso garbi ikusten du : aberriak,<br />
besteak beste, erreferentzia geografikoa behar du, erreferentzi hori errepresentazioespazioa<br />
baita ; hots, hiritarrak bere buruaren ispilua aurkituko luke lurralde batean,<br />
norberaren kokagune espazioa litzateke . Beraz, <strong>eta</strong> Aranaren logikari jarraituz, <strong>Euskal</strong><br />
Herriko seme-alabei, Espainiako geografia irakasten zaien neurrian, Estatuko beste<br />
edozein lekutako hiritarrari ematen zaion errepresentazio espaziala emango zaie, hau talde<br />
errepresentazio bilakatzen delarik, Estatu barruan amakomuna dena hain zuzen . Bestalde,<br />
finean espainiar hiritar gai den horri, eskolan Euskadi (Bizkaia dio Aranak aipatu testuan)<br />
geografikoki zer den ezagutzeko aukera ukatzen bazaio -ez hait zaio honen berririk<br />
ematen- bere ben<strong>eta</strong>zko aberriaren lurralde errepresentazioa lapurtu egingo diote . Noski,<br />
jakin dezake nongoa den, baina leku hori lurralde zabalagoaren zatia litzateke, azken<br />
finean Espainia den horren txoko bat -"región española", hitz batean esanda- ; nola uler<br />
dezake, beraz, Espainia ez den baina Espainiak irentsi <strong>eta</strong> esklabu mantentzen duen<br />
lurralde bat denik . Banatzeak, independentziak alegia, nahitaez lurralde inguruko ikuspegi<br />
bereiztua eskatuko luke, Aranaren ustez, <strong>eta</strong> bereizk<strong>eta</strong> hori apurtuko luke, hain zuzen,<br />
Estatu barruan berdina den Espainiako geografiaren irakaskuntzak, aberri faltsuarekiko<br />
identifikazioa sortuz .<br />
77 <strong>Euskal</strong> <strong>nazionalismoa</strong>ren inguruan Campionek erakutsitako jarrera ezagutzeko, ikus HUICI .<br />
V. (1981) : Op . cit . ; 681-683 .<br />
7s CAMPION, A. (1907) : "Discurso en las Fiestas <strong>Euskara</strong>s de Irún, el día 27 de septiembre de<br />
1903", in Discursos políticos . . . : Op . cit. ; 182-200 .<br />
79 ARANA, S . (1888) : "Pliegos Histórico-Políticos", . . . : Op . cit . ; 87 .
Lehenengo euskal <strong>nazionalismoa</strong><br />
Historiaren irakaskuntzak sortzen duen arazoa agian aurrenekoak sortzen duena<br />
baino askoz ere larriagoa litzateke Aranarentzat . Ezin ditugu ahaztu, alde horr<strong>eta</strong>tik,<br />
Aranaren <strong>nazionalismoa</strong>k dituen oinarri historizistak arestian genioen moduan,<br />
foruzal<strong>eta</strong>sunean aurki daitezkeenak, hain zuzen ; historiak, edo berak egiten duen<br />
historiaren irakurk<strong>eta</strong>k, izugarrizko garrantzia du libre izan den -nahiz orain Espainiaren<br />
menpe egon- <strong>eta</strong> libre izan behar duen Aberriaz -euskal Estatu ohi<strong>eta</strong>z- hitz egin ahal<br />
izateko <strong>eta</strong> horren (horien) askapenera zuzendu mugimendu politikoa sortzeko ; hots,<br />
helburu politiko bernak, independentziak alegia, historian aurkituko du bere arrazoia .<br />
Gauzak horrela, erraz uler daiteke Aranak Espainiako historiaren irakaskuntzaren aurka<br />
mantentzen duen jarrera . Historiak aberria zein den ezagutzera eramaten du, hots,<br />
abertzaleak egiten ditu . Hona hemen, Aranaren hitz<strong>eta</strong>n, zein den alde horr<strong>eta</strong>tik<br />
eskolaren eragina:<br />
"Hemos oido en las escuelas que la patria da el ser a los inidividuos<br />
nacionales ; que éstos reconocen un origen común, una común historia,<br />
unas mismas costumbres queforman el patriotismo de los siglos . . . i 80 .<br />
Espainiako historiaren irakaskuntzak, egungo hiritarra historia horren parte egiten<br />
duen heinean, ezinbestean espainolizatzea dakar berarekin ; iturri horr<strong>eta</strong>tik edaten duen<br />
edonork bere burua aurkituko du aberrian isladaturik, aberria izango litzateke <strong>eta</strong><br />
nortasuna ematen diona . Esan beharrik ez dago Aranaren ustez nortasunaren galera<br />
ekarriko liokeela eskola espainiarratik pasa den euskal gaztediari ; Espainiako historiaren<br />
ondorengo gisa ikusiko luke bere burua <strong>eta</strong>, ondorioz, etorkizunean ere Espainiako<br />
historiari, ezinbestean, lotuta aurkituko litzateke . Hots, Espainiako historiaren<br />
irakaskuntzak, edozein lekutan aurkitzen den Estatuko edozein hiritarrari bezala,<br />
espainiarra izatearen identitatea emango lioke eskola espainiarra ezagutu duen<br />
"euzkotarrari", ben<strong>eta</strong>ko nortasuna galduko lukeelarik ; Espainiako historiaren<br />
irakaskuntzak aberri faltsua omen den Espainiaren partaide egingo luke, bere ben<strong>eta</strong>ko<br />
aberria, "Euzkadi", ezagutuko ez lukeelarik ; Espainiak (etsaiak, beraz) nortasun<br />
espainiarraren <strong>eta</strong> bere menpe duen <strong>Euskal</strong> Herriaren arteko nahitaezko lotura ezarriko<br />
luke Espainiako historiaren irakaskuntzaren bidez . Beste era batera esanda, Espainiak<br />
historiaren irakaskuntza -Estatu osorako- uniformizatzen badu nortasun nazional<br />
homogeneoa lortuko du, aipatu "desvasquización" hori izanik Aranak deitoratzen duen<br />
emaitza.<br />
Lehen genionez, euskaldunari gerta dakiokeen gauzarik latzena (euskararen<br />
desagerpena, arrazaren ustelkeria, ohituren galera zein "maketoen" inbasioaren gainetik)<br />
aberria zein den ez ezagutzea da Aranaren ustez ; bere ben<strong>eta</strong>ko aberria zein den<br />
ezagutuko balu gainontzeko gaitzei aurre egiteko moduan aurkituko litzateke . Aberria ez<br />
ezagutzeak honek bizi duen egoera tamalgarriari buruzko kontzientzia eza sortzen du, <strong>eta</strong><br />
80 ARANA, S . (1889) : "La Patria", in El Correo Vasco, 1899/VIII/10 .<br />
151
152 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
honek eskutik dakarren indiferentziak leizearen ertzean jarriko du Euskadi . Azken finean,<br />
arrotza den aberriarekiko identifikazioak hiltzera kondenatuko du "euzkotarren aberria" .<br />
Hau da, Aranaren ustez, oinarrizko irakaskuntzatik hasi <strong>eta</strong> unibertsitatean 81 bukatuz,<br />
<strong>hezkuntza</strong>-sistema espainiarraren eragina :<br />
"No es extraño . . . [que] no instruyéndose la juventud más que en las<br />
cátedras actuales, que son todas españolistas, desde las de Geografia e<br />
Historia hasta las de M<strong>eta</strong>fisica y Algebra, se encuentra el espíritu<br />
anegado en este <strong>eta</strong>r de españolismo" 82 .<br />
Baina ez da curriculumaren arloan bukatzen <strong>hezkuntza</strong>-sistema espainiarraren<br />
aurkako Aranaren erasoa . Gaztelania, geografia zein historiaren irakaskuntzak<br />
espainolizatzean eragin zuzena baldin badu, ez du garrantzi gutxiagorik, Aranaren iritziz,<br />
eskola espainiarraren "jantzi" sinbolikoak . Dagoeneko aurreneko atalean esan dugun<br />
bezala, <strong>eta</strong> Vilarrek dioenaren arabera, curriculuma aztertzea bezain garrantzitsua da<br />
eskola eszenatokia nola antolatzen den ikustea ; zentzu horr<strong>eta</strong>n, beste batzuen artean,<br />
arr<strong>eta</strong> berezia merezi dute eskola "apaintzen" duten irudi sinbolikoek, hauek helburu<br />
zehatza baitute behin baino gehiagotan azpimarratu aberriarekiko kultu laiko horri<br />
dagokionez : abertzaleak egin aberriaren irudikapen sinbolikoa barneraraziz (testuinguru<br />
hon<strong>eta</strong>n, Corcuerak 83 ere homogeneizazio nazionalak, besteak beste, uniformizazio<br />
sinbolikoa suposatzen duela dio, eskola helburu hori lortzeko oso marko egokia delarik) .<br />
Pérez-Agotek dioen moduan, Estatuak, legitimazio bideak jorratu behar horr<strong>eta</strong>n, "debe<br />
segregar la ideología comunitaria" 84 , legitimazioa posible egingo duena hain zuzen ; <strong>eta</strong><br />
komunitate ideologiaren jario prozesu horr<strong>eta</strong>n, eskolaren markoan kokatu behar den<br />
dimentsio sinbolikoak duen eraginaren aurka joko du Aranak . Horrela, Gobernuak<br />
Espainiako bandera eskol<strong>eta</strong>n jartzeko emandako aginduak ("con el objeto de que la<br />
gente del pueblo aprenda a conocer y amar a su Patria desde la niñez" 85) Aranaren<br />
erresumina piztuko du :<br />
"No se ha contentado [el "español] con que nuestras escuelas sean<br />
españolas y se enseñe la Doctrina Cristiana a los niños euskaldunes en un<br />
idioma que no entienden, y se les obliga, con la salvaje tiranía del anillo,<br />
81 Sabindiar-Batzak, Aranaren garaiaz hitz egiten duenean, unibertsitatea armada espainarrarekin<br />
parekatzen du : "El cuartel y las universidades hacían estragos en la juventud" (SABINDIAR -BATZA :<br />
"Prologo", in Obras Compl<strong>eta</strong>s . . . : Op . cit . ; 20) .<br />
82 ARANA, S . (1894) : "Fuerismos falsos", in Bizkaitarra, 1894/111/31 .<br />
83 CORCUERA, J . (1984) : "El primer nacionalismo vasco : Sabino Arana", in Nacionalismo y<br />
socialismo . . . : Op . cit . ; 73 .<br />
84 PEREZ-AGOTE (1982) :, in H .E. : Abertzales y vascos . Madrid : Akal Universitaria ; 30 .<br />
85 ARANA, S . (1894) : "Más banderas", in Bizkaitarra, 1894N/24 .
Lehenengo euskal <strong>nazionalismoa</strong><br />
a olvidar la lengua de sus padres, pretendiendo así borrar de sus tiernos<br />
corazones todo afecto a las dos partes de nuestro santo lema Jaun-Goikua<br />
y Lagi-Zafa : ahora trata de inculcar en su pecho el patriotismo extraño<br />
con que quiere sustituir al que les es natural y al efecto se lo define<br />
mostrándoles la bandera española y se lo impone obligándoles a venerarla<br />
y adorarla"" .<br />
Egoera honen aurrean -orokorrean eskola espainiarrak sortzen duen<br />
espainolizatzearen aurka, esango genuke-, <strong>eta</strong> gero aztertuko ditugun proposatu alternatiba<br />
edota irtenbid<strong>eta</strong>z gain, Aranak ez du matxinadaren87 aukera baztertzen, hau nahia edota<br />
itxaropena besterik ez izan arren :<br />
"A la puerta' de las escuelas de algunos pueblos de Bizkaya se ha<br />
enarbolado la gloriosa bandera española, que permanece desplegada<br />
durante las horas de enseñanza .<br />
No está mal .<br />
Con esto, y con que los maestros sean maketos . . ., es de creer<br />
veamos repetida no pocas veces la San Rocada" 88 .<br />
Atal honi amaiera emateko, <strong>eta</strong> laburpen gisa, esango genuke, Aranak eskola<br />
espainiarraren aurka jotzen duela, eskola Espainiak ezarri dominazioaren aurpegia delako,<br />
dominazio horren ondorioa, -<strong>Euskal</strong> Herriaren espainolizatzea sortu <strong>eta</strong> indartzen<br />
laguntzen duena, alegia- ; hots, arrazoi guztien gainetik, eskola espainiarraren aurka ekitea<br />
Espainiaren kontra borrokatzeko modu bat da, Espainia baita, azken finean, etsai nagusia,<br />
(Jaungoikoarengandik aldentzeaz gain) euskal nortasunaren suntsipenaren arduraduna .<br />
Hona hemen, Azkueren Vizcay tik Bizkaira antzerki lanaren inguruan sorturiko<br />
eztabaidaren barruan, orain arte azaltzen saiatu garen Aranaren jarrera, neurri handi<br />
batean bederen, laburbilduko luketeen hitzak :<br />
" . . . en la zarzuela no se combate solamente la prohibición que tienen<br />
los niños euskeldunes de hablar la lengua de sus padres, sino también y<br />
principalmente la enseñanza en español: el catecismo en español, la<br />
gramática española, la geografia en español, la a - itmmética en español y la<br />
historia española .<br />
<strong>1895</strong>/IV/24 .<br />
86 ARANA, S . (<strong>1895</strong>) : "La escuela en Bizkaya . La bandera española", in Bizkaitarra,<br />
37 Campionek ere, baina soilik hizkuntzaren irakaskuntzari dagokionez, erantzun gogorra<br />
eskatuko du, nolabaiteko boikota proposatuko duelarik : "¿Cuál es la actitud que los patriotas<br />
euskaldunas han de adoptar respecto á la enseñanza castellana á que vive sometido nuestro pais?<br />
Combatirla por todos los medios, incluso el extremo, donde quepa racionalmente, del absentismo<br />
escolar, . . ." (CAMPION, A . (1907) : "Discurso en las fiestas <strong>Euskara</strong>s e Irun . . ." : Op . cit . ; 201) .<br />
88 ARANA, S . (1894) : "Más banderas" : Op . cit .<br />
153
154 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
Lo que en síntesis se comparte, pues, en la zarzuela del Sr . Azkue es<br />
la dominación española, causa de que sea española la escuela del<br />
euskeldutt" 89 .<br />
4 .4 .- Maisu-maistra maketoak<br />
Dominazio espainiarrak -<strong>eta</strong>, beraz, berarekin dakarren eskola espainiarrak<br />
(espainolizatze eskolak, alegia)- badu dagoeneko bizpahiru aldiz aipatu dugun<br />
protagonista nagusia : irakaslea . Gure ustez euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren aldetik erabatekoa<br />
den <strong>hezkuntza</strong>-sistema espainiar orokorraren aurkako erreakzioak irakaslegoan aurkituko<br />
du hurbileko diana, sistema osoaren akatsak zein ezaugarri iguingarriak -beti ere euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>ren ikuspegitik- isladatuko dituenak . "Arrotza" den irakasleak jasoko dituen<br />
kritikak -erasoak ez esate arren- ez dira berriak ; aurreneko atalean genioen moduan,<br />
foruzaleek jada jo zuten kanpotik zetorren Estaturen zerbitzari zintzo horren kontra,<br />
deseuskalduntze, laizismo zein moraltasun ezaren arduradun zuzena litzatekeen heinean .<br />
<strong>Euskal</strong> <strong>nazionalismoa</strong>ren kritikak, beraz, tradizio baten testuinguruan ulertu behar<br />
direlakoan gaude ; halere kontutan hartu beharko litzateke guztiz garrantzitsua den<br />
funtsezko oinarria : irakaslea kritikatua/erasotua izango da, bai foruzaleek aipatzen<br />
zituzten arrazoiengatik, baina baita ere inbasioaren markoan kokaturik daudelako ; izan<br />
ere, ondo asko dakigunez, euskal nazionalismaren ustez, deseuskalduntzea, erlijioaren<br />
galera, <strong>eta</strong>b ., inbasio horren ondorioak lirateke . Beste era batera esanda, irakaslea erasodiana<br />
preziatua izango da Estatu inbaditzailearen irakaskuntza arloko soldadutzat hartua<br />
izango den neurrian .<br />
4 .4 .1 .- Irakaslegoa, aberriaren etsaia<br />
Hala, nahiko sinplea den eskemaren barruan (helburu "didaktiko"-a duelako, agian)<br />
Aranak uste du herriaren osasuna zein oparotasuna hiru zutabe nagusi<strong>eta</strong>n oinarritzen<br />
direla : apaiza, irakaslea <strong>eta</strong> sendagilea ; hauek edozein herriko bizitzarako hain<br />
garratzitsuak izanik, ez legoke inolako arrazoirik horien aurrean, amore eman gabe,<br />
zorrotz ez jokatzeko . Apaizakbere eginbeharrekin "betetzen" badu ere, ezin da gauza bera<br />
esan irakasleari dagokionez : irakasleak (kanpotarra gehien<strong>eta</strong>n) "procura infiltra ;- en los<br />
corazones de los niiios el odio a nuesti-a Patria y el desprecio hacia el euskei-ai90 . Ez da,<br />
beraz, euskal nazionaltasunaren ezaugarrien aurka jotzea soilik (euskararen aurka, adibide<br />
hon<strong>eta</strong>n), foruzaleek salatzen zuten moduan ; Aberriaren aurka bideratzen da irakaslearen<br />
iharduera, <strong>eta</strong> hau da "artileria" guztia elementu honen aurka erabiltzeko funtsezko<br />
arrazoia (besteak gorroto horren ondorio logikoa lirateke) .<br />
89 ARANA, S . (<strong>1895</strong>) : "La prensa local . Con motivo del estreno de "Vizcay"tik Bizkai'ra", in<br />
Bizkaitarra, <strong>1895</strong>/11/24 (El Noticiero Bilbaino-ri zuzendutako erantzuna) (kurtsiba geurea) .<br />
90 ARANA, S . (1899) : "Causas del mal", in El Correo Vasco, 1899/VI1125 .
Lehenengo euskal <strong>nazionalismoa</strong> 155<br />
Badirudi, bere argudioak bema ez den tradizioan oinarritzeaz gain, Aranak<br />
hurbileko sujetu hau behar duela <strong>hezkuntza</strong>-sistema espainiarraren aurka ekiteko ; gure<br />
iritziz, erretolikan gal daitekeen Espainia <strong>eta</strong> <strong>hezkuntza</strong>-sistemaren aurkako<br />
planteamentuaz kontzientea da Arana (azken finean bera jabetzen da bere bakardadeaz<br />
<strong>eta</strong> oso zabalduta dagoen kontzientzia politiko ezaz) <strong>eta</strong>, bere helburu doktrinarioaren<br />
barruan, populazioak oso ondo ezagutzen duen (bizi duelako) egunerokotasunari heldu<br />
beharrean aurkitzen da ; Estatua, estrategia politikoak, <strong>eta</strong>b ., herri xumearengandik urrun<br />
geratzen diren gauzak dira <strong>eta</strong>, zentzu horr<strong>eta</strong>n, berak egindako analisiak ulergaitzak -<br />
ulertezinak, beharbada- suertatzeko arriskua izango luke . Har dezagun adibide bat :<br />
'Ya no es el gobierno espaitol el que ordena y manda destruir el<br />
Euskera y con él la raza euskeriana, para que este pueblo, . . ., no pueda ya<br />
levantar cabeza, sino que son los maestros de nuestras escuelas lo que la<br />
procuran i 91<br />
Kontrakoa badirudi ere, gure iritziz, irakaslea aitzakitzat harturik, gobernu<br />
espainiarraren aurka ari zaigu Arana . Estatuak zer edo zer agintzen baldin badu,<br />
irakasleak beteko ez duenik pentsatzea oso zaila da (honen j okabidearen arrazoia ematea<br />
izango litzateke gainera) <strong>eta</strong>, halaber, -itxuraz horrela bada ere- ez litzateke oso logikoa<br />
izango jarrera intsumisoa (gobernuak emandako aginduen kontrakoa) espero zitekeen<br />
jarrera normala gisa aurkeztea . Aldiz, edozeinek ikus dezakeen egoerak (irakaslea<br />
euskararen, <strong>eta</strong> ondorioz euskal arrazaren <strong>eta</strong> <strong>Euskal</strong> Herriaren, etsaia dela, esate<br />
baterako), irakaslea pertsona hurbila <strong>eta</strong> ezaguna baita, Estatuak emandako aginduan<br />
izango luke arrazoia. Noski, irakaslea ez da, Aranaren ustez, pertsona inozoa, <strong>eta</strong><br />
Espainairen alde, honek suposatzen duen guztiarekin, kontzienteki jokatzen du ; are<br />
gehiago, geroxeago ikusiko dugun bezala, irakaslea "maketoa" denean . Arestian<br />
azpimarratu dugunez, Aranak garbi ikusten du (hala iruditzen zaio berari) "maketoenak"<br />
direna eskolak, "maketoenak", beraz, <strong>Euskal</strong> Herako seme-alabak <strong>eta</strong>, orokorrean<br />
"maketoena" "geure Eŕija" ; <strong>eta</strong> egoera honek, jakin badakigunez, Espainiaren esklabu<br />
izatea isladatuko luke, <strong>Euskal</strong> Herriak bizi duen menpekotasun zein esklabutza egoeraren<br />
froga litzateke . Agian nolabaiteko konparak<strong>eta</strong> batek esan nahi duguna azaltzen<br />
lagunduko digu : soldaduak (irakasleak) armadaren presentzia isladatzen du (<strong>hezkuntza</strong>sistemaren<br />
barruan kokatzen den irakaslegoa) <strong>eta</strong> armadak Estatuaren (Espainia, kasu<br />
hon<strong>eta</strong>n) interesak (menperatzaileak <strong>eta</strong> euskaldunen ben<strong>eta</strong>ko aberriaren aurkakoak)<br />
defendatzen ditu .<br />
Esandakoa kontutan harturik, ikus dezagun zer egotzi dion Aranak kanpotik etorri<br />
den irakasle horri . Bere abiapuntua betikoa da : bizkaitarra, bizkaitarra da (ez espainiarra,<br />
beste euskal estatu ohikoak espainiarrak ez diren bezalaxe) ; bere erlijioa du, bere ohiturak,<br />
bere historia, bere hizkuntza, bere Aberria . Irakasle kanpotarrek, aldiz, guzti hau<br />
91 ARANA, S . (1894) : "Nuestros maestros", in Bizkaitarra, 1894/X1130 .
156 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
aintzakotzat hartzen ez dutelarik, zuzenean erasotzen dute euskal nortasunaren bihotza,<br />
herriari bizitza zein berez duen izaera lapurtuz . "¿Quienes son los maestros españoles<br />
para arrancarles religión y costumbres e historia y lengua y nacionalidad, e imponerles<br />
las extrañas?" 92 , izango da Aranak egiten duen galdera, erantzuna -aipatu arrazoiak direla<br />
medio- guztiz bortitza delarik : "al maestro maketo es preciso le iniremos cotno a tino de<br />
los más encarnizados enemigos de nuestra querida Patriai 93 . Izan ere, besteak beste,<br />
irakasle horiei "esker" -beraiena litzateke erantzukizun zuzena- hiltzeko zorian dago<br />
euskara, <strong>eta</strong> euskara behin galduz gero, "quedamos a merced del dominadori94 . Atentzioa<br />
deitu nahi genuke, nabarmentzen saiatzen ari garen planteamenduaren ildotik, gure ustez<br />
oso garrantzitsua den egoera baten inguruan : euskararen galera irakasleari egoztea ez da<br />
kontu berria, baina aipatu inputazioa hizkuntzaren galeraz baino haruntzago doa .<br />
Garairako foruzaleek, Campionek batipat, euskal nazionaltasunaren galeraz hitz egiten<br />
zuten, eskolek (<strong>eta</strong> hauen barruan, irakasleek) bultzatzen zuten deseuskalduntzea dela <strong>eta</strong><br />
(euskaldunak erdaldun bihurtuz) ; orain, berriz, arrazoi bera erabiliz, dominatzailearekiko<br />
menpekotasunaz ari zaigu euskal <strong>nazionalismoa</strong>; arazoa foruzaleek zalantzan jartzen ez<br />
zuten "aberri politikoa"da, Espainia, alegia . Hots, hizkuntzak jasan behar (izan) duen<br />
erasoa, euskal nortasunaren galera adierazteaz gain, arrotza den nazioaren inbasioaren<br />
froga nabarmena litzateke, hizkuntzarena arrotz-bihurtze prozesuari aurre egiteko defentsa<br />
bilakatzen delarik, inbasioari aurre egiteko arma <strong>eta</strong>, ondorioz, erdalduntzea bultzatu <strong>eta</strong><br />
zuzentzen duen irakaslearenaurka joateko arrazoia . Hona hemen, zentzu horr<strong>eta</strong>n, <strong>eta</strong><br />
adibide bat aipatzearren, <strong>Euskal</strong>zalean9 ' argitaratu artikulu batean agertzen zaizkigun<br />
bertso hauek :<br />
"Erdalerritik datoz<br />
maisuak eunka,<br />
iaurti ta amildu nairik<br />
or bilin balaunka<br />
gure erritartasuna<br />
ta euskera gozoa,<br />
lege ta ekanduen giltz<br />
urre gorrizkoa .<br />
Ez zeren, ez gorrina,<br />
ez zitz, ez gardamu,<br />
erdal-maisuteria<br />
baizen doguz damu;<br />
eztira patariak<br />
ez txingor, ez arri<br />
euskaldun lurrerako<br />
orren galtzagarri" .<br />
Baina ez da bakarrik ikuspegi politikotik sortzen den kaltea ; bai, irakaslea<br />
92 ARANA, S . (<strong>1895</strong>) : "La protesta Pedagógico-maketil", in Bizkaitarra, <strong>1895</strong>/11/17 .<br />
93 "Carta de un Maestro", in Bizkaitarra, <strong>1895</strong>/11/17 . Aranak jaso <strong>eta</strong> argitaratutako irakasle<br />
baten idazkia omen da hau, baina Arana bera ez ote den zalantza dugu<br />
94 Ibidem .<br />
95 "Eskolak <strong>eta</strong> Ikastetxeak", in <strong>Euskal</strong>zale; 1897 ; 10 . zk . ; 78 .
Lehenengo euskal <strong>nazionalismoa</strong> 157<br />
Aberriaren etsairik amorratuen<strong>eta</strong>rikoa litzateke, baina horr<strong>eta</strong>z gain badago kontutan<br />
hartu beharreko beste arrazoi bat : haur euskaldunak, irakasle "maketoek" hezituak diren<br />
neurrian, izugarrizko kaltea jasan behar izango dute beraiena ez den aberri faltsua<br />
besarkatzera behartuta daudelako, baina baita erlijio zein moral arlo<strong>eta</strong>n izugarrizko<br />
erasoa sufritu behar izango dutelako ere :<br />
"el ser educados los niños euskeldunes por Maestros inaketos, no<br />
sólo bajo el concepto político perjudica a Bizkaya, sino que igualmente<br />
redunda en grave detrimento de la Religión y la Moral entre los<br />
Bzzkainos "96 .<br />
Ezin ziteken beste modu batera izan ; irakasle "maketoa" espainiarra da ("gure<br />
mairu" hori<strong>eta</strong>ko bat), <strong>eta</strong> espainiarra den heinean espainiarra izateak "berez" dituen<br />
ezaugarri<strong>eta</strong>z blai eginda utziko du eskola <strong>eta</strong>, ondorioz, pozoinduak euskal haurrak,<br />
hauek maltzurkeriaz, ustelkeriaz, erizpide galduaz, <strong>eta</strong>b ., kutsatuko direlarik. Bigarren<br />
arrazoi nagusia, beraz, irakasle "maketoaren" aurka gogor jotzeko : Aberriaren etsai<br />
amorratua izateaz gain, oraindik garrantzitsuagoa den -ikusteko aukera izan dugu-<br />
Jaungoikoarengandik aldentzearen zein haur euskaldunak aldendaraztearen "pekatua"<br />
egotziko dio Aranak . Egoera honen aurrean, bere iritziz, boikotaren irtenbidea besterik<br />
ez litzateke geratuko, boikot horr<strong>eta</strong>ra deitzeko adibide eredugarriaz baliatuko delarik :<br />
"En una anteiglesia de Bizkaya había maestro y maestra inaketos.<br />
Los vecinos estaban descontentos de ellos, por la sencilla razón de<br />
que los pedagogos eran finos maketos e impíos por añadidura ; y<br />
comprendiendo que ni como bizkainos ni como católicos podían seguir<br />
enviando sus hijos a las escuelas públicas, decidieron fundar escuelas<br />
aparte .<br />
Hoy tienen dos maestros bizkainos . . . Uno de ellos tiene hasta<br />
sesenta discípulos, mientras que el pedagogo maketo no cuenta más que<br />
con tres oyentes .<br />
Así se despierta" .<br />
Berriro aurkitzen dugu hemen, arazoaren konponbide gisa, eskolak sortzeko<br />
komenientzia ; aurreneko atalean esan dugu euskal eskolak sortzea litzatekeela, Aranaren<br />
ustez, eskola espainiarraren aurrean bultzatu beharreko irtenbidea ; orain, irakasle<br />
"maketoen" arazoa gainetik kentzeko, euskal eskolak sortzeko beharra (jardungo gara gai<br />
hon<strong>eta</strong>z) nabarmenduko du, hau baita irakasle "egokiak" ("bizkaitarrak" <strong>eta</strong> katolikoak,<br />
noski) edukitzeko konponbide bakarra ; baita, besteak beste, gaztelania haur euskaldunei<br />
irakasteaz arro dagoen irakaslearen irain ikaragarriari -zuzenean <strong>Euskal</strong> Herriak j asotzen<br />
96 ARANA, S . (<strong>1895</strong>) : "A los maestros", in Bizkaitarra, <strong>1895</strong>/11/17 .<br />
97 ARANA, S . (<strong>1895</strong>) : "La escuela en Bizkaya", in Bizkaitarra, <strong>1895</strong>/V/31 .
158 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
duena- erantzuteko ere s .<br />
Ohar gintezke, bestalde, aipatu testuan Aranak eskola publikoko irakasle<strong>eta</strong>z ari<br />
dena . Elizako eskolek ez al dute irakale "maketorik"? ; ez ote du Aranak ezer esatekorik<br />
gai honen inguruan? . Jakina denez -behin baino gehiagotan errepikatu dugu- Aranak duen<br />
Elizarekiko sumisioa hain da izugarria, non ez baitu eskola hau<strong>eta</strong>ko irakasle "maketoei"<br />
buruz ezer esaten, ez esplizituki behintzat" . Pentsa daiteke, liberalismoaren mamua behin<br />
uxatuz gero, irakasle hauek, nahiz "maketoak" izan (Aranaren "logika" apurtu egingo<br />
litzateke edozein eran), gazteak Jaungoikoarentzat ondo hezituak izatearen helburua<br />
beteko luketela, <strong>eta</strong> alde horr<strong>eta</strong>tik Aranak ez luke beraien aurka joateko arrazoirik<br />
(kristau irakaskuntza ziurtatzen da) . Baina Aberriari dagokionez, irakasle horiek -eskola<br />
publiko<strong>eta</strong>koak bezalaxe-, nahiz Aranak esplizituki ezer esan ez, irakaskuntza españolista<br />
bat bultzatuko lukete <strong>eta</strong>, beraz, pentsa daiteke Aranaren gaitzespena mereziko luketela<br />
ere . Halere, diogunez (erlijioaren zama gehiegizkoa delako, agian), hau ez da, guk ezagutu<br />
<strong>eta</strong> aztertzeko aukera izan ditugun iturrien arabera, Arana ematen ausartuko den urratsa<br />
(honako salak<strong>eta</strong> orokor hau bezalako bakar batzuk ezik -non ez den irakaslegoari<br />
buruzko aipamen zehatzik egiten- ez dugu bestelakorik aurkitu : "diríamos en qué centro<br />
de instrucción dirigido por sacerdotes se enseña la doctrina en castellano a euskaldunes<br />
que la aprendieron en Euskera en su niñez"<br />
¡00 )<br />
4 .4 .2 .- Irakasle espainiarren sarbideaz<br />
Eskola liberaleko irakaslearen gaira itzuliz, "maketo" honek sortzen duen<br />
ikustezinak arlo profesionala ukituko du ere ; <strong>Euskal</strong> Herriari dion gorrotoa izugarria da,<br />
nahiz <strong>eta</strong> herri hon<strong>eta</strong>ra eskale gisa etorri 101 ; <strong>eta</strong> ez hori bakarrik, gainera irakasle<br />
"motzak" euskal irakasleari lapurtuko dio lanbidea ("se han establecido en nuestro suelo<br />
arrebatándonos el mezquino pedazo de pan que nos conceden los Ayun tam ien tos" 1 °'-, dio<br />
irakasle batek -ez dakigu ez ote den Arana bera izango-), edota beste(?) irakasle batek<br />
dioen bezala, "aun mirando el asunto como meramente profesional, tendría gracia que<br />
98 "¿Cual más grande insulto a nuestro pueblo que el del maestro . . . quien se congratula de<br />
haber enseñado de tal matera el castellano a un niño euskaldun . . .?", da Aranak planteatzen duen<br />
galdera (ARANA, S . (1894) : "Nuestros maestros" : Op . cit.) .<br />
99 Aranzadiri igomtako idazki batean aurkitu dugu bakarrik kongregazio baten inguruko<br />
aipamen zehatza -<strong>eta</strong> adibide gisa-, "los Hermanos de las Escuelas Cristianas, gente bellísima", baina<br />
euskaldunak behar lukete izan. Izango dugu aurrerago gai honi buruz hitz egiteko aukera .<br />
100 ARANA, S . (1894) : "Epílogo", in Bizkaitarra, 1894/XI1/31 .<br />
101 "Comunicado", in Bizkaitarra, <strong>1895</strong>/11/17 (CORCUERA . J . et al .(1991) : Op . cit . ; 431) .<br />
102 "Segunda Contra-Protesta", in Bizkaitarra <strong>1895</strong>/11/24 (Ibidem ; 432)
Lehenengo euskal <strong>nazionalismoa</strong> 159<br />
los maestros bizkainos apoyásemos a los maketos, después que ellos nos quitan el pan en<br />
nuestra propia casai 103 . Non geratzen da, bestalde, gurasoak beraien seme-alabak jaso<br />
behar duten irakaskuntza kontrolatzeko eskubidea? (ez da faltako ere traizio hitza beraien<br />
seme-alaben hezik<strong>eta</strong> irakasle "maketoen" esku<strong>eta</strong>n uzten duten gurasoentzat 104) Aranak<br />
darabilen arrazonamenduaren eskema bi hitz<strong>eta</strong>n labur daiteke : norenak, herri<br />
bizkaitarrenak ez badira, irakasleek jasotzen dituzten soldatak? ; <strong>eta</strong> diru hori, ez al da<br />
bada ateratzen familia bizkaitarren izerdiari esker? ; ez al dute, beraz, haur bizkaitarrak<br />
jaso(jasan) behar duten irakaskuntzan partehartzeko eskubiderik?"' . Adierazpen hauek,<br />
zuzen-zuzenean, sakoneko arazoaren inguruan kokatu beharko lirateke, estuki <strong>hezkuntza</strong>sistema<br />
espainiarraren antolak<strong>eta</strong> zein egiturekin lotzen dena . Aranak dioenaren arabera,<br />
Bizkaiko udalek dagokienean <strong>eta</strong> behar den bezala ("escrupulósamente") ordaintzen diete<br />
irakasleei ; baina hau horrela izanik, zein da gobernu espainiarraren jokabidea?<br />
"Negando a Bizkaya el derecho de nombrar sus maestros y, no sólo<br />
esto, impidiendo que aquí se celebren oposiciones a escuelas com antes<br />
ocurría. Estas oposiciones tienen hoy lugar en Valladolid y ¡claro! no<br />
viene a Bizkaya un maestro euskaldun"' .<br />
Hona hemen ezaguna den irakasleen izendapenaren auzi zaharra . Aranak,<br />
irakasleak ordaintzeaz arduratzen diren neurrian, berauek izendatzeko ardura ere udalen<br />
esku<strong>eta</strong>n egon beharko litzatekeela uste du ; udalek ordaintzen dute, beraz, beraiei dagokie<br />
irakasleak aukeratzea . Esan beharrik ez dago, hau litzateke irakasle maketoak ez izateko<br />
biderik egokiena zein irakasle "bizkaitarrak" aukeratzeko modurik aproposena, era<br />
hon<strong>eta</strong>n eutsi ahal izango baitzaio erlijioari, euskarari zein, hitz batean esanda, euskal<br />
nortasunari . Ez da, halere, ezustea edota harridura sortaraz dezakeen jarrera, <strong>hezkuntza</strong>sistema<br />
nazional espainarraren eraikitze prozesuak <strong>Euskal</strong> Herrian sortu izan dituen<br />
erantzunen mailan konstante bat izan baita XIX . mendean (aurreko atal batean azaltzen<br />
saiatu garen irakaskuntzaren zein <strong>hezkuntza</strong>-egituren kontrola litzateke arazoaren ardatz<br />
nagusia) .<br />
Baina Aranak -<strong>eta</strong> ez dugu uste gure analisian inolako gehiegikeriatan eroriko<br />
garenik- guztiz interesgarria den urratsa emango du oposaketen gaia zein hauek<br />
103 "Carta de un Maestro" : Op . cit .<br />
104 "Otra Carta", in Bizkaitarra, <strong>1895</strong>/111/24 (CORCUERA, J . et al .(1991) : Op . cit . ; 434) .<br />
105 ARANA, S . (<strong>1895</strong>) : "La protesta Pedagógico-maketil" : Op . cit .<br />
106 ARANA, S . (1899) : "La enseñanza primaria en Bizkaya", in El Correo Vasco, 1899/VI/8 .<br />
Arazo hau dela <strong>eta</strong>, adibidez, <strong>Euskal</strong>zale-tik irakasleen arazoa adar jotzea dela esango da : "Genre<br />
izerdiagaz ordainduten dogu eskola maisu onen lata", hain zuzen ondorio guztiz kaltegarriak dituenean<br />
-"ikasmutilen atzerapena" <strong>eta</strong> euskararen galera- ("VASCOFILLO" (1898) : Erderea eskol<strong>eta</strong>n", in<br />
<strong>Euskal</strong>zale, 1898/VI/14 ; 217 .
160 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
Valladolid-en egin behar izatearen arazoa mahai gainean jartzen dituenean (Zaragozan<br />
Nafarroaren kasuan, baina bere "bizkaitarrismoa" nagusitzen da) ; gure iritziz, funtsezkoa<br />
den "zauria" ukituko du . Zergatik oposak<strong>eta</strong>k <strong>Euskal</strong> Herritik kanpo 107 , zergatik<br />
Valladoliden (edota Zaragozan) : <strong>hezkuntza</strong>-sistema espainiarra unibertsitate-barrutitan<br />
antolatuta dagoelako, <strong>Euskal</strong> Herria Valladolid zein Zaragozako unibertsitate-barruti<strong>eta</strong>n<br />
banatuta dagoelako, <strong>Euskal</strong> Herriak unibertsitate-barrutirik ez duelako, hots,<br />
unibertsitaterik ez duelako (<strong>eta</strong> ez saiakerarik izan ez delako) . Hots, Espainiaren menpe<br />
dagoen <strong>hezkuntza</strong>-egitura dago <strong>eta</strong> <strong>Euskal</strong> Herriak ez du inolako kontrolik gauzatzeko<br />
aukerarik (gogoratu hurbileneko egiturak "Juntas de Instrucción" direlakoak direla <strong>eta</strong><br />
hauek, funtsezkoak izanik, <strong>hezkuntza</strong>-sistema orokorraren egituraren barruan -guztiz<br />
zentralizatua, erabat uniformizatua-, Estatuaren kontrolaren menpe daudela) .<br />
Lehenik <strong>eta</strong> behin, agintari akademiko-politikoak arrrotzak, espainiarrak, dira <strong>eta</strong><br />
hor aurkituko luke Espainiak, irakasle "maketoen" infiltrazioaren bidez, <strong>Euskal</strong> Herriaren<br />
desnazionalizatzea (inbasioa esango luke Aranak) burutzeko tresna ikarragarria ; hots,<br />
Espainiako <strong>hezkuntza</strong>-sistemak irakasle "maketoen" inbasioa ahalbideratuko luke, sistema<br />
bera "gaiztoa" bilakatuko litzatekeelarik (horra hor, oinarrizko "perbertsioa") . Aranaren<br />
aurrekoek -foruzaleek, adibidez- <strong>hezkuntza</strong>-sistema espainiarraren kontrolaz (lortu<br />
zitekeen kontrolaz, komeniko litzatekeen kontrolaz) arduratzen ziren arren -baina sistema<br />
beraren "borondatea" zalantzan jam gabe-, berak zuzenean joko du, gurue ustez,<br />
<strong>hezkuntza</strong>-sistemaren aurka, jarrera guztiz logikoa, bestalde, <strong>hezkuntza</strong>-sistema<br />
espainiarra Espainiako arma menperatzailea den heinean . Halaber, oposaketei dagokienez,<br />
<strong>hezkuntza</strong>-sistemaren antolak<strong>eta</strong>k irakasle "bizkaitarrak" izateko aukera zaildu egiten du ;<br />
Valladolid-era joan behar izateak izugarrizko eragozpena suposatuko du <strong>eta</strong> horrela uler<br />
daiteke, Aranaren ustez, irakasle euskaldunen falta nabarmena . Ez dirudi Arana oso<br />
desbideraturik dagoenik ; euskal abizen<strong>eta</strong>n oinarriturik berak egindako irakasle<br />
bizkaitarren -"jatomz" bizkaitarrenak direnak, noski- zenbak<strong>eta</strong> alde batera utzita 103 (ez<br />
baitugu uste batere fidagarria denik, ez erabiltzen duen erizpidearengatik, ezta dituen<br />
informazio iturriengatik109 ), esango genuke badagoela arrazoi bat baino gehiago hau<br />
horrela gertatzen dela pentsatu ahal izateko .<br />
107 Oposak<strong>eta</strong>k, Araba, Bizkaia <strong>eta</strong> Gipuzkoari dagokienez,unibertsitate-barruti horren barruan<br />
dauden neurrian, Valladolid-en egingo dira 1889tik aurrera, oposak<strong>eta</strong>-sistema indartuz, <strong>hezkuntza</strong>sistemaren<br />
uniformizazioan urrats garrantzitsua emango delarik .<br />
los ARANA, S . (<strong>1895</strong>) : "La zarzuela euzkeldun en 3 actos titulada Vizcay tik Bizkai "ra", in<br />
Bizkaitarra, <strong>1895</strong>/XUl7 .<br />
109 Garai horr<strong>eta</strong>n "Juntas Provinciales' direlakoek gero probintzi<strong>eta</strong>ko Boletín Ofizial<strong>eta</strong>n<br />
argitaratzeko egiten dituzten irakasle eskalafoien arabera ezinda jakin zein den irakasle horien sorlekua<br />
(honako datuak agertzen dira soilik : kategoria, orden zenbakia, antzinakotasuna, meritua, zerbitzu urteak<br />
<strong>eta</strong> zein herritan egiten duten lan) .
Lehenengo euskal <strong>nazionalismoa</strong> 161<br />
Hasteko, uka ezina den begien bistako arrazoi objetiboa azpimarratu beharko<br />
litzateke : zalantzarik gabe hurbiltasun eza euskaldunak irakasle lanbidea aukeratzeko<br />
izugarrizko eragozpena izango da . Zentzu horr<strong>eta</strong>n, aipagarriak dira, esate baterako,<br />
Gipuzkoako Diputazioak egindako ahaleginak -Moyano legeak gai honen inguruan<br />
zehazten duena aldarrikatuz 10 -, euskal irakasleek (oposak<strong>eta</strong>k atera nahi izanez gero)<br />
pairatu behar zuten kalbarioa nabarmendu <strong>eta</strong> hauek jasan beharreko bidegabekeria<br />
salatuko duelarik . Egoera hau, berarekin dakartzan arazo guztiekin (bidaiak, arrotzak<br />
<strong>Euskal</strong> Heratik kanpo, hizkuntzaren arazoa, azterk<strong>eta</strong>k egiteko ardura duten irakasleak<br />
ezezagunak, . . .), zeharo aproposa da euskal gazteak, lanbide hau aukeratzeko momentuan,<br />
ben<strong>eta</strong>n desanimatzeko . Ez du garratzi gutxiagorik, behin oposak<strong>eta</strong> atera <strong>eta</strong> gero -<br />
horrela gertatuko balitz, behintzat-, Espainiako edozein txokora joan behar izatearen<br />
arriskuak"' . Izan ere, kontutan hartu beharreko beste alderdi bat ez genuke begien bistatik<br />
galdu behar : irakaslegoaren jatorri soziala, hain zuzen .<br />
Dávilak 12 dioenaren arabera, nekazal jatorrizkoa da irakaslegoa, <strong>eta</strong> lanbide berri<br />
hon<strong>eta</strong>n aurkituko du bere status soziala hobetzeko aukera . Ezaguna da ere, Estatuan<br />
irakasleek zuten soldatak jasotzeko ziurtasun falta ; ondorioz, oposak<strong>eta</strong>-sistemak gogoko<br />
postuak lortzeko (soldata ziurtatuko dutenak, alegia) modua eskaintzen du . Beraz, irakasle<br />
izan nahi zuen euskal gaztea, kanpokoak izanda, <strong>Euskal</strong> Herrira etorri nahi zuten beste<br />
irakasleekin (dirudienez, euskal udalak nahiko poliki portatzen omen ziren alde<br />
horr<strong>eta</strong>tik), lehian sartu beharrean aurkitzen zen . Azkenik -<strong>eta</strong> hau iraskasle<br />
"maketoarekiko" Aranaren jarrera ulertzeko garaian funtsezkoa litzateke gure ustez,-,<br />
funtzionaritzak status aldak<strong>eta</strong> ahalbideratzen duen heinean, irakaslegoak Estatuarekiko<br />
duen indentifikazioa nabarmendu beharko litzatekelakoan gaude ; azken finean, Guizot-ek<br />
zioen bezala, ' fonctiona -ies de I Etat" dira, <strong>eta</strong> Estatuaren adiminstrazioa indartzen duten<br />
aldi berean (beti ere honek ezartzen dituen kontrol zein zigor sistemekin) Estatuan<br />
aurkituko dute jasan ditzaketeen erasoen aurrean nahi adinako babesa .<br />
4 .4.3 .- <strong>Euskal</strong> maisu-maistrak <strong>eta</strong> barne arerioa<br />
Dena den, ez da irakasle "maketoaren" aurkako erasoan amaitzen Aranak,<br />
irakaslegoaren inguruko arazoari dagokionez, plazaratzen duen erreakzioa . Arestian<br />
aurkeztu dugun olerkian, eskolan "maixu maketo"-a dagoelako mindurik agertzen bada<br />
Arana, ez du garraztasun gutxiagorik izango azaltzen duen euskal irakaslearen irudiak :<br />
"Neskatoen maistrea /Euzkeldun utza da : /Erestuna iraintzeko /Azuŕbaltz edeŕa" ; bai<br />
1Ó Honen arabera oposak<strong>eta</strong>k probintzi bakoitzeko hiriburuan izango lirateke, <strong>eta</strong> dagoeneko<br />
euskal erakundeek gobernuren ardura -irakaslegaoren izendapenari dagokionez- zalantzan jartzen ez<br />
badute, euskal irakasleei jartzen zaien oztopoei erantzun nahi izango diete .<br />
"' DAVILA, P . (1993) : Op . cit . ; 97-107 .<br />
112 DAVILA, P . (1994) : Op . cit . ; 101-102.
162 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
maixu "maketoa", baita maistra euskalduna ere, euskara eskolatik baztertzearen errudunak<br />
dira, "Euzkera ezta la-ta / Ez<strong>eta</strong>rako bez" . Kanpotik datorren irakaslea, beraz, ez da<br />
irakaskuntzan aurki daitekeen arerio bakarra (Jaungoikoaren zein Aberriaren etsaia,<br />
alegia) ; badira ere -<strong>eta</strong> ez dirudi salbuespenak liratekeenik- irakasle euskaldunen artean<br />
"maketoak" bezain iguingarriak diren irakasleak, Aranaren iritziz . <strong>Euskal</strong> gizartean<br />
gertatzen den bezala, Aranak -irakaslegoaren munduan ere-, euskaldunen artean -<br />
"euzkotarren" artean hobeto esanda- "euzkotar" zintzo <strong>eta</strong> jatorrak, alde batetik, <strong>eta</strong><br />
"maketozaleak, bestetik, bereizten ditu . Gogora dezagun zer zioen : "maketoena"-k <strong>eta</strong><br />
"maketozalena"-k dira euskal seme-alabak, beraien esku<strong>eta</strong>n baidaude eskolak .<br />
Irakasle hauek, nahiz espainiarrak ez izan, irakasle espainiarrek bezala jokatuko<br />
lukete, <strong>eta</strong> azkeneko hauen ezaugarri berdinak izango lituzkete, irakasle "bizkaitarren"<br />
artean gehiengoa osatuko luketelarik, Aranak dioenaren arabera. Kanpoko irakasle kopuru<br />
handigoa egiaztatu(?) ondoren, irakasle "bizkaitarren" nahiko sailkapen bitxia -zelebrea<br />
ez esatearren- egingo du, ben<strong>eta</strong>n abertzaleak nola "bizkaitarrak" zein gutxi diren<br />
egiaztatzeko asmotan : batzuk, euskal abizenak izan arren, Espainian jaiotakoak dira <strong>eta</strong>,<br />
"como si fueran maketos de raza", gorrotazen dute Bizkaia ; beste batzuk ez dakite<br />
euskaraz, nahiz hau abertzale zintzoak izateko eragozpena ez izan ; azkenik, "acérrimos<br />
espa olistas" direnak <strong>eta</strong> ez euskara ezta euskal lege zein ohiturak ere maitatzen ez<br />
dituztenak 13 (pentsa daiteke abertzale zintzoak omen direnen artean euskaldunak ere ez<br />
direla faltan izango, nahiz bakar batzuk izan, baina Aranak ez du honi buruzezer esaten) .<br />
Penagarria beraz, Aranaren ustez, begien aurrean dugun koadroa; horrela esplika daiteke,<br />
adibidez, Bizkaia zer den <strong>eta</strong> zer izan den irakatsiko duen inolako geografia edota<br />
historiako irakaslerik ez aurkitzea" . Nola ez ulertu, orduan, euskal gaztedia españolismoz<br />
blai eginda egotea? . Irakasle bizkaitar batzuek, Bizkaian gertatzen den bezala, ez dakite,<br />
besterik gabe, beraien ben<strong>eta</strong>ko Aberria zein den, ez dute ezagutzen bere historia, zein den<br />
bizi duen menpekotasun egoera, zein honen arrazoia, . . . ; hitz batean esanda, bizkaitar<br />
gehienei gertatzen zaien modu berean, ezjakintzasun arazoa da beraiena . Baina badaude<br />
beste batzuk, Aberriaren etsai amorratuak direnak . Alde horr<strong>eta</strong>tik interesgarria izan<br />
daiteke -ohar gaitezen ze parametrotan mugitzen den Arana- abertzale itxura hartzen<br />
duten irakasleen aurrean izan beharreko errezelua :<br />
"Hay . . ., escuelas donde, con las apariencias de patriotismo, se<br />
infiere grave daño a la Patria . Y hay bizkainos que de los mismos<br />
caracteres de la Patria, del euskera, timbre de nuestra raza, se sirven para<br />
ahogar el patriotismo y aniquilar a la Patria misma" 115 .<br />
113 ARANA, S . (<strong>1895</strong>) : "La zarzuela euzkeldun . . ." : Op . cit .<br />
114 ARANA, S . (1894) : "Fuerismos falsos" :Op . cit . .<br />
115 ARANA, S . (1897) : "Una escuela antipatriótica", in Baseŕitaŕa, 1897/VII/4 . Knórr-ek ere<br />
Aranaren adierazpen horiek azpimarratuko ditu honako lan hon<strong>eta</strong>n : KNORR, E . (1987) : "Arana Goiriren
Lehenengo euskal <strong>nazionalismoa</strong> 163<br />
Hamgama badirudi ere, Baseŕitaŕa-n argitaraturiko adierazpen hauen bidez,<br />
Azkuek sortu <strong>eta</strong> zuzendu zuen "<strong>Euskal</strong>-Ikastetsea"-z ari zaigu Arana, "una escuela<br />
antipatriótica", sarritan eredu gisa aurkezten duen euskal eskola . Arrazoia sinplea da :<br />
irakasle "ntaketófilo"-a omen du, karlista <strong>eta</strong> Chapel-Zuri-ko koraboratzailea; hau gutxi<br />
ez balitz, haur bat zigortu du ikurriña eramateagatik. Adibide honek, pasadizoa irudi<br />
dezakeenetik harantz joanez, oso ondo isladatzen du, "itxura" guztien gainetik, zein den<br />
-"maketoak" ez diren irakasleen kasuan ere- inolako malgutasunik ez duen Aranaren<br />
jarrera. Laburbilduz, <strong>eta</strong> bere gustokoa den irudi bat erabiliz 16 , etsaia litzateke 'falange<br />
nacionalista" delakotik at geratuko litzatekeen edozein irakasle, irakaskuntza arloan<br />
Jaungoikoaren zein Aberriaren besoa ez den edonor' " ; irakasle "maketozalea"<br />
Espainiaren inbasioa burutzen ari den armadako elementu infiltratua edo litzateke <strong>eta</strong>,<br />
beraz -nahiz batzutan aurkakoa iruditu-, irakasle arrotzak bezain gorrotagarria .<br />
4 .4 .4 .- Cainpión <strong>eta</strong> Azkiie : irakaslegoari kritika<br />
Dena den, lehen genioen bezala, ezin da esan irakaslegoaren aurkako erreakzioaren<br />
auzian Arana bakarrik aurkitzen denik -nahiz ezberdintasunak egon badauden- . Alde<br />
horr<strong>eta</strong>tik, interesgarri deritzogu Campion edota Azkuek gai honi buruz diotenari<br />
gainbegirada bat emateari . Arrienek esaten duenaren arabera, azkeneko bi hauek<br />
Aranarekin batera trilogia bat osatuko lukete, <strong>eta</strong> ez dira gutxi hiru pertsonai hauen artean<br />
nabarmen daitezkeen antzeko ezaugarriak . Irakaslegoaren gaiari dagokionez, Campionek<br />
duen ikuspegia -Aranarenarekin konparatuz gero- honena bezain garratza dela esango<br />
genuke . Irakaslearen "argazkia" zein den azaltzeko unean, bai batek bai besteak aurkezten<br />
duen pertsonaia ezaugarri "dotorez" jantzita iritsiko zaigu ; Blancos y Negros-eko<br />
irakasleak -D . Bernardino- oso itxura ona ez badu ("la tara verdi-negra del maestr o,<br />
larga y escuálida, mal afeitada, de entrecano bigote, tara de sargento retirado de la<br />
guardia civil"' 18), Aranak egin Azkueren zarzuelako irakaslearen deskribapenak ez du<br />
gordintasun gutxiagorik :<br />
"Don José Vives y Almendralejo, maestro maketo del pueblo . Es el<br />
inguruan", in KIEV; 85 .<br />
116<br />
Esate baterako, "Teatro Nacional" izeneko artikuluan, euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren nolabaiteko<br />
irudia eman nahiean edo, horrelako hitzak erabiliko ditu Aranak : 'falange nacionalista", "posiciones<br />
estratégicas", 'fuerte" (Bizkaitarra), "bandera" (Jaungoikoa <strong>eta</strong> Lagizaŕa), "campamento" (Ettskeldun<br />
Batzokija), "artilleria" (Bizkaitarra, ere), "ejército nacionalista", "ejército enemigo", "batallón", <strong>eta</strong>b .<br />
(ARANA, S . (1985) : "Teatro Nacional", in Bizkaitarra, <strong>1895</strong>/11/17) .<br />
" 7 Dagoeneko badakigu Aranaren ustez katoliko izatea <strong>eta</strong> abertzale izatea gauza bera dena,<br />
katolikoa izateko nahikoa baita abertzale izatearekin (baldin <strong>eta</strong> argi badugu zein den "ben<strong>eta</strong>ko"<br />
Aberria) ; izan ere "el patriotismo . . .consiste . . . en querer y procurar conducir la sociedad a que uno<br />
pertenezca por- el más fácil camino del servicio de Dios" (Ibidem) .<br />
118 CAMPION, A . (1899) : Blancos y Negros (Guerra en la paz) : Op . cit . ; 206 .
164 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
verdader tipo del español .- bajo, hipócrita, adulador, zalanero,<br />
empalagoso, cuando habla con quien pueda darle tajada ; altanero,<br />
déspota, cruel tiranuelo para aquel que caiga en sus garras ; cizañero,<br />
venenoso, corruptor para quien se encuentre al alcance de su influencia .<br />
Congo maestro, es el Vives como todos los que procedentes de su tierra, han<br />
hecho presa en nuestra Patria: destructor del Euskera y enemigo<br />
implacable de todo lo que trascienda a bizkainoi 19 .<br />
Halere, Campionek, aipatu eleberrian, irakasle nafarra aukeratu du (jatorriz<br />
euskalduna dena, gainera) arazoa literarioki plazaratzeko asmotan ; berak ez du espainiarra<br />
izate horr<strong>eta</strong>n, berez, inolako eragozpenik ikusten, nahiz <strong>eta</strong> "unitarismo español"<br />
delakoan kokatu guztiaren ardatza . Irakaslea liberalismoaren "semea" da <strong>eta</strong>, ondorioz,<br />
"patria nativa"-ri zor zaion begirunea galdu egin du, bere lekua -maitasun objetu gisa-<br />
"patria política"-k usurpatu duelarik"' . Arazoa ez da Espainia edota espainiarra izatea<br />
(Aranarentzat, baita irakasle "maketozaleen" kasuan ere, hau da arazoaren ben<strong>eta</strong>ko<br />
gakoa) ; arazoa liberalismoa da, <strong>eta</strong> irakasle liberalak "regionalismo"-ari dion gorrotoa<br />
("odio de jacobino") . <strong>Euskara</strong>rekiko gorrotoa honen ondorioa besterik ez litzateke izango .<br />
Hizkuntzarena da, hain zuzen, Campion kezkatzen duen gairik nagusiena, euskara<br />
baita -edozerren gainetik- euskal arima nazionalaren ardatza . Eta nortasun nazionala<br />
(aberri politikoari kontrajartzen ez zaiona) arriskuan dago euskara gaztelania <strong>eta</strong><br />
frantsesaren artean -"lenguas cultas, administrativas, políticas y litera•i as i121 -, itotzera<br />
kondenaturik baitago . Baina hau ez da berez suertatzen den zerbait ; besteak beste,<br />
euskararen galera kultur politikari, <strong>eta</strong> horren barruan <strong>hezkuntza</strong> arloko politikari, estuki<br />
lotzen zaio t22 . Arestian genioen bezala, irakaskuntza erdaldunean aurkituko da,<br />
Campionen ustez, deseuskalduntzearen arrazoirik nagusiena, <strong>eta</strong> hor aurkitzen den<br />
protagonista irakaslea da . Campionek, eraztunaren zigorra dela <strong>eta</strong>, irakasle ankerraren<br />
irudia aurkeztuko digu aipatu Blancos y Negros eleberrian zeinak, nahiz jatorriz<br />
euskalduna izan, "andáis ladrando baskuence" 123 kezkak obsesionaturik, euskarari gerra<br />
egitea izango duen helburu ; irakaslearen eraginez (hor dugu Martinicoren tortura <strong>eta</strong><br />
119 ARANA, S . (<strong>1895</strong>) : "Teatro Nacional" : Op . cit .<br />
120 CAMPION, A . (1899) : Op . cit. ; 208 .<br />
121 CAMPION, A : (1907) : "Discurso en las Fiestas <strong>Euskara</strong>s de Azpeitia el día 30 de Septiembre<br />
de 1901 . El baskuenze", in Discursos políticos . . . : Op . cit . ; 153 .<br />
122 CAMPION, A . (1907) : "Discurso en las Fiestas <strong>Euskara</strong>s de Irún . . ." : Op cit . ; 200 .<br />
123 CAMPION, A . (1889) : Op . cit . ; 206 .
Lehenengo euskal <strong>nazionalismoa</strong> 165<br />
heriotza) ikasleek, euskara galduz gain, "renegando de la lengua de su madrei 124<br />
bukatuko lukete (mutiko gizarakoaren azken hitzek hori adieraziko lukete :<br />
"Baa . . .as. . .kuencee; yo nooo . . . yooo no ba . . .baskuence ; nient . . .in . . .inibustee diicen ; yo<br />
ca . . . aste . . .llano; sí, caas. . .tellano" 125 ), ondorio nagusia euskal nortasunaren galera izanik<br />
(eleberriko irakasleari gertatuko zaion legez) .<br />
Baina ez da irakaslearen borondateari dagokion arazo hutsa ' 2- (ben<strong>eta</strong>ko arazora<br />
hurbiltzeko baliabide gisa erabiliko luke, gure ustez -Aranarekin gertatzen den legezirakaslearen<br />
irudia-), <strong>eta</strong> Campionek zuzenean <strong>hezkuntza</strong>-sistemaren bihotzaren aurka<br />
joko du . Azken finean, irakaslea egitura oso baten barruan dagoen zatia da (azkena <strong>eta</strong>,<br />
horregatik ziur asko, hurbilena) <strong>eta</strong> bere iharduera kontrolpean dago ; egitura<br />
hierarkikoaren barruan, bere lana ikuskatua izango da <strong>eta</strong> goitik dituen karguen aurrean<br />
erantzunkizuna izango du ("luego viene el señor Inspector y me abronca" esango du Don<br />
Bernardino-k' 2 7) . Campionen erasoa Estatura zuzenduko da ("El Estado docente"),<br />
Estatuak monopolizatzen baitu irakaskuntza, Aberriaren onerako zer irakatsi behar den<br />
-<strong>eta</strong> zer ez, noski- erabakiz 128 . Eta irakaslegoari dagokionez, Estatuak bihurtzen du<br />
irakasle, hau funtzionari bilakatuz, irakaslearen boterearekiko menpekotasuna <strong>eta</strong><br />
sumisioa erabatekoa izango delarik . Alde horr<strong>eta</strong>tik, Espainiak Frantziako ereduari<br />
jarraitu izana (non erregionalismoarentzat lekurik ez dagoen) ironikoki kritikatuko du<br />
Campionek :<br />
"El Estado docente requiere la transformación del maestro,<br />
delegado y suplente técnico del padre de familia, en funcionario público ;<br />
ó sea, la compl<strong>eta</strong> subordinación del maestro al Poder ; ó en otros<br />
términos, á la política : abstracción que el Ministro, el Gobernador, el<br />
Inspector, el cacique cuidan de concr<strong>eta</strong>r . Esto lo tenernos en España, . . .,<br />
y el resto vendrá á su hora . Para saber cómo hemos de vestirnos en la<br />
estación próxima, basta mirar losfigurines de París" ` .<br />
124 Ibidem . 271 .<br />
-5 Ibidem .<br />
126 Halere, dirudienez, bapateko erreakzioa ("primitiboena", alegia) ez luke baztertuko<br />
Campionek ; hori bai, erriberako pertsonaiaren atzean (irakasleak Martinicori emandako egur pasararen<br />
lekuko) izkutatzen delarik : "Rediós' a un hermanico mío habían de venir a pegale porque hablaba la<br />
lengua que Dios le puso en la boca! La suya se la habían de corcel los perros al máistro!" (Ibidem : 214) .<br />
127 Ibidem : 207 .<br />
128<br />
CAMPION, A . (1907) : "Discurso en las Fiestas <strong>Euskara</strong>s de Irún .": Op . cit. ; 200 .<br />
129 Ibidem ; 201 .
166 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-/923)<br />
Halere, esandakoa kontutan harturik, Campionek, Estatu liberalaren erasoa<br />
salatzeaz gain, "barne-etsaiaren" arazoa nabarmenduko du . Kasu hon<strong>eta</strong>n, oraintxe ikusi<br />
dugunez, ez luke bakarrik kanpokoak ez diren irakasleen deseuskalduntzearen jarrera<br />
azpimarratuko; hurbileko erakundeek -udalek, alegia- <strong>eta</strong> euskal gurasoek zer esan<br />
izugarria izango lukete, hauek eskatuko baitiete irakasleei beraien seme-alabak diziplina<br />
gogorraren barruan eduki ditzaten . Zentzu horr<strong>eta</strong>n, Campionek berak aurkezten duen<br />
adibide hau adierazgarria izan daiteke (Iturengo udalaz ari da) :<br />
"Este Ayuntamiento, Junta local y padres de familia, han<br />
recomendado siempre á los maestros que nno permitan nunca que sus<br />
discípulos hablen el vascuence dentro ni filera de la escuela, pues<br />
desengañados estamos que lo que necesitan los jóvenes es saber castellano,<br />
idioma universal de España y América, que es donde los hijos de este<br />
pueblo han de desenvolverse en el estudio de sus carreras y profesiones i1 i0 .<br />
Arazoa, ikus daitekeenez, nahiko korapilatsua da ; alde batetik ezin da ukatu Estatu<br />
liberalaren jarrera uniformizatzailea arazoaren ardatz nagusia denik, horr<strong>eta</strong>rako<br />
<strong>hezkuntza</strong>-sistemaz baliatuko delarik (Frantziako eredu jakobinoari jarraituz) ; bestalde,<br />
irakaslea -kanpokoa ala bertakoa izan berdin da-, <strong>hezkuntza</strong>-sistema horren egituraren<br />
barruan dagoen heinean, Estatuaren funtzionaria den neurrian, euskal nortasunaren aurka<br />
aurrez-aurre borrokatzen duen morroia litzateke, Estatuaren morroia, hain zuzen ; baina,<br />
bestalde -<strong>eta</strong> hau ez litzateke alde batera uzteko analisia-, irakasleak testuinguru hurbileko<br />
eragina jaso <strong>eta</strong> inguruko eskaerei erantzuko die ere . Eskaera hauek ze neurritaraino izan<br />
daitezkeen norberaren nortasunaren aurkakoak erakusteko, esate baterako, Campionek<br />
Aranak o ' salatu adibide baten berri emango du : Busturiako irakaslea ("euskaldun de raza<br />
y lengua") eskola barruan zein eskolatik kanpo euskaraz hitz egiten dutelako, ikasleei<br />
ezartzen dizkien zigorrengatik salatua izango da ; aitzakia gisa, "Junta Provincial de<br />
Instrucción Pública" delakoaren kargu hartzearen aurrean, irakaleak haurren gurasoek<br />
emandako agindu<strong>eta</strong>n oinarrituko du bere defentsa .<br />
Zein da, bere gordintasun osoan hemen isladatze den arazoa? . Berriro Gellner-en<br />
ereduari helduz, esango genuke -orain <strong>Euskal</strong> Herriak bizi duen egoera zehatzari<br />
dagokionez- euskal gizartearen modernizatze prozesuak zein Estatu-Nazio espainiarraren<br />
eraikuntzarenak sortuko luketeen fenomenoaren aurrean gaudela . Testuinguru hon<strong>eta</strong>n<br />
kultur heterogeneotasuna oztopotzat hartua izango da -marko sozial berrira egokitu<br />
beharrak eraginda-, baita -<strong>eta</strong> zentzu horr<strong>eta</strong>n ez bakarrik (honen ondorioa litzateke)<br />
burgesiaren zein Estatu-Nazioaren eraikuntza beharrari erantzuteko- beraien kultur<br />
130 Ibidem ; 177 .<br />
131 Aranak egin proposamenari esker debekatu zuen Bizkaiko "Junta de Instrucción Pública"<br />
delakoak eraztuna zein "tablilla"-ren erabilpena . Juntak emandakoaren aginduaren berri izateko, ikus<br />
<strong>Euskal</strong>duna,1902/11/23 .
Lehenengo euskal <strong>nazionalismoa</strong> 167<br />
erreferentziazko markoa aldatu behar izango dutenen aldetik ere, are gehiago kontzientzia<br />
nazional berezirik ez badago . Campionek aipatzen duen adibidea guztiz adierazgarria<br />
delakoan gaude : Iturengo gurasoek (ez dugu uste ugartea direnik) pentsatzen dute, nahiz<br />
euskaldunak izan, beraien seme-alabak ikasi behar duten hizkuntza gaztelania dela,<br />
gaztelania baita -ben<strong>eta</strong>n-, ikasteko <strong>eta</strong> lanbide bat izateko, baliagarri suertatzen den<br />
hizkuntza, lan merkatuan mugitu ahal izateko, alegia, balio duen hizkuntza ; <strong>eta</strong> honek<br />
badu arrazoi bat : gaztelania da Espainia osoan zabalduta dagoen hizkuntza . Alde<br />
horr<strong>eta</strong>tik, euskara, euskaldun izatea, arazo bilakatzen da ; eskolari, beraz, beraien semealabak<br />
Espainiako edozein biztanlerekin berdinduko dituzten bideak jartzea eskatuko zaio,<br />
hizkuntz homogeneizazioarena kasu .<br />
Hots, Gellner-ekin batera esango genuke gizarte modernoak behar batzuk ezartzen<br />
dituela, gizartea alfab<strong>eta</strong>tua izateak <strong>eta</strong> eskolaren bidez transmititu kulturak aparteko<br />
garrantzia dutelarik132 ; sujetuaren kulturak <strong>eta</strong> formatua izan deneko hizkuntzak -"y en el<br />
interior del cual es efectivamente empleable"- gizartean parte hartzeko oinarrizko balioa<br />
dute 133 . Ondorioz, Campionek aipatu gurasoen jarrera ulertzeko edo ongi kokatzeko,<br />
hizkuntzaren arazoari dagokionez zehazki, ondorengoen moduko galderak egin beharko<br />
liratekeela deritzogu : aldatzen ari den euskal gizartean, euskarak ze neurritaraino balio du<br />
(erabilgarritasunaren aldetik, alegia)? ; ez al lukete euskal haurrek erdara <strong>eta</strong> erdaraz ikasi<br />
behar gizarte berrira ondo egokitzeko? ; "egokia" ez den hizkuntza ikasteak ez al du<br />
kalterik sortuko? . Galdera hauek guraso horien lekuan jartzeko ahaleginari erantzungo<br />
liokete, baina hizkuntzaren egokitasunari buruzko zalantzak, ez dugu uste, balizko<br />
gaitasun objetiboaren parametro<strong>eta</strong>n neurtzen direnik huts-hutsean .<br />
Pentsa daiteke -ikusi eskaerak (irakaskuntza erdalduna) hori adieraziko lukeeuskararen<br />
baliorik eza, gizarte berriari erantzuteko (omen)duen gaitasun falta, barneratze<br />
prozesu baten ondorio litzatekeela, non <strong>hezkuntza</strong>-sistemak izan eragina erabateko izan<br />
den (ez da berez suertatzen den zerbait, ez da berez hizkuntzari dagokion "zama") . Hau<br />
da, Laportek <strong>eta</strong> Balibarrek 134 diotena gure testuingurura egokituz, <strong>Euskal</strong> Herriak bizi<br />
dituen baldintzek (industrializazioa, gizartearen modernizatzea, . . .) euskararen inguruko<br />
balorapena sortzen duen eragin ukaezina duten eraberean, egia da ere gaztelaniak,<br />
hizkuntza "egokia" den alderik, duen balio "objetiboak" baduela alderdi juridiko-politikoa<br />
non balorapen hori, besteak beste, eskola-aparaturik gabe ez den posible . Aldi berean,<br />
honen eragina izugarrizkoa da talde nortasuna ahulduz joango den Gellener-ek 135 aipatu<br />
132 GELLNER, E . (1993) : Op . cit . ; 347 .<br />
133 Ibidem; 347 .<br />
134 Ikus BALIBAR, R . ; LAPORTE, D . : Op . cit . .<br />
13 ' GELLENER, E . (1993) : Op . cit . ; 349 .
168 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
"amnesiaren" indartzean, non -ahazten ez bada ere- norberaren hizkuntza gutxiestea<br />
lortzen den . Ondorioz ("espainiarrak egitzak gara joan den aspaldian" esango genuke),<br />
beste espainiarrekin berdintzen gaituen hori, gaztelania (balizko nazioaren atributua den<br />
heinean, Espainiarena alegia), eskatzea da gerta daitekeen jokabiderik logikoena .<br />
Ez dugu uste, egin dugun analisia dela <strong>eta</strong>, "presentismoaren" tentazioan erori<br />
garenik ; "gogozkotzat" har daitekeen joera hori uxatu ezezik, bai Campionek bai Aranak<br />
ere diotenaren interpr<strong>eta</strong>zioa egiten saiatu gara, arazoaren oinarrian irakaslegoaren<br />
"konplizitatea" funtsezko ardatza izango delarik . Gogoratu, orain XIX . mendearen<br />
amaieran zein XX.-aren haseran kokaturik baldin bagaude ere, dagoeneko 1876ko gerra<br />
bukatu ondoren areagotuko diren eskola <strong>eta</strong> irakasle erdaldunaren aurkako salak<strong>eta</strong>k ez<br />
direla berri-berriak . Campionen protagonismoa nagusia zueneko "Asocieión <strong>Euskara</strong>"-k<br />
Espainiaren borondate suntsitzailea (euskararekikoa <strong>eta</strong>, beraz, euskal<br />
nazionaltasunarekikoa) nabarmendu zuen, mende osoan zentzu horr<strong>eta</strong>n izandako<br />
eskolaren erabilpena salatuz; zuzenean honekin bat, gaitz guztien ikurra den<br />
irakaslegoaren gaia izango da sarritan plazaratuko den arazoa (gogoratu ere, ildo<br />
horr<strong>eta</strong>tik, irakasleak izendatzeko "eragozpenak" sortu izan dituen erreakzioak) .<br />
Laburbilduz, esango genuke mende osoan zehar eskolak izandako eraginarengatik euskal<br />
hiritarrengan nazionalitatearen parte (Campionen ustez) edota nazioa (Aranak dioenaren<br />
arabera) izatearen kontzientzia eza piztu dela, Campionek aipatzen duen ultraiberismoaz<br />
-edota espaifiolismoaz, Aranaren esan<strong>eta</strong>n- blai eginda daudelarik ; hala uler daitezke<br />
irakasleek haurrak zigor ditzaten (baldin <strong>eta</strong> euskaraz hitz egiten badute) euskal gurasoek<br />
edota udalek luzatu eskaerak, honela "barne-arerioa" <strong>hezkuntza</strong>-sistemaren morroi den<br />
irakaslegoaren konplize bilakatuz .<br />
Irakaslegoaren gaia, aurrean genioenez, bere garaiko eskolari egiten dion kritikaren<br />
testuinguruan, Azkueren kezkarik nagusien<strong>eta</strong>rikoa da ere . Pasa de Chintbos' 36 <strong>eta</strong> Sasi<br />
Eskola 137 bezalako lanek Azkuek duen kezka horren berri ematen badigute ere,<br />
zalantzarik gabe, dagoeneko bizpahiru aldiz aipatu Vizcaytik Bizkaira"' zarzuela,<br />
irakaslegoaren artean ere izan zuen oihartzunarengatik besteak beste, da guztien artean<br />
garrantzitsuena. Protagonisten artean paper nagusia jokatuko duen "maisua" -"don José<br />
Vives"- aurkeztuko du Azkuek (Aranak hain gogor karakterizatuko duena, alegia), zeinak,<br />
jauntxo espainiarzaleen aliatu leiala izateaz gain 139 (berez nahiko adierazgarria dena),<br />
136 AZKUE, R.M . (1898) : Pasa de Chimbos . Bilbo .<br />
137 AZKUE, R.M . (1898) : Sasi-Eskola. Bilbo .<br />
'3s AZKUE, R.M . (<strong>1895</strong>) : Vizcaytik Bizkaira. Bilbo .<br />
139 Aranak ere irakasle <strong>eta</strong> jauntxoen arteko harremana azpimarratuko du : "Recorreríamos uno<br />
por uno los pueblos euskeldunes de Bizkaya, señalando aquéllos en que los maestros son maketos . ., y
Lehenengo euskal <strong>nazionalismoa</strong> 169<br />
ardura zuzena izango duen eskolak euskarari deklaraturiko gerran (Bizkaiaren aurkako<br />
gerra litzateke euskarari egindako erasoa) . Alde horr<strong>eta</strong>tik aipatu irakasle horren hitz<br />
hauek Azkuek salatzen duen egoera ondo asko adiraziko lukete :<br />
"Que aprendan el castellano como todo buen español . }'o hago,<br />
como tú sabes, todo lo posible por civilizarles ; pero á pesar del anillo y del<br />
castigo que todos los sábados impongo á quien le tiene, de hacer con la<br />
lezio za siete cruces eri el suelo y recibir amos cuantos lapos donde tú sabes,<br />
sin embargo, en cuanto salen de la escuela chis chas chis chas dale que le<br />
das, como unos grillos hablan eri su abominable dialectoi 140 .<br />
Irakasleak, nahiz zigor zein irain edota laidoaren bidea sistematikoki jorratu behar<br />
izan, espainiar onak egitea du helburu, horr<strong>eta</strong>rako ezinbestean (zibilizazioaren izenean<br />
gainera) ikasleak gaztelania ikastera behartuko dituelarik, euskararen erabilpena -baita<br />
eskolatik kanpokoa ere- debekatuz duelarik . Hau horrela gertatzea posible egin duen<br />
oinarrizko arazoa irakasleak kanpotarrak izatean datza, Azkueren ustez ; izan ere,<br />
euskararen behin-betiko heriotz-kondena burutzeko biderik litzateke hau zuzen<strong>eta</strong>riko bat<br />
(soldaduzkak ere asko lagunduko luke), zarzuelako irakaslearen ezpain<strong>eta</strong>n Azkuek<br />
ipintzen duen adierazpen honek erakutsiko lukeen bezala :<br />
"En las primeras conferencias pedagógicas voy á proponer que<br />
para maestro de las provincias vascas sea impedizmento el ser hijo del pais .<br />
Así se borra antes el dialecto y se tienen profesores dignos de este<br />
zionibre "141<br />
Dena den, irakaslearen erantzukizun zuzena azpimarratu arren, ez zaio Azkueri<br />
irakaskuntz arloko kritika <strong>hezkuntza</strong>-sistemari, baita honek zerbitzatzen duen joko<br />
politikoari ere, zabaltzea ahaztuko . Hezkuntza-sistema espainiarrak, egitura oso batez<br />
horniturik (irakaslegoa, ikuskaritza, . . .), bera ere uniformea izanik, Estatu espainiar osoko<br />
uniformizazioa bilatuko luke, Azkueren eritziz, atzean dagoen helburu politikoa zein izan<br />
daitekeen (bizkaitarren nortasun berezia apurtzea, alegia) erraz antzeman daitekeelarik :<br />
"lllais. Decía un inspector de esta provincia. Señores: «la<br />
civilización y los que tenemos el sagrado encargo de difundirla por incultos<br />
países buscamos aste todo y sobre todo la unidad : la unidad en las leyes,<br />
la unidad en las costumbres, la unidad en el idioma, la unidad en el traje,<br />
en cada uno de ellos los caciquillos que hacen buenas migas con ellos" (ARANA, S . (1894) : "Epílogo" :<br />
Op . cit.) .<br />
140 AZKUE, R .M . (<strong>1895</strong>) : Op . cit . :29 .<br />
141 ibidem ; 29-30 .
170 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
la unidad en todo>> 142 .<br />
Hezkuntza-sistemaren barruko egiturak aparteko garrantzia izanik ere, Azkuek, era<br />
berean, curriculumaren eragina -aipatu ildotik dituen ondorio guztiekin- azpimarratuko<br />
du . Irakaskuntza Estatu osoan uniformatua izateak izugarrizko kaltea sortuko du,<br />
bizkaitarrei eskolaren bidez lapurtzen ari zaien herri nortasunari dagokionez . Zentzu<br />
horr<strong>eta</strong>n -Aranak planteatzen duenaren antzera- historia zein geografiaren irakaskuntzaren<br />
garrantzia -Azkue bere pertsonaien bidez azaltzen saiatzen den legez- erabatekoa<br />
litzateke : ikasle bizkaitarrei "Wamba" edota "el moro Muza" zeintzuk ziren irakasten<br />
zaien bitartean, "Jaun Zuria" nor zen edota matxinadak zer izan ziren jakiteko aukerarik<br />
ez zaie ematen; haur hauek badakite Ebro ibaia non jaiotzen den baina, aldiz, ez dakite<br />
Ibaizabal edota Lea ibai<strong>eta</strong>z ezer L43 . Hots, alde batetik, haur bizkaitarrak beren herriarekin<br />
zerikusirik ez duen historiaren iturrik edan beharrean aurkitzen dira, nortasun berezia<br />
eskainiko liekeen historia ukatzen zaielarik (autoerreferentziazko sinbolismoa esango<br />
genuke, Breully-rekin 144 batera) ; bestalde, geografiaren irakaskuntza dela <strong>eta</strong>,<br />
Bizkaiarekin izan beharko luketeen lurralde identitatea apurtuko litzateke (errepresentazio<br />
espazioa, Konman <strong>eta</strong> Ronai-k145 dioten moduan) .<br />
Zer esanik ez, ikusteko aukera izan dugunez, hizkuntzaren arazoari dagokionez ;<br />
bi hitz<strong>eta</strong>n laburtuta, eskola euskararen urkabea litzateke Azkuerentzat, baita -esan dugun<br />
guztiarengatik- euskal seme-alaben endekatze espazioa ere, euskaldunak dituen ezaugarri<br />
berezien aurkako txertoa 146 Eskola urkabea baldin bada, irakaslea salatu beharreko -<strong>eta</strong><br />
Azkuek salatzen duen- borreroa litzateke . Eta borrero honen presentziaren arrazoia<br />
bilatzeko garaian -bai Aranak, baita Campionek egiten duten moduan- irakasleak<br />
izendatzeko sisteman aurkituko du Azkuek erantzuna. Laburbilduz, honako hau da berak<br />
egiten duen hausnark<strong>eta</strong> : oraindik ez da denbora asko irakasleak Bilbon egindako<br />
oposaket<strong>eta</strong>n ateratzen zirenena ; hauek ez ziren denak abertzaleak, Azkuek dioenaren<br />
arabera, <strong>eta</strong> tartean ez ziren "mertzenariak" faltan izango, baina gaur egun oposak<strong>eta</strong>k<br />
Valladolid-en egin behar izateak (Aranak planteatzen duen arazo bera) zauri larria eragin<br />
dio Bizkaiko eskolari 147 .<br />
142 Ibidem; 60 (kurtsiba geurea) .<br />
143 Ibidem; 77-78 .<br />
144 BREULLY, J . (1990) : Op . cit . ; 365 .<br />
14' KORIMAN, M . ; RONAI, M . (1978) : Op . cit . ; 197 .<br />
146 AZKUE, R.M . (<strong>1895</strong>) : Op . cit . ; 78 .<br />
147 Ibidem .
Lehenengo euskal nazionalisnioa 171<br />
" . . .las escolas y los inaisrrs para los hijos de los carabineros" 8 uzteko deia izango<br />
litzateke irakasleak (Gobernuak' 49 bidaltzen duen irakasleak, alegia) -baita euskararen<br />
etsai amorratua den eskolak ere- sortarazten duen errreakzioaren frogarik adierazgarriena ;<br />
"Vizcay zori tsa - reko" honen arazorik nagusien<strong>eta</strong>rikoa den hori "Bizkaira elduteko"<br />
dagoen eragozpenik larrien<strong>eta</strong>rikoa litzateke, beraz, Azkueren ustea, "erezi-irautsi" honen<br />
bidez azaltzen saiatuko dena, hain zuzen, bere jarrera honako adierazpen hon<strong>eta</strong>n labur<br />
daitekelarik : "Maisu erdaldunok itsi gaizuz bak<strong>eta</strong>n behi edo beiñ, etzauguz ez<strong>eta</strong>rako<br />
biar- da""' .<br />
Dena den, nahiz <strong>eta</strong> Azkuek -Campionek egiten duen bezalaxe- kanpokoa edota<br />
erdalduna den irakaslegaoren aurka jardun -<strong>eta</strong> Aranak jarrera hau bere parametro<br />
ideologikoen barruan sartu nahi izan arren- ez du, esplizituki behintzat ("mertzenari"<br />
bezalako hitzak erabiltzen baditu ere), irakasle horren kontra joko -Campionek ere egiten<br />
ez duen bezala- hau espainiarra (edota espainiarzalea) den aldetik (hori pentsatzera<br />
eraman gaitzakeela iruditu arren) . Hau litzateke, gure ustez, dauden berdintasunak<br />
kontutan harturik ere, Aranak irakaslegoaren arazoaren inguruan eskaintzen duen<br />
irakurk<strong>eta</strong> berria . Eskola, Espainiako inbasioaren ondorioz, aipatu izugarrizko kalteen<br />
iturria litzateke espainiarra den heinean, <strong>eta</strong> inbasio horrek, Espainiaren helburu<br />
menperatzaileak burutu ahal izateko, irakaslearengan (espainiarra edota espainiarzalea den<br />
irakaslearengan) izango du aurrez-aurreko borrokan euskal nazioaren -<strong>eta</strong> bere<br />
ezaugarrien- aurka joko duen arma suntsitzailea :<br />
"el maestro español [baita irakasle "maketozalea" ere] es el más<br />
abominable destructor inmediato de la lengua, del caracter de<br />
nacionalidad y de las sanas creencias y costumbres del euskeldun"' s ' .<br />
4 .5 .- <strong>Euskal</strong> eskolak . . ."euzkotarrentzat"<br />
Orain arte ikusitakoak Espainiako <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalak (espainiarra<br />
delako, katolizismoaren aurkakoa, irakasle espainiar zein "maketozaleak" dituelako,<br />
euskararen -<strong>eta</strong> orokorrean euskal nortasunaren- etsaia delako, <strong>eta</strong>b .) Aranarengan sortu<br />
erreakzioaren beni ematen digu . Baina ikusteko aukera izan dugun planteamendu horrek<br />
ba al du berarekin alternatiba gisa aurkez litekeen zerarik? ; edo beste modu batera esanda,<br />
ba al du Aranak, <strong>hezkuntza</strong>ren arloari dagokionez, inolako proposamenik eraikuntza<br />
nazionalaren ikuspuntutik? ; delako inbasio espainiarrari aurre egingo liokeen inolako<br />
148 Ibidem .<br />
'49 Azkuek gobernu hitza erabiltzen duenean zerbait falta zaiola uste du Aranak : "iqué bien<br />
hubiese estado aquí el adjetivo español!" (ARANA, S . (1985) : "Teatro Nacional" : Op . cit .) .<br />
150 AZKUE, R.M . (<strong>1895</strong>) : Op . cit . ; 38 .<br />
15 ' ARANA, S . (<strong>1895</strong>) : "Teatro Nacional" : Op . cit .
172 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (189.5-<strong>1923</strong>)<br />
estrategiarik ba al dago Aranaren planteamendu<strong>eta</strong>n? ; berak esandakoaren arabera diseina<br />
al zitekeen euskal <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazional hipotetikorik? ; erakusten al du, honen<br />
inguruan, inolako asmorik? ; hitz egin al daiteke, <strong>hezkuntza</strong>-sistema espainiarrak sortu<br />
erreakzioaz gain, beste zerbait sortu edota eraikitzera zuzenduta egon zitekeen erantzun<br />
politikoaz? ; hala balitz, egoera berriaren aurrean aurkituko al ginateke erantzun politiko<br />
nazionalista -euskal nazionalista- litzatekeen heinean? .<br />
Galdera horien erantzuna -erantzunik balego, behintzat- bilatzea litzateke atal<br />
hon<strong>eta</strong>ko helburu nagusia, gure asmoa -ahal den neurrian, bederen- Aranak alde<br />
ezberdin<strong>eta</strong>tik sakabanaturik planteaturikoa korpus baten barruan azaltzea delarik . Hala<br />
ere, lan horri ekin aurretik, distortsiorik gerta ez dadin, bada gure ustez aldez aurretik egin<br />
beharreko oinarrizko hausnark<strong>eta</strong>. Esku artean dugun erronkak erraz asko sor dezake<br />
arrisku bat baino gehiago, okerrena (larriena beharbada) Aranaren ezpain<strong>eta</strong>n -zuzena ez<br />
den interpr<strong>eta</strong>zioren batek bultzatuta- proiekzio hutsa litzatekeena ipintzea genukeelarik .<br />
Histoliariak ez du dokumentu zuzenaren preso izan behar -edo hori da gutxienez guk uste<br />
duguna- <strong>eta</strong> labainkor suerta daitekeen interpr<strong>eta</strong>zioaren lurraldean abiatzen ausartu<br />
beharrean dagoelakoan gaude, baina -gaia egungo parametro<strong>eta</strong>n aztertzeko joeraren<br />
arriskua behin baztertu ondoren- lurralde horr<strong>eta</strong>n egon daitezkeen lokatzak ekidituz .<br />
Hala, Aranari buruz ari garenean, "proyectó la creación de Escuelas vascas, las<br />
futuras ikastolas" 15 2 bezalako adierazpenak egin aurretik -irakurlearen burua "kokatu"<br />
nahi izateak bultzatuta egiten direnak beharbada- (Aranak proiektatu bezala ez zuen ezer<br />
proiektatu; gehiegi eskatzea litzateke agian), gaia zein pertsonaia bere testuinguru<br />
zehatzean kokatu beharko genuke, <strong>eta</strong> ideologikoa den diskurtsoa bere muga hori<strong>eta</strong>n<br />
mugatu, lekuz kanpoko goraipamenak zein gutxiespenak baztertuz . Aranaren inguruan<br />
(berak esandakoaren inguruan,alegia) edozein analisi egiteko garaian, ideologia mailako<br />
azterk<strong>eta</strong> egiteaz gain ezer gutxi egin daitekeelakoan gaude (honek ez du esan nahi,<br />
alderantziz bizik, testuinguru ekonomiko, politiko, soziala, zein kulturalaren azterk<strong>eta</strong><br />
baztertu behar denik), izan ere euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren lehenego urte hau<strong>eta</strong>n, ez baitago<br />
inolako proiektu sendorik burutu edo bultzatuko lukeen mugimendu nazionalistarik .<br />
Zentzu horr<strong>eta</strong>n (<strong>hezkuntza</strong>ren arloan ere), <strong>eta</strong> ezinbestean, Aranaren planteamenduak edo<br />
hausnark<strong>eta</strong>k, edonolako proiektuk lekua izango lukeen maila politikora baino, maila<br />
doktrinariora mugatzen dira 153<br />
152 ELIZONDO, M. (1992) : Sabino Arana. El hombre y su trayectoria . Bilbo : Sabino Arana<br />
Kultur Elkargoa ; 131 . Ben<strong>eta</strong>n ez dugu uste horrelako adierazpenak egin daitezkeenik, "Sabino y la<br />
ETA" bezalako gaiak zentzurik ez duen bezala, ez bada -<strong>eta</strong> hau historialariaren zereginetik kanpo<br />
geratzen da- asmo doktrinarioak bultzatuta egiten behintzat .<br />
13 Gero aipatuko dugun <strong>Euskal</strong>duna-k ezagutzera emandako programaz gain -non euskaraz izan<br />
beharreko irakaskuntzaz oso orokorkihitz egiten den-, euskal <strong>nazionalismoa</strong>ri dagokionez 1901ko udal<br />
hauteskund<strong>eta</strong>rako -Bilbon- zehazten diren helburu programatikoak soilik ezagutzen ditugu <strong>eta</strong> iruditzen<br />
zaigu, ikuspegi nazionalistak baino, indar gehiago duela klase sozialaren ikuspuntutik egiten den
Lehenengo euskal <strong>nazionalismoa</strong> 173<br />
Dioguna argitzeko interesgarri suerta daiteke Rokkan-ek' 54 eraikuntza nazionalaren<br />
prozesuari buruzko azalpenak ematerakoan erabiltzen duen ereduari so egitea . Hezkuntzasistemak<br />
oinarrizko papera jokatzen du Estatu-Nazioa eraikitzeko momentuan, nortasun<br />
nazionala -Estatuaren oinarri ideologikoa alegia- sortzeko garaian funtsezkoa baita .<br />
Eskema hau baliagarria izan daiteke prozesu nazional geldo<strong>eta</strong>z hitz egiterakoan, baina<br />
kontutan hartzekoa da ere nazioa eraikitzeko unean, nahiz <strong>eta</strong> Estaturik ez izan . Estatu-<br />
Nazio espainiarrarena, Recaldek 155 aztertu duenez, prozesu nazional geldoa litzatekeen<br />
hein beran, euskal nazioarena espainiar prozesu nazional geldo horr<strong>eta</strong>n ematen den<br />
prozesu nazional azkarra litzateke . Honek, gure gaiari dagokionez, zer esan nahi du? : ez<br />
dagoela euskal nortasun nazionala sortuko edota indartuko duen <strong>hezkuntza</strong>-sistemarik ;<br />
hots, euskal <strong>nazionalismoa</strong>k bultzatuko lukeen edozein proiektu politikok ez luke izango<br />
<strong>hezkuntza</strong>-sistemak emango liokeenaren gisako zutabe ideologikorik . Are gehiago, hori<br />
egin lezakeen <strong>hezkuntza</strong>-sistemarik ez izateaz gain, nortasun nazional espainiarra<br />
indartuko lukeen -<strong>eta</strong> dagoeneko finkaturik dagoen- <strong>hezkuntza</strong>-sistema du aurrez aurre .<br />
Eta testuinguru horr<strong>eta</strong>n (ez haruntzago, ez honuntzago) ulertu behar da, gure ustez,<br />
Aranaren erreakzioa, Coakley-ek zehazten dituen fase ezberdinen artean lehenengoari<br />
dagokiona hain zuzen .<br />
Kontutan hartu, bestalde, <strong>hezkuntza</strong>-sistema espainiarraren eraikitze prozesuak<br />
baduela aldez aurretik hau bideratu <strong>eta</strong> posible egingo duen fasea (penetrazio fasea,<br />
Rokkan-en ereduaren arabera), non zentralizazio politiko-administratiboa funtsezko<br />
ardatza izangoden . Hau da, beraz, Aranak aurrez aurre duen eszenatokia : egitura<br />
politikorik izan ezean, arrotza den <strong>hezkuntza</strong>-sistema espainiarraren eragina (kaltea, bere<br />
iritziz, ikusteko aukera izan dugunez) hor egonik, beste bide batzuk jorratu beharrean<br />
dago Arana inolako proiektu zehatzik (beste gauza bat da nahia edo asmoa) proposatu<br />
aurretik . Proiektu politikoak, baita <strong>hezkuntza</strong> arlokoak ere, garai hon<strong>eta</strong>n euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>ren aldetik betetzen ez diren gutxieneko baldintza batzuk eskatzen ditu . Hau<br />
da, Aranak hartuko duen lehendabiziko lana -<strong>eta</strong> ez makala, izan ere prozesu nazional<br />
espainiarraren barruan ematen baita (euskaldunak espainiar "eginak dira" dagoeneko)euskal<br />
nortasun nazionala baieztatzea izango da .<br />
4 .5 .1 .- <strong>Euskal</strong> haurren hezik<strong>eta</strong>z zenbait kezka<br />
Aipatu egitura politikoak zein hezkunta-sistema -espainiarrak direnak alegiakontutan<br />
harturik zaila da Aranak euskal(bizkaitar) gizartera bere mezua helarazi asmotan,<br />
proposamena : "d) Las necesidades a que preferentemente prestarán atención [zinegotzi nazionalistek,<br />
hain zuzen] serán . . .educación y enseñanza del niño y del obrero" (ARANA, S . (1901) : "Propósitos de<br />
los concejales Nacionalistas (Remitido)", in La Patria, 1901/X1/17) .<br />
154 ROKKAN, S . (1975) : Op . cit .<br />
155 RECALDE, J.R . (1985) : Op . cit . ; 524 .
174 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
eskolan baliabide erabilgarririk aurkituko duenik pentsatzea (nahikoa lan hartuko du bere<br />
iritziz eskola espainiarrak sortzen dituen kalteak salatzen) . Zentzu horr<strong>eta</strong>n, Aranaren<br />
aurreneko urratsa, Ugaldek` dioen bezala, barnertatze politika iü ekitea izango da, non<br />
-egungo kontzeptuak erabili arren- <strong>hezkuntza</strong> ez formal zein <strong>hezkuntza</strong> informaleko<br />
esparru<strong>eta</strong>n kokatu daitezkeen pausoak emango dituen . Horra hor, esate baterako,<br />
"Bizkaya'ren Edestija ta Izkerea Pizkundia", ikuspegi propagandistikoak bultzatuta,<br />
Aranak sortzen duen formazio agentea edota eragilea, "Centro Vasco" delakoaren sorrera<br />
(<strong>nazionalismoa</strong>n "jantziak" ez daudenentzat) edo Bizkaitarra, Baserritarra edota El<br />
Correo Vasco bezalako prentsa arloko ekimenak, euskal <strong>nazionalismoa</strong> zabaltzeko<br />
helburuarekin burutuak . Zer esanik ez "Euskeldun Batzokija"-z, zeinak -besteak bestehistoria<br />
zein politika arloko hitzaldien bidez, bertako bazkideen prestakuntza helburutzat<br />
duen, Aranak dioenez, "para que se forme un cueipo de doctrina sólido y completo y<br />
lleguen a ser entusiastas y perfectos propagandistas" 157.<br />
Horra hor ere, adibide zehatzak aipatze arren, Lehengo Egutegi Biska taŕa "S8 edota<br />
Untiaren Lenengo Aizkidia'' 9 ; lehenengoari dagokionez, alfab<strong>eta</strong>tze tresna izateaz gain,<br />
garbi antzeman daiteke helburu "pedagogikoa" duena : erlijio arloko zein aberriaren<br />
inguruko irakaspenik ez da falta (duen hiztegi modukoa ez aipatzeagatik) ; bigarrena ere<br />
-estilo didaktiko-katekil delakoa nagusi duelarik- alfab<strong>eta</strong>tze zein ideologizatze tresna da,<br />
non (helburu adoktrinatzaile nabarmenaz) Aranak guraso bizkaitarrengana joko duen<br />
"zuben seme-alaba sengijen izkerea euren abendearen izkerea izan dedintzat, . . .irakatsi<br />
¡aŕen! eg~ozzzbe seme-alaba oŕei zein dan euron abendea, zein euron izkerea ta zein ixan<br />
dan euron Abeŕija, euzkerea mate dagijentzat euron Abeŕiko izkeratzat, euron odolaren<br />
156 UGALDE, M . : "Sabino de Arana Goiri" ; Prólogo, in Obras Compl<strong>eta</strong>s<br />
157 ARANA, S . (1894) : "Euskeldun Batzokija . Veladas' , in Bizkaitarra, 18941X1130 . Esan<br />
daiteke, Aizpuruarekin batera, batzokiak euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren zabaldunderako tresna garrantzitsua<br />
izan direla, hauen helburuak "abertzaleak bildu, hauen hezik<strong>eta</strong> lekua <strong>eta</strong> propaganda zabaltzailea<br />
bihurtu gaubela, mitin <strong>eta</strong> ibilaldien bitartez, ohitura onen eredu <strong>eta</strong> euskal nmndum -en irudi izan"<br />
zirelarik (AIZPURU, M .X. (1988) : Euzko Alderdi Jeltzalia (1904-1911)", in II <strong>Euskal</strong> Mundu Biltzarra .<br />
<strong>Euskal</strong> Herriaren Historiari Buruzko Biltzarra . Donostia : Txertoa : V. alea ; 237 .<br />
158 ARANA, S . (1898) : Lenengo Egutegi Biskatara, in Obras Compl<strong>eta</strong>s : Op . cit .<br />
159 ARANA, S . (1897) : Urriaren Lenengo Aizkidia, in Obras Compl<strong>eta</strong>s : Op . cit . ; Lan hon<strong>eta</strong>n<br />
haurrei zuzendu mezuak nagusiak nolakoak diren ikusteko, hona hemen adibide gisa aukeratu dugun<br />
testu hau:<br />
"- ¿Euzkotarrak dozak (ala dozan) euzkeldu n gustijak?<br />
- Ez gustijak : bai-dira euzkotar=ak eztiran <strong>eta</strong> euzkerea dakijen batzuk .<br />
- ¿Eta zelan dok (ala don) ori?<br />
- Sendi aŕotz batzuuk, geure eŕijan saŕtuta ikasi dabe euzkerea, ta euren sengijak euzkelduuakdira,<br />
Euzko-odolaren tantae bat bez euren zar<strong>eta</strong>n euki barik- ["m :otzak", alegia]"(?or)
Lehenengo euskal <strong>nazionalismoa</strong> 175<br />
izkeratzati 1G0 . Urmiaren Lehengo Aizkidia-n Arana irakasleei zuzenduko zaie ere, lan hau<br />
haurrei idazten <strong>eta</strong> irakurtzen (euskaraz, noski) irakasteko erabil dezaten eskatuz, izan ere,<br />
bere ustez, -apaizaren laguntzaz- "erne bizkataŕen bijotxub<strong>eta</strong>n euskeltzal<strong>eta</strong>suna senda<br />
leiken bakarra"" irakaslea baita .<br />
Adibide hauek, gure iritziz, argi erakusten dute Aranak funtsezko lehentasuna duen<br />
oinarrizko bonoka ideologikoari ekiteko duen beharra, bere mezua euskal gizartean<br />
zabaltzeko asmoz <strong>eta</strong> inolako proiekturik burutzen saiatu aurretik; alde horr<strong>eta</strong>tik,<br />
adierazgarriak dira eskola espainiarrak ere sortzen dituen kalteei aune egiteko familiaren<br />
lurraldea "ongarriztatzeko" egiten dituen ahaleginak . Elorzak' 2 dioen bezala, urte askotan<br />
zehar, familia nazionalistak izugarrizko garrantzia izango du adoktrinamendu politikoaren<br />
esparruan jokaturiko paperean, kanpoko erasoen aurrean (eskolatik iristen diren erasoen<br />
aurrean ere, esango genuke) <strong>nazionalismoa</strong>ren sugarra pizturik mantengo duelarik ;<br />
Aranaren diskurtsoaren estrategia -programa politiko zehatzaren formulazioaren gainetik-,<br />
euskal <strong>nazionalismoa</strong> gizartean gorpuztuz joan dadin, helburu hori<strong>eta</strong>ra zuzendurik<br />
dagoelakoaan gaude . Hona hemen, adibidez, dagoeneko aipatu ditugun eskola<br />
espainiarraren eraginak zeintzuk diren kontutan harturik, Aranak euskal gurasoei<br />
emandako "aholkuak" :<br />
"zuben seme-alabok ezpa-dabe ikasten erdeleŕiko izkerea, erdera<br />
zantarra, eztabez ikasiko erdeldunen ekandu okeŕak ; baña zuben amioi<br />
ezpa-dautsezube irakasten zein dan euron Abeŕija, ta euskeraz, euron<br />
izkerea dalako, egin bian = dabela, zuben urriok eztabe maketo euron<br />
Abeŕija, eztabe etsiko eroon izkeratzat euzkerea, ta auxe itxiko dabe, luditik<br />
ibiltzeko obia dana ikasteko .<br />
Olantxe galtzen dira euzkeldunak .<br />
Olantxe il doyaz eŕijak: euren seiniakAbeŕija ezautu ezagatik"'3 .<br />
4 .5 .2 .- <strong>Euskal</strong> eskolarantz<br />
Bonoka ideologikoaz hitz egin beharko genuke, beraz, proiektu zehatz<strong>eta</strong>z baino<br />
(ikuspegi programatikoaren aldetik, alegia) . Eta maila ideologiko hon<strong>eta</strong>n, hain zuzen,<br />
kokatu beharko lirateke, gure ustez, Aranak <strong>hezkuntza</strong> arloan eginiko planteamenduak .<br />
Honela, "la extirpación del extranjerismo e implantación del patriotismo, . . ., a fin de<br />
161) Ibidem ; 1017 .<br />
11 Ibidem; 1019 .<br />
1G2 ELORZA, A . (1985) : "Ideología Nacionalista y Antiguo Régimen . Elementos para una<br />
comparación", in Sitges 1982 . . . ; 411 .<br />
163 ARANA, S . (1897) : Undaren Lenengo Aizkidia : Op . cit . ; 1017 .
176 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
restaurar la patria "164 helburuak markatu parametro<strong>eta</strong>n ulertu beharko litzateke<br />
dagoeneko aipatu Aranak euskal eskolak sortzeko duen nahia . Edozein eran, nahi edota<br />
proposamen hau bi maila ezberdin<strong>eta</strong>n kokatu beharrean dagoela esango genuke : alde<br />
batetik, Aranaren garaian edota "inbasio" espainiarrak indarrean dirauen bitartean aipatu<br />
euskal eskola horiek ze leku izango luketen bereiztu beharko litzateke <strong>eta</strong>, bestalde, behin<br />
independentzia lortuz gero (beti ere Aranaren ikuspegitik), "askatasun haizeak" Aranak<br />
proposatu eraikuntzari ze itxura emango liokeen ikusi beharko litzateke .<br />
Arana, "mientras dure esta paz de esclavitud", gorputz bizkaitar bakarra eraiki<br />
beharraren alde agertzen da, ben<strong>eta</strong>zko familia (familia nazional handi <strong>eta</strong> bildua sortzeko<br />
asmotan beste euskal herrialde<strong>eta</strong>ra zabalduko litzatekeen familia), non "maketoak" gizaharreman<br />
arlo guzti<strong>eta</strong>tik baztertuak izango liratekeen"' . Baina Arana, "maketoak"<br />
baztertzeaz hitz egiten badu ere, adierazpen honen bidez proposatzen ari dena<br />
(kanpotarrak baztertzearen gaia, aztertuko dugunez, inondik-inora gutxietsi gabe -<br />
analisiak bere urrats-sekuentzia ezartzen du-) ondorengoan datza : "euzkotarrak" espazio<br />
berriak, propio beraiek sortu <strong>eta</strong> beraientzako izan beharko luketen espazio berriak, sortu<br />
<strong>eta</strong> eraikitzeko, bil daitezela. Diogunaren froga nabarmena aurki dezakegu Aranak luzatu<br />
dei hon<strong>eta</strong>n :<br />
"Agrupémonos todos bajo una misma bandera, finidemos<br />
sociedades puramente vascongadas, escribam os periódicos vascongados,<br />
creemos teatros vascongados, escuelas vascongadas y hasta instituciones<br />
benéficas vascongadasi 16 G<br />
<strong>Euskal</strong> eskolak sortzeko deia, beraz, espainiar zal<strong>eta</strong>sunak pozointzen duen airea<br />
garbitze arren Aranak ikusten duen euskal haize berriak sortzeko beharraren testuinguruan<br />
ulertu beharko litzateke . Orokorrean, Aranak ikusten du kulturak baduela, euskal<br />
hiritarrak aberriaren inguruan bildu ditzakeen neurrian, erregeneraziorako,<br />
birsorkuntzarako, indar izugarririk; baina kultura -zentzu estetiko edota folklore mailakoa<br />
gaindituz, nahiz <strong>eta</strong>, mugimendu abertzaleari dagokionez, alderdi hau ere ez gutxietsieragin<br />
zuzena izango duten bideak bilatu beharrean dago, irakaskuntzarena (historia, lege<br />
edota hizkuntza "patrias"-ena, alegia) nagusien<strong>eta</strong>rikoa izango delarik 167 . "Pliegos<br />
Histórico-Políticos (II)"-eko testu bateko hitz hauek ez badute esplizituki irakaskuntza<br />
sistemaz edota eskolaz inolako aipamen zehatzik egiten ere, Aranak behin baino<br />
gehiagotan nabarmenduko du euskal eskolak sortzeko beharra . Horra hor, esate baterako,<br />
164 ARANA, S . (1893) : "Discurso de Lardizabal" : Op . cit . ; 48 .<br />
165 ARANA, S . (1893) : "Nuestros moros" : Op . cit .<br />
166 ARANA, S . (1899) : "Regeneración", in El Correo Vasco, 1899/VI/l 1 (kurtsiba geurea) .<br />
167 ARANA, S . (1888) : "Pliegos Histórico-Políticos (II)" : Op . cit . ; 87 .
Lehenengo euskal <strong>nazionalismoa</strong> 177<br />
Aranzadiri igorritako eskutitz batean Aranak -euskararen etorkizuna dela <strong>eta</strong>- aipatu<br />
neurrien artean euskal eskolak sortzearen bidea ('fundar escuelas de euskera en los<br />
pueblos de la frontera del euzkera mismo y en todas las villas"'), edota gure ustez oso<br />
esanguratsua den aberriaren biziraupenerako <strong>hezkuntza</strong>-sistema sortzeko beharra<br />
nabarmentzen duen ondorengo adierazpena, Aranak pauso hau aberriaren biziraupenerako<br />
funtsezkotzat joko duelarik : "crear un buen sistema de educación e instrucción y<br />
aguardar a que la juventud, por el nuevo sistema educada, se halle en edad de regenerar<br />
a su pais i169<br />
Belaunaldi berriengan jartzen ditu Aranak bere itxaropen guztiak, izan ere bere<br />
garaiko euskal gizartea -<strong>eta</strong> zentzu horr<strong>eta</strong>n askotan erakusten duen ezkortasuna oso<br />
adierazgarria da- "españolismoaren" gaixotasunaz jota baitago, gaitz horren "txertoa",<br />
besteak beste, euskal eskolen bidez irits daitekeelarik . Dena den, ez da Arana euskal<br />
eskolak sortzearen alde agertzen den bakarra ; Campionek ere, dagoeneko bizpahiru aldiz<br />
aipatu dugun Irungo <strong>Euskal</strong> Jai<strong>eta</strong>n emandako hitzaldian, oinarrizko irakaskuntza<br />
elebiduna aldarrikatuko du (lehentasun osoa izango lukeen helburua) <strong>eta</strong> Estatuaren<br />
aldetik lortzen ez den bitartean -"y el Estado no lo prohiba"-, euskaraz irakatsiko luketeen<br />
eskola libreak irekitzearen aldeko deia luzatuko 10 ; Azkue ere, ikusi ahal izango dugunez,<br />
"las escolas" uzteko deiarekin batera, "ikastegis" sortzearen alde agertuko da` .<br />
Halere, Aranak -ez Campionek ezta Azkuek ere (azkeneko honek ez esplizituki<br />
behintzat) egiten ez dutena- euskal eskolen sorreraren gaia dimentsio politiko berrian<br />
kokatuko du : Campionen ustez aipatu irtenbidek egoki erantzungo lioke euskarak <strong>eta</strong><br />
honek bere iraupenerako behar duen euskarazko irakaskuntzak duten premiari ; Azkuek,<br />
hizkuntzarena gaindituz, beste arlo batzuk ere ukitzen ditu (Bizkaiko historia zein<br />
geografiaren irakaskuntza, esate baterako), hauentzako ere euskal eskolek marko aproposa<br />
eskainiko luketelarik, baina -nahiz <strong>eta</strong> ezkutuan hor dagoela uste izan- ez du Aranak<br />
luzatu bezalako mezu politiko zuzena erakusten . <strong>Euskal</strong> eskolak sortzeko aipatu arrazoiak<br />
Aranarentzat guztiz garrantzitsuak baldin badira ere (gero zehaztuko ditugun<br />
ñabardurekin), edozein arrazoiren gainetik -horien gainetik ere- helburu polítikoarekin<br />
jokatuko du, Aberria bere planteamenduaren ardatza izanik (Aberria da enborra <strong>eta</strong><br />
gainontzekoak, beharra suertatuz gero, ebaki daitezkeen zuhaitz beraren adarrak) . <strong>Euskal</strong><br />
eskolek abertzaleak egingo dituzte <strong>eta</strong> eskola mota hori<strong>eta</strong>n hezituak izango diren<br />
2395-2396 .<br />
168 ARANA, S . (1901) : "Carta a Engracio Aranzadi" (1901/1/5), in Obras Compl<strong>eta</strong>s. . . : Op . cit . ;<br />
169 ARANA, S . (1899) : "Regeneración" : Op . cit .<br />
170 CAMPION, A . (1903) : "Discurso en las Fiestas <strong>Euskara</strong>s de Irún . . ." : Op . cit . ; 202 .<br />
171 AZKUE, R .M . (<strong>1895</strong>) : Op . cit . ; 78 .
178 <strong>Euskal</strong> Nazŕonalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
belaunaldiek -abertzaleak izango direnak, alegia- egingo dute posible Aberriaren<br />
pizkundea .<br />
Abertzaleak izan beharko luketen eskola hauek, kontrakoa badirudi ere, ez lukete<br />
izaera politikorik izango Aranaren ustez . Kontraesana dirudien honek bere jarraipena<br />
izango du Aranaren ondoren <strong>eta</strong> konstante bat izango da 1936ko gerra aurreko euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>ren unibertsoan (salbuespena E .A .E . litzateke), edozein esparrutan<br />
(hezik<strong>eta</strong>, emakumea, ikasle-mugimendua, sindikalgintza, . . .) abertzale izatea -<strong>eta</strong> izan<br />
behar izatea, ere- politika "partidaria" edota "partidista" delakotik kanpo hartua izango<br />
delarik . Egia da Aranak alderdi politikoa sortuko duela, baina hau politikoa ez (omen) den<br />
helburua lortzeko tresna hutsa litzateke, erlijio mailan kokatu beharreko helburua, hain<br />
zuzen ; abertzale izatearena aurrekoaren ondorio "logikoa" -berez horrekin datorrenabesterik<br />
ez litzateke (gogoratu XX . mendeko hamargarren hamarkadan alderdiaren izen<br />
aldak<strong>eta</strong> ; oso adierazgarria den "Comunión" hitzak dena esango luke l 'Z ) .<br />
Aurreko lerro hauek sortu beharreko euskal eskola horiei buruz Aranak esplizituki<br />
esaten ez duena argitzea dute helburu . Aranak ez du, momentu bakar batean ere -<br />
aztertzeko aukera izan dugun informazio iturrien arabera-, eskola horiek, erlijioaren gaiari<br />
dagokionez, izan beharko luketeen izaerari buruz inolako azalpenik ematen : eskola<br />
konfesionalak izango al lirateke, laikoak edota akonfesionalak, gurasoek erabaki beharko<br />
al lukete honen ingurukoa, . . .? Inozo moduan jokatzea litzateke, gure uste apalean,<br />
besterik gabe, "ausentzia" hori egiaztatzearekin gure lana amaitutzat emango bagenu .<br />
Aranaren pentsamenduaren ardatz nagusiak ezaguturik, <strong>eta</strong> erlijioaren gaiak duen<br />
garrantzia zein den jakinik, nahiz <strong>eta</strong> aparteko ahaleginik ez eskatu, beharrezko deritzogu<br />
euskal eskola horiek izan beharko luketen izaeraz arrazoizko ondorioak azaltzeari .<br />
Dagoeneko jakin badakigu Aranaren abertzal<strong>eta</strong>suna Jaungoikoari dion<br />
maitasunean oinarritzen dena <strong>eta</strong> Euzko Alderdi Jeltzalea-ren sorrerak -bere hitzak dira-<br />
<strong>Euskal</strong> Herria kristautzeko helburuari erantzun diola . Jaungoikoa, arestian genioen<br />
moduan, edozerren gainetik jartzen du Aranak, <strong>eta</strong> Aberria bera bigarren mailan geratuko<br />
da, Jaungoikoaren borondatea bete dadin edo, zerbitzari gisako funtzioa beteko duelarik .<br />
Nazionalismoa Jaungoikoari zor zaion begirunearengatik sortuko da (beti ere Aranak<br />
dioenaren arabera) <strong>eta</strong> askapen nazionalak soilik Jaungoikoarengan aurkituko luke bere<br />
arrazoia . Beraz -begi bistako ondorioa litzateke- sortu beharreko eskolak abertzaleak<br />
izateak berez dakar eskola horien izaera konfesionala . Gogora dezagun, bestalde, -<br />
nabarmena bada ere, beste argudio batzuk ematearren- Aranak defendatzen duen lema<br />
("Jaungoiko <strong>eta</strong> Lege Zarra" lemaren islada hutsa litzatekeena) : Jaungoikoarentzat <strong>eta</strong><br />
Aberriarentzat gazte ondo hezituak . Zentzu horr<strong>eta</strong>n, belaunaldi berrien esku dagoen<br />
Aberriaren etorkizunak belaunaldi horien hezik<strong>eta</strong> kristaua eskatuko luke ezinbestean,<br />
172 Jakina denez, ez da hau guk egiten dugun interpr<strong>eta</strong>zio "beni"-a ; garaiko protagonistak<br />
sarritan jardungo dira ildo horr<strong>eta</strong>tik .
Lehenengo euskal <strong>nazionalismoa</strong> 179<br />
euskal eskolek eskola espainiarrak sortu erlijio inguruko kalteengandik ihes egingo<br />
luketelarik, liberalismoak duen kiratsa uxatuz <strong>eta</strong> erlijioaren defentsagune sutsua izanik .<br />
Azkenik, bukatzeko, esango genuke -interpr<strong>eta</strong>zio honen ildotik- euskal eskolak Aranak<br />
"euzkotarren" <strong>hezkuntza</strong> arloko espazio "natural" gisa aurkezten dituen heinean, oso ondo<br />
egokituko litzaizkiokeela "euzkotarrak" "berez" duen erliiotasunera ; "berez" fededuna<br />
denarentzat leku aproposa lirateke sortu beharreko euskal eskola kristauak .<br />
4 .5 .3 .- Eskola berna <strong>eta</strong> euskara<br />
Kristauak izateaz gain, euskal eskola hauek beste edozein eskola motagandik<br />
bereiztuko lituzketen ezaugarri berezi batzuk ere izan beharko lituzkete . Lehenik <strong>eta</strong><br />
behin, nahiz <strong>eta</strong> gero zehaztuko dugun hainbat ñabardura garrantzi handikoa izan, eskola<br />
hau<strong>eta</strong>n euskarak izango lukeen presentzia nagusia nabarmendu beharko litzateke . Ez<br />
dakienari euskara irakasteaz gain 13 , Aranak buruan dituen euskal eskolek euskaraz izan<br />
beharko lukeen irakaskuntzaren erronkari erantzun beharko liokete ; zentzu horr<strong>eta</strong>n,<br />
oinarrizko baldintza zein baliabideak eraikitzeko premia azpimarratuko du, ez baitira<br />
euskara jakite hutsarekin irakaskuntza euskaldunak -euskaraz beharko lukeen<br />
irakaskuntzak alegia - ezartzen dituen beharrak asetzen : "tener en euzkera todo :<br />
gramática, libros de lectura, aritmética, geografía, historia, etc" 174, esango dio Aranak<br />
Aranzadiri eskola horien fisonomia zehaztu nahiean, ez du uste <strong>eta</strong>, esate baterako,<br />
euskara irakasteko katedren irtenbidea ("para enesri`ar el euskera, no en euskera") oso<br />
egokia denik. Eta ez da oso bide egokia ("resultan poco prácticas", dio) erabilgarritasunik<br />
ez duen hizkuntza ikastea luxua baita Aranaren iritziz (euskara bigarren mailan<br />
geratukoda irakaskuntzarako baliagarria dela frogatzen ez badu) . Adierazpen hauek<br />
mende hasieran eginak baldin badira ere, dagoeneko Azkuek "<strong>Euskal</strong> Ikastetsea" sortu<br />
zuenean -Aranak eredutzat aurkezten duena ("una escuela verdaderamente patria", dio)bere<br />
pareten artean euskara besterik entzun ez izatea txalotu zuen, ondoko ametsa<br />
azalduko zuelarik : "¡Quién nos diera poder establecer en Bizkaya colegios donde se<br />
enseñasen en Euskera, las letras y ciencias más necesarias, desde el alfabeto hasta la<br />
Historia y la Geometría!i L75 .<br />
Ezaguna denez, euskara Aranaren ardatz ideologiko nagusien<strong>eta</strong>rikoa da <strong>eta</strong> bere<br />
helburu politikoen artean bere ofizialtasunarena azpimarratu beharko litzateke, honek<br />
irakaskuntzaren arloan dituen ondorioekin . Halere, dioguna hala izanik baina erretolika<br />
ideologikoengandik aldenduz, hizkuntzaren gai hau bere parametro egoki<strong>eta</strong>n kokatu<br />
beharko litzatekeelakoan gaude . <strong>Euskara</strong> euskal nazioaren ezaugarririk<br />
garrantzitsuen<strong>eta</strong>rikoa da Aranaren ustez, behin baino gehiagotan dioenez, euskal<br />
173 Ikusiko dugunez, nahi horrek baditu bere "mugak" .<br />
174 ARANA, S . (1901) : "Carta a Engracio Aranzadi " : Op. cit ., 2396 .<br />
175 ARANA, S . (1894) : "Joya bizkaina", in Bizkaitarra, 1894/VIII/31 .
180 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
"abendearen izkerea" den heinean <strong>eta</strong> badu (edo Aranak ematen dio, hobe esanda),<br />
euskaldunon ezaugarri berezia izateaz gain, espainiarrengandik bereizteko <strong>eta</strong><br />
salbaezinezko leizea ezartzeko funtzioa . <strong>Euskara</strong>ren erabilpena galtzen den heinean<br />
inmoraltasuna suertatzen da garaile ; "invasor maketo" delakoaren ohitura kriminalak <strong>eta</strong><br />
erlijioaren aurkako izaerak (arestian aipatu ditugu "ekandu okeí-ak") aurrera egiten dute<br />
gaztelaniak aurrera egiten duen neurrian <strong>eta</strong> honen konkistarekin batera euskarak atzera<br />
egiten duen heinean 176 ; hots, euskara inbasio espainiarrari aurre egiteko arma litzateke,<br />
inbasio horrek dakartzan kalteen aurkarko babesa, "españolismoaren" kontrako txerto<br />
eraginkorra . Horregatik hain zuzen, aberriaren defentsarako gaztelua den euskarak zutik<br />
iraun dezan, heldu behar zaio bere kontserbatzio lanari .<br />
Irakaskuntzak zeregin horr<strong>eta</strong>n leku protagonista izan beharko luke Aranaren ustez<br />
baina esparru horr<strong>eta</strong>ra iritsi ahal izateko euskarak egin beharreko bidea ez da edonolakoa<br />
izango . Egia da, aipatu arrazoiak direla <strong>eta</strong>, Aranak esku artean izan duen helbururik<br />
garrantzitsuen<strong>eta</strong>rikoa euskara "garbitzea" izan dena -arraza galdu ez dadin, azken finean-,<br />
baina errealitatea ukatzea litzateke, gure ustez (gero izango dugu aurreko gai hon<strong>eta</strong>z<br />
aritzeko aukerarik), maila duinera eramateko Aranak egindako dei zein ahalegin<strong>eta</strong>z ez<br />
ohartzea . Hizkuntzak ez du askotarako balio izango -euskararen kasua litzateke- erabat<br />
utzirik baldin badago : "apenas si sirve, según se encuentra, más que para tratar de las<br />
faenas del campo, los azares de la pesca o las cosas de la vida corriente de nuestros<br />
caseríos" . Hau da, Aranarentzat -elementu ideologikoa bada ere- euskarak ez du<br />
"erlikia" edota ikas-objetu hutsaren baliorik ; aldiz, uste du euskarak hizkuntza "osoa"<br />
behar duela izan (kultur hizkuntza esango genuke guk), horrela ziurtatuko baita ez hiltzea :<br />
"Haced que el euzkera sea necesario en su patria, y entonces, . . .,<br />
ningún hijo del pueblo lo ha de olvidar. Haced que sirva para educarse,<br />
para prosperar, para vivir, para ilustrarse, y entonces, el que lo posee,<br />
hallará razonable conservarlo, y el que no lo habla podrá moverse a<br />
aprenderlo" 178<br />
Hitz batean esanda, Aranak euskara egungo gizartera egokitzeko premia<br />
nabarmentzen du <strong>eta</strong>, hizkuntzalaritzaren arloan egin daitekeenaz gain, <strong>hezkuntza</strong>ren<br />
esparruan kokatuko du zutabe nagusia, horr<strong>eta</strong>rako, besteak beste, zientzia zein,<br />
orokorrean, ezagutzaren unibertsoan mugitzeko gai dela erakutsi beharko duelarik. Ez<br />
dagokio gure lanari hizkuntzalaritzaren arloan Aranak egindakoa aztertzea, baina edozein<br />
eran (moduak <strong>eta</strong> bere "joera" garbitzailea alde batera utzita) irakaskuntzan funtsezkoa<br />
den hizkuntza batua lortzeko ahaleginak azpimarratu beharko genituzke ("batua"<br />
176 ARANA, S . (1894) : "Los cono ess católicos . . ." : Op . cit.<br />
17 ARANA, S . (1899) : "Vicios usuales del euskera bizkaino", in El Correo Vasco, 1899VI/10 .<br />
178 ARANA, S . (1901) : "Conócete a ti mismo", Euzkadi, 3 . zk. ; 1901/IX/1 .
Lehenengo euskal <strong>nazionalismoa</strong> 181<br />
bizkaitarra bada ere)" : adibidez, nola alfab<strong>eta</strong>tu bestela, nola irakurtzen <strong>eta</strong> idazten<br />
irakatsi, nola gizarte modernoak ezartzen dituen beharrei erantzuteko gai den hizkuntza,<br />
hau normalizaturik egon ezean? .<br />
Halere, egiten ari garen irakurk<strong>eta</strong> neurritik kanpo ateratzen ari ote denaren<br />
sentzazio posiblea baztertzeko, aipatu behar da ere zein den Aranak euskarari ematen dion<br />
garrantzi zehatza (itxuraz, Campionek eskola elebidunaren alde apostu egiten duen<br />
bitartean -"reclamar -, . . ., la enseñanza primaria bilingüe, poi lo menos" 150-, Arana eskola<br />
euskaldunaren alde agertzen da, baina ezin da begien bistatik galdu bere helburu nagusiak<br />
beste alde batetik jotzen duela, alde horr<strong>eta</strong>tik euskarak (omen)duen lehentasuna bigarren<br />
mailara baztertzen delarik) : "Ezta ezebez euzkelduna ixatia, abeŕtzalia ixan ezik. Dana da<br />
abeí-tzal<strong>eta</strong>suna, euzkerea jakin ezik bei 181 dio zalantzarako biderik uzten ez duen<br />
adierazpen honen bidez . <strong>Euskara</strong>z ez dakien "euzkotar" bakoitza arantza litzateke<br />
Aberriaren bihotzarentzat, Aranaren ustez ; baina askoz ere larriagoa litzateke abertzalea<br />
ez den euskaldun "euzkotar" bakoitza (bi arantza) ; zer esanik ez ("iru arantza") euskaraz<br />
dakiena espainiarra bada' 82 . Beraz, euskararen kontserbaziorako euskaraz irakastea<br />
funtsezkoa izanik ere Aranaren iritziz (haurren kasuan batipat : "EI euskera, para vivir y<br />
propagarse, no necesita . . . de ser enseñado a quien no lo conoce, sino primero y<br />
principlamente de ser conseivado entre los que le hablan, enseñando a los niños en<br />
euzkera, y no a los grande el euzkera i183 ), behar hori bere planteamendu ideologiko<strong>eta</strong>n<br />
oinamzko garrantzia duen helburuaren barruan kokatu behar delakoan gaude : bizkaitarrak<br />
euskara erabili behar du, bere hizkuntza nazionala delako bai, baina baita beste edozein<br />
hizkuntza hizkuntza arrotzatzat hartzeko ere . Hala ere, antzeman daiteke -hizkuntzaren<br />
inguruko ideologizazio hutsa neurri batean alde batera uzten duelarik-, euskararen<br />
erabilgarritasun eskasaz jabetzen den aldi berean, eskola espainiarraren aurkako<br />
erreakzioaz harantz doala, erreakzio hutsak -espainiarra delako, euskararen kontrakoa<br />
179 Ez dira gutxi Aranak aspaldidanik batuaren beharra ikusi zuela defendatzen dutenak ; esate<br />
baterako, ikus : AKESOLO, L . ( ) :"Arana Goiri, euskalari", in Obras Compl<strong>eta</strong>s . . . : Op . cit . ; XVII) ;<br />
BANDRES, L .M . (1991) : Op . cit . ; 82 . Egia da, Artiñanok Akademia sortzeko proietua dela <strong>eta</strong>, adibidez .<br />
Aranak batasunaren beharra azpimarratzen duela (ARANA, S . (1886) : "EI proyecto de Academia<br />
Bascongada del Sr . Artiñano", in <strong>Euskal</strong>-Erria, 1886/VII/20), baina bere anaiak gogorarazten duen<br />
bezala, <strong>eta</strong> euskal Estatu ohien artean sortu beharreko konfederakundearen proiektuaren logikaren<br />
barruan, euskal lurralde bakoitzak dagokion bere "euskara batua" izango luke (ARANA, L . (1932) : Op .<br />
cit . ; 17) .<br />
180 CAMPION, A . (1903) : Op . cit . ; 202 .<br />
181 ARANA, S . (1897) : "Abeŕija", in Baseŕitaŕa, 1897/VI/6 .<br />
182 Ibidem .<br />
15. ARANA, S . (1901) : "Conócete . . ." : Op . cit .
182 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
delako, <strong>eta</strong>b .- eskolak -euskal eskolak, alegia- sortzearen komenientziaz hitz egiten<br />
hasteari paso emango baitio .<br />
4 .5 .4 .- <strong>Euskal</strong> curriculuma<br />
Antzeko zerbait esan beharko litzateke ere Aranak aipatu euskal eskola horiek,<br />
historia edota geografiaren irakaskuntza dela <strong>eta</strong>, bete beharreko helburuaz . Behin baino<br />
gehiagotan aipatu dugu Aranak historiari ematen dion garrantzia ; bere ustez -<br />
Lardizabaleko hitzaldia gogoratu besterik ez dago- "historia patria" delakoa ezagutzea<br />
guztiz funtsezkoa da abertzale sentimendua piztu dadin, helburua, dagoeneko aipatu<br />
dugunez, "extranjerismo"-aren kanporatzea <strong>eta</strong> abertzal<strong>eta</strong>sunaren indartzea<br />
litzatekeelarik, hau baita, bere ustez, aberria berreraikitzeko bide bakarra . Testuinguru<br />
hon<strong>eta</strong>n ulertu beharko genuke, beraz, Aranak aipatu euskal eskolek <strong>Euskal</strong> Herriko<br />
(Bizkaiko) historiaren irakaskuntzari eman beharko lioketen oinarizko lekua (Minak 184<br />
erabiltzen duen kontzeptua kasu hon<strong>eta</strong>ra egokituz, esan genezake kontzientzia-historiaz<br />
ari zaigula Arana) ; historiaren iraskaskuntzak sentimendu abertzalea piztuko luke<br />
gazteengan <strong>eta</strong> honi esker aberria pizteko baldintza egoki<strong>eta</strong>n aurkituko dira . <strong>Euskal</strong><br />
Herriko (Bizkaiko) geografiaren irakaskuntzak, bere lurra ezagutarazteaz gain, eskola<br />
espainiarrak euskal gaztediarengan sortu <strong>eta</strong> bultzatzen duen lurralde arrotzarekiko<br />
identifikazioa apurtuko luke . Diogunaren froga nabarmena eskaintzen digu Aranak,<br />
Azkueren zarzuelan "ikastegik" sortzeko deialdia txalotuz, bere erreakzioa (bide batez<br />
oligarkia espainiarzalearen aurka joz) ondo asko isladatuko luketen hitz hauen bidez :<br />
"no consiste el patriotismo en querer una Bizkaya rica, con grandes<br />
minas, industrias y ferrocarriles, sino una Bizkaya con Jaungoikua <strong>eta</strong><br />
Lagizaŕa, una Bizkaya libre y virtuosa ; . . ., para obtener una restauración<br />
compl<strong>eta</strong> es preciso empezar para hacerle saber al bizk -aino cuál es su<br />
Patria, esto es, por enseñarle la historia de su propia nación y no la de la<br />
extranjera, por hacerle conocer el suelo y las fronteras de su propia tierra<br />
y no de la extraña, y por persuadirle a que hable el Euskera por ser su<br />
lengua patria, su lengua nacional, y a que tenga a las demás por<br />
184 Minak kontzeptu hau espainiar historiografiaz ari denean erabiltzen du, zeinak (espainiar<br />
kontzientzia nazionala gorpuzteko) aparteko garrantzia izan duen XIX . mendean ; zentzu horr<strong>eta</strong>n, berak<br />
dioen moduan, esango genuke kontzientzia-historia desberdinak daudela (ikus MINA, M . C . (1990) :<br />
"Ideología, Fueros y Modernización . La m<strong>eta</strong>morfosis del fuerismo, II : siglos XIX y XX", in Historia<br />
Contemporánea, 4 . zk. ; 89-106) . Orohar esango genuke (<strong>eta</strong> hau -euskal <strong>nazionalismoa</strong>ri dagokionezgerora<br />
begira egin daitekeen irakurk<strong>eta</strong> delakoan gaude) Aranak hezik<strong>eta</strong>z pentsatzen duenean<br />
kontzientizazio tresnaz ari dela pentsatzen, zeinak -bere ikuspuntutik- talde nortasun soziala zein<br />
historikoari buruzko hausnark<strong>eta</strong> eskainiko lukeen, era horr<strong>eta</strong>n -<strong>eta</strong> aipatu zentzuan- Estatu-Nazio<br />
espainiarrak <strong>hezkuntza</strong> arloan ezartzen duen manipulazioari aurre egingo liokelarik (dioguna esateko<br />
Vilar-en lan hon<strong>eta</strong>n oinarritu gara : VILAR, P . : "Historia, nación y nacionalismo. Reflexiones para una<br />
historia del Pueblo Vasco" . Erreferentziarik gabeko testu mekanografiatua . Basque Studies Library;<br />
UNR; Sig . : B 19033) .
Lehenengo euskal <strong>nazionalismoa</strong> 183<br />
extranjerasi<br />
i s5<br />
"Inbasio arrotzari" erantzungo liokeen euskal eskola abertzalea, beraz, Aranak<br />
buruan duena; eskola euskalduna, irakaskuntza soilik euskaraz eskainiko lukeen eskola,<br />
berea zein berezia izango litzatekeen euskal curriculuma (curriculum nazionala, esango<br />
genuke) izango lukeen eskola (kristau dotrina ere, noski) . Baina ezaugarri hauek eskola<br />
horiek abertzaleak izatearen ondorioz eman beharreko urratsak lirateke ; hots, Aranak nahi<br />
dituen euskal eskolak, gure ustez, euskaltzaleak lirateke, euskal izaera nabarmena behar<br />
lukete izan, baina -hori garrantzitsua izanik ere (ezin da esan helburu horrekin jokatzen<br />
ez duenik)- funtzio instrumentala beteko lukete : euskaraz izan beharreko irakaskuntzak,<br />
<strong>Euskal</strong> Herriko historia zein geografiarenak, <strong>eta</strong>b ., Aranarentzat oinarrizko lehentasuna<br />
duen euskal eskola abertzaleak sortzeko helburuarekiko bigarren mailako lekua izango<br />
luke, nagusia den xedea eskola abertzaleak osatuko luketeen euskal <strong>hezkuntza</strong>- sare bema<br />
eraikitzea litzatekeelarik . Eskola bat, Azkuerena adibidez, izan daiteke euskaltzalea,<br />
euskalduntasunak leku nagusia duen eskola, alde horretik euskal nazioarekiko begirunea<br />
erabatekoa izan daitekeela pentsa litekeelarik ; baina guzti hori, Aranaren eritziz, ez da<br />
ezer eskola hori abertzalea ez baldin bada ; nahiz <strong>eta</strong> itxuraz, aipatu ezaugarriengatik,<br />
eskola abertzalea iruditu (gogoratu hainbest<strong>eta</strong>n txalotu duen Azkueren eskolak -"una<br />
escuela verdaderamente patria"- Aranaren aldetik jasotzen duen erasoa -"una escuela<br />
antipatriótica"-), gerta daiteke -<strong>eta</strong> arrazoi honek erakutsiko luke zein den gai honen<br />
inguruko Aranaren lehentasuna- abertzale azaleko eskolak aberriaren etsaia den eskola<br />
espainiarra ezkutatzea .<br />
Bestalde, euskal eskola horiek sortzeko garaian, asmo hori burutu ahal izateko,<br />
kontutan hartu beharko litzatekeen hainbat arazori buruz sor daitezkeen galderentzat<br />
Aranak erantzunik ematen duen ikusi beharko genuke . Alde batetik, oso aipamen puntuala<br />
bada ere, Aranak ikusten du euskal eskolak sortzearen helburua helburu ustela litzatekela<br />
baldin <strong>eta</strong> hori ahalbideratuko luketeen baldintza ekonomikoak kontutan hartuko ez balira .<br />
Asko dira tartean konpondu beharreko arazoak -irakaslego eskolak sortu, euskal eskolak<br />
eraiki, testu liburuak euzkaraz egin, . . .- <strong>eta</strong> diruarena premiazko beharra da, Aranzadiri<br />
zentzu horr<strong>eta</strong>n hitz egingo diolarik` . Gure ustez, dagoeneko hau gertatzen deneko<br />
mende haserarako, Arana ohartu da, bai euskal <strong>nazionalismoa</strong>k etorkizun bat izan dezan,<br />
baita euskal eskolak sortzeko helburua burutu ahal izateko ere, euskal burgesiaren<br />
laguntzaren ezinbestekoatasunaz (horra hor, nahiz <strong>eta</strong> bere gustokoak izan ez,<br />
"<strong>Euskal</strong>erria" elkarteko "fenizioekin" izandako hurbilpena) . Dena den, esandakoaz gain,<br />
ez dugu uste -esku artean ditugun informazio iturrien arabera- beste edonolako hipotesirik<br />
planteiatzen ausar gintezkeenik .<br />
185 ARANA, S . (1985) : "Teatro . . ." : Op . cit .<br />
186 ARANA, S . (1901) : "Carta a . . ." : Op . cit ., 2396 .
184 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
4 .5 .5 .- Irakaslego abertzalea<br />
Irakaslegoarena ere, bestalde, euskal eskolak sortzeko helburuari begira kontutan<br />
hartu beharreko, <strong>eta</strong> Aranak kontutan hartzen duen gaia dugu . Eskola espainiarrari eusten<br />
dion zutabe nagusien<strong>eta</strong>rikoa -nagusia ez bada- irakaslea den era berean, euskal eskolen<br />
gaiari dagokionez ere hau izango da Aranak bereziki aipatuko duen ardatza . "Maisumaistra<br />
maketoei" buruzko atalean esandakoak bere ustez euskal eskol<strong>eta</strong>ko irakaslegoak<br />
izan beharko lukeenaren aztarnaren berri ematen digu . Gehiegi luzatu gabe, Aranak -<br />
adibidez, euskal Diputazioak Iruñean irakasleak izendatzeko eskubidea aldarrikatzeko,<br />
baita euskaldunak Zaragoza zein Valladolid-era oposak<strong>eta</strong>k egiteko joan behar izatea<br />
derrigortzen duen sistema salatzeko ere, biltzen direnean- irakaslegoaren esku<strong>eta</strong>n uzten<br />
du, behin baino gehiagotan azpimarratu ditugun arrazoiengatik, euskara, euskal ohitura<br />
zein euskaldunen arbasoen erlijioaren etorkizuna 187 . Zentzu horr<strong>eta</strong>n, hegoaldeko lau<br />
diputazioek hartutako erabakia <strong>eta</strong> ondoren gobernu espainiarrari aurkeztu proiektua<br />
txalotuko du Aranak ; Proiektu honen arabera zera eskatzen zaio gobernuari : unibertsitatebarrutia,<br />
alde batetik, <strong>eta</strong>, irakasleak izendatzeko eskubidea (ezaguna den ohiturari<br />
jarraituz) udalen esku geratzea, bestetik` . Gai hau ze neurritaraino den garrantzitsua<br />
ikusteko, hona hemen Aranak Bizkaitarra-n literalki jasotzen duen <strong>eta</strong> Olorizen lan<br />
zabalagoaren barruan aurkitu daitekeen "Cartilla Foral"-eko ondorengo testu hau, besteak<br />
beste Nafarroko eskol<strong>eta</strong>n ikasteko erabiltzeko pentsatua izan den dotrina moduko<br />
"cartilla" den heinean guztiz adierazgarria dena 139 <strong>eta</strong>, neurri horr<strong>eta</strong>n, Arana nafarrarekin<br />
era bat ados azaltzen dena :<br />
"- . . . aun queda por mencionar uno [contrafueroJ de suma<br />
importancia : el que se refiere al nombramiento de maestros, antes<br />
derecho exclusivo de nuestros Municipios .<br />
- ¿ Y quien los nombra ahora?<br />
- El Rector de Zaragoza, un alto empleado del Gobierno .<br />
- ¿Sabe V. qué objeto se propone el Gobierno al inflingir la ley en<br />
este punto?.<br />
187 ARANA, S . (1899) : "La enseñanza primaria en Bizkaya" : Op . cit .<br />
188 ARANA, S . (1899) : "Buen acuerdo", in El Correo Vasco, 1899/VI/27 .1899ko ekainaren<br />
21 ean onartuko den proiektu edota proposamen hau bezalako saiakera gehiago izan dira aurretik baina,<br />
Aranak aipatzen duen honek bezala, ez dute inongo emaitzarik izan, irakaslegoaren arloan euskal<br />
erakundeek izan duten nahia asetu ez delarik .<br />
189 Bere itxaropenak eskolan jarriz, hona hemen Olorizen nahia : "Este breve opúsculo dedicado<br />
especialmente á la juventud, se debiera leer y estudiar en todas la escuelas municipales de nuestro<br />
antiguo Reino : así se robustecería el amor á los Fueros en los navarros del porvenir, porque corzo es<br />
sabido, los sentimientos más firmes, los que más arraigan en el alea, son aquellos que se fomentan y<br />
desarrollan en los primeros años" (OLORIZ, H . (<strong>1895</strong>) : "Cartilla Foral", in La cuestión foral. Reseña<br />
de los principlaes acontecimientos ocurridos desde Mayo de 1893 a Julio de 1894 . Pamplona : Imprenta<br />
Provincial ; 195) .
Lehenengo euskal <strong>nazionalismoa</strong> 185<br />
- Lo ignoro ; tal vez sea el de tener sin gasto suyo personas que le<br />
secunden transformando el carácter de los navarros .<br />
- ¿Y en qué derecho se escuda el Gobierno para cometer semejantes<br />
arbitrariedades? .<br />
- Ya nos lo tiene dicho; en el derecho del número, en el de la fuerza .<br />
- Pues si el Gobierno ha roto la ley del 41, Navarra puede dar por<br />
rescindida esa Ley y tendrá derecho a gozar de los Fueros consignados en<br />
el Pacto de 1512 .<br />
- Bien dice V . ; y revivirán nuestras Cortes, tendremos Tribunales de<br />
Justicia propios, serán nuestros los rendimientos de las aduanas y del<br />
estanco del tabaco, nombraremos Maestros amantes de Navarra, no<br />
daremos quintas ni contribuciones . . ."` .<br />
Honez gero ezagunak ditugun argudioak antzeman daitezke testu hon<strong>eta</strong>n <strong>eta</strong><br />
esandakoa ez errepikatzearren, bat da gure ustez azpimarratu beharko litzatekeen mezua,<br />
Aranaren planteamendu orokorrarekin bat datorrena, alegia (interesgarria da edozein eran,<br />
ikustea Arana ez dela -horra hor ere Campion <strong>eta</strong> Azkueren adibideak- ozeano zabaleko<br />
ugarte bakarra) : aberria maite duen irakaslegoa aberrian <strong>eta</strong> aberritik aukeratu beharreko<br />
irakaslegoa da . Esan beharrik ez dago hau Aranak erabiltzen dituen parametro<strong>eta</strong>ra<br />
egokituriko baieztapena dela, azken finean, kasu zehatz hon<strong>eta</strong>n, Olorizen "Cartilla" bere<br />
ikuspegi politikora ondo egokitu baitzaio (gero ikusiko dugu adostasun maila ez dela<br />
erabatekoa) . Eta aberria, aberrian <strong>eta</strong> aberritik diogu Aranak abertzalea den irakaslea nahi<br />
baitu, <strong>eta</strong> abertzalea edozerren gainetik . Noski, berak buruan dituen euskal eskolek<br />
baldintza zehatz batzuk beteko lituzkeen irakaslearen eredua eskatuko lukete ezinbestean .<br />
Laburbilduz, irakasle hau, alde batetik, jada ondo ezagutzen ditugun zioak direla medio,<br />
ezin daiteke, inondik inora, espainiarra izan -herriko semea (arrotza ez dena, beraz) behar<br />
du izan- ; bestalde -euskaraz burutu beharreko irakaskuntza iharduerak hala eskatuko lukeirakasle<br />
euskaldunarena da Aranak eredu gisa planteaturiko irudia ; azkenik -irakatsi<br />
beharreko gaiak direla <strong>eta</strong>- "historia patria", <strong>eta</strong>b ., ondo ezagutzen duen pertsona behar<br />
luke izan, hots, aberriaren pizkundera zuzenduriko lana egoki burutuko lukeen pertsona<br />
jantzia .<br />
Hala ere, ezin da esan Aranak nahi izango lukeen guztia, oro har gai honi buruz<br />
duen diskurtso hori, pitzaduraz jositako gaztelua ez denik . Gogoratu, aurreko atalean<br />
genioenaren ildotik, irakaslea, besterik gabe, bertako seme-alaba, jatorriz "euzkotarra",<br />
izatea ez dela, berez, garantia bat, asko baitira "españolismoak" kutsaturiko irakasle<br />
"maketozaleak" <strong>eta</strong>, alde horr<strong>eta</strong>tik, irakasle espainiarrak bezain iguingarriak direnak .<br />
Zentzu berean, badakigu ere, Aranak irakasle euskaldunak nahi izan arren, euskalduna<br />
izatea ez dela nahikoa, izan ere hor dira, euskaldunak izanik ere, euskararen etsai<br />
190 Ibidem ; 199 . Testu hau ondorengo artikulu hon<strong>eta</strong>n argitaratu zuen Aranak : "Nabarra", in<br />
Bizkaitarra, <strong>1895</strong>/11/2 .
186 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
amorratuak -"azuŕbaltz edeŕak"- diren irakasleak edota, euskaraz irakatsi <strong>eta</strong> itxuraz<br />
aberriaren alde lan egiten dutenen artean ere, besteak bezala, areriotzat hartzen dituenak<br />
(gogoan izan Azkueren eskolan gertaturikoa) . Are gehiago, berarentzat penagarria bada<br />
ere, euskaraz ez jakitea bigarren mailako arazoa litzateke Aranaren ustez, hori ez baita,<br />
arestian ikusi legez, -nahiz arantza bat izan- abertzalea izateko eragozpena .<br />
Azken finean arazo honen funtsa, oinarrizko ardatza, abertzale zintzoa izatean<br />
datza, izan ere <strong>Euskal</strong> Herriak jokuan duen auzirik larriena "pureza de la raza" da <strong>eta</strong>,<br />
esate baterako, garrantzitsua izanik ere, euskararen etorkizun beltza bigarren mailan<br />
geratuko da ; euskara berpiztu daiteke -"la lengua, siempre que haya una buena gramática<br />
y un biten diccionario, puede restaurarse aunque nadie los hablei 191 , dio Aranak-, baina<br />
arraza, behin galduz gero, ezin da berpiztu, <strong>eta</strong> arrisku horri aurre egingo dion bakarra<br />
euskal <strong>nazionalismoa</strong> da, honek duen aberria salbu jartzeko helbururako irakasle<br />
abertzaleak behar-beharrezkoak direlarik, hauen esku<strong>eta</strong>n egon beharko baitute, Aranak<br />
planteatzen duenaren arabera, etorkizunean -baldin <strong>eta</strong> aipatu <strong>hezkuntza</strong>-sistema (eskolasarea,<br />
esango genuke guk) sortzen bada- aberria berpiztuko duten belaunaldi gazteak . Ez<br />
dugu ez, Aranaren ikuspegitik oinarrizkoa den beste zerbait ahaztu : berak buruan duen<br />
irakaslea, nola ez, katolikoa den irakaslea da . Baina, nahiz <strong>eta</strong> berak behin baino<br />
gehiagotan esan euskaldunak ben<strong>eta</strong>ko katolikoa izateko bidea abertzal<strong>eta</strong>sunean<br />
aurkituko duela -euskalduna zein kristaua izateak "berez" ekarriko luke abertzalea izatea-,<br />
irakasle katolikoari ere gertatu lekioke, "la parte sana del pueblo euska sano<br />
engañada" 192 -ri gertatzen zaiona, ben<strong>eta</strong>ko aberria ez ezagutzea <strong>eta</strong>, alde horr<strong>eta</strong>tik,<br />
eragozpena ikusiko luke Aranak ; aldiz, nahikoa litzateke abertzalea den irakaslea<br />
erlijioari dagokion alde hori ziurtatzeko .<br />
Aurreko atalean genioenez, Aranak egindako "zenbak<strong>eta</strong>" dela <strong>eta</strong>, gutxi direla<br />
dirudi berak proposatu ereduari ondo egokitzen zaizkion irakasleak ; are gehiago, ikusi<br />
dugunez, oposak<strong>eta</strong>k ateratzeko atzerrira jo behar badute edota bere prestakuntza arrotzak<br />
diren irkaslego eskol<strong>eta</strong>n jaso badute . Zalantzarik gabe, ezin da pentsatu irakaslegoaren<br />
gaiari dagokionez (ezta beste edozein arazoren inguruan ere) Aranak <strong>hezkuntza</strong>-sistema<br />
espainiarraren egituren aldetik gauza onik espero dezakeenik . Beraz, <strong>eta</strong> nagusia den bere<br />
jarrera erreaktiboa neurri batean -bederen- gaindituz, bide berriak eraikitzeko<br />
191 ARANA, S . (1894) : "Errores catalanistas", in Bizkaitarra, 1894/X/31<br />
192 ARANA, S . (<strong>1895</strong>) : "Revista de la Prensa", in Bizkaitarra, <strong>1895</strong>/1112 . Artikulu honen bidez<br />
karlismoaren kontra jotzen du Aranak (ezaguna denez Arana "Dios y Fueros" <strong>eta</strong> "Jaungoikoa <strong>eta</strong> Lagizaia"<br />
lemen arteko ezberdintasunak azaltzen oso interesaturik dago) <strong>eta</strong> dioena interesgarria izan daiteke<br />
berarentzat Jaungoikoa/Aberria bikotea bana ezina dela ikusteko : "dentro del carlismo, hay unos que<br />
maldito lo que están educados para Dios j para la Patria, y tales son los que no tienen más Dios ni más<br />
Patria que Don Carlos, . . . ; otros muchos que no tienen su inteligencia bien educada, porque no conocen<br />
a su Patria [nahiz katolikoak izan], y son los que componen la parte sana del pueblo euskariano<br />
engaitada" .
Lehenengo euskal <strong>nazionalismoa</strong> 187<br />
proposamenen bat luzatzera behartuta ikusten du Aranak bere burua, funtsean botatako<br />
irtenbidearen zutabe nagusiak bi izanik : irakaskuntza arloan diarduten kongregazioak,<br />
alde batetik (ez dakigu -bere logikari jarraituz- abertzaletzat hartzen dituen edo)<br />
<strong>eta</strong>,bestetik, herrialde bakoitzean sortu beharreko irakaslego eskolak . Hona hemen,<br />
zehatz-mehatz, berak -Aranzadiri igorritako aipatu idazkian-proposaturikoa zertan datzan :<br />
"Uno de los medios niás asequibles, creo es : 1 °finndar en Gipuzkoa,<br />
en Bizkaya, etc., sendas casas donde se recojan todos los guipuzkoanos,<br />
bizkainos, etc ., respectivamente, que hayan ingresado en una congregación<br />
de enseñanza tal copio la de los Hermanos de las Escuelas Cristianas,<br />
gente bellísima [euskal nazionalistak ote dira?] ; 2°fundar en cada región,<br />
además, una escuela noratal de maestros, que estudien todo en euskera,<br />
puesto que habrían de enseñarle en esta lengua ; todos los maestros<br />
aprobados tendrían sueldo, aunque no tuvieran escuela [euskal eskolak<br />
sortzen diren bitartean erreserban geratuko liratekeen irakasleak?] "193 .<br />
<strong>Euskal</strong> eskolak zein hau<strong>eta</strong>n funtsezko tresna izango liratekeen irakasleak<br />
prestatzeko irakaslego eskolak sortzearena -baliabideen aldetik (testugintza oinarrizkoa<br />
delarik) burutu beharreko ahalegin guztieekin- litzateke, beraz, Aranak <strong>hezkuntza</strong> arloan<br />
planteaturiko beharraren ardatza . Baina zein da -<strong>eta</strong> zein ez-, bere iritziz, nahi hori<br />
gauzatzeko hartu beharko litzatekeen bidea . Lehenik <strong>eta</strong> behin, Estatuaren eskutik ezer<br />
espero zitekeenaren ideia baztertu egingo du Aranak -"se pretende conseguir algo del<br />
Gobierno Central : inutibnentei194 esango dio Aranzadiri- euskal erakundeen ahaleginen<br />
ondoren iritsitako porrotek ondo asko erakusten duten bezala, antzeko bide<strong>eta</strong>n kokaturiko<br />
edozein itxaropen mota kondenaturik egongo litzatekeelarik . Aranak erakusten duen<br />
Estatuarekiko mesfidantza guztiz logikoa dela deritzogu ; ezin zitekeen beste modu batean<br />
izan, -<strong>hezkuntza</strong>-sistemari dagokionez- nagusitzen den ikuspegi ideologikoa zein den<br />
kontuan harturik : nola espainiolizatzeko <strong>hezkuntza</strong>-sistema erabiltzen duen gobernuak,<br />
hain zuzen arazo honi aurre egingo liokeen eskola eredu berna sortzeko bidea eskaini<br />
edota erraztu? ; itxaropen inozoa litzateke <strong>eta</strong> bide horr<strong>eta</strong>ra zuzenduriko edozein eginahal<br />
guztiz antzua suertatuko litzateke Aranaren ustez .<br />
4 .5 .6 .- <strong>Euskal</strong> <strong>hezkuntza</strong> nazionalerantz?<br />
Baina alde horr<strong>eta</strong>tik erakusten duen "itxaropen" eza, zeinak -nahiz <strong>eta</strong> berak<br />
esplizituki ezer esan ez- sistema ofizialaren ateak irekitzeko ezina nabarmenduko lukeen,<br />
ez da soilik Estatuari -etsaiari, azken finean- begira sortzen den zerbait ; euskal erakundeei<br />
dagokienez ere, Aranaren mesfidantza oso nabarmena da . <strong>Euskara</strong>ri dagokionez, adibidez,<br />
uste du -garaiko baldintza politiko<strong>eta</strong>n ere- udalek <strong>eta</strong> diputazioek, egiten dutena baino<br />
askoz gehiago egin dezaketela ("Junta de Instrucción" delakoak ere gehiago egin<br />
193 ARANA, S . (1901) : "Carta a . . ." : Op . cit . ; 2395 .<br />
194 Ibidem ; 2396 .
188 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
dezakeen bezala), beraien arduragabekeria salatuko duelarik (horra hor bestela, este<br />
baterako, "Instituto Vizcaino"-ko euskarako katedraren zoritxarreko egoera : oinarrizko<br />
baldintzarik gabe, soldata pobreak, . . .) 195 . Aipatu arazoaren gakoa bat da : Aranaren iritziz<br />
ezin da da hitz egin -garaiko baldintza politikoak direla edo- euskal erakundeen<br />
ezintasunaz, abertzal<strong>eta</strong>sun ezaz baizik : "un poco de patriotismo en los Diputados de<br />
Bizkaya, y el euskera será conservado, desarrolado y difundido" . Irakaslegoaren<br />
arazoari dagokionez ere Diputazio zein udal bizkaitarrek jokatu papera erabat<br />
etsipengarria da Aranaren ustez, <strong>eta</strong> hauei aurpegiratutakoak ez du aitzakirako biderik<br />
uzten : "miente . . . quien diga que nada puede la Diputación hacer en ese sentido, que nada<br />
pueden los Ayuntamientos i197<br />
Diogunaren ildotik, eman dezagun foruen galerak eragin duela euskal erakundeen<br />
balizko ezintasunean; pentsa daiteke horrelako formulazioak, printzipioz edota irakurk<strong>eta</strong><br />
azkarraz, bere lekua izan zezakeela Aranaren planteamendu<strong>eta</strong>n : lehen foruak genituen<br />
<strong>eta</strong> Espainiarengandik babesturik aurkitzen ginen ; orain, berriz, foruak galdu ditugularik,<br />
Espainiaren menpe aurkitzen gara, inbasioa eskolara ere iritsi delarik . Zalantzarik gabe,<br />
Arana aipatu eskemarengandik zeharo urrun dago, "lehen" <strong>eta</strong> "gero"-aren arteko mugak<br />
lehertzen direlarik . Aranak azkeneko belaunaldiak "educadas españolurnente" izan<br />
direla 193 esaten duenean, foruak indarrean zirenean ere -euskal erakundeek <strong>hezkuntza</strong><br />
arloan nolabaiteko kontrola ezartzeko gaitasuna zutenean, beraz- <strong>Euskal</strong> herriak<br />
espainolizatze eskola jasan behar izan duela dio . Ezaguna da Aranak egiten duen "foru"<br />
<strong>eta</strong> "lege-zarren" arteko bereizk<strong>eta</strong>, <strong>eta</strong> testuinguru hon<strong>eta</strong>n irakurri beharko litzateke<br />
foruen balizko berreskurapenari buruz berak zehazturiko kritika . Hitz batean esanda,<br />
foruek ez lukete Espainiarekiko menpekotasuna ekiditeko -ezta <strong>hezkuntza</strong> arloan ere-,<br />
arrazoi hau karlisten aurkako(teorian Jaungoikozale, euskaltzale, foruzale, <strong>eta</strong>b ., diren<br />
horien kontrakoa, alegia -elementu "hurbilenak" ,beraz-) diskurtsoaren ardatz nagusia<br />
delarik :<br />
"¡Menguados fueros! Sujetos estarán esos Estados Vaskos al<br />
Gobierno de España, a las leyes que desde España les dicten, a los Jueces<br />
que desde allí les envíen . . . lo inismo que hoy . Tendrá quintas para servir<br />
a España, contribuciones para mantener a España, enseñanza española,<br />
195 ARANA, S . (1894) : Epílogo" : Op . cit .<br />
196 ARANA, S . (<strong>1895</strong>) : "La cátedra de Euskera", in Bizkaitarra, <strong>1895</strong>NI/16 .<br />
197 ARANA, S . (1894) : "Nuestros maestros" : Op . cit .<br />
198 ARANA, S . (1894) : "Glorias y . . ." : Op . cit .
Lehenengo euskal <strong>nazionalismoa</strong> 189<br />
199 .<br />
. . ., lo mismo que hoy"<br />
Irakaskuntzari dagokionez ere, foruenganako itxaropen antzua azpimarratu<br />
nahiean, gogor joko du Aranak karlismoaren kontra, azaldu nahi duen mezu hon<strong>eta</strong>n<br />
datzalarik : ezin da esan gure kalte guztiak foruen galeraren ondorio hutsa direnik ; izan<br />
ere, hauek indarrean jarriko balira ere, gaur egun gertatzen den legez, Espainairen menpe<br />
izango ginateke . Foruak izan ditugu baina horra hor "españolismoak" kutsaturiko<br />
azkeneko belaunaldiak (euskal erakundeei dagokien erantzunkizuna ere hortxe dago) ;<br />
Bizkaia karlista izan zen bitartean ere -foruak indarrean zeudelarik, beraz- aberria esklabu<br />
izan zen ("Aquel Don Carlos que amaba tanto al euskera que, mientras dominó en<br />
Bizkaya, en la mayorpa-te de las escuelas de euskeldunes se usaba el anillo, el salvaje<br />
anillo símbolo de la esclavitud de nuestra Patria . . . i200) ; beraz, zer espero daiteke<br />
Espainiako markoaren barruko foru batzuengandik? (<strong>eta</strong> zer egin dezakete euskal<br />
erakundeek?) . Aranaren ustez, foruen aldarrikapenaren eskutik datorren mezuaren ardatza<br />
honako hau litzateke : zentralizazio politikoa <strong>eta</strong> desentralizazio administratiboa . Hori da<br />
espero daitekeen guztia; gorte<strong>eta</strong>n -karlisteen eskemari jarraituz- "klase" ezberdin<strong>eta</strong>ko<br />
ordezkariak izango lirateke (apaizteria, irakaskuntza, aristokrazia edota noblezia, armada,<br />
langile ermandadeak, nekazaritza, merkatariak, . . .) ; interes intelektualak unibertsitate,<br />
akademia zein irakaskuntza zentro<strong>eta</strong>ko prokuradoreek ordezkatuko lituzkete ; gorteak,<br />
"klase" ordezkaritza sistema hau erresp<strong>eta</strong>tuz, besteak beste, <strong>hezkuntza</strong> arloko legeriaz<br />
arduratuko lirateke . Hots, Aranaren ustez, desentralizazio adminsitratiboak Gorteek<br />
legeztaturikoaren gestio administratibo hutsa ahalbideratukete soilik <strong>eta</strong>, ondorioz, euskal<br />
erakundeek ez lukete legislatzeko ahalmenik izango` . Arazoa ez da, beraz, foruak izan<br />
199 ARANA, S . (1897) : El Partido Carlista y los Fueros Vasko Nabarros (Polémica), in Obras<br />
Compl<strong>eta</strong>s . . . : Op . cit. ; 1240 (kurtsiba geurea) . Lan hon<strong>eta</strong>n honako liburu zein artikuluak aztertuko ditu<br />
Aranak : FILIBERO, M . (1896) : Dios Patria yRey o Catecismo del Carlista . Palma de Mallorca (2 . arg .) ;<br />
"Manifiesto de las Minorías Carlistas", in El Basco, 1896/IX110 ; "Acta Política de las Conferencias de<br />
Loredan", in El Correo Español, 1897/1/30 (azkeneko hau karlismoak Madriden duen organo ofiziala<br />
da) .<br />
<strong>1895</strong>/11/24 .<br />
200 ARANA, S . (<strong>1895</strong>) : "La prensa local . Con motivo del Estreno de V'tik-B'ra", in Bizkaitarra .<br />
2Ó1 ARANA, S . (1897) : El Partido Carlista . . . : Op . cit . Guk karlisten erreferentzia kontutan hartu<br />
badugu ere -Aranarentzat erreferentzia nagusia baita-, gure pertsonaiaren "orbitan" koka daitekeen<br />
integristen programa aipatuko genuke, "hurbiltasuna" hainbesterainokoa ez dela antzemateko, gai honen<br />
inguruan sor daitezkeen paralelotasunak, neurri handi batean bederen, baztertuko genituzkeelarik .<br />
Alderdi integristaren arabera "lenguas regionales" direlakoak (ez hizkuntz nazionalak) ofizialak izango<br />
lirateke dagokien "región"-ean . Hauek <strong>eta</strong> udalek autonomia izango lukete, baina -besteak beste,<br />
irakaskuntzari dagokionez- Estatuaren kontrolpean egon beharko lukete ; integristen programa<br />
desentralizatzailea da, baina "descentralización tan compl<strong>eta</strong> tonto pueda consentirla la unidad de la<br />
Patria" azpimarratuz (OLAZABAL, J . (1888) : "Esquema-Bosquejo del Programa Integrista", in<br />
Manifiesto de Burgos .) .
190 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
ala ez izan, aberriarekiko begirunea baizik ; aberriaren iparra galdu delako dira -<strong>eta</strong> izan<br />
dira- espainiarzaleak euskal erakundeak <strong>eta</strong> "españolistak" <strong>Euskal</strong> Herriko eskolak ;<br />
aberria ipartzat hartzen ez bada, foruekin bada ere, Espainiarekiko menpekotasuna<br />
erabatekoa izango da, baita <strong>hezkuntza</strong>ren arloan ere .<br />
Pentsatu beharko da, bere "programaren" berri ez izan arren, Aranak - Elizondok<br />
dioen bezala, "pragmatismo politikoaren" izenean edo- bilakaera españolistaren bidea<br />
hartzen duenean "etsi" egiten duela, baina "bilakaeraren" pasadizo hau nahiko iluna denez<br />
planteatu zitekeen edozein hipotesi -oinarri sendoen falta dela medio- ahulegia litzateke<br />
gure ustez202 . Aldiz, sendotasun gehiago izango luke, gure eritziz, oraintxe bertan aipatuko<br />
dugun hipotesiak . Dagoeneko badakigu -gobernu espainiarrari dagokionez-, euskal<br />
eskolen sorreraren inguruan antolatu beharreko guztia dela <strong>eta</strong>, ezin dela ezer espero (beti<br />
ere Aranak dioenari jarraituz) ; badakigu ere, abertzal<strong>eta</strong>sun falta dela <strong>eta</strong>, ezer gutxi<br />
espero daitekeela euskal erakundeen aldetik 203 , nahiz <strong>eta</strong>-hipotesi gisa- foruak<br />
berreskuratu . Beraz, Aranak aipatzen duen "paz de esclavitud"-ek irauten duen bitartean<br />
euskal eskolak ezingo dira sortu babes ofizialaren eskutik, geratzen den bide bakarra<br />
honako hau izanik : eskola pribatuak, ez ofizialak, lirateke sortu beharreko eskolak<br />
(Aranak ikusten du -gogoratu Aranzadiri helerazitako izkribua- asmo hori burutu ahal<br />
izateko diru asko behar izango dela, baino ez du ezer esaten klase sozial baten eskutik<br />
edota euskal komunidadearenetik burutu beharko litzatekeen) . Baina sortu beharreko<br />
euskal eskolen izaera ez-ofiziala, momentuko estrategiaren barruan ulertu beharko al<br />
litzateke? (alde horr<strong>eta</strong>tik "euskalerriaco"-ekiko ezberdintasuna azpimarratu behar<br />
delakoan gaude ; hauek 190lean <strong>Euskal</strong>dun:a-n ezagutzera eman <strong>eta</strong> beraien xede<br />
politikoak jasotzen dituen programaren arabera, euskara <strong>Euskal</strong> Herako hizkuntza ofiziala<br />
izateko helburu orokorrari begira, besteak beste, euskararen derrigorrezko irakaskuntza<br />
dute helburu ; eskola ofizialen barruan, beraz 204 ) ; pentsa al daiteke gustoko etorkizunaren<br />
testuinguruan kokaturik (euskal erakundeak euskal nazionalisten kontrolpean? ;<br />
independentzia? ; ezagutzen ez den programa "españolistaren" barruan egon zitekeen<br />
euskal <strong>nazionalismoa</strong>k lortzeko nagusigoaren testuinguru hipotetikoa?) orain sortu<br />
beharreko euskal eskolek izaera ofiziala izango luketenik? .<br />
202 Aranaren bilakaera españolistari dagokionez Elizondoren eskutik dator -interpr<strong>eta</strong>zioak alde<br />
batera utzirik-, gure iritziz, informaziorik osatuena <strong>eta</strong> zehatzena : ELIZONDO, M (1981) :Sabino Arana.<br />
Padre de las Nacionalidaes.Bilbo:La Gran Enciclopedia Vasca ; ELIZONDO, M .(1992) :Op . cit . ; 93-114 .<br />
203 Ez dira falta, euskal erakundeen aldetik, irakaskuntzaren kontrolari eusteko ahaleginak ; horra<br />
hor, adibidez, Castelles-ek gogorarazten digunez (CASTELLS, L . (1987) : Op . cit . ; 232-233),<br />
Gipuzkoako diputazioaren erreakzioa Ministeritza Kontseiluak irakasleen ordaink<strong>eta</strong> zentralizatzen<br />
duenean euskal diputazioei zegokien zerbait zela argudiatuz (euskal diputazioek bat egin zuten berea<br />
aldarrikatuz <strong>eta</strong> gobernuak - 1 900/X/25 eko dekretua- udalen esku<strong>eta</strong>n utziko du berriro irakaslegoaren<br />
ordaink<strong>eta</strong>ren ardura, beti ere diputazioen begiradapean) .<br />
204 <strong>Euskal</strong>duna, 1901/IV128 ; in ELORZA, A . (1978) : Op . cit. ; 83 .
Lehenengo euskal <strong>nazionalismoa</strong> 191<br />
Gure ustez, garbi dago garaiko egoeran -Espainiarekiko menpekotasuna- ez<br />
dagoela, nahiz Aranak hitz hauek erabili, <strong>hezkuntza</strong>-sistema bema eraikitzeko aukerarik,<br />
berea -leheŕl genioen bezala- eskola-sare paraleloa sortzearen asmoa litzatekeelarik .<br />
Halere ez dugu uste, egoera hipotetikorik onenean ere, Arana sortu beharreko euskal<br />
eskol<strong>eta</strong>n oinarrituriko euskal <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalaz pentsatzen ari denik (pentsatu<br />
beharko litzateke, beraz, ze puntutaraino izan duen -ala ez- euskal Estatu-Nazioa<br />
eraikitzeko asmoa ben<strong>eta</strong>ko helburu politikotzat) . Hau esatera garamatzan arrazoia<br />
Aranak Estatuaren "tutoregoa"-ren aurrean duen aurkako jarreran aurkituko genuke ;<br />
berak hau esaten duenean : "en España, como en los paises latinos, es el Estado padre<br />
común enzcargado de la instrucción, de la religión, de la economía, en sznna, de la<br />
educación y vida de sus individuos" 205 Estatuaren funtzio paternalistaren kontra azaltzen<br />
da, bai -dakigun bezala- espainiarra delako, baina baita "Estatua" delako ere . Hots,<br />
Estatuaren -edozein dela ere- partehartzearen aurka egongo litzateke .<br />
Hau erraz ulertu daiteke XIX . mendeko Estatu <strong>eta</strong> Elizaren arteko borrokaren<br />
tetuinguruan, non bakoitzak bere presentziaren nagusigoa ziurtatu nahi duen ; egoera<br />
horr<strong>eta</strong>n, askotan aipatu ditugun arrazoiengatik (Aranaren elizkoikeria, antiliberalismoa,<br />
antiespañolismoa, . . .) logikoa da guztiz -bere ikuspegia zein den kontutan harturik-<br />
Aranak duen Estatuaren kontrako jarrera . Baina, funtsean, antzeman daitekeen<br />
irakaskuntzaren askatasunaren aldeko planteamentu horrek eragin zuzena du Aranak<br />
euskal <strong>hezkuntza</strong>-sistema hipotetikoari buruz izango lukeen edota defendatuko lukeen<br />
jarreraren inguruan pentsatzen hasiz gero . Aranak dioenaren arabera, ez dirudi euskal<br />
eskolek ofizialak izan beharko luketenik ; horrek esan nahi du -nolatan <strong>eta</strong> erakunde<br />
ofizialen eskutik euskal eskolak (<strong>eta</strong> euskal eskolak soilik) sortzeari ekiten ez bazaio<br />
(hipotesi "ausartegia" litzatekeelakoan gaude)- euskal eskola horiek (beste era bateko<br />
eskola pribatuak -erligiosoak, adibidez- alde batera utzirik) <strong>eta</strong> (hizkuntza, irakaskuntza<br />
zein irakaslegoari dagokionez) beste izaera izango luketen eskola ofizialek elkarrekin bizi<br />
beharko luketela . Ondorioz, Aranaren planteamendu<strong>eta</strong>n, berak aipatzen dituen ezaugarri<br />
guzti horiekin, ez legoke euskal <strong>hezkuntza</strong>-sistemaz hitz egiteko arrazoirik .<br />
Are gehiago, ezin da esan Aranak inolako euskal <strong>hezkuntza</strong>-sistemarik buruan<br />
duenik, aipatutakoaz gain hainbat arrazoi kontutan hartzen baldin batugu ere . <strong>Euskal</strong><br />
eskolak <strong>eta</strong> hauek behar izango luketen irakaslegoaz, baita hauen prestakuntzarako<br />
funtsezkoak liratekeen irakaslego ekol<strong>eta</strong>z ere, hitz egin arren, nabarmena da (oinarrizko<br />
irakaskuntza da ben<strong>eta</strong>n kezkatzen duena) Aranaren diskurtsoaren barruan <strong>hezkuntza</strong>sistema<br />
osoaren ikuspegiaren aldetik kontutan hartu behar den hainbat alderi buruz<br />
inolako arrastorik ez aurkitzea . Berak aipatzen duen sortu beharreko <strong>hezkuntza</strong>-sistema<br />
berriari legokiokeen antolak<strong>eta</strong>ri zein egiturari buruzko inolako aipamenik ez egitea alde<br />
batera utzirik (<strong>eta</strong> hau, ikusteko aukera izan dugunez, berez da garrantzitsua <strong>hezkuntza</strong>-<br />
205 ARANA, S . (1899) : "Qué va a ser de España", in El Correo Vasco, 1899NII/11 .
192 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
sistema eraikitzeko garaian), oso adierazgarria da bigarren mailako zein unibertsitateko<br />
irakaskuntzari buruz ezer ez esatea -ez du, beraz, eraikuntza osoaz hitz egiten (esan<br />
beharrik ez dago, esate baterako, ze puntutaraino asetuko liratekeen berak azaltzen dituen<br />
euskara arlo guzti<strong>eta</strong>rako hizkuntz baliagarria izan beharreko nahiak, irakaskuntza arloko<br />
bi maila hori<strong>eta</strong>n euskarak izan beharreko lekuaz inongo aipamenik egiten ez duenean) .<br />
Egia da bat egiten duena euskal diputazioekin hauek Estatuko gobernuari unibertsitatebarrutiaren<br />
eskaria luzatzen diotenean ; baina ez du ezer esaten -hau onartua izango balitz-<br />
<strong>Euskal</strong> Herrian eraiki beharko litzatekeen unibertsitateaz ; are gehiago, bere kezka bakana<br />
irakasleen oposak<strong>eta</strong> sisteman datza, euskal unibertsitate-barrutiak euskal irakasleak<br />
edukitzearen helburua ahalbideratuko lukeen heinean .<br />
Bestalde, gure ustez gutxietsi ezin daitekeen lurrald<strong>eta</strong>sunaren gaiari buruz ere<br />
zerbait esan beharko litzateke . <strong>Euskal</strong> eskolak sortzearen beharraz ari denean, Aranak<br />
esplizituki dio, ikusi dugunez, "en los pueblos de la frontera del euzkera" sortu beharko<br />
liratekeela . Noski, arestian esandakoaren ildotik, defentsa estrategi baten logikaren<br />
barruan ulertu beharreko helburu bat dela pentsa daiteke ; <strong>eta</strong> bere horr<strong>eta</strong>n bukatuko<br />
litzateke Aranak proposaturikoa . Ez legoke, gure iritziz, haruntzago joan zitekeen inolako<br />
urratsari buruz pentsatzeko arrazoirik, nahiz bera <strong>hezkuntza</strong>-sistema hipotetikoaz jardun .<br />
Aranak egiten duen arraza <strong>eta</strong> nazioaren arteko identifikazioak (arraza guztiaren gainetik<br />
egongo litzateke -independentzia, euskara, . . .-) lurrald<strong>eta</strong>sunaren auzia, besteak beste,<br />
zokoratu egiten du, askoren artean adibidez, Larrondek 20G azpimarratzen duen bezala .<br />
Ondorioz, gai honi dagokionez, Aranak euskal eskolak sortzearen alde agertzen duen<br />
nahiak ikuspegi nazional eza nabarmena duenik ezin dela ukatu uste dugu ; hots,<br />
azpimarratu ditugun alderdi<strong>eta</strong>z gain, nazioa bere osotasunean, baita lurrald<strong>eta</strong>sunaren<br />
aldetik ere, ez hartzeak Arana <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalaren alde ez dela agertzen<br />
pentsatzeko bidea ematen digu . Halaber, ildo beretik, esango genuke -besteak beste,<br />
<strong>hezkuntza</strong>ren arloari dagokion gai hau ere kontutan harturik- Aranaren nazioanlismoak,<br />
nahiz berak sarritan independentziaz hitz egin, ez duela euskal Estatu-Nazioaren<br />
eraikuntza helburutzat hartuko edo, gutxienez, ez duela kontutan hartuko balizko<br />
eraikuntza prozesu horrek eraiki beharreko <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalean aurkitu<br />
beharko lukela zutabe oinarrizkoen<strong>eta</strong>rikoa .<br />
Badago, azkenik, planteatzen dugun tesi hau indartuko lukeen <strong>eta</strong> Aranak sarritan<br />
agerian uzten duen <strong>Euskal</strong> Herrian bizi den populazioaren zati baten kontrako jarrera<br />
nabarmen bat, <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazional hipotetikoaren eraikuntza kolokan jainko<br />
lukeena . Gogora dezagun, gaia kokatzearren, berak sortu beharreko <strong>hezkuntza</strong>-sistemaz<br />
<strong>eta</strong> aberriaren pizkundeaz zer dioen : <strong>hezkuntza</strong>-sistema sortu ; sistema horren barruan<br />
egungo belaunaldi gazteak hezi ; itxaron belaunaldi hauek aberria pizteko adina izan<br />
dezaten . Bat da, gure ustez, eskema honen barruan egin beharreko funtsezko galdera : zein<br />
206 LARRONDE, J .C . (1977) : Op . cit . ; 122-124 .
Lehenengo euskal <strong>nazionalismoa</strong> 193<br />
da aberria pizteko hezitu behar den gaztedia? . Erraz antzeman daiteke Arana gaztedi<br />
"euzkotarraz" ari zaiguna, izan ere aberriaren salbazioak eskatuko lukeen estrategiak<br />
arrazaz "euzkotarrak" ez diren horiekiko isolamenduan izango luke ardatz nagusia :<br />
"la salvación de la sociedad vasca, su regeneración actual y su<br />
esperanza en lo porvenir, se cifran en el aislamiento más absoluto, en la<br />
abstracción de todo elemento extraño, en la exclusión racional y práctica<br />
de todo cuanto no lleve impreso con caracteres fijos e indelebles el sello de<br />
su procedencia n<strong>eta</strong>mente vasca, desechando inexorablemetne todo lo<br />
exótico, todo lo inmoral, todo lo daiuinoi207 .<br />
Arrotza zein "exotikoa" den horren multzo zabalean ere -kalte iturri "nabarmena"<br />
dena, beraz- "maketoak" diren bealunaldi gazteak sartuko lirateke . Aurreko atalean aipatu<br />
dugunez, "Efectos de la invasión" izeneko artikulu batean Arana, besteak beste,<br />
irakaskuntzan ere bultzatu beharreko "euzkotarrak" ez diren horiekiko isolamendu<br />
politikaren alde agertzen zaigu. Baina ez da bakarrik diskurtso mailan defendaturiko<br />
zerbait ; Bizkaiko diputazioan egon zenean (zentzu horr<strong>eta</strong>n, ikusteko ze puntutaraino den<br />
<strong>hezkuntza</strong> arlokoa Aranaren kezka "nagusia" horra hor gai honen inguruko, edota<br />
euskararen aldeko, inolako moziorik ez aurkeztu izana 208 ) " Comisión de Fomento"<br />
delakoaren aurrean (irakaskuntzaz arduratzen den batzordea, alegia), egin beharreko lanak<br />
direla <strong>eta</strong>, Bilboko espetxeko eskolari buruz aurkeztu emendakina :<br />
"La enmienda que propongo se reduce a encargar al Arquitecto<br />
modifique su proyecto en forma que se establezca separación compl<strong>eta</strong><br />
entre los jóvenes que hablen erizkera y los que hablen castellano i209 .<br />
Onartua izango ez den emendakin hau guztiz adierazgarria delakoan gaude <strong>eta</strong> alde<br />
horr<strong>eta</strong>tik interesgarria deritzogu nazionalismo catalunyarrarekiko hainbat ezberdintasun<br />
azpimarratzeari, konparak<strong>eta</strong> honek lagun baitezake arazoa zertxobait argitzen<br />
ahalegintzen den saiakera hon<strong>eta</strong>n . Cuestak210 dioenaren arabera, nahiz planteamendu<br />
ezberdinak izan, Catalunyako <strong>nazionalismoa</strong>k helburu garbia du hizkuntzaren inguruko<br />
pizkundeari dagokionez : "Renaŕxença"-ren testuinguruan (kultur arloko testuinguru honen<br />
eragina nabarmena da) Catalunyako gizarte osoaren katalaneztatzeari ekin behar zaio . Eta<br />
207 ARANA, S . (1899) : "Extranjerización", in El Correo Vasco, 1899/VIII/10 .<br />
208 <strong>Euskara</strong>ko katedra dela <strong>eta</strong>, soldata igotzearen alde "Junta de Instrucción Pública" delakoari<br />
eginiko (1899/VI/3) proposamen bat besterik ez dugu ezagutzen (ARANA, S : Obras Copl<strong>eta</strong>s . . . : Op . cit .,<br />
2386) .<br />
209 ARANA, S . (1899) : "Labor desarrollada en la Diputación Provincial de Bizkaya .<br />
Intervenciones (1899/V/24)", in Ibidem ; 2384 .<br />
210 CUESTA, P . (1994) : La escuela en la reestructuración de la sociedad española . Madrid :<br />
Siglo XXI de España Editores: 423-424 .
194 <strong>Euskal</strong> Na- ionalŕsmoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
-hona hemen gure ustez funtzekoa den elementua- eskolarena biderik egokien<strong>eta</strong>rikotzat<br />
hartuko du nazionalismo catalunyarrak, eskolaren katalaneztatzea talde nazionalista<br />
ezberdinen erreibindikaziorik koherente <strong>eta</strong> egituratuena izanik . Eman beharreko urratsak<br />
honako hauek izango lirateke : lehenik <strong>eta</strong> behin, katalana eskolara eraman behar da<br />
gaztelaniarekin parekatzeko -hots, <strong>hezkuntza</strong>-elebitasuna- ; bigarrenik, irakaskuntza<br />
katalanez ; <strong>eta</strong> azkenik, kataluniako errealitate sozio-kultural osoa jasoko duen eskola<br />
katalana . Adibidez 1883ko "Projecte de Constitució pei- a l'Etat Catalá" izeneko<br />
proiektuaren arabera irakaskuntza osoa Kataluniaren esku geratuko litzateke ; 1886an, <strong>eta</strong><br />
Flos i Calcat-ek proposatu irakaskuntzaren katalaneztatze programari jarraituz, "Centre<br />
Catalá"-ko gazteek "Centre Escolar Catalanista" sortuko dute ; hemendik, 1887an,<br />
"Patronat de l'Ensenyança Catalana" izenekoa jaioko da, zeinak katalanez irakurtzen <strong>eta</strong><br />
idazten irakasteko eskolak bultzatzeko helburua duen ; Lliga de Catalunya-k - buruzagiak<br />
foL uiatzeko asmoarekin bereziki- eskola arloko politikaren alde joko du ; 1899an, Flos i<br />
Calcat-en eskutik, "I Agrupació Protectora de lÉnsenyança Catalana" erakundea sortuko<br />
da ; <strong>eta</strong>b"' .<br />
Aipatu adibide hauek, nahiz <strong>eta</strong> lehenengo eskola katalana, "1'Escola Sant Jordi",<br />
1898arte sortu ez (Azkueren <strong>Euskal</strong> Ikastetsea, dakigun bezala, 1894koa dugu) garbi asko<br />
erakusten dute zer nolako garrantzia izan duen Kataluniako <strong>nazionalismoa</strong>rentzat<br />
<strong>hezkuntza</strong> arloko arazoak . Gonzalez-Agapitok dioskunez, "la tai-ea i-egenei-acionista<br />
quedó planteada como una obra de recontrucción nacional, dentro de la cual la<br />
educación era una herramienta clave . La escuela era el ámbito donde debían foijarse los<br />
nuevos ciudadanos de esta Cataluña . . . a que se aspiraba` 12 . Pentsa liteke, Aranak<br />
esandakoa gogoratuz, alde handirik ez dagoela lehenengo euskal nazionalismo <strong>eta</strong><br />
nazionalismo kataluniarraren arteko planteamendu<strong>eta</strong>n, baina badago bi nazionalismo<br />
hauen oinarrian, gure ustez, itxuraz antzeko helburuekin proposatu bideak bereizten<br />
dituen hainbat elementu . Esango genuke, Arangurenekin 2 13 batera, nazionalismo<br />
kataluniarrari dagokionez, nabarmena dela duen hizkuntz zein kultur sustraia; aldiz,<br />
<strong>Euskal</strong> Herriari dagokionez, fenomenoa zertxobait ezberdina dela esango genuke :<br />
hizkuntz zein kultur sutrairik dagoenik ezin da ukatu, baina egia da ere euskarak ez duela<br />
bere osotasunean hartu beharreko kultur mailan ia espaziorik izan (Elorzak 214 ere<br />
Kataluniarekiko kontrastea azpimarratuko du, <strong>eta</strong> bat egiten dugu berarekin intelligentsia<br />
408 .<br />
211 Ibidem ; 424-425 .<br />
212 GONZALEZ-AGAPITO, J . (1991) : "Educación infantil e industrialización en Cataluña", in<br />
Historia de la Educación, 10 . zk. ; 141 .<br />
213 ARANGUREN, J .L . (1991) : "Naciones, Estados, nacionalismos, inter-nacionalidad",<br />
Revista de Occidente, 122-123 . zk . ; 19 .<br />
214 ELORZA, A . (1985) : "Ideología Nacionalista y Antiguo Régimen . Elementos . . ." : Op . cit . ;
Lehenengo euskal <strong>nazionalismoa</strong><br />
nazionala konfiguratuko edota eratuko lukeen unibertsitatearen faltaren eragina<br />
nabarmentzeko garaian) .<br />
Zentzu horr<strong>eta</strong>n, Aranarekin euskara bigarren mailan geratuko litzateke arrazak -<br />
euskal nazioa definitzeko unean- betetzen duen funtzio nagusiarekin konparatuz gero ;<br />
hizkuntzak, besteak beste Monterok2 15 edota Larrondek 2 16 dioten bezala, funtzio<br />
bereizgarria beteko luke ; euskara "euzkotarren" artean defendatzea <strong>eta</strong> zabaltzea guztiz<br />
garrantzitsua den bezala, era berean beharrezkoa da "maketoei" euskara ez irakastea,<br />
hizkuntzak bere eraginkortasuna mantendu dezan "arrotzaren" eskutik irists daitekeen<br />
arrazaren kutsaduraren aurrean . Aranak, euskal eskolak sortzeko beharra buruan duenean,<br />
nazioari legokiokeenn lurraldearen arazoa ezezik, ez du euskal gizartearen populazio osoa<br />
kontutan hartzen, <strong>eta</strong> berak nazionalismo kataluniarrarekiko ezberdintasun sakona<br />
nabarmentzen duenean -<strong>eta</strong> hizkuntzarena, gure ustez, adibide guztiz esanguratsua da<br />
aztertzen ari garen gai honi dagokionez- balizko <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionala eraikitzeko<br />
asmoa funtsezko edukinez hustu egiten dela deritzogu : nazionalismo kataluniarraren<br />
politikak -<strong>hezkuntza</strong> arlokoak barne- Katalunian bizi diren "beste" espainiarrak erakartzea<br />
du helburu ; "bizkaitarrak", aldiz, espainiarrak atzera botatzea ; Katalunian jatorriz<br />
espainiarra den hori katalaneztatzen duten bitartean (izan ere kataluniarrek beraien<br />
lurraldean bizi den populazio osoa -espainiarrak barne- katalanez mintzatzea nahiko<br />
lukete), "guretzat", beti ere Aranak dioenari jarraituz, <strong>Euskal</strong> Herrian bizi diren<br />
"maketoek" euskaraz hitz egingo balute, hondamendia litzateke ("euzkotarrak" bere<br />
hizkuntza nazionala erabiltzea bezain garrantzitsua da espainiarrei ez erakustea)" .<br />
Ikusitakoaren arabera garbi antzeman daiteke Aranak planteaturiko "gu" <strong>eta</strong><br />
"besteen" arteko muga zein puntutaraino den gaindiezina ; sortu beharreko <strong>hezkuntza</strong>sistema<br />
funtsezkoa da etorkizunerako, honi esker Aberria pizteko moduan izango baita,<br />
baina pizkunde hori ez litzateke gauzatuko, inondik inora, <strong>Euskal</strong> Herriko populazio osoa<br />
(belaunaldi gazteak, alegia -egun "arrotzak" direnak barne-) "gureganatuko" lukeen <strong>eta</strong><br />
aipatu ezugarriak izango lituzkeen euskal <strong>hezkuntza</strong>-sisteman heziz . Are gehiago, antzeko<br />
edozein hipotesiren aurka agertzen da Arana (ez da soilik posibilitateaz hitz egitea) : alde<br />
batetik euskaldundutako maketoz populaturiko Bizkaia <strong>eta</strong>, bestetik, erdaldunak izango<br />
liratekeen bizkaitarrez populaturikoa aukeran izanez gero, zalantzarik gabe bigarren hau<br />
aukeratuko luke Aranak 218 . Izan ere, euskararen zein <strong>Euskal</strong> Herriko askatasunaren<br />
196 .<br />
215 MONTERO, M . (1993) : La construcción del Pais Vasco contemporáneo . Donsotia : Txertoa ;<br />
216 LARRONDE, J .C . (1977) : Op . cit . ; 138 .<br />
21' ARANA, S . (1894) : "Errores catalanistas", in Bizkaitarra, 1894/X/31 .<br />
218 Ibidem .<br />
195
196 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
gainetik ere, arrazaren garrantzi nagusia -nahiz arrazaren gaiaz egungo parametro<strong>eta</strong>tik<br />
hitz egitea zilegizkoa ez iruditu- azpimarratuko du Aranak, azken finean euskal nazioaren<br />
funtsa bilakatuz :<br />
"si nos pusieran de un lado la muerte total y absoluta de Bizkaya,<br />
esto es, la extinción de su raza y su lengua y la desaparición de todo escrito<br />
y toda memoria referente a sus leyes e historia y hasta su mismo nombre,<br />
y del otro una Bizkaya mak<strong>eta</strong>, independiente y regida por las leyes de<br />
nuestros padres, poseedora de nuestra lengua y heredera de nuestra<br />
historia, optaríamos por lo primero" 219 .<br />
Aberriaren heriotza nahiago du Aranak Aberri aske <strong>eta</strong> euskalduna baino, hau<br />
"maketoekin" eraikitzen baldin bada . Ezin da pentsatu, beraz, inolako <strong>hezkuntza</strong>-sitema<br />
nazionalaz ari denik (aipatu ditugun ezaugarri guztiekin -euskalduna, abertzalea, bere<br />
irakaslegoa izango lukeena . . .- euskal lurralde guzti<strong>eta</strong>ra zein hau<strong>eta</strong>ko populazio osoari<br />
zabalduko litzaiekeena, alegia) ; aldiz, behin baino gehiagotan esan dugunez, eskola sarea<br />
sortzearen apostua litzateke Aranarena . Hain zuzen, isolamenduaz zutabe nagusia egingo<br />
lukeen defentsara zuzendu estrategiaren barruan kokaturiko euskal eskola sarea,<br />
"euzkotarrentzako" souk liratekeen euskal eskolek osatuko luketen sarea . Halere, aurreko<br />
lerro<strong>eta</strong>n zehaztu ditugun arrazoiek Aranaren aldetik euskal <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionala<br />
sortzeko helburua edota nahia dagoenik pentsatzeko biderik ematen ez duten legez -berak,<br />
berriro errepikatuko dugu, <strong>hezkuntza</strong>-sistema sortzeko beharraz hitz egin arren-, gure<br />
ustez berak erakusten duen jarrera, non eskolan ere espainiarrekiko isolamendua<br />
funtsezko ardatza den, behar den testuinguran irakurri beharko litzateke, sortu beharreko<br />
euskal eskolen beharra egoki ulertu behar nahi izanez gero <strong>eta</strong> balizko arrazakeriaren<br />
eraso-tentazio errazegia uxatu nahi badugu behintzat (iragana ulertu nahiean egungo<br />
b<strong>eta</strong>urrekoak erabiltzea itsukeria litzateke gure ustez <strong>eta</strong>, bestalde, menpekotasun egoerak<br />
eraginda, pentsatzen dugu Aranak "espainiarrak" isolatzeaz baino, horiengandik -defentsa<br />
gisa- "euzkotarrak" isolatzearen alde agertzen dela -xenofobia <strong>eta</strong> antzeko lorekin zerikusi<br />
handirik ez duen egoera, hain zuzen) .<br />
Aipatu menpekotasun egoera, hala ere, ez dugu uste zentzu kolonializatzailean<br />
hartu behar denik . Egia da, <strong>eta</strong> alde horr<strong>eta</strong>tik bat egiten dugu Lopez Adanek"'<br />
dioenarekin, <strong>Euskal</strong> Herrian -Bizkaian batipat- izandako etorkin mugimenduak ondorio<br />
219 Ibidem . Hona hemen, ildo beretik, zer dioen beste artikulu batean : "Si frera moralmente<br />
posible una Bizkaya foral y euskalduna (o con Euskera), pero con raza mak<strong>eta</strong>, su realización sería la<br />
cosa más odiosa del mordo, la más rastrera aberración de un pueblo, la evolución política más i . . . . y<br />
la falsedad más estupenda de la historia" (ARANA, S . (1893) : "Los invasores", in Bizkaitarra,<br />
I893/XI1/17) . Ez dakar, Aranaren iritziz, ez hizkuntzaren galerak, ez historia ahaztua izateak, ezta euskal<br />
erakundeak galtzeak edota eklabotasun politiko berak ere, espainiarrekin izandako harremanak baino<br />
kalte handiagorik (ARANA, S . (1897) : "Efectos de la invasión" : Op . cit .) .<br />
220 LOPEZ ADAN, E . (1978 ) : Op . cit . ; 197-201 .
Lehenengo euskal nazionalis,noa<br />
desnazionalizatzaileak dituena (Aranak ondorio horien aurka joko luke), baina ez da<br />
Estatuaren aldetik bultzatzen den zapalkuntza hutsa -guztiz neurtua <strong>eta</strong> makiabelikoa<br />
litzatekeen helburu desnazionalizatzailea lukeen zapalkuntza- ; etorkinen mugimendua<br />
Estatuaren garapen kapitalistaren testuinguraren barruko mugimendu logikoa litzateke<br />
(noski, Estatu-Nazio espainiarraren batasun politikoak mugimendu hori ahalbideratuko<br />
du) . Halaber, egia da ere etorkinak Estatu-Nazio espainiarrarekin identifikatuko direla,<br />
espainiarrak izatearen kontzientzia dute <strong>eta</strong> beraien sorterria espainiarra den bezala,<br />
espainiarra den lurraldera iristearen kontzientzia dute . Ezin da esan, edozein eran, berez<br />
kontzientea den jarrera nazionalistaren aurrean aurkitzen garenik, aldiz naturaltasun osoz<br />
ematen den españolismoarekin egingo dugu topo (dagoeneko ezagutzen dugu zein den<br />
euskal oligarkiaren espainiar zal<strong>eta</strong>sun(keri)a, <strong>eta</strong> hau da etorkinek aurrez aurre - klase<br />
borrokaren testuinguruan- izango duten erreferentzia, beraiek Espainiarekiko<br />
dutenarengandik bereizten ez dena, alegia) . Are gehiago, garrantzi nabarmena izango<br />
duen sozialismoari begiratuz gero, indarra hartuz joango den "inter<strong>nazionalismoa</strong>k" -<br />
batipat aipatu mugimendu sozialistaren eraginez- <strong>nazionalismoa</strong>ren aurka jotzea du<br />
helburu . Baina, jakina, euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren kontrako jarrera da, zeinak -munduan<br />
dauden mugak erortzeko zain dauden bitartean- euskal nortasunaren ezaugarri berezien<br />
aurka joko duen ; izan ere bereizgarri horiek (euskara, euskal kultura, <strong>eta</strong>b .)<br />
"inter<strong>nazionalismoa</strong>ren" izenean borrokatu behar diren etsaiak dira ; aldi berean, jarrera<br />
horrek, naturalki, espainolismoaren aurpegi gordina hartuko du (azken finean,<br />
espainiarrak izateak elkartzen gaitu beste gainontzekoak bereiztu egiten gaituen bitartean) ;<br />
hots, La htclta de clases-ek dioen bezala<br />
"Ni patrias grandes, ni patrias chicas, ni dialectos, ni juegos<br />
florales, sino una lengua, si es posible, para todos los huinanos'"-21 .<br />
"Hablar de una patria grande y querer conservar una lengua<br />
regional cuando todo tiende a universalizarse, es una de las mayores<br />
locuras .<br />
Hace falta uma patria grande, lo más grande posible, para que todos<br />
nos llevemos tomo hermanos, y hace falta una lengua universal para que<br />
todos nos entendamos i2-2 .<br />
Adibidez, Meabe 223 (Tomás) bezalako pertsonai garrantzitsua edozein eratako<br />
"patrioteria andante"-ren aurka agertzen zaigu ; berdin da hau bizkaitarra, kataluniarra<br />
221 "Patria chica y patria grande", in La lucha de clases, 1899/X/21 (Larronderen lanetik<br />
jasotako zita -LARRONDE, J .C . (1977) : Op . cit . ; 245-) .<br />
222 "Bizkaitarrismo", in La lucha de clases, 1901/1X17 (Larrondek jasotako adierazpen askoren<br />
artean aukeratu dugun beste bat -Ibidem, 245) .<br />
223 LOPEZ ADAN, E . (1978) : Op . cit . ; 200 . El Socialista-tik (1898 ; 204 . zk .) hartutako<br />
adierazpenak ditugu hauek .<br />
197
198 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
edota espainiarra izan : nazionalismo guztiak omen dira iguingarriak . Baina aberri handi<br />
delako hori sortzen den bitartean, Larronderekin22a bat eginez esango genuke , <strong>Euskal</strong><br />
Herriak Espainiarekin duen lotura indartzea besterik ez zaiola geratzen<br />
"internazionalismo" mota horri . "Lengua universal" delako horrekin topo egin arte ("si es<br />
posible", noski), euskara baztertu <strong>eta</strong> gaztelaniaren alde egin (izan ere, <strong>eta</strong> Lopez Adanek225<br />
egiten duen irakurk<strong>eta</strong>ri jarraituz, euskara ez omen da batere egokia egoera<br />
modernoan <strong>eta</strong> klase borrokaren ikuspegitik oztopo da) ; beharrezkotzat jotzen den "patria<br />
grande" hori iritsi arte, dagoeneko "patria chica" baino handiagoa den beste aberria<br />
zatitzeko arriskuan jar dezakeen edozerren aurka jo (beraz, euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren<br />
kontra jotzeaz gain, <strong>Euskal</strong> Herriko espainolizatzearen alde agertzen dira internazionalista<br />
hauek) .<br />
Ezin da ukatu, bestalde, Aranaren <strong>eta</strong> oro har euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren aldetik<br />
mantenduko den jarrera erreakzionario zein klerikalak eragin nabarmena izango duenik,<br />
baina hau bezain egi borobila da sozialismoak garai hon<strong>eta</strong>n <strong>Euskal</strong> Herrian euskal<br />
identitateareiko erakusten duen erasorako joera guztiz bortitza dena ere . Bortitza den<br />
bezala -horra hor arestian azpimarratu intelligentsia nazionalaren faltaren eragina, non<br />
unibertsitatea ez izateak funtsezko papera bete duen- intelektualen aldetik antzeman<br />
daitekeen euskara zein euskal kulturarekiko gutxienezko sentsibilitatearen falta -Aranak 226<br />
berak, idazle<strong>eta</strong>z ari denean (herri<strong>eta</strong>ko irakasleak lirateke idazleak), hauei egotziko die<br />
euskaldunak beraien aberriaz (historia, legeak, <strong>eta</strong>b .) ezer ez ezagutzearen arrazoia <strong>eta</strong>,<br />
ondorioz, aberria gutxiestea, nazioa izatearen kontzientzia falta zaielarik- . Intelektualen<br />
artean, zalantzarik gabe, adibiderik ezagunena -dituen beste merituak kendu gabe-<br />
Unamunorena aurkituko dugu . Ez gara honek euskarari buruz zuen eritziaz gehiegi<br />
luzatuko 227 ; gogora dezagun bakarrik 1901ean Bilbon ospatu Lore-Joko<strong>eta</strong>n hain<br />
"polemikoa" suertatu zen bere hitzaldia ; euskara galdutzat jo behar da, <strong>eta</strong> euskaldunari<br />
geratzen zaion eginbehar bakarra hau litzateke : "apresúrate a darle muerte y enterrarle<br />
con honra y habla en espainol"<br />
Beraz, zein da isolamendua heburutzat izanik Aranak euskal eskolak sortzeaz egin<br />
proposamena ulertu behar deneko testuingurua interesgarritzat har daitezkeen adibide<br />
batzuen bidez laburtzen saiatu garena hain zuzen . <strong>Euskal</strong> oligarkia oso eroso sentitzen da<br />
Espainia barruan (ikusi dugu gainera abertzal<strong>eta</strong>sun espainiarra indartzeko eskolak, euskal<br />
oligarkiaren inguruko batzuk diotenaren arabera, jokatu beharreko funtsezko papera) <strong>eta</strong>,<br />
224 LARRONDE, J .C . (1977): Op . cit . ; 245 .<br />
225 Ibidem ; 201 .<br />
226 ARANA, S . (1897) : "Mártires de la patria", in Baserritarra, 4 . zk.<br />
227 Ikus UGALDE, M . (1979) : Unamuno y el Vascuence . Donostia : Ediciones Vascas .
Lehenengo euskal <strong>nazionalismoa</strong> 199<br />
bere euskal zal<strong>eta</strong>suna neurtzeko edo, Lopez Anadek "S dioen bezala, horra hor, aukera<br />
izan duenean ere (1901 ean oinarrizko irakaskuntza diputazio zein udalen esku geratuko<br />
da), euskararen alde egindako lan eskasa (erasotu ez detenean) . Etorkinek, naturaltasun<br />
osoz -ziur asko, Estatu-nazio espainiarraren markoan kokatu beharreko<br />
industrializazioaren testuinguruan, ezin zitekeen beste modu batera izan- beraien<br />
kontzientzia espainiarrarekin espainiartzat hartzen duten beste lurralde batera datoz, <strong>eta</strong><br />
ez dute arrotza direneko sentsaziorik, ezta ondorio desnazionalizatzailerik sortzen dutenik<br />
ere (nazio berean izanda -ez dira "atzerrira" joan- ez luke logikarik izango) ; aldiz, euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>ren aldetik j arotzen duten mezua dohaineko iraintzat hartuko dute (kontutan<br />
hartu behar da, bestalde, industrializazioaren testuinguran bizitza baldintza kaskarr<strong>eta</strong>n<br />
-penagarri<strong>eta</strong>n, hobeto esanda- bizi den populazioa dela) . Sozialismoak, aberririk ez omen<br />
duenak alegia, euskal <strong>nazionalismoa</strong>k aldarrikatuko duen aberriaren aurka joko du (ez<br />
ordea, printzipio orokorren defentsan ari denean ezik, aberri espainiarraren aurka), euskal<br />
nortasunaren ezaugarriak (euskara kasu) gutxietsi <strong>eta</strong> erasotuz . Klase intelektualaren<br />
aldetik, berriz, Espainia zein kultur espainiarrarekin erabat lerratuko da, salbuespenenak<br />
salbuespen, hemengo gehiengoa .<br />
Dugun eszenatokia hemen laburtzen saiatu garena izaki, ez dugu uste, nahiz<br />
Aranak "maketoak" irakaskuntzan isolatu beharraz hitz egin (maila guzti<strong>eta</strong>n gauzatu<br />
beharko litzatekeen isolamendua), berak "euzkotarrentzako" izango liratekeen euskal<br />
eskolak sortzeko premiaz egin adierazpenek "xenofobia" edota antzeko salak<strong>eta</strong><br />
errazegiak merezi dituztenik ; edozein eran, ben<strong>eta</strong>ko egoera estaliko lukeen distortsio<br />
hutsa litzateke 229 . Esan daiteke, <strong>eta</strong> esan behar da, Aranaren eskutik datozen<br />
planteamenduak ez luketela bere proiektu politikoa (ben<strong>eta</strong>n proiektu hori baldin badago<br />
228 LOPEZ ADAN, E . (1977) : Op . cit. ; 138 .<br />
79 Corcuerak <strong>eta</strong> Garciak (CORCUERA, J . ; GARCIA, M.A. (1980) : "Sistema de partidos,<br />
instituciones y comunidad nacionalista en Euskadi", in Revista de Política comparada, 2 . zk . ; 155-190),<br />
besteak beste, dagoeneko Aranaren eskutik omen datorren euskaldun (euzkotar) <strong>eta</strong> abertzalearen arteko<br />
identifikazioak "bestearen" baztertzea dakarrela badiote ere, gure ustez beste bat da egin beharreko<br />
irakurk<strong>eta</strong> (bazterk<strong>eta</strong>ren fenomenoa lehuntzeko inongo asmorik) : Aranak ez du identifikazio hori egiten<br />
ondo asko konturatzen baita "euzkotarren" gehiengoa abertzalea ez dela <strong>eta</strong> abertzal<strong>eta</strong>sunetik urrun<br />
dagoela ; Aranak "euzkotarrak" abertzal<strong>eta</strong>sunera zuzentzeko ahaleginak egingo dituela esango genuke<br />
horr<strong>eta</strong>rako "besteekiko" ezberdintasuna modu gordinean azpimarratzen duelarik . Hala ere, arrazakeriaz<br />
<strong>eta</strong> hitz egiten dutenak onatu beharrean daude balizko arrazakeri hori ez dela Aranaren eskutik sortzen<br />
den zerbait ; euskal arrazaren inguruko diskurtsoak -gaur egungo parametro<strong>eta</strong>n neurtu ezin daitekeena<br />
dena den- badu tradiziorik <strong>eta</strong> ezin da esan alde horr<strong>eta</strong>tik Aranak ezer asmatzen duenik <strong>eta</strong> euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>ri gauza berezirik -ez behintzat inongo "patrimoniorik"- atxiki dakiokeenik (Ikus, adibidez,<br />
batere susmagarria ez den Aranzadik ildo horr<strong>eta</strong>tik egindako aitorpena -ARANZADI, J . (1981) : Op . cit. ;<br />
436-437-) .
200 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa era Hezkuntza (1395-<strong>1923</strong>)<br />
-hau ere pentsatzekoa litzateke 230 -) burutzeko modurik ahalbideratuko (helburutzat<br />
txanpinoi-ghethoz jositako <strong>Euskal</strong> Hen -ia ez badu behintzat -horra hor aipatu<br />
nazionalismo kataluniarraren guztiz ezberdina den estrategia-) . Baina, hala <strong>eta</strong> guztiz ere,<br />
ez dugu uste nagusia ez den, adibidez, euskal kulturaren aldeko planteamendua<br />
defendatzen duten eskutik inolako zokoratzerik buru daitekeenik . Guztiz aurkako<br />
egoeraren aurrean geundeke baldin <strong>eta</strong> aipatu talde horiengan, esate baterako, euskara zein<br />
euskaraz ikasteko nahiak bultzaturik, euskal eskolak sortu edota euskal eskol<strong>eta</strong>n parte<br />
hartzeko asmorik balego ; orduan bai, orduan izango luke bere zentzua askok <strong>eta</strong> askok<br />
hain zakarki landaturiko lorategiak .<br />
Aranaren diskurtsoak duen garraztasuna leuntzeko inolako asmorik gabe, mahai<br />
gainean jarri beharreko gaia, berriro <strong>hezkuntza</strong> arloan kokaturik, defentsaren -edota<br />
irenstearen aurkako- estrategia dela deritzogu, bertan izango bailukete beren zentzua sortu<br />
beharreko euskal eskolek . Pentsatu behar dugu <strong>Euskal</strong> Herrian oso gutxi -ia baterezabalduta<br />
dagoen helburuaren inguran ari garela ; zaila da, beraz, ez dagoen hortatik inor<br />
zokoratzeko beharrik aldarrikatzen denik esatea (nahikoa lan dago ere populazioa, nahiz<br />
<strong>Euskal</strong> Herrian bizi den guztia ez izan, proiektu horr<strong>eta</strong>ra bultzatzen saiatze hutsarekin) .<br />
Adibidez, urruneko zera bat<strong>eta</strong>z ari garenaz ohartzeko, Aranzadik (Estanislao) Bilboko<br />
"Centro Vasco" delakoan 1902an emandako hitzaldia guztiz adierazgarria delakoan<br />
gaude . Reconstitución del pueblo euskaldun en la reconstrucción de la lengua 31<br />
izenburua duen hitzaldi horr<strong>eta</strong>n (interesgarria izanik, hizkuntzari dagokionez -euskararen<br />
galera dela <strong>eta</strong>-, euskal burgesiari atxikitzen dion erantzunkizuna 232 ) eskolak jokatu<br />
230 Zentzu horr<strong>eta</strong>n sortu daitekeen galdera (dagoeneko bizpahirutan planteatu dugunaren ildotik)<br />
honako hau litzateke : ze puntutaraino hitz egin daiteke nazioa eraikitzeko nahi edota helburuaz, helburu<br />
hon<strong>eta</strong>n nazioaren lurraldean bizi den populazio osoa integratzen ez bada . Alde batetik, Corcuerak egiten<br />
duen moduan, -nazio eraikuntza alboratuz- Aranaren diskurtsoak soilik populazio sektore batzuk biltzeko<br />
elementu ideologikoak jasotzen dituela pentsa daiteke helburua (momentuko egitura politikoak kontutan<br />
harturik) boterea lortzea litzatekeelarik (CORCUERA, J . (1984) : Op . cit .) . Pentsa daiteke ere (gogoratu<br />
L<strong>eta</strong>mendiak esentzialismoaz zer dioen) ez dagoela euskal nazioa eraiki beharrik (ez duela, beraz,<br />
Aranak hon<strong>eta</strong>z hitz egiten), dagoeneko euskal nazioa badagoelako <strong>eta</strong> "berez" iraungo duelako (berdin<br />
da ere <strong>Euskal</strong> Herria ez den beste lurralde batean edota -esate baterako- euskara galtzen bada ere) arrazari<br />
-nazioa definituko lukeen ezaugarririk funtsezkoena- eusten zaion neurrian . Gure aldetik esango genuke<br />
-ditugun Lopez Adanek "Et nocentrisnno versus nacionalismo" gaiaren inguruan egindako hausnark<strong>eta</strong><br />
<strong>eta</strong> ematen dituen arrazoiak geureak egin <strong>eta</strong> bertan oinarrituz oinarrituz- Aranak <strong>hezkuntza</strong> arloan ere<br />
jarrera etnozentrikoa erakusten duela <strong>eta</strong> ezin da esan eraikuntza nazionalaren aldeko aposturik egiten<br />
duenik (ikus lan honen lehenego atala den "Etnocentrismo versus nacionalismo" izenekoa : LOPEZ<br />
ADAN, E. (1976) : Op . cit .) .<br />
231 ARANZADI, E . (1902) : Reconstitución del pueblo euskaldun en la reconstitución de la<br />
lengua . Bilbo : Imp . y lib . d e José Astuy .<br />
232 Ez da, halere, hor bukatzen Aranzadiren salak<strong>eta</strong> katea ; hor daude ere "la presión<br />
centralizadora de Gobiernos tiránicos, la irrupción constante de inmigraciones en masa", <strong>eta</strong>b . (Ibidera;<br />
14) .
Lehenengo euskal <strong>nazionalismoa</strong> 201<br />
beharko lukeen funtzioa oso mugatua da : hazama edota inude euskaldunak erabiliz,<br />
haurrek familia barruan ikasiko lukete euskaraz hitz egiten, horr<strong>eta</strong>rako eskolarik behar<br />
ez delarik ; <strong>eta</strong> etxean egin daitekeen horren osagarri gisa, eskolaurreko eskolak sortu233 .<br />
Oso apalak diren itxarobideek garbi asko erakusten dute beste dimentsio batean<br />
kokatu behar direla "euzkotarrei" luzatu euskal eskolak sortzeko deiak . "Arrotzak" isolatu<br />
baino, "arrotzengandik" isolatu beharra da Aranak funtsean planteatuko duena ; egia da<br />
horr<strong>eta</strong>rako "arrazistatzat" har daitekeen diskurtsoa erabiltzen duena (kontzientziak<br />
astintzeko asmotan edo), baina helburua "euzkotarrak" isolatzea izango da , irakaskuntza<br />
mailako isolamendu horr<strong>eta</strong>n ikusten baitu euskal nazioaren ezaugarriak desagertzeko<br />
arriskua ekiditzeko bidea . Campion ere, horrelako diskurtso bortitza ez erabili arren,<br />
eskola elebidunen alde ari denean euskalduna den populazioaz pentsatzen ari dela esango<br />
genuke . Zein ba, euskaldungoa ez bada, izango da sortu beharreko eskola horien<br />
klientea? ; nola pentsatu -nahiz Aranak bai aipatu euskaldunak ez diren "euzkotarrak"<br />
(euskaldundu beharko liratekeenak, alegia)- balizko bigarren urratsean aurrenekoa eman<br />
gabe baldin badago? .<br />
Diogun hau esatea garamatzan arrazoi nagusia honako hau litzateke : Aranak,<br />
besteak beste, ez du inor <strong>hezkuntza</strong>-sistematik kanpo uzteko nahirik agertzen ; bertakoek<br />
zein bertakoak ez direnek lekua dute dagoen <strong>hezkuntza</strong>-sisteman ; hau euskal nortasunaren<br />
aurkakoa <strong>eta</strong>, orokorrean, berak defendatzen duen aberriaren kontrakoa denez, euskal<br />
eskolak sortzeko beharra ikusten du ; hau posible izango da -klientelaren aldetik- egungo<br />
eskol<strong>eta</strong>n dauden haurrek beste eskola berri hori<strong>eta</strong>ra jotzen badute ; egoera zein den<br />
jakinik, logikoa izan daiteke (hala dela uste dugu) bereziki euskaldunengana jotzea ;<br />
<strong>Euskal</strong>zale bezalako aldizkari<strong>eta</strong>tik "<strong>Euskal</strong>errian eskola geiegi ta ikastetxe gitxiegi<br />
dagoz . Eta gauza onik egiteko, euskaldunak eskola orrek ikastetxe biurtuteko alegin guztia<br />
ipini bear leukee" 234 bezalako deiak luzatzen badira ere ("Eskolak ikastetxetu" 235 , alegia),<br />
Aranak ez du ikusten (ezta Campion, Aranzadi <strong>eta</strong> abarrek ere), dagoeneko aipatu ditugun<br />
arrazoiak direla medio, bidea eskola libreak sortzea baino izan daitekeenik . Eta guztiz<br />
baldintzatua zein mugatua den testuinguru horr<strong>eta</strong>n ulertu beharko litzateke Aranak<br />
nabarmendu premia : euskal eskolak . . ."euzkotarrentzat" .<br />
233 Ibidem ; 39 .<br />
234 "Eskolak <strong>eta</strong> Ikastets"eak", in <strong>Euskal</strong>zale, 1897 ; 10. zk . ; 77 .<br />
235 Ibidem ; 78 .
<strong>Euskal</strong>dmra-ren ahotsa<br />
5 .- EUSKALDUNA-REN AHOTSA<br />
Ezin dugu euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren lehenengo garai honi buruzko azterk<strong>eta</strong><br />
amaitutzat eman funtsezko erreferentzia den -nahiz <strong>eta</strong> ezin esan Aranari inongo itzalarik<br />
egiten dionik- <strong>eta</strong> "euskalerriacos" izenarekin ezagutzen direnen eskutik datorren euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>ren ahots moderatuaren planteamentu<strong>eta</strong>ra hurbildu gabe . Jakina denez,<br />
<strong>Euskal</strong>duna egunkariaren inguruan biltzen den hainbat pertsonai garrantzitsu (Sota<br />
litzateke erreferentzi nagusia), foruzal<strong>eta</strong>sunetik nazionalismora doan bidean izandako<br />
bilakaera dela medio', aparteko eragina izango du euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren etorkizunean,<br />
honen ardatz ideologikoak finkatzeko garaian izandako partehartzea guztiz funtsezkoa<br />
delarik' .<br />
Esan daiteke, Corcuerarekin 3 batera, 1898an nolabaiteko bateratasuna ematen dela<br />
aranista <strong>eta</strong> sotisten artean, baina erakunde bakar batean bat egiten dutenik esatea<br />
gehiegizkoa litzateke (E.A .J .-k duen egitura argiaren faltak eramaten gaitu hau esatera4 ) ;<br />
bestalde bi sektore hauen arteko borrokak (neurri handi batean luzarorako iraupena izango<br />
duena) erakundearen norabidea markatuko du . Horrela, azpimarratu beharko litzatekeen<br />
lehenengo gauza beraien arteko ezberdintasun ideologikoa da (gogoratu "Euskadi" izena<br />
' Bilakaera honen islada esanguratsua <strong>Euskal</strong>dunak duen lemaren bilakaeran aurki daiteke ;<br />
lehenengo garaian foruzale bezala agertzen bazaigu - "Pe? iódico fuerista"-, "<strong>Euskal</strong>ema" elkartearen<br />
krisiaren ondoren -"españolista" <strong>eta</strong> "nazionalisten" arteko banak<strong>eta</strong> gauzatzen denean (ondorioz elkarte<br />
<strong>eta</strong> egunkarien arteko haustura etorriko delarik)- honako hauek dira egunkariak hartuko dituen lemak :<br />
"Dona <strong>Euskal</strong>erriagatik <strong>eta</strong> <strong>Euskal</strong>erriarentzako" lehengo, <strong>eta</strong> "Jaun-Goikua <strong>eta</strong> Lagi-Zaŕa" gero -<br />
bigarren aldak<strong>eta</strong> hau Arana hil ondorengoa da (adierazgarria, dena den)- .<br />
2 "Sotistek" (<strong>Euskal</strong>duna-ren inguruan biltzen direnak, alegia) izan duten bilakaeraren berri<br />
izateko, ikus CORCUERA, J . (1979) : Op. cit . ; 448-512 .<br />
Ibidem ; 478 .<br />
4 Hainbat pertsonai alderdian afiliatzen bada ere (Sota ez, dirudienez), ezin da esan alderdi<br />
barruan eragin zuzena izateko modurik zuenik . Ikusiko dugun bezala, alderdiaren egiturak<strong>eta</strong>programaren<br />
beharraz gain- izango da sektore hon<strong>eta</strong>tik bultzatuko den borroka nagusien<strong>eta</strong>riko bat .<br />
203
204 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
bera ere zalantzan jartzen den zerbait dela) : labur bilduz, <strong>Euskal</strong>duna-k nazionalistatzat<br />
du bere burua baina ez du, inondik inora Aranak <strong>eta</strong> honen inguruan biltzen direnek<br />
defendatzen duten independentziari buruzko tesia onartuko ; ezin da ahaztu, bestalde,<br />
politika egiteko moduaren inguruan ere plazaratzen diren jarrerak guztiz kontrakoak<br />
direla, "sotisten" ikuspegi estrategikoa (alde programatikoaren aldetik Aranari "utopiaz"<br />
blai eginda egotea leporatzen diote) guztiz posibilista litzatekeelarik -Kataluniatik iristen<br />
den haizearen eragina- (Aranarengan ere izango du eragina jarrera honek, nahiz <strong>eta</strong> oso<br />
kritiko azaldu)' . Arlo politikoan ezberdintasunak agerian baldin badaude, ezberdintasun<br />
horiek ba al dute inongo isladarik <strong>hezkuntza</strong>ren arazoari dagokionez? ; ba ote dago,<br />
dagoeneko ezagutzen dugunaz gain, nabarmentzen den <strong>eta</strong> azpimarratu beharko<br />
litzatekeen diskurtso berririk? ; esan al daiteke irakaskuntzaren arloan bide berriak<br />
irekitzeko asmoak plazaratzen direnik? ; antzeman al daiteke, <strong>hezkuntza</strong>-politikari<br />
dagokionez, inongo estrategiarik ala Aranak erakusten duen hutsune programatikoa<br />
nabarmentzen da? ; <strong>hezkuntza</strong>-sistema espainiarrak Aranarengan sortzen duen<br />
erreakzioaren antzekorik detekta al daiteke? ; euskal <strong>hezkuntza</strong>-sistema edo eraikitzeko<br />
inongo asmorik ba ote dago? . Galdera hauei -edota bidean sortu daitezkeen antzekoeierantzuten<br />
saiatuko gara ondorengo lerro<strong>eta</strong>n, helburua -Aranaren presentzia nagusia dela<br />
<strong>eta</strong>- euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren "aurpegi ezkutura" hurbiltzea delarik .<br />
5 .1 .- Ardatz nagusiak: euskara <strong>eta</strong> irakaslegoa<br />
Dagoeneko <strong>Euskal</strong>duna-ren lehenengo garaitik -foruzalea den garaitik, alegia-,<br />
<strong>eta</strong> tradizio foruzaleari jarraituz (Aranak bezala, beraz), bi dira irakaskuntza arloan<br />
nagusitzen diren gaiak : euskara bata, <strong>eta</strong> irakaslegoa bestea (esan beharrik ez dago<br />
elkarren arteko lotura oso estua dela <strong>eta</strong> oinarrizko irakaskuntzara mugaturiko<br />
planteamenduak direla esku artean ditugunak) . Laburbilduz -aurreneko hurbilpenerako<br />
diagnostiko orokorra eskainiko digun <strong>Euskal</strong> Herriko eskolari buruzko "La escuela aquí"<br />
artikuluan oinarrituz- bat da egunkari hon<strong>eta</strong>ko orrialde<strong>eta</strong>n salatuko den sakoneko<br />
arazoa : derrigorrezko irakaskuntza izugarrizko aitzakia litzateke euskaldunak beraien<br />
seme-alabak irakasle arrotzen esku<strong>eta</strong>n dauden eskola publiko<strong>eta</strong>ra bidaltzeko . Eta hau<br />
horrela da, alde batetik populazioaren gehiengoak gustokoa zukeen eskola' aukeratzeko<br />
modurik ez duelako (arazo ekonomikoak direla medio, ezinbestean eskola publikora jo<br />
behar du) <strong>eta</strong>, bestalde (hau litzateke ben<strong>eta</strong>zko arazoa) beste eskola motarik ez dagoelako<br />
-ezin da esan, eskola pribatuak direla <strong>eta</strong>, aipatuko dugun gai honen inguruan inongo<br />
ezberdintasunik dagoenik- unibertsitate-barruti<strong>eta</strong>n antolaturik dagoen <strong>hezkuntza</strong>sistemak<br />
kanpokoak diren irakasleak ezartzen baititu -"individuos importados de<br />
5 L<strong>eta</strong>mendiak esango du Aranaren "profetismoak" sotisten "errealismo politikoarekin" bat<br />
egingo duela (LETAMENDIA, F . (1990) : Op . cit . ; 176) .<br />
6 "La escuela aquí", in <strong>Euskal</strong>duna, 1896/X1/1 .<br />
7 Ez "euskal eskolarik" edozein moduan, ez baitago horr<strong>eta</strong>rako aukerarik .
<strong>Euskal</strong>duna-reu ahotsa 205<br />
Valladolid"- . Irakasle horiek arrotzak dira, ez dituzte <strong>Euskal</strong> Herriko ohiturak edota<br />
historia ezagutzen, "gente . . .desafecta á nuestras instituciones y caracter", <strong>eta</strong> euskararen<br />
aurkako jarrera nabarmena dute . Azken hau litzateke hain zuzen (oinarrizko<br />
irakaskuntzan gertatzen dela kontutan harturik gainera) <strong>Euskal</strong>duna-k nabarmentzen<br />
duen arazorik lamena : nahikoa da euskalduna ez den irakaslea ikustea hau arrotzatzat<br />
hartzeko <strong>eta</strong> gorrotoa pizteko -"los altnnnos no entienden, el profesor reniega y la<br />
bárbara y medio-eval frase «la letra con sangre entr-a», tiene pronta ejecución"- .<br />
Ondorioak nabarmenak dira : alde batetik euskaren aurkako erasoa <strong>eta</strong>, bestetik, haur<br />
euskaldunek -horrek formazioaren aldetik sortzen duen kaltearekin- eskolari aurre egiteko<br />
duten ezintasuna, eskolarekiko indiferentzia sortzen ez denean (arazoa itogarri bihurtzen<br />
da irakasten dena ikusiz gero : ahotza den lurralde bateko geografia ikasi behar, <strong>Euskal</strong><br />
Herriko geografia irakasten ez den bitartean; norberaren historia ez ezagutu <strong>eta</strong> kanpokoa<br />
ikasi behar) .<br />
Lerro hau<strong>eta</strong>n, dagoeneko ezagutzen dugunaz gain, beste irakurk<strong>eta</strong> bat iradokitzen<br />
delakoan gaude <strong>eta</strong>, euskara/irakaslegoa parea abiapuntutzat harturik, gure ustez<br />
azpimagarria den hainbat alderdi aztertzeari ekingo diogu . Behin baino gehiagotan aipatu<br />
dugun bezala, tradizio bihurtu den irakaslegoaren arazoa da aurrez aurre dugun <strong>eta</strong> gehien<br />
nabarmentzen den gaia. Berez interesgarria den gai hau, <strong>eta</strong> aurreneko atal<strong>eta</strong>n azaltzen<br />
saiatu garen moduan, dagokion dimentsioan kokatu beharrean gaudela uste dugu : hasiera<br />
batean, irakurk<strong>eta</strong> arina eginez gero, topiko bihurtu den zerbait ikusteko tentazioa baldin<br />
badago ere (sujetu edota kolektibo baten kontrako erasoa -oraingoz arrazoiak alde batera<br />
utzita-), gure eritziz irakaslegoaren arazoak pizten duen erreakzioa espainiako <strong>hezkuntza</strong>sistemaren<br />
aurkako erreakzioaz hartu beharko litzateke, izan ere Estatuak berak hartzen<br />
baitu irakaslegoa sistemaren oinarri funtsezkotzat . Hala, nahiz <strong>eta</strong> -Aranak egiten duen<br />
moduan- <strong>hezkuntza</strong>-sistemaren izaera espainiarra esplizituki aipatu ez, irakaslea litzateke<br />
"u flz jo maléfico de esa escuela exótica" $ arazoaren zutabe nagusia (antzeman daiteke -<br />
<strong>eta</strong> hau, irakaslegoari dagokionez batipat, piskanaka areagotuko den zerbait da- Aranak<br />
erabiltzen dituen kalifikatiboak bere egiten dituela <strong>Euskal</strong>duna-k) .<br />
Hasera batean "castellano"-a den irakasle "maketoak" (Aranarekiko hurbiltze<br />
saikaera isladatuko litzateke -konbergentziarekin egunkariko "doinua" gogortuz joango<br />
da-) ikaragarrizko kalteak sortzen ditu, garrantzitsuena euskarari dagokiona delarik<br />
(Unamunoren "estela" jarraituko lukete irakasle hauek, beraiek aitortu <strong>eta</strong> <strong>Euskal</strong>duna-k<br />
ironiaz azpimarratzen duen bezala') . Kanpoko irakasleak, euskalduna ez den irakasleak<br />
s "El euskera en las escuelas", in <strong>Euskal</strong>draia, 1896/XI1120 .<br />
9 "CHOLOPOCHOLO" : "Cosas de maestros", in <strong>Euskal</strong>duna, l9031X14 . Artikulu hon<strong>eta</strong>n El<br />
Cáutabro-k -"Asociación del Magisterio de Vizcaya" delakoaren prentsa organoak alegia) argitaraturiko<br />
artikulu baten azterk<strong>eta</strong> ironikoa egiten da, arrazoia -gure ustez- honako hau litzatekeelarik : irakaslegoak<br />
Unamuno hartzen du erreferentzitzat -"estela" hitza EI Cáutabro-arena da-, onodirozta daitekeena guztiz
206 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
-"caido de ese guindo que se llanca Valladolidi 10 -, gaztelaniaz burutu irakaskuntza dela<br />
medio, euskara beraren galera ekartzeaz gain, eragin nabarmena du euskal<br />
nortasunarengan ; <strong>eta</strong> galera honek -bai hizkuntzarenak, baita nortasun bereziarenakhelburu<br />
garbia du : Estatuko herrien arteko ezberdintasunak zein ezaugarri bereziak<br />
desagertarazi Estatuak bultzatzen duen uniformizazioa gauza dadin" . Zalantzarik gabe<br />
inbasioak <strong>eta</strong> goi mailako klaseek erakusten duten euskararekiko begirune faltak duten<br />
eragin kaltegarria ezin dira ahaztu ' 2 , baina irakaslegoaren arazoa behar den mailan kokatu<br />
behar da: arazoak aipatu interes politikoari erantzuten dio <strong>eta</strong>, ondorioz,<br />
"los maestros de instrucción primaria nacidos finera de los límites<br />
del Pais Vasco, resultan verdaderos enemigos del vascuence, y por<br />
consiguiente . . .harán cuanto puedan por deseuskerizar al pueblo" 13 .<br />
5 .2 .- Irizpide pedagogikoak <strong>eta</strong> irakaskuntza elebiduna<br />
Erderaz burutzen den irakaskuntzak baditu Aranaren hitzak gogoraraztez dituzten<br />
ondorio larri batzu : erligioak <strong>eta</strong> ohitura zuzenek eragin kaltegarria jasan behar izango<br />
dute, euskal tradizioa bera ere kaltetua suertatuko delarik' . Halere, esan genezake<br />
<strong>Euskal</strong>duna egunkarian defendatzen den ikuspegia Aranarena baino "modernoagoa" dela<br />
(tradizioaren diskurtsoa alboratu ez arren) ; hots, honengan -aurreneko atal bat<strong>eta</strong>n<br />
azaltzen saiatu garen bezala- sozialismoarekiko beldurra antzeman badaiteke ere, sektore<br />
burgesaren eragina nabarmenagoa da -guztiz esplizitua baita- <strong>Euskal</strong>duna-k zabaltzen<br />
duen mezuan : kanpoko irakasleen esku<strong>eta</strong>n dagoen irakaskuntza horri aurre egiten ez<br />
bazaio "se verá que el naturalismo y sus consecuentes herederos el socialismo y<br />
anarquismo harán estragos y se enseñorearan de este noble pais"" (zentzu hon<strong>eta</strong>n oso<br />
deigarria da herri edota eskualde industrialekiko -"poblaciones y centros fabriles"agertzen<br />
den kezka") . Baina, zalantzarik gabe, aipatu argudio hauen gainetik azpimarratu<br />
beharko litzatekeen mezua -Aranarekiko esanahi handiko ezberdintasuna plazaratzen<br />
erraza delarik.<br />
10 LARRAURI, J . (1898) : "VizcaitikBizkaira", in<strong>Euskal</strong>duna 1898/1/9 . Larrauri Vives irakasle<br />
ezagunari buruz ari zaigu artikulu hon<strong>eta</strong>n, beste asko bezala oposak<strong>eta</strong> sistemari esker <strong>Euskal</strong> Herrira<br />
iristen den hori<strong>eta</strong>ko bat dena .<br />
11 "El euskera . . ." : Op . cit .<br />
12 "Ikastetxea", in <strong>Euskal</strong>duna 1897/IX/12 .<br />
13 "Por nuestras escuelas", in <strong>Euskal</strong>duna 1903/VI1125 .<br />
14 "EGIGURE" (1901) : "La escuela en Euskeria", in <strong>Euskal</strong>duna 1901/1X129 .<br />
15 Ibidem .<br />
16 "Las escuelas parroquiales", in <strong>Euskal</strong>duna 1902/X1123 .
<strong>Euskal</strong>duna-ren ahotsa 207<br />
duena, hain zuzen- honako hau litzateke : euskaldunak ez diren irakasleen aurka <strong>eta</strong><br />
gaztelaniaz burutu irakaskuntzaren kontra jotzeko arrazoi funtsezkoen<strong>eta</strong>riko bat arrazoi<br />
pedagogikoa da :<br />
"La mayor parte de sus escuelas [Euskariakoak, alegia] están<br />
regentadas por maestros castellanos y por consiguiente extraños á nuestro<br />
país, sucediendo lo que tiene que suceder ; que de hecho, están divorciados<br />
el profesor con los alumnos, costándoles á éstos mucho tiempo y gran<br />
violencia para acomodase al idioma y costumbres de su maestro por ser<br />
entre sí tan contradictorios, y si á fuerza de tiempo lo consiguen, es á<br />
disgusto y por imposición, circunstancia esta que se aviene muy mal con<br />
el fin esencial del magisterio, en el que debe brillar la convicción la<br />
dulzura y el carriño .<br />
Claro está que quien de esta manera pretenda obtener frutos de la<br />
enseñanza, le costará muchisimo más tiempo que al que instintivamente y<br />
sin violencia alguna llega á identificarse con sus alumnos"" .<br />
Formazioaren aldetik era hon<strong>eta</strong>ko irakaskuntz iharduerak eragiten dituen kalteak<br />
salatuko dira <strong>Euskal</strong>duna-ren orrialde<strong>eta</strong>tik behin <strong>eta</strong> berriro . Hala, irakasle kanpotarrak<br />
ikasle euskaldunei irakasteko momentuan duen ezintasuna azpimarratuko da, euskara ez<br />
jakiteak suposatzen duen zama ezin baita inolako baliabide pedagogikorekin arindu' s .<br />
Alde horr<strong>eta</strong>tik guztiz interesgarria da 1902an Irakaskuntza Publikoko Ministrariari<br />
<strong>Euskal</strong>duna-ren bidez helarazi nahi zaion mezuak dioena kontutan hartzea' . Estatuaren<br />
hizkuntz aniztasuna abiapuntutzat harturik honako arrazoi borobila jarriko da mahai<br />
gainean : "no deben adoptarse los mismos medios de enseñanza en todos los pueblos"<br />
(deigarria, gure ustez -<strong>eta</strong> Aranarekiko aldea azpimarratzeagatik-, gaztelania ez den beste<br />
hizkuntzen multzoaren -euskara barne-espainiartasunari buruz inolako zalantzarik ez<br />
agertzea) . Irakaskuntza ezberdinen beharra arrazoi pedagogiko<strong>eta</strong>n oinarrituko da,<br />
arrazoi politikoak edota nortasun ezberdinei dagozkienak aipatu ere egiten ez direlarik :<br />
"Es necesario que el método se acomode á la naturaleza de la<br />
enseñanza y á la disposición del que estudia, porque de lo contrario no<br />
obtendríannos resultado alguno. Si nos propusiéramos dar al niño<br />
conocimiento de una idea abstracta ó mnaterial y quisiéramos emplear para<br />
ello el método intuitivo, nos sería imposible, porque no encontrar íannos<br />
objeto adecuado par representarla . Lo mismo nos sucedería si habláramos<br />
' 7 "Males de Euskaria . Enseñanza en las escuelas por maestros extraños al pais", in <strong>Euskal</strong>dtn:a<br />
1897/11/21 .<br />
' s "Las escuelas de <strong>Euskal</strong>erria", in <strong>Euskal</strong>duna 1898NI/4 .<br />
19 "S" : "Al Excelentísimo Señor Ministro de Instrucción Pública", in <strong>Euskal</strong>duna, 1902/111/16 .
208 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
al niño en rm lenguaje científico superior á su capacidad ; sería lo mismo<br />
que se le dirigiéramos la palabra en una lengua distinta de la suya ; no nos<br />
entendería y nuestro trabajo sería inútili 20 .<br />
Irakaskuntzak ez baldin badu ere hain oinarrizkoa den printzipioa aintzakotzat<br />
hartzen -hots, irakasle <strong>eta</strong> ikasleen arteko elkar ulertzea-, zer espero daiteke porrota baino ;<br />
beraz, bai Katalunian <strong>eta</strong> bai Galizan gertatzen den bezala, <strong>Euskal</strong> Herrian irakaskuntza<br />
arloan egiten dena guziz alperrikakoa da, ez baita kontutan hartzen haur euskaldunek ez<br />
dutela gaztelania ezagutzen. Ez litzateke, bestalde, soilik alperrikako irakaskuntza ;<br />
alperrik buruturiko lana izateaz gain, oso kaltegarria litzateke haurren formazioari begira :<br />
horra hor irakaskuntzaren uniformizazioaren aurka jotzeko zentzuzko -zentzu<br />
pedagogikozko- arrazoi nagusia . <strong>Euskal</strong>dunak diren herri<strong>eta</strong>n, irakasleek euskeraz ez<br />
dakiten bitartean ezinezkoa da behar bezalako irakaskuntza ; irakasle horiek ezin dute<br />
behar bezalako harreman egokia eduki familia hizkuntzatzat euskara duten beraien<br />
ikasleekin, <strong>eta</strong> harreman egoki hori izan ezean ez da posible ezagutzaren transmisiorik ;<br />
hots, transmisiorako bide bakarra hizkuntza den heinean haur euskaldunak ez dio inongo<br />
etekinik aterako irakaskuntzari uniformizazio espainiarrak indarrean dirauen bitartean 21<br />
5 .3 .- Ondorio politikoak: irakaskuntzaren deszentralizazioa<br />
Baina lehen esan badugu ere arrazoi pedagogikoek arrazoi politikoak baino indar<br />
gehiago dutela <strong>Euskal</strong>duna-ren diskurtsoan, guztiz garrantzitsua den ñabardura bat<br />
azaltzea beharrezkoa dela uste dugu : egia da, aipatu ditugun une puntual<strong>eta</strong>n ezik, ez<br />
duela egunkari honek euskararen alde egiteko argudio politikorik erabiltzen askotan<br />
(Aranarekin gertatzen denaren kontrakoa) <strong>eta</strong> irakaskuntz arloan - itxuraz zentzu<br />
pedagogiko-didaktiko neutroan esango genuke- kokatu nahi duela gai hau ; halere esan<br />
behar da arrazoi politikoaren arazoa ez dela urturik geratzen, izan ere, ondorengo hitz<br />
hauek garbi asko salatzen dutenez, interes politiko hutsak ezkutatzen dira aipatu<br />
oinarrizko printzipio pedagogikoaren aurkako eraso<strong>eta</strong>n :<br />
"Vivir como vivimos en materia de instrucción primaria, digan lo<br />
que quieran el Conde de Romanones [Irakaskuntza Ministraria, alegia],<br />
Unamuno y demás vascófogos (sic), resulta por demás absurdo . Las leyes<br />
naturales que informan los principios pedagógicos no se modifican ni por<br />
la voluntad ni por la animadversión de estos homibres ; subsisten y<br />
susbsistirán, y el estar en contra de ellas revela la carencia de razón y el<br />
olvido de la obligaciones de los gobernantes .<br />
No se nos oculta que el interés político lo domina todo, y que ante<br />
2 0 Artikuluaren argumentuaren funtsa Irakasle Eskola batean Curso Completo de Pedagogía<br />
izeneko ikasgaiko hitz hau<strong>eta</strong>n oinarrituko da . Artikulugileak, era hon<strong>eta</strong>n, egin zitekeen irakurk<strong>eta</strong><br />
politikoa uxatu egin nahiko luke gure ustez .<br />
21 "Las escuelas parroquiales", in <strong>Euskal</strong>duna 1902/XI/23 .
<strong>Euskal</strong>duna-ren ahotsa 209<br />
él perecen la lógica, la razón y el cumplimiento del deber . Este interés es<br />
el único punto de apoyo que tienen los sostenedores del orden de cosas que<br />
hoy existen '22 .<br />
Gobernu espainairrak, irakaskuntzan uniformizazioa ezarri duen gobernuak hain<br />
zuzen, funtsezkoa den gai honen inguruan <strong>Euskal</strong> Herriaren onerako ezer egiten ez baldin<br />
badu (aldiz, guztiz kontra dago), euskal agintariek, euskal erakundeek hartu beharko<br />
lukete bere gain arazo hau <strong>eta</strong> erantzun aproposa eman23 . Hona hemen gure eritziz guztiz<br />
garrantztitsua den Aranarekiko beste ezberdintasun nagusia : hau da, euskal<br />
erakundeenganako itxaropena . Ez dira ez, euskal erakundeei zuzenduriko kritikak<br />
faltako24 , txaloak ere -hala "mereziz gero"- faltako ez diren bezala25 . Alde hon<strong>eta</strong>tik ezin<br />
da esan Aranak erakusten duen joerarengandik bereizten denik: euskal erakundeek<br />
egindakoa diskurtso ideologikora ondo egokitzen bada egindakoa goraipatuko da, <strong>eta</strong><br />
defentaturiko ideien aurkakoa bada salatu egingo da . Halere, <strong>eta</strong> oraintxe bertan<br />
aipaturikoaren ildotik, badago gure ustez adierazgarria den <strong>eta</strong> diskurtso politiko<br />
nazionalistari ukitu bema emango dion euskal erakundeen aldeko jarrera, Aranaren<br />
plantementuekiko ezberdintasuna markatuko duena hain zuzen . Gogora dezagun<br />
azkeneko honek erakunde horiekiko mesfidantza nabarmena erakusten duela . Egia da<br />
oztopo nagusia Estatuak ezarririko politikaren arloan kokatzen duela <strong>eta</strong>, bere ustez, ezin<br />
dela Estatuaren eskutik ezer espero (ez gauza onik, behintzat) ; baina, errealitate hau dela<br />
<strong>eta</strong> -ukatu ezin den errealitatea edozein eran- ezin genezake esan euskal erakundeen<br />
ezintasun hutsak Arana mintzen duenik . Bere haserrea pizten duen errealitate gordina,<br />
erakunde horiei dagokionez, honako hau litzateke : Espainiak ezarritako menpekotasunari<br />
aurre ez egiteaz gain (aurre egiteko ezinaz hitz egin zitekeen agian), <strong>Euskal</strong> Herriak jasan<br />
behar duen dominazio egoera indartu <strong>eta</strong> Espainiaren koraboratzaile ustelak izatea<br />
leporatzen die Aranak . Ondorioz, espainolizatzeari aurre egin nahiean -baita <strong>hezkuntza</strong>sistemaren<br />
eskutik irentsi beharreko espainolizatze prozesuari ere- euskal erakundeen<br />
abertzal<strong>eta</strong>sun ezak hauekiko itxaropena parregarria bihurtuko luke <strong>eta</strong> iharduera politiko<br />
nazionalista porrotera kondenatu` .<br />
22 "Por nuestras escuelas" : Op . cit .<br />
23 Ibidem .<br />
24 "El bascuence en las escuelas", in <strong>Euskal</strong>duna 1896/X/11 . Artikulu hon<strong>eta</strong>n Bizkaiko<br />
Diputazioaren kontra jotzen du <strong>Euskal</strong>duna-k honek irakasle euskaldunak lortzeko gestioak egin ez<br />
dituelako, beste euskal diputazioen aldean -bere abertzal<strong>eta</strong>sun eskasa dela <strong>eta</strong>- nabarmen geratzen ari<br />
delarik .<br />
75 "El euskera en las escuelas" : Op . cit .<br />
26 Gai hau <strong>Euskal</strong> eskolak . . . "euzkotarrentzat" atalean jorratu dugu modu zabalean .
210 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (189.i-<strong>1923</strong>)<br />
Aldiz, <strong>eta</strong> euskal erakundeek erakusten duten abertzal<strong>eta</strong>sun ezaren aurkako<br />
salak<strong>eta</strong>k falta ez badira ere -nahiz <strong>eta</strong>, Aranarekin konparatuz gero, hain ugariak ez izan-<br />
<strong>Euskal</strong>duna-k edozein ezinen gainetik, nahiz konplizitatez blai egindako "ezinaren"<br />
gainetik, <strong>Euskal</strong> Herriak bizi duen arazoari aurre egiteko (hots, guri dagokigunez<br />
irakaskuntza arloan kokaturik) hartu daitezkeenen artean bidea bat dela azpimarratuko du :<br />
independentziaren irtenbide politikoa bazterturik (ez da, gure ustez, txantx<strong>eta</strong>ko<br />
abiapuntua) <strong>eta</strong>, oraingoz bederen, erakunde<strong>eta</strong>tik at sortu zitekeen beste edozein aukera<br />
kontutan hartu gabe'', iharduera politikoak -<strong>hezkuntza</strong> arloko iharduera politikoak barnenahitaez,<br />
halabeharrez, ezinbesteko kokagunea du, hots, udalek zein diputazioek osatzen<br />
duten marko instituzionala . Indarrean dagoen egungo marko legala oztopo ikaragarria<br />
denik ez du ukatuko <strong>Euskal</strong>duna-k - begien bistakoa baita bere ustez- ; baina Aranak<br />
dezentralizazioaren irtenbidea ez badu ikusten 2t , <strong>Euskal</strong>duna-ren eritziz -<br />
pragmatismoaren haizeak bultzatuta edo- euskal diputazioek badute jasangaitza den<br />
egoera horri erantzuteko modua :<br />
'formulen [euskal diputazioek] bases claras y eminentemente<br />
descentralizadoras y prácticas que aprobadas por el gobierno, reintegren<br />
á la enseñanza de escuelas la organización que por la lógica y el derecho<br />
les corresponde" 29 .<br />
Bi dira hitz hau<strong>eta</strong>n asaldatzen diren ikuspegiak, gure ustez guztiz adierazgarriak<br />
direnak bestalde : alde batetik, euskal diputazioen ardurapean geratuko litzateke<br />
dezentralizaio oinarrien formulazioa -desentralizazioa da bidea, beraz- ; bestetik,<br />
gobernuak onartu beharko lituzke -hau da, Estatuaren agintea ontzat ematen da- . Edo<br />
beste modu batean esanda, euskal diputazioei dagokie iniziatiba baina kontutan harturik,<br />
ezinbestean (politika-fikzioa litzateke hau ez ikustea), gobernu espainiarrak duela azken<br />
hitza . "Errealismo politiko" honen testuinguruan ulertu behar da, gure ustez, euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>ren alde moderatuaren eskutik iritsi zaigun mezu ideologikoa . Horregatik,<br />
hain zuzen, espainolizatzearen aurkako diskurtsoa baino -nahiz <strong>eta</strong> batzu<strong>eta</strong>n, ikusteko<br />
modua izan dugun bezala, kritika politikoak ez falta- "logika pedagogikoaren" <strong>eta</strong><br />
"arrazionaltasun politikoaren" diskurtsoa eraikitzen saiatuko da <strong>Euskal</strong>duna .<br />
Hala, esate baterako, Bizkaiko Diputazioak -nahiz <strong>eta</strong> hori ahalbideratuko duen<br />
marko legalik ez izan- auzo eskola berriak sortzeko gaiari heltzen dioenean naturaltasun<br />
27 Ez da hau aliritzira botatzen dugun zerbait ; gogaratu bestela zein den Aranak proposaturikoa :<br />
bide ofiazal<strong>eta</strong>tik kanpo geratuko liratekeen eskolak sortzea alegia .<br />
2s Gogoratu Aranak uste duela bide horr<strong>eta</strong>tik, gehien jota, zentralizazio politikoa gainditzeko<br />
modurik izango ez lukeen dezentralizazio administratibora iristeko modua izango litzatekeela, bere<br />
askatasun egarria asetuko ez lukeena edozein eran .<br />
29 "Las escuelas de <strong>Euskal</strong>erría" : Op . cit .
<strong>Euskal</strong>duna-ren ahotsa 211<br />
osoz eska dezake gutxieneko baldintza betetzea : sortu beharreko eskola hori<strong>eta</strong>ko<br />
irakasleek, nahitanahiez, euskaldunak izan behar dute 30 . Eta arrazoiak emateko garaian,<br />
zein da <strong>Euskal</strong>duna-ren orrrialde<strong>eta</strong>tik plazaratzen den diskurtsoa? ; Aranak egiten duen<br />
moduan, espainolizatzearen aurkako hitz sutsuak aurkituko al ditugu? ; Aberriaren izenean<br />
arituko al zaigu? . Ez; esan bezala, "logika pedagogikoaren" <strong>eta</strong> "arrazionaltasun<br />
politikoaren" diskurtsoa da plazaratuko dena . Adibide honekin jarraituz, bat da begien<br />
aurrean dugun errealitatea : sortu beharreko auzo eskola hori<strong>eta</strong>ko ikasleak -beraiei begira<br />
sortuko baitira- euskaldunak izango dira ; beraz, <strong>eta</strong> erdaraz ez dakitenez (argudio<br />
interesgarria) "el medio oral [adierazgarria ere] adecuado [irakaskuntzarako, alegia] debe<br />
ser el vascuence"31 . Zer pentsa ematen dute hitz hauek : zer gertatzen da euskaldunak ez<br />
diren haur horiekin?, horientzako ez al da beharrezkoa euskarazko irakaskuntza? ; zer<br />
gertatzen da, bestalde, euskara idatziarekin?, ez al da beharrezkoa? . Utz ditzagun galdera<br />
hauek beste momentu bat<strong>eta</strong>rako <strong>eta</strong> jarrai dezagun "logika pedagogikoarekin" ; irakasleak<br />
euskalduna behar du izan ikasleekin komunikatu ahal izateko . Hau horrela izanik -egi<br />
pedagogiko borobila- hona hemen "arrazionaltasun politikoa" : euskaldun erakundeei<br />
dagokie irakaslegoaren ordaink<strong>eta</strong>" -, beraz, ze burutan sartzen da euskal hiritarren aurka<br />
30 Zentzu horr<strong>eta</strong>n <strong>Euskal</strong>duna-k Amezola diputatuaren proposamena txalotuko du : "El euskera<br />
en las escuelas" : Op cit .<br />
31 Ibidem .<br />
32 <strong>Euskal</strong> <strong>nazionalismoa</strong>ren barruan behin <strong>eta</strong> bemro errepikatzen den gaia dugu hau <strong>eta</strong><br />
<strong>Euskal</strong>duna-n ez dira faltako Aranaren hitzak gogora dakarzkiguten adibideak ; hona hemen Larrauriren<br />
eskutik iristen zaigun bat: "maestros maketos que tras cobrar puntuabnente y religiosamente (cosa que<br />
en pocos lugares de España se verifica), atentan contra el candor infantil y pretender enseñar á<br />
trabucazos, por tener sin duda en cuenta la piadosa y humanitaria frase : la letra con sangre entra<br />
(donde dice la letra, lean ustedes castellano)" (LARRAURI, J . : Op cit) . Arkituko ditugu ere, gai honekin<br />
lotuta, irakasleen "negarrei" modu ironiko batez erantzungo dieten hitzak : "Y también debemos elevar<br />
un ruego al señor Rector de la Universidad de Valladolid, para que haciéndose cargo de las hambres<br />
y males ratos que en esta región pasan los infelices maestros de escuela, haga cuanto esté de su parte<br />
para que no tengan que venir á estas tierras, mandándoles en cambio á otras donde sean mejor pagados<br />
y más bien atendidos" (CHOLOPOCHOLO : "¡Pobres maestros!", in <strong>Euskal</strong>duna, 1902/XII/14) . Beste<br />
adibide bat aipatzearren, hona hemen zer dion beste artikulu batek : "La opinión general del magisterio<br />
bien sabemos es opuesta á la nuestra . El Magisterio español, como colectividad, es una de las nnás<br />
celosas por sus derechos ; á todas horas los invocan, y con esa aureola de víctimas con que se les ha<br />
rodeado, se presentan ante la sociedad como constantes y pacientes sufridores del caciquismo y de los<br />
caprichos de las Juntas locales y de los Municipios de los pueblos en cuyas escuelas cumplen su<br />
ministerio" ; baina hau ez omen da <strong>Euskal</strong> Herrian gertatzen : "El Pais Vasco, que siempre ha pagado con<br />
puntualidad á todos sus maestros ; que sus escuelas se encuentran bien atendidas de material ; que sus<br />
Juntas locales de primera enseñanza siempre han sido celosas de sus prestigios y de los prestigios de<br />
la le v ; que jamás se han extralimitado en sus atribuciones ; que vigilan con asiduidad la buena marcha<br />
de sus escuelas . . . . Iza demostrado que en lo que afecta al régimen y dirección de la enseñanza sabe<br />
cunplir con sus deberes" ; <strong>eta</strong> "quien ha probado que sabe gobernarse es natural que solicite los medios<br />
indispensables para que sea bueno su gobierno" ("Los maestros y la Enseñanza", in <strong>Euskal</strong>duna,<br />
1901/X/27) .
212 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
joko duen irakaslego erdeldunari ordaintzea? ; bidezkoena, logikoena<br />
("arrazionaltasunaren" argudioa), euskal agintariek egin beharrekoa, beste hau litzateke :<br />
legeak agintzen duen moduan irakaslegoari ordainduko zaio ; ordainaren ordain<strong>eta</strong>n<br />
irakaslego hori euskalduna izatea eskatuko dugu, izan ere geure hiritarren aurrean<br />
erantzunkizuna dugu <strong>eta</strong> ez litzateke zentzuzkoa izango euskalduna den populazioaren<br />
kalte iturria izatea, bere formazioa kolokan jarriko baitugu hain oinarrizkoa den printzipio<br />
pedagogikoaren aurrean begiak isten baditugu .<br />
Antzeko arrazoiak agertuko zaizkigu behin <strong>eta</strong> berriro <strong>Euskal</strong>duna-ko<br />
orrialde<strong>eta</strong>n . Edozein lekutako agintariak euren herriaren etorkizunaz arduratzen dira,<br />
etorkizun horren barruan funtsezkoen<strong>eta</strong>riko alde bat gazteriaren hezik<strong>eta</strong> delarik ; edozein<br />
tokitako agintariek hiritarraren formazioa oinarrizko helburutzat dute . Zer da bada hau<br />
baino gauza naturalagorik?, nola ez jarri oinarrizko irakaskuntza edozein herriko<br />
funtsezko lehentasunen artean? . Hau horrela izanik, edozein herritako irakaslegoak<br />
herriarekin identifikaturik egon behar du <strong>eta</strong> bere iharduera profesionalean identifikazio<br />
hori isladatu beharrean dago : hizkuntza, ohiturak, historia, geografia, . . . Ondorio "logiko"<br />
gisa esan beharko da tokian tokiko irakasleak behar direla . Eta zer da <strong>Euskal</strong> Herrian<br />
gertatzen dena? . Irakasle gehientxonak gaztelauak dira (gaztelauak <strong>eta</strong> ez espainiarrak ;<br />
adierazgarria gure ustez), ez dute euskara ezagutzen <strong>eta</strong> egoera honek ondorio<br />
kaltegarriak sortzen ditu formazio mailan, ez dute Euskaria ezagutzen <strong>eta</strong> hau beraientzat<br />
nortasunezko aurpegirik gabeko beste lur puxka bat besterik ez da, jakin ere ez dakite<br />
zeintzuk diren Euskariak dituen nahiak <strong>eta</strong> beharrak, <strong>eta</strong>b . Orduan, logika honen hariari<br />
jarraituz, <strong>Euskal</strong> Herriak bertako irakasleak behar dituenez -mundu guztian erabiltzen den<br />
zentzuzko arrazoia kasu hon<strong>eta</strong>ra egokituz- <strong>eta</strong> kultur intelektualaren zutabea oinarrizko<br />
irakaskuntza denez, <strong>Euskal</strong> Herriko agintariek arazo hon<strong>eta</strong>z arduratu beharko lukete 33<br />
Desentralizazioarena, beraz, aukera politikoa baino, "edozeinek" ikus dezakeen arazoari<br />
erantzuteko bide egokia litzateke . Uniformizazioak, berriro diogu, gai ez diren irakasle<br />
batzuen aurrean jartzen gaitu, ez dago euskaraz ez dakiten irakasleen <strong>eta</strong> ikasle<br />
euskaldunen artean zentzurik ez duen harreman ustela konponduko duen baliabide<br />
pedagogikorik, <strong>eta</strong><br />
"Dentro de uniformismo que irapera en las leyes vigentes, es<br />
imposible corregir el defecto de suma importancia que aludimos, y por esta<br />
razón se hace indispensable estudiar la manera de que la enseñanza<br />
primera en la escuelas de <strong>Euskal</strong>erría reunan las condiciones necesarias<br />
para que pueda ser aprovechada con el fruto debido, y para que este fin se<br />
realice deben poner todo su empeño los encargados de la dirección del<br />
país, cotizo son, en primer término las Diputaciones, y en segundo los<br />
Ayuntanientos "34<br />
33 "Males de Euskaria . Enseñanza en las escuelas . . ." : Op . cit .<br />
34 "Las escuelas de <strong>Euskal</strong>erría" : Op . cit.
<strong>Euskal</strong>dtnta-ren ahotsa 213<br />
<strong>Euskal</strong>duna-k egiten duen diagnostikoaren arabera irakaskuntzaren kalitateari<br />
dagokionez izugarrizko eragina duten ustelkeri kasuak ugariak dira oinarrizko<br />
irakaskuntzan 35 , intirinitateak direla <strong>eta</strong> behin behineko irakasleak izateak sortzen dituen<br />
kalteak ez aipatze arren`, era hon<strong>eta</strong>n zehazturiko zentzugabekerien bilduma areagotuko<br />
delarik . Kontrolaren gaiarekin egiten dugu topo aurrez aurre . Udala da eskola<br />
bakoitzarenagandik hurbilen dagoen erakundea ; beraz, hurbiltasun hori dela <strong>eta</strong> zein izan<br />
daiteke, udala ez bada, irakaslearen lana aztertu <strong>eta</strong> horren kalitatea neurtuko duen<br />
erakunderik egokiena? (irakaskuntza arloko diskurtso "neutroa" berriro) . Hala beharko<br />
luke izan baina udalek ez dute irakasleengan inolako autoritaterik -gatazkak sortzen ez<br />
direnean-, ez baitute hori ahalbideratuko lukeen bide legalik . Irakaslegoaren ebaluak<strong>eta</strong><br />
posible litzateke udalek irakasleak izendatu <strong>eta</strong> kontrolatzeko ahalmena izango balute,<br />
baina berez alderdi pedagogiko hutsetik interesgarria den "zentzuzko" ikuspegi honek<br />
oposak<strong>eta</strong> sistemarekin egingo du topo .<br />
Gai honekin lotuta dagoeneko ezagunak diren analisiak errepikatuko dira<br />
<strong>Euskal</strong>duna-ko orrialde<strong>eta</strong>n (unibertsitate-barrutia, urrun <strong>eta</strong> ahotza den leku bat<strong>eta</strong>ra<br />
joan behar izatea, euskal irakasleen desabantailak, harremanak, baliabideak, . . .), baina<br />
tradizoa edota euskal udalek duten eskubidea nabarmendu baino -<strong>eta</strong>, itxuraz bederen<br />
arrazoi politikoen gainetik (honekin ez dugu esan nahi hau kontutan hartzen ez denik)-,<br />
komenigarritasunaren arrazoia da plazaratuko dena . Irakasleei ordaintzen dietenak izateaz<br />
gain, udalek ikuskaritza arloan komenigarria litzatekeen lana bete beharko lukete,<br />
helburua -"temati" azpimarratuko diren irakaskuntzaren akatsak kontutan harturikirakaskuntzari<br />
etekin egokiak ateratzea litzatekeelarik . Beraz, udalek irakaslegoaren<br />
izendapenaren inguruko "exclusiva competencia" izan dezaten, <strong>eta</strong> borroka politikorako<br />
eragina izan dezaketen espazioak aukeratu behar direnez, <strong>Euskal</strong>duna-k euskal<br />
diputazioen markoan burutu beharreko lanaren alde egingo du apostu 37 . Ez dugu esango<br />
-Aranarekiko ezberdintasuna era fortzatu batean azpimarratzeko nahiean edo- guztiz<br />
ikuspegi itxaropentsua denik ("con carlistas y nocedaleros tendríamos que aguantar<br />
siempre a maestros de Valladolidi 3S esango dute, adibidez, eragozpenak faltan ez direla<br />
izango aitortu nahiean), baina -zalantzarik gabe- euskal erakundeek egin dezaketen<br />
hon<strong>eta</strong>n kokatuko ditu <strong>Euskal</strong>duna-k <strong>hezkuntza</strong> arloan eraiki nahi den errealitate berrira<br />
zuzenduriko -<strong>eta</strong> eman beharreko- uhatsak .<br />
35 "La Primera Enseñanza", in <strong>Euskal</strong>duna, 1898/X11125 .<br />
36 "Los maestros y la educación", in <strong>Euskal</strong>duna, 1903/VII/15 .<br />
37 "Las escuelas . . .", : Op . cit .<br />
38 "Vizcaitik Bizkaira" : Op . cit.
214 <strong>Euskal</strong> Nazŕonalis,noa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
5.4 .- Berrikuntza pragmatismoaren eskutik<br />
Eta zeintzuk edota nolakoak behar dute izan urrats horiek?, zein eman beharreko<br />
pausoen abiapuntua? . Alde horr<strong>eta</strong>tik esan behar da <strong>Euskal</strong>duna-ren diskurtsoak baduela<br />
ezaugarri nabarmena : Aranak duen diskurtso ideologikoaren gisakorik alboratu egingo<br />
da neurri handi batean, <strong>eta</strong> jarrera pragmatiko-posibilista hartuko . Noski, ez du "nortasun"<br />
politikoa galduko <strong>eta</strong> abertzale moduan agertzen saiatuko da <strong>Euskal</strong>duna, baina arazoen<br />
irakurk<strong>eta</strong> ideologizatuegi<strong>eta</strong>tik ihes egiteko saiakera egiten duela igertzen dela esango<br />
genuke . Behin baino gehiagotan, arazo ezberdinen azterk<strong>eta</strong> ikuspegi ideologiko<strong>eta</strong>tik<br />
abiatu edota bideratu beharrean, eremu profesional<strong>eta</strong>n egindako analisiak hartzen ditu<br />
irizpide nagusitzat . Adibide posibleen artean, gure iritziz adierazgarria den "Conferencia<br />
Pedagógica" 39 artikulua aukeratu dugu dioguna frogatu <strong>eta</strong> argitzeko asmoz . Artikulu<br />
hon<strong>eta</strong>n <strong>Euskal</strong> Herrian arrotza den irakaslegoak egindako diagnostikoa ontzat eman <strong>eta</strong><br />
abiapuntutzat hartuko da ; ideologizazioaren "pekaturik" ez, beraz (beste kontu bat da<br />
janera horrek ideologia nazionalistaren "perbertsioan" eragingo ote duenentz) .<br />
Irakaskuntzaren egoera aztertzeko momentuan hiru dira nab sitzen diren arazoak :<br />
"Desconocimiento de los discípulos del rico idiona de Cervantes; excesiva edad de los<br />
alumnos que asisten á las escuelas, é irregularidad en la asistencia á ellasi 40 .<br />
Hots, ikasleek ez dakite gaztelaniaz hitz egiten (arazo honek eragingo luke beste<br />
bi<strong>eta</strong>n) <strong>eta</strong>, ondorioz, irakaslearen lana alperrikakoa bihurtzen da; beraz, eskolak<br />
formazioari dagokionez dituen helburuak ezin dira bete . Kezka nagusia formazioarena<br />
denez -<strong>eta</strong> eragin positiborik ez duten bideak bazterturik (eraztunarena esate baterako)ekin<br />
diezaiogun irtenbideak bilatzeari -irtenbide pedagogikoak, noski- . Oinarrizkoa den<br />
irakasle <strong>eta</strong> ikasleen arteko komunikazioa gauzatu nahi izanez gero -"que requiere la<br />
existencia de un medio de expresión . . .mutuo", nola ez- erabaki beharko da gazteleraz ez<br />
dakien horrek hizkuntza hori ikasi beharko duen edota erdalduna euskaldundu beharko<br />
den ; hau da, euskalduna den ikaslea erdeldundu behar da edota euskaraz ez dakien<br />
irakasleak ikasi behar izango du ikaslearen hizkuntza ; edo beste modu batera esanda,<br />
euskara ala gaztelania izango da komunikaziorako tresna . Arazoa ezin daitekeenez<br />
arazoaren irtenbidea izan -ikasleak gaztelania menperatzeko izugarrizko zailtasunak ditu<br />
("una serie de palabras . . .vacías de sentido" ezik ez du ikasten)- erabaki beharko da,<br />
logika hutsa erabiliz, irakaslea dela egokitu beharrean dagoena41 ; beraz<br />
"el maestr o debe ser quien aprenda antes el vascuence para hacerse<br />
39 "Conferencia Pedagógica", in <strong>Euskal</strong>duna, 18981VII/24 .<br />
40 Ibidem (hitz hauek irakasle batek emandako hitzalditik jaso ditu <strong>Euskal</strong>duna-k) .<br />
41 Dirudienez ikuspuntu honek ez omen zuen oso harrera ona izan konferentzian parte hartu<br />
zuten irakasleen artean, <strong>eta</strong> hauen erantzuna ez omen zen batere gozoa izan . Egoera honek, <strong>Euskal</strong>dunaren<br />
ustez, <strong>eta</strong> mahai gainean dauden arrazoiak huts hutsean pedagogikoak direla kontutan harturik, oso<br />
argi erakusten du zein den kanpotik iristen den irakaslegoaren borondatea, euskal hiritarren kontrako<br />
jarrera erasokorra nabarmenduz .
<strong>Euskal</strong>duna-ren ahotsa 215<br />
entender de los niños, y no sólo para esto, sino también para grajearse el<br />
afecto de sus padres, que siendo amantes de sus tradiciones tienen odio á<br />
los extraños, así éstos podrán aparecer ante ellos, si no como hijos, corno<br />
allegados que se interesan por sus cosas" 42 .<br />
"Antes" horrek "gero" baten beharra adierazten duela ahaztu gabe -gaztelania<br />
ikasteko euskarak bete izan duen zubi funtzioa da hemen agertzen zaiguna (kontutan<br />
hartu beharrekoa -gauzak bere lekuan uzteko- nazionalista hauek euskararekiko duten<br />
jarrera zein den garbi ikusteko )-,jakin dezagun ze ikasleren beharrari erantzungo liokeen<br />
irtenbide honek . Ñabardura hau oso interesgarria delakoan gaude, izan ere ez baita<br />
txantx<strong>eta</strong>ko arazoa ze ikasl<strong>eta</strong>z (ze ikasl<strong>eta</strong>z bai <strong>eta</strong> ze ikasl<strong>eta</strong>z ez) ari garen hitz egiten<br />
jakitea . Begien bistakoa denez -hala ere harr<strong>eta</strong> berezia merezi du honek-, euskalduna den<br />
ikaslea da eztabaida honen sujetua -izan ere euskaldunak izateagatik sortzen baitira<br />
formazio arazoak- . Honek esan nahi du euskaldunak ez diren ikasleak egon badaudela<br />
<strong>Euskal</strong> Herrian baina, hauei dagokienez, ezin da esan hizkuntz arazorik dagoenik (euskara<br />
ez ezagutzeak ez du arazorik sortzen) . Beraz, arazoak dituzten horiei laguntzeko<br />
irtenbideak bilatu behar dira, hain zuzen aipaturiko bide horr<strong>eta</strong>tik etorriko liratekeen<br />
irtenbideak. Ondorengo urratsa izango da ikasle mota hori non aurkitzen den jakitea : herri<br />
txiki<strong>eta</strong>n, baserri<strong>eta</strong>n, nekazal giroan hitz batean esanda . Eta aipatu arazoei konponbidea<br />
emateko asmoz zer hobeto testuinguru hori<strong>eta</strong>n eskolak sortzea baino . Hona hemen<br />
<strong>Euskal</strong>duna-k bere egingo duen alternatiba interesgarria : eskola berriak, auzo eskolak<br />
alegia, sortu `33 .<br />
Auzo eskolak sortzeaz hitz egiten denean gai hau dagokion markoan kokatu behar<br />
dela uste dugu, euskal nazionalista hauek duten alternatiba gutxietsi gabe baina handietsi<br />
gabe ere -ez ditzagun gauzak lekuz kanpo atera- . Auzo eskola horiek lituzketen<br />
ezaugarriengatik (irakaskuntza euskaraz, irakasle euskaldunak edota euskaldunduak)<br />
euskal eskolak lirateke printzipioz (<strong>eta</strong> printzipioz diogu, esate baterako, euskal<br />
curriculuma izan zitekeenaz ez zaigulako ezer esaten) . Zerikusirik ba aldu alternatiba<br />
honek Aranak azpimarratzen duen euskal eskolak sortzeko behar horrekin? . Lehenik <strong>eta</strong><br />
behin esan behar da, Arana "euzkotarrentzako" (nahiz euskaldunak izan ez) sortu<br />
beharreko euskal eskol<strong>eta</strong>z ari baldin bada, <strong>Euskal</strong>duna-k euskaldunak diren <strong>eta</strong> erdaraz<br />
ez dakiten ikasle<strong>eta</strong>z hitz egiten duela, helburua kolektibo honek oinarrizko formazioan<br />
pairatzen duen egoera kaltegarria gainditzea izanik -"el desconocimiento del castellano<br />
no sería inconveniente para la enseñarza prirnaria, . . .porque los niños podían aprender<br />
- Ibidem .<br />
4 3 Antzeman daiteke, nahiz <strong>eta</strong> Bizkaiko auzo eskolak -<strong>Euskal</strong> Herriko <strong>hezkuntza</strong>ren historian<br />
azpimarragarria den funtsezko gertakaria- 1919arte sortu ez, ez dela auzo eskolen inguruko eztabaida<br />
orduan sortzen den gauza berria .
216 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
la lectura, historia, cuentas J' demás en su propio idioma " 44 - ; hau da, "inkomenientzia"<br />
bati (gaztelania ez ezagutzeak sortzen duen arazoari alegia) aurre egitea .<br />
Edozein eran (ez genuke distortsiorik sortu nahi) ezin da ukatu -<strong>eta</strong> errealitate hau<br />
<strong>Euskal</strong>duna-k bizi izan duen bilakaeraren testuinguruan ulertu beharko litzatekedenborarekin<br />
euskal nazionalismo moderatuaren eskutik ikuspegi zabalagorik gorpuztuko<br />
ez denik . Hala, aurreko atalean aipatu dugunez, 1901ean <strong>Euskal</strong>duna-k kaleratuko duen<br />
programari begiratzen badiogu garbi dago euskara <strong>Euskal</strong> Herriko hizkuntza ofiziala<br />
bihurtzeko nahia azaltzako dena <strong>eta</strong> euskararen irakasuntza ofiziala zehaztu helburu<br />
politikoen artean aurkituko dena` . Dena den, programa marko horren garrantzia gutxietsi<br />
gabe, diskurtso politikoak nola eraikitzen diren ikusteak etorkizunean gertatuko dena<br />
ulertzeko bidea eskainiko digulakoan gaude . Zentzu horr<strong>eta</strong>n euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren<br />
ikuspegi ez uniformeaz jabetzeari -egiten saiatzen ari garen horri- aparteko garrantzia<br />
ematen diogu . Hala, nabarmendu behar da <strong>Euskal</strong>duna-k ez duela -Aranak egiten<br />
duenaren aurka- "Aberriaren pizkundea" helburutzat izango lukeen <strong>hezkuntza</strong>-sistema ren<br />
beharraz hitz egiten, edota "abertzaleak egingo" lituzketen eskol<strong>eta</strong>z, edota <strong>hezkuntza</strong>sistema<br />
espainiarrari aurre egingo lioketen eskol<strong>eta</strong>z, edota "inbasio arrotzari" erantzungo<br />
liokeen euskal eskola abertzaleaz, edota euskal gaztediak jasan beharreko "irakaskuntza<br />
desnazionalizatzeari" gerra egingo lioketen euskal eskol<strong>eta</strong>z, . . .<br />
Orokorrean esango genuke -aipatu programa marko hori hor dagoela ahaztu ezin<br />
bada ere- jarrera posibilista nabarmentzen dela <strong>Euskal</strong>duna-ren diskurtsoan . Dagoeneko,<br />
gure ustez, arrazoi bat baino gehiago eman dugu hau diogun moduan gertatzen dela<br />
frogatzeko ; edozein eran, interesgarria izan daiteke arrazoia arrazoiz jazteko beste<br />
ahalegintxo bat egitea <strong>eta</strong>, asmo horrekin, geure azterk<strong>eta</strong> honekin jarraituko dugu .<br />
5 .5 .- <strong>Euskal</strong> irakaslegoa <strong>eta</strong> egin beharreko bidea<br />
Zalantzarik gabe, behin <strong>eta</strong> berriro ikusteko modua izan dugun legez,<br />
irakaslegoarena dugu <strong>Euskal</strong>duna-ren gairik maitatuen<strong>eta</strong>rikoa ; baina orain arte arazoa<br />
mahai gainean jarri (irakasle kanpotarrak, erdaldunak, euskal erakundeek kontrolatzen ez<br />
dituztenak, lana egoki burutu ezin dutenak, <strong>eta</strong>b .) <strong>eta</strong> irtenbide orokorrak azaldu besterik<br />
ez dugu egin (irakasleak euskaldundu behar lirateke, euskal erakundeek hartu beharko<br />
lukete bere gain gai honen inguruko kontrola, <strong>eta</strong>b .) . Baina zeintzuk izan beharko lirateke<br />
<strong>Euskal</strong>duna-ren ustez eman beharreko pausoak? . Lehenik <strong>eta</strong> behin, berea ezerezaren<br />
lurraldean eraikitako diskurtsoa ez dela erakusten edota frogatzen saiatuko da,<br />
horr<strong>eta</strong>rako, Aranak egin zuen moduan, errealitatearen diagnostiko "objetibo"-a<br />
eskaintzen ahaleginduko delarik . Objetibotasunak <strong>eta</strong> zenbakiak bikote ezin hobea<br />
osatzen dutelakoan, azter dezagun irakaslegoaren eskalafoia (modu zuzenean bideratutako<br />
44 "Conferencia . . ." : Op . cit .<br />
45 <strong>Euskal</strong>duna, 1901/IV/28
<strong>Euskal</strong>duna-ren ahotsa<br />
analisia esango genuke) <strong>eta</strong> zenba ditzagun eskalafoi horren barruan aurkitu <strong>eta</strong> <strong>Euskal</strong><br />
Herrikoak diren irakasleak, irakasle kanpotarren kopurua handigoa den ala ez ikusteko<br />
(baina hemen dator zenbak<strong>eta</strong>ren irizpide "berezia" -ezaguna zaiguna edozein eran-) : " . . . .<br />
interésanos saber qué número de maestros tenemos en Vizcaya de raza euskalduna )'<br />
cuántos de raza latina, sed sanguine sarracénico multunn deteriorata, que decia el otroi 46 .<br />
Irizpideak alde batera utzita' -dagoeneko gai hon<strong>eta</strong>z hitz egin dugu-,<br />
nabarmenduko den errealitatea da : nahiz <strong>eta</strong> "raza euskalduna" izateak ez izan inolako<br />
garantiarik, kanpokoak diren irakasleen kopurua -emakumeen kasuan arazoa hain larria<br />
ez bada ere (halere %50era baino ez lirateke iritsiko)- askoz ere handiagoa da . Jadanik<br />
egoera honen berri ematen diguten arrazoiak zeintzuk izan daitezkeen aipatu dugu, baina<br />
orain arazo honi aurre egiteko <strong>Euskal</strong>duna-ren orrialde<strong>eta</strong>n plazaratu irtenbideak<br />
azpimarratzea interesatzen zaigu . Dena den, irakaslego kanpotarren inguruko auzian<br />
kontuta hartu behar den alde bat aipatu gabe ez genuke geratu nahi -<strong>eta</strong> hau guztiz<br />
adierazgarria da gure ustez- : irakaskuntza publikoan diharduen irakaslegoaz ari zaigu<br />
<strong>Euskal</strong>duna ; dirudienez, ez baita hau inoiz aipatzen -<strong>eta</strong> nahiko susmagarria delakoan<br />
gaude-, publikoa ez den irakaskuntzaren munduak ez du kanpotarrak diren irakasleen<br />
"inbasioa" ezagutu ezta ezagutzen ere ; alde batetik, guztiz sinesgaitza iruditzen zaigu<br />
(irakaslegoaren formazioari -tituluari- dagokionez behintzat ez dugu uste egindako<br />
diagnostikoa ezberdina izan daitekeenik) ; bestetik euskal <strong>nazionalismoa</strong>k behin <strong>eta</strong><br />
berriro erakusten duen elizarekiko begirunea jokuan dagoela esango genuke,<br />
euskalzal<strong>eta</strong>sunari dagokionez, honek kontrolatzen duen irakaskuntza irakaskuntza<br />
publikoa jotako gaitzaz jota ez dagoenik pentsatzeko arrazoirik ez baitago .<br />
Dena den, esaten ez dena alboratuz -baina esaten ez dena esaten ez dela<br />
azpimarratzeri utzi gabe-, hel diezaiogun berriro <strong>Euskal</strong>dun-aren diskurtsoari . <strong>Euskal</strong><br />
Herriak bertako irakasleak behar ditu (halere ez dugu ikusten, hau proposamen<br />
garrantzitsua izanik, aurre planteaturiko arazoari nola egiten zaion besterik proposatu<br />
ezean, bertakoa izateak ez baitu irakaslegoa berez euskaldun egiten), <strong>eta</strong> behar hau<br />
asetzeko egungo egoera hartu behar dugu abiapuntutzat : bertako irakale kopurua eskasa<br />
izateaz gain, kanpoko irakaslegoaren jarrera erasokorra da, euskalzal<strong>eta</strong>sunaren aurkako<br />
grina erabat bortitza izanik . Egoera hau irauli nahi izanez gero, ezinbestean, <strong>Euskal</strong><br />
Herriak irakaslego eskolak behar izango ditu <strong>eta</strong>, nahitaez, eskola horiek eraikitzeari ekin<br />
46 "Algo de maestros (cosas de un escalafón)", in <strong>Euskal</strong>duna 1899/VII/16 .<br />
47 Zenbak<strong>eta</strong> sistema honen fidagarritasuna zein izan daitekeen ikusteko -aipatu ditugun<br />
arrazoi<strong>eta</strong>z gain- hona hemen, hitzez hitz, <strong>Euskal</strong>duna-k plazaratuko duena : "Y para saber aquel dato,<br />
nada como el escalafón . Por el nos enteraremos de que de 141 maestros, llevan apellidos vascongados<br />
51 . español [oso gutxitan agertzen den hitza] 88, y dudoso 2 . [. . .JPor lo que hace á las maestras, veremos<br />
con satisfacción que las que llevan apellido vascongado estroi en mayoría [?], aunque pequeña, pues de<br />
138 maestras, aparecen con apellido euskériko 69, español 67y dudoso 2" . Ibidem .<br />
217
218 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
behar zaio, ezin baita egungo irakaslegoarengandik ezer espero . Hau behin <strong>eta</strong> betir_iro<br />
errepikatzen den zerbait da ; hala, esate baterako, zera esango du Euskaduna-k : "no<br />
podemos pasar - por alto la creación de la escuela normal de maestras" . Hau funtsezkoa<br />
izaki, eraiki beharreko edifizioaren oinarrizko zutabea besterik ez litzateke izango, izan<br />
ere -beste zerbait egin ezean- aldak<strong>eta</strong> honek -beharrezkoa den aldek<strong>eta</strong> edozein moduanez<br />
bailuke egoera berez irauliko, <strong>eta</strong> zentzu hon<strong>eta</strong>n, azpimarragarria da <strong>Euskal</strong>duna-k<br />
erakusten duen ezkortasuna : "Estamos seguros que también aquí se cumplirá la regla<br />
general, esto es, que también aquí se nombrarán á señoras castellanas que regenten las<br />
cátedras" 49 . Beste bat da, beraz -hemen aipatu dugun horr<strong>eta</strong>z gain-, <strong>Euskal</strong>duna-ren<br />
orrialde<strong>eta</strong>n agertzen zaigun arazoaren argazkia, askotan itzalean ezkutatzen den<br />
errealitatearen argazkia hain zuzen .<br />
<strong>Euskal</strong> nazionalista hauen ustez ez da gehiegi aurreratuko sortu beharreko irakasle<br />
eskola hauen izaera kontutan hartzen ez bada, <strong>eta</strong> eskola horien izaera berezia, besteak<br />
beste, ezingo da <strong>hezkuntza</strong>-sistemaren egiturarengandik bereiztu . Izan ere, <strong>eta</strong> hau adibide<br />
interesgarria litzateke, ikusi besterik ez dago nola irakaslego eskola dagoenean ere<br />
(Bilbokoa esate baterako) euskaldunak ez diren matrikulatzen 50 . Pentsa zitekeen horrelako<br />
errealitate batek irakaslego eskola berriak sortzeko eman argudioak hondoratu egingo<br />
lituzkeela; baina oso fenomeno adierazgarri honek badu, ordea, sakoneko arrazoia :<br />
dagoeneko aipatu dugun oposak<strong>eta</strong> sistemaren arazoaz gain -<strong>eta</strong> honekin zuzenean lotuta-,<br />
esan behar da eskola hon<strong>eta</strong>n (<strong>eta</strong> <strong>Euskal</strong> Herrian sor zitekeen hau bezalako edozein<br />
eskolatan) ezin izango dela irakaslea izateko prestakuntza osoa jaso (gogoratu<br />
prestakuntza osoa goi mailako irakaslego eskol<strong>eta</strong>n jaso daitekeela soilik) <strong>eta</strong> egoera<br />
honek dagoeneko oso ondo ezagutzen dugun bide ingurutsu <strong>eta</strong> zailen aurreanjartzen<br />
gaitu (hitz batean esanda, <strong>eta</strong> askotan errepikatu ditugun arrazoiengatik, irakaslearena ez<br />
da euskaldunarentzat lanbide erakargarria`) . Hots, irakaslego eskol<strong>eta</strong>ko irakasleak<br />
kanpotarrak izango dira (honek berarekin dituen ondorio kaltegarriekin) edota<br />
euskaldunek ez dute bide hau aukeratuko .<br />
Sakoneko arazoa <strong>hezkuntza</strong>-sistema egituratuta dagoeneko moduan bilatu behar<br />
da <strong>Euskal</strong>duna-ren ustez . "[ . . .]formar un magisterio especial para el Pais Vasco" 52<br />
4S "Cosas de Maestros", in <strong>Euskal</strong>duna 1898/X/9 .<br />
49 Ibidem .<br />
'0 "Algo sobre los maestros" : Op cit .<br />
51 Ibidem .<br />
52 "Por nuestras escuelas" : Op. cit. Jakina denez, helburu honek egoera ezagunari erantzun nahi<br />
dio : "la necesidad deforutar un magisterio especial para el Pais Lasco, que hable como él habla, que<br />
piense como él piensa y que sienta corto él siente" .
<strong>Euskal</strong>duna-ren ahotsa 219<br />
helburuari egoki erantzun nahi izanez gero funtsezkoa den oinarrizko arrazoi-katea hartu<br />
behar da kontutan : a) arestian aipatu bezala, irakaslego eskolak behar dira ; b) eskola<br />
hauek prestakuntza osoa eskaini behar dute -hots, goi mailako irakaslego eskolak behar<br />
dute izan- ; d) oposak<strong>eta</strong>k egiteko Valladolid-era (edota Zaragozara) joan behar izateateari<br />
utzi behar zaio ; e) eskola horiei izaera berezia eman behar zaie ; f) hau posible izango da<br />
irakaslego eskolak bertatik, <strong>Euskal</strong> Herritik, kontrolatzeko modurik izanez gero ; g) honek<br />
irakasleen izendapen egokia bideratuko luke . Guzti hau posible izango litzateke -<strong>eta</strong><br />
hemen ere ezaguna den zerbaitekin egingo dugu topo- baldin <strong>eta</strong> <strong>Euskal</strong> Herriko<br />
unibertsitate-barrutia sortuko balitz 53<br />
Esan beharrik ez dago unibertsitate-barrutia sortu ahal izateko unibertsitatea sortu<br />
behar dela lehenik, zeinaren-esku geratuko litzatekeen irakaslegoaren izendapena <strong>eta</strong><br />
irakaskuntzarekin zerikusirik duen edozer. Hemen, berriro Oinatiko unibertsitea gogora<br />
ekartzeaz gain, badago gure ustez oso adierazarria den plantemendua, <strong>eta</strong> irakurk<strong>eta</strong><br />
arinengandik urruntzeko ahalegina egin behar delakoan gaude . Pentsa daiteke, euskal<br />
unibertsitate-barrutiaz hitz egiten den heinean, <strong>Euskal</strong>duna euskal unibertsitatearen alde<br />
agertzen zaigula . Hau horrela denik ukatu ezin bada ere -bigarrena lehenengoa lortzeko<br />
ezinbesteko baldintza litzateke-, gehiegikeritan eroriko ginateke besterik gabe inolako<br />
ñabardurarik gabe, <strong>Euskal</strong>duna-k unibertsitate mailako irakaskuntzari buruzko -edota<br />
balizko euskal unibertsitateari buruzko kezka- agertzen duela esango bagenu .<br />
Azpimarratu behar da, <strong>eta</strong> lehenengo garai hon<strong>eta</strong>ko ezaugarrik garrantzitsuena litzateke,<br />
euskal nazionalistak -Arana barne, ikusi dugunez- ez direla goi mailako irakaskuntzaz<br />
arduratzen : unibertsitatearen gaia aipatzen denean honek oinarrizko irakaskuntzan duen<br />
eraginarengatik aipatzen da (errealitate honi irakurk<strong>eta</strong> ideologizatua gehituko bagenio<br />
goraipamen merke<strong>eta</strong>n eroriko ginateke) .<br />
Eta, zentzu horr<strong>eta</strong>n, esan behar da <strong>Euskal</strong>duna-k proposamen hori luzatzen<br />
duenean jarrera posibilista nabarmenak bultzaturik egiten duela . Badakigu, este baterako,<br />
zein den irakasleen izendapenari buruz duen iritzia ; udalen esku beharko luke izan, baina<br />
egungo egoeran ez da posible . Estatuak edota bere ordezkariak hartuko du -legez- horren<br />
ardura (gatazka hazia beti euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren ikuspegitik) ; hau da,<br />
unibertsitate<strong>eta</strong>ko errektoreek Estatuaren izenean izendatuko dituzke irakasleak<br />
oposak<strong>eta</strong>k unibertistate-barrutiko zentruan -unibertsitatea dagoenekoan alegia- gainditu<br />
ondoren . Hots, sortu beharko litzatekeen euskal unibertsitate-barrutiak ez luke berarekin<br />
(ez berez behintzat) <strong>Euskal</strong>duna-k behin <strong>eta</strong> berriro azaltzen duen nahia asetuko<br />
(irakaskuntza euskal erakundeen kontrol pean izatearena, hain zuzen), baina hurbiltasun<br />
horrek "capitales defectos de la enseñanza en nuestro Pais" indargabetzeko edota<br />
arintzeko nolabaiteko aukera eskainiko luke . Zentzu hon<strong>eta</strong>n, interesgarria da ikustea nola<br />
1902an Espainiako parlamentuan eztabaidatu <strong>eta</strong> onartu unibertsitateen autonomiari<br />
53 "Por la autonomía docente", in <strong>Euskal</strong>duna 1902/111/2 .
220 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
buruzko proiektuaz baliatuko den <strong>Euskal</strong>duna, ez unibertsitateaz hitz egiteko, oinarrizko<br />
irakaskuntzaz aritzeko baizik . Eztabaida horren ardatz nagusia irakaskuntzaren inguruan<br />
Estatuak duen monopolioa da ; Estatuak -<strong>eta</strong> era horr<strong>eta</strong>n azalduko da "Ministro de<br />
Instrucción" delakoa-, autonomiaren printzipioan oinarriturik, unibertsitatearen erabateko<br />
kontrolari uko egingo lioke . Unibertsitateen autonomia posible baldin bada (<strong>eta</strong> hau<br />
euskal nazionalistek erabili argudioa da) oinarrizko irakakuntzan eragiteko aukera izango<br />
dugu, <strong>Euskal</strong> Herrian unibertsitatea izanez gero egungo egoera penagarria -irauli ezin<br />
bada ere- zertxobait aldatuz . Hau da, <strong>Euskal</strong>duna sistemak edota legeak duen edozein<br />
zirrikituz baliatzeko prest agertuko da, jarrera pragmatiko horren islada nabarmena hitz<br />
adierazgarri hau<strong>eta</strong>n aurki daitekeelarik :<br />
"Condenados, muy á nuestro pesar, á vivir gobernados por estos<br />
hombres y estos procedimientos acomodaticios á las circunstancias,<br />
nuestro deber es aprovechar en bien nuestro todos los que se nos presenten<br />
dirigiéndolos en beneficio de los intereses históricos de este nuestro<br />
querido País , . . ., sin olvidar que la base de nuestra táctica, en las<br />
presentes circunstancias, en recoger lo que podernos siempre que nos sea<br />
provechoso" 54 .<br />
Edozein eran, euskal nazionalismo honen posibilismoari buruz dioguna -gure uste<br />
apalean- egi borobila izanik ere (<strong>eta</strong> uste dugu horrek jokamolde politiko<strong>eta</strong>n eragingo<br />
duela, itxarobide edota helburu ideologikoak mugatuz), esan behar da, legeak irekita<br />
uzten dituen zirrikitu hori<strong>eta</strong>z baliatzeaz gain, irakaskuntzaren erreformarako proposamen<br />
zehatzak ere plazaratuko direla <strong>Euskal</strong>duna-ren eskutik. Hona hemen -<strong>eta</strong> duen<br />
interesarengatik osorik jasoko dugu- 1902an -<strong>eta</strong>, arestian aipatu ildotik, arrazoi<br />
pedagogiko<strong>eta</strong>n oinarriturik- Irakaskuntza Publikorako Ministrariari luzatu proposamena,<br />
zeinak diogun horren froga esanguratsua eskainiko duen :<br />
"[ . . .] propongo á V.E. que acepte la reforma de la primera<br />
enseñanza en la forrua siguiente :<br />
Artículo ] . ° En los pueblos donde se habla el catalán, el vascuence<br />
y el gallego, los libros de las escuelas de los niños serán en catalán,<br />
vascuence y gallego .<br />
Art.2. ° Los maestros y maestras de los pueblos mencionados<br />
hablarán y explicarán á sus discipulos en la lengua de la respectiva<br />
localidad.<br />
Art.3 . ° El maestro ó la maestra que aspire á la enseñanza en<br />
54 Ibidem . Esan behar da, halere, nahiz <strong>eta</strong> posibilismoaren bidea oso garbi azaldu, agintari<br />
espainiarrekiko mesfidantza ere erabatekoa dela hitz hauek garbi asko erakusten dutenez : "Conocemos<br />
muy de sobra el valor que en España tienen las leyes . Es tan escaso, que si conviene al encargado de<br />
ejecutarlas modificar radicalmente su interpr<strong>eta</strong>ción, acude al instatnte al gastado pero siempre<br />
práctico, para los que standan, procedimiento de los decretos, y en un momento quedan modificadas de<br />
hecho en la extensión que se desea" .
<strong>Euskal</strong>duna-ren ahotsa 221<br />
cualquiera de los pueblos referidos, tendrá que sufrir (sic) examen oral y<br />
escrito en la lengua de la localidad que pretende servir .<br />
Art. 4° Los examenes se verificarán en la capital de cada provincia,<br />
y los pueblos de las Vascongadas conservarán el derecho que les concedía<br />
el art. 7 . ° del decreto de 14 de Octubre de 1868 con la limitación (sic) de<br />
elegir los maestros que han sido aprobados en el examen .<br />
Art. 5 . °El maestro ó maestra que no sepa la lengua que hablan los<br />
niños y niñas del pueblo donde ejerce su cargo, ocupará la primera<br />
vacante de la misma categoría que haya dentro del distrito universitario<br />
en que reside, siempre que sepa el lenguaje del pueblo que pretende .<br />
Art. 6. ° Los maestros y maestras que pidan ese traslado, ocuparán<br />
el número uno, y no perderán ningún otro derecho que les pueda mejora .<br />
Art. 7. ° El maestro ó maestra que pierda el derecho que le concede<br />
el art. 5. ° tendrá que dejar su puesto siempre que haya quien pueda<br />
ocupar su lugar, conforme se establece en los artículos 1 . ° 2 . ° 3 . 'j , 4. °, ó<br />
que al menos tenga título profesional .<br />
Art. 8. ° Los inspectores de maestros que están obligados á hacer la<br />
visita en los pueblos en que no se sabe el castellano, tendrán que saber la<br />
lengua respectiva, y los que no sepan, pedirán traslado conforme se<br />
determina para los maestros en los artículos 5, 6 y 7 .<br />
Art .9 . ° En una escuela Normal de Cataluña, en otra de las<br />
Vascongadas y en una de Galicia, se enseñará la ['la <strong>eta</strong> ez 'en J lengua<br />
corriente" .<br />
Antzeman daitekeenez, proposamen honek <strong>Euskal</strong>duna-ren diskurtsoan elkarrekin<br />
lotuta dauden bi ardatz nagusi jasotzen ditu -hots, euskara <strong>eta</strong> irakaslegoa- <strong>eta</strong><br />
irakasuntzaren uniformizazioari aurre egitea du helburu . Baina ez da komeni -<strong>eta</strong> hau<br />
argitzea funtsezkoa da gure iritziz- nabarmena den horrekin geratzea besterik gabe .<br />
Oraingoan, dagoeneko sarritan errepikatu <strong>eta</strong> proposamen honi ongi egokitzen zaion<br />
analisia alboratuz -<strong>eta</strong> beti bezala, ahal den neurrian behintzat, irakurk<strong>eta</strong> errezegiak<br />
urrunduz-, irakaskuntzaren uniformizazioarekin erabatekolotura duen gaia aipatu nahi<br />
genuke, garbi asko erakutsiko baitigu euskal nazionalista hauen planteamenduak noraino<br />
iristen diren (posibilismoak -ezintasunak edota mugak agian?- eraginda beharbada -finean<br />
posibilismoarena ezintasunaren apostu "pragmatikoa" litzateke) <strong>eta</strong> zeintzuk diren<br />
planteamendu horien mugak . Garbi dago, <strong>eta</strong> arrazoiak oso ondo ezagutzen ditugu (beti<br />
ere, arrazoi politikoak baino arrazoi pedagogikoak azpimarratuko direlarik), Errskaldurra<br />
irakaskuntzaren uniformizazioaren aurka azaltzen dena . Hau begien bistakoa da <strong>eta</strong><br />
horr<strong>eta</strong>n jarduteak ez du pena merezi .<br />
' S "Al Excelentísimo Señor Ministro de Instrucción Pública" : Op . cit .
222 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
Baina begien bistakoa den hori Estatu osoko irakaskuntzaren uniformizaioari<br />
dagokio ; esan genezake, <strong>Euskal</strong> Herriak dituen ezaugarri bereziengatik, <strong>Euskal</strong> Herrirako<br />
irakaskuntza berezia aldarrikatzen dela . Baina hemen dago koxka : <strong>Euskal</strong>duna-k<br />
Estatuko uniformizazioaren aurka joko du, bai ; baina beste zerbait<strong>eta</strong>z ere ari zaigu :<br />
<strong>Euskal</strong> Herri barruko irakaskuntzaren uniformizazioaren kontra agertuko da . Sinplekeria<br />
dirudien honek badu, gure ustez, askotan ezkutuan geratzen den alde garrantzitsua . Esan<br />
genezake diskurtso hori atearen antzeko zerbait dela, <strong>eta</strong> ateak irekitzeko baldin badira<br />
ere, isteko ere eginak daude . Hots, <strong>Euskal</strong>duna-ren proposamenak irakaskuntza<br />
euskaldunari irekiko lioke espazioa <strong>Euskal</strong> Herriko irakaskuntzaren uniformizaioari -<strong>eta</strong><br />
ez Estatukoarenari soilik- aurre egiteko helburuarekin (dena den, uniformizazioak<br />
eragingo du -kalterako, noski- eragingo duen lekuan : Bizkaian, Gipuzkoan <strong>eta</strong> Nafarroko<br />
alde batean, ez Araban`) ; baina aldi berean -<strong>eta</strong> hau da guk hain modu korapilatsuan<br />
azpimarratu nahi izan duguna- irakaskuntza euskalduna <strong>Euskal</strong> Herria osoan zabaldu ahal<br />
izateko aukerari isten dio bidea . Eta guk baino hobeto, <strong>Euskal</strong>duna-k berak -<br />
zuhurtasunak aginduta behar bada- azalduko du zein den bere nahiaren muga (ezinbesteko<br />
muga agian ; ala nahia bera mugatzen duen muga beharbada), sor litezkeen arazoak<br />
aurreikusiz :<br />
"Quizá creerá alguno que con este proyecto se ti -ata de arrojar á los<br />
maestros castellanos, y no hay tal ["arrojar" ez, baina ezta euskaldundu ere<br />
-esate baterako, helburua irakaskuntza euskalduntzea balitz-, orain ikusiko<br />
dugun bezala] ; porque bien pudiera suceder que dentro de la región en que<br />
residen, hubiera vacante de escuela de niños ó niñas en un pueblo donde<br />
se hable el castellano, como que los hay bastantes i57 .<br />
Arestian aipatu programa politikoan ezik inoiz bere egin ez dituen janera<br />
"maximalistengatik" urrunduz, "posiblea" denaren eremua jorratzen saiatuko da<br />
<strong>Euskal</strong>duna <strong>eta</strong>, kasu hon<strong>eta</strong>n gertatuko den legez, bere proposamenek nahi bezalako<br />
fruituak ematen ez dituztenean bere estrategia fintzen ahaleginduko da . Aurreko atalean<br />
esan dugunez, proposamen zehatzak gauzatzen direnentz ez zaigu hainbeste interesatzen ;<br />
gure helbura, hau kontutan harturik -izan ere eragin izugarria dutenik ezin baita ukatu<strong>hezkuntza</strong><br />
arloko diskurtsoa nola eraikitzen den antzematea da . Hala, pragmatismoak<br />
pragmatismoaren pragmatika zorroztera bultzatuko balu bezala edo, interesgarria iruditzen<br />
zaigu <strong>Euskal</strong>duna-k bere mezua posibilismoaren lasterk<strong>eta</strong>n hainbat pauso ematen<br />
duenean ze modutan egokitzen duen ikustea . Adibidez, etsiturik, oso zaila ikusiko du -<br />
ezinezkoa "oraingoz"- irakaskuntzaren uniformizazioa amaituko lukeen lege aldak<strong>eta</strong> <strong>eta</strong><br />
euskal <strong>nazionalismoa</strong>k ibilbide horr<strong>eta</strong>n eragiteko duen ezintasuna aitortuko ; izan ere<br />
"nuestros gobernantes, que generalmente toman por modelo á la centralista Francia,<br />
están demasiado encariñados en el absorvente centralismo francés, y es empresa<br />
56 "Las escuelas parroquiales" : Op . cit .<br />
57 "Al Excelentísimo . . ." : Op . cit .
<strong>Euskal</strong>duna-ren ahotsa 223<br />
temeraria sustraerles de su perniciosa infuenciai 58 . "Empresa temeraria"-rik ez<br />
uniformizazioaren aurkako gerran baina erabateko ezinari batailatxoak irabazteko<br />
modurik badagoelakoan bide berriak bilatzen ahaleginduko da <strong>Euskal</strong>duna -"es necesario<br />
pensar en otras soluciones para neutralizar los inconvenientes de la enseñanza primaria<br />
oficiali 59 , esango du- . Horrela, irtenbide praktikoak <strong>eta</strong> errazak aurkitu nahiean, bere<br />
egingo du Galiziatik iritsitako proposamen hau :<br />
"la creación de escuelas parroquiales diarias dirigidas por los<br />
señores sacerdotes de los pueblos, las de niños, y las de niñas por señoras<br />
de la localidad que por su piedad y conocimientos quieren hacerse cargo<br />
de esta penosa, sí, pero importante y trascendental misión"` .<br />
Martín de Herrera Santiagoko gotzaiaren proposamena ez dirudi hizkuntzarekin<br />
zerikusirik izan dezakeen inolako helbururekin lotu daitekeenik -galiziera irakaskuntzara<br />
eramateko nahiarekin edo- ; Estatuaren kontrolari aurre egiteko asmoa <strong>eta</strong> Elizaren<br />
presentzia tinko mantentzeko borondatea adierazten duela iruditzen zaigu . Edozein eran,<br />
Estauaren begi zorrotz<strong>eta</strong>tik ihes egiteko bidea eskain lezakeen alternatiba hau ontzat<br />
hartuko du <strong>Euskal</strong>duna-k irakaskuntzaren uniformizazioaren kontra urrats posibilista<br />
eman litekeelakoan . Izan ere parroki eskola hauek erantzun zuzena emango liekete<br />
euskara <strong>eta</strong> irakaslegoaren arazoei, hau da, <strong>Euskal</strong> Herriak irakaskuntza arloan pairatzen<br />
dituen funtsezko bi gaitzei : <strong>Euskal</strong> Herriko kleroa euskalduna da ; hots, bertakoa izateaz<br />
gain, euskaraz badaki ; gainera, euskal kleroak garbi asko azaldu omen du -eliz barruko<br />
ihardueraz arituko ote zaigu <strong>Euskal</strong>duna?- gai honi buruz duen ardura edota "zeloa" .<br />
Alde ekonomikoak (lokalak, materialeak) ez luke aparteko eragozpenik suposatuko <strong>eta</strong><br />
aipatu irakaslegoaren eskutik', esate baterako, hizkuntzari dagokionez egoera onuragarria<br />
baino besterik espero ezin baldin bada ere, proposamen horren alde mesedegarriak ez<br />
lirateke hor bukatuko : horra hor -ezin zitekeen <strong>hezkuntza</strong> kristauaren garrantzia alde<br />
batera utzi- katekesiaren abantaila edota herri industrializatu<strong>eta</strong>n kanpotarren eragin<br />
kaltegarriariari aurre egiteko modua ("hombre virtuoso y honrado" helburuaren atzetik<br />
ezkutatzen den burgesiaren ukitu ideologiko nabarmena -<strong>eta</strong> euskal <strong>nazionalismoa</strong>k bere<br />
egiten duena hain zuzen- :<br />
"Si las escuelas parroquiales pudieran tener el triple fin de la<br />
conservación y perfeccionamiento del idioma vasco y de la enseñanza<br />
lógica [askotan errepikatu ditugun "arrazoi pedagogikoak" gogoratu] en los<br />
pueblos [herri euskaldun<strong>eta</strong>n esan beharko genuke] y de la educación<br />
58 "las escuelas parroquiales" : Op . cit .<br />
59 Ibidem .<br />
G0 Ibidem .<br />
G1 Dena den "señoras piadosas" hori<strong>eta</strong>z ez zaigu ezer gehiago esango .
224 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-19?3)<br />
volitiva perfecta en las poblaciones y centros fabriles, natural parece que<br />
todos contribuyeran á su propagación '62<br />
Beharbada "educación volitiva perfecta" delako horrek -hitzek, askotan, esan<br />
beharrekoa argitu baino esan nahi dena estali egiten baitute- azalpentxo bat behar<br />
duelakoan gaude, izan ere arestian aipatu irakaskuntzaren inguruko klase irakurk<strong>eta</strong><br />
egiteko aukera ematen baitigu, euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren aurpegi ideologiko burgesa, gure<br />
ustez, agerian geratztuz . Helburua, esan bezala, gizaki bertuteduna <strong>eta</strong> ondratua -zintzoa,<br />
hitz batean esanda- lortzea izango litzateke . Hau helburu orokor gisa har badaiteke ere,<br />
kontutan izan <strong>Euskal</strong>duna-k hau esaten duenean "bienestar de la sociedad" delako<br />
zeraren alde ari dela <strong>eta</strong> klase sozial zehatzaz ari dela hitz egiten, langilegoaz hain zuzen .<br />
Uste dugu esan nahi duguna hitz hauek argi asko adierazten dutela :<br />
"Vizcaya y Guipúzcoa particularmente, que por causas de todos<br />
sabidas se encuentran en circunstancias distintas á las otras regiones<br />
hermanas, en donde elementos cosmopolitas han sentado sus reales<br />
atraídos por la necesidad de trabajo, son las más apartadas, en lo que<br />
afecta á muchos de sus habitantes, de la verdadera educación volitiva ; en<br />
ellas pues, es donde principalmente hace falta la creación de las escuelas<br />
parroquiales" .<br />
Horra hor non lotzen diren industrializazioa, etorkinak, hauen aurrean erabiltzen<br />
den diskurtso moralista ezaguna, honek estaltzen duen langilegoarekiko mesfidantza <strong>eta</strong><br />
sozialismoari zaion beldurrak (gogoratu nola lotzen dituen <strong>Euskal</strong>duna-k kanpoko<br />
irakasleak batetik <strong>eta</strong> sozialismoa zein anarkismoa <strong>Euskal</strong> Herrian loratzeko dagoen<br />
arriskua bestetik) sortzen duen erantzuna (erantzun "ongilea", hori bai), garratzi handia<br />
omen duen irakaskuntza euskaldunaren helburua -"principalmente" horrek garbi asko<br />
adierazten duenez- bigarren mailara pasatuko delarik (helburu garrantzitsuak,<br />
garrantzitsuak izanik ere, lehentasuna duten horien atzean geratuko direla esango genuke) .<br />
Gure ustez, ezin daiteke kasualitatetzat, ezustekotzat, hartu -<strong>eta</strong> arrazoi nagusia aipatu<br />
parametro<strong>eta</strong>n kokatu beharko liratekelakoan gaude, uka ezin daitekeena ere ez ukatu<br />
arren- <strong>Euskal</strong>duna-k ( euskal nazionalismo osoak esango genuke) oinarrizko irakaskuntza<br />
-<strong>eta</strong> oinarrizkoa soilik- publikoaz -<strong>eta</strong> publikoaz soilik- erakusten duen kezka <strong>eta</strong> ardura .<br />
Dena den, <strong>eta</strong> gure analisiaren aurreko hariari helduz -atal honi amaiera emateko<br />
unea iritsi zaigularik-, aipaturikoa adibidea besterik ez izan arren (ez edonolako adibidea,<br />
edozein moduan), garbi dago aurrean aurki dezakeen -beti ere bere irizpide ideologikoen<br />
aurkaez baldin badago- edozein bide hartzeko prest agertuko dela <strong>Euskal</strong>duna, <strong>eta</strong> euskal<br />
erakundeekiko erakutsi itxaropena txikia ez bada ere eskola pribatuaren alternatiba ez du,<br />
62 Ibidem .<br />
G3 Ibidem .
<strong>Euskal</strong>duna-ren ahotsa 225<br />
inondik inora, gutxietsiko ("mucho hace en todo la iniciativa particular" hitzek ondo asko<br />
adierazten duten legez), Azkueren "Ikastetxea" eredutzat aurkezteak edota goi mailako<br />
klaseen partehartzearen beharra -edota elizarena- azpimarratzeak nabarmenki erakusten<br />
dutenez 6 4 .<br />
64 "Ikastetsea " : Op . cit .
III . ZATIA :<br />
EUSKAL HEZKUNTZA-SISTEMA<br />
NAZIONAL BATEN AUKERAK ETA<br />
MUGAK (1904-<strong>1923</strong>)
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Aranaren ondoren 229<br />
6 .- JELTZALEAK ETA IRAKASKUNTZAREN ARAZOA ARANAREN<br />
ONDOREN<br />
6 .1 .- Hedakuntza prozesua euskal <strong>nazionalismoa</strong>n<br />
Aranaren heriotzak ateA irekiko dio euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren fase berriari <strong>eta</strong><br />
hedatuz joango, <strong>Euskal</strong> Herrian erreferentziazko masa mugimendu moderno bilakatuz .<br />
Jakina denez, Bizkaian <strong>eta</strong> Gipuzkoan gertatuko den fenomenoa dugu hau ; Nafarroan <strong>eta</strong><br />
Araban, aldiz -oraintxe bertan aipatuko ditugun arrazoiak direla medio-, ez du<br />
(txinpartatzat hartu behar diren su isolatu batzuk ezik -Aranzadi diputatu nafarra kasu-)<br />
arrakastarik izango . Ekonomia arloan kokatu beharreko arrazoiek, hots, euskal gizarteak<br />
ezagutu industri hedakuntza prozesuaren ezaugarriek markatuko dute, nabarmenki, euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>ren hedakuntza norabidea : industria indartuz joango da Gipuzkoan <strong>eta</strong><br />
Bizkaiko nekazal lurralde<strong>eta</strong>n, Araban <strong>eta</strong> Nafarroan bigarren sektorean oso mugimendu<br />
txikia da aldiz' . Lehenengo bi herrialde hori<strong>eta</strong>n garatzen den prozesuak badu politika<br />
arloan izugarrizko eragina izango duen funtsezko ezaugarria : industria monopolista <strong>eta</strong><br />
industria ez monopolistaren arteko banak<strong>eta</strong>k, beste arrazoi batzuen artean azkeneko<br />
honen ordezkaritza politikorik eza dela <strong>eta</strong>, Iztu<strong>eta</strong>k' dioen moduan, ondorio politiko<br />
garrantzitsuak ekarriko ditu, <strong>eta</strong> euskal <strong>nazionalismoa</strong> erreferentzia politiko garrantzitsua<br />
bihurtuko da -industriaren testuinguru horr<strong>eta</strong>n- oligarkiaren interesekin bat ez datorren<br />
burgesia ertainarentzat . Kontutan hartu behar da ere, modernizazioak sektore<br />
tradizional<strong>eta</strong>n ekarriko duen krisiak bultzaturik, nekazal zein arrantzale populazioak<br />
testuinguru industrializatu<strong>eta</strong>ra jotzen hasiko direla, euskal <strong>nazionalismoa</strong>n kokagune<br />
politikoa aurkituz, nahiz <strong>eta</strong> -Mees-ek i , euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren izaera interklasista<br />
'LOPEZ ADAN, E . (1977) : Op . cit . ; 103-108 .<br />
2 IZTUETA, P . (1991) : Orixe <strong>eta</strong> bere garaia E Donostia : Etor / Eusko Jaurlaritza ; 264 . Gai<br />
hau, aipatu Lopez Adan-ek ezezik -<strong>eta</strong> historialari zerrenda luze batean garratzizko erreferentzia<br />
aipatzearren-, L<strong>eta</strong>mendiak ere jorratu du hainbat lan<strong>eta</strong>n, esate baterako klasiko bihurtu den hon<strong>eta</strong>n :<br />
LETAMENDIA, F . (1975) : Historia de Euzkadi. El nacionalismo vasco y ETA . París : Ruedo Ibérico .<br />
3 MEES, L . (1992) : Nacionalismo vasco, movimiento obrero y cuestión social. Bilbo : Sabino<br />
Arana Kultur Elkargoa . Garai hon<strong>eta</strong>n euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren oinarri soziala zein <strong>eta</strong> nolakoa den<br />
ezagutzeko guztiz interesgarria den egile beraren beste lana aipatu beharko litzateke : MEES, L . (1991) :
230 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
aztertzeko garaian, argitzen duen moduan- arrazoi ekonomikoak ez izan hau horrela<br />
gertatzearen arrazoi bakarrak (horra hor, besteak beste, karlismoaren gainbehera, botuen<br />
erosk<strong>eta</strong>, klero nazionalistaren eragina edota Aranaren irudi erakargarria -noski ELAren<br />
sorrerak ere izugarrizko eragina izango du, euskal langileoari, <strong>eta</strong> iraultzaren mamua<br />
uxatu nahiean, sozialismotik at geratzen den sindikal esparruan kokagunea eskaintzen<br />
zaion neurrian') . Hala, lehendabiziko hurbilpen azkar gisa, esango genuke aztertu behar<br />
dugun epealdi hon<strong>eta</strong>n <strong>Euskal</strong> Herriko mahai politikoaren hirugarren anka bailitzan -<br />
espainiar eskuin zein ezkerrraren aurrean- agertuko zaigula euskal <strong>nazionalismoa</strong><br />
(etorkizunean -aipatu mahaia lauki bihurtu arte- <strong>Euskal</strong> Herriko historia triangulazio<br />
politiko honen inguruan idatziko da) .<br />
Etxe barrura hurbilduz gero, euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren sortzaileak herentzia nahasi<br />
samarra utziko duela ikusiko dugu . Joera ezberdinak antzeman daitezke euskal<br />
nazionalimoan <strong>eta</strong>, beti ere "maixuaren" itzala bilatu nahiean, eztabaida ideologiko<br />
gogorrak piztuko dira, erakundearen kontrola lortzeko borroka batere samurra izango ez<br />
delarik. Independentziaren alde <strong>eta</strong> autonomiaren alde daudenen artean banatuko da<br />
Aranak sortu alderdia <strong>eta</strong> hau apurtzeko ez bada -enfr<strong>eta</strong>mendu latzak izan arren- bi<br />
sektore hauek elkarren beharra dutelako izango da (alde batek botuak <strong>eta</strong> besteak dirua<br />
<strong>eta</strong> koadroak eskaintzen bait dituzte)' . Dena dela, "reintegración foral" formula<br />
baltsamikoak (hau da, foruak berrezarri <strong>eta</strong> 1839ko urriko legearen aurreko egoerara<br />
itzuli) gatazka ideologikoa zertxobait lehundu <strong>eta</strong> baretuko du, bai independentziaren<br />
aldekoak bai autonomiaren aldekoak ere sintesi-konponbide honekin gustora geratuko<br />
direlarik, bakoitzak bere horr<strong>eta</strong>n jarraituko badu ere ti (edozein moduan, pil pilean dagoen<br />
giroa epeltzeko balio izan badu ere formula horrek, euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren eszenatokitik<br />
inoiz desagertu ez <strong>eta</strong> bizirik iraungo duen arazoa izango da autonomia zein<br />
independentziaren aldeko tesi kontrajarriek sortzen dutena) .<br />
Oinarrizko eztabaida ideologiko horrek -ezkuturik batzu<strong>eta</strong>n <strong>eta</strong> agerian beste<br />
zenbait<strong>eta</strong>n- euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren bihotz taupadak markatzen dituelarik, aztertu behar<br />
dugun garai hon<strong>eta</strong>ko lehenengo urte<strong>eta</strong>n alderdi j eltzalearen berrantolak<strong>eta</strong> dugu alderik<br />
azpimarragarrien<strong>eta</strong>rikoa . Ez da hau momentu batean burutzen den eginkizuna, <strong>eta</strong><br />
edonolakoak ez diren barne tira-birak -tirabira ideologikoak <strong>eta</strong> hauekin sortzen diren<br />
Entre nación y clase. El nacionalismo vaco y su base social en perspectiva comparativa . Bilbo : Sabino<br />
Arana Kultur Elkargoa<br />
' Garai hon<strong>eta</strong>ko ELAren historiara hurbiltzeko, ikus OTAEGUI, M . (1981) : "Organización<br />
obrera y nacionalismo . Solidaridad de Obreros Vascos (1911-<strong>1923</strong>)", in Estudios de Historia Social, 18-<br />
19 zk . ; 7-83 .<br />
' MEES, L . (1991) : Nacionalismo vasco y . . . : Op . cit . ; 346 .<br />
LETAMENDIA, F . (1990) : Op . cit . ; 176 .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Aranaren ondoren 231<br />
alderdia kontrolatzeko nahiak eragindakoak- dira protagonista nagusiak, baina urte<br />
batzu<strong>eta</strong>n alderdiko egiturak berritu egingo dira (Buru Batzarrak, Euzkadi Buru Batzarra,<br />
Udal Batzarrak, <strong>eta</strong>b .), gure garai hon<strong>eta</strong>ra erakunde honen egitura nagusia aparteko<br />
aldak<strong>eta</strong>rik gabe iritsiko delarik' . Zalantzarik gabe aipatu alderdi jeltzalearen<br />
berrantolak<strong>eta</strong>ren <strong>eta</strong> bere inguruan sortu <strong>eta</strong> garatuko den hainbat <strong>eta</strong> hainbat erakundek<br />
osaturiko sarearen eraginez (batzokiak, "Centro Vasco" direlakoak, "Juventud Vasca",<br />
mendigoizaleak, "S .O .V .", <strong>eta</strong>b .) -prentsa arloan burutu lana ahaztu gabe (horra hor,<br />
adibide garrantzitsu batzuk aipatzearren, Gipuzkoarra (1906), Bizkaitarra (1909),<br />
Napar'arra (1911), Arabarra (1913) <strong>eta</strong>, bereziki, Euzkadi (1913)')- hedatuz joango da<br />
euskal <strong>nazionalismoa</strong>, arestian esan bezala, masa mugimendu moderno bihurtuz .<br />
Alderdia egitura berriz hornitzea euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren bilakaeran funtsezkoa<br />
izan baldin bada ere ez dute garrantzi gutxiagorik -izan ere gai honekin oso lotura estua<br />
baitu- alde programatiko mailan emandako pausoek . Gai honen inguruan, <strong>eta</strong> lerien aipatu<br />
ildotik, XX . mendeko lehenengo hamarkadan euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren bi ikuspegi<br />
nagusien erreferentzia nagusiak diren <strong>Euskal</strong>duna <strong>eta</strong> Aberri-ren artean haserreak <strong>eta</strong><br />
demandak ugariak izanik ere (euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren barruko konponezina isladatuko<br />
lukete) aurrenekoaren inguruan biltzen diren "euskalerriakoen" aspaldiko nahia gauzatu<br />
ahal izango da (<strong>Euskal</strong>duna-ren leloa, pragmatismoaren izenean, beti hau izan da :<br />
"ametsak" alboratu <strong>eta</strong>, euskal gizartean eragina izateko, programa bat formulatu -izan<br />
ere aipatu sektore horri eztabaida ideologikoaren bidea guztiz antzua iruditzen<br />
baizitzaion ; hots, beren interesak defendatuko lituzkeen ordezkaritza potiliko eraginkorra<br />
behar dute-) . Zentzu horr<strong>eta</strong>n, 1906ko urteak abiapuntua markatuko duelarik, Elgoibarko<br />
asanbladak (1908an <strong>eta</strong> 1911n ospaturikoak, hain zuzen) <strong>eta</strong> 1914an Zumarragan<br />
bildutakoa dira alderdi j eltzalearen finkapen prozesuan azpimarratu beharreko gertakaririk<br />
garrantzitsuen<strong>eta</strong>rikoak- bai alde programatikoari dagokionez, baita egiturei dagokienez<br />
ere- proiektu nazionalista burges <strong>eta</strong> moderatua gorpuztuko delarik . Proiektu honek,<br />
tartean gatazka istilutsuak faltan ez -Luis Aranaren kanporak<strong>eta</strong>k adibide esanguratsua<br />
eskaintzen du-, hauteskunde arloan garrantzitsutzat har daitezkeen bere lehenengo<br />
garaipenak ezagutuko ditu, boterearen "eztia" -Bizkaian batipat- dastatzera iritsiz .<br />
Bestalde, autonomiaren aldeko kapainak -1917an hasiko denak, hain zuzen-,<br />
Kataluniako erreferentzia funtsezkoa izanik, bere programa politikoa zehaztera behartuko<br />
du alderdi jeltzalea <strong>eta</strong> aipatu "reintegración foral" formula baltsamikoaren anbiguotasuna<br />
biluzik geratu <strong>eta</strong> euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren paisai ideologikoa argitu egingo da, nahiz <strong>eta</strong><br />
LETAMENDIA, F . (1994) : oP . CIT . ; 154 .<br />
' Gai honi buruzko inoformazioa zehatza izateko (harpidedunak, ekonomia, <strong>eta</strong>b .), ikus MEES,<br />
L . (1991) : EI nacionalismo vasco . . . : Op . cit . ; 70-84 .<br />
Gure ustez, beste batzuk gutxietsi gabe ere, aipatu Mees-en lanak eskaintzen du garai hon<strong>eta</strong>ko<br />
gorabeheren inguruko azterk<strong>eta</strong>rik hoberena .
232 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
autonomiaren aldeko apostu hau eman beharreko urrats praktiko gisa jantzi 10 (ez dugu<br />
uste inolako ezustekotzat har daitekeenik Kizkitzak Aranak izandako bilaera<br />
"españolistaren" berri emateko une hau aukeratu izana, jakinik dakigun bezala<br />
independentziaren "alde" eginez Estatu independienterik behar ez duen independetziari<br />
buruzko teorizazio borobila egin duela") . Ezaguna denez autonomiaren aldeko apostu<br />
hau antzua suertatuko da <strong>eta</strong> berarekin ekarriko alderdi jeltzalearen krisia <strong>eta</strong> zatik<strong>eta</strong>,<br />
arazo zaharrak <strong>eta</strong> hauekin enfrentamenduak berpiztuko direlarik . Dena den sinplifikazio<br />
izugama litzateke besterik gabe autonomiaren porrotean kokatzea euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>ren banak<strong>eta</strong>ren gakoa, hau txantx<strong>eta</strong>ko arrazoia ez izan arren, <strong>eta</strong> -aipatu<br />
besterik ez baditugu ere- honako errealitate hauek azpimarratu behar direlakoan gaude<br />
alderdi jeltzalearen aliatuen "aldak<strong>eta</strong>" <strong>eta</strong> euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren kontrako espainiar<br />
eskuinaren erasoa -oso luze joko duen aprendizaiaren atala- (ezkerrak ere ofensiba<br />
:<br />
hon<strong>eta</strong>n parte hartuko du baina hau indartsua izan zen lehenagotik ere ; beraz, gauza<br />
berririk ez) ; I . Mundu Gerraren ondorengo krisia (honek iraun zuen bitartean etekinak<br />
"gozoak" izan baziren ere) <strong>eta</strong> alderdi jeltzalearen zuzendaritzak neultraltasun sozialaren<br />
aitzakipean egin burgesiaren interesen aldeko politika ; Aberri inguruan biltzen diren<br />
independentistak erakusten duten sentsibilitate soziala <strong>eta</strong> "printzipio" abertzaleen<br />
defentsan mantentzen duten jarrera erradikala, P .N .V . berriaren sorrera ekarriko zuena<br />
alegia" .<br />
6 .1 .1 .- Kultura <strong>eta</strong> euskal <strong>nazionalismoa</strong><br />
<strong>Euskal</strong> Herriko gizartearen testuinguruan kokaturik, bestalde, garrantzi handia izan<br />
duen kultur arloko mugimendua azpimarratu behar da, euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren<br />
hedakuntzan izugarrizko eragina izan duena, mugimendu horren bizitzan <strong>eta</strong> bilakaeran<br />
10 Independentziaren alde dauden sektoreak lasaitzeko argudio hau ez da berria <strong>eta</strong> dagoeneko,<br />
adibide adierazgarri bat aipatzeko asmotan, 1914ko "Ley de Mancomunidades" delakoaren inguruko<br />
balorapena egiteko unean azken helbururaino iristeko (independentzia ote?) pauso posibilistak emateko<br />
beharra azpimarratuko da . Dena dela ez da 1917-19 kanpaina hau automia lortzeko egon den saiakera<br />
bakarra, nahiz <strong>eta</strong> garrantzitsuena izan . Zuzenean euskal <strong>nazionalismoa</strong>ri buruzko lan<strong>eta</strong>z gain gai hau<br />
jorratu duten interes ezberdineko lanen artean honako hauek aipatuko genituzke : LOPEZ de JUAN, J.M . ;<br />
ARANA, S . ; Mz. LAORDEN . E . (1977) : Nuestros fueros. El proceso político vasco . Gasteiz : ESET ;<br />
REAL, J . (1991) : Partidos, elecciones y bloques de poder en el Pais Vasco 1876-<strong>1923</strong> . Universidad de<br />
Deusto ; GARCIA de CORTAZAR, F . ; FUSI, J .P . (1988) : Op . cit . ; GONZALEZ CASANOVA, J .A .<br />
(1984) : "Los nacionalismos y el Estado de la Restauración", in Estudios de Historia Social, 28-29 zk .,<br />
337-346; ESTORNES, I . (1984) : "Génesis del Estatuto General del Estado Vasco", in Eusko Ikaskuntza .<br />
Cuadernos de Sección . Derecho, 4 . zk ., 87-104; ESTORNES . I . (1990) : La construción de una<br />
nacionalidad vasca. El autonominso de Eusko-Ikaskuntza (1918-1931) . Donostia : Eusko Ikaskuntza .<br />
" ARANZADI, E . (1918) : La nación vasca ?, Ereintza?<br />
' 2 Alderdi berriak duen programa ezagutzeko <strong>eta</strong>, Gallastegi elementu zentralaizaki, Aberri<br />
inguruan bildu zirenen bilakaera historikoa ezagutzeko, ikus LORENZO, J .M . (1992) : Gudari. Una<br />
pasión útil. Eli Gallastegi (1892-1974) . Tafalla : Txalaparta .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> i?akaskuntzm - er arazoa Aranaren ondoren 233<br />
zer esan handia izan duelarik" . XIX . mendearen amaieran bere lehenengo pausoak eman<br />
zituen Eusko Pizkundeaz ari gara, atal hon<strong>eta</strong>n aztertuko dugun garaian gorakada<br />
nabarmena ezagutuko duen euskal kulturaren oparoaldiaz alegia . Mugimendu honen<br />
inguruan Iztu<strong>eta</strong>k" eginiko irakurk<strong>eta</strong>ri jarraituz, <strong>Euskal</strong> Pizkundean parte hartu zuen<br />
hainbat <strong>eta</strong> hainbat pertsonai (Campion, Azkue, Urquijo, Eleizalde, <strong>eta</strong>b .) zein<br />
erakunderen (Eusko Ikaskuntzaren sorrera zorioneko gertakizuna izango da euskal<br />
kulturaren historian) lanak emaitza interesgarriak eskainiko dituela esango genuke,<br />
euskalzal<strong>eta</strong>sunak j asoko duen bultzada nabarmena izango delarik (horra hor literatura<br />
<strong>eta</strong> pentsamolde aldetik garrantzi handia izan dutenak -Agirreren Kresala <strong>eta</strong> Garoa esate<br />
baterako-, euskal folklore zein hizkuntzalaritza arlokoak edota euskararen iraupena <strong>eta</strong><br />
hedapena helburutzat izan dutenak -alde horr<strong>eta</strong>tik RIEV, <strong>Euskal</strong>-Esnalea,<br />
<strong>Euskal</strong>erriaren Alde <strong>eta</strong> Gure Herria bezalako aldizkariek jokatu papera azpimarratu<br />
behar da-, <strong>eta</strong>b .) .<br />
Dena den, euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren gorakadarekin bateratsu abiada bizia hartuko<br />
duen mugimendu horren ezaugarriak aipatzerakoan -<strong>eta</strong> biltzen den uzta edonolakoa ez<br />
baldin bada ere-, nahiz <strong>eta</strong> mugimendua indartsua denik ez ukatu, ukitu instituzionala<br />
nabarmena duela <strong>eta</strong> gutxiengo batek bultzatua dela esan behar da, hots, "kulturgintza<br />
honen gauzatzean, . . . . kementsuagoa da goitik behera proposatukoaren indarrez egiteaz<br />
dena herri-dinamikaren bultzadaz egiten dena baino" 15 . Testuinguru hon<strong>eta</strong>n badago gure<br />
ustez, aipatzen ari garen euskal kulturaren "pizkundeari" dagokionez -<strong>eta</strong> bat egiten dugu<br />
Iztu<strong>eta</strong>k dioenarekin-, oinarrizko garrantzia duen alderdi adierazgarria : euskal kulturaz<br />
ari gara <strong>eta</strong> honek bizi duen oparoaldiaz, baina erderaz idazten den euskal kulturaren<br />
oparoaldiaren historia litzateke ; hots, kultur hizkuntzatzat erdera hartzen duen euskal<br />
kulturaren garai "gozoa" -euskarari buruz, baita honen iraupena <strong>eta</strong> hedapenari buruz ere,<br />
hitz egiteko bada ere- . <strong>Euskal</strong> kulturaren esparruan euskarak duen lekua ikusteak asko<br />
lagunduko du, gure ustez, euskal <strong>nazionalismoa</strong>n isladatuko den fenomenoa ulertzeko<br />
garaian : euskara kultur hizkuntza ez izateak ez du aparteko kotraesanik sortzen, euskal<br />
kulturari buruz hitz egiteko momentuan ez baita beharrezkoa, nortasun bereziaren<br />
ezaugarriak inolako eragozpenik gabe indarrean manten daitezkeelarik, horrela hizkuntza<br />
funtzio ideologiko hutsa betetzera bultzatuz (gaiak -hizkuntza gai gisabame- mugatuko<br />
luke euskal kultura <strong>eta</strong> ez euskarak) .<br />
Zentzu horr<strong>eta</strong>n, <strong>eta</strong> laburpen gisa, aztertzen ari garen epealdi hon<strong>eta</strong>n euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>ren bilakaeran isladatuko den euskal nortasunaren kontzientzia pizteko<br />
garaian <strong>Euskal</strong> Pizkundeak eragin nabarmena izan duela esango genuke, baina kontutan<br />
` Ezin da ahaztu Lizardi edota "Aitzol" bezalako nazionalistek Eusko Pizkundearen gailurrean<br />
izango duten eragina, euskara <strong>eta</strong> herri kultura izanik suspertze nazionalaren oinarrizko zutabeak .<br />
" IZTUETA, P . (1991) : Op . cit. ; 278-294 .<br />
" Ibidem ; 293 .
234 <strong>Euskal</strong> Nazionalisnioa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
izanik erdera izango dela kultur hizkuntzatzat hartuko duen hizkuntza, honek izan<br />
ditzakeen (dituen) ondorioak ahaztu gabe, errealitate horrek euskal <strong>nazionalismoa</strong>n<br />
sortuko duen egoera aintzakotzat hartu beharko litzateke (Sarasolak' dioen moduan<br />
euskara euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren ardatz ideologiko nagusia da, baina kultur hizkuntzaren<br />
gaiari dagokionez -mezu ideologiko/doktrinarioak alde batera utzita- gaztelaniaren alde<br />
egiten du, hau baita praktikan, Katalunian gertatzen denaren kontrakoa esaterako", euskal<br />
burgesiaren -baita burgesia nazionalistaren- kultur hizkuntza ; euskaldunak diren<br />
hiritarrak, eragiteko modurik ez izateaz gain, eguneroko bizitzan -buruzagi nazionalistek<br />
esaten dutena esaten dutela ere- ondo asko jabetzen dira bere hizkuntzaren balioaz ; edo<br />
beste modu batera esanda, eliteak -politikoak, kulturalak, sozialak- hala, herriak horrela) .<br />
Eta zein da euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren hedakuntzak <strong>eta</strong> euskal kulturaren "loraldi"<br />
honek osatzen duten eszenatokian, ikuspegi nazionalistatik <strong>hezkuntza</strong>ri ematen zaion<br />
papera? ; espainiar <strong>hezkuntza</strong>-sistema espainolizatze tresnatzat hartuko al da -Aranak<br />
egiten zuen moduan-, ala sistema horren izaera zentralista -honek dituen ondorio<br />
kaltegarriekin- kritikatuko al da ; kritika politikoak nagusituko al dira, ala irakurk<strong>eta</strong><br />
pedagogikoak izango du garrantzi handiagoa? ; deszentralizazio nahiak -irakaskuntzaren<br />
uniformizazioari aurre egiteko asmotan- irekiko al dizkio ateak itxaropenari, ala ez da<br />
hortik ezer espero? ; eskola konfesionalaren aldeko janera, bakarra izango ote da? ;<br />
planteamenduak oinamzko irakaskuntzara mugatuko al dira, ala haruntzago joango? ;<br />
inolako alternatibarik eskainiko ote zaio irakaslegoaren arazoari, ala ezaguna dugun<br />
portaera errepikatuko al da? ; zeintzuk izango ote dira euskal erakundeekiko<br />
itxarobideak? ; euskararen iraupena ala hedapena da helburu? (<strong>eta</strong> zein da alde horr<strong>eta</strong>tik<br />
eskolaren egin beharrekoa?) ; unibertsitate-barrutiari buruz hitz egiterakoan, lehen bezala,<br />
irakaslegoaren arazoa al da ikusten den bakarra, ala unibertsitatea sortzeko beharra<br />
aldarrikatuko al da? (<strong>eta</strong> horrela balitz, euskal unibertsitatea litzateke, ala <strong>Euskal</strong> Herriko<br />
unibertsitatea?) ; balizko euskal <strong>hezkuntza</strong>-sistemari buruzko inolako planteamendurik<br />
ba ote dago? ; . . .<br />
Horrelako galderei <strong>eta</strong> pilatuz doan antzeko beste hainbesteri erantzuten saiatuko<br />
gara ondorengo atal<strong>eta</strong>n . Dena den (guk hemen azaldu ditugunak zuzenean <strong>hezkuntza</strong><br />
formalarekin lotuta daudela antzeman daiteke -hau baita gure lanaren kokagunea-), <strong>eta</strong><br />
zertxobait luzatu zaigun sarrera gisa aurkeztu atal honi amaiera eman aurretik, ez genuke<br />
hau bukatutzat eman nahi <strong>hezkuntza</strong> ez formal zein informalari buruzko inolako<br />
aipamenik -laburra bederen- egin gabe (aztertzen ari garen epealdian bereziki<br />
garrantzitsuak dira arlo hauek, kontutan izan euskal <strong>nazionalismoa</strong> hedakuntza prozesuan<br />
dagoela oraindik <strong>eta</strong>, horregatik hain zuzen, ez duela <strong>hezkuntza</strong> formalaren errealitatean<br />
`G SARASOLA, I . (1976) : Historia social de la literatura vasca . Madrid: Akal ; 142-150 .<br />
" Ibidem ; 78-79 .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakasktn:tzaren arazoa Aranaren ondoren 235<br />
eraginkorki jokatzeko modurik ; zentzu horr<strong>eta</strong>n -guk hemen bidai azkarra besterik ez<br />
baitugu egingo- azterk<strong>eta</strong> sistematikoa egitea mereziko lukela uste dugu' s ) .<br />
6 .1 .2 .- Hezik<strong>eta</strong> abertzalearen beharra<br />
Arestian genioen legez -<strong>eta</strong> euskal gizarteak bizi dituen baldintza orokorrak ahaztu<br />
gabe, noski-, alderdi jeltzalearen bilakaerak -programatikoak zein alderdiaren egiturei<br />
dagokienak- eragin nabarmena izango du euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren hedakuntzan ; baina,<br />
alderdiak oinarrizko funtzioa betezen duenik ez ukatu arren, mugimendu nazionalistak<br />
horren markoa gaindituko du, zeregin hon<strong>eta</strong>n euskal gizartea pixkanaka eraldatuz<br />
joango den era askotako hainbat erakunde nazionalistak osatu sareak, eragin ikaragarria<br />
izanko duelarik <strong>hezkuntza</strong> ez formala zein informalaren arlo<strong>eta</strong>n . Harrigarria suertatuko<br />
litzateke, alderdi politikoa zer izan daitekeenaren inguruan ikuspegi estua izango bagenu,<br />
jeltzaleek praktika politikoaren esparrua gainditzen dutela ikustea, izan ere beraien joku<br />
politikoa ez baita mugatzen alderdi ezberdinen arteko borrokara (hauteskundeak, boterea,<br />
erakunde politikoen kontrola, <strong>eta</strong>b .), nahiz <strong>eta</strong> hau ere -askotan ukatu arren`- funtsezkoa<br />
izan . Gaia arrotza egiten zaion edonorri guztiz deigarria irudituko zaio, lehenik <strong>eta</strong> behin,<br />
alderdi jeltzaleak <strong>hezkuntza</strong>rekiko erakusten duen kezka, izan ere bere planteamenduak<br />
ez baitira arlo formalera mugatzen -beharbada alderdi batengandik espero zitekeena (are<br />
gehiago honi hainbat<strong>eta</strong>n behar adinako garrantzia ematen ez zaionean)-, aldiz euskal<br />
gizarte osoa hartuko du <strong>hezkuntza</strong>-sujetu gisa : hau da, <strong>hezkuntza</strong>rekiko kezkak eskolaren<br />
arloa -hau zentzu zabalean harturik- gaindituko du erabat . Horrela, esate baterako,<br />
"educación nacionalista" delakoari buruz hitz egiten denean zera azpimarratuko da : "El<br />
zamo de la educación, . . ., brinda al Nacionalismo Vasco ancho campo donde, con la<br />
seg tridad de obtener positivos resultados, puede ejercer una beneficiosa misión'"-0 ; hau<br />
irakurri ondoren <strong>hezkuntza</strong>-sistemari dagokion gairen baten aurrean aurkituko garela<br />
18 Lan ezberdin<strong>eta</strong>n, halabeharrez, ikutzen den gaia da hau ; esate baterako Caminok <strong>eta</strong> Guezalak<br />
Euzko Gaztediaz hitzegiten dutenean (CAMINO, I ; GUEZALA, L . (1991) : Juventudy nacionalismo<br />
vasco (1901-1937) . Bilbo : Sabino Arana Kultur Elkargoa), edota Ugaldek Emakume Abertzale Batzari<br />
buruz gauza bera egiten duenean (UGALDE, M . (1993) : Mujeres y Nacionalismo Vasco . Génesis y<br />
desarrollo de Emakume Abertzale Batza 1906-1936 . Bilbo : UPV/EHU), <strong>hezkuntza</strong> arloko analisiak<br />
(<strong>hezkuntza</strong> ez formala zein informala arlokoak bame) eskaintzen dituzte, baina ez da hau euren ikerketen<br />
gai zentrala, aztertzen dituzten erakundeen garrantzia nagusitzen delarik ( beraien abiapuntua<br />
historialariarena dela esango genuke <strong>eta</strong> ez <strong>hezkuntza</strong>ren historialariarena) .<br />
19 Adibidez, <strong>eta</strong> zentzu hon<strong>eta</strong>n, "Partido" izatetik "Comunión" izatera emandako pausoak hori<br />
adierazi nahiko luke : jeltzaleek ez lukete inolako botere-goserik hasetzeko asmorik izango ; euren<br />
helburua aberria piztea litzateke, <strong>eta</strong> honek ez luke -"beraz"- borroka politikoarekin zerikusirik .<br />
Hamarkada hau<strong>eta</strong>n tradizio bihurtuko den euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren diskurtsoa hitz hau<strong>eta</strong>n laburtuko<br />
litzateke : gauza bat da politika egitea, <strong>eta</strong> beste bat abertzale izan <strong>eta</strong> abertzale gisa jokatzea (hau izango<br />
da, esate baterako; Emakume Abertzale Batzak edota <strong>Euskal</strong> Ikasle Batzak behin <strong>eta</strong> berriro errepikatuko<br />
duten leloa -azkeneko hauek independentziaren alde agertzen direnean ere ikasle abertzaleen<br />
erakundearen izaera politikoa ukatu egingo dute-) .<br />
20 "La educación nacionalista", in <strong>Euskal</strong>duna, 1909/VIII/5 .
236 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
pentsatzen du edonork : baina ez ; eskola, irakasle, curriculuma, irakaskuntz hizkuntza<br />
edota unibertsitatea bezalako gaiak ez aipatzeaz gain (ikuspegi politiko batetik espero<br />
zitekeena, agian), ohitura arloteek sortu kezka da nagusi ; hots, janzkera, ibilkera zein<br />
agurtzeko modu baldarrak aldatzeko -zabarkeria <strong>eta</strong> "edukazio" falta nabarmena<br />
adierazten dutenak, alegia- helburu onuragarria omen du "Nacionalismo Vasco"-ak,<br />
<strong>Euskal</strong> Herria Europako herri kultu zein zibilizatuen mailan jartzekoa . Adibide xelebre<br />
samar honek -umore pixka batek ez du inoiz kalterik egiten, lan serio<strong>eta</strong>n bada ereerakusten<br />
du, nahiz <strong>eta</strong> euskal arlotekeriari aurre egiteko izan, <strong>hezkuntza</strong> arloan kokatzen<br />
duela euskal <strong>nazionalismoa</strong>k euskal gizartea eraldatzeko irtxaropena, <strong>eta</strong> horr<strong>eta</strong>rako<br />
bizitzaren edozein alde izango da kontutan hartu beharrekoa, askotan -<strong>hezkuntza</strong><br />
formalean ez ezik- hamaika esparrutan eragin beharko duelarik .<br />
Aberri-k21 1906an ezagutzera ematen duen alderdi jeltzalearen manifestuak garbi<br />
azaltzen du bere helburuen artean "educación patriótica" delakoa nagusien<strong>eta</strong>rikoa dena,<br />
funtsezkoa baita Euskadiren eraikuntza <strong>eta</strong> garapenerako . Zentzu horr<strong>eta</strong>n, Aranak hasi<br />
zuen tradizoari emango zaio jarraipena <strong>eta</strong> prentsa nazionalistan behin <strong>eta</strong> berriro<br />
agertuko zaigun Elgoibarko Manifestuak dioen bezala, Euzko Alderdi Jeltzaleak<br />
"procurará fomentar la solidaridad más firme y práctica entre los<br />
pueblos é individuos de raza vasca, en todos los órdenes de la vida,<br />
mediante la sólida enseñanza del pasado y del presente de Euzkadi, y la<br />
educación sinceramente patriótica de sus hijos, hasta lograr crear en<br />
nuestra tierra un ambiente en que sólo pueda desarrollarse lo netmnetre<br />
vasco i22 .<br />
"Instruyamos á Euzkadi'"23 gisako artikuluaren izenburuak garbi duen bezala<br />
herriaren formazioa bere ihardueraren oinarrizko ardatzatzat hartuko du euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>k . Arrazoia ezaguna da (dagoeneko Aranak behin <strong>eta</strong> berriro<br />
azpimarratua) : nazioa, euskal nazioa, hilzorian dago ; <strong>eta</strong> hori hala da, hain zuzen,<br />
euskaldunek -"euzkotarrek" esan beharko genuke garaiko terminologia erabililtzearrennazioa<br />
osatzen dutenaren kontzientziarik ez dutelako, kontzientziarik eza ezjakintasunak<br />
sortua izanik. Beraz, ez jakintasun horri aurre egiteko asmoz eskuartean duen edozein<br />
baliabide -baita bidean sor daitezkeenak ere- erabiltzeko prest agertuko zaigu alderdi<br />
jeltzalea alde batetik, <strong>eta</strong> honen inguruan sortuko diren talde, erakunde, egunkari,<br />
aldizkari zein elkartek osaturiko sarea, bestetik . Gehiegi luzatu gabe, euskal<br />
21 "Manifiesto del P .N .V .", inAberri, 1906/XII/15 .<br />
22 "El principio de nacionalidad . El manifiesto de Elgoibar", in Euzkadi, 1914/VII/13 . Kasu<br />
hon<strong>eta</strong>n -beste batzutan beste arrazoiengatik izaten da- euskal <strong>nazionalismoa</strong> Elizaren kontra ez dagoela<br />
erakusteko joko da manifestura, <strong>eta</strong> guk artikulu hau aukeratu badegu ondorengo urte<strong>eta</strong>n izan duen<br />
garrantzia azpimarratzeko izan da .<br />
23 "Instruyamos á Euzkadi", in Gipuzkoarra, 1908/11/1 .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntza, - en arazoa Aranaren ondoren 237<br />
<strong>nazionalismoa</strong>k aipatu formazio arloko zeregina gizartearen maila ezberdin<strong>eta</strong>n kokatuko<br />
duela esango genuke . Aberria pizteko ezinbestekotzak joko da <strong>nazionalismoa</strong>ren beraren<br />
indartzea, horr<strong>eta</strong>rako fronte asko <strong>eta</strong> asko ireki beharko delarik . Ildo hon<strong>eta</strong>tik, gero<br />
gizartean zabalduko den teorizazio mailan 224 zein maila doktrinarioan burutu lanak<br />
izugarrizko garrantzia izango du zalantzarik gabe, bai ideologiaren sendotzeari<br />
dagokionez baita etsaiei diskurtso mailan aurre egin behar izateari dagokionez ere (izan<br />
ere kontzientzia nazionala pizteak berez nahiko lan ematen badu, lan hau ben<strong>eta</strong>n latza<br />
bihurtuko baita, hori gutxi balitz, euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren arerioei ikuspegi<br />
25) .<br />
ideologikotik aune egiteko garaian<br />
Horra hor, bakan batzuk aipatzearen, eskolan erabilia izateagatik hamaika istilu<br />
sortuko duen Iberoren A nti vasco, ben<strong>eta</strong>zko dotrina liburua, edota hain garbia politika<br />
nazionalista hezkuntz iharduera gisan ulertzen duen Joalaren Respuesta a ui: españolista,<br />
garai hon<strong>eta</strong>n -<strong>eta</strong> bizirik irauten duen bitartean- euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren ideologo<br />
nagusia izan den Kizkitzaren La Nación Vasca, <strong>hezkuntza</strong>ren munduarekin lotura zuzena<br />
izan duten Eleizalderen Raza, Legua y Nación Vascas <strong>eta</strong> Las Nacionalidades, <strong>eta</strong><br />
Land<strong>eta</strong>ren Los errores del nacionalisino vasco y sus reinedios 26 edota erreferentzi<br />
garrantzitsua den Sarriaren Ideología del nacionalismo vasco, prentsa nazionalistan -<br />
alderdi jeltzalearen organo ofiziala den Euzkadi-n batipat- argitaratu artikuluen zerrenda<br />
amaigabea ezezik, Hermes bezalako aldizkariak ezagutzera emango duen artikulu sorta<br />
ahaztu gabe ere . Zalantzarik gabe lan hauek, <strong>eta</strong> aipatu ez dugun beste hainbestek, euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>ri gorputz ideologikoa ematen lagundu diote <strong>eta</strong> zentzu hon<strong>eta</strong>n, bai<br />
argitarapenen bidez baita hitzaldien bidez ere, euskal hiritarrengana iritsi diren neurrian,<br />
kontzientzia nazionalaren inguruko formazioan funtzio aipagarria jokatu dutelakoan<br />
gaude . Egindakoa arlo hon<strong>eta</strong>ra mugatzen ez baldin bada ere -ezta gutxiagorik ere-, gure<br />
ustez oso adierazgarria den zerbait nabarmendu beharko litzateke esaten ari garenaren<br />
inguruan: lan teoriko zein ideologiko gehientxoenak -hau ezin da ukatu-, nahiz denak<br />
2' Teorizazioaz hitz egiten dugu baina horrek ez du esan nahi mitoak ere bere lekua ez duenik,<br />
azken finean honek ere bere funtzio politikoa betetzen baitu . Mitoaren ezaugarri<strong>eta</strong>z <strong>eta</strong> zeregin<strong>eta</strong>z,<br />
baita maila ideologikoan ere jokatzen duen modu<strong>eta</strong>z zerbait jakiteko interesgarria iruditu zaigun lan hau<br />
aipatuko genuke : GARZIA, P . (1991) : "Mitoaren funtzio politikoaz", in JAKIN, 67 . zk . ; 89-98 .<br />
25 <strong>Euskal</strong> <strong>nazionalismoa</strong>k jasoko dituen erasoak (estaliak edo batzuk, nabarmenak besteak,<br />
foruzal<strong>eta</strong>sunaren izenean baldin badira ere) ugariak izango dira : orain arte aipatu ez ditugun adibide<br />
batzuk aipatzearren horra hor, besteak beste, bere edukiarengatik interesgarritzat jo daitekeen hainbat<br />
lan : ; OLAZABAL, J . (1918) : Errores nacionalistas y afirmación vasca . Donostia ; OLAZABAL, J .<br />
(1919) : El sufragio universal, el nacionalismo y los fueros . Donostia : Tip . Baroja ; ROYO, A . (1918) :<br />
El nacionalismo regionalista y la política internacional de España ; BALPARDA, G . (1918) : Errores<br />
del nacionalismo vasco . Madrid : Imp . J. Pueyo ;<br />
26 LANDETA, E . (<strong>1923</strong>) : Los errores del nacionalismo vasco y sus remedios. Bilbo : Impr . y<br />
lib . d e J . Santos .
238 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
euskal nortasun nazionalaren alde jardun, independentziaren aurka agertuko dira'- ',<br />
autonomiaren aldeko tesia nagusituz, hau euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren barruan hegemonikoa<br />
izateak izandako eragina azpimarratu beharko litzatekeelarik .<br />
6 .1 .3 .- Hezik<strong>eta</strong> eskolatik at<br />
Dena den, <strong>eta</strong> esandakoa euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren formulazio ideologikoan<br />
garrantzitsua izanik, ez zaigu iruditzen -kontrakoa esan zezakeen ikerk<strong>eta</strong> sistematikoaren<br />
faltan- euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren inguruko teorizazio lanak, <strong>eta</strong> hauen mamia -ez behintzat<br />
bere sakontasunean-, erraz iritsiko direnik (hitzaldien kasuan geure iritzia egokitu egin<br />
beharko genuke agian) hiritarrengana <strong>eta</strong>, bide hau gutxietsi gabe, pentsatzen dugu,<br />
kokatuta gaudeneko <strong>hezkuntza</strong> ez formala zein informalaren testuinguruan,<br />
hiritarrarengana hurbiltzeko beste estrategia batzuk izango dutela, izan dezaketen eragin<br />
zuzenagoa dela <strong>eta</strong>, garrantzi handiagoa . Izan ere, sor daitekeen -<strong>eta</strong> sortu beharrekogertuko<br />
harremana beharrezkoa zaio euskal <strong>nazionalismoa</strong>ri euskal populazioa<br />
bereganatzeko orduan <strong>eta</strong> askotan uztar daitezkeen bide ludikoak erakargarriagoak<br />
suertatuko dira ; horra hor, esate baterako, dagoeneko ezagutzen dugun<br />
antzerkiarenganako ikuspegi baikorra ("Una de las manifestaciones oformas artisticoliterarias<br />
que mnás íntimo contacto y poderosa ifluencia ejerce sobre el público y el<br />
pueblo es indudablemente el teatro . . . De ahí la importancia de su poder educativo" 28<br />
irakur daiteke Bizkaitarra-n) edota festa giroan ospatu ekitaldiak (aitzakia bat edo bestea<br />
dela -erlijio arloko erromesaldiak askotan- hamaika dira jeltzaleek antolatu erromeriak),<br />
non, adibidez, folkloreak, edo beste era bateko kultur arloko iharduerak, berebiziko<br />
funtzioa beteko duen'- ' . Baina seguruenik egunerokotasunean ezarri elkargunea<br />
(lagunekin bildu, basoerdi batzuk hartu, afariak antolatu, festak ospatu, musalditxoak,<br />
familia giroa -trazendentalagoak diren beste gauza batzuen artean, noski) dugu euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>ren eskutik erabiliko den tresnarik eraginkorren<strong>eta</strong>rikoa ; batzokiari buruz<br />
ari gara . Izan ere, batzokia, komunitate identitatea indartzeaz gain -<strong>eta</strong> komunio<br />
ideologikoa sendotzen duen heinean-, "regeneración patria" delakoa burutzeko arma<br />
27 Adibidez Land<strong>eta</strong>k euskal nortasuna sustatzeko beharra independentziaren aldeko politikaren<br />
kontra jarriko du, biak elkarezinak bailiran, autonomiaren aldeko apostu garbia eginez (LANDETA, E .<br />
(<strong>1923</strong>) : Op . cit ., 25-26) .<br />
2' GARAY, H . (1909) : "El arte como educativo social", in Bizkaitarra, 1909/11/13 .<br />
29 Chuecak dioen bezala, beste garai batean kokaturiko ikerk<strong>eta</strong>n bada ere, "<strong>nazionalismoa</strong>ren<br />
jatorri<strong>eta</strong>tik praxis <strong>eta</strong> garapen politikoari oso lotuta agertzen zaigu iharduera kultural <strong>eta</strong> ideologiko<br />
bat zeinaren arabera Nazionalismoak munduaren ikusmen orokor bat emateaz gain tokian tokiko arazo<br />
<strong>eta</strong> eztabaida ideologikoei aurre egiten saiatzen da bere ereduak <strong>eta</strong> ideiak bultzatzeko" (CHUECA, J .P .<br />
(1990) : "<strong>Euskal</strong> <strong>nazionalismoa</strong>k herri nortasunaren eraikuntzan folkloreari emandako zeregina (1931-<br />
1939)", in Cuadernos de etnología y etnografía de Navarra, 55 . zk . ; 27 . Festak nortasun<br />
kolektiboarekin, baita <strong>nazionalismoa</strong>rekin ere, duen lotura estua ulertzeko ikus HOMOBONO, J .I .<br />
(1990) : 'Fiesta, tradición e identidad local", in Ibidem ; 43-58 . ; AGUIRRE, A . (1990) : "Identidad y<br />
fiestas", in Ibidem ; 9-14 .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Aranaren ondoren 239<br />
aparta izango da, "eliza politikoaren" antzera antolatuko delarik . Batzokien zereginei<br />
buruzko Bizkaitarra-ren hitz hauek guztiz adierazgarriak direla uste dugu :<br />
"Y así como para ser buen cristiano es preciso irrita - á Cristo, . . . .<br />
así también para ser buen seguidor de Sabino y poder titularse<br />
nacionalista de conformidad con lo que él tácticamente y hasta<br />
expresamente nos exigía al aceptar su doctrina, se precisa<br />
indefectiblemente ajustar nuestra vida á la suya, que a la vez lo estaba á<br />
las leyes de la Iglesia en cuanto á Dios y á su doctrina en cuanto a la<br />
Patria"' .<br />
Jaungoikoa <strong>eta</strong> Aberria, Cristo <strong>eta</strong> Arana ; horra hor batzokien adorazio aldarea<br />
osatzen duen benerazio korpusa . Baina ez da jaurespen kontu hutsa ; dotrina onartzeaz<br />
gain, <strong>eta</strong> Arana imitatu beharreko eredutzat harturik, nazionalista izateak nahitaez bete<br />
behar diren eginkizunak ditu berarekin . Esate baterako, Aranaren hitzak gogora ekartzen<br />
dizkigun arazo honen aurrean -"una de las principales causas de la degeneración de<br />
nuestra Patria y de su situación política actual, es sin género de duda el desconocimiento<br />
que de sí propios tuvieron nuestr os antepasadosi 31 - zer egin? . Behin <strong>eta</strong> berrriro euskal<br />
nazionalismotik errepikatzen den aipatu ezjakintasunari aurre egin behar zaio <strong>eta</strong><br />
batzokia, premia honen aurrean -"laketzeko elkartea" izateaz gain-, formazio zentru<br />
bihurtuko da . Aberriaren berpiztea ahalbideratzeko akademiak <strong>eta</strong> ikasgune zentruak<br />
sortuko dira batzokien barruan euskal historia, euskara edota <strong>nazionalismoa</strong>ren inguruan<br />
militanteek beharrezkoa ikusten den formazioa jaso dezaten<br />
32 .<br />
Militantziaren gaiari -<strong>eta</strong> honen formazioaren premian- dagokionez euskararena<br />
da nagusituko den kezkarik garrantzitsuen<strong>eta</strong>rikoa 33 , ondoko deiak argi <strong>eta</strong> garbi<br />
30 "Finalidad y labores de los Batzokis" in Bizkaitarra, 1910/X/15<br />
3 ' Ibidem.<br />
3 ' Kritikaren bidez ere -kritikatzen duenagatik hain zuzen- plazaratzen da batzokiaren zeregina<br />
zien izan beharko litzatekeen : "Es de todos bien conocido que en los Batzokis no se hace labor alguna<br />
cultural ni instructiva para difundir los conocimientos de nuestra Historia ni de nuestro idioma"<br />
("EUZKELZALE" (1921) : "El Euzkera en los Batzokis", inAberri, 1921-XI-19 .<br />
33 <strong>Euskara</strong>ren aldeko kontzientizazio deiak ugariak dira, <strong>eta</strong> ez bakarrik nazionalistei<br />
luzatutakoak (ezta bakarrik nazionalistek luzatutakoak ere, zeregin horr<strong>eta</strong>n beste zenbait sektore<br />
euskaltzalek parte hartzen duelarik -zentzu horr<strong>eta</strong>n RIEV bezalako aldizkarien lana ere kontutan<br />
hartzekoa litzateke ; adibide gisa, hona hemen artikulu pare bat : MUJIKA, G . (1907) : "Euskeraren alde",<br />
in RIEV 544-547 ; LANDERRECHE, M . (1907) : "<strong>Euskal</strong>zaleen-Bilzarra", in RIEV, 429-434) . Dena den<br />
-testuinguru nazionalist<strong>eta</strong>n kokaturik-, garaiko prentsa arr<strong>eta</strong>z aztertuz gero, badago gure ustez deigarri<br />
suertatzen den zenbait alde : batetik, euskaldungoari luzaturikoak dira nagusi <strong>eta</strong> euskaldunaren<br />
kontzientzia piztea dute helburu (erdaldunei ere -"euzkotarrak" baldin badira- "heleraziko" zaie<br />
euskararen aldeko mezua, baina nahiko sinbolikoa dela esango genuke, maila ideologikoan kokatu behar<br />
dena) ; bestetik -garaiko ezina oso barneratuta dagoelako edo beste bataila batzu irabazi behar direlako
240 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
erakusten duenez : "Ekin biaŕ dogo orain <strong>eta</strong> beti geure euzkerea ikasi ai -te, esan al<br />
ikateko jeltzale bene-ben<strong>eta</strong>koak gai •a la" 34 . Eragozpenik ez da falta -ez da hau ez, ukatzen<br />
den errealitatea-, baina bere burua jeltzaletzat duenak, euskara ikasteaz gain, hau ikasi<br />
ezin denaren uste orokorrari aurre egin behar dio, <strong>eta</strong> uste horr<strong>eta</strong>n daudenei, ereduaren<br />
bidez, ezintasunari aurre egiteko gogoak <strong>eta</strong> nahiak duten gaitasuna <strong>eta</strong> indarra erakutsi ;<br />
hots, euskara ikasten duenak badu, ikasteaz gain, zeregin militanterik edota gizartera<br />
begira zuzenduriko zereginik" . Pentsa liteke -aipatu hitzak hori pentsatzeko bidea ematen<br />
dute- euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren ustez "abendea" ez dela nahikoa, nahiz <strong>eta</strong> beti<br />
"abendiaren eleaz" hitz egin . Baina badago gure ustez derrigorrez egin beharreko<br />
ñabardura bat : batzuen ustea denik ez dugu ukatuko dena den ; halere kontutan izan behar<br />
dugu euskaraz idatzita dagoena soilik euskalduna denak uler dezakeela, <strong>eta</strong> alde<br />
horr<strong>eta</strong>tik euskaldungoari helarazten zaion mezua dugu . Izan ere, euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>ren diskurtso ideologikoaren barruan, hizkuntza arrazaren itzalean geratzen<br />
da, <strong>eta</strong> euskara garrantzitsua izanik ere -diskurtso ideologikoan bederen- honi betekizun<br />
propagandistikoa ematen zaio, euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren alde jokatuko duen betekizun<br />
propagandistikoa alegia . Aipatu militanteak, abertzalea izanik, oraindik abertzaleak ez<br />
diren euskaldunengana jo behar du <strong>eta</strong>, ondorioz, ezinbestekoa da euskaraz hitz egitea <strong>eta</strong><br />
abertzalea ez den euskaldunari euskara balioa duen hizkuntza dela erakustea, bai<br />
euskaldungoaren esku dagoelako euskarari eusteko erronka, baita euskal nazionalismora<br />
aurretik, behar bada- badirudi askotan eskola arloko arazorik ez dagoela <strong>eta</strong> euskaldungoaren utzikeria<br />
dela euskarak pairatzen duen egoera negargarriaren arrazoi nagusia ; beraz . "euzkel-epel" horiei egurra<br />
eman ("JEL-ALDE" (1915) : "Euzkel-bidea", in Euzkadi . 9 . zk . ; 127-134), euskara "apaindu" -<strong>eta</strong><br />
garbitu- ("JEL-ALDE" (1912) : Euzkeraren aldez", in Euzkadi, 16 . zk. ; 278), <strong>eta</strong>b; baina batipat euskara<br />
erabili . <strong>Euskara</strong>ren erabilpenean jarrriko dira -beste edozein neurriren gainetik- itxaropen guztiak<br />
("<strong>Euskara</strong>ren erabiltzerak erakharriko ditu []besteak], Landerrecheak esango lukeen bezala -<br />
LANDERRECHE, M . : Op . citt . ; 431-) . <strong>Euskara</strong> erabili, lehendabizi -hori baita ikastolarik onena-, <strong>eta</strong><br />
ahal dena gero (BUSTINTZA, E . (1905) : "Al dana egin bea?', in Euzkadi. 4 . zk . ; 382), ahal den horr<strong>eta</strong>n<br />
euskara ikasteko zein irakasteko bide guztiak urratu behar direlarik -adibidez, <strong>eta</strong> eskolatik kanpo<br />
geratzen diren arlotan, "euskerazko albistaria" edo egunkaria (ORMETSE, P . (1917) : "Egunaria ta<br />
ikastegia", in <strong>Euskal</strong>-Esnalea, 153 . A. ; 97-100) edota postaren bidezko euskararen irakaskuntza<br />
(MUJICA, G . (1912) : "La enseñanza del euskera por correspondencia", in <strong>Euskal</strong>-Esnalea, 31 . zk. ; 86-<br />
88)- .<br />
34 "Euzkel-ikaslarijari", in Bizkaitarra, 1910/VI/25 . Ben<strong>eta</strong>ko jeltzaleak direla esateko <strong>eta</strong><br />
karlistekin ez parekatzeko esango genuke hainbat nazionalista euskaltzalek muga hori agerian utzi nahi<br />
duela -bentazko abertzaleak zeintzuk diren bereizteko seguruenik- ("¡Ut oŕtikpaltso zaŕok!" esango die<br />
Kirikiñok karlistei euskara ikasten ez dutelako -BUSTINTZA, E . (1910) : "Euzkel-Ikastolea . Institutoan",<br />
in Bizkaitarra, 1910/VI/11-) .<br />
35 Militante nazionalistaren betebehar funtsezkoen<strong>eta</strong>riko gisan planteatzen da askotan<br />
euskararen aldeko "gurutzada" antzeko zerbait -askotan ere "gurutzada" horr<strong>eta</strong>n eskolaren "frontea"<br />
kontutan hartzen ez bada ere (adibidez, ikus "JEL-ALDE" (1912) : "Euzkeraz", in Euzkadi. 8 .zk. ; 137-<br />
143) .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Aranaren ondoren 241<br />
erakartzeko tresna delako ere ; euskara ikasi "getn-ia delako" lehenengo, <strong>eta</strong> "biat- ezkua<br />
geure zabaldundiarako dalalco" gero :<br />
"Sein bai o saHago lotsatu naz geure ele edeŕa ezjakitearen, <strong>eta</strong><br />
baita gauŕ be lotsa andi-andija datorkit ar pegira, baseŕiren batera<br />
nuanian, baseŕitaŕari esateko euzko abertzalia nazala ta euzkerea<br />
eztakidala, baseritar asko dagozalako, jeltzale ixan ezaŕen erbestetm'ai<br />
aipegi txalaz begiratzen dantzenak ta erbest<strong>eta</strong>ŕatzat artzen dabe zapak<br />
erderaz berba egiten dabezan guztijak" 36 " .<br />
Jeltzaleak, jeltzale den heinean, ikaslea izan behar du (formazioa funtsezkoa da<br />
printzipio ideologikoei eutsi ahal izateko) <strong>eta</strong> jeltzale izateak fedea profesatzea baino<br />
gehiago izan behar duenez -hau da, militante izan behar duenez- irakasle funtzioa ere bete<br />
behar du (formazioa funtsezkoa da erakarri behar diren horientzako ere -arestian aipatu<br />
dugun ezjakintasunari aurre egiteko, hain zuzen-), euskarari dagokionez<br />
sinesgarritasunarena -euskaldunak ez diren jeltzalearentzat ere ba ote?- ezinbesteko<br />
baldintza delarik (eredurarekin lortuko litzateke jarraitzaileen kopurua handitzea) . Beraz,<br />
jeltzalea formatu hau ere formatzaile bilaka dadin <strong>eta</strong> horr<strong>eta</strong>rako batzokia bezalako<br />
zentruak zeregin horr<strong>eta</strong>ra egokitu, euskal gizartean <strong>nazionalismoa</strong>ren mezua zabaltzeko<br />
potentzialtasuna ikaragarri areagotuz .<br />
Edozein eran, ginahalak ez dira alderdi barruko edota alderdi inguruko<br />
espazio<strong>eta</strong>ra mugatuko ; familiak, <strong>eta</strong> honen testuinguruan egin daitekeenak (behar dena,<br />
esan beharko genuke) aparteko <strong>nazionalismoa</strong>ren alde lan militantea burutzeko aukera<br />
eskainiko du, bertan formazioak (hezik<strong>eta</strong> informalaz hitz egin beharko litzateke)<br />
jeltzaleen dotrinaren zabalkuntzarako izugarrizko garrantzia duelarik . Abeŕija<br />
aldizkarian-n argitaratuko den 'Patriotas o patrioteros i37 artikuluaren antzeko izenburua<br />
nabarmen adierazten duen moduan, gurasoek ere, abertzaleak diren heinean, badute bere<br />
seme-alabengan abertzal<strong>eta</strong>sunaren sua pizteko ardura . Ez da hau, dirudienez, gertatzen<br />
den zerbait -"Y cuántos son los padres nacionalistas que dan á sus hijos educación<br />
verdaderamente vascai 3S - <strong>eta</strong> horregatik, euskal <strong>nazionalismoa</strong>, kontrolatzen dituen<br />
.<br />
3' Ibidem . Kontutan harturik -berriro diogu- horrelako adierazpenak euskaraz hitz egiten direla<br />
pentsatu beharko dugu horrelako deialdiak, esaten duten horr<strong>eta</strong>z gain, euskalduna lan militantera<br />
erakartzeko asmoarekin luzatzen direla ; esate baterako Euzkadi aldizkarian irakur daitekeenez, <strong>eta</strong><br />
euskaldunen kontzientzia astintzeko, erdaldun "euzkotarren" eredua modu zirikatzailean erabiltzen dela<br />
esango genuke : "Egia da, gezuŕa dirudielarik, euzkeldunak motelagoak dieala erdeldun euzkotaŕak<br />
baino, esnagaitzagoak. Arana asi zarean, erdeldun euzkotaŕak lenago esnatu zituan euzkeldunak baiño .<br />
Nik dakustanez, erderaren bidez geyago esnatu dira euzkeraz baño Zer dala ta ote da? Erdeldunduak<br />
gaudelako, erdera rnroj<strong>eta</strong>raño saŕtua daukagulako ote-da?" ("JEL-ALDE" (1912) : "Euzkeraz", in<br />
Euzkadi, 13 . zk . ; 26) .<br />
"Patriotas o patrioteros?", in Abeŕija, 1908 ; 4 . zk. ; 2 .<br />
"Ibidem .
242 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (1395-<strong>1923</strong>)<br />
erakunde<strong>eta</strong>tik nahi hori egia bihur dadin saiatuko da gurasoek familiaren testuinguruan<br />
ere funtzio militantea bete dezaten . Bi hitz<strong>eta</strong>n, hau da guraso nazionalistei luzatuko<br />
zaien mezua : ben<strong>eta</strong>ko abertzaleak denbora osoko abertzalea behar du izan, <strong>eta</strong> non aurki<br />
daiteke hazi hobea familian ez bada? . Gai honek garrantzi berezia hartuko du euskarari<br />
dagokionez batipat ; familiaren testuinguruak izugarrizko pisua izango du euskararen<br />
irakasuntzarako espazio gisa <strong>eta</strong> euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren eskutik etengabekoak izango<br />
dira gurasoen kontzientziari luzaturiko deiak', errudun sentimendua pizteko sua behar<br />
baldin bada ere, ondoko adibide hon<strong>eta</strong>n Erizko-Deya-k erakusten duen bezala : "Baidŕrudi<br />
eztogula aintzakotzat ártzen euzko-gastetxu-bak euzko-eraz aztia . Bai-dirudi<br />
gurago dognda euzko-gastien adimenak aŕotz-laínuaz illandurik ikusi euzko- aigijaz<br />
aŕgi turik baño" 40 . " Euzko erara" haztea -kontutan izan kasu hon<strong>eta</strong>n ere irakurle<br />
potentziala euskalduna dela- euskara irakastea litzateke, besteak beste arrotzen sarean ez<br />
erortzeko (dagoeneko behin baino gehiagotan aipatu dugun hizkuntzaren funtzio<br />
defendatzailea) .<br />
Egia da, gurasoek eragozpen ugariri aurre egin behar diotena (kalea, seme-alaben<br />
lagunak, eskola, <strong>eta</strong>b .), baina egi borobilagoa da, ben<strong>eta</strong>n <strong>Euskal</strong> Herria <strong>eta</strong> eukara maite<br />
baldin badituzte, zeregin garrantzitsua dutena, besteak beste, etxe barruan <strong>eta</strong>, zentzu<br />
horr<strong>eta</strong>n, eragozpenak aitzaki bihurtuko dira" . Gurasoen kontzientziak astintzeari (guraso<br />
euskaldunen kasuan askoz ere gordinago) gogor ekingo zaio, aitzakiak bila ibiltzeak -<br />
eskolarena litzateke nagusiena- epeltasun barkaezina adieraziko lukeelarik -<strong>eta</strong><br />
epeltasunak ez du errukirik merezi- : "Erdera ikasten errurik baldin badago, ezarri zaioan<br />
ikaste iseari ; baña euskera azteak duan errua zurea bakar-bakarrik da, guraso . Erru<br />
onren lotsa ez dizu iñork kenduko"" . Dena den, abertzale, euskaldun edota euskaltzaleak<br />
diren gurasoek43 egin beharrekoa ez litzateke, guraso gisa, familiaren testuingurura<br />
mugatuko, hau ikusi dugunez, guztiz garrantzitsua izanik, <strong>eta</strong> gurasoak -batipat<br />
euskararen irakaskuntzaren gaiari helduz- gizarte mailan mobilizatzera deituak izango<br />
dira (irakaskuntza euskaldunaren aldeko guraso giza-mugimendua sortzeko aurren<strong>eta</strong>riko<br />
deialdiaren aurrean aurkituko ginateke), guraso izanda ere militantzia posible dela<br />
erakutsiz :<br />
' 9 "Euzkeraren Aldez", in Bizkaitarra, 1909/1116 .<br />
ao "Euzkerea ikastetxi<strong>eta</strong>n . ¡Gora "<strong>Euskal</strong>-Esnalea"!", in Euzko-Deya, 1916/IX116 .<br />
" "A los padres de familia", in <strong>Euskal</strong>-Esnalea ; 1916, 137 . zk . ; 255 .<br />
42 BIONA, G . (1919) : "¿Ikastetsea? ¡Aitzakia!", in <strong>Euskal</strong>-Esnalea, 190 . zk . ; 11 .<br />
43 Hainbat<strong>eta</strong>n euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren eskutik luzatu deiek militantziaren mugak apurtuko<br />
dituzte, baino inoiz ez "euzkotarrak" ez direnak abertzal<strong>eta</strong>sunera -edota euskaltzal<strong>eta</strong>suneraerakartzeko<br />
.
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Aranaren ondoren 243<br />
"Orain-aŕte, guraso euzkeltzaliak banakatuta ibilli dinalako,<br />
irakastola<strong>eta</strong>n euren amiari Euzkerea irakasteko eskatu daben<strong>eta</strong>n ezinixan<br />
dabe euren gurea lortu : eztautsie janononik egin . Baha euzkotaŕ<br />
gurasoak eskari ori batera egingo ba'lebe, elitxake olakorik jazoko :<br />
batasuna indaía da ta inda=a daulconari etxako eskubidia kentzen"`' .<br />
6 .1 .4 .- Familia, emakumea <strong>eta</strong> belaunaldi berriak<br />
Zalantzarik gabe familiaren markoak izugarrizko garrantzia izango du euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>rentzat, <strong>eta</strong> -hezik<strong>eta</strong>ri dagokionez- estatu, eskola, irakasle edota edozeinen<br />
gainetik egoteaz gain`15 , bere ereintzarako -egunen batean uztaro ona <strong>eta</strong> honekin<br />
aberriaren berpiztea iritsiko delakoan- lur ezin hobea izango da . Hazia gurasoek ipini<br />
behar badute ere, azpimarragarria da familiaren barruan emakumeari ematen zaion balioa :<br />
"Todo nacionalista está bien persuadido de la esencial importancia que en el avance del<br />
Nacionalismo y resurgimiento de nuestra desventurada Patria tiene la ini jer vasca" .<br />
Beraz, euskal <strong>nazionalismoa</strong>k beharrezkoa ikusiko du, funtsezkoa esango genuke -duen<br />
potentzialtasuna kontutan izanik-, emakumea nazionalista izatea familiaren esparruan -<br />
familiaren ardatza baita- . Honekin ez da emakumeak politikaz arduratu behar duenik esan<br />
nahi (hamaika aldiz errepikatuko den leloa) baina bai, batipat ama denean -"su esfera de<br />
acción" garrantzitsuena-, abertzalea izan beharra, "y para que tengamos madres<br />
patriotas, es menester que patriotas sean las jóvenes de hoy día, madres de mañana"" .<br />
Emakumearen laguntza43 beharrezkotzat jotzearekin, bereziki amak bere haurrengan duen<br />
44 "Euzko-ele- aldez . Euzkerea ikastola<strong>eta</strong>n", in Euzko Deya, 1916/X1/1 ; 1 .<br />
as Hau askotan errepikatzen den zerbait dugu, gehienbat euskal <strong>nazionalismoa</strong>k familiak<br />
irakaskuntza mota aukeratzeko duen eskubidea defendatzeko garaian . Adibide gisa, hona hemen<br />
<strong>hezkuntza</strong>z <strong>eta</strong> euskal <strong>nazionalismoa</strong>z hitz egiteko unean pertsonairik garrantzitsuen<strong>eta</strong>rikoa den<br />
Land<strong>eta</strong>ren ("Don Higinio"-ren) bi artikulu : "El maestro y la familia", in La Tarde, 1914/VIII/24 ; "La<br />
familia y la Escuela", in La Tarde, 1917/11/5 .<br />
ae "La mujer vasca y el Nacionalismo", in Bizkaitarra, 1910/X/8 . Alde horr<strong>eta</strong>tik emakumearen<br />
kontzientziari eman nahi izango zaion astindua ez da edonolakoa izango : "¿permitirá la mujer vasca la<br />
anulación de nuestra nacionalidad, su enlodamiento, su corrupción y su ignominiosa disolución, que<br />
alcanzará al espíritu de sus hijos y a la conciencia de sus hijas, . . .?" ("El euskera y la mujer", in<br />
Euzkadi, 1921/IV/23 .<br />
47 Ibidem .<br />
as "Colaboración femenina", in Bizkaitaŕa, 1910/XTI/24 . Edo gure ustez Gallastegi izan daitekeen<br />
"Ongi-Zale"-k dioen bezala, "emakumearen lanagaz uste dogit gixonarenagaz baño geure odoleko anaye<br />
geyago bioŕtuko dala geure arta ben<strong>eta</strong>koaren aldera [Euskadiren aldera, alegia]" ("¡Gora emakume<br />
abeftzaliak!", inAbeŕi, 1922/V/19) .
244 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
eragina kontutan hartuz gero 49 , euskal <strong>nazionalismoa</strong> beste erronka baten aurrean<br />
aurkituko da : emakume abertzaleak egin . Eta emakume abertzaleak egitea emakumeak<br />
euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren ikuspuntutik formatzea litzateke, helburu horrekin jaso<br />
beharreko prestakuntzak-aberriaren etorkizunari begira- belaunaldi berri<strong>eta</strong>n islada<br />
itxaropentsua izan dezan (guzti honen atzean dagoen arrazoia bat da <strong>eta</strong> hitz hauek modu<br />
ezin hobean adieraziko lukete : "Alli donde haya una mujer que aine a la Raza, allí está<br />
Euzkadi en forma de promesa 150) .<br />
Alde horr<strong>eta</strong>tik, <strong>eta</strong> gehiegi luzatu gabe, garai hon<strong>eta</strong>n sortuko den Emakume<br />
Abertzale Batzak <strong>eta</strong> honen aitzindari izango diren Liga de Jóvenes Vascas -proiektu bat<br />
izatetik ez bazen pasa ere-, El Ropero Vasco edota La Junta Nacionalista de Socorro de<br />
Nuestra Señora de Begoña izeneko erakundeek komunitate nazionalistaren birsorkuntzan<br />
(birsorkuntza ideologikoan ere, noski) emakumeak era ezberdin<strong>eta</strong>n joka zezakeen<br />
funtzioaren garrantzia agerian utziko dute, euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren historian izan duen<br />
protagonismoa -askotan ahaztu bada ere- ukatu ezin daitekeelarik, Fernándezek sl dioen<br />
bezala, bai familia arloko sozializazioari dagokionez, baita bigarren sozializazioari<br />
dagokionez ere . Hala, erakunde hauen artean garrantzitsuena den (etorkizunean izango<br />
duen eraginarengatik ere) Emakume Abertzale Batza helburu zehatz batzuekin sortuko<br />
da: besteak beste, euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren dotrina zabaldu, euskara <strong>eta</strong> euskal kulturaren<br />
alde ekin, folklore nazionalari lagundu <strong>eta</strong> eskolak sortzeko asmoari heldu'' ("esta<br />
as "Influencia de las madres", in Bizkaitaŕa, 1912/V/4 . Dena den esan behar da ez dela hau euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>n berria den irizpidea . Dagoeneko Aranak, familiaren mitifikazioaren testuinguruan,<br />
funtsezkotzat joko du emakumeak tradizioaren defentsan jokatu beharreko papera (UGALDE, M . (1993) :<br />
Op . cit . ; 32-50 ; ZABALETA, I . (1990) : "Mujer, educación y nacionalismo vasco : E .A .B . (1931-1936)",<br />
in Mujer y Educación en España 1868-1975 . Santiago de Compostela : Universidad de Santiago de<br />
Compostela ; 359-360), <strong>eta</strong> hasiera hasieratik, Carok zuzenduriko lanean azaltzen den bezala, euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong> emakumenaren parte hartzearen garrantziaz jabetuko da, eragiteko gaitasuna handia baita :<br />
"las posibilidades culturales y políticas de la intervención femenina en Euskadi, por su calidad de<br />
elemento transmisor de la lengua y de la cultura vascas, capaz llegado el caso de influir con su presión<br />
sobre los comportamientos políticos" (CARO, J . (zuz .) (1987) : "La mujer en el nacionalimo vasco :<br />
Emakume", in Historia General del Pais Vasco . Donostia : Haranburu) . <strong>Euskal</strong> <strong>nazionalismoa</strong>k<br />
emakumearen eraginean ze puntutaraino sinisten duen ikusteko, hona hemen adibide adierazgarria : "La<br />
escuela del niño está en el hogar; más hace una madre o una hermana . . .que el maestro, el técnico<br />
profesional de la enseñanza" (LARRAÑAGA, A. (<strong>1923</strong>) : "La mujer patriótica", in Aberi, <strong>1923</strong>- IV-28) .<br />
50 Ibidem .<br />
FERNANDEZ, I . (1994) : Oroimenaren hitza. Ikastolen historia 1960--1975. Bilbo : Udako<br />
<strong>Euskal</strong> Unibertsitatea / Bizkaiko Foru Aldundia : 36 .<br />
5- E .A .B . (1922) : Reglamento de Emakume Abertzale Batza", in LARRAÑAGA, P . (1978) :<br />
Emakume Abertzale Batza . La mujer en el nacionalismo vasco . Donostia : Itxaropena. Primo de<br />
Riveraren Diktadurak asmo hauek maila sinboliko batean uzten baditu ere -emakume abertzaleen partetik<br />
edozein ihaduera eraginkorra eragotzi egingo baitu-, hor daude gero 11 Errepublika garaian erakunde<br />
honek burutuko duen izugarrizko lan militantearen ardatz nagusiak .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Aranaren ondoren 245<br />
Institución se propone -esango du Abeíi-k- cultivar . . .la educación del pueblo,<br />
estableciendo cuantos organismos sean precisos para que nuestro hermanos y<br />
especialmente los niños desarrollen sus facultades en su preparación para el porvenir,<br />
dentro de un ambiente patriótico "53 ) . Baina emakumeek euren hazia ipin dezaten - <strong>eta</strong><br />
dagokien funtzioari erantzunez abertzaleak "egin"-, lehen genionaren ildotik, emakume<br />
abertzaleak egin behar dira aurrenik, <strong>eta</strong> horr<strong>eta</strong>rako "la mujer vasca ha de instruirse"" .<br />
Helburu horrekin, beste ahalegin batzuk gutxietsi gabe (Barbier, Alda edota "Libe"<br />
bezalako emakumeak, edo mende hasierako lehenengo hamarkadan Aberri aldizkaria<br />
burutzen saiatu zen lana gogoratu -baita ere Euzkadi egunkariko "Emakumea <strong>eta</strong><br />
Aberria" izeneko saila, non "Etxakin" -Errazti- <strong>eta</strong> "Tene" Mujika-ren idazkiak<br />
azpimarratu behar diren $5), Euzko-Deya-n hainbat urt<strong>eta</strong>n argitaratu "<strong>Euskal</strong>dun<br />
neskatilai" izenburupeko artikulu sorta aipatu beharko litzateke, bertan garbi azaltzen<br />
baita zein izan beharko litzatekeen emakume abertzalearen eredua56 . <strong>Euskal</strong><br />
<strong>nazionalismoa</strong>k emakume gazteen prestakuntzari emango dion garrantziaz ohartzeko<br />
adibe aparta da ; antzeman daiteke zein den berarentzat emakume ideialaren perfila,<br />
53 "Emakume Abertzale Batza . Asociación de la mujer patriótica", in Abeŕi, 19221V112 .<br />
ARISPE, J . (<strong>1923</strong>) : Crónicas femeninas . La instrucción de la mujer", in El Diario Vasco,<br />
<strong>1923</strong>/XI/I . Arispideren eritziz horr<strong>eta</strong>rako emakume irlandarrak eredu aparta eskeintzen du . Jakina denez<br />
E .A .B .-k Cumann nan Ban erakunde irlandarra hartuko du eredutzat : jakina da ere bere sorreran<br />
Gallastegik izan duen protagonismoa nabarmena dela . Garaiko iturri<strong>eta</strong>ra joez gero hona hemen E .A .B .ren<br />
sorrera iragartzen zuen ekitaldiaren beni emango duen artikulua, non sorrera horren protagonista<br />
nagusiak agertzen diren (eredu irlandarra, Gallastegi, Euzko Gaztedi, . . .) : "La mujer patriota", in Abeŕi.<br />
1922/IV/15 .<br />
n UGALDE, M . (1993) : Op . cit. ; 51-123 . Aipatu talde hori<strong>eta</strong>z gain ere gogoan izan "Asociación<br />
General Femenina Nacionalista Vasca" aurrera ateratzeko saiakera -nahiz <strong>eta</strong> arrakastatsua ez suertatu-,<br />
"Asociaciones de Señoras Vascas" izenekoak edota E .A.B . sortu ondoren C .N .V-ren eskutik -nahiz <strong>eta</strong><br />
proiektu honek etorkizun handirik ez izan- etorriko den "Emakume Azarri Bazkuna" .<br />
: .<br />
. .<br />
. . .<br />
sa Hona hemen, sailari hasera emango dion artikuluaz gain ("Euzkaldun neskati 1 ai", 1916 ; 16 .<br />
zk . ; 8) Euzko-Deya-n argitaratu beste batzuk (ikus daitekeenez tituluak oso adierazgarriak dira) :<br />
"Etxekandera onaren ereduba", 1917, 21 . zk., 5-6 ; "Ekadun txikijak", 1917, 22 . zk ., 4 ; "Neskatileredubak",<br />
1917/11/1, 3 ; "Neskatil on-onaren ereduba", 1917/III/1 ; 4 ; "Etxe ardurea", 1917/IX11, 6 ;<br />
"SATARKA" : "Maita zazu zure izkuntza", 19181XII/1, 6 . Hona hemen ere "Tene"-k "Emakume <strong>eta</strong><br />
aberria" sailean argiratu artikuluak biltzen dituen liburua, non gai nagusiak erlijio, ohiturak <strong>eta</strong> euskara<br />
diren : MUJIKA, R . (<strong>1923</strong>) Mirez : Itziar ï idazkiak <strong>eta</strong> olerkiak Zornotza : Jaungoiko-Zaleren Irarkola<br />
Baita ere berak idatzitako beste zenbait artikulu (titulu adierazgarriak hauek ere) : MUJIKA, R . (1922) :<br />
"Dantza nastua dala ta", in Euzkadi, 19221X/29 ; MUJIKA, R . (<strong>1923</strong>) : "Ama", in Gure Herria, 3 . zk . ;<br />
62-64 . Amaitzeko emakume abertzale batzuen eskutik ailegatu zaigun helburu propagandistikoformatibo<br />
nabarmena duen hainbat antzerki ere aipatuko dugu : MUJIKA, R . (1922) : Nekane edo<br />
neskutzaren babesa . Zornotza : Jaungoiko-Zale'ren Irakorlea ; ERRAZTI, K . (1911) : "Gabon'go gotzon<br />
bat", in E :zzkadi, 8 . zk ; 295-298 . ERRAZTI, K . (1911) : "Bakaldun aurreguna", in Eukadi, 8 . zk ; 463-<br />
466 . ERRAZTI, K (1912) : "Neguko Loreak", in Euzkadi, 9 zk . ; 459-460
246 <strong>Euskal</strong> Nazioualisuzoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
ezaugarrik nagusienetik hasi (ama, emaztea, kristaua, bere haurrei euskara irakatsiko<br />
diena, ohitura garbiak gordeko dituena, arrotzen hitz gozoen sarean eroriko ez dena -<br />
arrazaren zaindaria, hitz batean esanda-, . . .) <strong>eta</strong> azkeneko ezaugarri "sinpleenak" ere<br />
(senar egokia -kristaua, "euzkotarra", abertzalea, euskalduna ahal baldin bada, <strong>eta</strong>b .aukeratu,<br />
txukuna izan, behar bezalako janzkera erabili, animaz <strong>eta</strong> gorputzez garbia,<br />
festak giro kristau zein esukaldunean egokitu -otoitzak, kantak, <strong>eta</strong>b .) kontu handiz<br />
zehaztuko direlarik . Helburua, berriro diogu, emakume abertzaleak formatu <strong>eta</strong> hauek<br />
duten funtsezko zeregin<strong>eta</strong>rako prestatzea da : euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren zabalkundea <strong>eta</strong>,<br />
ondodorioz, aberriaren berpiztea .<br />
Emakume abertzalea dagoen lekuan Euskadi promesa gisa agertzen bada, jakina,<br />
euskal <strong>nazionalismoa</strong>k belaunaldi gazteengan duen itxaropena da agerian geratzen dena .<br />
Alde horr<strong>eta</strong>tik haurrek zein gazteek duten garrantzia begien bistakoa da <strong>eta</strong> antzeman<br />
daitekeenez, koletibo horiei dagokienez, jeltzaleen ardura ez dela edonolakoa<br />
(enborraren ardazka berriak lirateke) . Hemen ere, laburbilduz, prentsaren bidezko<br />
hezik<strong>eta</strong>k bere lekutxoa izango du, helburu nagusia biharko abertzalea formatzea izanik .<br />
Hor non dugun, adibide batzuk aipatzearren, haurrei begira argitaratu zenbait artikulu ;<br />
eskolak duen hainbat hutsune nabarmenki agerian uzteko nahiean edo - beraz, formazioa<br />
eskaintzearena nahiko maila sinbolikoan geratuko litzateke (hau egin baino esandakoa<br />
lukete helburutzat)- Belaustegigoitia57 bezalako pertsonaia aurki daiteke Bizkaiko<br />
geografiaren inguruko edukiak dotrina moduan azalduz, edo <strong>Euskal</strong>-Esfialea bezalako<br />
aldizkaria, zeinek euskarak edozer gauza ("lutelestiya" -geografia- edota "edestiya" -<br />
historia- esate baterako) irakasteko duen gaitasuna frogatu nahiko duen` . Nahiz <strong>eta</strong><br />
horrelako saiakerak gutxietsi ez, oraindik haurra den etorkizuneko abertzale horr<strong>eta</strong>n<br />
pentsatuz eginiko lantxoak azpimarratu nahi genituzke : horra hor, adibidez, prentsa<br />
nazionalistak, haur horien formazio abertzalea helburutzat duelarik -"egi ,namintsu<br />
onurakoŕak zuben bijotzotan josteko, erotan azi ona, bere aldijan garau eungoitza<br />
dakafkena ere Teko", alegia-, plazaratuko dituen "Abeŕijaren iraslia iS9 bezalako titulu<br />
i 7 BELAUSIEGIGOITTA, F . (1914) :"Bizkai-Luteliztija", in Euskadi, 4. zk. ; 201-203 . Artikulua<br />
Belaustegi'tar Pantzeska batek sinatzen badu ere uste dugu Belaustegigoitiarena dela (izan ere honen lan<br />
asko <strong>eta</strong> asko beste izen batzuekin agertzen dira) . Bestalde, nahiz <strong>eta</strong> liburua ezezaguna izan, badirudi<br />
Belaustegik oinarrizko geografiari buruzko liburu bat idatzi zuela euskaraz Bizkaiko Diputazioak<br />
(bertako Irakaskuntza Publikoko Batzordeak, hobeto esanda) hala aginduta bere esku zeuden eskol<strong>eta</strong>n<br />
erabiltzeko (ARBIEN, G . : "Algunos apuntes sobre el pensamiento pedagógico de Federico<br />
Belaustegigoitia", in H .E . (1989) : Federico Belaustegigoitia 1876-1947 . Gasteiz : Arabako Foru<br />
Aldundia ; 72-73).<br />
58 "E.E ." (1917) : "Umeentzat ikasgayak", in <strong>Euskal</strong>-Esnalea, 155 . zk. ; 135-138. Hemen edukiak<br />
dotrina gisa azaltzen dira ere .<br />
"' OMABEITIA, K . (1915) : "Mutiko-neskatuai . Abehjaren iraslia", in Euzkadi, 11 . zk . ; 202-206 .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Aranaren ondoren 247<br />
adierazgarridun ipuinak, dagoeneko aipatu "Etxakin"-enakGO edota "Tene"-renak61 , bi<br />
izanik -ezin zitekeen beste modu batean izan- ardatz nagusiak : Jaungoikoa <strong>eta</strong> aberria .<br />
Baina beharbada haurrei begira -<strong>eta</strong> euskal haurrak nazionalismora erakartzeko asmoz,<br />
haurrak ere mugimendu nazionalistan parte har dezan- egindako saiakera "Juventud<br />
Vasca" dalakoak burutuko duena da ; erakunde horrek, euskal haurr<strong>eta</strong>z kezkaturik, haur<br />
horiek babestu, antolatu <strong>eta</strong> zuzentzeaz gain, haurren formazioaz arduratzeko asmoa<br />
azalduko du, horr<strong>eta</strong>rako elkarte batean bildu nahiko dituelarik . Elkarte horrek -<br />
"mendigoxale Txiki" izena edo hartuko luke G2- euskal haurren hezik<strong>eta</strong> nazionalista<br />
izango luke helburutzat ; hots,<br />
"Se procuraría, ante todo, una educación sólida y religiosa. Que los<br />
niños vayan conociendo el Euzkera, los cantos y composiciones euzkéricas,<br />
así como la historia del País Vasco y de los hombres de irás valía que ha<br />
dado esta nuestra amada Patria, para que conociendo bien lo suyo,<br />
aprendan a amarlo y defenderlo" .<br />
"Juventud Vasca" aipatu dugunez, ezin da ahaztu euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren<br />
gaztediak, sektore dinamikoena seguruenik, formazioaren ikuspegitik aurrera ateratako<br />
lana, bai euskal gaztediari begira, <strong>eta</strong> bai <strong>Euskal</strong> Herriko populazio osan begira ere<br />
buruturikoa(esate baterako, <strong>eta</strong> ikusi ahal izan dugunez, emakumeei <strong>eta</strong> haurrei begira) .<br />
Bizkaitarra-k dioenez, "Juventud Vasca" erakunde "perfektoa" izatera iritsiko da <strong>eta</strong><br />
"presta a sits asociados tantos medios de educación [que] ha entrado en el periodo que<br />
podríamos llainarlo de agitación mental" . Bide honek euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren<br />
mesed<strong>eta</strong>rako jokatuko duen izugarrizko makinaria osatuko dute . Jakina denez, Euzko<br />
Gastedik "Círculo de Estudios Vascos" delakoa sortuko du, ikastearena nazionalismora<br />
doan bidea izan daitekeelakoan -ideologia nazionalistaren hazia ernagarri suerta dadin,<br />
formazioarena herria esnarazteko bidea baita-, azkeneko helburua (horrekin lotura duena,<br />
edozein eran), Caminok <strong>eta</strong> Guezabalek dioten moduan, sortu beharreko unibertsitate<br />
librearen oinarriak eraikitzea litzetekeelarik65 . Berak ere sortu antzerki zentroak -"Centro<br />
G0 ERRAZTI, K . (1914) : Artesa? Umientzako iptdiak . Bilbo : Grijelmo .<br />
G1 MUJIKA R . (1922) : Nekane edo neskutzar•e n Babesa (Umientzako ipuina, antzerki eraz) •<br />
tenek idatzia . Zornotza : Jaungoiko-Zale .<br />
62 "DINDIRI" (1921) : "Movimiento nacionalista . Por nuestros niños", in Abeŕi, 1921/X/15 .<br />
63 JUVENTUD VASCA (1921) : "Movimiento nacionalista . Por nuestros niños", in Abeŕi,<br />
1921/IX/24 .<br />
6J "Organización perfecta", in Bizkaitarra, 1910/X/8 .<br />
` CAMINO, l .; GUEZABAL, L . (1991) : Op . cit . ; 52-54 . Besteak beste -"Círculo de Estudios<br />
Vascos"-ek antolaturik- gai hauen inguruko eskolak eskainiko dira : Nazionalismoa, Bizkaiko Historia<br />
<strong>eta</strong> Bizkaiko Geografía .
248 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
Dramático Vasco" izenekoak, hain zuzen-, berna ez den "Teatro Nacional" delakoaren<br />
testuinguruaren filosofiaren barruan, propaganda arma gisa j okatuko du" <strong>eta</strong> "Euskeltzale<br />
Bazkunak" -hau ere "Juventud Vasca"-k sortutakoa- alderdi jeltzaleko afiliatuak euskara<br />
ikasteko <strong>eta</strong> zabaltzeko tresna izango da GI ("Euskeltzale Bazkuna", euskarako eskolak<br />
antolatzeaz gain, hemen ikasle potentziala zein den kontutan harturik, guztiz<br />
tnteresgamtzat hotzen dugun beste zerbait ere egingo du : euskerako eskolak<br />
irakasleentzat antolatu G8 ) .<br />
Euzko Gaztediren ihardueraren barruan <strong>hezkuntza</strong>ri bere forma ezberdin<strong>eta</strong>n"<br />
ematen zaion garrantzia ze punturaino den handia antzemateko -<strong>eta</strong> honekin bukatuko<br />
genituzke erakunde honi eskainitako lerro hauek-, 1919an (hemen eratuko da Euzko<br />
Gaztedi Batza) <strong>eta</strong> 1920an ospatu asanblad<strong>eta</strong>n hartutako akordioak ikusi besterik ez<br />
dago : besteak beste, euskal emakumeen artean kultura nazionalista bultzatu, helburu<br />
propagandistikodun ikas-elkarteak <strong>eta</strong> liburutegi ibiltariak sortu, haurtzaroari begira lan<br />
egin <strong>eta</strong> euskararen alde jardun, militanteentzat ikastaroak <strong>eta</strong> dotrina nazionalista<br />
zabaltzeko hitzaldiak antolatu, . . . ; 1919ko asanbladan, <strong>eta</strong> -aurrekoan hartutako erabakien<br />
antzeko<strong>eta</strong>z gain- eskolak sortzearen alde borrokatu 1920koari dagokionez -hemen ere<br />
formazio nazionalistarena <strong>eta</strong> emakumearena ditugu gai-izarrak-" .<br />
6.2.- Jaungoikorik gabeko eskolarik ez<br />
Estatu espiniararen markoan, nabarmena izango da liberalismoak arian-arian<br />
hartuko duen indarra ; halaber, ezin da ukatu, gu aztertzen ari garen garai honi<br />
dagokionez, katolizismoak Errestaurazio delakoaren eszenatokia betetzen ez duenik.<br />
Arestian ikusteko aukera izan dugunez, jokuan dagoena Estatu-Nazio espainiarraren<br />
eraikuntza prozesua da -liberalismoak bultzatuko duen prozesua , hain zuzen- <strong>eta</strong>, tartean<br />
ss Iharduera honen eduki ideologikoaz jabetzeko, antzeztuko zen zenbait lan aipatzearren hona<br />
hemen hori<strong>eta</strong>ko batzu : Bide Onera, Eztakijanari Irakatsi, Gure erriaren aldez, Alma Vasca, ¿Me<br />
caso?, Euzkadi sin Patria, Gora Jel, Aberrijagatik, edota ezagunak ditugun Sasi Eskola <strong>eta</strong> Pasa de<br />
Ckimbos (Ibidem . ; 58-63) .<br />
11 "En la Juventud Vasca", in Bizkaitarra, 1910/IX124 .<br />
G3 CAMINO, I . ; ELGUEZABAL, L . : Op . cit . ; 64-65 .<br />
G 9 Hemen ez dugu ezer esan folklore zein kirol arloko iharduerak duen garratziaz . Hor ere<br />
"Juventud Vasca" oso dinamiko agertzen zaigu -gogaratu, esate baterako, Mendigoizaleen<br />
protagonismoa-, <strong>eta</strong> garbi ikus daitekenez eguneroko bizitzaren azkeneko txokoa ere <strong>nazionalismoa</strong>z blai<br />
eginda ikusi nahi du euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren sektore gazte honek, <strong>hezkuntza</strong> informalaren esparrua bere<br />
iharduera politikoaren ardatzik nagusien<strong>eta</strong>rikoa bilakatuz .<br />
70 Ibidem . ; 47-5 1 . Lan hon<strong>eta</strong>n eranskin gisa Euzko Gaztedik bere historian zehar izan dituen<br />
arautegiak plazaratzen dira <strong>eta</strong> erakunde horrek <strong>hezkuntza</strong> arloan egindako lana aztertzeko zein bere<br />
irizpide ideologiko-formatibo nagusiak zeinzuk diren ezagutzeko material ezin hobea delakoan gaude .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> ir -akaskuntza,-en arazoa Aranaren ondoren 249<br />
arrazoi filosofiko, politiko zein sozialak ukatu ezin daitezkeelarik, Elizaren hegemonia<br />
eragozpen izugarria bilakatuko da . Ondorioz, erakunde horren aurkako borroka,<br />
halabeharrez, ezinbestekoa bihurtuko da ; are gehiago, erreakzionariotzat hartua izango<br />
da liberalismoaren aldetik kili-kolo dagoen konkista -hots, Estatu modernoaren sendotze<br />
prozesua- arriskuan jar dezakeen edozer <strong>eta</strong> Eliza izango da, hain zuzen, "erreakzioaren"<br />
ikurrik garrantzitsuena . Bestalde, Elizak -era askotako arrazoiak erabiliko dituelarik<br />
(tarteka oso "zorrotzak" direnak ere, esate baterako, liberalismoaren "pekatua")- ez du,<br />
inondik inora, bizitza politikoan duen presentzia galdu nahiko <strong>eta</strong>, edozein arazo dela ere,<br />
bere irizpideak markatu nahi izango ditu, Estatuaren aurrean bada ere . Hitz batean<br />
esanda, Estatu-Nazio espainiarraren eraikuntza prozesuaren testuinguruan Estatua <strong>eta</strong><br />
Elizaren arteko gerra piztuko da, <strong>eta</strong> luzaroan iraungo duen gatazka honek izango du,<br />
nola ez, bere isalada <strong>hezkuntza</strong>ren arloan .<br />
6 .2 .1 .- Estatua <strong>eta</strong> eskolaren sekularizazioa<br />
Liberalismoak -beste askoren artean Ruiz-ek 7 ' dioen moduan- ez du, jada ongi<br />
dakigunez, irakaskuntza sekularizatzeko duen asmoa izkutatuko ; izan ere (beste era<br />
bateko planteamendu ideologiko-dotrinarioak, oriangoz behintzat, alboratuz)<br />
irakaskuntzaren sekularizazioa ezinbestekoa suertatuko baita <strong>hezkuntza</strong>-sistema<br />
nazionala eraiki nahi izanez gero, <strong>eta</strong> -ondo asko dakigun bezala- hau zutaberik<br />
funtsezkoen<strong>eta</strong>rikoa dugu Estatu-Nazioa eraikitzeko garaian . Elizak, bere aldetik -<strong>eta</strong><br />
beste askoren artean arlo hon<strong>eta</strong>n ere dituen pribiliegioak gorde nahiean- "Estado<br />
docente" delakoaren aurka gogor joko du, irakaskuntzaren zuzendaritza berarentzat<br />
aldarrikatuz72 . Jakina denez, <strong>hezkuntza</strong>-sistema oinarrizko tresna da Estatuarentzat<br />
hiritarrak bere ikuspegi ideologikoen arabera forma daitezen ; ondorioz, <strong>hezkuntza</strong> arloan<br />
duen kontrola ziurtatzeko borondatea areagotu egingo du, horr<strong>eta</strong>rako edozein eragozpen<br />
zein interferentziari -<strong>eta</strong> Elizarena ez da txikien<strong>eta</strong>rikoa- aurre egingo diolarik . Alde<br />
horr<strong>eta</strong>tik, gizartearen sekularizazio prozesua oinarrizkotzat hartuko du Estatuak, bere<br />
lehentasun nagusien<strong>eta</strong>riko bilakatuz . Nahitanahiez, oraintxe bertan genioen moduan,<br />
Estatua <strong>eta</strong> Elizaren arteko gatazka -bortitza izango den gatazka <strong>eta</strong> ondorio<br />
garrantzitsuak izango dituena, hain zuzen- piztuko da, lehenengoak bigarrena bere<br />
menpe eduki behar duela uste baitu . Irakaskuntzari dagokionez, sekularizazioaren<br />
inguruko planteamentuak ez dira batere berriak izango -dagoeneko XVIII . mendekoak<br />
dira gai honi buruz ditugun lehenengo berriak- baina Estatuaren eragina XIX. mendetik<br />
aurrera agertuko zaigu nabarmenki, Moyano lege ezagunak -Estatu espainiarreko<br />
<strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalaren zutabe nagusia- <strong>eta</strong> lege honen garapenak diogunaren<br />
froga argia eskaintzen digutelarik. Elizak irakaskuntzaren askatasunaren printzipioa<br />
erabiliko du berari itzala egingo dion Estatuaren hegemonia ahultzeko asmoz ; geroztik<br />
indar politiko konfesionalek (jeltzaleak barne) printzipio hau -funtsezkotzat hartuko<br />
71 RUIZ, C . (1991) : Escuela y religión . Valencia : Nau llibres ; 208 .<br />
72 Ibidem ; 163-166 .
250 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
dutena- lau haiz<strong>eta</strong>ra zabaldu <strong>eta</strong> bere defentsa sutsua egingo dute . Zein da mahai gainean<br />
dagoen arazoa? ; besteak beste, garrantzitsuen<strong>eta</strong>rikoa irakaskuntzaren<br />
monopolizazioarena dela esango genuke . Eta, nahiz <strong>eta</strong> beste arrazoi mota izan hor<br />
dantzan ari dena, plazaratzen den irakaskuntzaren monpolizazioaren arazoa azpimarratu<br />
nahi dugu, hau baita, <strong>hezkuntza</strong>-sistema zentralizatu zein uniformearen eraikuntzarako<br />
ezinbesteko baldintza .<br />
Esandakoarekin -badaezpada, atera daitekeen ondorio okerra baztertu behar<br />
delakoan gaude- ez dugu Elizak espainiar nazioa onartzen ez duenik adierazi nahi, ezta<br />
gutxiagorik ere . Estatuaren irakaskuntza arloko monopolizazioa gaitzetsiko du, besteak<br />
beste, Estatuarekiko menpekotasun egoerara bultzatzen duelako, berarentzat jasangaitza<br />
den egoera arbuiagarria . Elizarentzat, esate baterako, oso kezkagarria izango da Estatuak<br />
oinarrizko irakaskuntza derrigorrezkoa izan dadin hartutako erabakia zein emandako<br />
agindua, Estatuak ez baitu -Elizaren ustez-, <strong>eta</strong> hala behar izanez gero soilik, zeregin<br />
osagama besterik (irakaskuntza arloan Estatuak ezarri nahi duen kontrolak arbuioa<br />
sortarazten du Elizarengan -honek ez du kontrol politika hori ontzat emango-), <strong>eta</strong><br />
muturra sartzez gerotan eskola ez katolikoen kontra egin beharko luke (omen) . Antzeman<br />
daiteke, nahiz <strong>eta</strong>, esan bezala, Elizak Estau-Nazio espainiarra zalantzan ez jarri, Elizaren<br />
jarrerak eragin nabarmena izan dezakeela, Estatuaren kontrola kolokan jartzen duen<br />
heinean, Estatua eraikitzen saiatzen ari den <strong>hezkuntza</strong>-sistemaren ahultasunean . Dena<br />
den, gauzak bere lekuan uzteko asmotan edo, Y<strong>eta</strong>norekin 73 batera, zera esango genuke :<br />
Eliza Antzinako Erregimenaren likidazio prozesutik zeharo traumatizaturik atera dela <strong>eta</strong><br />
gizartea berkonkistatzeko asmotan -bide politikoak behin porrota egin ondoren"<strong>hezkuntza</strong><br />
arloko bidea egokien<strong>eta</strong>rikoa suertatzen zaiola . Alde horr<strong>eta</strong>tik, Estatu<br />
liberalaren ahultasuna -berez, beste inolako etsairen beharrik gabe, erakusten duen ezina<br />
nabarmena da- areagotu egingo da Elizaren sendotzearekin batera . Honen froga garbia<br />
honako errealitate honek eskainiko luke : Europako beste herri batzu<strong>eta</strong>n gertatzen ez den<br />
bezala, espainiar Estatuko Elizak ez du bakarrik bere zentruak -askatasunaren zein<br />
pluraltasunaren izenean75 - zuzentzeko eskubidea aldarrikatuko, irakaskuntzaren kontrola<br />
73 YETANO, A. (1988) : La enseñanza religiosa en la Espafia de la Restauración (1900-1920) .<br />
Barcelana : Anthropos ; 33-35 .<br />
,a Honekin, esan beharrik ez dago, ez dugu Elizak -ikusteko aukera izango dugun moduanpolitikaren<br />
munduan eragingo ez duenik adierazi nahi ; Elizaren presentzia -ezkutua batzutan,<br />
nabarmenagoa best<strong>eta</strong>n- uka ezina da Estatu espainiarreko politikaren eszenatokian .<br />
` Bide batez esan dezagun zein den,irakaskuntzari dagokionez, Elizak duen askatasunaren<br />
ikuspegia; irakaskuntzaren askatasuna bai, baina egia, <strong>eta</strong> egia soilik (berea, noski), irakasteko<br />
askatasuna (alde horr<strong>eta</strong>tik -adibide adierazgarri bat aipatzearren- Leon XIII .aren Libertas<br />
praestantissinmun entziklika ospetsuak (1888) ez du zalantzarako biderik ematen ; askatasunari buruzko<br />
ikuspegi zeharo autoritarioa) .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Aranaren ondoren 251<br />
baizik . Hots, ez da bakarrik bere eskol<strong>eta</strong>z arduratuko, laikotzat hartzen den<br />
irakaskuntzaren kontra ere egingo du ; Estatuak, bere aldetik,<br />
"tiene . . . el deber de admitir 3, de amparar su intervención<br />
[Elizarena, alegia] en la enseñanza de todos los establecimientos docentes,<br />
no pernnitiendo ninguno de carácter laico,ni menos aquellos en que se da<br />
una enseñanza contraria a la doctrina católica"' 6 .<br />
Alde horr<strong>eta</strong>tik eragina izan badezake ere, azpimarratu behar da eskola laiko zein<br />
eskola "neutroaren" (eskola ez konfesionala litzateke hau) aurkako borroka maila<br />
ideologikoan emango dela . Ruiz-ek` argitzen digunez, Elizak bere egonezina <strong>eta</strong> kezka<br />
agerian utziko ditu nahiz <strong>eta</strong> eskola mota hauen kopurua oso txikia izan, <strong>eta</strong> beraien<br />
aurkako erasoa, Estatuaren <strong>hezkuntza</strong> arloko politikaren norabidea zein izan zitekeen<br />
ikusirik, etorkizun "beldurgarriari" begira burutuko den erasoa dugu (zalantzarik gabe,<br />
Puelles-ek 7S azpimarratzen duenez, Estatu frantsesak bizi duen giroak <strong>eta</strong> honek sortzen<br />
duen beldurrak eragin nabarmena izango dute) . Hau nabarmena izanik Errestaurazioko<br />
lehenego urte<strong>eta</strong>n, esan daiteke ere-Y<strong>eta</strong>nok eginiko lan sistematikoan oinarriturik- Eliza<br />
ez dela ahulduko XX . mendeko lehenego bi hamarkad<strong>eta</strong>n (gu aztertzen ari garen<br />
epealdian, hain zuzen ere) ; are gehiago, gero aipatuko dugun burgesiarekin loturiko<br />
zenbait arrazoi dela medio, irakaskuntza publiko sekularraren eredua ez da indarrez<br />
gauzatuko <strong>eta</strong>, aldiz, indar klerikala -tarteka kolpe gogorrak jaso izan dituenik ukatu gabe<br />
ere- gehiago finkatuko da" .<br />
Beraz -berriro diogu-, beste ezertaz baino borroka ideologikoaz hitz egin<br />
beharrean gaude, gordintasun maila izugarria izango duen gatazka edozein eran . Eta<br />
borroka horren testuinguruan kokatu behar da egin eskola laiko zein neutroen arteko<br />
identifikazioa . Elizak ez du bakarrik eskola laiko militanteen aurka joko -eskola hauek<br />
erlijioarekiko jarrera erasotzailea erakus dezaketen neurrian- ; irakaskuntza<br />
konfesionalaren kontra agertzen diren eskolen aurka ere, nahiz <strong>eta</strong> -jarrera neutrala<br />
erakusten dutelarik-erlijioaren kontra jo ez. Erlijio arloko neutraltasuna laizismoarekin<br />
nahastuko da <strong>eta</strong>, zentzu horr<strong>eta</strong>n, Elizak ez du eskola neutroarentzat lekurik ikusiko, ez<br />
baitago, bere ustez, neutralki agertzeko aitzakiarik : balizko eskola neutroa, nahitanahiez,<br />
76 1894an Tarragonan izandako "IV Congreso Católico Español" delakoan Alvarez del<br />
Manzanoren hitzak ditugu hauek <strong>eta</strong> Y<strong>eta</strong>nok bere lanean aipaturikoak (YETANO, A . : Op . cit . ; 34) .<br />
i7 RUIZ, C . : Op . cit. ; 183 .<br />
73 PUELLES, M . (1986) : Op . cit . ; 257 .<br />
79 YETANO, A . : Op . cit . ; 13 . Esan behar da, nahiz <strong>eta</strong> Elizak irakaskuntzaren askatasuna<br />
arriskuan ikusi, hau indarrean dagoela XX . mendearen hasieran oinarrizko irakaskuntzari dagokionez ;<br />
bigarren irakaskuntzan nahiko mugatua da <strong>eta</strong> unibertsitate mailan ezin da usaitu ere (ikus GARCIA, V .<br />
(1980) : La educación en la España del siglo XX. Madrid : Rialp ; 140-141 .
252 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
eskola ateorantz doa 80 (kontutan hartzeko zerbait dugu hau, izan ere -kopuruaren aldetik<br />
eskola laikoaren "arriskua" hutsaren hurrengoa izan arren <strong>Euskal</strong> Herrian`- jeltzaleek<br />
diskurtso beretsua erabiliko baitute) .<br />
Aipatu borroka ideologikoaren testuinguruan azpirnarratu beharko litzateke<br />
arestian nabarmendu dugun irakaskuntzaren monpolizazioaren inguruan eman diskurtso<br />
aldak<strong>eta</strong> . Esan bezala, Elizak Estatuaren monopolizazioaren aurka joko du ; baina XIX .<br />
menderarte irakaskuntzaren monopolioa izan <strong>eta</strong> galdu duen Elizak ezin du -ezta ere<br />
indar katolikoek- dagoeneko berarentzat aldarrikatu, Estatuaren monopolizazioaren aurka<br />
egiteko beste printzipio nagusi bati helduko diolarik . Lehen, Elizak irakaskuntzaz<br />
arduratzeko zuen eskubidea defendatzeko, argudiorik garrantzitsuena ebangelioak<br />
agintzen zuen horr<strong>eta</strong>n aurki baldin bazitekeen ere ("Joan isundu zabalera <strong>eta</strong> irakatsi<br />
. . . "), orain -Puelles-ek82 hain argi azaltzen duen bezala- familian aurkituko du "Estatu<br />
dozente"-ri gerra egiteko aitzakia baliogarria : irakasteko eskubidea familiari omen<br />
dagokio, bera baita horr<strong>eta</strong>rako legitimaturik dagoen erakunde bakarra . Elizaren<br />
monopilioa defenda ezina den momentuan horra hor Elizak, <strong>eta</strong> berarekin indar<br />
katolikoek (jeltzaleek ere), ezkutuan gordetzen duten karta . Familia litzateke irakaskuntza<br />
askatasunaren funtsezko oinarria ; familiak, <strong>eta</strong> familiak soilik, du bere seme-alaben<br />
hezik<strong>eta</strong> nolakoa izango den erabakitzeko eskubidea . Familiaren eskubide hau -<strong>hezkuntza</strong><br />
formalaren arloan- irakaskuntza pribatuak bakarrik ziurta dezakeenez (<strong>eta</strong> esan beharrik<br />
ez dago noren esku dagoen irakaskuntza pribatua), hau Estatuaren kontrolpetik at<br />
mantendu beharrean dago . Horrela, irakaskuntza askatasunaren izenean, Elizaren zein<br />
familiaren eskubideak aldarrikatuko dira Estatuak irakaskuntza arautu <strong>eta</strong> kontrolatzeko<br />
duen nahiari, liberalismoaren erronkarik nagusien<strong>eta</strong>rikoari, alegia, mugak ipintzeko<br />
asmotan.<br />
6 .2 .2 .- <strong>Euskal</strong> <strong>nazionalismoa</strong> <strong>eta</strong> erlijio arazoa<br />
Eta zeintzuk dira -dagoeneko zerbait aurreratu badugu ere- guzti honen inguruan<br />
euskal naizonalismoak dituen plantemendu nagusiak. Lehenik <strong>eta</strong> behin, esan dezagun<br />
beste edozerren gainetik -defendatzen duen aberriaren gainetik ere- katoliko jaio zen<br />
alderdi jeltzalea katoliko izateari eutsiko diola, bai fedez <strong>eta</strong> bai militantziaz ere .<br />
Sinismen kontua baino gehiago den katolizismo sutsuak ez du ikuspegi laiko edota ez<br />
konfesionalaren hazia ernetzen utziko mugimendu nazionalistaren lurrean, sortuko diren<br />
txinpartak segituan itzaliko direlarik . "Partido Nacionaslita Liberal Vasco" izenekoa,<br />
80 RUIZ, C . : Op . cit . ; 184-185 .<br />
8' Esate baterako ez da I .L .E . edota "Escuela Moderna" bezalako esperientzia garrantzitsurik<br />
ezagutzen. Dena den, lehenago esan dugun bezala, Esatu espainiarrean ere eskola laikoaren presentzia<br />
oso eskasa da <strong>eta</strong> Ruiz-ek dioenez -aipatu dugun Y<strong>eta</strong>no-ren tesiarekin bat- gai horren inguruan sortu<br />
eztabaida sutsua "puztua" izan zen (RUIZ, C . : Op . cit . ; 187) .<br />
8' PUELLES, M. : (986) : Op . cit. ; 259 .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Aranaren ondoren 253<br />
"Partido Nacionalista Republicano Vasco" delakoa edota "Unión Federal Nacionalista<br />
Republicana" alderdia -Ulaciaren protagonismoa <strong>eta</strong> Azlratasrnta egunkaria erreferentzia<br />
nagusiak direlarik- euskal <strong>nazionalismoa</strong>ri ikutu liberala emateko ahaleginak antzu<br />
suertatuko dira" . Besteak beste, euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren "maketismoari" zein<br />
"vaticanismoari" aurre egin nahi izango dion ametsak -ANVren sorrerarekin neurri handi<br />
batean gorpoztuko dena, hain zuzen"- ez du loratzerik izango katolizismo sutsuaz -eguna<br />
banatzeari ere ekingo zaio- ongarriztaturiko euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren baratzean . Hitz<br />
batean esanda -<strong>eta</strong> jeltzaleen irizpide mugiezina dela esango genuke- euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong> katolikoa da edo ez dago euskal nazionalismorik, <strong>eta</strong> alderdi abertzalea<br />
konfesionala da edo ezin daiteke nazionalistatzat har ; are gehiago, bere burua euskal<br />
nazionalista gisa aurkezten duen alderdi ez konfesionala -<strong>eta</strong> nahikoa da, laikoa izan gabe<br />
ere, ez konfesionala izatearekin- erlijoaren etsaia izateaz gain -<strong>eta</strong> horregatik hain zuzen<br />
ere- aberriaren arerioa ere bada .<br />
Katolizimoak, beraz, goitik behera blai eginda du euskal <strong>nazionalismoa</strong> <strong>eta</strong><br />
Aranaren dotrinari, uki ezina den erlijioaren gaiari dagokionez, zintzo <strong>eta</strong> tinko eutsiko<br />
zaio, bere jarraitzaileak "maixuaren" bidea bero <strong>eta</strong> indarrez jarraituko dutelarik .<br />
Diogunaren froga nabarmena eskaintzen dute aztertzen ari garen garai hon<strong>eta</strong>ko zenbait<br />
nazionalistak idatziriko lanek. Jaungoikoaren itzala bilatzeko ahaleginak ez du inolako<br />
nekerik sortarazten, <strong>eta</strong> bere aztarna euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren edozein bazterr<strong>eta</strong>n<br />
antzeman daiteke . Mezak, erromeriak edota pelegrinazioak alde batera utzita -<br />
mugimendu politikoaz ari garela kontutan harturik zerbait (asko) adierazten duten ekitaldi<br />
motak edozein eran-, hurbil gaitezen euskal <strong>nazionalismoa</strong>n garrantzitsuak den hainbat<br />
pertsonaik gai honen inguruan zer dioen ikustera . Esate baterako, adibide adierazgarria<br />
aukeratzekotan, euskal nazionalista askorentzako "mesanotxeko" liburu dotrinala izan<br />
den -eskolan erabilitakoa ere, esan dugun bezala- A mi vasco-n gauzak oso argi azaltzen<br />
ditu Iberok :<br />
"Mas, ¿nada me decís del deber que tiene todo nacionalista católico<br />
de defender la Religión de su Patria?- Este deber es por un lado tan claro<br />
y manifiesto, y por otro tan superior á todos los demás deberes, que de<br />
propósito no he querido juntarlo con ellos, ni hablaros de él, hasta ahora<br />
que me lo habéis preguntado . Pero cónsteos de una vez para siempre, que<br />
antes es Dios que la Patria, [ . . .] . El deber primero, el deber capital de un<br />
nacionalista católico es, pues, el mantener á su Patria en el conocimiento<br />
83 MEES, L . (1992) : Op . cit . ; 123-353 .<br />
sa Azaolak guzti hau anekdotikotzat jotzen badu ere (AZAOLA, J .M . (1976) : Vasconia y su<br />
destino. Madrid : Revista de Occidente) Granja-k garai hau<strong>eta</strong>ko izpiritua antzemango dio ANVri bere<br />
lehenengo urte<strong>eta</strong>n (GRANJA, J .L . de la (1986) : Nacionalismo y Segunda República en el País Vasco .<br />
Madrid : C .I.S .
254 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
de Cristo por medio de la sujección á la autoridad y á las enseñanzas de<br />
la Iglesia i8= .<br />
Jaungoikoa aberriaren aurretik, beraz ; <strong>eta</strong> ondorioz -"berez" hala eskatzen duela<br />
dirudi-, edozein nazionalistak duen aberriarekiko betebeharra -betebehar "kapitala"-, izan<br />
ditzakeenen artean lehena, aipatutakoa izanik, Elizarekiko erabateko menpekotasuna . Ez<br />
du inolako malgutasunik erakutsiko Iberok <strong>eta</strong> Aranak sortu alderdi jeltzalearen uJaun-<br />
Goikua <strong>eta</strong> Lagi-Zaŕa" goiburuak ez luke tolerantzia-izpiren bat<strong>eta</strong>rako ere aukerarik<br />
emango ; alderdiaren jarrera guztiz da -izan behar du- bortitza : "radical exclusión de toda<br />
herejía, de todo cisma, de todo espíritu racional ó liberal, de todo culto no católico, de<br />
toda tolerancia pública ú oficial con el error" . Ildo beretik, Euzko Alderdi Jeltzaleak<br />
alderdi erabat katolikoa behar du izan, honek helburu politikoak -propio abertzaleak<br />
direnak- alboratzea eskatzen badu ere :<br />
"¿[ . . .] el partido nacionalista vasco es un partido íntegramente<br />
católico? -Si, señor ; ese partido quiere para Euzkadi la unidad católica<br />
con todas sus consecuencias ; quiere ante todo y sobre todo, á Jaun-<br />
Goikua, Dios ; y á Euzkadi para Dios, como antes de su caída de 1839 . Y<br />
no os quepa la menor duda : entre ver á Euzkadi en el pleno ejercicio de<br />
sus derechos, pero apartada de Cristo, y verla como en 1906, pero fiel á<br />
Cristo, el partido nacionalista vasco optaría por lo segundo" .<br />
Aranaren hitzak entzuten ditugula dirudi, "maixuarekiko" sintonia erabatekoa<br />
baita. Behin <strong>eta</strong> berriro errepikaturik ikusiko -"entzungo"- dugun sintonia dugu hau <strong>eta</strong><br />
erlijioarekiko ortodoxiak (independentzia/autonomia auziarekin gertatzen ez den bezala)<br />
ez du "pitzadura", haustura, txikiena ere ezagutuko jeltzaleen aldetik . Zenbait<strong>eta</strong>n -oso<br />
momentu gutxitan bada ere-, esate baterako Eleizaldek Partido Nacionalista Republicano<br />
delakoa nazioanalista dela onartzera iristen denean -batipat alderdi arrotzei kalte egin<br />
diezaiokelako- jeltzaleek "goardia" jeisten dutenean ere euren izaera "vaticanista"<br />
agertuko zaigu edozerren gainetik (ez baitute <strong>nazionalismoa</strong> Jaungoikorik gabe onartzen,<br />
nahiz <strong>eta</strong> horrek Elizarekiko erabateko menpekotasuna aitortzera eraman)" . Iberoren<br />
kasuan egin dugun moduan, aipatu ortodoxiaz jabetu ahalizateko, jo dezakegu euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>ren barruan garrantzi handia izan duen zenbait buruzagi edota pertsonai<br />
protagonistak adierazitakoa aztertzera . Alde horr<strong>eta</strong>tik Aranzadik -garai hon<strong>eta</strong>ko euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>ren ideologoa- garbi <strong>eta</strong> garbi erakutsiko du aipatu "maixuarekiko"<br />
sintonia . Aranari buruz hitz egiteko momentutik agerian geratuko da bere ustez euskal<br />
Ss IBERO, E . : Op . cit . ; 23-24 .<br />
Se Ibidem ; 42 .<br />
S' Ibidem ; 42-43 .<br />
Sg MEES, L . (1992) : Op . cit . ; 112-113 .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Araiaren ondoren 255<br />
<strong>nazionalismoa</strong>ren ardatz ideologiko nagusia izan daitekeena : Arana Goiri euskaldun<br />
"perfektua" izan zen kristau "perfektua" izan zelako" . Izan ere Kizkitzaren ustez erlijio<br />
arloko arazoa , orain <strong>eta</strong> beti, arazo nagusiena da, gizonari interesatzen zaion bakarra,<br />
Aranaren irakaspenak hitzez-hitz jarraituz : "Dios en primer término, sobre todo lo<br />
existente, sobre todas las materias, sobre la patria de los vascos . Luego, subordinada a<br />
Dios, la nacionalidad vasca" 90 . " Maisuaren" izpirituak bizirik dirau beraz, <strong>eta</strong><br />
mugimendu jeltzalea -Aranzadik berak aitortzen duen bezala- erlijio mugimendu<br />
bihurturik,<br />
"la misión de los nacionalistas vascos, es salva- al pueblo del que<br />
quiso Dios fornnáranos parte, salvarlo de la disolución nacional y salvarlo<br />
de la impiedad latina, por la reintegración de sus derechos y del ser racial,<br />
siempre identificado con el catolicismo . Y los nacionalsitas vascos<br />
formados por Arana-Goiri y moldeados por su espíritu, para esta gran<br />
obra, sonaos como él, en último término, miembros de una organización<br />
religiosa por su fin"' .<br />
Azken finean, Jaungoikoarengatik soilik uler daiteke Aranaren askatasun irrintzia<br />
<strong>eta</strong> bakarrik Jaungoikoarengatik defendatuko dute euskal nazionalistek aberriaren<br />
askatasuna ; hortan ez du Aranzadik zalantzarako biderik ematen, <strong>eta</strong> tinko eutsi beharko<br />
dio mugimendu jeltzaleak printzipio horri, nahiz <strong>eta</strong> fanatikotzat hartua izan 92 . Geure<br />
aldetik ez dugu fanatismo hitzarik aipatuko baina bai -duda izpirik gabe gainera- euskal<br />
nazionalista hauek gustora asko onartuko luketen kontzeptua : intransigentzia ; erlijioari<br />
dagokionez ezin da inolako malgutasunik erakutsi, ezin da -traizioa litzateke- amore<br />
eman . Jeltzaleek ez dute amore emango, ez orain -aztertzen ari garen epealdian- ezta gero<br />
ere, aipatu adierazpenen antzekoak urte<strong>eta</strong>n zehar errepikatuko direlarik` . Eta jarrera<br />
39 ARANZADI, e . (1918) : Op . cit; 170 .<br />
90 Ibidem ; 172 .<br />
91 Ibidem ; 173 . Elizaldek ere, beste adibide bat ematearren, nahiz <strong>eta</strong> zuzenean erakunde<br />
erlijiosoari buruz ez hitz egin, uste du -euskaldunen izaera teista, kristaua zein katolikoa azpimarratu<br />
ondoren- jeltzaleen dotrina politiko-sozialak dotrina kristauan oinarritu behar dula (ELEIZALDE, L .<br />
(1918) : Cuatro conferencias . Bilbo : Editorial Vasca ; 21 .<br />
92 Ibidem ; 174 .<br />
93 Ugariak dira aurkitu daitezkeen adibideak ; gogoratu, esate baterako A.N.V .-ren sorrerak<br />
piztuko dituen eskandaluzko haserreak, edota Belaustegigoitia bezalako bat zer esatera iritsiko den :<br />
Jaungoikorik gabe <strong>eta</strong> Eliza katolikoak agintzen duena kontutan hartu ezean kaosa besterik ez dago, <strong>eta</strong><br />
"Euzkadi" ez litzateke "Euzkadi" izango erlijioa galduz gero ( GRANJA, J .J. (1989) : "La obra y las ideas<br />
de Federico Belaustegigoitia", in Federico Belaustegigoitia . . . : Op . cit . ; 107) . Beste hainbeste esan<br />
daiteke II . Errepublikan -zer esan asko eman duen gatazka-giro beldurgarriaren testuinguruan- politika<br />
laizistak sortuko duen haserreaz (RODRIGUEZ de CORO, F .(1988) : Catolicismo vasco . Entre elfiuroro<br />
y la furia (1931-1936) . Donostia : Eusko Ikaskuntza)
256 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
intransigente hori -hain funtsezkoa den zerbaitekin ezin baita intrantsigentzia besterik<br />
azaldu- bizitzaren azkeneko txokoan ere isladatuko da (gogratu, esate baterako,<br />
"blasfemia horrenda"-k, bizitza publikoa zikintzen duen "di?seiífi•e nio"-ak, dantza<br />
"lubrico"-ek94 -erlijioa zein moral kristauaren kontra jotzen duen "impiedad latina"-k<br />
ekarritako pozoina- euskaldunen "ohitura garbiak" -horra hor sozialismoak,<br />
errepublikanismo ateoak edota liberalismoak dakartena- usteltzen dituena'), zenbait<strong>eta</strong>n<br />
euskal <strong>nazionalismoa</strong> erlijioaren aurkako erasotzat hartu izango dituen erasoei hortzak<br />
erakustera behartuta sentituko delarik" .<br />
Hala, nahiz <strong>eta</strong> hurbileko proposamena izan, Belaustegigoitiak (Ramón) proposatu<br />
euskal gobernu nazionalaren oinarriak planteatzen dituen proiektuak Aranzadi sutan<br />
jarriko du ; izan ere, zentru nazionalist<strong>eta</strong>n saltzen den folletoa -aipatu proposamena<br />
jasotzen duena, alegia- oso baieztapen larri<strong>eta</strong>z beterik baitago, katolizismoaren aurka<br />
doazten baieztapen larriak, hain zuzen . Arrazoia oso sinplea da ; Belaustegigoitiak,<br />
norbanakoaren eskubideei buruz hitz egiten duenean, askatasunaren printzipioa<br />
azpimarratuko du ; askatasun osoz jardungo da <strong>eta</strong>, erlijioaren gaiari dagokionez,<br />
intansigentziak inolako zentzurik ez lukela izango uste du -sinismen edota ideia guztiak<br />
onartuak izan beharko lukete- . Ikuspegi honek euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren ardatz nagusiaren<br />
kontra joko luke ; dagoeneko ondo ezagutzen dugun arrazoiari helduko zaio : gu, euskal<br />
nazionalistok -hain zuzen euskal katolikoak garelako- bat gatoz Eliza Katolikoarekin, <strong>eta</strong><br />
soilik erlijio katolikoa izan daiteke Estatuaren erlijio bakartzat hartuko duguna, beste<br />
edozein kulto -kontrakoa onartezina litzateke- baztertua izango delarik ; ezin zaio, beraz,<br />
kontzientzia zein kulto askatasunari lege-babesik eman` . Guzti hau ezin da, besterik<br />
gabe, Aranzadiren iritzi pertsonal gisa aurkeztu ; egindako adierazpenak -berak aitortzen<br />
9a ARNZADI, E . (1916) : "La unidad de fé y la nacionalidad vasca", in Euzkadi, 1916/VIII/30 .<br />
` ARANZADI, E . (1916) : "Ante todo y sobre todo", in Euzkadi, 1916/VIII/8 .<br />
96 Kontutan har, bestalde, berria ez den beste zerbait : euskal <strong>nazionalismoa</strong>k berez du, ohitura<br />
zein erelijioaren ikuspuntutik, moralizatze gaitasun ikaragarria ("Acción moral del nacionalismo", in<br />
Bizkaitarra, 1909/1/2) .<br />
` Liberalismoak, legeak ematen dion babesari esker, sekta heterodoxoen askatasuna ekarriko<br />
du <strong>eta</strong> euren dotrinak zabaltzeko, kultoak libre praktikatzeko edota jarraitzaleak bilatzeko esku libreak<br />
dituzte ; legeari esker prentsa askatasuna ere indarrean egongo da, "ben<strong>eta</strong>ko" erlijioaren kontrako edozer<br />
esateko inolako oztoporik ez dagoelarik; <strong>eta</strong>b . Guzti honek erlijioarekiko ajolagabekeria, pi<strong>eta</strong>te falta<br />
edota moralaren usteltzea pizteaz gain, iraultzaren "koniferoei" <strong>eta</strong> antiklerikalismoari iriki dizkie ateak .<br />
Gauzak horrela, Katolizismoak duen babes politiko bakarra -<strong>eta</strong> alde horr<strong>eta</strong>tik ezin da hutsik eginalderdi<br />
jeltzaleak eskaintzen diona da (MANTEROLA, V . (1915) : "El Nacionalismo Vasco y el clero",<br />
in Euzkadi, 1915/V/8) .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Aranaren ondoren 257<br />
duenez- alderdi barruan dituen ardura zein erantzunkizunak bultzaturik izango dira<br />
eginak" .<br />
Etxe barrura begira99 intransigentzia erabatekoa izanik -finean fede batasuna<br />
euskal nazionaltasunaren froga nagusia litzateke", <strong>eta</strong> hau zalantzan jartzeak euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>ren izatearen arrazoia suntsituko luke-, ez da txikiagoa izango kanpora<br />
begira erakutsiko den malgutasun falta (gauza bat da norberaren printzipio ideologikoei<br />
eutsi nahi izatea -alderdi politikoaren logika barruan uler daitekeena- <strong>eta</strong> beste bat<br />
besteen aurrean borrokarako prest agertzea beti) . Alde hon<strong>eta</strong>tik jeltzaleek beste edozein<br />
indar politiko katoliko bezain intransigenteak direla erakutsi behar dute <strong>eta</strong> katoliko<br />
militanteak izateaz arro direla, nahiz <strong>eta</strong> alderdi antiliberalen aldetik zismatikoak,<br />
herejeak <strong>eta</strong> masoiak izatea leporatu . Are gehiago, alderdi horiek antzeko argudioaz<br />
baliatuko dira, ez erlijioaren defentsa egiteko -itxuraz hau egiten badute ere-,<br />
<strong>nazionalismoa</strong>ren <strong>eta</strong> honek dituen helburuen aurka egiteko baizik . Ondorioz, euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>k laizismoaren bidea hartuko ote duenaren kezka adierazten duten<br />
maniobra politikoen aurka j oko dute gogor jeltzaleek, alde horr<strong>eta</strong>tik, aipatu maniobrak<br />
<strong>eta</strong> hauek ben<strong>eta</strong>n bilatzen dutena salatzeaz gain (euskal <strong>nazionalismoa</strong> nazionalista den<br />
heinean -ez, zentzurik gabeko aitzakia litzateke gainera, katolikoa ez delako- suntsitu<br />
nahi dute) garantia guztiak eskaintzen dituela erakutsiz` . Jeltzaleena antilaizismoa<br />
sutsua da -"¡Todo en testimonio de un ardiente laicismo!" esango du Aranzadik- <strong>eta</strong><br />
behar izanez gero -hain da sutsua euren erlijio berotasuna-, alderdia ezezik aberria ere<br />
abandonatuko lukete jarraitu beharreko kristau bidearen norabidea hartzeak horr<strong>eta</strong>ra<br />
behartuko balitu . Aldiz, beraien burua katolikotzat duten indar politikoek funtsezkoa den<br />
dotrina ahaztuko dute euren aberria (aberri espainiarra, alegia) euskal abertzaleen<br />
fedearen kontra jotzeko, era horr<strong>eta</strong>n liberalismoari -espainiarra den, ezin baita besterik<br />
izan, liberalismoari- ateak irekiz (izan ere liberalismaori ateak irekiko dizkiote <strong>Euskal</strong><br />
Herrian katolizismoak duen .ben<strong>eta</strong>ko babes politiko bakanari gerra egitean) 10'- .<br />
1918/X1/21 .<br />
9S ARANZADI, E . (1918) : " 'Las Bases de un Gobierno Nacional Vasco' ", in Euzkadi,<br />
99 Edozein eran, aipatu adibidean ez da soilik alderdi barruko ardatz ideologiko nagusiaren<br />
inguruan eztabaidatzen; Belaustegigoitiak proposaturikoak -garbi ikus daitekeenez- alderdiaren mugak<br />
gainditzen ditu <strong>eta</strong>, zentzu horr<strong>eta</strong>n, oso adierazgarria da sortzen duen erreakzioa zein den ikustea :<br />
alderdi konfesionala bai, baina horr<strong>eta</strong>z gain, Euskadi konfesionala ere .<br />
100 ARANZADI, E . (1916) : "La unidad de fe . . ." : Op . cit .<br />
101 ARANZADI, E . (1917) : "¿Hacia el laicismo"?, in Euzkadi, 1917/11/16 . Ikus daitekeenez,<br />
artikulua idatzita dagoeneko urtea kontutan harturik, nahiz <strong>eta</strong> itxuraz beste bat izan eztabaidatze den<br />
arazoa, autonomiaren gaia da hemen kolokan dagoena .<br />
102<br />
ARANZADI, E . (1917) : "Antilaicismo ardiente", in Euzkadi, 1917/11/21 .
258 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
6 .2 .3 .- Eskola laikoaren mamua<br />
Laizismoaren kontrako jarrera sutsu horrek izango du islada <strong>hezkuntza</strong> formalaren<br />
alorrean ere ; jeltzaleak -ikusitakoaren ondoren oso logikotzat har daitekeenezirakaskuntza<br />
konfesionalaren alde agertuko dira <strong>eta</strong> horren defentsa amorratua egingo<br />
dute, oraintxe bertan ikusteko aukera izango dugunez . Baina ez hori bakarrik ; aipatu<br />
intrasigentziaren ildotik, bereari eustearekin batera, laiko edota ezkonfesionala izan<br />
daitekeen -neutraltasunarentzat lekurik ez dagoelarik- irakaskuntzaren kontra gogor<br />
borrokatuko da 103 . Oro har esan daiteke euskal <strong>nazionalismoa</strong>k biziki erreakzionatuko<br />
duela Estatuak erlijio mailako dena delakoa arautzeko asmoa erakusten duen momentu<br />
beretik . Ikusi besterik ez dago Estatuak 1906an Gorte<strong>eta</strong>n "Ley de Asociacíones<br />
religiosas" delakoaren proietua aurkeztu zuenean, beste indar katolikoekin batera<br />
(karlistak, integristak, . . .) sortzen den erreakzioaren testuinguruan -kleroak<br />
mobilizazioaren aldetik funtsezko papera jokatuko duelarik- detekta daitekeen euskal<br />
nazionalisten presentzia 104 . Gogora dezagun estatu frantseseko krisi antiklerikalak (1901-<br />
1905) izugarrizko eragina izango duela ; Y<strong>eta</strong>nok105 dioen bezala, iraultza frantsesak<br />
hasiera eman zion sekularizatze zein laizizatze prozeusaren gailurrean aurkitzen gara,<br />
bertan Eliza <strong>eta</strong> Estatuaren arteko banak<strong>eta</strong> gorpuztuko delarik . Nola ez, egoera honek<br />
bere ondorioak izango ditu irakaskuntzaren arloan : eskolak itxi edota kongregazioko<br />
kideak irakaskuntza arloan jarduteko debekua . Eta egoera honek badu, nahiz <strong>eta</strong> Turinek<br />
10G dioen legez ezin islada hutsaz hitz egin, mugaz bestalde eragin nabarmenik . Alde<br />
batetik, erlijio gizon-emakume askok joko du Pirineoen hegoalderantz <strong>eta</strong> hori<strong>eta</strong>ko<br />
askok <strong>eta</strong> asko eskolak sortuko dituzte (Hego <strong>Euskal</strong> Herrian sortutakoak asko dira,<br />
bertako burgesiak zeresan handia izango duelarik 107 ) ; bestalde, <strong>eta</strong> honekin zuzenean<br />
lotuta, Elizaren eragin sozialaz kezkaturik, Gobernuak bere politika liberala arriskuan<br />
ikusiko du` . Ordena erlijiosoen oldeari eutsi nahiean ahalegin ezberdinak egingo ditu<br />
Estatu espainiarrak (zentru hori<strong>eta</strong>ko irakasleei titulua eskatu, zentruei lege baldintza<br />
103 Bere garaian ohiartzun handia izan zuen hitzaldi bateko adierazpenak oso ondo isaladatuko<br />
lukete esandakoa "Jaungoiko gabeko, Jaungoikuaren kontrako eskolak badatoz ; badatoz bete-betian"<br />
(LARRETA, J .B . (1910) : Las Escuelas Láicas. Jaungoikorik gabeko eskolak. Donostia: Est. Tip . de<br />
"El Pueblo Vasco" ; 12 .<br />
03 CASTELLS, L . (1987) : Op . cit . ; 271 .<br />
° i YETANO, A. (1988) : Op . cit . ; 61-65 .<br />
106 TURIN Y : Op . cit . ; 331 .<br />
107 YETANO, A. (1987) : OP . cit . ; 77 .<br />
ios PUELLES, M . (1986) : Op . cit . ; 257 .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Aranaren : ondoreri 259<br />
zorrotzak ezarri, ordenen kontrola, <strong>eta</strong>b .) beti aipatu bezalako erantzun gogorrak -kale<br />
istiluak ere ez dira faltako- jasoko dituelarik Estatauren ahultasuna agerian utziz 109 .<br />
Baina, agian ordurarte pisu politiko indartsua izan ez duelako, euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>ren antilaizismoa nabarmenki agerian geratuko den momenturik<br />
interesgarriena, 1907-1909ko parentesi kontserbadorea pasa ondoren, Canalejas-en "ley<br />
del Candado" delakoaren inguruan sortutako lurrikaran aurkituko dugu . Jeltzaleek gogor<br />
errekzionatuko dute lege horren aurka <strong>eta</strong> erlijio kongregazioen aide 10 Estatu espainiar<br />
osoan piztuko den kanpainaren testuinguruan . <strong>Euskal</strong> Herriak oso une beroak ezagutuko<br />
ditu euskal nazionalistek giro horr<strong>eta</strong>n parte zuzena hartuko dutelarik . Honen inguruan<br />
bai Castellsek baita Mees-ek esandakoari ñabardura bat egin behar zaiolakoan gaude ;<br />
euskal nazionalistek aipatu kanpainan parte hartuko dute baina ez eskubiko beste<br />
indarrekin batera, lehenengoak dioen moduan (ez da guztiz zuzena)"' ; bigarrenari<br />
dagokionez, esango genuke egia dela -<strong>Euskal</strong>duna frontoian antolatutako ekitaldia izan<br />
ezik- alderdi jeltzaleak jarrera pasiboa hartuko duela eskola laikoen aurkako ekitaldiak<br />
bultzatzeko garaian edota antolatuko diren hori<strong>eta</strong>n -salbuespen pertsonalak alde batera<br />
utzita (edozein eran alderdiaren oneritziarekin)- parte hartzeko momentuan 12 , baina ezin<br />
da ukatu prentsa mailako kanpaina, eskola laikoen kontrako kanpaina hain zuzen,<br />
begibistakoa denik . Aparteko garrantzirik ez duten ñabardura hauek alde batera utzirik<br />
(eskuinaren egoera zein den zertxobait argitzen dutenak dena den), hau ez baita gure<br />
lanaren helburua, ikus dezagun, aipatu testuinguruan, zein den euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren<br />
ikupegi ideologikoa irakaskuntzaren arloan laizismoari dagokionez . Esan dezagun ,<br />
lehenik <strong>eta</strong> behin -abiapuntu gisa-, euskal nazionalismaorentzat eskolan aurkitzen dela<br />
Jaungoikoaren "graziya" galtzearen arrazoi nagusien<strong>eta</strong>riko bat, ondoko bertso hauek<br />
aditzera ematen duten legez 13 :<br />
109 Asko adierazten duen datua (Estatuaren ahultasunaren froga interesgarria delakoan gaude) :<br />
bakarrik 1900 <strong>eta</strong> 1915 . urte bitartean 27 izango dira Irakaskuntza Publikoko Ministeritzatik pasatuko<br />
diren ministrariak (GONZALEZ, E . (1988) : Sociedad y educación en la España de Alfonso XIII .<br />
Madrid : Fundación Universitaria Española ; 58) .<br />
110 GARCIA de CORTAZAR, F . ; AZCONA, J .M . (1991) : El nacionalismo vasco . Madrid :<br />
Historia 16 ; 48 .<br />
1 . CASTELLS, L (1987) : Op . cit . ; 273 .<br />
112 MEES, L . (1992) . Op . cit . ; 101. Mees-ek, Castellsek esandakoari dagokionez, garbi azaltzen<br />
du euskal nazionalista <strong>eta</strong> eskuineko indarren arteko ezberdintasuna .<br />
119 "Jaun-Goikoa <strong>eta</strong> Euzkadi", in Bizkaitarra, 1909/1/23 .
260<br />
"Noez dira Euzkal ederr ontako<br />
gure oitura gai-biyak,<br />
non dira gizon pakezaleak<br />
¡non legue inaitagarriyak!<br />
Malko inarrdulez betetzen zaizkit<br />
aipatutzian, begiyak ;<br />
zeregatik gaizki aurkitzen dira<br />
len ondo ziran erriyak<br />
Jaun-Goikoaren graziyan danok<br />
bizi girian chit pakian,<br />
etzan oraingo nazpillarikan<br />
euzkotarren arrtian .<br />
Barian etzaya noa zarrtu zan<br />
ainger uiaren tarrtian<br />
ez da geroztik gauza onikan<br />
gure Euzkadi inaitian" .<br />
"Aingeruen" artean sartzeko ba ote du "etsaiak" eskola baino leku hoberik? .<br />
Liberalak gobernura iristeakbeldurraren trumoiak lehertarazi ditu, ekaitza biziki 1910eko<br />
lehenengo hilabete<strong>eta</strong>n piztuko delarik . Jeltzaleek, eskola laikoaren mamuaren aurrean<br />
jarrera moralizatzaile nabarmena hartuko dute <strong>eta</strong> horr<strong>eta</strong>rako, adibide didaktiko batzuk<br />
erabiltzeko asmoz, zenbait egoera zein eszenaz baliatuko dira ; zein egon daiteke eskola<br />
laikoaren alde? : ardozalea den <strong>eta</strong> bere denbora taberna sozialist<strong>eta</strong>n ematen duen aita;<br />
<strong>eta</strong> zer esan bere semea -eskola laikora doan semea- espetxean ikusiko duen ama<br />
horr<strong>eta</strong>z, eskola laikoak sortuko duen degenerazioaz kezkatzen den ama horrr<strong>eta</strong>z, hain<br />
zuzen? (ama gajoak! ; eskola laikoak irekiko dira bai, Jaungoikorik gabeko eskolak, baina<br />
batera espetxeak <strong>eta</strong> eroetxeak ireki behar izango dira) . Beldurra da, esandakoaren<br />
ildotik, euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren prentsak erabiliko duen armarik preziatuen<strong>eta</strong>riko bat,<br />
gure ustez jeltzaleen ikuspegi ideologikoaz asko esaten duen arma : "-¡Mira lo que nos<br />
ha traido tu escuela laica! /-La enseñanza de la libertad /-De la libertad para el mal.<br />
La libertad para la perdición de los jóvenes ; la perdición de los hijos ; la perdición de<br />
las familias"' ` . Zer dira bada eskola laikoak euskal nazionalisten iritziz hain ondorio<br />
ikaragarriak sortu ahal izateko? . Erantzuna Aranzadik berak emango digu (ez du<br />
adoktrinatzeko aukerarik galduko) <strong>eta</strong> aurkeztu paisaia erabat apokaliptikoa dela esango<br />
genuke : amildegira goazenaren seinale dira eskola laikoak -doilorkeria leizera- ; ze izango<br />
da gutaz Jaungoikorik gabe -ez da gehiago "ratio regum" nagusi izango- ; indarra<br />
nagusituko da arrazoi guztien artean, "hordas debastadoras" direlakoak kontrolik gabe<br />
nagusituko direlarik ; Jusizia <strong>eta</strong> Zuzenbidea "por el puñal y por la tea incendiaria"<br />
ordezkaztuak izango dira; <strong>eta</strong> Jaungoikorik gabeko gizakia -bere institinto sutsuen<br />
menpean- Kreazioaren alderik degradatuena <strong>eta</strong> bilauena` . Edozein eran -<strong>eta</strong> arazoaren<br />
ben<strong>eta</strong>ko dimentsioaz jabetzeko aitorpen hau oso adierazgarria delakoan gaude (eskola<br />
laikoaren "arriskua" aipatzen denean -oraindik behintzat- arazo ez den arazoaren aurrean<br />
ez ote gara aurkitzen), zorionez<br />
"para nosotros euzkotarras, nacionalistas o no nacionalistas, este<br />
es un cuadro que conteinplarenzos desde lejos. Nuestra Euzkadi no es<br />
14 "Escuelas laicas", in Bizkaitarra, 1910/111/2 .<br />
<strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
` ARANZADI, E . (1910) : "¿Qué son las escuelas laicas?", in Bizkaitarra, 1910/IV/2 .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Aranaren ondoren<br />
terreno abonado para que en él se implanten y prosperen las escuelas<br />
laicas"'" .<br />
Dena den, badaezpada, euskal <strong>nazionalismoa</strong> eskola laikoei gerra egiteko <strong>eta</strong> bere<br />
indarra behar denerako eskaintzeko pres agertuko da . Hala, esate baterako, Bilboko<br />
"Congregación de la Inmaculada Concepción y San Ruiz de Gonzaga" izenekoak Bizkai<br />
Buru Batzarrari laguntza eske zuzentzen zaionean, alderdi jeltzalearen erantzuna<br />
berehalakoa izango da :<br />
"Probada y reconocida es nuestra sumisión y autor á los principios<br />
filosófico-cristianos y enserianzas de la Iglesia Nuestra Madre, y<br />
entusiastas acudiremos los nacionalistas en masa á toda manifestación que<br />
signifique nuestra firme adhesión a las creencias afirmadas en nuestra<br />
primera parte del lezna y á todo aquello que suponga protesta valiente<br />
contra la labor desmoralizadora de los enemigos de las divinas Leyes y<br />
por consiguiente enemigos nuestros""' .<br />
Pentsatu beharko da, "euzkotarrena" ez baldin bada eskola laikoentzat<br />
ongarriztaturiko lurra (<strong>eta</strong> dagoeneko badakigu zein den arrazoia), aberria galbidean jar<br />
dezakeen "zimaurrak" sortarazten duela euskal nazionalistengan kezka . Arestian aipatu<br />
eskola laikoen aurka <strong>Euskal</strong>duna frontoian buruturiko ekitaldian Barriolak, ekitaldi<br />
hon<strong>eta</strong>n parte hartuko duen hizlari<strong>eta</strong>ko batek, botatakoak "zimaurra" zeinen eskutik iris<br />
daitekeen ulertzeko bidean jarriko gaitu : "Eskola oyek ez dute erakusten gorrotua baizik .<br />
Gorro tua . Jaungoikuentzat gorro tua, aberriya yentzat gorrotua, gorrotua sendi <strong>eta</strong><br />
familiya'rentzati 18 . Eta zein izan daiteke Jaungoikoa, aberria <strong>eta</strong> familia (izugarrizko<br />
esan nahia duten hiru ardatz ideologiko), denak batera, erasotzen dituen arerioa, bere<br />
zimaurra <strong>Euskal</strong> Herrian zabaltzen ari den arerio beldurgarria? : sozialismoa, iraultza .<br />
Jakina, sozialismoak ("euzkotarren" artean ez, noski) kanpotik etorritako populazioan<br />
aurkituko du ongamztatzeko lur aproposa <strong>eta</strong>, nahiz <strong>eta</strong> "euzkotar" zintzoak usteltzeko<br />
arriskurik ez izan, euskal naizonalistak -"euzkotarren" etxearen osasunari begiratu behar<br />
zaionez- ez daude erantzunik eman gabe geldirik egoteko prest, "Jeltzaliak, Abertzaliak<br />
diraden bitartian, inpernu guztiya altsatzen bada ere Euzkadi izango da<br />
Jaungoikoarentzat""` .<br />
Sozialismoa litzateke, gure ustez, jeltzaleen kezka sortarazten duen ben<strong>eta</strong>ko<br />
arrazoia . Ezin da ukatu zenbait momentutan irakaskuntza sekularizatzeko ahaleginak hor<br />
16 Ibidem .<br />
"' "Contra las escuelas laicas", in Bizkaitarra, 1910/11/12 .<br />
" g "Contra las escuelas laicas", in Gipuzkoarra, 1910/111/12 .<br />
19 Ibidem .<br />
261
262 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
egon direnik, baina arrakasta izan ez dutenik ukatu ezin daitekeen bezala . Garaiko egoera<br />
politiko korapilatsuak eraginda, gobernu liberalak amore eman beharrean aurkituko dira,<br />
irakaskuntzaren sekularizazioari buruz dituzten asmoak murriztuz <strong>eta</strong> Estatuaren<br />
irakaskuntza arloko kontrolak atzera egin behar izango du"' . Zer esan gainera, ikusten<br />
badugu kontserbadoreak suertatuko direla garaile, 1913-15 urte<strong>eta</strong>n ideario liberalak<br />
atzerakada ikaragarria emango duelarik?` . <strong>Euskal</strong> Herriari dagokionez, irakaskuntza<br />
pribatuaren egoera oso osasungarria da <strong>eta</strong> ezin da ben<strong>eta</strong>ko arriskurik bizi duenik<br />
pentsatu batere sendoa -ezta gutxiagorik ere- ez den eskola laikoaren arazoaren aurrean .<br />
Are gehiago -euskal <strong>nazionalismoa</strong>k ze testuingurutan duen indarra kontutan harturik-,<br />
klase arazoa da, gure ustez, diskurtso guztien gainetik aurki daitekeen nagusiena ;<br />
Y<strong>eta</strong>nok dioenaren arabera -<strong>eta</strong> egoera antzekoa litzateke Katalunian- kongregazio<br />
erlijiosoek izugarrizko arrakasta dute klase ertain<strong>eta</strong>n . Pentsa klase hauen irizpide<br />
ideologikoekin bat datozelako gertatzen dela hau horrela ; baina horr<strong>eta</strong>z gain badago<br />
ezinbestean kontutan hartu beharreko beste zerbait : kongregazio erlijiosoen irakaskuntza<br />
eskaintza oso ondo egokitzen da testuinguru urbano<strong>eta</strong>ra, hots, "se trata de la capacidad<br />
de estas instituciones eclesiales, con su enorme variedad, para responder con especial<br />
flexibilidad a las demandas provenientes de sectores sociales diferentes" 12 2 . Hau da,<br />
euskal <strong>nazionalismoa</strong> -eskuina orokorrean- bere irizpide ideologikoekin bat datorren<br />
irakaskuntza konfesionala defendatzeaz baino (izan ere ez dirudi aukera horren faltan<br />
aurkituko denik) langilegoak jaso beharreko irakaskuntza zuzenaz arduratuko da . Eta<br />
eskola laikoek iraultza lora dadin euren hazia ipini baldin badezakete, irakaskuntza<br />
kristaua baino ze hobeagorik arrisku hori hurruntzeko, hezik<strong>eta</strong> kristaua baino ze<br />
hobeagorik langile klaseengan sozialismoaren ametsa uxatzeko, eliz gizon-emakumeak<br />
zuzenduriko eskolak bainoze hobeto klase pobreei zutabe sendo<strong>eta</strong>n oinarritutako bide<br />
zuzena erakusteko .<br />
Baina utz diezaiegun jeltzaleei hitz egiten esandakoa ze puntutaraino zuzena<br />
denentz ikusteko . Hala, nahiz <strong>eta</strong> hurbileko gertakariaz ez hitz egin, Ferrer i Guardiaren<br />
eskolaren fruituak gogoratuko dira eskola laikoak sor ditzakeen kalteak<br />
azpimarratzerakoan : Jaungoikoaren kontra jotzeaz gain, Barcelonako Aste Tragikoak<br />
ondo asko erakutsi duen bezala, bake sozialaren aurka egiten du . Antzeko zerbait esan<br />
daiteke ere aipatu Canalejas ministrarian buruz ; laizismoaren atzetik beti aurkituko<br />
ditugu orden soziala nahasten dutenen helburu kriminalak, kaos sozialera eraman nahi<br />
120 Dena den, Esatuaren egoera indartu nahiean -hain da ahula- irakaslego publikoak bultzada bat<br />
ezagutuko du, modu hon<strong>eta</strong>n irakaslegoarena, Esatutuaren erak<strong>eta</strong>ri dagokionez, funtsezko arma dela<br />
erakusten delarik .<br />
121 PUELLES, M . (1986) : Op . cit . ; 265-266 .<br />
122 YETANO, A . (1985) : "Congregaciones religiosas . Origenes rurales y actuación urbana en el<br />
marco de la configuración de la Catalunya y el Euzkadi contemporáneos", in SITGES 1982 ; 551-552 .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Ar - arraren ondoren 263<br />
gaituztenak. Hezik<strong>eta</strong> kristaua jaso ez duen haurrak -Egi bakarra ezagutzen ez duenak,<br />
alegia~<br />
"se convertirá por ensalmo en partidario laborioso y tenaz de la<br />
revolución ansiada, y la piqu<strong>eta</strong> demoledora encotrará en él<br />
123 «<br />
intérprete á las ideas disolventes que en su cerebro yacen"<br />
1111 fiel<br />
Gainera eskola laikoaren ondorio kaltegarriak ez lirateke bizi izango egoera<br />
ekonomiko onean aurkitzen diren faimili<strong>eta</strong>n -adierazpen interesgarria, gure ustez- ;<br />
pobreak dira biktima errazak, <strong>eta</strong> pobre<strong>eta</strong>z arduratuko dira gehienbat jeltzaleak : hauek<br />
ogia behar dute bizi ahal izateko, <strong>eta</strong> hau behar duten bezala, dotrina behar dute<br />
iraultzaren tentazioan ez erortzeko ; ogia ukatzen ez zaien bezala -karitate kristaua<br />
eskuzabala da oso <strong>eta</strong>-, nola ukatuko zaie bada hain beharrezkoa duten -"para anortiguasus<br />
males y sufrinnientos "- elikadura izpiri tuala? 124<br />
Fedearen aurka, haurren bihotz<strong>eta</strong>n sinismen ezaren sua pizten dutelarik, ekiten<br />
duten eskolek ez dute izateko arrazoi onik, <strong>eta</strong> ontzat emateak ohore katolikoa irainduko<br />
luke 12 ' . Nahikoa da, nahiz <strong>eta</strong> berez erlijio kristauaren aurka daudela pentsatzeko inolako<br />
arrazoirik ez izan -gogoratu euskal nazionalistek ez dutela neutraltasuna onartzen-,<br />
Dotrina ez irakastea (es derrigorrez, behintzat) jeltzaleen haserre bizia pizteko . Hala<br />
1914an Bergamin-ek, garaiko Irakaskuntza Ministeritzako buruak, irakasleek zuten<br />
dotrina kristaua irakasteko nahitaezko betebeharra irakasle bakoitzaren esku uzteko<br />
asmoa azaltzen duenean (irakaskuntza askatasunaren printzipioak duen beste aurpegia<br />
litzateke) Euzkadi-k gogor joko du aurka, izan ere eskola laikorantz doan lehenengo<br />
urratsa omen baita . Estatuaren asmoa hezik<strong>eta</strong> kristaua apaizen esku uztea da ; baina hau<br />
ben<strong>eta</strong>ko helburua estaltzeko estrategia besterik ez omen da jeltzaleen ustez, Var á las<br />
turbas y partidos anticlericales u n dedal de miel pa aplacar sus iras y hacerlos menos<br />
hostiles al Partido Conservadori12G . Ezin da esan, inondik inora, alderdi hau eskola<br />
laikoaren alde dagoenik ; baina eskola laikoaren alde ez egoteaz gain -berez ez litzateke<br />
nahikoa izango-jarrera porrokatuagoa eskatuko dio alderdi jeltzaleak ; estrategia politikoa<br />
(botere nahia, finean) ezin da aitzakia izan beharrezkoa den borroka militante sutsua<br />
aurrera ez eramateko . Hasera batean, aipatu irizpideari jarraituz, apaizek erreztasun<br />
handia izan dezakete dotrina irakasteko baina, hau irakaslegoaren betebeharren artean<br />
kontutan hartzen ez den neurrian, irakasle antiklerikalen sarrera erraztuko da eskolan<br />
'-' INUNZIAGA, V . (1913) : "Pan y catecismo", in Euzkadi, 1913/111/23 .<br />
124 Ibidem .<br />
' 2' " Por el honor católico", in Euzkadi, 1913/V/29 .<br />
1-6 "JAUPARI BAT" (1914) : "El Ministro de Instrucción Pública y el catecismo", in Euzkadi.<br />
1914/V/6 .
264 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
egoera honek izan ditzakeen ondorio guztiekin (ikusi besterik ez dago zer gertatuko den<br />
Estatuko beste lurralde<strong>eta</strong>n)`'' .<br />
Jarrera porrokatua da jeltzaleek txalotu, eskatu <strong>eta</strong> bultzatuko dutena <strong>eta</strong> eskola<br />
laikoari ateak ireki liezazkiokeen edozer (berdin da zirrikitu bat besterik ez bada ere)<br />
erasotu beharko da . Zentzu horr<strong>eta</strong>n ulertu behar da Euzkadi-k eskola laikoaren aurkako<br />
edozein adierazpen sutsu argitaratzeko hartuko duen erabakia ; ez du ajola euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>ren eskutik egindako adierazpenak ez baldin badira . Are gehiago ; horrela<br />
izanda, <strong>eta</strong> kongregazio batenak badira hobe, jeltzaleen diskurtsoaren ezaugarri nagusia<br />
geratuko litzateke agerian : alderdikeri<strong>eta</strong>n ez erortzearena (gogoratu alderdi jeltzalearen<br />
izen aldak<strong>eta</strong> honekin lotuta dagoela erabat) . Non, Elizaren barruan ez bada, aurkitu<br />
euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren mezu ideologikoa arrazoiez beteko duten ereduak ; horra hor,<br />
esate baterako "Maria Inmaculada y San Luis Gonzaga" kongregazioak (kongregazio<br />
porrokatua antzeman daitekeenez) eginiko adierazpenak eskola laikoaren aldeko ekitaldi<br />
bat dela <strong>eta</strong> : katolikoen sentimenduak erasotzen dituen ekitaldia, ekitaldi lotsagarria,<br />
onartezina . Eskola laikoaren alde egotea, besterik gabe, katolikoak inozotzat hartzea<br />
litzateke ; katolikoek hitzez <strong>eta</strong> ekintzez erantzungo diote fedearen kontrako erasoari, ezin<br />
baitute horrelako krime sozialik onartu; isiltasuna konplizitatea besterik ez da<br />
(koldarkeria agian) -<strong>eta</strong> zer esan horrelako proiektuari laguntza eskaintzen dioten<br />
hori<strong>eta</strong>z?-" . Fedeak ez du, beraz, alderdikeri<strong>eta</strong>n ibiltzeko jokurik onartuko <strong>eta</strong><br />
katolikoen aldetik jarrera tinkoa eskatuko du ; euskal <strong>nazionalismoa</strong>k egingo duena hain<br />
zuzen : katolizismoaren alde egin -hori da bere helburu nagusia- <strong>eta</strong> arerioari, eskola<br />
laikoari kasu hon<strong>eta</strong>n, gogor eraso .<br />
Baina eskola laikoaren arriskuak, euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren ikuspegitik, badu<br />
detektatu <strong>eta</strong> salatu behar den sorburu politikoa . Aztertzen ari garen arazoaren alde<br />
honek, gure eritziz, aparteko garrantzia du ; izan ere, eskuin politikoaren testuinguru<br />
orokorrean, antzeman baidaiteke euskal <strong>nazionalismoa</strong> beste indar politikoengandik<br />
bereizten duen ezaugarri ideologiko funtsezkoa dagoela jokuan . Eskuinak, lehenago<br />
aipatu dugun legez, irakaskuntza askatasunaren printzipioa defendatuko du Estatuak<br />
ezarri nahi duen monopolioari aurre egiteko, <strong>eta</strong> alde horr<strong>eta</strong>tik -oinarrizkoa den beste<br />
zerbait gehitu ezean- jeltzaleen planteamenduak espainiar eskuinarenak bezalakoxeak<br />
dira . Baina badago -<strong>eta</strong> nabarmentzekoa dela uste dugu- azkeneko hauek kontutan<br />
hartzen ez duten <strong>eta</strong> euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren aldetik egiten den irakurk<strong>eta</strong> politikoa :<br />
laizismoaren arriskuak lege testuinguruan aurkitzen du bere izan ala ez izanaren arrazoia ;<br />
127 Halere, neurri horrek izango luke beste alde onik; apaizak euskaraz badakitenez, dotrina<br />
euskaraz irakasteko beharrari erantzuteko modua aurkituko litzateke, era horr<strong>eta</strong>n euskaldunak diren<br />
haurrek, orain arte gertatzen ez den bezala, dotrina kristaua ikasiko dutelarik -euskarari egingo<br />
litzaiokeen mesedea ahaztu gabe ere- (ibidem) .<br />
` "La escuela laica en Bilbao . Protesta de la Congregación de Maria Inmaculada y San Luis<br />
Gonzaga", in Euzkadi, 1914/VI/21 .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzareni arazoa Aranaren ondoren 265<br />
hots, irakaskuntzari buruzko lege espainiarrak, <strong>eta</strong> espainiarrak diren neurrian, sortzen<br />
du Euskadin arrotza zaion arazoa (gogoratu zer genion duela gutxi ongarriztatutako<br />
lurraz) . Hau da, <strong>hezkuntza</strong>-sistema espainiarrak, <strong>eta</strong> bere eraikuntzan jaun ta jabe den<br />
Estatuak, bideratu <strong>eta</strong> posible egiten dute -edo horr<strong>eta</strong>n ahalegintzen dira behintzatpentsaezina<br />
zen erlijio galera irakaskuntzaren esparruan . Alde horr<strong>eta</strong>tik<br />
Belaustegigoitiak ez du bereizk<strong>eta</strong>rik egingo ; liberalak izan edo kontserbadoreak izan,<br />
politikari espainiarrak helburu garbia dute : euskaldunek konkista zein asimilatzea -<br />
bereganatu nahi gaituzte, hitz batean esanda- helburutzat hartu behar duen<br />
irakaskuntzaren zentralizazioa zein absortzioa, izan err euskal nortasun etniko, soziala<br />
<strong>eta</strong> politikoa hil nahi baitute (gogoratu, jeltzaleen ust<strong>eta</strong>n, erlijiotasunarena euskal<br />
nazionaltasunaren funtsezko ezaugarria dugula) . Helburu honekin Estatuko gobernu<br />
guztiek, batak bestearen atzetik, irakaskuntzaren monopoliora zuzenduriko urratsak eman<br />
dituzte <strong>eta</strong> ematen ari dira, irakaskuntzaren monopolio hori Estatua indartzeko aparteko<br />
arma baita . Estatua indartu, bai Elizaren aurka -<strong>eta</strong> hau, ikusi dugu dagoeneko, berez<br />
nahikoa litzateke aurka agertzeko-, baina baita ere euskal aberriaren kontra egiteko .<br />
Estatuak erakutsi duen portaerak garbi asko azalduko luke zein den bere ben<strong>eta</strong>ko nahia :<br />
zentralizazioa irakasuntzaren kontrola ziurtatzeko <strong>eta</strong> irakaskuntzaren kontrola, besteak<br />
beste, "hacia el monopolio laicista" urrats sendoak emateko . Ikus daiteke<br />
(Belaustegigoitiak berak ere hala aitortuko du) Frantzian gertaturikoaren itzala zabalduko<br />
ote denaren beldurra dela agerian geratzen dena"- .<br />
Jokuan dagoena -lehen zer edo zer aurreratu dugu gain honi buruz- askatasunaren<br />
inguruko filosofia da. Estatuak -Errestaurazio bezala ezagutzen den garain hon<strong>eta</strong>n- ez<br />
du irakaskuntzaren kontrol osoa gauzatzeko helburua burutzerik izan baina asmo horrekin<br />
-bere ahultasuna agerian geratzen bada ere- jo du <strong>eta</strong> jotzen du aurrera, Euskadik bere<br />
burua, ezinbestean, meatxatua biziko duelarik. Zein da, jeltzaleen ustez, Estatuaren<br />
ben<strong>eta</strong>ko helburua estaltzen duen diskurtso ideologikoa : demokrazia zein askatasunaren<br />
izenean eraiki nahi du <strong>hezkuntza</strong>-sistema, bertan berak izango duelarik goitik beherako<br />
kontrola . Zentzu horr<strong>eta</strong>n, espainiar liberalek <strong>eta</strong> erradikalak uste dute, irakaskuntzari<br />
dagokionez, askatasun zein demokrazia maila areagotu daitekeela, besteak beste,<br />
kongregazio erlijiosoen esku dauden eskolak desagertuz doazen neurrian, desagertze<br />
prozesu hori bultzatzen den heinean . Irakaskuntzaren askatasuna defendatuko dute, baina<br />
-<strong>eta</strong> hau euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren ikuspegitik guztiz onartezina da- irakasleek Elizaren<br />
dotrinaren kontra jarduteko duten eskubidea aldarrikatuz ; aldiz, Estatuaren aurka jo<br />
dezakeen edozerk -testuliburuak, eskolan irakasten dena, <strong>eta</strong>b .- (<strong>eta</strong> alde horr<strong>eta</strong>tik pentsa<br />
daiteke, Estatuaren irakaskuntza arloko monopolizazioaz ze pentsatzen dutena ikusirik,<br />
zein izan daitekeen Elizaren eskolen jarrera) kontrolatua izan behar du . Hau da,<br />
irakaskuntza askatasunaren izenean, katedra askatasunaren defentsa egingo da Estatuaren<br />
` 29 BELAUSTEGIGOITIA, F . (1918) : "Las leyes españolas sobre la enseñanza y Euzkadi", in<br />
Euzkadi, 1918/VI1/5 . Euzkadi-k aste ezberdin<strong>eta</strong>n argitatatuz joango den "Juventud Vasca"-ren "Círculo<br />
de Estudios Vascos"-en Belaustegigoitiak emandako hitzaldia dugu hau .
266 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
aldetik, Elizaren dotrinak ikutezinak ez direla adierazi nahiean ; baina, katedra<br />
askatasunarentzat ez da lekurik izango Estatuaren hegemonia ezartzen duen "régimen<br />
constitucional" delakoa erasotzen baldin bada .<br />
<strong>Euskal</strong> <strong>nazionalismoa</strong>k, irakaskuntza askatasunaren alde hau defendatzen baldin<br />
badu ere, ez du ontzat emango Elizaren dotrina kolokan jarriko duen katedra askatasuna,<br />
irakaskuntza askatasunari buruz duen ikuspegia oso argi agertu z 130 Guztiz irrazioanala<br />
irudituko zaio Belaustegigoitiari, Estatua edozein dela ere, Estatuak duen irakaskuntzaren<br />
monopolioa. Eta Estatua edozein dela ere diogu -dio- ; ondorioz, pentsatzekoa da, euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>ren ikuspegia islada dezakeen neurrian, balizko euskal Estatuan jarrera<br />
bera mantenduko litzatekeela euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren aldetik . Eta ez bakarrik egunen<br />
bat<strong>eta</strong>n euskal Estatua sortuko balitz (bide batez esan dezagun Belaustegigoitia ez dela<br />
independentziaren alde agertzen <strong>eta</strong>, alde horr<strong>eta</strong>tik, alderdi jeltzalearen tesi<br />
autonomistekin bat egiten du) ; zer gertatuko litzateke egunen bat<strong>eta</strong>n Euskadirentzat<br />
autonomia lortuko balitz? . Eratuko litzatekeen euskal gobernuak ez al luke irakaskuntza<br />
kontrolatzeko inolako asmorik? . Hau horrela izan ezean, nola burutuko lituzke<br />
irakaskuntzaren arloan dituen helburuak? . Gure ustez, erlijioaren arazoa hain modu<br />
gordinean bizi da euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren aldetik, ezen irakaskuntza askatasunaren<br />
defentsa -duen ikuspegi horr<strong>eta</strong>tik, noski-azkeneko muturreraino eramatekó grinak itxu<br />
jokatzera eramaten baitu . Ala ez? (lehentasun kontua izan daiteke) . Esan nahi duguna argi<br />
dezagun . Garbi agertzen zaigu Estatuari begira planteamendua zein den : "el cierre de<br />
todos los Establecimeitnos docentes oficiales cotizo tales y la supresión del ministerio de<br />
histrucción Pública i131 Hots, irakaskuntza librearen aldeko adierazpen nabarmena dugu<br />
hau ; Estatuaren monopolioaren aurka agertzeaz gain -<strong>eta</strong> orain datorrena guztiz da<br />
interesgarria-, Estatuaren partehartzearen kontra ere hitz egiten zaigu . Printzipio hau (izan<br />
ere printzipio ideologiko orokorra dugu, ez baita Estatu espainiarraren testuinguruan<br />
soilik defendatzen -beti da irrazionala Estatuaren monopolioa-) izango al da euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>k defendatuko duena autonomia politikoa lortuz gero? ; euskal <strong>hezkuntza</strong>sistema<br />
(edota <strong>hezkuntza</strong>-sarea) eratzeari uko egingo al lioke irakaskuntza librearen<br />
izenean? . Galdera hauek -erraz antzeman daiteke- euskal <strong>nazionalismoa</strong>k <strong>hezkuntza</strong><br />
formalaren arloan, ikuspegi nazionaletik bederen (hori baldin bada, noski, j okuan dagoen<br />
ikuspegia), defendatzen duena biluzik agerian uztea dute helburu .<br />
6 .2 .4 .- Naziogintza <strong>eta</strong> erlijioa<br />
Garaiko egoeraren azterk<strong>eta</strong>rekin jarraituz, liberalei <strong>eta</strong> iraultzailei askatasunaren<br />
aurka egotea leporatuko zaie euskal nazionalismotik, irakaskuntza independientea<br />
(Estatuaren esku ez dagoena, alegia) egoera tamalgarrira bultzatuko dutelarik . Esandakoa<br />
errealitatearekin ze puntutaraino ez datorren bat ez dugu berriz errepikatuko ;<br />
1 i 0 BELAUSTEGIGOITIA, F . (1918) : "Las leyes españolas . . . .", in Euzkadi, 1918/VII/13 .<br />
131 Ibidem .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Aranaren ondoren<br />
azpamimarra dezagun, besterik gabe, zein den aurkezten zaigun eszenatoki apokaliptikoa<br />
(iristear egon daitekeena, edozein eran) . Ezin da (ezin izango da), irakaskuntza Estatuaren<br />
feudo bihurtzen ari den heinean, Estatu horren eragin kaltegarriengandik ihes egin, "sus<br />
planes de absorción y disolución social" direlakoak burutzeko esku libreak baititu<br />
(besteak beste, eskolak neutroak bihurtuko dira -hots, ez konfesionalak- <strong>eta</strong>, <strong>Euskal</strong><br />
Herriari dagokionez, euskal haurren hezik<strong>eta</strong> kristauak izugarrizko kolpea jasoko) '' .<br />
Hots, irakaskuntzaren inguruko lege espainiarrak, eskuartean dugun gaiari dagokionez,<br />
ondorio kaltegarri nabarmenak ditu : "Nuestra religiosidad padece con el concurso de esa<br />
organización [<strong>hezkuntza</strong>-sistema espainiarrarri esker, alegia] ; pero la persecución de<br />
nuestras creencias tiende aun á acrecentarse" . Eta hau dagoen arrazoi bakarra ez baldin<br />
bada ere -ikusteko aukera izango dugunez-, egoera penagarri honek, gure eritziz oso<br />
adierazgarria den zerbait azpimarratzera eramango du euskal <strong>nazionalismoa</strong>n gutxietsi<br />
ezin daitekeen Belaustegigoitia bezalako pertsonaia, jeltzaleentzat irakaskuntzaren<br />
garrantzia -<strong>eta</strong> Estatu espainiarraren kontrolpean egoteak- zein den ikusteko aukera<br />
eskainiko digularik :<br />
"la legislación de instrucción pública española, funesta enfermedad<br />
que pesa sobre nosotros para aniquilar todas nuestras energías<br />
nacionales; [ . . .] enemigo principal del que la sociedad vasca tiene que<br />
defenderse, si no se resigna a la disolución de las disoluciones" .<br />
Gauzak horrela, konponbide bakarra dago : "el patriotismo inteligente y<br />
organ izado" 13a . Abertzal<strong>eta</strong>suna <strong>eta</strong> mugimendu abertzale ondo antolatua hain zuzen ere<br />
eskuin espainiarraren zein Eliza espainiarraren diskurtsoan ez erortzeko . Gure ustez hau<br />
guztiz azpimarragarria da, <strong>eta</strong> derrigorrez egin beharreko galderari erantzun zuzena<br />
emango lioke : orain arte aipatatu irakaskuntza konfesionalaren inguruko ardatz<br />
ideologiko nagusiak kontutan harturik, ba ote dago euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren ikusmoldean<br />
hau eskuin espainiarra <strong>eta</strong> Eliza espainiarrarengandik bereizteko arrazoirik? ; ala euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong> <strong>eta</strong> indar katoliko espainirrak bat ote datoz aztertzen ari garen gai<br />
hon<strong>eta</strong>n? . Gure iritziz, nahiz <strong>eta</strong> ezaugarri ideologiko nagusi batzuk amankomunak direla<br />
ezin ukatu -neurri horr<strong>eta</strong>n parekatu egingo lirateke euskal nazionalistak aipatu indar<br />
horiekin, zenbait alderditan identifikazio ideologikoa nabarmena baita-, ezin dugu begien<br />
bistatik galdu euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren baitan funtsezko den zenbait ezaugarri<br />
ideologikok ere eragin zuzena duela erlijioaren arazoa <strong>hezkuntza</strong> formalaren arloan<br />
aztertzeko garaian . Jakina denez, <strong>eta</strong> hau aspaldiko kontua dugu -ezer berririk ez beraz-,<br />
euskara, euskal nortasunaren oinarrizko ezaugama izateaz gain, euskal erlijiotasunaren<br />
salbagoardia da ere ; hots, euskara fede katolikoaren babes-tenplua da . Ezaguna da indar<br />
' 32 BELAUSTEGIGOITIA, F . (1918) : "Las leyes españolas . . .", in Euzkadi, 1918/VII/29 .<br />
' 37 BELAUSTEGIGOITIA, F . (1918) : "Las leyes españolas , in Euzkadi, 1918/VIII/19 .<br />
' -"Ibidem .<br />
267
268 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
espainiarrek -indar katolikoek barne- euskararekiko erakusten duten jarrera -etsai<br />
amorratuenenak bakarrik erakutsiko lukeena- besteak beste, erlijioari dagokionez, kalteiturri<br />
izugarria, euskaldunek jasan dezaketen kolpea -dagoeneko jasaten ari direnamingarriena<br />
litzatekeelarik . Baina zein da -irakaskuntzaren esparruan kokaturik-,<br />
fedearen zaindaria den heinean -hala beharko luke behintzat-, Elizak jokatuko duen<br />
papera? . Belaustegigoitiak ez du zalantzarako aukerarik uzten :<br />
"Gauf ikusten ditugun eskolak, geyenak euskerearen kaltezkoak<br />
dira; bai Gobierno arerio ta sisniste-epelak yaŕitakoak <strong>eta</strong> bai gune arteko<br />
gofi naiz zuri, naiz soñeko baltz-luze dunek sortu dabezan ikastetxe<br />
geyenak be i135<br />
Ez zuri ez gorri -indar politiko espainiarrak edota espainiarzaleak-, baina ezta<br />
kleroa -soineko beltz-luzedunak, alegia- ere ; Elizak, Estatuaren testuinguruan, espainiarra<br />
baitlitzan jokatzen du <strong>eta</strong> alde horr<strong>eta</strong>tik ¡karragarria da erakusten duen arduragabekeria .<br />
Egia da -<strong>eta</strong> dagoeneko nahikoa froga eman dugulakoan gaude- alderdi jeltzalea<br />
kongregazio erlijiosoen esku<strong>eta</strong>n dauden eskolen alde behin baino gehiagotan azalduko<br />
dena <strong>eta</strong> eliz gizon-emakumeen eskubidea aldarrikatuko duena, hezik<strong>eta</strong> kristauaren<br />
beharraren izenean, lehenengo, <strong>eta</strong> irakaskuntza askatasunaren defentsa lau haiz<strong>eta</strong>ra<br />
zabalduz, gero . Eta esango genuke bi arrazoi nagusi izan dituela alderdi jeltzaleak guzti<br />
hau egiteko momentuan : berriro aipatuko ez ditugun arrazoi ideologikoak direla <strong>eta</strong>,<br />
katolizismo sutsua, bata; <strong>eta</strong> -edozein eran aurreneko honekin bat datorrena- Estatuaren<br />
aurkako enfrentamendua -Estatua ahuldu daitekeen heinean- indartzea,bestea, espainiar<br />
eraikuntza nazionalak bere sendotasun falta agerian utziko lukeelarik . Elizaren alde<br />
egingo du, bai, alderdi jeltzaleak, baina baldin <strong>eta</strong> hau espainiar gisa agertzen ez bada .<br />
Behin baino gehiagotan aipatu dugu euskal nazionalista hauek erakutsi Elizarekiko<br />
menpekotasuna ; <strong>eta</strong> hala da, baina beti ere Eliza Jaungoikoak lurrean duen ordezkaria den<br />
neurrian . Alde horr<strong>eta</strong>tik bereiztu beharko genuke Erromako Elizarekiko jarrera<br />
(erabateko sumisioaz hitz egin beharko genuke) batetik, <strong>eta</strong>, bestetik, espainiarra den<br />
Elizarekiko jarrera . Azken honen autoritatea onartuko du baldin <strong>eta</strong> fedearen kontra ez<br />
badago (azken finean fedearen inguruko ortodoxia Erromak markatzen baitu), baina,<br />
formak asko zaintzen baldin badira ere, bere aurka agertu beharrean aurkituko da gauza<br />
guztien gainetik fedearen zaindari izan behar duela ahazten duenean . Eta fedearen<br />
zaindari izan behar duela ahaztuko du (espainiar zal<strong>eta</strong>sunak horr<strong>eta</strong>ra bultzatuko luke<br />
zenbait<strong>eta</strong>n) euskara erlijio katolikoaren alde erabil daitekeen arma funtsezkoen<strong>eta</strong>rikoa<br />
dela kontutan hartzen ez duenean . Eta ez hori bakarrik: kristautasunaren aurka joko luke<br />
duen funtzio nagusiari, euskararekiko mesprezuak bultzaturik, uko eginez .<br />
Beste arlo batzu<strong>eta</strong>n erasoak falta ez badira ere, irakaskuntzan gertatzen dena<br />
ben<strong>eta</strong>n izango da iraingarria euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren ust<strong>eta</strong>n . Iraingarria euskal<br />
' 3 ' BELAUSTEGIGOITIA, F . (1921) : "Euskerazko Eskolak", in Lehengo euskalegun<strong>eta</strong>ko<br />
itzaldiak . Bilbo : Euzko-Argitaldaria ; 109 .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskroatza ren arazoa Aranaren ondoren 269<br />
nortasunaren aurka dihardutelako kongregazio askoren esku dauden eskolek, <strong>eta</strong><br />
iraingarria -hau askoz ere larriagoa litzateke- kristautasunaren aurka -naiz <strong>eta</strong>, agian,<br />
kontzienteki ez izan- ari direlako ere . Egoera hau nahiko orokorra izango da <strong>Euskal</strong><br />
Herrian <strong>eta</strong> adibideak ez dira faltako, jeltzaleen ustez, ben<strong>eta</strong>ko jasarpenaz -guztiz<br />
abusagarria dena- hitz egin ahal izateko ; euskararen kontrako jasarpena, finean fedearen<br />
aurkakoa bihurtuko dena . Hala, behin baino gehiagotan, erakutsiko dute euskal<br />
nazionalistek beraien harridura, ezin baitute ulertu gertatzen ari dena : "prosiguen no<br />
pocas comunidades religiosas en su obra incomprensible de derrumbar el santo muro<br />
de defensa de la conciencia popular vasca, profundamente religiosa aúni 136 (garbi dago<br />
"aún" horrek adierazten duen beldurra) . <strong>Euskal</strong> Herrian hain harrera ona izaniko<br />
eskolek' 37 -askotan hainbat abertzalek emandako laguntzari esker- euskalzal<strong>eta</strong>sun usain<br />
apurrik ere ez dute erakutsiko, kontrakoa baizik ; berdin da ikasle gehienak euskaldunak<br />
badira, berdin ere udaletxe batek eskolei begira euskararen aldeko akordioak hartzen<br />
baditu, nahiz <strong>eta</strong> honen dirulaguntza jaso . Beste eskol<strong>eta</strong>n gertatzen den bezala,<br />
zenbait<strong>eta</strong>n erastunaren zigor iguingarria erabiliz, euskararen etsaiak direla erakutsiko<br />
dute, <strong>eta</strong> egoera honek, nahitanahiez, jeltzaleen haserrea piztuko du :<br />
"Como católicos, protestamos nosotros, con toda el alma, contra la<br />
obra deseuskerizadora [aipatu kongregazioen eskolena, alegia], por sus<br />
efectos, obra n<strong>eta</strong>mente anticatólica . Corvo nacionalistas, protestamos<br />
asimismo, contra esos ataques deshonrosos, inferidos á la nacionalidad,<br />
en su verbo . Es firme nuestra protesta de católicos, porque es la fe razón<br />
de nuestro sér, causa de nuestra acción vasca, y fin preeminente de los<br />
esfuerzos nacionalistas" .<br />
Bustinzak -euskal nazionalisteen artean euskaltzaleen<strong>eta</strong>riko bat aukeratzearren-,<br />
sarritan Euzkadi-n duen zutabeaz baliatuz, ez du Elizari zuzendu beharreko kritiket<strong>eta</strong>n<br />
erreparatuko <strong>eta</strong> berak salatu egoera tamalgarriak ez dira gutxi izango . Horrela, adibidez,<br />
maristek -euskararen arerioak izateaz gain- mesede kaskarra egingo diote euskaldunen<br />
fedeari ikasleak dotrina bera ere erdaraz ikastera behartzen dituztenean 139 ; gauza bera<br />
esan daiteke Oinatiko "frantzitar prailze"-taz erastuanaren zigorra erabiltzen dutenean'<br />
<strong>eta</strong>, orokorrean, euskarak erlijioaren aldetik -euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren beldur direlako<br />
askotan- duen ganantzia gutxiesten duten elizgizon<strong>eta</strong>z, nahiz <strong>eta</strong> askok <strong>eta</strong> askok<br />
''v 'Persecución indigna", in Euzkadi, 1916/11114 .<br />
`37 Gogoratu Estatu frantsesetik etorritako kongregazio uholdea .<br />
''' "Persecución . . ." : Op . cit .<br />
" BUSTINZA, E . (1915) : "Euskeraren arerioak" (1915/VI/22), in BUSTINZA, E . (1984) : Edo<br />
geuk edo ileok ez . Bilbo : Labayru Ikastegia ; 114-115 .<br />
10 Bustinza, E . (1916) : "Oñatiko mutikoei", in ibidem ; 141-142 .
270 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
euskaraz jakin bai"' . Jeltzaleek, euskal kleroaren kontzientzia astintzeko asmotan,<br />
hausnark<strong>eta</strong>rako deialdi bat baino gehiago luzatuko dute -besteak beste irakaskuntzan<br />
antzeman daitezkeen euskararen kontrako erasoak direla <strong>eta</strong>-, fedeak pairatu behar duen<br />
egoeraz jabe dadin 142 . Hezik<strong>eta</strong> kristaua da arrisku bizian dagoena <strong>eta</strong> dagoeneko askotan<br />
ikusten bada zenbait apaizen lan txalogarria alperrikakoa suertatzen dela eskolak duen<br />
eragin kriminalarengatik, zer esan Eliza bera arazoaren sorburua denean'"? Noski, ez<br />
dira kezka honekin egoera iraultzen saiatuko diren elizgizonak faltako <strong>eta</strong> "Jaungoiko<br />
Zale" bezalako elkarteak sortzean jeltzaleen goraipamena jasoko dute ; halere, ezin da<br />
fenomeno orokorra denik esan <strong>eta</strong> guztiz beharrezkotzat joko dute euskal nazionalistek<br />
"los más obligados" diren horiek (kristau "profesionalak" azken finean) gertatzen ari<br />
denaz ohar daitezen ahalegin guztiak egitea, helburua bat izanik : euskara irakaskuntzara<br />
katolizismoaren mesed<strong>eta</strong>rako"' .<br />
6 .2 .5 .- Familia abertzalea <strong>eta</strong> eskola katolikoa<br />
Alderdi jeltzalea euskal kleroaren kontzientzia pizten saiatzearekin batera (besteak<br />
beste euskal nazionalismorantz erakartzeko asmotan ; izan ere, esandakoa hutsaren<br />
hurrengoa ez bada ere, kontutan hartu behar da, bestalde, hauteskundeak direla esate<br />
baterako, joku politikoan izugarrizko eragina duela Elizak <strong>eta</strong> beti espainiar indar<br />
eskuindarrekin lerratu izan dela`), euskal nazionalistek familiaren testuingurura iristeko<br />
ahaleginak ere egingo dituzte gurasoengan, kristau ikuspegitik -abertzalea besterik izan<br />
ezin daitekeena-, irakaskuntza egokiari buruzko irizpidea piztu nahiean . Ugariak dira,<br />
jeltzaleen ust<strong>eta</strong>n, arazo honen inguruan ajolagabekerian erortzen diren gurasoak, are<br />
gehiago guraso horiek euskaldunak direnean . Arazoa ben<strong>eta</strong>n larria da : guraso hauek,<br />
14' BUSTINZA, E . (1916) : "<strong>Euskal</strong>dun abadeak, zain!" (1916/111/8), in ibidem ; 143-144 .<br />
142 "El clero vasco y el Euzkera . Ejemplo y meditación", in Euzkadi, 1916/111/7 .<br />
14' Kizkitzaren hitz hauek egoera -euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren ustez- zein den gordinadierazten dute :<br />
"los sacerdotes y religiosos vascos, cegados en su mayoría acaso por el exceso mismo de luz, no solo<br />
dejan al enemigo que ataque, con toda seguridad, ese baluarte de la fe católica, sino que con diligencia<br />
aterradora y suicida, se convierten en mil ocasiones en sus mejores auxiliares" (ARANZADI, E. (1916) :<br />
"Ante todo . . .", Op . cit .) . Jakina, euskal kleroa euskara kristautasunaren kontrako helburuentzako<br />
eragozpen izugarritzat hartzen duten horien konplizea bilakatzen da, konturatzen ez bada ere, <strong>eta</strong><br />
Kizkitzaren beldurrak ez dira edonolakoak : ez ote da Elizaren barruan sozialismoa (berriro iraultzaren<br />
mamua) ekarriko duen sinesgogortasuna bultzatzen ari? .<br />
'44 "DUNIXI" (1918) : "La instruction religiosa del euzkeldun", in Euzkadi, 1918/111/22 .<br />
145 Kontutan har, Manterolak azpimarratzen duen bezala, <strong>Euskal</strong> Herriko klero tradizionalistak,<br />
euskal <strong>nazionalismoa</strong>k Tradizionalismoari izugarrizko kaltea egiten ziola ikustean, jeltzaleen kontra<br />
egingo duela horr<strong>eta</strong>rako populazioarengan eragiteko pulpitoak eskaintzen duen indarraz baliatuz .<br />
Gauzak zertxobait aldatu badira ere, ez dira fanatikoak falta euskal <strong>nazionalismoa</strong>ri gerra egiteko,<br />
erlijioaren ikurra erabiliz gainera, euskal <strong>nazionalismoa</strong> denean, hain zuzen, erlijioak <strong>Euskal</strong> Herrian<br />
duen babes politiko bakarra (MANTEROLA, V . (1915) : Op . cit . .) .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Aranaren ondoren 271<br />
erabateko gelditasuna erakusten ez dutenean ere, etsita agertzen dira (degradaziora doan<br />
etsipena litzateke) euren seme-alabak -euskaldunak izateagatik, hain zuzen- bazterturik<br />
geratzen direnean ; ez dira konturatzen, euren hizkuntza galtzeaz gain -<strong>eta</strong> hain zuzen<br />
hizkuntzaren galerak ondorio penagarri hau sortuko duelako-, seme-alaba horiek fede<br />
hondamendiaren bidea hartu dutela . Ikaragarria, bestalde, kontutan hartzen bada guraso<br />
horiek ordaintzen dutela seme-alaben irakaskuntza ; hots, jeltzaleek, irakaskuntza<br />
askatasuna defendatzen badute ere eskola katolikoen eskubidea aldarrikatzeko<br />
momentuan, printzipio beraren beste alderdi nagusi bat ere azpimarratuko dute : gurasoek<br />
eskubide "osoa" 146 dute euren seme-alaben irakaskuntza zein <strong>eta</strong> nolakoa izan behar duen<br />
erabakitzeko garaian, <strong>eta</strong> eskubide hau Estatuaren aurrean erabili baldin badaiteke,<br />
kongregazioen esku dauden eskolak eskaintzen duten irakaskuntzari dagokionez ere,<br />
gurasoek euskararen presentziaren beharra defendatu dezakete, euskara baita -dagoeneko<br />
ondo dakigunez- fedearen babesleku nagusia .<br />
Gurasoek badakite -jakin beharko lukete, jeltzaleen ustez- euskara herri honen<br />
fedearentzat guztiz onuragarria dela -norberarena baino herriarena baita-, <strong>eta</strong> euskarari<br />
lurra eman nahi dioten ehorzleei ez liekete laguntzarik eman behar . Ez dira falta -horr<strong>eta</strong>z<br />
ohartzen da euskal <strong>nazionalismoa</strong>- arazo hon<strong>eta</strong>z jakinaren gainean dauden gurasoak -<br />
ugariak baitira fededunak <strong>eta</strong> kristau zintzoak <strong>Euskal</strong> Herrian-, baina, erlijioaren<br />
defentsan -helburu txalogarriak bultzaturik seguruenik-, katolikoak diren indar arrotzen<br />
atzaparr<strong>eta</strong>n erori dira asko <strong>eta</strong> asko, pentsatuz posible dela katoliko guztien batasuna<br />
(jeltzaleek ezinezkotzat jotzen duten batasuna, hain zuzen, indar espainiar horiek ezin<br />
baitute erlijioaren defentsa onik egin euskara gutxietsi <strong>eta</strong> bere etsai porrokatuak izanik<br />
-joku politikoa berriro, garai hon<strong>eta</strong>n <strong>Euskal</strong> Herriko eszenatokia betetzen duen<br />
katolikoen arteko giro gatazkatsua, hain zuzen-) . Arazo honi aurre egiterik baldin badago<br />
ere -diskurtso faltsuak, katolizismo sutsuaz jantzirik aurkitzen dugun diskurtsoak,<br />
eragozpen handiak sortzen dituenik ukatu ezin den arren-, arazoa askoz ere gehiago<br />
korapilatuko da Elizarekin, <strong>eta</strong> honen esku dauden eskolekin, topo eginez gero . Zaila, oso<br />
zaila, Elizaren kontra jardutea <strong>eta</strong> hori katolikoek ontzat'' ; jeltzaleentzat batere erraza<br />
"' Gurasoen eskubideari dagokionez funtsezkoa den ñabardura egin behar delakoan gaude,<br />
eskubide hori osoa baita -euskal nazionalisten ustez- baldin <strong>eta</strong> lehentasun osoa duen printzipioaren aurka<br />
jotzen ez badu : "Es santa la voluntad de los padres en cuanto es santa [hori bail . Y así como no sufren<br />
los religiosos que están al frente de esos Colegios las normas neutralistas ó liberales de los padres en<br />
la formación religiosa de los alumnos, sus hijos [eskola horien eskubidea azpimarratzen da, beraz], y se<br />
¡lispiran en esto, en el Evangelio, y no en el criterio de los padres, de análogo modo no puede prevalecer<br />
en los Colegios la voluntad torcida de unos padres empeñados en ahogar la lengua de la decencia y la<br />
lengua nacional, ni los religiosos pueden colaborar en esa obra, que no es lícita porque izo es<br />
indiferente : que es mala porque compromete los destinos religiosos de la tierra vasca, empujando al<br />
pueblo hacia los abismos de la indiferencia y de la incredulidad" (ARANZADI, E . (1916) : "Ante<br />
todo . . ." : Op . cit .) .<br />
' a ' Horregatik, hain zuzen, jeltzaleek Eliza barruan euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren mezuarekin bat<br />
datozen -<strong>eta</strong> horren aldeko arrazoiak sendotasunez janzteko- eritziak bilatzeari ekingo diote, horr<strong>eta</strong>rako
272 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
izango ez den erronka, beraz . Apostu izaugarria izanik ere, jeltzaleek joku politikoak<br />
sortzen dituen tentazio<strong>eta</strong>n ezin dutela erori uste dute ; izan ere, berriro diogu, jeltzaleen<br />
helburuak ez baitira politikoak <strong>eta</strong> alderdikeria guztiz iguingarria iruditzen baitzaie<br />
(alderdi jeltzalea, alderdi bat baino, mugimendu erlijiosoa litzateke) . Eta gauza guztien<br />
gainetik katolikoak baldin badira, fedearenak behar du izan lehentasun nagusia .<br />
Katolizismoaren izenean, beraz, <strong>eta</strong> alderdikeri<strong>eta</strong>n erori nahi ez omen duen helburu<br />
horrek bultzaturik, guraso katolikoen kontzientzia esnatzeari ekingo dio alderdi jeltzaleak<br />
(bereziki abertzaleak diren gurasoen kontzientzia), guraso horiek ohar daitezen -<strong>eta</strong><br />
horr<strong>eta</strong>rako ohartarazi behar izango ditu- arazoaren ben<strong>eta</strong>ko dimentsioaz :<br />
"Sembrada está la tierra vasca de Colegios . A esos Colegios han<br />
llevado sus hijos para su instrucción y educación . Costean sal enseñanza .<br />
Pero estos Colegios, dirigidos en su gran mayoría por religiosos, son<br />
inmensos panteones del idioma de los vascos [. . .j . Si lo que se ha hecho<br />
hasta ahora en Euzkadi es inaguantable, la conclusión lógica está<br />
expuesta . Eso no se aguanta ya . No se permite que los padres den su<br />
dinero para que les escupan, no en la cara, sino en el santuario de su<br />
conciencia de católicos . Y para hacer saber, donde convenga, ese<br />
propósito, con toda firmeza y corrección, basta que inmediatamente se<br />
dirijan los padres á los superiores de los Colegios en que se educan sus<br />
hijos, haciéndoles saber su voluntad de que se les enseñe el euzkera, y<br />
pidendo que se establezca su enseñanza" 148 .<br />
Kizkitzaren hitz hauek oso adierazgarriak direlakoan gaude <strong>eta</strong> jeltzaleak -beti ere<br />
katolizismoaren izenan- noraino iristeko prest dauden ikusteko aukera ederra eskaintzen<br />
digutela uste dugu. Zentzu horr<strong>eta</strong>n, guraso euskaldunek duten eskubidea aldarrikatuz -<br />
azken finean beraien esku<strong>eta</strong>n dago, edo hala beharko luke behintzat, seme-alaben<br />
hezik<strong>eta</strong>k nolakoa izan behar duen erabakitzeko ardura zein eskubidea (ez da, <strong>eta</strong> berdin<br />
da Eliza bera bada ere, beste inori dagokion ardura)-, nolabaiteko intsumisiorako deialdia<br />
luzatuko du alderdi jeltzaleak . Eta bere burua aurkeztuko du salak<strong>eta</strong>-mugimendu hori<br />
zuzentzeko orduan, jeltzaleen sentsibilitatearekin bat datozen gurasoei alderdiaren babesa<br />
eskainiz . Gurasoei alderdi jeltzaleari erantzun egokia eman duten ikatetxeen izena<br />
helaraztea eskatuko zaie ; bere aldetik Euzkadiko orrialdeak eskainiko ditu ikastetxe<br />
horien publizitatea doanik egingo duela hitza emanez . Ez omen du etsipenik onartuko,<br />
ezta eraso gehiagorik ere ; horregatik, aipaturikoa egiteaz gain, "custodio de la fe católica"<br />
den euskararen alde egiten ez duten eskolen izenak emango dizkio ezagutzera iritzi<br />
Estatu Batu<strong>eta</strong>ra jo beharrean aurkitzen badira ere, hezik<strong>eta</strong> katoliko <strong>eta</strong> unibertsitate katolikoaren alde<br />
agertzen den artikulo honekin gertatzen den bezala :"Vida católica . De la Carta-Programa del cardenal<br />
Gibrons, arzobispo de Baltimore", in Euzkadi, 1919/IX/20 . Honela, erakutsi nahi izango dute jeltzaleak<br />
-nahiz <strong>eta</strong> batzu<strong>eta</strong>n, halabeharrez, kritikoki agertu- ben<strong>eta</strong>n Elizarengandik hurbilen aurkitzen direnak<br />
direla<br />
148 ARANZADI, E . (1916) : "A los padres de familia", in Euzkadi, 1916/VIII/10 .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Aranaren ondoren 273<br />
publikoari, euskal gurasoek erlijioaren alde ben<strong>eta</strong>n zein ari den <strong>eta</strong> zein ez -nahiz <strong>eta</strong><br />
eliz jantziak izan- jakin dezaten` . Zentzu horr<strong>eta</strong>n, gurasoek egin dezaketena asko da<br />
<strong>eta</strong>, adibidez, Belaustegioitiak, "euskerazko" eskolen beharra azpimarratzeko garaian -<br />
beste arrazoi garrantzitsuen artean aztertzen saiatu izan garen arazo honengatik-,<br />
ezinbestekotzat joko du gurasoen antolatze lanari heltzea, izan ere "Gurasoak batuten<br />
ikasi ezkero, gala- ikastetxe askotan [<strong>eta</strong> horien artean berak aipatzen dituen "soipeko<br />
baltz-luze dunek" zuzentzen dituzten eskol<strong>eta</strong>n] agertzen yakozan ezetzi ta goŕoto bizia<br />
ez litzakez ikusiko" 150 .<br />
6 .3 .- Irakaslegoaren arazoa : kritika <strong>eta</strong> alternatibaren artean<br />
<strong>Euskal</strong> <strong>nazionalismoa</strong>ren eskutik plazaratuko den irakaslegoari buruzko zenbait<br />
adierazpen aztertuz gero hau irkaskuntzaren inguruan dagoen arazo nagusia dela pentsa<br />
liteke <strong>eta</strong>, alde horr<strong>eta</strong>tik, garai honek ez duela -irakaskuntzari dagokionez- ezer berririk<br />
ekarriko . Irakaslegoaren arazoak, jeltzaleen diskurtso ideologikoaren barruan, izango<br />
duen garrantzia, begien bistakoa baita, ukatu ezin daitekeen errealitatea da ; halere, nahiz<br />
<strong>eta</strong> egun batetik bestera gertatzen den zerbait ez izan, bilakaera interesgarriaren aurrean<br />
aurkituko garela uste dugu . Ez du indarrik galduko kanpoko irakaslegoari egin kritika<br />
zorrotzak, baina oraingoan aurreko urte<strong>eta</strong>n baino askoz ere zabalagoa den planteamendu<br />
orokorrean kokatu beharko litzateke . Zalantzarik gabe, behin baino gehiagotan esan<br />
dugunez, irakasle horien aurkako erasoa -irakasleen kontrakoa baino- <strong>hezkuntza</strong>sistemaren<br />
aurkako -edo honek dituen zenbait ezaugarrien kontrako- erasotzat ulertu<br />
behar da irakaslegoa <strong>hezkuntza</strong>-sistema espainiarraren ardatzarik nagusien<strong>eta</strong>rikoa dugun<br />
heinean <strong>eta</strong>, zentzu horr<strong>eta</strong>n, berriro errepikatuko den jarrera dugu hau .<br />
Halere, zenbait<strong>eta</strong>n inolako aldak<strong>eta</strong>rik egon denik antzematea oso erraza ez izan<br />
arren, lehen ez zegoen ikuspegi zorrotzagoa igar daiteke euskal <strong>nazionalismoa</strong>n, osatuz<br />
joango den <strong>hezkuntza</strong> formal arloko diskurtsoa eratzen hasiko delarik . Hots, irakaslegoak<br />
hezkuntz-eraikuntzaren zutabe nagusia izaten jarraituko du euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren<br />
ikuspegiaren barruan -<strong>eta</strong> alde horr<strong>eta</strong>tik tradizioren jarraipenaz hitz egin beharko<br />
genuke-, baina ikuspegi hori berritu egingo da aipatu <strong>hezkuntza</strong>-eraikuntzaren<br />
planteamentu osatuagoaren barruan kokatzerakoan ; hau da, irakaslegoarena funtsezkoak<br />
diren <strong>eta</strong> orain artean -ez hain nabarmen bederen- kontutan hartu ez diren beste arazo<br />
batzuren testuinguruan ulertuko da, guzti honek (<strong>eta</strong>, geure iritziz, hau azpimarratzekoa<br />
litzateke) ardatz argia duen diskurtso politikoaren barruan aurkituko duelarik bere<br />
arrazoia . Bi hitz<strong>eta</strong>n esanda : irakaskuntza arloko arazoaz hitz egiteko momentuan, larria<br />
izanik ere, irakaslegoarena ez da euskal <strong>nazionalismoa</strong>k azpimarratuko duen arazo larri<br />
149 Ibidem .<br />
''° BELAUSTEGIGOITIA, F . (1922) : Op . cit . : 114 .
274 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
bakarra ; arazo hori bezain larriak izango dira testuinguru politiko zehatzaren barruan<br />
aztertu <strong>eta</strong> ulertu behar diren <strong>eta</strong> orain arte ikutu ez diren edota itzalean egon diren beste<br />
arazo batzuk (irakaskuntzaren kontrol osoa, <strong>eta</strong> ez bakanik oinarrizko irakaskuntzari<br />
dagokiona, erakunde benak sortu beharra, <strong>hezkuntza</strong>-arazoaren inguruko erreakzio hutsa<br />
gaindituko duen ikuspegi politikoa, planteamentu tradizionalak aldatuz errealitate<br />
ezberdina eraikitzeko gogoa, <strong>eta</strong>b .) .<br />
Bilakaera horren azalpena egiteko asmotan antolatu ditugu ondorengo atalak .<br />
Lehenik <strong>eta</strong> behin, ezin baitaiteke bapateko hausturaz hitz egin (hausturarik dagoenik ere<br />
ez genuke esango), aurreko urte<strong>eta</strong>ko diskurtsoaren jarraipena ia besterik ez den <strong>eta</strong><br />
mende hon<strong>eta</strong>ko lehenengo hamarkadan nagusiki <strong>Euskal</strong>duna-k egindako<br />
planteamendu<strong>eta</strong>ra hurbilduko gara, neurri batean iragarriko zaigun bilakaeraren aztarnak<br />
detektatu nahiean . Ondoren, euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren eskutik borobiltzen ari den<br />
irakaslegoaren inguruko arazoaren irakurk<strong>eta</strong> zorrotzaren berri ematen saiatuko gara,<br />
arazo honen zenbait alde nagusi azpimarratuko ditugularik (pedagogikoa, ekonomikoa,<br />
politikoa) . Neurri handi batean, beti ere euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren ikuspuntua zein den<br />
kontutan harturik, aipatutakoaren arrazoi politikoa emango digun arazoaren sustrai<strong>eta</strong>ra<br />
joko dugu irakaslegoaren arazoa zabalagoa den testuinguruan kokatzearren . Bestalde, <strong>eta</strong><br />
irtenbideei dagokienez, jeltzaleen diskurtsoan nabarmena den aldak<strong>eta</strong> baten beni<br />
emango dugu, bertan neurri handi bat<strong>eta</strong>n diskurtso zaharra alboratzen edo, zehatzagoak<br />
izateko, bema ez den diskurtsoa eraikitzen ari den diskurtso politiko berrian kokatuko<br />
dela antzeman daitekeelarik, euskal <strong>nazionalismoa</strong>k defendaturikoari aurpegi behia<br />
emanez . Azkenik, planteamendu ideologiko hutsen gainetik, edo planteamendu<br />
ideologikoak baino haruntzago joanez, irakaslegoaren arazoa gainditzeko eman urratsak<br />
aztertuko ditugu jeltzaleek aldarrikaturikoak errealitatean ¡salda duenentz ikusteko <strong>eta</strong><br />
euskal <strong>nazionalismoa</strong>k, gai honen inguruan, egoera aldatzeko erakutsi duen eragiteko<br />
gaitasuna neurtzeko ; azken finean honek erakuts baitezake, arrazoi ezberdinak bultzatuta<br />
beharbada, zeintzuk diren helburuak <strong>eta</strong> zeintzuk hauen mugak guztiz garrantzitsua den<br />
irakaslegoaren gaiari buruz hitz egiten ari garenean, <strong>hezkuntza</strong> formala arloko diskurtso<br />
politikoa gorpuzteko garaian, kontutan harturik, bestalde, honek naziogintzan joka<br />
dezakeen funtzioa zein izan daitekeen euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren ikuspuntutik .<br />
63 .1 .- Zaharrak berri <strong>eta</strong> bilakaera baten iragarpena<br />
Aranaren heriotzak ez du -hau esatea gehiegi litzateke- aztertzen ari garen<br />
irakaslegoaren gai honen inguruko aparteko aldak<strong>eta</strong>rik sortuko, baina beharbada askotan<br />
kontutan hartzen ez den aipatu gaiaren alde garrantzitsu bat ez genuke ahaztu behar .<br />
Aurreko atal batean genioen bezala, <strong>eta</strong> laburbilduz, Aranarena planteamendu zorrotza<br />
dugu : irakaslegoarena arazo larria da irakaslegoa espainiarra delako <strong>eta</strong> espainiarra den<br />
<strong>hezkuntza</strong>-sistemaren zutabe nagusia delako (hitz batean esanda, ben<strong>eta</strong>ko arazoa<br />
espainiolizatzea litzateke, <strong>hezkuntza</strong>-sistema espainiarrrak -<strong>eta</strong> honen barruan irakasle<br />
espainiarrak- duena, alegia ; jakina, <strong>hezkuntza</strong>-sistema Espainia den horren besorik<br />
funtsezkoen<strong>eta</strong>rioa litzateke Aranaren ustez) ; beste gainontzekoa esandakoaren ondorio
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Aranaren ondoren 275<br />
hutsa litzateke . Aldiz, euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren sektore moderatua ordezkatzen duen<br />
<strong>Euskal</strong>dtuta-k ez du behin ere arazoa hain gordin <strong>eta</strong> zuzen aurkeztuko . Azaleko<br />
irakurk<strong>eta</strong> eginez gero bi diskurtsoen arteko aldea hain handia ez dela esan baldin<br />
badaiteke ere, abiapuntuak arazo beraren dimentsio ezberdinen aurrean jartzen gaituela<br />
ikus daiteke : arazoaren gakoa, Aranaren kasuan, irakaslegoaren zein <strong>hezkuntza</strong>sistemaren<br />
espainiartasunean aurkitzen bada, halere, irtenbidea -<strong>eta</strong> hau litzateke berriz<br />
Etiskaldtuta-ren tesiaren ardatz nagusia- ezin daiteke deszentralizazioa izan . Zentzu<br />
horr<strong>eta</strong>n, Aranaren heriotzarekin batera euskal <strong>nazionalismoa</strong> -beste era bateko arrazoiak<br />
alde batera utzita- neurri handi bat<strong>eta</strong>n -alde batetik beraike- umezurtz geratuko da<br />
nolabait"' ; hots, euskal nazionalismo moderatuaren diskurtsoak jarraipena izango duen<br />
bezala, aldiz ezin gauza bera esan ikuspegi abertzaletik <strong>hezkuntza</strong>-sistemaren izaera<br />
espainiarra azpimarratzen duen ahots horri dagokionez. Beraz, <strong>eta</strong> bereziki mende<br />
hon<strong>eta</strong>ko lehenengo hamarkan kokaturik, ezaguna dugun ikuspegi moderatua nagusituko<br />
da, nahiz <strong>eta</strong> Aranaren eragina -formalki behintzat- antzeman daitekeenik ezin ukatu .<br />
Abiapuntu gisa, esandakoak esanda, <strong>hezkuntza</strong> arloko arazoaren diagnostiko<br />
orokorra eskainiko duen <strong>Euskal</strong>duna-k argitaratu artikulu interesgarri baten irakurk<strong>eta</strong>z<br />
baliatuko gara bi garaien arteko mugaz hitz egiterik ezinezkoa dela azpimarratzeko (muga<br />
Aranaren heriotzak ezarriko du <strong>eta</strong> badakigu, gauzak ere neurritik atera gabe, zein den<br />
hutsunea) . <strong>Euskal</strong> Herriak, <strong>hezkuntza</strong>ri dagokionez, bizi duen egoera tamalgarriaren<br />
arrazoi nagusia bat da : irakaslegoa ("español" esango zaigu, lehen gertatzen ez zena -uste<br />
dugu egin beharreko ñabardura dela-) . Irakaskuntzak beste egoera bat ezagutu dezan<br />
<strong>Euskal</strong> Herrian irakasleek, ahal izanez gero behintzat, bertakoak behar lukete izan <strong>eta</strong><br />
horien izendapena udalden esku behar litzateke utzi . Horr<strong>eta</strong>rako badute eskubidereik,<br />
ordaintzen dutelako batetik <strong>eta</strong>, bestetik, beraien erantzukizunei egoki erantzuteko gai<br />
direla ongi erakutsi dutelako . Hau horrela izan bada, legeari esker baino ohitura zaharrari<br />
jarraitzeari esker izan da ; Estatuko legeak prozedura arrotza ezarri du <strong>eta</strong> hau<br />
irakaskuntzaren bilakaera egokirako eragozpena besterik ez da -eragozpen kaltegarria,<br />
hori bai- . Gero <strong>eta</strong> itogarriagoa den zentralizaioak izugarrizko kalteak ekarriko dizkio<br />
irakaskuntzari"', lehen <strong>hezkuntza</strong>-sistema barruan, udalen partehartzea -neurri batean<br />
bederen- ziurtatzen zuten neurrian, funtsezkoak ziren "Junta Local" direlakoek ere<br />
jatorrizko betebeharra desitxuratua aurkituko dutelarik ; euskal udalek ezingo dute bertako<br />
` Ez dira, hala ere, antzeko tesiak defendatuko dituztenak faltako . Esate baterako, Gallastegi<br />
oso argi agertuko da <strong>Euskal</strong> Herriak bizi duen egoeraren arrazoia emateko garaian, irakaslegoaren arazoa<br />
bere testuinguruan ulertu behar dela adieraziz -testuinguru hori dagokion osotasunean hartuz, noski ; hots,<br />
irakaslegoaren arazoa, irakaskuntzarena orokorrean, espainiar inbasioaren testuinguruan ulertu behar da- :<br />
"Maestros, vigilante, notario, militar/Aduanero, Gobernador, Obispos, secr<strong>eta</strong>rios, /Idioma, jueces,<br />
tribunales, enseñanza . . . /i todo es, en Euzkadi, Español!" (GALLASTEGI, E : "Bajo la invasión", in Poi -<br />
la libertad . . . : Op . cit., 169)<br />
"'- <strong>Euskal</strong> gizarteak jaso behar izango ditu eskolari esker iritsiko diren ondorioak : ohitura txarrak,<br />
Elizarekiko zein autoritateekiko errespetu falta, moralaren degradazioa, <strong>eta</strong>b .
276 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
irakaskuntza kontrolatu <strong>eta</strong> ordaintzea besterik ez zaie geratuko . Kontutan hartu behar da,<br />
bestalde, "Junta Provincial"-ek ezingo dutela irakaskuntzaren zaintza (kontrola, hitz<br />
batean esanda) ondo ziurtatu, izan ere Gobernuarekin bat datozen bokalak osatzen<br />
batituzte <strong>eta</strong>, jakina, beraiei bost ajola irakaskuntzaren egoera, halakoa baita Estatuaren<br />
arduragabekeria ; ikuskatzaileak ere, azken finean Gobernuaren irakasleak izango dira,<br />
ez baitute lan hori betzeko, irakasleek nahi dutena egiteko askatasun osoa izanik ;<br />
irakaskuntzaren egoera penagana ikusi besterik ez dago , alde honi dagokionez<br />
irakaslegoaren erantzunkizuna, izugarria izateaz gain, nabarmena izango delarik' 53<br />
Ondorioz, Estatutak irakaslegoa ezin duela inposatu esaterakoan bide zuzenetik<br />
joango da euskal ; hem bakoitzak erabaki beharko luke komeni zaion irakaslegoa berak<br />
bai baitaki ben<strong>eta</strong>n zeintzuk diren herriak bizi dituen beharrak, irakaskuntza arloan<br />
gertatzen denari irtenbidea emateko ere interesatuena hem bakoitza izango delarik"' .<br />
Hona hemen gertatzen denaren inguruko azalpen orokorra ; ikus daitekeenez telegrafikoki<br />
jasotzen saiatu garen adierazpen hauek irakaskuntzari buruzko ikuspegi nahiko sinplea<br />
isladatzen dute: <strong>Euskal</strong> Herriak <strong>hezkuntza</strong> formal arloko arazo lama bizi du, baina,<br />
dirudienez, oinarrizko irakaskuntzara mugatzen den arazoa dugu ; irakaskuntzaren<br />
eszenatokian irakaslea dugu izar nagusia, gertatzen denaren erantzukizun zuzena honena<br />
litzatekeelarik ; <strong>eta</strong> hau horrela gertatuko da Estatatuak ezarri legeak hala agintzen<br />
duelako, modu horr<strong>eta</strong>n, irakaslegoaren izendapenari dagokion antzinako ohitura zuzena,<br />
ondorio onuragarriak besterik ekarri ez dituena <strong>eta</strong>'kalte guztien konponbidea izango<br />
litzatekeena, itota aurkituko dugularik .<br />
Ikus daitekeenez, oraingoz behintzat, ez dago eguzkiaren azpian ezer berririk <strong>eta</strong><br />
ezagunak ditugu -behin <strong>eta</strong> berriro errepikatutakoak gainera- plazaratu irizpide ideologiko<br />
nagusiak . Helburua irakaskuntzaren hobekuntza izanik, zezenari adarr<strong>eta</strong>tik heldu<br />
beharko zaio errealitatea irauli nahi baldin bada behintzat, <strong>eta</strong> horr<strong>eta</strong>n jardungo da euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong> ardatz garbi batzuk dituen mezua jo ta ke lau haiz<strong>eta</strong>ra zabalduz. Zezenari<br />
adarr<strong>eta</strong>tik heldu diogu, <strong>eta</strong> nahiz <strong>eta</strong> buruak ez egin gorputza, heltzen hurbilena<br />
irakaslea izanik, jakinaren gainean <strong>hezkuntza</strong>-sistema dela toreatu beharreko zezena .<br />
Irakaslegoak sutsu defendatuko ditu bere interesak <strong>eta</strong> oso gogor joko boterearen aurka<br />
helburu korporatiboek bultzaturik'' 5 , baina ez du irakaskuntza arloko arazoak<br />
konpontzeko inolako ardurarik erakutsiko. Ezin zitekeen, jeltzaleen ustez, beste moduan<br />
153 Familiak ere ba omen du erantzunkizunik, <strong>eta</strong> alde horr<strong>eta</strong>tik bere arduren artean -arazo honi<br />
dagokionez- bere seme-alabentzat behar bezalako eskolak aukeratzearena nagusien<strong>eta</strong>rikoa litzateke .<br />
Argi egiten ez bada ere, eskola ofizial<strong>eta</strong>ra haurrak ez bidaltzeko deia da lerro artean zabalduko dena .<br />
l '' "El problema educativo", in <strong>Euskal</strong>duna, 1904/VIIII21 .<br />
'SJ Gogor joko du Estatuaren kontra aipatu interes korporatibo horiek bultzaturik, baina, ikus ahal<br />
izango dugunez, era berean Estatu horren babesa bilatuko du, azken finean harreman konplizeaz hitz egin<br />
behar izango dugularik .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskintzaren arazoa Aroiaren ondoren 277<br />
izan : irakasle horiek espainiarrak dira (ez kanpotarrak edota gaztelauak soilik,<br />
espainiarrak -kontutan hartu beharreko ñabardura, gure eritziz-), <strong>eta</strong> espainiarrak diren<br />
neurrian -izaerea kontua litzateke azken finean (Aranak utzitako heredentzia diskurtsiboradikala<br />
ote?)- ezin da beraiengandik gauza onik espero"' . Irakaslea oinarrizko<br />
irakaskuntzaren ardatz nagusia da <strong>eta</strong> irakasle egokiak ditugun heinean oinarrizko<br />
irakaskuntzaren osasuna ziurtatuta genuke ; baina irakasle espainiarra ezin da inoiz<br />
irakasle egokia izan ez baitator bat, ezta identifikatzen ere, euskal nortasunarekin . Eta<br />
esandako hon<strong>eta</strong>n arrazoi pedagogikoak bilatu behar dira, ez besterik ; irakasle<br />
espainiarren nortasuna <strong>eta</strong> euskal ikasleena bat ez datozen heinean, azkeneko hauek<br />
formazioan kaltetuak izango dira, euskararen arazoa zutabe nagusia izanik"' . Ez gara gai<br />
ezagun hon<strong>eta</strong>n luzatuko (alde batetik dagoeneko zabal azaldu dugula uste dugu, <strong>eta</strong><br />
bestetik, garai hon<strong>eta</strong>n behin <strong>eta</strong> berriro errepikatuko direnez, izango dugu hon<strong>eta</strong>z<br />
aritzeko aukera), baina ondorioz sortu irakasleen izendapenari buruzko aldarrikapen<br />
ezagunaren inguruan pizturiko suak arr<strong>eta</strong> berezia merezi duelakoan gaude, alde batetik<br />
-ezinbestean esango genuke- printzipio pedagogiko gisa aurkeztu arazoaren alde<br />
politikora hurbilduko gaituelako <strong>eta</strong>, bestetik, <strong>hezkuntza</strong> politikaren aldetik diskurtso<br />
ideologikoaren bilakaera interesgarria iragartzen zaigun neurrian .<br />
Izan ere, hau da urte hauek eskaintzen diguten gauzarik interesgarriena ;<br />
planteamendu ezagun batetik abiatuz ikuspegi politiko oso batean kokatzen den<br />
irakaslegoari buruzko irakurk<strong>eta</strong> bernaren atarian aurkituko gara . Arrazoia pedagogikoa<br />
izanik, irakaskuntzaren hobetzeari heldu beharko zaio euskal nazionalisten ustez <strong>eta</strong>, bere<br />
iharduera politikoaren esparrua <strong>Euskal</strong> Heroan kokatzen denez, irakaskuntzak hemen<br />
dituen alde bereziak hartu beharko dira kontutan . Kanpoko irakasleak, orain irakasle<br />
espainiar gisa aurkezten zaiguna, ezin du bere lana egoki bete ezagunak ditugun<br />
arrazoiengatik ; beraz, zentralismoak (arazo politikoa) sortzen duen kalteari (arazo<br />
pedagogikoa) irtenbidea bilatu behar zaio (konponbide politikoa) . Gertatua ez litzateke<br />
hala izango baldin <strong>eta</strong> euskal udalek beharko luketen irakasleak izendatzeko eskubidea<br />
bermatua balitz, zentzu horr<strong>eta</strong>n, tradizioan bilatu behar den praktikara itzuliz <strong>eta</strong>,<br />
irakaskuntzaren antolak<strong>eta</strong>ri dagokionez, zentralismoak ezarri mugak gaindituz ; baina<br />
' "Por la enseñanza", in <strong>Euskal</strong>duna, 1905/1X/2 .<br />
"' Alde horr<strong>eta</strong>tik eraztunaren praktikaren kontrako kritikak ugariak izango dira garai hon<strong>eta</strong>n<br />
ere prentsa jeltzalean; hona hemen egunkari berdinetik atera adibide pare bat : "En la escuela", in<br />
Gipuzkoarra, 1908/X117 ; "¡Anillo!", in Gipuzkoarra, 1910/X/15 . Baina agian adierazpen gordin bat<br />
aukeratzeko garaian Aranzadik duen arazoaren ikuspegi gogorrak ezin hobeki isladatuko luke euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>ren tesirik nagusien<strong>eta</strong>riko bat : "Maestros españoles, enemigos rabiosos de la lengua<br />
vasca, se encontraban -congo hoy se encuentran- al frente de las escuelas de nuestras ciudades y aldeas,<br />
castigando a los pobres niños el crimen de no hablar otro idioma que el de sus padres y tierra, con el<br />
«anillo» infamante, el palo, la burla, y la ignorancia, ya que por falta de medio de comunicación,<br />
no podían esos niños recibir más que bof<strong>eta</strong>das y puntapiés de los maestros a quienes no entendían . En<br />
verdad, no perdían mucho, en ocasiones frecuentes, con la falta del alimento espiritual que los<br />
pedagogos enviados de Valladolid, para civilizarnos, podían darles" (ARANZADI, E . : Op . cit . ; 156) .
278 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
iraganera itzuli baino, iraganeko praktika indarrean jarriko lukeen errealitate berriaren<br />
premia plazaratuko da ; oraindik bere osotasunean borobildu gabe dagoen autonomiaren<br />
aldarrikapenaren aurrean aurkituko ginateke (irakaskuntza alorreko autonomia soilik<br />
oraingoz) :<br />
"la centralización docente origen de los maestros obligados y que<br />
por lo general se separan conmpl<strong>eta</strong>nrente del ambiente de los pueblos en<br />
que tienen que desempeñar sus funciones es un error pedagógico .[ . . .]<br />
mientras el centralismo docente admita estas enormidades pedagógicas<br />
[ . . .] la enseñanza en el Estado español por necesidad tendrá que adolecer<br />
de los importantes defectos de que hoy adolece y en la práctica tendrá que<br />
ser casi estéril cursado no per judicial . En el Estado español, el verdadero<br />
problema pedagógico no estriba en otra cosa que en la descentralización<br />
de la enseñanza y en al autonomía de las regiones, que la práctica ha<br />
probado se hallan preparadas, para nombrar sus maestros y organizar su<br />
enseñanza primaria"' S8<br />
Ez dirudi, itxuraz behintzat, ezer berririk esaten zaigunik : irakaslea, inposatua den<br />
neurrian, kalte iturria izaki, arazo pedagogikoa dugu <strong>Euskal</strong> Herrian (beste edozein<br />
lekutan bizi dezaketenaren antzekoa) <strong>eta</strong> irakaskuntzaren zentralismoa da horr<strong>eta</strong>n<br />
eragiten duen arazo politikoa ; hau zuzendu nahiean, deszentralizazioaren irtenbidea<br />
besterik ez dugu . Deszentralizazioarena ez da, dagoeneko ondo dakigunez, euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>ren aldetik proposatzen den konponbide bema -Aranak halako irtenbideaz<br />
ezer espero ez bazuen ere, besteak beste funtsezko arazoa estaltzen duelako bere iritziz-,<br />
baina proposaturikoari aurpegi bema ematen ari zaiola pentsatzen dugu, <strong>eta</strong> autonomia<br />
kontzeptuak oraindik gero izango duen dimentsio politiko garbia ez badu ere -hau da,<br />
oraindik ez zaigu autonomia estatutuaz <strong>eta</strong> hemen irakaskuntzaren gaiak izango lukeen<br />
kokaguneaz hitz egingo-, lege zaharrak -diskurtso ideologiko mailan alboratua ez izan<br />
arren- aldarrikatzetik formula politiko berriaren bila doan bidea egiteko eman beharreko<br />
lehenengo pausoa dagoeneko emanda dagoela somatzen dela esango genuke . Hots,<br />
autonomiaren aldekoei dagokionez noski, euskal <strong>nazionalismoa</strong>k autonomia estatutuan<br />
aurkituko du proiektu politiko zehatza, zeinak berna ez den autonomia gehiago izateko<br />
nahiak, edo deszentralizazio gogoak, asetuko lituzkeen . Eta hori da, hain zuzen, orain<br />
igartzen dena irakaslegaori zein irakaskuntzari buruz hitz egiten denean, nahiz <strong>eta</strong><br />
oraindik somatzen den hori gorpuzteko denbora gehiago behar izan .<br />
Irakaslegoak ere zerbait somatuko du <strong>eta</strong>, dituen elkarte<strong>eta</strong>tik, Estatuaren<br />
uniformizazioak dituen ondorio<strong>eta</strong>z jabeturik, joera deszentralizatzaile gero <strong>eta</strong><br />
handiagoen aurrean bere jarrera zein izan behar den argitzen saiatuko da . Hon<strong>eta</strong>z<br />
ohartzea guztiz garrantzitsua dela esango genuke, ikusi ahal izango -gero azalduko<br />
ditugun arrazoeingatik- irakaslego horrek Estatuan bilatu nahi izango baitu babestresna<br />
158 Ibidem .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Aranaren ondoren 279<br />
nagusia, horrela Estatu-nazio espainiarraren eraikuntzan funtsezko arma dela -<strong>eta</strong> izan<br />
nahi duela- erakutsiko duelarik. Behin baino gehiagotan joko du irakaslegoak<br />
Gobernuaren atea laguntza eske ; itxuraz interes korporatiboak bultzaturik baina aldi<br />
berean -<strong>eta</strong> hau da guk azpimarratu nahi duguna- mezu ideologiko nabarmena isladatuz .<br />
Esate baterako, Bizkaiko "Asocición provincial del Magisterio" delakoak - "Asociacion<br />
nacional"-aren bidez- eskari garbia luzatuko dio Estatuari 1906an kontzertu ekonomikoak<br />
berritzeko garaian : kontzertua berritzen baldin bada, <strong>eta</strong> hor oinarrizko irakaskuntzari<br />
buruzko ordaink<strong>eta</strong> sistema sartuz gero, euskal diputazioek, <strong>eta</strong> ez udalek, arduratu<br />
beharko lukete irakaslegoaren ordaink<strong>eta</strong>z "en forma análoga á la que el Estado emplea<br />
en el resto de la Nación" ; diputazioek -<strong>eta</strong> kontzertuan hau horrela azaltzea eskatuko duirakasleen<br />
eskubideak bermatzeko derrigorrezko betebeharra izango lukete, irakasle<br />
hauek Espainiako beste gainontzeko irakasleek dituzten "todos los beneficios que las<br />
disposiciones vigentes y las que se dicten en los sucesivo concedan al Magisterio público<br />
de primera enseñanza" izan ditzaten ; hau da, nazioa bat izanik -Espainia- ezin da<br />
irakasleen arteko bereizk<strong>eta</strong>rik egin <strong>eta</strong>, alde horr<strong>eta</strong>tik, <strong>Euskal</strong> Herrian diharduten<br />
irakasleek beste "provincias españolas"-<strong>eta</strong>ko irakasleek dituzten eskubideak izan<br />
beharko lituzkete . Arazo korporatibo hutsa? ; ez dugu uste :<br />
"Que la organización de la primera enseñanza pública en las<br />
Provincias Vascongadas y Navarra, el nombramiento de sus maestros, las<br />
dependencias de éstos con respecto á las autoridades y cuanto se refiera<br />
á la vida oficial se rijan siempre por las mismas disposiciones que estén<br />
en vigor en las otras provincias del reino, puesto que el Magisterio de las<br />
primeras no es más que una parte de la entidad «Magisterio<br />
Español»"`<br />
Abiapuntua bat izanda ere -ekonomikoa, alegia-, irakaslegoak planteatzen duena<br />
haruntzago iristen dela esango genuke -begien bistako da- : <strong>Euskal</strong> Herrian diharduen<br />
irakaslegoa espainiarra den enborraren adarra besterik ez da <strong>eta</strong>, ondorioz, uniformizazioa<br />
ezaugarri nagusitzat izango duen irakaskuntzaren antolak<strong>eta</strong> ezinbestekoa . <strong>Euskal</strong>duna-k<br />
euskal diputazioei zein udalei deia luzatuko die irakaslegoaren helburu horien aurka<br />
jotzeko <strong>eta</strong> <strong>Euskal</strong> Herrian errealitate berri bat eraikitzeko lan egin dezaten . Horr<strong>eta</strong>rako,<br />
hezkuntz-sistemaren egitura zein den jakinik, unibertsitate autonomia ezinbestekoa<br />
izango da; baina argi dezagun -<strong>eta</strong> zera ezagun bat errepikatzen zaigula hemen ikusiko<br />
dugu- ez dela <strong>Euskal</strong> Herriak oraindik ez duen unibertsitateari buruzko inolako aipamenik<br />
egingo -nahiz <strong>eta</strong> horr<strong>eta</strong>rako unibertsitatea izatea ezinbesteko baldintza izan- . Hori<br />
izango litzateke bidea, deszentralizazio administratiboa, zentzu politikoan, gauzatzea<br />
oraingoz ez baita posible ikusten, autonomi gradu altuagoa eskuratu ahal izateko :<br />
oposak<strong>eta</strong>k <strong>Euskal</strong> Herrian egingo lirateke, <strong>eta</strong> ez Valladolid-en -ezta ere Zaragozan,<br />
nahiz <strong>eta</strong> honi buruz askotan ez jardun (ezaguna den ukitu "bizkaitarra", alegia)- ;<br />
<strong>hezkuntza</strong>-egitura bera kolokan jarri gabe, aipatu irakaslegoak sendoa ikusi nahi duena<br />
"' "La Asamblea de los maestros", in <strong>Euskal</strong>duna, 1906NII/28 .
280 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
hain zuzen, irakaslego horren jarrerari aurre egingo liokeena azken finean 16° . Dena den,<br />
dagoeneko ezagutzen dugun guzti hon<strong>eta</strong>z gain -posibilismoaren filosofia agerian<br />
geratzen da berriro- zein da hemen plazaratzen den eztabaida? : irakaslegoa<br />
deszentralizazioaren aurka agertzen da ; neurri horr<strong>eta</strong>n <strong>Euskal</strong> Herriaren eskubideen<br />
kontra joko du ; beraz, behin <strong>eta</strong> berriro plazaratzen diren arazo pedagogikoen gainetik<br />
-hauek funtsezkoak izanda ere-, politikoa den arazoaren aurrean aurkituko ginateke ;<br />
ezinbestean, politikoa den testuinguru hon<strong>eta</strong>n, irakaslego espainiarra areriotzat hartuko<br />
du euskal <strong>nazionalismoa</strong>k -kontutan izanik ere (ez dezagun errrealitatea desitxuratu) zein<br />
den honen helburu politikoa <strong>eta</strong> honek dituen mugak-, <strong>eta</strong> euskal erakundeen begiak<br />
irekitzen saiatuko da hauek arazoaren ben<strong>eta</strong>ko dimentsioaz jabe daitezen .<br />
Horr<strong>eta</strong>z jabetuko dena, zalantzarik gabe, aipatu irakaslegoa da <strong>eta</strong> euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>ren mamua erabiliko du deszentralizazioaren aldeko apostu hutsa den<br />
horren inguruko kezka pizteko, jokuan aberria bera -Espainia, noski- egonik (omen), -El<br />
Cantabro-k adierazten duen moduan- gerta daitekeenaren beldur baita :<br />
"Ved, maestros españoles, el peligro que estais de ser lanzados de<br />
este pais, como si él no perteneciera á España, y obrad como vuestra<br />
conciencia os dicte ; vean los amantes de la Patria si el peligro es sólo<br />
para el Magisterio ó si hay más altos intereses que defender. [ . . .] ¿Creéis<br />
que, concedido lo que piden [jeltzaleek, alegia], ingresaría en estas<br />
provincias algún maestro que no fuera vascongado?[hor non dagoen<br />
koxka] ¿Creéis que, cuando todos los maestros fueran del país, en todas<br />
las escuelas iba á existir el mapa de España y en todas se iba á enseñar á<br />
amar y á dar á conocer el nombre de esta Nación copio la propia [hemen<br />
helburua <strong>eta</strong> arazoaren ben<strong>eta</strong>ko gakoa]"' 6 `<br />
Hona hemen aparteko interpr<strong>eta</strong>ziorik eskatzen ez <strong>eta</strong> irakaslegoak Estatu-nazio<br />
espainiarraren markoan betebeharreko funtzioari buruz duen irizpide garbia . Hain dute<br />
irakasle hauek barneratuta bere funtsezko zeregina zein den, non Gobernuaren beraren<br />
kontzientzia izatera ere iritsiko baitira ; hausnark<strong>eta</strong> serioa eskatuko diote nazio<br />
espainiarraren izan ala ez izanaren arazo larriaren aurrean irakaskuntzak nola eragin<br />
dezakeen kontura dadin <strong>eta</strong>, alde horr<strong>eta</strong>tik, inolako ahultasunik erakutsi ez dezan .<br />
Estatuak tinko eutsi behar dio, nazio espainiarraren izenean, <strong>hezkuntza</strong>-sistemaren<br />
uniforniizazioari <strong>eta</strong> hau zentralizaziaoren bidez soilik izango da posible ; ildo beretik,<br />
Estatuarena izan behar duen (orain den bezala, esan beharko genuke) irakaslegokorpuseko<br />
parte izan nahi dutela adieraziko dute, funtzionari-korpus horren ezinbesteko<br />
1GO Ibidem .<br />
' 6 ' <strong>Euskal</strong>duna-k, honako artikuluan plazaratuko du zuzenean El Cantabro-k esandakoa : "Otra<br />
vez los Maestros", in <strong>Euskal</strong>duna, 1906/VIII/11 .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuattza •e n arazoa Aranaren ondoren 281<br />
espainiartasunaren izenean '2 . Dena den ez da, ez behintzat <strong>Euskal</strong>duna-ren partetik,<br />
espainiartasuna zalantzan jarriko den zerbait -nahiz <strong>eta</strong> batzu<strong>eta</strong>n "español" hitza helburu<br />
erasotzailez erabili- ; are gehiago, esandakoa iraintzat hartua izango da : iraina<br />
lankideentzat pentsatzen baldin badute nazio espainiarraren kontra jotzeko gai izango<br />
direla batzuk, <strong>eta</strong> iraina euskal diputazio <strong>eta</strong> udateentzat, hauek ez bailukete hori inoiz<br />
onartuko"' . Egia da irakaskuntzaren autonomia bilatu nahi duela euskal <strong>nazionalismoa</strong>k,<br />
besteak beste, irakasleei euskaraz jakin dezaten eskatu ahal izateko (baldintza pedagogiko<br />
logikoa litzateke irakasle <strong>eta</strong> ikasleen arteko komunikazioa, elkar ulertzea, ziurtatu<br />
beharreko zerbait dela kontutan izanik 164 ), <strong>eta</strong> irakasle horien izendapena euskal<br />
erakundeen esku uzteko (dena den badago gai honen inguruan interesgarritzat jo<br />
daitekeen alde bat : orain, hori udalen eskubidea zela lehen garbi baldin bazegoen ere,<br />
diputazioen esku gera daitekeen arduraz hitz egingo zaigu")<br />
Ondorioz, bete beharreko baldintzak betetzen ez dituzten irakasleek ez dute<br />
lekurik izango, edo behintzat gerta daitekeen zerbait izango da (hots, irakaslegoak<br />
adierazitako beldurra) ; dena den ez du uste <strong>Euskal</strong>duna-k euskal diputazioak horrelako<br />
bide erradikalarik hartzeko prest egongo direnik -alderdi jeltzaleak horr<strong>eta</strong>rako<br />
eragozpenik ez ikusi arren (zergatik ez dute irakasle euskaldunek, irakaskuntzaren<br />
kalitateari dagokionez -ezagunak ditugun beste arrazoi hori<strong>eta</strong>z gain-, besteak bezain<br />
ondo egingo bere lana? ; ala irakaslegoa euskalduna izateak <strong>Euskal</strong> Herriko irakaskuntza<br />
ondamendira eramango al luke? ; zergatik uste dute irakasle kanpotar hauek hain<br />
beharrezkoak direna? ; <strong>Euskal</strong> Herriak halako elementuen beharrik ba al du bada?)- .<br />
<strong>Euskal</strong> erakundeek, zoritxarrez jeltzaleen ustez, ez dutenez oraindik garbi ikusten<br />
zenbateraino den guzti hau garrantzitsua irakaskuntza hobetzeko garaian, ez dute bide<br />
hori hartuko ; baina jeltzaleen jarrera ere esandakoak esanda ere, ikuspegi nazionalistatik<br />
ez genuke esango batere gogorra denik . Alde horr<strong>eta</strong>tik irakaslegoa lasaitzen saiatuko da,<br />
arriskurik ez dagoen lekuan ikararik piztu ez dezaten, izan ere nazio espainiarraren<br />
kontrako erasorik ez dagoenean -<strong>eta</strong> zertan egon behar ez duenean, gaineratuko dute-<br />
162 Ibidem .<br />
` "Sobre lo mismo", in <strong>Euskal</strong>du na, 1906/II/18 .<br />
'64 Etorkizunean, lehen bezala . Gipuzkoarra-k hemen eskaintzen digunaren antzeko adibideak<br />
ikusteko aukera izango dugu, mezu nagusia formazioari dagokion kaltea izango delarik : "[ . . .1 el maestro<br />
castellano no puede comunicarse con el discípulo en esta tierra vasca, ni darle á entender sus<br />
instrucciones, ni el alumno comprender nada de lo que trae entre manos . De ahí proviene el que nutchos<br />
niños después de ir algunas semanas á la escuela no vuelvan á pisarla nmás, y que si otros acuden, no<br />
aprendan nada de provecho" ("La enseñanza en las escuelas", in Gipuzkoarra, 1908/1V/1 3) .<br />
1G5 "Sobre los mismo" : Op . cit .
282 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
ustel bihurtzen baita, funtsean beraien "comedero"-a defendatu nahi dutenean -<strong>eta</strong> ez<br />
besterik-, kaleratzen duten mezu abertzale pozointsua' G -abertzale espainiarra, noski- .<br />
Orain arte esandakoak euskal <strong>nazionalismoa</strong>k irakaskuntza arloan burutu nahi<br />
duena <strong>eta</strong>, zentzu berean, <strong>Euskal</strong> Herrirako errealitate politiko bema eraikitzeari<br />
dagokionez zein izan daitekeen <strong>hezkuntza</strong> formalari buruzko ikuspegia zertxobait<br />
argitzen duela uste dugu . Nahiz <strong>eta</strong> zenbait<strong>eta</strong>n diskurtso gogorra erabili (oraintxe bertan<br />
irakasleak Ebrotik bestaldera mugi arazteari buruz esandakoa, adibidez), ez dira falta<br />
izango bidean atzera egiteko aukerak . Zentzu horr<strong>eta</strong>n, irakasleen beldurra uxatzeko<br />
asmotan edo ; Arana bizi zen garaiko mezua zabalduko da berriro : herri euskaldun<strong>eta</strong>n<br />
irakaslea euskalduna izatea (Galizan galegoak <strong>eta</strong> Kataluian kataluniarrak) gutxieneko<br />
baldintza da (euskalduna diogu, <strong>eta</strong> ez "euzkotarra" ; hizkuntzaz ari gara beraz) ikuspegi<br />
pedagogiko huts<strong>eta</strong>tik ; ikasle euskaldunentzat liburuek euskaraz idatzita egon behar duten<br />
bezala, ezinbestekoa izango da irakasleak eman beharreko azalpenak euskaraz ematea ;<br />
ondorioz, horrelako herri euskaldun<strong>eta</strong>n lan egin nahi duten irakasleek gai honi<br />
dagozkion frogak gainditu behar izango dituzte (azterk<strong>eta</strong> idatzia zein ahozkoa) ; logika<br />
hutsez -ezin joango baitira froga hauek egitera Valladolid-era- azterk<strong>eta</strong> horiek <strong>Euskal</strong><br />
Herrian egin behar izango dituzte (lurralde bakoitzeko hiriburuan) <strong>eta</strong> herri bakoitzak -<br />
udalak- aukeratu behar izango du irakaslea froga gainditu dutenen artean'' . Ondorioz,<br />
ez legoke irakasle ez euskaldunentzako lekurik herri euskaldun<strong>eta</strong>ko eskol<strong>eta</strong>n' $ ; hala<br />
ere -<strong>eta</strong> hau, eskuartean dugun arazoaren ben<strong>eta</strong>ko dimentsio zein den ikusteko guztiz<br />
funtsezkoa dela esango genuke-, hau herri esukaldun<strong>eta</strong>n soilik gertatuko litzateke . Hots,<br />
irakasle erdaldunek ez lukete inolako beldurrik izan behar, lan non egin aurkituko<br />
bailezakete <strong>Euskal</strong> Herrian falta ez diren herri ez euskaldun<strong>eta</strong>ko eskol<strong>eta</strong>n .<br />
Irakasle horiek jakin beharko lukete euskal <strong>nazionalismoa</strong>k huts hutsean<br />
irakaskuntza arloko arazoari eman nahi diotela irtenbidea, alde horr<strong>eta</strong>tik -<strong>eta</strong> irakasle<br />
diren neurrian, izan ere beraiek inork baino hobeto dakite zeintzuk diren haur<br />
euskaldunek dituzten formazio arazoak- uniformizazio hutsak kalteak sortu besterik ez<br />
duela egiten ulertu beharko luketelarik (ikusi besterik ez dago, bestalde, -<strong>eta</strong> non ikasi<br />
badago- munduan dauden nazio aurreratueneknola jokatzen duten) . Gainera, esan bezala,<br />
irakasle erdaldun horiek ez lukete gaztelania nagusia den euskal herri<strong>eta</strong>n lana izateko<br />
eragozpenik izango . Ulertu beharko lukete euskal <strong>nazionalismoa</strong>k irakaskuntzaren<br />
autonomiaz hitz egiten duenean ez duela <strong>hezkuntza</strong>-sistemaren egitura zalantzan jartzen<br />
-honen ezaugarriak aldatu baldin badaitezke ere- ; autonomia horrek -ikuspegi<br />
'66 Idem .<br />
1G7 Ikuskaritzari dagokionez ere, hizkuntzarena ezinbesteko baldintza litzateke aurreko atal batean<br />
ikusten genuen bezala .<br />
1G8 Gogorarazi nahi dugu, nahiz <strong>eta</strong> agian beharrezkoa ez izan, eskola esaten zaigunean, gai honi<br />
dagokionez -orokorrean behintzat- eskola publikoaz ari zaizkigula euskal nazionalistak .
jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Aranaren ondoren<br />
pedagogikotik beharrezkoak diren alde bereziekin (baina ez <strong>Euskal</strong> Herri osorako<br />
irakaskuntza euskaldunean pentsatuz)- unibertsitate autonomian aurkituko luke bere<br />
logika, horr<strong>eta</strong>rako -Estatuko beste herri askotan gertatzen den moduan (ezer berezirik<br />
ez, beraz)- unibertsittate-barrutia beharko litzatekeelarik"', ez besterik (horra hor<br />
irakaskuntzaren autonomiaren aldarrikapenak, nahiz <strong>eta</strong> unibertsitate autonomiaz hitz<br />
egiteak urrats bema suposatu -unibertsitateaz ezer esaten ez bada ere-, une hon<strong>eta</strong>n dituen<br />
mugak : ezin da oraindik hitz egin autonomia politiko bati buruz non irakaskuntzak ere<br />
bere kokagunea izango lukeen) . Are gehiago, <strong>eta</strong> zuzenean Estatuaren batasunarekin<br />
loturik, aldarrikatu autonomiak beldugarrizko ondorioak izango lituzkela pentsatzeak ez<br />
du inolako zentzurik izango jeltzaleen ustez, arazo honen inguruko zenbait irakurk<strong>eta</strong><br />
politiko zentzugabekeritzat joko dutelarik : irakaskuntza arloko politikak irakaskuntzaren<br />
arloa gainditzea duen beste helbururen bat ezkutatzen duela uste duena zeharo erratua<br />
dago ; irakaskuntzarena Estatua kolokan jartzeko arma izango dela uste duenak zer esaten<br />
ari den ez daki ; hitz batean esanda, lasai dadila guzti honen atzetik "separatismoaren"<br />
estrategia ikusten duena, euskal <strong>nazionalismoa</strong>k ez baitu halako asmorik ; izan ere,<br />
"separatismo" kontzeptuak ez du zentzurik <strong>eta</strong>, bestalde, jeltzaleei hori atxikitzea guztiz<br />
da bidegabea` .<br />
Hau horrela izanik ere -hau da, nahiz <strong>eta</strong> euskal <strong>nazionalismoa</strong>k Estatua apurtzeko<br />
asmorik izan ez <strong>eta</strong> banatzearen tentazioak, jeltzale hauei dagokienez bederen, barr<strong>eta</strong><br />
handirik merezi ez, ez baitiote inolako zentzurik aurkitzen-, garbi dago irakaslegoari<br />
buruzko planteamendu<strong>eta</strong>n euskal <strong>nazionalismoa</strong>k beste arrazoi bat -<strong>eta</strong> gutxietsi ez<br />
daitekeena- izango duena maisu-maistra kanpotarren aurka jotzeko . Garai hon<strong>eta</strong>n<br />
irakaslego honek sortzu kalteak gero <strong>eta</strong> gehiago astintzeaz gain -formazio mailan bere<br />
gaitasun eza azpimarratuko delarik-, <strong>Euskal</strong> Herriak beraiengatik jasan behar izango duen<br />
zama emangaitza adieraziz, orain arte baino indartsuago nabarmenduko da alde<br />
ekonomikoaren garrantzia . Halaber, lerro batzuk lehenago genioenez, irakaslegoaren<br />
dimentsio politikoak izango du orain arte izan ez duen irakurk<strong>eta</strong> zorrotza . Irakasle<br />
horiek, <strong>Euskal</strong> Herriaren hondamendi kulturala <strong>eta</strong> soziala ekarri duten irakasleak -<br />
besteak beste herri honen nortasunera batere egokitu ez direlako-, euskal erakundeen<br />
balizko gehikerien aitzakiaz baliatuz, Estatuaren konplize zuzenak dira <strong>eta</strong> <strong>Euskal</strong><br />
Herriaren etsaiak horrek aurrera daraman euskal aberria suntsitzeko politikan, ondorioz<br />
` Argudio hau behi <strong>eta</strong> berriro ikusiko dugu errepikaturik; hona hemen ezagunak ditugun beste<br />
adibide batzuen doinu berbera duen beste bat : "La formación de los distritos universitarios de la<br />
Península parece hecha con la mira puesta en nuestro daño [ . .j Graves males nos ha acarreado este<br />
estado de cosas : no ha sido el menor seguramente el causado por la invasión de maestros latinos, por<br />
celebrarse las oposiciones para la provisión de nuestras escuelas en Valladolid, población muy lejana<br />
á la que no podrían concurrir fácilmente los nuestros, ni luchar sin desventajas, si se presentaban á los<br />
ejercicios entre la arasa de aspirantes estrechamente relacionados en el lugar de las oposiciones"<br />
("Provisión de escuelas", in Gipuzkoarra, 1910/1/15) .<br />
10 "Esos maestros . . .", in <strong>Euskal</strong>duna, 1906/IX/22 .<br />
283
284 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
-nazionalismo espainiar sutsuaren ikur bilakatuz- Euskadi ben<strong>eta</strong>n defendatzen duen<br />
euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren aurkako borroka bultzatuko dutelarik . Hori da, dagoeneko<br />
esandakoak euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren etorkizuneko norabidea iragartzen badu ere,<br />
hurrengo atal<strong>eta</strong>n aztertuko duguna .<br />
6 .3 .2 .- Irakaslegoa, arazo pedagogikoa<br />
Lan hon<strong>eta</strong>n zenbait pasart<strong>eta</strong>n aipatu arazoa dugu hau ; Aranaren garaian, honek<br />
ondorio desnazionalizatzaileak -espainolizatzea azken finean- agerian utzi nahi dituen<br />
bitartean, euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren sektore moderatuak irakasle kanpotarraren eskutik<br />
sortu kalte pedagogikoak azpimarratuko ditu <strong>hezkuntza</strong>-sistema espainiarraren inguruko<br />
diagnostikoa egiteko garaian, batere berriak ez diren aldarrikapenei -irakurk<strong>eta</strong><br />
politikoengandik ikez eginez, esango genuke- irakaskuntz testuinguruan ulertu beharreko<br />
arrazoiez beteriko nolabaiteko jantzia eman nahiean edo . Planteamendu hauek, oraintxe<br />
bertan ikusi ahal izango dugunez, begien bistako jarraipena izango dute (esan bezala,<br />
Aranaren heriotzak -gai honi dagokionez- ez du aparteko aldak<strong>eta</strong>rik ekarriko, aipatu<br />
irakurk<strong>eta</strong> politikoak,diskurtso jeltzalearen garraztasun neurria aldatu baldin badaiteke<br />
ere, l<strong>eta</strong>rgia antzeko zerbait ezagutzen duen bitartean), <strong>eta</strong> alde horr<strong>eta</strong>tik ezaguna dena<br />
esatea besterik ez litzaiguke geratuko . Dena den, egindako azterk<strong>eta</strong>ren azalpen<br />
sistematikoa eskeintzeko asmotan, komenigarria iruditu zaigu, atal honen hitzaurrean<br />
genioen moduan, irakaslegoaren arazoari buruz euskal <strong>nazionalismoa</strong>k egindako<br />
irakurk<strong>eta</strong> zabalagoa <strong>eta</strong> egituratuagoa den ikuspegiaren barruan kokatzea, non arazo<br />
pedagogiko ezagunarekin batera garbi agertzen zaigun arazo beraren alde ekonomikoa<br />
zein politikoa, guzti hau autonomia politikoaren aldeko diskurtsoa eraikitzen ari den aldi<br />
berean (<strong>eta</strong> errealitate honek bema ez den arazo bati dimentsio bema ematen dionik ezin<br />
da ukatu) .<br />
Hala, prentsa jeltzalera hurbilduz gero, garai hon<strong>eta</strong>ko hurrengo urte<strong>eta</strong>n<br />
irakaslegoaren inguruko salak<strong>eta</strong>k ugariak izango dira ere ; alde pedagogikotik kalte iturri<br />
nabarmena dela azaltzen saiatuko da euskal <strong>nazionalismoa</strong> : kalte iturria, formazioari<br />
dagokionez, kontutan harturik, bai <strong>Euskal</strong> Herriko ezaugarri bereziak (kultura ingurukoak<br />
orokorrean, <strong>eta</strong> euskararen ingurukoak bereziki), <strong>eta</strong> baita klase ikuspuntutik ulertu<br />
beharreko planteamentuak ere . Edozein eran esan behar da -<strong>eta</strong> hau azpimarratzea ez<br />
zaigu huskeria iruditzen- irakaslegoari buruz hitz egiten bada ere, garai hon<strong>eta</strong>n eskolaz<br />
arituko direla jeltzaleak nabarmenago . Lehenago genioenez, irakasleari egindako kritika<br />
<strong>hezkuntza</strong>-sistemaren aurkako erreakzioaz hartu behar zena (era bateko edo besteko<br />
erreakzioa bada ere) azaleko irakurk<strong>eta</strong> errazegia egiteko tentazioa uxatuz ; esandakoa,<br />
nahiz askotan espliziuta ez izan, gure ustez erraz ulertu baldin badaiteke, garai hon<strong>eta</strong>n<br />
hau diogun moduan gertatzen dela ikusteko ez dago inolako zalantzarik : <strong>hezkuntza</strong>sistema<br />
da kritikapean jartzen dena <strong>eta</strong> eskola honen barman, irakaslegoarena Estatu<br />
espiniarreko <strong>hezkuntza</strong>-egiturak osatu enborraren adarra den eskolaren ardaxka izanik .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Ar<strong>eta</strong>ren ondoren 285<br />
Hau argitu ondoren, hel diezaiogun irakaslegoaren arazoari <strong>eta</strong> ikuspegi<br />
pedagogikotik euskal <strong>nazionalismoa</strong>k antzematen dituen horren bi aurpegiak, ezagunak<br />
izanda ere, agerian uzten saia gaitezen . Esan bezalaxe klase ikuspegitik egin salak<strong>eta</strong> ere<br />
badagoelakoan gaude -batere berna ez dena edozein eran- . Zenbait<strong>eta</strong>n klase ikuspegi<br />
politikoa oso agerian geratzen bada ere -horra hor iraultzaren arriskuak pizten duen<br />
beldurra-, <strong>eta</strong> alde horr<strong>eta</strong>tik, esate baterako, sozialismoak edota anarkismoak<br />
irakaslegoan aurkituko luke tresna ezin hobea, haurrak <strong>Euskal</strong> Herrian -edo <strong>Euskal</strong><br />
Herriko hainbat lekutan (testuinguru industrializatu<strong>eta</strong>n, hain zuzen)- jasotzen duen<br />
formazio penagarria da eztabaidatuko dena . Formazio penagarria, baina zein aldetik?<br />
(izan ere asko dira iraultzaren mamuak hartzen dituen aurpegiak <strong>eta</strong> hori<strong>eta</strong>ko bat gaztelu<br />
iluna den eskolako pareten artean kate astuneko irakaslea, kateatua bera <strong>eta</strong> kateatzailea) .<br />
Hezik<strong>eta</strong>ri buruz euskal nazionasimoak erakusten duen jarrera moralizatzailea nabarmena<br />
da, eskola laikoaren inguruko azterk<strong>eta</strong> egiteko garaian ikusi ahal izan dugun bezala,<br />
printzipioz jarrera horr<strong>eta</strong>n arrazoi kristauek eragingo dutelarik. Irakasleari dagokionez<br />
ere argudio berdintsuak entzungo ditugu <strong>eta</strong> ispilu baten isladaren aurrean aurkitzen<br />
garela esango genuke ; Iberoren hitzak erabiliz -<strong>eta</strong> atrebentzia barka daitekeela uste<br />
dugu- izpiritu razionaleko irakaslea edo liberala dena, "error"-earekin tolerante den<br />
irakaslea -are gehiago horren aldekoa bada- desagertarazi egin beharko litzateke .<br />
Maila ideologikoan koka dai uste dugu tekeen planteamentu honek izango luke,<br />
beste moduan ezin zitekeen izan, ikuspegi pedagogikotik plazaratzeko moduko beste<br />
aurpegi bat : ze formazio mota izango da halako irakasle baten eskutik iritsi daitekeena? ;<br />
ze prestakuntza jasoko dute <strong>Euskal</strong> Herriko haurrek halako irakasleak izanda? . Bide<br />
okerretik ezin da ondorio okerra besterik espero, <strong>eta</strong> irakaslea haurrak eskolan egin<br />
beharreko bidaian ezinbesteko zubia denez -irakaslearen eraginarengandik ezin du egin<br />
ihes"'- emaitza ustela izango da helmugan aurkituko duguna . Antzeman daitekeenez,<br />
euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren printzipio nagusien abiapuntu ideologikoa alde batera utzita,<br />
guk hemen azpimarratu nahi dugunak irakaskuntzaren askatasunarekin zerikusi zuzena<br />
du . Ez da hau garbi azaltzen den zerbait -finean irakaskuntzaren askatasuna defendatuko<br />
du euskal <strong>nazionalismoa</strong>k zenbait helburu lortu nahiean- baina aurrez aurre egingo dugu<br />
topo gai honekin ; hots, katedra askatasunaren aurka agertuko da euskal nazionalimoa :<br />
irakasleak ezin du edozein gauza irakatsi, hor neurria haurren formazioan sor daitekeen<br />
kaltean ipini beharko litzatekeelarik . Formazio arloko arazoa, beraz (itxuran behintzat),<br />
formazio arloan eragin kaltea baita gaztediaren hondamendia ekamko duena . Eta zein da<br />
hain ondorio izugarrian irakasleak duen partea? .<br />
Erlijioarekin lotutako gaia, <strong>eta</strong> zentzu horr<strong>eta</strong>n irakaslearen protagonismoarekin<br />
lotutakoa ere, alde bat<strong>eta</strong>ra utzirik -aurreko atalean luze jardun gara hon<strong>eta</strong>z- (oso lotuta<br />
` Land<strong>eta</strong>k esango luke hor jokatu behar duela familiak fin ; irakaslearen esku seme-alaben<br />
formazioaren ardura guztia ez uzteaz gain -ajolagabekeria litzateke hau-, familiak oso zozrrotz kontrolatu<br />
beharko luke irakaslearen lana, alde horr<strong>eta</strong>tik gurasoek funtsezko erantzunkizuna izango dutelarik .
286 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
daudela esan behar bada ere), azpimarra dezagun zein eratakoa izan beharko lukeen, beti<br />
ere jeltzaleen ust<strong>eta</strong>n, irakaslearen funtzio nagusien<strong>eta</strong>riko batek, horrela <strong>Euskal</strong> Herrian<br />
diharduen irakaslegoari ikuspegi pedagogikotik ikusi zaiakion hutsuneak agerian<br />
geratuko baitira . Irakasleak, dio Land<strong>eta</strong>k` , apaizaren antzera, funtzio sakratua bete<br />
behar du gizartean berari dagokion esparruan -hau da, eskolan-, <strong>eta</strong> apaizak bezala guztiz<br />
beharrezkoa izango du bokazioa -"maestro vividot" ugari dugu inguruan <strong>eta</strong> horra hor<br />
zein negargarria den irakaskuntzaren egoera- ; irakaslearenak, konparak<strong>eta</strong>rekin jarraituz,<br />
salbazioa helburutzat duen lanbidea behar luke izan . Ikasleak salbatu? ; zerengandik? ; ala<br />
ikaslea baino gizartea da salbatu beharrekoa? ; zein da orduan honek bizi duen arriskua? .<br />
"Don Higinio"-k 13 , irakaslegoaren zereginari buruzko gogo<strong>eta</strong> abiapuntutzat harturik,<br />
itxuraz irakaskuntza arloko hausnark<strong>eta</strong> besterik ez den testuinguruan -irakaskuntza da<br />
kezka nagusia; kezka "neutroa", beraz`- emango digu honen berri . Ben<strong>eta</strong>n bere<br />
zereginaz jabetzen den irakasleak -<strong>eta</strong> gizartearen zerbitzura <strong>eta</strong> ez beste edozein eratako<br />
interesen zerbitzura dagoela jakin behar du- kontu handia izan behar du, bere ikasleen<br />
formazioari dagokionez, funtsezkoak diren gauza hauekin (ikasleak barneratu behar<br />
dituenak alegia) : ordena, disziplina, errespetua <strong>eta</strong> begirunea, garbitasuna, lana <strong>eta</strong><br />
moralitatea .<br />
Apaizen antzera 75<br />
' , irakasleak, besteak beste, pertsona orekatua behar du izan,<br />
ohitura sinple <strong>eta</strong> nobleak izango dituena <strong>eta</strong> guztiz duina -pentsamenduz, hitzez <strong>eta</strong><br />
ekintzez- . "Hay algo que huele á podrido en Dina mmarca" Land<strong>eta</strong>k erabili esaerak<br />
grafikoki azaltzen duen legez beharko lukeen horrek ez denaren -edo ez omen den<br />
horren- diagnostiko gordina adiraziko luke (ispilu biurria, beraz) . Hots, irakaslea ez da<br />
ez orekatua, ezta ere pentsamenduz, hitzez <strong>eta</strong> ekintzez behar bezalakoa ; beste interes<br />
batzuk bultzaturik dihardu irakaskuntzan bere funtzio sakratuarekiko duen<br />
erantzunkizunari uko egiten diolarik ; ez da bere zereginaz jabetzen <strong>eta</strong> gizartearen<br />
zerbitzura dagoela ahaztu egiten du . Ondorioz, ezinbesteko ondorioa litzateke, ikaslea da,<br />
honen formazioa -zenbait interes arbuiagarrik hala bultzaturik- behar ez duen bigarren<br />
mailan zokoratua, kaltetua suertatuko dena, <strong>eta</strong> irakaslearekin gizarte osoa, belaunaldi<br />
gazteak baitira gizartearen etorkizuna bideratuko dutenak, honek har dezakeen norabidea<br />
bat ala bestea izan daitekeelarik belaualdi gazte horiek jasotakoaren formazioaren<br />
arabera . Aipatu ordenak, disziplinak, errespetuak, garbitasunak, lanak <strong>eta</strong> moralitateak<br />
funtsezkotzat jotzen diren orden, disziplina, <strong>eta</strong> abarren ezaz hitz egingo lukete, haurrek<br />
172 LANDETA, E . (1916) : "El maestro de escuela", in La Tarde, 1916/X/27 .<br />
173 LANDETA, E . (1914) : "¡Entre maestros!, in La Tarde, 1914/VI1116 .<br />
14 Neutraltasun itxura hartzeko edo, <strong>Euskal</strong> Herriarekin inolako zerikusirik ez duen Richard<br />
izeneko baten hitzez baliatuko da Land<strong>eta</strong> gero hitz hori<strong>eta</strong>n oinarriturik bertako egoeraren aztek<strong>eta</strong><br />
egiteko<br />
175 Giner de los Rios da orain "maixua" .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Aranaren ondoren 287<br />
eskol<strong>eta</strong>n jasotzen duten hezik<strong>eta</strong> gaitz larri batek jota dagoela adieraziko lukete .<br />
Zerbaitengatik komendatzen die Land<strong>eta</strong>k irakasleei ikasleen jatorri sozialaz -baita<br />
bizitza izango duteneko kokaguneaz ere- gogo<strong>eta</strong> egitea : "solamente así puede realizarse<br />
el fin principal de la escuela primaria que es, no dar á los jóvenes un barnŕz de cultura<br />
general, sino prepararlos para la lucha fecunda del trabajo" (ildo beretik, Eleizaldek<br />
hezik<strong>eta</strong> morala hezik<strong>eta</strong> intelektuala bezain beharrezkoa dela, hezik<strong>eta</strong> moral horrek<br />
adierazten duen guztiarekin"') . Horra non dagoen koxka : eskola belaunaldi gazteen<br />
formazioaz arduratzen da, baina formazio hori ezin daiteke, besterik gabe, kultur arloko<br />
formazioarekin identifikatu ; hau garrantzitsua izanik ere, funtsezkoa den beste helburu<br />
horrekiko biagarren mailan geratuko da . Hona hemen aztertzen ari garen arazoaren<br />
ben<strong>eta</strong>ko dimentsioa : irakasleak ikaslearen formazioarekiko, baina baita ere<br />
gizartearekiko, zeregin oinarrizkoa du, sakratua- ; ikaslearen hezik<strong>eta</strong>z iharduteko garaian<br />
ezin gaitezke kultur arloko irakaskuntzara muga (are gehiago, beste bat izango da helburu<br />
nagusia) ; disziplina, ordena, morala, . . ., oinarrizkoak dira ikaslearen formazioari heltzeko<br />
unean, gizarteari begira ere disziplina, ordena, morala, <strong>eta</strong>b ., funtsezkoak diren bezala ;<br />
hau kontutan ez hartzeak (kontutan hartzen ez denez -interes salagarriak direla medio-)<br />
gazteriaren hondamendia ekarriko du, <strong>eta</strong> honekin batera gizartearena .<br />
Baina zein da aipatzen zaigun ikasle mota <strong>eta</strong> zein gizartearen balizko arriskua? ;<br />
erantzuna bilatzeak ez du aparteko buru hausterik sortaraziko : ikaslearen jatorri sozialaz<br />
hitz egiten zaigunean erraz ikus daiteke zein klase sozialak sortarazten duen kezka,<br />
langilegoak alegia ; disziplinaz, moralitateaz, <strong>eta</strong>b . hitz egiten denean langilegoaren<br />
disziplina zein moralitate ezaz hitz egiten zaigu (hots, langilegoa hezitu beharreko klasea<br />
litzateke) ; ordenak formazioaren aldetik duen garrantzia azpimarratzen denean gizarte<br />
arloko ordena bera dela arriskuan adierazten da <strong>eta</strong> langilegoa orden hori kolokan jar<br />
dezakeen klase soziala . Guzti honengatik izango luke irakaskuntzak balio propedeutiko<br />
ikaragarria; formazio arloko kalteen aitzakien itzalpean -non irakaslearen erantzunkizuna<br />
erabatekoa den (hau da euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren aldetik salatzen den arazo<br />
nagusien<strong>eta</strong>riko bat)-, iraultzaren mamuak eragin gizarte-sukarraren kontrako botika<br />
litzateke hemen irakaskuntzak hartzen duen edo hartu beharko lukeen ukitu mesedegarria .<br />
<strong>Euskal</strong> Herriko haurren formazioak badu, bestalde, <strong>Euskal</strong> Herriak dituen<br />
ezaugarri bereziak zeintzuk diren kontutan harturik, beste alde ilun bat non irakaslearen<br />
eragina guztiz den penagarria . Ikuspegi pedagogiko hutsetik egin daitezkeen - <strong>eta</strong> egingo<br />
diren- beste analisi batzuk alboratuz (nahiz <strong>eta</strong> garai honi dagokionez argudio politikoak<br />
lehen baino indar gehiago izango dutela azpimarratu gabe ezin utzi), zuzenean<br />
hizkuntzarekin lotuta dagoen kezka da bereziki nabarmenduko dena . Egia da <strong>Euskal</strong><br />
'' 6 "Labor Cultural . Conferencia del Sr . Land<strong>eta</strong>", in La Tarde, 1915/111/12-<br />
1,7 ELEIZALDE, L . (1918) : "El problema de la enseñanza en el Pais Vasco", in Primer Congreso<br />
de Estudios Vascos . Bilbo ; 867 .
288 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
Herriko ezaugarri fisiko, ekonomiko, geografiko zein historikoak -azkeneko hauek<br />
batipat- ez ezagutzeak (<strong>eta</strong> hala gertatzen da eskolak, <strong>eta</strong> eskolaren barruan irakasleak,<br />
honi buruz ez duelako ezer erakusten) formazioaren alde ahula nabarmentzen duena ere,<br />
<strong>eta</strong> hala salatuko dute euskal nazionalistek, ikuspegi pedagogikotik onartezina baita<br />
inguru hurbilaren berririk ez izatea . Baina, horren inguruan plazaratu azalpenak garbi<br />
asko adierazten dutenez, aberriarekiko identifikazioa da piztu <strong>eta</strong> indartu beharko<br />
litzatekeena <strong>eta</strong> helburu hau planteamendu pedagogiko neutrotik defendatzea zailagoa<br />
suertatatuko zaie nonbait euskal nazionalistei . Ez da soilik pedagogikoa hizkuntzaren<br />
arazoaz ari direnean erabiltzen den arrazoia baina zalantzarik gabe gai honek neutroa izan<br />
nahi duen diskurtsoa borobiltzeko aukera gehiago ekainikodu .<br />
Hala, aspaldidanik ezaguna zaigun argudioak bere jarraipena izango du urte<br />
hau<strong>eta</strong>n <strong>eta</strong>, zentzu horr<strong>eta</strong>n, ez dugu aparteko gauza berririk aurkituko . Dena den guztiz<br />
logikotzat -politikoki neutroa- hartzen den argudio pedagogiko hutsari heldu nahi izatea<br />
azpimarratzekoa dela iruditzen zaigu, azken finea "zentzuzko" mezua da -zama<br />
politikorik gabekoa esango genuke- euskal <strong>nazionalismoa</strong> gizarteari helarazten saiatuko<br />
dena . Izan ere, <strong>eta</strong> gaiari helduz, zer espero dezakete gurasoek beraien seme-alabak<br />
eskolara bidaltzen dituztenean? : eskolak irakasten (omen) duen hori haurrak ikastea ; hots,<br />
eskolak bete beharrekoa bete dezala, irakatsi beharrekoa irakatsi . Zer hori baino<br />
normalagorik, zer hori baino arrazoi apolitikorik? . Ez da eztabaida politikoa mahai<br />
gainean duguna, guztiz pedagogikoa baizik ; haurren formazioaz kezkaturik agertzea<br />
guztiz da zentzuzkoa <strong>eta</strong>, hau behar bezalakoa izan ezean, konponbideak bilatzea<br />
ondoriorik logikoena . Arazoa horrela planteaturik, erraza da ikustea zein den<br />
hizkuntzarekin loturik aurkituko dugun egoera tamalgarria :<br />
"¿Nola saŕtu, irakasle eŕdeldun batek, euskaldun auŕ bati,<br />
multiplicar zeŕ dan, dividir zeŕ dan . ¿Zeŕ esango du auŕak? ¿zeŕ<br />
erantzungo dizute? . . .Aua zabalikgelditu . Gauz oek, eŕdera ondo dakitenai<br />
irakatsiko balizkiote, ixilik egon giñezke . Bapo, eŕderaren pitzik ez<br />
dakitenai gauz oek irakasten iaŕdutea, astakaeri ta burauarinkeri arandia da,<br />
ben<strong>eta</strong>n .""'<br />
Astakeria pedagogiko baten aurrean aurkitzen gara, beraz ; astakeria pedagogikoa,<br />
ez gaztelaniaz ondo dakitenen kasuan, euskaldun ez-elebidunenean baizik (<strong>eta</strong> euskal ezelebidun<br />
diogu, izan ere gerta baitaiteke euskalduna izatea baina erdara ere menperatzea<br />
-egoera honek ez luke, hala dirudi behintzat, arazoa bere gordintasunean azaltzen<br />
utziko-) . Hau da, <strong>Euskal</strong> Herrian irakasle erdaldunak ditugu <strong>eta</strong> euskaraz ez dakitenez<br />
euskaldunak diren ikasleekin elkar ulertzea ez da posible ; <strong>eta</strong> hau planteiatzea ez da<br />
politika egitea, hori ez da euskaltzaleei -euskararekiko "gehiegizko" maitasunak<br />
bultzaturik- bururatu zaien gauza zelebre bat ; begien aurrean dagoena, euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>k behin <strong>eta</strong> berriro salatuko duenez, irakaskuntza arloko arazo larria da .<br />
15 ETXEBERIA, J . (1921) : "Irakatsi euskeraz " , in <strong>Euskal</strong>-Esnalea, 209 . zk . ; 1 .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskmu_a - en arazoa Aramaren ondoren 289<br />
<strong>Euskal</strong> <strong>nazionalismoa</strong>k salatuko duena baina ez alderdikeriak hala bultzaturik . Edozein<br />
irakasle erdaldunek ikusiko du haur euskaldunek ez dutela berak esandakoa ulertzen <strong>eta</strong><br />
berari ere ezinezkoa egingo zaiola haurrak diotena ulertzea ; hau da, lehenengo hartueman<strong>eta</strong>n<br />
komunikazio ezina da nabarmenduko dena . Haurren formazioa hasiera<br />
hasieratik itota suertatuko da, alperrikakoa egingo den guztia, ezinezkoa baita<br />
irakaslarentzat irakastea <strong>eta</strong> ikaslearentzat ikastea elkar ulertu ezin badute, ikuspegi<br />
afektibotik egoera honek bilatzen den formazioan duen eragina ahaztu gabe (irakaslea,<br />
nahiz <strong>eta</strong> borondate honez jardun beti izango da arrotza haurrarentzako <strong>eta</strong> ezin izango<br />
du behar beharrezko harremana izan honekin)"' .<br />
<strong>Euskal</strong> Herriko eskol<strong>eta</strong>n zer gertatzen den edozein irakaslek antzeman zezakeela<br />
genion oraintxe bertan, baina euskararen galerarekin poztuko direnak ere ez dira falta<br />
izango . Dena den ez da hau orain azpimarratu nahi duguna ; euskal nazionalistek,<br />
aipatutakoaz gain noski, beste zerbait ere salatuko dute : irakasle erdaldunak uste du (El<br />
Cantabro-ren hitzak dira) euskara dela "una lengua para andar por tasa", baina ez dela<br />
zientziak irakasteko balio duen hizkuntza ; aldiz, ikasleek, ezer gutxi ikasiko badute ere,<br />
soilik gaztelaniaz ikas dezakete, ikasten (omen) duten bezala"' . Izugarrizko amorrua<br />
ezkutatzen duen <strong>eta</strong> irakasleen artean nahikoa zabalduriko irizpide honek itsu jokatzera<br />
kondenatzen du irakasle erdalduna ; "advenedizo" honen portaera eskandalagarria da<br />
(Napartarra-ren hitzak erabiltzearren) <strong>eta</strong> izugarria, besteak beste euskal haurren<br />
formaziaori dagokionez, sortzen duen kaltea" . Hizkuntzaren balioari dagokion<br />
ikuspuntua alde batera utzirik (jarrera horrek isladatzen duena garrantzitsua izanik ere<br />
argitu nahi dena beste zerbait da orain), harrigarriena zera da : irakaslearen helburua -<br />
teorian bederen- irakastea da ; zeregin hon<strong>eta</strong>n -dagokion lana ondo bete nahi badu<br />
behintzat- kontutan hartu beharko ditu burutu beharreko prozesuan guztiz oinarrizkoak<br />
diren baldintzak, funtsezkoen<strong>eta</strong>rikoa, ezinbestean, irakasle-ikasleen artean sortu<br />
beharreko komunikazioa izanik . Eta hau da, hain zuzen ere, euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren<br />
mundutik gaitzetsiko den irakasle erdaldunen "pekatu pedagogiko" barkaezina, inoren<br />
buruan sartzen ez den zentzugabekeria (zentzugabekeria hau burutzeko irakasle<br />
erdaldunek, besteak beste, eraztunaren antzeko "estrategiak"<br />
ikuspegitik duen emaitza ezezik) 182 .<br />
erabiltzea formazioaren<br />
19 MARTIN, E . (1922) : "Los maestros . ¡Los niños no me entienden . . .!, in <strong>Euskal</strong> Esnalea, 219-<br />
219 zk . ; 43-45 . <strong>Euskal</strong> Esnalea-k Donstiako La instrucción primaria-tik hartutakoa .<br />
130 La enseñanza en las escuelas de los niños . (1906) ; 34 . Gipuzkoako Foru Aldundia ; J .U .<br />
9818-27) .<br />
1S1 "Escandaloso", in Napatarra, 1911/VII/8 .<br />
182 Arestian aipatu dugun La enseñanza en las escuelas de los niños liburuak, nabarmenduriko<br />
jarrera salatzeaz gain -El Cantabro jarrera horren eredu aparta delarik-, irakasle erdeldunen zein hainbat<br />
pertsonaien iritzia, non irizpide pedagogikoak nagusitzen diren, azaltzen saiatuko da .
290 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
Eta esan bezala, euskal <strong>nazionalismoa</strong>k ez du arazo hau (ez beti, zorrotzak izan<br />
nahi badugu baina) planteamendu "partidista" bailitzan plazaratu nahiko ; alderdikeria ez<br />
dela garbi utzi nahi izango du, horr<strong>eta</strong>rako -berak defendatu irizpideak inolako susmorik<br />
piztu ez dezan edo- nazionalismotik at dagoen zenbait iritzi neutroren, ez politikoren, bila<br />
joko duelarik. Hala, esate baterako, Euzkadi egunkarian irakaskuntza alorreko gaiak<br />
sarritan aztertuko dituen Ojarbidek euskal <strong>nazionalismoa</strong>k guztiz logikoak, guztiz<br />
neutroak, apolitikoak guztiz, diren arrazoiak erabiltzen dituela erakusteko asmotan giza<br />
eskubideak aipatuko ditu eskuartean dugun arazo hau salatzeko garaian ; izan ere, beste<br />
edonolako arrazoiak alde batera utzita, irakasle erdaldunak izateak haurrek ikasteko duten<br />
eskubidea erasotuko luke, ikaslearen ezintasuna baino -ikasteko ezintasuna, alegiairakaslearena<br />
azpimarratu beharko litzatekeelarik ; guztiz antipedagogikoa den praktika<br />
hau -ikasle euskaldunei gaztelaniaz irakastea, hain zuzen ere- giza eskubideen mailan ere<br />
aztertu beharrekoa da inolako zalantzarik gabe : irakasleak ikaslearen formazioa ziurtatu<br />
behar du, edo hori hala izan dadin ahalegin guztiak egin behar ditu, <strong>eta</strong> hizkuntzaren<br />
baldintza kontutan ez hartzeak, bidegabekeria nabarmena izateaz gain, ikasleak formazioa<br />
jasotzeko duen oinarrizko eskubidea ez erresp<strong>eta</strong>tzea ekarriko du` . Esandakoari indar<br />
handiagoa eman nahiean ("conno no podemos hacer valer nuestra condición de vascos<br />
para hacer valer nuestras consideraciones -etengabeko susmopean bizi baitira<br />
euskal nazionalistak-) gai honekin loturiko Miral-ek egindako adierazpen batzuk<br />
erabiliko ditu, honek arazoa "exclusivanmente bajo el punto de vista pedagógico" aztertzen<br />
duela <strong>eta</strong> ; hona hemen aurkezpen-txartela ezin neutroagoa : ez du <strong>Euskal</strong> Herriarekin<br />
inolako loturarik (ez arrazaz, ez tradrizioz ere), ez da euskalduna (ezta kataluniarra ere<br />
-konplizitate susmagarririk ez beraz) ; lanbidez estatu espainiarreko irakasle ofiziala<br />
("maestro castellano" -urte askotako praktika duena, gainera-), <strong>eta</strong> antinazionalista<br />
ikuspegi ideologikotik (autonomismo zal<strong>eta</strong>sunik ere ez) . Hala ere ezaugarri hauek ez<br />
s5 :<br />
dute eragozpenik sortuko egoeraren diagnostiko garbi <strong>eta</strong> zehatza egiteko momentuan'<br />
irakaskuntza, aipatu testuinguruan, iharduera mekaniko hutsa da <strong>eta</strong> ondorio onuragarririk<br />
gabekoa; irakaslea jakintsua <strong>eta</strong> ona bada ere -"Todos iris buenos propósitos se estrellan<br />
en la falta de conumnición . . ." dira Miral-ek hasiera bat<strong>eta</strong>n gogatsua zen alegiazko<br />
irakaslearen ezpain<strong>eta</strong>n jartzen dituen hitzak- porrota du ezinbesteko helmuga :<br />
"La mayoría de los chicos de los pueblos pequeños no saben una<br />
palabra de castellano . Si el maestro no sabe nada de vascuence, los niños<br />
se aburren antes de empezar á entender al maestro, y se marchan ó á<br />
donde puedan entender ó á su nasa .<br />
1920/V/14 .<br />
1S3 OJARBIDE, J .M. (1920) : "El euskera en la enseñanza. La opinión de un maestro", in Euzkadi,<br />
"Ibidem .<br />
' S ' Edozein irakaslek horrela ikusten du <strong>eta</strong> adirazpenak berdintsuak lirateke, Ojarbidek dioen<br />
bezala "si una balunnba de escalafones, ascensos, grados, turnos, traslados, vacantes, auxiliarías,<br />
in terin idades, excedencias y rehabilitaciones no les paralizarían la lengua" .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Aranaren ondore,, 291<br />
Edozein eran, Eusko Ikaskuntzak antolaturiko Biltzarr<strong>eta</strong>n aurkituko du euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>k, edo honen barruan -irakaskuntzari dagokionez batipat- funtsezkoa den<br />
Land<strong>eta</strong>, Eleizalde, <strong>eta</strong>b ., bezalako pertsonaiek osatu multzoak, aspaldiko<br />
planteamenduen ohiartzun tresna ezin hobea, kultur erakunde batek eskeintzen duen<br />
babes ("apolitikoarekin" esan beharko genuke?) guztiarekin . Aspaldidanik esandakoari<br />
jantzi instituzionala emango zaio politikakeriarik ez dagoela agerian uzteko ez dela<br />
asmotan (lehenago ere ez zegoen politikakeria alegia) . 1918ko Biltzarrean, esate<br />
baterako, Eleizaldek oinarrizko irakaskuntza aztertzeko garaian "no quiero ni irar ni por<br />
un momento el aspecto político de la cosa" esplizituki adierazi ondoren, arazoaren alderdi<br />
pedagogikoa aztertu nahi duela argi <strong>eta</strong> garbi adieraziko du . Zentzu horr<strong>eta</strong>n ze formazio<br />
klase jasotzen dute belaunaldi euskaldun gazteek? ; hauek ez dute inolako formaziorik<br />
jasotzen, ez eskolarik ez dagoelako, eskola hau<strong>eta</strong>ko irakasleak erdaldunak direlako<br />
baizik ; izan ere (ze burutan sartzen da hau?), irakaskuntz hizkuntza ikasleak ezagutzen<br />
ez badu ezin baita emaitza onik espero (zigorrak norberaren hizkuntzaren aurkao gorrotoa<br />
pizteaz gain sortzen duen irakaskuntzaren kontrako jarrerak duen garrantzia ez<br />
aipatzeagatik)"' . Urabayenek, bere aldetik, irakasleak herriaren ezaugarri<strong>eta</strong>ra egokitu<br />
beharrean daudela esango du <strong>eta</strong> beharko litzatekeenaz hitz egiten duen neurrian,<br />
gertatzen ez den horren salak<strong>eta</strong> aurkeztuko digu, jokuan (desarrazoizkoa, bidegabea <strong>eta</strong><br />
ezgizatiarra izateaz gain) astakeria pedagogikoa dugularik 188 (1919an, Eusko Ikaskuntzak<br />
antolatu "Asamblea Municipal Vasca"-n, Urabayenek herri euskaldunek -kontutan<br />
harturik hauen ezaugarriak, non euskarak aparteko garrantzia duen- ez dituztela behar<br />
dituzten irakasleak salatuko du -irakasleena izango litzateke, bere ustez, arazorik<br />
larriena-, herri hori<strong>eta</strong>ko haurren formazioa guztiz kaltetuta suertatuko delarik`) .<br />
Land<strong>eta</strong>k ere, bere analisia Bizkaiko eskolara mugatzen bada du ere (nahiz <strong>eta</strong><br />
hitzaldiaren izenburuaren arabera <strong>Euskal</strong> Herriko eskolaren egoeraren azterk<strong>eta</strong> izan nahi<br />
duen), -oinamzko irakaskuntzak haur euskaldunei dagokienez egoera penagarria<br />
ezagutzen duela, <strong>eta</strong> gaztelania erabiltzeak ondorio beldurgarriak dituela usteko du<br />
("deliberado propósito de no despejar las nieblas de la ignorancia", "hacerse infructuosa<br />
y aborrecible toda enseñanza primaria", "hacer dificultosa y enfadosa la adqusición de<br />
ditugu .<br />
De este modo, el maestro vive cómodo [mekanikoki lan egiten<br />
duela, alegia] y los niños sin ejercicio espiritual: pasan los años, se gasta<br />
el dinero y la brutalidad progresa"` s6<br />
"' Ibidem . Hau <strong>eta</strong> aurrekoa Ojarbidek zehazten ez dituen Miral-en bi artikulu ezberdin<strong>eta</strong>koak<br />
S' ELEIZALDE, L . (1918) : Op . cit . ; 870-871 .<br />
' gs URABAYEN, L . (1918) : "El Maestro de la Escuela Vasca", Ibidem ; 906 .<br />
s~ URABAYEN, L . (1919) : Op . cit . ; 282-283 .
292 <strong>Euskal</strong> Na .ionalisn:oa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
hábitos de vida e inspirar a los niños vascos . . . el hastío a todo conocimiento", dira<br />
Land<strong>eta</strong>k aipaturiko batzuk 190 ) ; eskolak ez du funtsezkoa duen helburua betetzen . Eta ez<br />
du helburu hori betetzen, beste arrazoi garrantzitsu batzuen artean, eskolak <strong>eta</strong> irakasleak<br />
beharrezkoak izanik ere, arrazoi honengatik : "A nosotros no nos bastan escuelas y<br />
maestros" ; hots, <strong>eta</strong> eskuartean dugun gaiari helduz, irakasleak beharrezkoak dira, baina<br />
horr<strong>eta</strong>z gain bere lana bete ahal izateko gai izan berhar dute. Hor dago koxka : ikasle<br />
euskaldunen ezaugarriak kontutan ez hartzean -<strong>eta</strong> hizkuntzarena nagusia da- irakasle<br />
erdaldunen lanak ezin du porrota besterik ezagutu ; edo beste modu batean esanda, egungo<br />
irakasleak, irakasle erdaldunak dira, <strong>eta</strong> erdaldunak diren neurrian ez dira haur<br />
euskaldunei irakasteko gai, hauek irakaskuntzaren emaitza onuragarririk ezagutzen ez<br />
dutelarik; ezin zitekeen beste eran izan :<br />
"¿Cómo transmitir a un niño vasco ideas o conocimientos de<br />
cualquier especie, si para realizarlo se emplean palabras y frases cuyos<br />
sentidos ignora y cuya relación con los respectivos objetos no les es dado<br />
entender?" .<br />
Eskuartean dugun arazoa, berriro diogu, <strong>eta</strong> Land<strong>eta</strong>k berak azpimarratzen duen<br />
legez, ez da ikuspegi politikotik planteiatuko ; aldiz, irakasleek urrunduko dira nagusitu<br />
beharko litzatekeen abiapuntu zientifikotik -Eusko Ikaskuntzaren ardura bakarra, hain<br />
zuzen ere- kezka pedagogikoak alboratuz "bizkaitarrismoaren" arriskuaren izenean' 92 .<br />
Zentzu horr<strong>eta</strong>n ez dira jeltzaleak -are gutxiago kultur erakunde baten testuinguruanirakaslegoaren<br />
arazoari irizpide ideologioekin erantzungo diotenak izango, <strong>eta</strong> parametro<br />
politiko<strong>eta</strong>tik at dagoela nabarmentzeko gertuko eszenatokitik kanpo zer egiten den ikusi<br />
besterik ez dago ; horra hor Gales, non Ingalaterrak bertako hizkuntza ezagutzen duten<br />
irakasleak izendatzen dituen, edota Frantzia -hain zentralista den Frantzia- Iparraldeko<br />
haurraz kezkaturik, erantzun pedagogiko egokia eman nahiean 193 (adibide interesgarria<br />
azkeneko hau ; izan ere, gure ustez, garbi erakutsiko bailuke diskurtso pedagogikoneutroaren<br />
obsesioak -non irizpide politikoak baztertu nahi diren- irtenbide estua duena :<br />
haur euskaldunak ez dute frantsesa ezagutzen <strong>eta</strong>, logikoa denez, ezin da hizkuntza hori<br />
erabili irakaskuntza tresna gisa ; ezinbestean euskara, ikasleak ezagutzen duen hizkuntza,<br />
erabili behar izango da eskolaren markoan ; baina, <strong>eta</strong> hor dago koxka, arazorik ez da<br />
egongo haur horiek frantsesa ikasten duten momentuan -<strong>eta</strong> honi ezin erantzun ikuspegi<br />
pedagogiko-neutrotik-, <strong>eta</strong> euskararena behin behineko irtenbidea litzateke, zubi funtzio<br />
'9o LANDETA, E . (1918) : "Estado actual de la escuela en el Pais vasco .- Sus remedios<br />
inmediatos .- Organización de la escuela vasca de conformidad con las condiciones locales", in Ibidem . ;<br />
878-879 .<br />
19' Ibidem ; 895 .<br />
193 Ibidem ; 886-887 .<br />
9 ' Ibidem ; 887 .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Aranaren ondoren<br />
bat beteko lukeelarik besterik gabe ; arazoa hau litzateke : euskara, baliabide didaktiko<br />
gisa -pedagogikoa /pedagogikoa soilik?/ den arazo bati erantzuteko asmotan-, ala kultur<br />
hizkuntza <strong>eta</strong> ondorioz eskolan leku "naturala" izan beharko lukeena ; edo beste modu<br />
batean esanda, irakaskuntza arloko arazoa da eskuartean duguna <strong>eta</strong>, beraz, irakaslego<br />
euskaldunaren beharra aipatzea maila pedagogiko horr<strong>eta</strong>n kokatuko litzateke -besterik<br />
gabe arazoa jasan behar duten horiei neurriko erantzuna eman nahiean-, ala hizkuntz<br />
eskubideen mailan kokatu beharko litzateke <strong>eta</strong> irakaslegoaren arazoa, irakaskuntzarena<br />
beste batzuen artean enbor bereko adar bat litzatekeen neurrian, ezin da maila pedagogiko<br />
hutsera mugatu <strong>eta</strong> dimentsio politikodun irakurk<strong>eta</strong> eskatzen du 194)<br />
Laburbilduz, <strong>eta</strong> atal honi amaiera emateko, esango genuke, beti ere<br />
irakaslegoaren arazoari dagokionez, bilakaera interesgarriaren aurrean aurkitzen garela .<br />
Itxuraz euskal <strong>nazionalismoa</strong>k irakasle kanpotarren kontra duen jarrera euskal udalek<br />
euren eskol<strong>eta</strong>ko irakasleak izendatzeko zuten eskubidearen galerak sortu erreakzio gisa<br />
uler daiteke, <strong>eta</strong> aspaldiko gertakari honekin duen lotura nabarmena denik ukatzerik ez<br />
baldin badago ere uste dugu garantzitsua den beste zerbait ere azpimarratu behar dela .<br />
Izan ere, bi momentuen arteko erabateko identifikazioa, hori egiteko tentazioa edota joera<br />
erakargarria izan arren, errazegia litzateke <strong>eta</strong>, neurri handi batean behintzat, ez ginateke<br />
errealitateak duen bilakaeraz jabetuko . Jeltzaleek planteatuko dutenak eszenatoki berri<br />
edota berapaindutako baten aurrean jainko gaitu . Hots, foruen galerak irakasle<br />
kanpotarren aurkako erreakzioa piztuko du, lehenik <strong>eta</strong> behin, bertatik, <strong>Euskal</strong> Herritik,<br />
izendatzeko modurik ez dagoelako, <strong>eta</strong> ondoren plazaratuko da egoera honek dituen<br />
ondorio tamalgarriak agerian utziz, besteak beste, euskal ikasleek beraien formazioan,<br />
jasan beharreko eragin kaltegarria . Kontua da, esate baterako Aranak edota Campionek<br />
berak behin baino gehiagotan salatuko duten moduan, hori ez ote zen gertatuko ere nahiz<br />
<strong>eta</strong> euskal udalak izan irakasleak izandatzen zituztenak .<br />
1 ' Arazoa bi muturr<strong>eta</strong>n kokatzeak duen arriskuaz jabetuak gara <strong>eta</strong> egia da erantzun sinplea jaso<br />
genezakeena : arazo pedagogikoa planteatzeak ez du derrigorrez arazo politikoa ukatzen . Egia da -egi<br />
borobila gainera- ; hor azalarazten zaiguna politikoa den arazoaren aurpegia litzatekeela esan daiteke ;<br />
baina ez da gutxiesteko egia ere mezua behin <strong>eta</strong> berriro jantzi politikorik gabe plazaratzeko eginahalak<br />
arazoaren diagnostikoa desitxuratu dezakeela, <strong>eta</strong> hau da hain zuzen ere jeltzaleei gertatzen zaiena :<br />
hainbesterainoko indarra eman nahi diote diskurtso neutroari, diskurtso politikoa neutralizatzera iristen<br />
direlakoan baikaude, horrek izan ditzakeen ondorioekin . Diogun honen adibide interesgarria eskainiko<br />
digu Land<strong>eta</strong>k 1922an Eusko Ikaskuntzaren hirugarren Biltzarrean : bere kezka pedagogikoak bultzaturik<br />
bat egingo du Balparda bezalako antinazionalista batekin, erreparatu gabe -edo agian bai-, Balpardak<br />
espainiartasunaren kontra erabili daitekeen zerbait<strong>eta</strong>z ari dela hizkuntz askatasunaz (irakaskuntza<br />
arlokoa barne) hitz egiten duenean (Balpardaren hitzak adierazgarriak dira <strong>eta</strong> ondorioak begien<br />
bistakoak; gaztelania ez den beste hizkuntzak -<strong>eta</strong> irakaskuntzan izan behareo presentziak- ez dute zertan<br />
eragin behar Estatuaren batasunean ; are gehiago, "la unidad se establece por sí misma, sin violenica, por<br />
el interés que tienen los menos [gure testuinguruan, euskaldunak] en ser entendidos por los más<br />
[euskaraz ez dakiten beste "espiniarrak"], lo cual no se alcanza sino con el idioma más extendido, más<br />
literario y niás cultivado en consonancia con las necesidades de la vida moderna [gaztelania !]"<br />
(LANDETA, E . (<strong>1923</strong>)) : "El Bilingúismo escolar", in Tercer Congreso de Estudios Vascos ; 122-123 .)<br />
293
294 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
Edozein eran, nahiz <strong>eta</strong> -berriro diogu- lotura historikoa ukatu ez, Estatuak<br />
bultzaturiko prozesua, neurri batean bederen, finkatu egingo da <strong>eta</strong> jeltzaleak <strong>Euskal</strong><br />
Herriko paisai politikoan agertzen direnean aspaldiko diskurtsoa - iraungo duen antzinako<br />
garai zoragarriei buruzko erretolika alde batera utzirik- egoera berrira egokitu beharrean<br />
aurkituko dira . Abiapuntua ez da izango "aukeratu ez ditugun irakasleak ditugu, <strong>eta</strong><br />
begira zer den gertatzen ari dena", baizik <strong>eta</strong> "hona hemen irakaskuntza gaixotasunaz jota<br />
(euskal haurrek ez dute behar bezalako formaziorik jasotzen), eman dezagun horren<br />
arrazoia (gai ez diren irakasleak ditugu) <strong>eta</strong> sendatzeko botika bilatu (gai diren<br />
irakasleak), azkeneko hitza arazoa bizi <strong>eta</strong> ezagutzen duen horri emanez (<strong>Euskal</strong> Herriak<br />
berak daki ongien ze irakasle mota behar duen gaixotasunari aurre egiteko)," . Baina ez<br />
soilik, <strong>eta</strong> hau da hain zuzen ere azpimarratzen saiatu garena, horr<strong>eta</strong>rako eskubidea<br />
duelako, ez soilik garai bat<strong>eta</strong>n eskubide hori, foruei esker, bermatzeko eragozpenik izan<br />
ez zuelako, <strong>eta</strong> logika pedagogikoak hala agintzen duelako baizik, <strong>Euskal</strong> Herriak duen<br />
irakaslegoa kalte iturri dela nabarmen agerian uzten duen logika pedagogikoak alegia,<br />
ondorengoak -ondorengo politikoak, esan nahi dugu- ezagunak badira ere .<br />
6 .3 .3 .- Irizpide ekonomikoak irakasleen aurka jotzeko<br />
Aurreko gai horrekin lotura zuzena duen arazo ekonomikoak ere ganantzi handia<br />
izango du garai hon<strong>eta</strong>n, <strong>Euskal</strong> Herriak pairatu behar duen egoera salatzeko unean, beste<br />
askotan bezala, Land<strong>eta</strong>ren protagonismoa erabatekoa izango delarik . Diru kontuak ez<br />
dira batere berriak euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren barruan irakaslego kanpoatarrari buruz hitz<br />
egiteko garaian baina irakurk<strong>eta</strong> zorrotzagoaren aurrean aurkituko garelakoan gaude .<br />
Aspaldidanik salatua izan da izendatu ezin daitezkeen irakasleen soldata ordaindu behar<br />
izatea, tamainako zentzugabekeria inoren buruan sartu ezin daitekeela adieraziz . Halaber,<br />
norberak kontratatzen ez duen norbait mantendu behar izatea berez itxuragabekeritzat jo<br />
badute ere euskal jeltzaleek, hau guztiz iraingarria bihurtuko da, oraintxe bertan ikusi<br />
dugun bezala, bere lana behar bezala betetzen ez badu gainera . Bi hitz<strong>eta</strong>n esanda, hau<br />
litzateke euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren aldetik plazaratuko den arazoa : zer dela <strong>eta</strong> guk<br />
izendatzen ez ditugun irakasleen soldataren erantzunkizuna hartu ; zer dela <strong>eta</strong> kalte iturria<br />
diren irakasleen ordaink<strong>eta</strong>z arduratu ; behar ditugun irakasleak izendatu ezin <strong>eta</strong>, gainera,<br />
nahiz bere lana betetzeko gai ez direla ikusi, ordaindu egin behar ; ezer onik jaso ez<br />
irakasle horien aldetik <strong>eta</strong> dirua eman behar nahi<strong>eta</strong>nahiez ; berez, ikuspegi pedagogikotik<br />
<strong>Euskal</strong> Herriari bizitzea tokatzen ari zaiona negargarria bada, are negargarriagoa dirua<br />
alperrik botatzen aritzea ikustean . Negarrari umorez ere aurre egiten zaiola <strong>eta</strong> hona<br />
hemen, abiapuntu gisa, gai honekin lotuta dagoen irakasle kanpotarrak, diruaren arazoa<br />
dela <strong>eta</strong>, farregarri uzteko saiakeratxo bat, non bestalde, arazoaren alde politikoari ere<br />
heltzen zaion"' :<br />
19' " El caso de los maestros ó mando en dos casas", in Euzkadi 1914/VI/21 .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Aranaren ondoren 295<br />
"El caso de los maestros ó mando en dos casas<br />
ANVERSO REVERSO<br />
¡Oh, señor ministro! No tolere V.S. que<br />
las Diputaciones "Vascongadas ` usurpen<br />
atribuciones propias del Estado,<br />
sometiendo al ilustre Magisterio á<br />
nuevas vejaciones de aquellas rústicas . . .<br />
¡Oh, señor presidente . . .! El ilustre<br />
Magisterio Nacional (?) está muy<br />
agradecido á las nobilísimas<br />
Diputaciones "Vascongadas por su<br />
meritísimo comportamiento y . . . ¡por<br />
favor! que no se suprima eso de las<br />
retribucioncillas . . . (ejem . . . ejem . . .)"<br />
Halako irakasleak -gai ez izateaz gain, edota kalte iturria izateaz gain, Estatuaren<br />
konplize nabarmenak ere direnak, alegia- euskaldunen diruarekin mantendu behar izateak<br />
sutan jarriko du behin baino gehiagotan prentsa nazionalista"', baina haserrea adierazteaz<br />
gain aipatzekoak dira, lehen esan dugun bezala, irakaslego kanpotarrak suposatzen duen<br />
arazo ekonomikoa gordin azalarazteko Land<strong>eta</strong>k egin ahaleginak . Gordin, baina baita<br />
hotz, datuak erabiliz, diru kopuruak hotz-hotzean azalduz, legedian oinarrituz, . . . ; hau da,<br />
arazoaren objetibotasuna bilatu nahiean, alderdikeriaren tentazioa sahiestu nahia adierazi<br />
nahi izango balu bezala . Laburbilduz, esango genuke -gai hon<strong>eta</strong>n kokaturik- bere kezka<br />
nagusia bat dela : <strong>Euskal</strong> Herriak -<strong>eta</strong> ez Estatuak- irakaskuntza ordaintzen duenez<br />
gutxienez diruari etekin onuragarria atera beharko litzaioke .<br />
Baina zer da gertatzen ari dena? ; zentzu horr<strong>eta</strong>n oso zorrotz agertuko zaigu "Don<br />
Higinio" . Irakaslegoaren "caja de derechos pasivos" delakoarekin zer gertatzen den ikusi<br />
besterik ez dago ; honek, 1887ko uztailaren 16ko legeak dioenaren arabera, ditu iturri<br />
zehatza du : alde batetik irakasleen sodata zein irakaskuntza materialaren gaineko<br />
deskontua ; bestetik, behin-behineko irakasleen esku dauden eskoleei dagozkien soldaten<br />
kopuruaren erdia (hau da, irakasle interinoek soldataren erdia jasoko lukete <strong>eta</strong> beste<br />
erdia "caja de derechos pasivos" horr<strong>eta</strong>ra joango litzateke) ; <strong>eta</strong>, azkenik, behin-behineko<br />
irakasleak izendatzen diren bitartean, irakasle plaza betetzeke duten eskolei dagozkien<br />
soldata osoak (hots, nahiz <strong>eta</strong> eskola batek irakaslerik ez izan, irakasle postu hori<br />
ordainduko da <strong>eta</strong> postu hori betetzen ez den bitartean, postuari dagokion diruak aipatu<br />
bidea egingo du) . Gauzak horrela, -irakaslegoa babesteko nahia berez zuzena izan<br />
daitekeela pentsatu arren (orain bai, noren kontura)- antzeman daiteke legeak oso egoera<br />
zelebrea -guztiz absurdoa <strong>eta</strong> mingarria dena- sortzen duela (logikoa izan daitekeena,<br />
edozein eran, kontutan hartzen bada oinarrizko irakaskuntzako irakaslegoaren miseria) :<br />
irakasleak, legeak horr<strong>eta</strong>rako erreztasun guztiak ematen baititu, hutsuneak bete ez<br />
daitezen interesaturik daude <strong>eta</strong> interinitateak luza daitezen ere (aipatu beharrik ez dago<br />
"' Irakaslea, finean, hau besterik ez litzateke, "un advenedizo, á quien mantiene [euskal<br />
hiritarrak, alegia] con su dinero" ("Escandaloso", in Napartarra, 1911NII/8) .
296 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
honek irakaskuntzan izango duen eragina), horrela diru bat ziurtatzen baita, euren<br />
familiak mantendu ahal izateko edota beraien zahartzarorako 197 .<br />
Diru arazoak direla <strong>eta</strong>, irakaslegoaren ordaink<strong>eta</strong>k <strong>eta</strong> hauen inguruan piztu<br />
gatazkak ohiartzun handia izango du <strong>eta</strong> irakaslegoak gogor jokatuko du ustez dagozkion<br />
eskubideen defentsan. Behin <strong>eta</strong> berriro soldaten igoera eskatuko du irakasleak oso gaizki<br />
ordainduak daudelako . Eta egia esan behar bada, ez da hau -aipamen iraingarri batzuk<br />
salbu- euskal jeltzaleen aldetik zalantzan jarriko den zerbait ; are gehiago, sarri askotan<br />
irakasleak ondo ordaindua egon behar duela aldarrikatuko dute, uste baita hau dela,<br />
besteak beste, irakasleak bere lana behar bezala bete dezan, hartu beharreko bide egokia .<br />
Kontua da zeinek duen horren erantzunkizuna . Irakasleen ust<strong>eta</strong>n, euren aldetik, euskal<br />
Diputazioek ez dute batere fin jokatuko <strong>eta</strong> legea betetzeari uko egingo diote ; euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>ren partetik iritzia beste bat da <strong>eta</strong> irakaslegoa diru-gose agertzen dela ez<br />
dagokionari modu ziztrin bat<strong>eta</strong>n zertan eman behar ez zaiona eskatuz . Beharbada<br />
komenigarria litzateke gai hau bere testuinguruan kokatzea, izan ere bilakaera<br />
historikoaren ondorioarekin aurrez aurre egingo baigenuke topo .<br />
Jakina denez Moyano legea, besteak beste, irakaslegoaren ordaink<strong>eta</strong> sistema<br />
arautzen saiatuko da, edota sistema horren uniformizazioaren oinarriak ezarriko .<br />
Legearen garapenak ez du, <strong>Euskal</strong> Herriari dagokionez, ibilbide erraza izango <strong>eta</strong> euskal<br />
udal zein diputazioen ahaleginei esker, bilaturiko uniformizazioak txoke egingo du,<br />
foruekin lehenengo, <strong>eta</strong> kontzertu ekonomikoekin gero . Aldi berean irakaslego elkarteek,<br />
hauen egunkariek <strong>eta</strong> antolatu batzarrek eskatuko dute Estatua -<strong>eta</strong> ez euskal erakundeakirakaslegoaren<br />
ordaink<strong>eta</strong>z arduratzea (hau da, irakaslegoak bat egingo du Estatuak<br />
aspaldidanik zuen asmoarekin) . Estatuak pauso ezberdinak emango ditu aipatu ildo<br />
hon<strong>eta</strong>tik baina ez dira halere zailtasunak faltako euskal erakundeak, beren aldetik,<br />
bereari eusten saiatzen diren bitartean <strong>eta</strong> irakaslegoak, beretik, etengabe Estatutuko beste<br />
irakasleek ikuspegi ekonomikotik j asotzen duten tratu berbera eskatzen duen bitartean .<br />
Gai hau oso zorrotz aztertu duen Davilak 19s dioen bezala, nahiz Esatuaren ahaleginak<br />
edonolakoak ez izan, XX. mendeko lehenengo hamarkadak ez du oraindik erabateko<br />
uniformizaziorik ezagutuko . Eta uniformizazio falta horrek eragin zuzena izango du<br />
soldata igoerei dagokienez Estatuko gobernuak dekr<strong>eta</strong>tzen dituen<strong>eta</strong>n : Estatuko beste<br />
gainontzeko lurralde<strong>eta</strong>n aplikatuko diren bitartean, <strong>Euskal</strong> Herrian ez da gauza bera<br />
gertatuko . Izan ere, <strong>Euskal</strong> Herrian diputazioak arduratuko dira horren antolak<strong>eta</strong>z -<br />
udalek ordaink<strong>eta</strong> zuzenaren erantzunkizuna badute ere- <strong>eta</strong> ez Estatua ; edo zehatzagoak<br />
izateko : Estatuko beste lurralde<strong>eta</strong>n udalak arduratuko dira irakasleen ordaink<strong>eta</strong>z -<br />
soldata igoerak barne- Estatuak agindutakoaren arabera, aldiz, <strong>Euskal</strong> Herrian -soldata<br />
'97 LANDETA, E . (1914) : "De instrucción pública local . Acerca de unas manifestaciones", in<br />
La Tarde, 1914/11/28 .<br />
195 DAVILA, P . (1993) : Op . cit., 81-95 .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Aranareni ondoren<br />
igoerak, kontzertua dela <strong>eta</strong>, ituntzen ez diren neurrian (<strong>eta</strong> Diputazioek negoziatuko dute<br />
hau)- Estatuaren agindua ez da indarrean jarriko, beste leku<strong>eta</strong>n ez bezala .<br />
Esan bezala -<strong>eta</strong> dagoeneko ikusi ahal izan dugunez- irakaslegoaren elkarte<br />
profesionalak zeharo beligerante agertuko dira, beraien interes korporatiboak bultzaturik,<br />
<strong>eta</strong> etengabe jardungo dira Esattuko beste irkaleengandik bereiztuko dituen edozerren<br />
kontra . Arestian ikusi dugunez, elkarte hauek gogor azaldu ziren 1906ko kontzertua<br />
berritzeko garaian <strong>eta</strong> Estatuari eskatu, irakasleen ordaink<strong>eta</strong>ri dagokionez, <strong>Euskal</strong><br />
Herrian "nazioan" -Espainian, alegia- erabiltzen zen sistema berbera bermatzea ; hots,<br />
irakasleen eskubideak bermatzeko euskal diputazioek derrigorrez bete beharko zuketen<br />
Espainiako beste irakasleei legez aitortu zitzaizkien eskubideak ; edo beste era bat<strong>eta</strong>ra<br />
esanda : diputazioek ordaindu bai, baina Estatuak ezarritakoa (dena den -<strong>eta</strong> hau da<br />
ben<strong>eta</strong>n mamia duen gaia- irakasle elkarteen ustez diputazio zein udalekiko<br />
menpekotasunari amaiera emanez gero, hobe`) . Mendeko bigarren hamarkadako<br />
lehenengo urteak ere oso biziak izango dira (euskal diputazioak alde batetik <strong>eta</strong><br />
irakaslego elkarteak bestetik, bereari eusten saiatuko diren mailan) <strong>eta</strong> emaitza hau<br />
izango dute : 1912ko abenduaren 31eko legea ; <strong>eta</strong> lege honen arabera Estatua arduratuko<br />
da, behin betiko, irakasleen ordaink<strong>eta</strong>z .<br />
Hala ere, ezin da esan, <strong>Euskal</strong> Herriari dagokionez, arazoak amaiera ezagutuko<br />
duenik, <strong>eta</strong> halako amaiera "borobilik" ezagutu ez dezan ahalegin bat baino gehiago<br />
egingo du euskal <strong>nazionalismoa</strong>k . Aipatu legeak oso harrera ona jasoko du irakaslego<br />
elakarteen partetik Don Higiniok idatziriko artikulu batean jaso <strong>eta</strong> El Cantabro-k oso<br />
modu adierazgarrian azaltzen duen bezala: "Ya no hay Pirineos" ("Gibraltar del Norte"<br />
ezik, Nafarroa hain zuzen ere)"' . Araba, Bizkaia zein Gipuzkoako irakasleak Estatuko<br />
beste irakasleekin berdindurik geratuko dira (teorian bederen) . Edozein eran irakasleak<br />
kexu izango dira uste baitute euskal erakundeek soldata igoera <strong>eta</strong>, orokorrean,<br />
ordaink<strong>eta</strong>ri dagokionez ez dutela legea betetzen . Land<strong>eta</strong>k, bere aldetik -Estatuaren<br />
norabide falta agerian utziz- esango du ezin dela legeak babesturiko eskubide<strong>eta</strong>z hitz<br />
"e Hona hemen, lehenago aipatu ditugun hori<strong>eta</strong>z gain, Davilak (DAVILA, P . : Ibidem ; 87)<br />
jasotzen duen Tolosako Irakasle Elkartearen dokumentu interesgarria : "el deseo de los maestros<br />
vascongados tienen de que se les considere corro a los demás del resto de la Nación y por consecuencia<br />
que se excluya la I"Enser?anza y los Maestros del 'Concierto Económico 'que debe firmarse en estos<br />
días, o que se obligue en él a las Diputaciones Vasco-Navarras a concedernos las mismas ventajas que<br />
tienen y puedan tener los de las provincias restantes, es decir que deseamos ser Maestros con los mismos<br />
derechos y obligaciones que los del resto de España y por consiguiente que se ríos pague mensualmente<br />
por el Estado, el mismo sueldo fijado por el Estado, sin dependencia alguna de las Diputaciones ni de<br />
los Ayuntamientos" .<br />
200 LANDETA, E . (1914) : "La retribución de los maestros", in La Tarde, 1914/VI/16 (aipatu El<br />
Cántabro-ren artikulua 1913ko urtarrillaren lekoa da ; hots, legea aldarrikatu <strong>eta</strong> hurrengo egunean<br />
argitaraturikoa) .<br />
297
298 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkwitza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
egin legea <strong>eta</strong> honen garapena kontraesanez josirik dagoenean, horr<strong>eta</strong>rako froga<br />
nabaínnenak azalduz :<br />
"Documentos á la vista : R. O. 29 de Enero de 1913 : 'Se dice que los<br />
premios voluntarios i, retribuciones convenidas, seguirán satisfechas á los<br />
maestros de las Vascongadas directanmente por los Ayuntamnientos .<br />
R .O . de 14 de Febrero de 1913 . Se aplican á las Provincias<br />
Vascongadas las disposiciones que elevaron el sueldo mínimo . . .elevación<br />
del sueldo de 825 pes<strong>eta</strong>s á 1100 con perdida de retribuciones<br />
R .O . de 22 de Febrero de 1913. Se suprimen las retribuciones al<br />
conceder los ascensos por antigúedad en corrida natural de escalas .<br />
R .D . de 14 de Marzo de 1913 . Sueldos . Se suprimen el sueldo de<br />
2750 pes<strong>eta</strong>s, elevándolo á 3000; se suprimen las retribuciones á los de<br />
2500, 2000, 1650, 1375 y 110, elevándolos á la categoría inmediata .<br />
R . O. de 16 de Marzo de 1913 . Ascensos por escalafón. Se rectifican<br />
varios errores conmetidos, y se ratifica el precepto de que los ascendidos<br />
no perciban retribuciones .<br />
R .O de 5 de Abril de 1913 . Sueldos . Se dictan instrucciones para<br />
cumplir el R .D . de 14 de Marzo de 1913 y se dice : Los actuales maestros<br />
de las escuelas nacionales de primera de las Vascongadas percibirán<br />
además del ascenso que les otorga el R .D . de 14 de marzo de 1914 (sic) las<br />
cantidades que las Diputaciones provinciales se compronmetieron á abonar<br />
á dichos maestros por retribuciones, concesión á que tienen derecho en<br />
razón al convenio celebrado con las Provincias Vascongadas .<br />
Orden de 14 de mayo de 1913 . Se dictan aclaraciones para aplicar<br />
los aumentos distintos por el R .D . de 14 de Marzo de 1913, y se dice : Que<br />
todos los ascensos otorgados por las reformas á que alude se entienda que<br />
son sin retribuciones y sin perjuicio de los aumentos voluntarios de la casa<br />
habitación del inaestr-o.""' .<br />
Ikus daitekeenez, izugarrizkoa da hor agertzen den lege zein arau nahaspila ;<br />
gauzak horrela -dio Land<strong>eta</strong>k-, Estatuak berak ez dakielarik oso ondo zer nahi duen,<br />
"¿ . . .puede en sana moral y recto jucio pretenderse que algunas constituyan un<br />
derecho?" . Jeltzale honen ustez euskal erakundeek ezin dute euren burua behartuta ikusi<br />
<strong>eta</strong>, ondorioz, ez dute zertan irakaslegoaren eskaerei erantzun behar . Gainera, onartezina<br />
da -batere garbia ez den j oku bikoitza litzateke-, irakaslego elkarteak, alde batetik, euskal<br />
erakund<strong>eta</strong>ra diru bila joatea <strong>eta</strong> aldi berean Ministeritzara jotzea erakunde horien<br />
eskubideen kontra azalduz202 (esan dugun bezala, Nafarroak "Gibraltar del Norte" izaten<br />
-01 LANDETA, E . (1914) : Las retribuciones y el nombramiento de los maestros", in La Tarde,<br />
19141VI/24 .<br />
202 Ibidem .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Aranaren ondoren 299<br />
jarraitzen du <strong>eta</strong> beste lurraldeak ere tratamendu berbera lortzen saiatuko dira, euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>ren txalo <strong>eta</strong> animoak jasoko dituztelarik) . Salatuko da, zentzu horr<strong>eta</strong>n,<br />
irakasleak indarrean dagoen legeaz -<strong>eta</strong>, dagoen saltsa kontutan harturik (farregurea<br />
besterik ematen ez duen "inapreciable 'trouvaille'", Land<strong>eta</strong>ren hitz<strong>eta</strong>n) komeni zaion<br />
neurrian bakarrik- baliatu nahi izatea, <strong>eta</strong> beraien arazo korporatiboen erantzunkizuna<br />
euskal erakundeei leporatu nahi izatea . Irakaslegoak Estatu <strong>eta</strong> euskal erakundeen arteko<br />
ituna -azkeneko hauek erresp<strong>eta</strong>tu ez omen duten ituna, alegia- aipatzen du behin <strong>eta</strong><br />
berriro ; Land<strong>eta</strong>k, aldiz, inolako itunik ez dagoela dio, lege <strong>eta</strong> arau zorabio hori soilik<br />
<strong>eta</strong> halako egoeraren aurrean euskal erakundeek ez dute behar baino gehiago ordaindu<br />
beharrik (kupoa negoziatzeko garaian lotzen da ala ez, hori da kontua) . Gainera, itun<br />
batean alde guztiak dute zer eman <strong>eta</strong> zer hartu, zentzu horr<strong>eta</strong>n egungo desorekak<br />
eskuzabal izateko arrazoirik emango ez lukeelarik'"<br />
Bestalde, euskal erakundeen zikoizkeria -iraina izateaz gain- gezur galanta<br />
litzateke <strong>eta</strong> irakaslego elkarteek ez lukete batere fin jokatuko alde horr<strong>eta</strong>tik . Txalotu<br />
egiten dute Estatua <strong>eta</strong> oinarrizko irakaskuntzaren ordaink<strong>eta</strong>z arduratzen denetik dena<br />
ondo omen doa . Land<strong>eta</strong>ren ustez hau ez omen da egia ; guztiz alderantziz gertatzen dela<br />
dio <strong>eta</strong> Estatuaren aldeko adierazpenek -<strong>eta</strong>, neurri hortan, euskal erakundeen kontrakoak<br />
ere- interes ilunak -edo ez hain ilunak- ezkutatzea besterik ez lukete egingo . Eta frogak<br />
ematen saiatuko da. Estatuak dituen Irakaskuntza Publikoko aurrekontuak aztertuz gero<br />
ikus daiteke, irakaslegoari <strong>eta</strong> oinarrizko eskol<strong>eta</strong>ko materialari dagokienez, 28 miloi<br />
inguru gastatzen dituela; baina aldi berean ; kontzeptu horiek direla <strong>eta</strong>, udal<strong>eta</strong>tik 25<br />
miloi inguru kobratzen ditu . Beraz, Estatuak soilik hiru miloi gastatuko lituzke oinarrizko<br />
irakaskuntzan . Ez dirudi baba dariola jartzeko modukoa denik ; konparatu besterik ez<br />
legoke Bilbo bezalako hiri bateko udalak gastatutakoarekin : urte berean, 1913an alegia,<br />
miloi erdia . Hau berez adierazgarria baldin bada ere, egoera nabarmenago agertuko da<br />
Estatuak Bilbon gastatutakoa ikusiz gero : urte guztian 145 . 808,91 pezta ; baina kontutan<br />
hartzen bada Bilboko udalak 130 .000 pezta inguru ordaindu diola Estatuari oinarrizko<br />
irakaskuntzako gastu horiei aurre egiteko, ikus daiteke Estatuak 16 .000 pezta bakarrik<br />
gastatu dituela Bilbon . Non geratzen da, beraz, irakasle elkarteek lau haiz<strong>eta</strong>ra zabaldu<br />
Estatuaren eskuzabaltasuna <strong>eta</strong> non euskal erakundeen zikoizkeria ; fikzioa <strong>eta</strong> gezurra<br />
besterik ez, Don Higinioren eritziz' -oa<br />
Aipatu adibidea nabarmena bada ere, ez dira antzekoak faltako irakasleek<br />
diotenaren kontra, ikus daitekeelarik arazo honek ze kalte ekonomiko sortzen dituen .<br />
Esate baterako, herri txiki<strong>eta</strong>n gertatu izanda -gertatzen da- udalak Estatuari dagokiona<br />
ordaindu izana baina Estatuak eskolak itxita edukitzea ; hau da, irakasleak izateagatik<br />
-03 LANDETA, E . (1914) : "¡Las retribuciones!, in La Tarde, 1914/VII/23 .<br />
20' LANDETA, E . (1914) : "De Instrucción Pública local . Lo que ha gastado Bilbao en primera<br />
enseñanza el año 1913", in La Tarde, 1914/VIII/1 .
300 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
ordaindu, baina irakaslerik izan ez, ezta behin behineko irakaslerik ere` . Guztiz<br />
farregarria hain mingarria izango ez balitz, irakasleak Estatuaren alde lotsagarri agertzen<br />
diren bitartean ; izan ere -ataltxo honen hasieran genion- interinitateak, kalte<br />
pedagogikoak nabarmenki sortzeaz gain, diru sarrera suposatuko du irakalsegoarentzat .<br />
Diru asko amaierarik ez duen onartezinezko 'farándula" horri eusteko : Bilbon bakarrik<br />
-<strong>eta</strong> 1914-15 ikasturtean errepikatuko diren 1913-14ko datuak lirateke- hirurogeiren bat<br />
irakasle interino dago eskola nazional<strong>eta</strong>n 206 ; irakaskuntza ze punturaino izango den<br />
kaltetua edonork daki ("Todos cuantos de educación se han ocupado, sostienen que las<br />
interinidades . . .constituyen un mal muy grave para la enseñanza", dio Land<strong>eta</strong>k207), <strong>eta</strong><br />
kalte hori handia izanik ere, ez da txikia hor alferrik galduko den diru kopurua (alperrik<br />
ordaintzen duenarentzat, noski, ez aipatu irakaslegoaren "caja de derechos pasivos"<br />
delako horr<strong>eta</strong>rako) . Honen inguruko datuak gezurtatzeko asmotan -lotsagarria den<br />
zerbait ezkutatu nahi izan baita-, Don Higiniok oso azterk<strong>eta</strong> zehatzak eskeiniko ditu .<br />
Bizkaiari dagokionez, lurralde hon<strong>eta</strong>n 28ren bat irakasle interino daudela soilik esaten<br />
dutenen kontra, <strong>eta</strong> heroz herri, eskolaz eskola, banan banan zenbaturik, dezentez<br />
gehiago dagoela dio -107 berak ateratako kontuen arabera- . Egia da, diru arazoari helduz,<br />
Bilbokoek inolako harreman ekonomikorik ez dutena, ez diputazioarekin ezta<br />
udaletxearekin ere, baina<br />
"EI resto de los interinos ó sean 43, se hallan esparcidos por<br />
Vizcaya, cobrando la mitad del sueldo que corresponde á los maestros<br />
efectivos, siendo así que la Diputación abona al Estado sus sueldos<br />
coinpletos iZ08 .<br />
Hitz batean esanda, gehiegikeriaren aurrean aurkituko ginateke, <strong>Euskal</strong> Herriak<br />
ordaindu behar duen gehiegikeria, oraindu honek suposatzen dituen bi aldeekin : jasan<br />
205 LANDETA, E . (1914) : "El Sr . Fiscal y el nombramiento de maestros en Vizcaya", in La<br />
Tarde, 1914/X/3 .<br />
205 Jakina denez 1910ean eskola publikoek eskola nazionala izena hartuko dute Romanones-en<br />
oinarrizko irakaskuntzaren erreformaren barruan .<br />
207 LANDETA, E . (1914) : "El Sr . Fiscal . . ." : Op . cit .<br />
ms LANDETA, E . (1914) : "La Escuela Normal de Maestros y los maestros interinos", in La<br />
Tarde, 1914/X1119 . Honekin batera, Land<strong>eta</strong>k arazo honek duen beste aurpegi lotsagarria salatuko du,<br />
izan ere, zer gertatzen da behin behineko irakasle horiekin : " . . . Municipios que hacen entrega en la Caja<br />
de la Diputación -quizás con intereses del sueldo completo de un maestro, y en cambio no llegue á<br />
manos de este maestro sino la mitad de su sueldo" (LANDETA, E . (1915) : "Las interinidades y los<br />
nombramientos de maestros", in La Tarde, 1915/V/22) . Interinitateen arazoa dela <strong>eta</strong>, Land<strong>eta</strong>ren<br />
protagonismoa nabarmenena izanik honek erabilitako informazio <strong>eta</strong> zein datuen beni eman dugu .<br />
Halere, esan beahr da ez zela bera bakarra izan ; alde horr<strong>eta</strong>tik Eleizalde ere aipatu beharrean gaude,<br />
bereziki Bizkaiko diputazioari aurketu zion ikerk<strong>eta</strong> <strong>eta</strong> 1920an Euzkadi-n, ondorengo titulu honen pean,<br />
artikulu ezberdinen bidez argitaratutakoa : "La enseñanza primaria en Bizkaia" (esan beharrik ez dago<br />
gai honek diru arazoarekin duen lotura, Eleizaldek berak azpimarratzen duen bezala) .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakasku azaren arazoa Aranaren ondoren<br />
<strong>eta</strong> pagatu . Egia da, interinitateak direla <strong>eta</strong>, ez dela hau <strong>Euskal</strong> Herrian (Nafarroaren<br />
salbuespen inbidiagarria alde batera utzita) gertatzen den zerbait, Estatu guztian baizik .<br />
Baina tokian tokiko erantzunak behar direnez, planteiatu beharko litzateke, Land<strong>eta</strong>ren<br />
ustez, jasotzen ez den zerbitzuarengatik -nahiz <strong>eta</strong> komeniorik izan bai- ordaintzeari uko<br />
egitea, Estatuak ezin baitu -ez da batere bidezkoa- kobratu <strong>eta</strong> eman ez 209 . Halere, esan<br />
behar da hau jotzeko itxura besterik ez dela, gogor planta erkutsi nahi duenak egiten duen<br />
keinua -berak hala aitortua-, guri salak<strong>eta</strong> jaso <strong>eta</strong> animoaren berri ematea geratzen<br />
zaigularik . Kontua da ez dela batere zuzena izango, euskal jeltzaleen ustez, euskalduen<br />
dirua (bizkaitarren diruaz hitz egiten bada ere gehiago) ez dagokien zerbait ordaintzeko<br />
erabiltzea . Ez da zalantzan jarriko irakasleek duten "recurso legítimo a su jubilación y<br />
orfandad de us hijos y viudas" -legeak agintzen duenaren arabera-, baina ez bertako<br />
ekonomiaren bizkar -ardura dadila Estatua, Hacienda Ministeritzaren bidez esate<br />
baterako-` .<br />
Baina arazoak leundu beharrean areagotu egingo dira, <strong>eta</strong> lehendik ordaintzen zena<br />
huskeria ez baldin bazen, euskal diputazioek gastu berriei aurre egin behar izango diote .<br />
Orain -1915- gainera besteak beste irakaslegoaren ikuskaritzaz arduratuko den oinarrizko<br />
irakaskuntzaren "Inspección Provincial" delakoak beste zama bat suposatuko du -"por<br />
afectar al presupuesto", izan ere diputazioen esku geratuko baita -ordaindu beharrekoa,<br />
alegia- aipatu ikuskaritzari dagokion "local y mobiliario, escribiente y ordenanza", nahiz<br />
<strong>eta</strong> Estatuaren aldetik behin <strong>eta</strong> berriro aipatu legeak -geuk ere arestian aipatu dugun<br />
1912ko abenduaren 30eko legea, hain zuzen ere- horr<strong>eta</strong>rako b<strong>eta</strong>rik eman ez -legea<br />
eskutan, Estatua arduratu beharko litzateke halako gastu<strong>eta</strong>z- 211 . Antzeko zerbait esan<br />
daiteke -<strong>eta</strong> esango da- "Jefes de las Secciones administrativas de las Vascongadas"<br />
direlakoei buruz . Administrazio sail hau<strong>eta</strong>ko buruek soldata izateko eskubidea<br />
aldarrikatuko dute -euskal nazionalisten aldetik zalantzan jartzen ez den eskubidea- <strong>eta</strong><br />
euren ustez Estatuak euskal diputazioak horr<strong>eta</strong>ra behartu egin beharko lituzke, zentzu<br />
horr<strong>eta</strong>n Ministeritzara zuzenduko direlarik . Sailburu hauek irakaslegoaren eskalafoiaren<br />
barruan daude baina Diputazioak arduratuko dira beraien ordaink<strong>eta</strong>z, <strong>eta</strong> erakunde<br />
horiekiko haserrea nabarmena izango da -"pagan nuestros mezquinos sueldos"- ;<br />
irakaslegoak sarritan egin duen legez, hauek ere euskal diputazioak behartzearen alde<br />
agertzen diren aldi berean uniformizazio eske arituko dira . Berriro eskuzabal agertzen da<br />
Estatua, baina "xoxak" -<strong>eta</strong> hau onartezina da "Don Higinioren" ustez- beste batek<br />
emanda :<br />
209 LANDETA, E . (1915) : "Querer es poder", in La Tarde, 1915/V/31 .<br />
2 10 LANDETA, E . (1915) : "El director de la Primera Enseñanza y la Diputación", in La Tarde .<br />
1915/V1116 .<br />
2 " LANDETA, E . (1915) : "El Sr . Gobernador civil y la Exma . Diputación", in La Tarde.<br />
1915/VIII/7 .<br />
301
302 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
"El Estado, siempre magnánimo, les reconoce gustoso el puesto en<br />
ese escalafón pero les niega los cuartos adherentes al puesto . Los Jefes de<br />
Sección insisten nuevamente por los cuartos, pero, al fin, le dicen al<br />
Estado que si él no les paga, por lo menos obligue á que les pague á las<br />
Diputaciones Vascongadas" 212 .<br />
Hain erraza da, izan ere, besteen diruaren kontura eskuzabal agertzea . Eta hau da,<br />
euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren aldetik salatuko den egoera, batipat irakaslegoaren arazoari<br />
dagokionez . Eta "Gibraltar del Norte" omen den Nafarroak ere <strong>Euskal</strong> Herriko beste<br />
gainontzeko lurraldeek jasan beharrekoa irentsi behar izango du, Euzkadi-k213 salatzen<br />
duenez. Nafarroak ordaindu beharreko guztiak ordaintzen ditu Estatuak bere aurpegi<br />
lotsagarria agerian uzten duen bitartean, emandako hitzari heldu gabe . <strong>Euskal</strong><br />
<strong>nazionalismoa</strong>ren ustez iraingarria (poltsikorako ere) den beste adibide baten aurrean<br />
aurkituko ginateke . Nafarroak, marko legalak dioenaren arabera, diru kopuru bat<br />
ordaindu beharko luke -<strong>eta</strong> hala ordaintzen du- ; baina ez hori bakarrik : gainera,<br />
Estatuaren ezintasuna dela <strong>eta</strong>, azkeneko honi zegokiona ere pagatuko du, besteak beste,<br />
irakaslegoa kaltetua izan ez dadin. Estatuak itzuli beharreko dirua ez du itzuliko gastuak<br />
areagotzen ariko diren bitartean . Eta zein izanda "ordaina" : gero <strong>eta</strong> analfabeto gehiago,<br />
behin behineko irakasle kopuru handia <strong>eta</strong> irakasleek "toman nuestras escuelas como<br />
pasadizo que conduce á otras del resto de España" ; Nafarroak irakaskuntza egoera<br />
penagarrian ikusten duen bitartean, "se robustece con nuestro dinero la caja de derechos<br />
pasivos del mnagisterio" .<br />
Ikus daitekeenez, behin <strong>eta</strong> berriro azpimarratu dugun leloaren errepikapen hutsa<br />
litzateke hau, herrialde hon<strong>eta</strong>n gertatzen dena funtsean beste euskal herrialde<strong>eta</strong>n<br />
gertatzen denarekin alderatu daitekeelarik . Egoera -<strong>eta</strong> honekin amaituko genuke ataltxo<br />
hau- ezin daiteke gogorragoa izan; hil ala biziko arazo honen inguruan <strong>eta</strong> "raza de los<br />
mendigos de ministerio" dela <strong>eta</strong>, Estatuak ezarri irakaslegoak suposatzen duen zamari<br />
aurre egin behar dio <strong>Euskal</strong> Herriak (zama pedagogikoa zein ekonomikoa), kalte iturria<br />
den irakaslegoa ordaindu behar, onartezina den oreka falta nabarmenaren testuinguruan<br />
-Estatuak jaso bai, <strong>eta</strong> eman ez-, bere konpromezuak betetzeko gai ez den Estatuaren<br />
kaudimengabearen erruz . Hitz batean esanda, jeltzaleen ustez, <strong>Euskal</strong> Heinak nahi <strong>eta</strong><br />
behar ez duen Estatuaren irakaslego korpusa ordaintzen ari zaio korpus hori eraiki <strong>eta</strong><br />
212 LANDETA, E . (1915) : "Cómo se llama esta figura", in La Tarde, 1915/X/1 .<br />
213 USECHI, F . (1918) : "La enseñanza en el Pais Vasco . El Estado, insolvente ; y Nabarra,<br />
burlada", in Euzkadi, 1918/1/8 (Euzkadi-k Usechi diputatu foralak Diario de Noticias-en idatzitako<br />
artikulua argitaratuko du esaten den horr<strong>eta</strong>z gain, hemen "bizkaitarren" alderdikeriarik ez dagolea<br />
jokuan adierazteko .<br />
214 "DUNIXI" (1918) : "De vida ó muerte", in Euzkadi, 1918/111725 .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Aranaren ondoren 303<br />
ezarri nahi duen -<strong>eta</strong> behar, esango genuke- (horr<strong>eta</strong>rako gai ez denean, gainera) Estatuari<br />
berari . Horra hor garestia bezain krudela den paradoxa .<br />
6 .3 .4 .- Irakaslegoareni eragin politiko kaltegarriak<br />
Aparteko neurk<strong>eta</strong> zehatzik egin beharrik ez dago euskal <strong>nazionalismoa</strong>k aipatu<br />
arazo pedagogiko zein ekonomikoa azalarazteko burutu eginahalak irakaslegoaren gaiak<br />
suposatzen duen arazo politikoarekin egindakoak baino askoz ere handiagoak izan direla<br />
ikusteko . Ez genuke esango arazoaren alderdi politikoa gutxiesten denik, baina<br />
zalantzarik gabe -prentsa nazionalistan argitaratu artikulu kopurua zenbatzea nahikoa<br />
litzateke (are gehiago hauen edukia aztertuz gero)- hau itzal antzean geratzen da<br />
besteekin konparatuz gero . Gure ustez, alde batetik, euren diskurtsoaren preso erori dirala<br />
jeltzaleak, izugarria izan baita mezu neutroa gizartean zabaltzeko nolabaiteko obsesioa,<br />
edozein jantzi ideologikotik libre, biluzik, ikusi -edota saldu- nahi izan dutena alegia ;<br />
ondorioz, gure ustez, arazoaren dimentsio politikoa -horren azterk<strong>eta</strong>rik falta ez bada eredesitxuratu<br />
samarra agertzen da. Bestetik, uste dugu ere euskal <strong>nazionalismoa</strong>k populazio<br />
zabala duela buruan aukera hori egiten duenean, edo behintzat hipotesi honek eramaten<br />
gaitu askotan hain "apolitikoa" den jarrera ulertzera ; hau da, klabe ideologiko<br />
nazionalistan ez dagoen populazioa j eltzaleen planteamendu<strong>eta</strong>ra erakartzeko asmotan,<br />
"arrazoiez" beteriko mezua zabalduko da gizartean, alderdikeriarik ez dagoela erakutsi<br />
nahiean edo . Halaber, mezu politikoak bere publiko zehatza duela esango genuke ; hots,<br />
"parroki" nazionalista, alderdikideak <strong>eta</strong> euskal <strong>nazionalismoa</strong> begi onez ikusten dutenak,<br />
dagoeneko euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren egiaz konbentzituta daudenak <strong>eta</strong> begien bistakoaren<br />
inguruko kontzientzia berezirik behar ez dutenak . Hala ere, prentsaren bidez argitaratzen<br />
diren artikuluen arteko desoreka ze puntutaraino den izugarria ikusirik, pentsa daiteke,<br />
printzipio ideologiko nagusien gainetik, jeltzaleek nahiko lan badutela ere beraien jendea<br />
hemen azpimarratu ditugun errealitate hori<strong>eta</strong>z ohartarazteko, izan ere "etsaiari" aurre<br />
egiteaz gain "etsaiarekin" modu ez kontzietea bat egin dezakeen "lagunari" begiak<br />
irekitzen lan dezente hartzen dutela baitirudi .<br />
Baina esan bezala, dagokion neurrian baloratu behar izan arren -<strong>eta</strong> alde horr<strong>eta</strong>tik<br />
oso zuhur jokatu behar dela uste dugu-, dimentsio politikoa dugu interesgarrien<strong>eta</strong>ko bat<br />
irakaslegoaren arazoa aztertzeko garaian . Lehenik <strong>eta</strong> behin, gogoratu, atal honen<br />
hasieran egin dugun legez, "español" hitzak -agertzen den gutxitan- ez duela irakaslegoari<br />
buruz iharduteko unean Aranak eman indar bera izango . Gallastegi bezalako adibide<br />
bakan batzuk falta ez badira ere -oso urriak, egia esateko-, ez da "español" hori jeltzaleen<br />
diskurtsoan arazo politikoaren neurria markatuko duena (irakaskuntza bere osotasunean<br />
harturik irtenbideak planteiatzeko garaian hori arazoa izango ez den bezala, nahiz <strong>eta</strong><br />
zenbait<strong>eta</strong>n hitza asmo erasokoren batekin bota) . Dena den, ez denaren inguruan aritzea<br />
baino hobe izango da denari heltzea . Hala, orrialde batzuk lehenago esan dugu<br />
irakaslegoa, nahiz askotan Estatuaren kontra jo arazo korporatiboek hala bultzaturik,<br />
Estatu horren babesaren bila arituko dela <strong>eta</strong> nolabaiteko harreman konplizea sortuko<br />
dela, aberriaren -Espainiaren- izenean duen funtsezko funtzioa agerian uzten saiatuz . Hori
304 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
izango da, hain zuzen ere -aipatu beste gainontzeko arazo<strong>eta</strong>z gain-, euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>k irakaslego kanpotarraren kontra j otzeko duen arrazoirik nagusien<strong>eta</strong>riko<br />
bat, irakaslego hau, besteak beste, jeltzaleek duten, edo izan nahi duten, proiektu<br />
politikoa gorpuzteko asmoaren arerio amorratua izango baita . Ikerk<strong>eta</strong> ezberdinek<br />
erakusten dutenez21 ', irakaslegoak, Estatu espainiar osoan sortu <strong>eta</strong> eratuko diren elkarte<br />
profesionalen bidez, mende honen hasieran eskola legediaren norabidea markatzeko<br />
garaian eragiteko gaitasun handia erakutsiko du . Baina ez da irakaslegoaren elkarte<br />
profesionalena soilik eskolaren testuinguru hutsean koka daitekeen fenomenoa, <strong>eta</strong> hau<br />
da hemen guri azpiamarratzea guztatuko litzaigukeena, dimentsio politiko nabarmena<br />
duena baizik (dimentsio politiko "nazionala" esan beharko genuke), Terron-en hitz hauek<br />
garbi asko adierazten duten legez :<br />
"el movimiento asociacionista del magisterio, nace y se<br />
configura en el in arco de constitución y desarrollo de la escuela nacional,<br />
proceso que en nuestro país [Espainia, alegia] tiene lugar durante el<br />
primer cuarto de sigloXX [aztertzen ari garen garaian, hain zuzen ere] . Las<br />
medidas que se decr<strong>eta</strong>ron durante este periodo, especialmente sensible<br />
a buscar vías regenerativas nacionales [espainiarrak, esan beharrik ez] y<br />
en el que el discurso de los responsables políticos, fuesen de la tendencia<br />
que fuesen [jeltzaleak ez dira kontutan hartzen, noski], aparecía imbuido<br />
de una constante exaltación de la escuela y el maesto como vehículo y<br />
protagonista del 'engendramiento de la patria', dieron paso a una escuela<br />
primaria cuyo carácter 'nacional ` quedaba definitivamente asentado" 216<br />
Aipatu izaera "nazionala" bi alde ezberdin<strong>eta</strong>tik -erabat loturik daudena<br />
nabarmena bada ere- ulertu behar da : batetik, nazionala Estatuaren kontrolpean dagoen<br />
neurrian; <strong>eta</strong>, bestetik, nazionala nazionalizatzailea -"engendramiento de la patria" dela<br />
<strong>eta</strong>- den heinean . Testuinguru hon<strong>eta</strong>n erraz uler daiteke irakaslegoaren papera ; edozein<br />
eran zentzu ideologiko hutsean ulertu ezin daitekeen papera . Berriro diogu, irakaslegoak<br />
bizi behar izan dituen baldintza materialek 2 ` zer esan handia izango dute irakaslego hori<br />
Estatuarekin lerroturik ikusterakoan . Alde hon<strong>eta</strong>tik ulertu behar da -ondorio guztiekinirakaslegoak<br />
Estatuaren funtzionari bihurtu nahi izatea, <strong>eta</strong> honek bultzatuko du neurri<br />
'-" Ikus BENSO, C . (1983) : "Génesis y problemática del funcionariado docente en España : un<br />
aspecto de la política escolar del siglo XIX", in Historia de la Educación, 2 . zk . ; 255-262 ;<br />
MAYORDOMO, A . (1978) : "La problemática socio-profesional del magisterio primario en España<br />
(1900-1930), in Revista Española de Pedagogía, 139 . zk. ; 85-100 ; TERRON, A. (1987) : "El movimiento<br />
asociacionista del magisterio nacional . Orígenes y configuración histórica", in Historia de la Educación,<br />
6 . zk . ; 279-299 .<br />
216 TERRON, A . : Op . cit . ; 279-280 .<br />
217 Irakasle elkarteak sortuko dira, XIX . mendearen amaieran, hain zuzen ere irakasleen lan<br />
baldintzak zein ekonomikoak zeharo miserableak direlako .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Aranaren ondoren 305<br />
handi batean eskolaren nazionalizatzea . Esandakoa Estatu espainarraren mailako<br />
diagnostikotzat hartzea ezezik, <strong>Euskal</strong> Herrirako ere guztiz zuzena dela esango genuke ;<br />
ikusi besterik ez dago bertan sortu <strong>eta</strong> eratuko diren irakasle elkarteak <strong>eta</strong> hauen portaera<br />
<strong>eta</strong> jokamoldeak . Dávilak2 ` s , elkarte hauen prentsa (horra hor, esate baterako, El<br />
Magisterio de Alava edota behin baino gehiagotan aipatu dugun El Cántabro),<br />
artxibategi zein bestelako dokumentazio zentru ugari arakatu ondoren, errealitate<br />
nabarmen baten aurrean jarriko gaitu : euskal irakaslegoa -<strong>Euskal</strong> Herrian diharduen<br />
irakaslegoa, hobeto esanda- <strong>eta</strong> Estatu espainiarreko irakaslegoaren artean ez dago apenas<br />
ezberdíntasunik <strong>eta</strong> talde bat, talde bera -irakaslego "nazionala", alegia- osatzen<br />
dutenaren kontzientzia erabat zabalduta dago irakaslego hori ordezkatuko duten elkarte<br />
profesionalen artean .<br />
<strong>Euskal</strong> Herrian mugitzen diren irakasle elkarteen nondik norakoak aztertuz gero,<br />
ikus daitekeenez interes korporatiboen defentsarekin batera -<strong>eta</strong> lotura uka ezina dela<br />
iruditzen zaigu- irakaslegoak "nazioaren" ikurrari helduko dio Esatu-nazio espainiarraren<br />
eraikuntzan protagonista izan nahi duen -<strong>eta</strong> den- funtzioa bere eginez, alde horr<strong>eta</strong>tik<br />
"aberria" -Espainia, alegia- kolokan jar dezakeen edozerren aurka joko duelarik . Eta hori<br />
da, hain zuzen ere, euskal <strong>nazionalismoa</strong>k salatuko duena <strong>eta</strong> aktore hauen arteko<br />
adostasuna -beraien artean etsaiak izan arren- erabatekoa dela esango genuke .<br />
Irakaslegoak erabilitako argudioa jeltzaleen kontra jotzeko balio baldin badu,<br />
irakaslegoak erabilitako argudioak berak jeltzaleentzat horien aurka egiteko balio duela<br />
esan nahi dugu . Adibidez, irakasle elakarteek "Magisterio Español" horren parte direla<br />
baldin badiote ordaink<strong>eta</strong> sistemaren uniformizazioa aldarrikatzeko garaian, euskal<br />
nazionalistek nahikoa dute -salak<strong>eta</strong> plazaratzeko garaian- irakaslegoaren nahiaren berri<br />
ematearekin, besterik gabe, irakaslego horren helburua zein den agerian uzteko . Hau da,<br />
ikuspegi politikotik, jeltzaleek ez dute inolako ahaleginik egingo -ez apartekorik<br />
behintzat- ; irakaslegoa guztiz biluzik agertzen den neurrian nahikoa da irakaslego horren<br />
hitza jaso <strong>eta</strong> ezagutzera ematearekin .<br />
Hala, dagoeneko ikusteko aukera izan dugunez, <strong>Euskal</strong>duna-k behin baino<br />
gehiagotan El Cantabro-ren adierazpenak hitzez-hitz jasoko ditu irakaslegoa nabarmen<br />
geratzen dela erakusteko asmotan edo, adierazpen horiek desmaskaratu beharrik ez<br />
balego bezala2'. Irakaslegoak <strong>Euskal</strong> Herriak oraindik <strong>hezkuntza</strong> arloan dituen<br />
ahalmenen aurka joko du Estatuaren egitura politikoak indartzearen aldeko apostua<br />
egiterakoan, euskal erakundeen ahulezia areagotzea helburu nagusi bilakatuko delarik .<br />
Ezinbestean euskal nazionalisten helburu politikoei aurre egingo diote irakasle elkarteek<br />
Estatuaren kontzientzia gisa aurkezten diren bitartean ; badirudi, elkarte hauen ustez,<br />
218 DAVILA, P . (1993) : Op . cit. ; 86-88 .<br />
219 Horra hor, esate baterako, aipatu ditugun "La Asamblea de los maestros", "Otra vez los<br />
maestros" edo "Esos maestros" bezalako artikuluak .
306 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
Estatua bera ere ez dela arriskuaz jabetzen <strong>eta</strong> gogoratu behar izango diote, euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>k suposatzen duen arriskuaren aurrean, irakasleak direla nazioa -Espainia,<br />
<strong>eta</strong> ez besterik (nazioa ez den euskal nazionalisten nazio hori ere ez)- ezagutarazten <strong>eta</strong><br />
maitatzen irakasteko ardura dutenak, hori baita -ezagutzea <strong>eta</strong> maitatzea- aberriari tinko<br />
eusteko funtsezko oinarria . Hiritarrek Espainia euren aberri gisa izan <strong>eta</strong> sentitu behar<br />
dute, baina hau posible egingo duten bakarrak irakasleak dira, eurena baita, finean,<br />
haurtzaroaren kontrol zuzena derrigorrez egin beharreko eskolaren ibilbidean Funtsean<br />
bi dira mahai gainean ditugun arazaoak -arazo eusikal <strong>nazionalismoa</strong>ren ikuspegitik,<br />
noski-, baina era berean, agerian geratzen denez, irakaslegoak bilatu nahi duena ere -<br />
batek salatu <strong>eta</strong> besteak aldarrikatu, hori da kontua- : euskal erakundeak ahultzea<br />
politikoki -<strong>eta</strong> aldi berean Estatua indartzea- alde batetik, <strong>eta</strong> nazioa -nazioa<br />
bakoitzarentzat zein den kontutan harturik- eskolaren aldarean jartzea .<br />
Irakaslego elakarteen beligerantzia, jeltzaleekiko zein hauek defentaduriko<br />
planteamendu politikoekiko beligerantzia, agerian geratuko da, <strong>eta</strong> hortaz jabetzeko ez<br />
da aparteko ahaleginik egin beharko ; behin <strong>eta</strong> berriro euskal nazionalistek salatuko<br />
dutena ezezik beraien ahotsa entzutea nahikoa litzateke : "el partido llamado nacionalista<br />
o Vizcaitarra . . .es el nombre con el que eufóricamente se encubre una tendencia malsana<br />
y perniciosa, . . . . para los supremos intereses de la Patria' 220 . Hots, aberriaren -<br />
Espainiaren- goreneko interesen izenean, jeltzaleen eskutik datorren edozer da<br />
kaltegarria, <strong>hezkuntza</strong> arloko planteamenduak barne . Ez dira irakasle abertzaleak (euskal<br />
abertzaleak, esan nahi dugu) faltako <strong>eta</strong>, neurri batean bederen, egoera honek euskal<br />
nazionalisoaren nolabaiteko arrakastaz ohartarazteko baliogarria izan daiteke (horra hor<br />
irakasle batzuen jokabide "militantea" euren eskol<strong>eta</strong>n Ami Vasco ikasleen artean<br />
banatzen dutenean), baina bakan batzuk besterik ez ditugu aurkituko .<br />
Ezagutzen ditugu jeltzaleek "separatismoaren" mamua dela <strong>eta</strong> irakaslegoa<br />
baretzeko burutu ahaleginak -irakasleen esku<strong>eta</strong>n arma bilakatzen dena, hain zuzen ere-,<br />
baina edozein eran ezin da esan bere beligerantzia leuntzeko nahiak emaitza onik<br />
ezagutuko duenik . Izan ere -<strong>eta</strong> hau jeltzaleek egindako irakaslegoaren sailkapena daaurrez-aurre<br />
aurkituko dugun egoera ezin da, euskal nazionalisten ustez, ilunagoa izan .<br />
Egia da, bertakoak izateaz gain -izan ere, oinarrizko baldintza izan arren, bertakoa izatea<br />
ez litzateke nahikoa izango- abertzaleak diren irakasleak egon badaude, <strong>eta</strong> hauen lana<br />
guztiz txalogarria izanik ere, ezin da esan horiengandik eragin apartekorik antzeman<br />
daitekeenik, irakasle abertzalea arrotza baita eskolan . Gehienak kanpotarrak dira -berez<br />
kaltegarria- <strong>eta</strong> "para esos van enderezadas nuestras censuras, tanto más acres cuanto<br />
más se esfuerzan en salir al paso, sistemáticaniente, á los justos derechos del Pais" 221 .<br />
220 Dávilak jasotako Bizkaiko "Asociación de Maestros" delakoaren hitzak ditugu hauek<br />
(DAVILA, P . (1993): Op. cit. ; 86-87) .<br />
72 ' "ABENDANO" (1917) : "Los maestros, el pais y nosotros", in Euzkadi. 1917/XII/11 .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntza •en arazoa Aranaren ondoren 307<br />
Azkenik, nahiz bertakoak izan, irakasle kanpotarrekin bat egin -"no vacilan en ponerse<br />
criminalmente junto a los anteriores"- <strong>eta</strong> jeltzaleen madarikazioa besterik merezi ez<br />
duten irakasle "matricida"-k daude (jakina, heriotzaraino eraman nahi duten ama aberria<br />
da, Euzkadi, alegia) 222 .<br />
<strong>Euskal</strong> nazionalisten ustez irakaslegoak froga ugari eman du euren analisi gordina<br />
gizartera zabaltzeko . Irakasle elkarteek euskal udalen kontra jo dute hauek inolako<br />
irizpide pedagogikorik ez dutela argudiatuz, ben<strong>eta</strong>ko arrazoia -ezin baita, ikusi dugunez,<br />
arrazoi pedagogiko okerragorik erabili- udalek ezarri izan duten -<strong>eta</strong> ezarri nahiko luketen<br />
(beharra, finean)- kontrolak irakasleek nahiko luketen Estatuaren nagusigo politikoa<br />
arriskuan ikustea denean ; irakasleen ust<strong>eta</strong>n euskal udalak politikaren eragin<br />
kaltegarripean lirateke, eurek arazo horren gainetik baleude bezala -zer bultzatzen dute,<br />
bada, Estatuaren botere politikoa ez bada, nazio espainiarraren etorkizunaren izenean,<br />
gainera guztiek dakiten bezala jakinik jauntxokeriaren sokak Madriden duela muturrik<br />
indartsuena- 223 (ezin ahaztu ere dagoeneko sarritan errepikatu duguna, hau da,<br />
irakaslegoak liberalismo, sozialismo zein anarkismoarekin omen dituen loturak,<br />
irakaslegoa politikaz blai eginda dagoela ikusteko) . Udalen botere apur horren kontra jo<br />
badute irakasleek zer esan kontzertu ekonomikoaren kontrako erasoei buruz, euskal<br />
diputazioei geratzen zaien iraganeko autonomiaren itzal eskasa ere itzali egin nahi<br />
baitute . Irakaslegoa Estatua/<strong>Euskal</strong> Herria dialetikaren barruan erabat lerraturik aurkituko<br />
da <strong>eta</strong> garbi dago Estatuarekin egiten duena bat ; Estatuari zer dagokion -<strong>eta</strong> ez euskal<br />
erakundeei- gogoratzen dionean nabarmen agertzen da Estatuaren interes politikoen<br />
defendatzaile amorratu gisa, "no tolere . . .que las Diputaciones Vascongadas usurpen<br />
atribuciones po/pias del Estado" hitzek adierazten duten eran, edota aipaturiko<br />
"Pirineos"-ik gabeko Espainia <strong>eta</strong> "Gibraltar del Norte" moduko erreferentziak oso<br />
grafikoki adierazten duten bezala .<br />
Are gehiago, Estatua -gauzatu nahi duen botere politikoaren helburua ben<strong>eta</strong>n<br />
errealitate bihur dadin- funtsezkoa den zerbait<strong>eta</strong>z ohartaraziko du, edo ohartarazi nahi<br />
izango du, irakaslegoak : legeak ez ditu berez gauzak aldatzen ; horrekin batera Estatuak,<br />
legeak bete daitezen, oinarri ekonomiko zein estrukturalak eraiki behar ditu, euskal<br />
erakundeek duten maniobratzeko gaitasuna eragotziz <strong>eta</strong> neutralizatuz''- . <strong>Euskal</strong><br />
<strong>nazionalismoa</strong>k, arazoa parametro "neutrotan" kokatzeko ahaleginak sarritan egin arren,<br />
ikusten du ezin dela, ikuspegi politikotik, irakaslegoaren arazoa orokorragoa den gai<br />
222 Ibidem .<br />
223 LANDETA, E . (1914) : "Cosas de Insrucción Pública . El nombramiento de los Maestros", in<br />
La Tarde, 1914/IV/25 .<br />
2 2' Gogoratu, esate baterako, Land<strong>eta</strong>k egindako "piribueltak" Estatuak dituen pitzadurak agerian<br />
uzteko asmotan, irakaslegoak horiek konpondu nahiean egindako adierazpenei aurre egiten dien aldi<br />
berean .
308 <strong>Euskal</strong> Naziolnalisnwwa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
nagusitik bereiztu . Alde horr<strong>eta</strong>tik, esate baterako, Land<strong>eta</strong>k mahai gainean jarriko du<br />
irakaslegoak Estatuaren beste zenbait egiturekin -helburu politiko batzuei eratzun nahi<br />
dion Estatuaren egitura dela nabarmentzeko asmotan- duen irizpide-hurbiltasuna . Horra<br />
hor, Nafarroak irakasleak izendatzeko duen "pribilegioa" dela <strong>eta</strong> -irakaslegoak<br />
hainbest<strong>eta</strong>n salatu duena-, Bilboko fiskalaren hitzak, bertan irakaslegoaren arazoa,<br />
euskara <strong>eta</strong> nazio-identitatea lotzen dituelarik :<br />
" . . . y ha fijado su atención en la reciente disposición administrativa<br />
sobre nombramiento de maestros de Instrucción primaria de Navarra, que<br />
consiguiéndola para esta provincia, pudiera aprovecharla para sus fines<br />
de favorecer la difusión del idioma vascuence como medio de arraigar más<br />
y irás el sentimiento exclusivista y antagónico respecto a las demás<br />
regiones de España"<br />
Bilboko fiskalak Madrilera igorri txostenean agertzen diren adierazpen hauek<br />
irakaslego "vasco-navarro"-aren ordezkariak "Asociación de Maestros Nacionales"<br />
delakoaren zuzendaritzaren aurrean elkarte honek Nafarroak legez duen pribilegio honen<br />
aurrean bat egin dezan egindako eskaerarekin izugarrizko antza dute, izan ere "prestigio<br />
nacional"-a da jokuan dagoena226 . Jakina, irakaslegoak Esatatuak duen helburua bera du,<br />
euskal nazionalisten ustez ; irakasle horiek, Napartarra-k dioen moduan, "dan en nuestras<br />
escuelas una instrucción que en nada se diferencia de la que reciben los alumnos de las<br />
de Cuenca ó Andaluciai 227 , Estatuak behar duen kohesioa -Estatuarekiko identifikazioa<br />
funtsezkoa den neurrian- eskol<strong>eta</strong>tik bermatuz . Izan ere, eskolak irakasle horien esku<br />
"instrumentos de criminal antivasquismo" besterik ez baitira, herri batek bere nortasuna<br />
zein kontzientzia sendotzeko duen eskubidea -<strong>eta</strong> irakaslegoak burutu euskararen<br />
kontrako gerrak izugarrizko garrantzia izango luke- bortxatzen delarik 22$ .<br />
Irakaslegoaz hitz egiteko garaian, jeltzaleen ustez arazoa behar den moduan<br />
ulertzeko <strong>eta</strong> dagokion parametro politiko<strong>eta</strong>n kokatzeko, nahikoa litzateke egoera<br />
laburbiltzen duen esaldi honekin adieraztea : "maestro extraño sindicado contra el<br />
Paŕs" 2' . Hau da, irakaslegoa, berez sortu <strong>eta</strong> amaierarik ez duen kalte-kate izateaz gain,<br />
antolatuta dago, <strong>eta</strong> antolatuta helburu zehatz batekin : <strong>Euskal</strong> Herriaren aurka ekin . Hala<br />
ulertu behar da historia luzearen barruan, handik <strong>eta</strong> hemendik <strong>Euskal</strong> Herriak jaso dituen<br />
danbatakoen testuinguran irakaslegoak jokaturiko papera, ez baita bakarrik irakaskuntza<br />
222' LANDETA, E . (1914) : "El Sr . fiscal . . ." : Op . cit .<br />
-' 6 LANDETA, E . (1914): "Los aumentos voluntarios a los maestros", in La Tarde, 1914/VI/8 .<br />
227 "Cuestión grave", in Napartarra, 1911 .NI/l0 .<br />
-,8 "DUNIXI" (1918) : "De vida ó muerte", in Euzkadi, 1918/111/25 .<br />
229 "El Estado insolvente . . ." : Op . cit .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Aranaren ori doren<br />
mundura muga daitekeen arazoa : Estatu espainiarreko botere politikoak euskal nortasuna<br />
suntsitzeko eginahalak etengabekoak <strong>eta</strong> nabarmenak izan dira ; lehen 39ko legea izan<br />
zen, 76koa gero, atzo Kontzertu Ekonomikoaren kontrako erasoa <strong>eta</strong> gaur edozein udalak<br />
hartutako erabakia zentsuratua da ; helbura -beti- <strong>Euskal</strong> Herriak izan duen <strong>eta</strong> oraindik<br />
izan dezakeen kontrol politikoa -hau baita euskal nortasunari eusteko ezinbesteko<br />
oinarria- desagertaraztea izanik, irakaslegoa, atsedenik gabe, borrokarako amorraturik<br />
agertuko da, izan ere irakaskuntzaren autonomiaren aurka agertzen denean <strong>Euskal</strong><br />
Herriak pairatu beharreko zapalakuntzak dituen aurpegien artean mingarrien<strong>eta</strong>riko baten<br />
aurrean aurkituko ginateke` . Irakaslegoaren aldetik jasotako kolpe politikoen artean,<br />
aztertzen ari garen epealdi honen azken urte<strong>eta</strong>n, jeltzaleek autonomia politikoaren alde<br />
egindako apostua ere saboteatzen saiatzen direnean joko du bere gailurra erasoak .<br />
Irakasle elkarteek gogor joko dute euskal diputazio zein euskal nazionalisten aurka <strong>eta</strong><br />
honek, jeltzaleen ustez, ez du behin <strong>eta</strong> berriro irakaslegoari buruz esandakoa berretsi<br />
baino egiten . Autonomia politikoak Espainia jarriko luke arrisku larrian, <strong>eta</strong> horren<br />
barruan euskal diputazioek izango luketen irakaskuntza arloko autonomiak garbi<br />
frogatuko luke, Arabako irakaslegoaren Asanbladak garbi asko adierazten duen legez :<br />
"perjudicial para la cultura patria y opuesta á la unidad nacional'"-31 . Arazo honek<br />
ezinbesteko erantzuna eskatuko luke euskal abertzaleen eskutik, ezin baitira hain eraso<br />
bortitzen aurrean isilik <strong>eta</strong> ezer egin gabe geratu ; hots, irakasle hauen aurka borrokatu <strong>eta</strong><br />
beraien eragina ezeztatu2j22 .<br />
6 .3 .5 .- Espainiar legedia, arazoaren gakoa<br />
Egindako diagnosiaren ondoren, jeltzaleen aldetik nolabaiteko berrikuntza edota<br />
diskurtsoaren aldak<strong>eta</strong>rik dagoenentz ikusteko, irakaslegoaren arazoaren zergaitiak<br />
emateko garaian euskal nazionalistek diotena ikustera joko dugu . Itxuraz irakaslegoaren<br />
izendapenaren arazo zaharra da begi aurrean duguna baina, hau ukatzerik ez badago ere,<br />
jeltzaleengandik iritsiko zaizkigun analisiak findu egingo direla oso esango genuke, <strong>eta</strong><br />
aipatu arazoa orokorragoa den testuinguru bat<strong>eta</strong>n kokatua izango, orokortasun horrek,<br />
bestalde, proposamen finagoak ere sortarazikio dituelarik . Nolabait adierazteko,<br />
orainaren analisia iraganean bizi izandako errealitate erakargarriagoan oinarrituz baino<br />
-planteamentu erreaktiboa guztiz-, euskal nazionalistek oraina aztertuko dutela esango<br />
genuke, ez antzinako garai ederr<strong>eta</strong>ra itzultzeko asmoz, etorkizun bema eraikitzeko<br />
intentzioarekin baizik .<br />
Horrela, irakaslegoaren arazoa ez da irakaslegoaren maila hutsean aztertuko,<br />
atzoko <strong>eta</strong> egungo egoera alderatuz . Esan ere, behin baino gehiagotan esan dugu<br />
230 "I" (1918) : "Bilbao, los maestros y la autonomía de la enseñanza", in Euzkadi, 1918/X/30 .<br />
2', 1 "ABENDANO" (1917) : "Los maestros, el pais . . ." : Op . cit .<br />
232 Ibidem .<br />
309
310 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
irakaslegoari egin kritikak kritika zabalagoa adierazten duela <strong>eta</strong> ezin dela kanpotarra den<br />
irakaslearen kontrako erreakzio hutsaz hitz egin ; <strong>hezkuntza</strong>-sistema da, nahiz <strong>eta</strong> guztiz<br />
esplizitua ez izan -hala interpr<strong>eta</strong> daitekeela uste dugu-, kritikapean jartzen dena <strong>eta</strong><br />
irakaslea honen barruan . Dena den, aztertzen ari garen garai honek guztiz argia -<strong>eta</strong> neurri<br />
horr<strong>eta</strong>n bema- den sakoneko diagnostikoaren aurrean jarriko gaitu . Hala,<br />
Belaustegigoitiak dioenari jarraituz, irakaslegoaz hitz egiteko unean, lehenik <strong>eta</strong> behin,<br />
administrazio-sareaz hitz egin behar da <strong>eta</strong> honek dituen ezaugarri nagusi<strong>eta</strong>z, jakiteko,<br />
lehenik <strong>eta</strong> behin, zerri erantzuten dioen . Hau da, irakaskuntza zentralizatua <strong>eta</strong><br />
uniformatua dela esan daiteke, <strong>eta</strong> alde horr<strong>eta</strong>tik dagoeneko ezaguna <strong>eta</strong> askotan<br />
errepikatu den zerait besterik ez litzateke izango . Ekarpen bema beste hau litzateke (<strong>eta</strong><br />
kontutan har euskal jeltzaleen diskurtso berritua dela guk hemen agerian utzi nahi<br />
duguna) : irakaskuntzak aipatu ezugarriak ditu, bai ; baina horrelakoak badira fenomeno<br />
orokorragoaren ezinbesteko islada delako gertatzen da . Irakaskuntza zentralizatua <strong>eta</strong><br />
uniformea da, hain zuzen ere, Estatuak eratu duen administrazio-sarea zentralizatua <strong>eta</strong><br />
uniformea delako, Estatu espainiarraren adinisitrazio-sare horren barruan kokatu behar<br />
baita irakaskuntza arloko adminitrazio-sarea . Honek helburu zehatza du, <strong>eta</strong> horregatik<br />
izan da eratua : Estatuaren erabateko boterea ziurtatu, horr<strong>eta</strong>rako irakaskuntza arloko<br />
erabateko boterea ezinbezteko oinarria litzatekeelarik . Botere hori gauzatzeko, Estatuak<br />
adminstrazio-sarea, irkakaskuntza arlokoa barne, oso hierarkikoki eratu du,<br />
ministeritzatik hasi <strong>eta</strong> azkeneko eskolako atezainarenganaino iristen den kate sendoa<br />
sortu duelarik . Eta kate luze honen barruan, hain zuzen ere, kokatu beharko litzateke<br />
irakaslegoaren partehartzea 233<br />
Irakaslegoak euskal nazionalisten erasoak jasoko ditu, bai aipatu ditugun arazo<br />
guzti horiengatik, baina bereziki -honen ondorioz gertatzen baitira- aipatu kate horren<br />
funtsezko katemaila delako (ezin da sarearen soka itogarriaz jardun sareaz hitz egin gabe,<br />
ezta sareaz armiarma aipatu gabe ere) . Irakaslegoa, ministeritzak, ikuskaritzak,<br />
unibertsitate<strong>eta</strong>ko errektoreek, gobernadoreek, udal zein probintzia batzordeek 234 ,<br />
Irakaslego eskolek, eskol<strong>eta</strong>ko zuzendariek, . . ., gorpuzten duten egituraren parte da <strong>eta</strong><br />
egiturak bere osotasunean borobiltzen duen errealitatearen islada . Aipatu erakunde zein<br />
egitura guzti horiek, <strong>eta</strong> irakaslegoarena bame, "son las entidades de que el Gobierno se<br />
vale para constituirse á si mismo en la única autoridad en materia de enseiianza i235 . Hau<br />
da, beraz, jeltzaleek -kasu hon<strong>eta</strong>n Belaustegigoitiaren hitz<strong>eta</strong>n- salatuko duten ben<strong>eta</strong>ko<br />
arazoa irakaslegoaren arazoaz hitz egiteko garaian . Logika horren barruan ulertu behar<br />
da, ondorioz, Estatuak bere gain hartzen duen irakasleak izendatzeko ardura (euskal<br />
233 BELAUSTEGIGOITIA, F . (1918) : "Las leyes españolas . . ." . Op . cit . (1918NII/5) .<br />
23' Hauek aipatu sare hierarkikoari aurpegi sasi-demokratikoa eman arren, garbi dago .<br />
Belaustegigoitiaren ustez, izaera zentralista dutena <strong>eta</strong> ikusi besterik ez dago irakaskuntzaren<br />
"abertzal<strong>eta</strong>sunaz" -abertzal<strong>eta</strong>sun espainiarra, noski- arduratzen direna .<br />
235 Ibidem .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Aranaren ondoren 311<br />
erakundeei ukatzen zaiena, alegia) . Berak izendatuko ditu, irakaskuntza orokorrean<br />
auratzen duen modu berean, helburu zehatz batekin : "esclavizar las inteligencias y hacer<br />
una sociedad á su antojo moldeada"23G . Hots, gizarte berria eratu nahi du Estatuak <strong>eta</strong><br />
horr<strong>eta</strong>rako eraikitzen ari den administrazio-sareaz, <strong>eta</strong> honen barruan gorpuzten ari den<br />
<strong>hezkuntza</strong>-sistemaz baliatuko da, bertan ulertu behar delarik irakaslegoak jokaturiko<br />
papera <strong>eta</strong> jeltzaleen aldetik aurpegiratzen zaion guztia .<br />
Zentzu horr<strong>eta</strong>n, <strong>eta</strong> aipatu ildo beretik, irakaslegoa -Belaustegigoitiak dioenarekin<br />
jarraituz-, <strong>Euskal</strong> Herriak dituen eskubideen gainetik, euskal nortasun etniko zein<br />
politikoaren heriotza bilatzen duen asimilazio tresna besterik ez litzateke izango .<br />
Asimilazio hori guztiz beharrezkoa zaio Estatuari uniformizazioan oinarrituko baitu eratu<br />
nahi duen gizartea, horr<strong>eta</strong>rako zentralizazioa (irakaskuntza zentralizatua barne -<strong>eta</strong> hor<br />
daude irakaskuntzaren monopolioa helburutzat duten emandako urratsak-) funtsezko<br />
arma izango delarik . Egia da, dio Belaustegigoitiak, "konkista" gordin hori ez dela,<br />
itxuraz bederen, hain gordin gauzatzen, Estatuak azkar jokatzen baitu funtsean suntsik<strong>eta</strong><br />
den horri aurpegi neutroa emanez : irakasleak izendatzeko unean inpartzialtasuna <strong>eta</strong><br />
komenientzia edota onuragarritasuna nagusitzen direla dirudi . Testuinguru hon<strong>eta</strong>n ulertu<br />
beharko lirateke lehiak<strong>eta</strong>k, oposak<strong>eta</strong>k, epaimahaiak, eskalafoiak, <strong>eta</strong>b . ; edozein eran<br />
goitik kontrolaturiko sistema <strong>eta</strong> emaitza bera duen mekanismoa : <strong>Euskal</strong> Herriak<br />
nahi/behar ez dituen irakasleak 2 '' .<br />
Oposak<strong>eta</strong> sistemak, irakaslegoarentzat funtsezkoa den engranajearen hortza,<br />
askotan piztuko du, lehen bezala orain ere, euskal nazionalisten haserrea, beti ere aipatu<br />
egituraren funtzionamendurako guztiz beharrrezkoa den neurrian . Oposaketen<br />
programekin hasi 23t , Estatuak ezarri kontrolarekin jarraitu 239 edota duten ustel usainarekin<br />
bukatu240 , oposak<strong>eta</strong> sistema beti izanda jeltzaleen itua . Alde horr<strong>eta</strong>tik, bi dira<br />
azpimarratu beharreko aldeak : alde batetik, oposaketek Estatuaren -honek dituen<br />
menpekotasun guztiekin- funtzionaritza gorpuzten dut, irakasleak, eskalafoiak direla <strong>eta</strong>,<br />
sailkatu zein hierarkizatuko dituztelarik (beraz, egitura arloko arazoa, arazo estrukturala<br />
guzitz) ; bestetik, dagoeneko behin baino gehiagotan errepikatu dugunez, oposak<strong>eta</strong>k<br />
unibertsitate-barrutien hiriburu<strong>eta</strong>n ospatu behar izateak eragin zuzena izango du euskal<br />
' Ibidem .<br />
23' BELAUSTEGIGOITIA, F . (1918) : "Las leyes españolas . . ." : Op . cit . (1918/VII/29) .<br />
230 LANDETA, E . (1914) : "Los programas para las oposiciones", in La Tarde, 1914/1/24 .<br />
'' 0 LANDETA, E . (1914) : "El nombramiento de maestros", Op . cit .<br />
240 LANDETA, E . (1914) : "Cosa de Instrucción . . .", Op . cit .
312 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
irakasleengan, kanpoko irakasleak <strong>Euskal</strong> Herrira etortzea erraztuko duen aldi berean 241 .<br />
Gauzak horrela, nahiz <strong>eta</strong> -gero ikusiko dugun moduan- diagnostikoak azterk<strong>eta</strong><br />
sakonagoa eskatu (zergatik ez dago irakasle euskaldunik? ; nahikoa al da oposk<strong>eta</strong>sistemaren<br />
ezaugarrien berri ematea horren arrazoia aurkitzeko? ; ez ote 'du jokatzen<br />
<strong>Euskal</strong> Herrian gazteek egindako lanbide aukerak? ; zer gertatzen da hemengo irakasle<br />
eskolekin? ; . . .), euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren aldetik plazaratu irakaslegoaren aurkako<br />
kritikak, irakaslego kaltegarria izatea bideratzen duen sistemaren aurkako -baita hau<br />
posible egiten duen legediaren kontrako- planteamentu politiko gisa ulertu behar<br />
direlakoan gaude . Horra hor, esate baterako, Eleizalde -orain euskararen arazoari zehazki<br />
lotzen zaiolarik- irakaslegoaren aurpegia neurri bat<strong>eta</strong>n zuritzen <strong>eta</strong> ben<strong>eta</strong>ko arazoa<br />
dagokion lekuan jartzen : "la organización y la forma legal dadas por el Estado a esos<br />
centros de instrucción" 242 , bertan irakasleak egituraren beste pieza bat direlarik, ez<br />
besterik .<br />
6 .3 .6.- Herri aurreratuen ispilua<br />
Espainiako <strong>hezkuntza</strong>-sistema nola egituratzen den kritikatzen duten aldi berean,<br />
jeltzaleek -irakaslegoaren arazo honi dagokionez- oso ikuspegi interesgarria plazaratuko<br />
dute . Irakasleak izendatzeko eskubidearen galera aipatu gabe geratu ez arren, diskurtsoa<br />
erabat berritzen dela esango genuke , euskal nazionalisten planteamenduek galdutako<br />
iraganean oinarritu baino "arrazionaltasunez" beteriko etorkizunari begiratuko diotelarik .<br />
Inoiz gauzak nola izan ziren gogoratu baino -horrek suposatzen duen erretorika<br />
ideologiko guztiarekin- jeltzaleek -Land<strong>eta</strong>k batipat- munduko herri aurreratuenek gai<br />
honen inguruan nola jokatzen duten aztertzera joko dute . Honela, funtsean berdina den<br />
baina, erabili ohi izan den ikuspegi politikoarengatik, zaharkitutzat har daitekeen<br />
irakaslegoaren izendapenaren auziaren aurpegi "modernoa" da nagusituko dena ; hots, <strong>eta</strong><br />
hau litzateke jeltzaleen diskurtsoaren ardatzarik garrantzitsuen<strong>eta</strong>rikoa, <strong>Euskal</strong> Herriak<br />
bere irakasleak izendatu beharko lituzke, ez bakarrik iraganean hala egin duelako<br />
egungoak baino emaitz hobeak lortuz, ez bakarrik horr<strong>eta</strong>rako eskubide historikoa<br />
duelako, ikuspuntu pedagogikotik guztiz beharrezkoa duelako baizik (beste kontu bat da<br />
honek <strong>hezkuntza</strong>-sisteman eragiten duenentz, baina alde politikoa aipatu arrazoi horren<br />
ondorioa litzateke) .<br />
Esan bezala, Espainiako <strong>hezkuntza</strong>-sistema, <strong>hezkuntza</strong>-legedia orokorrean, akatsez<br />
josita dago euskal nazionalisten ustez, <strong>eta</strong> hobetu nahiak behar bezalako neurriak hartzea<br />
eskatuko luke . Alde horr<strong>eta</strong>tik, Espainiak badu nondik ikasi, ikaste hori litzatekeelarik<br />
jeltzaleen ageriko asmo nagusia . Zehatz dezagun abiapuntua : Estatuak du, irakaslegoaren<br />
241 DAVILA, P . (1995) : La política educativa y la enseñanza pública en el País Vasco (1860-<br />
1930) . Donostia : Iba<strong>eta</strong>-Pedagogia ; 212 .<br />
29 .<br />
242 ELEIZALDE, L . (1919) : La lucha por el idioma propio . Bilbo : Bilbaina de Artes Gráficas ;
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Aranaren ondoren 313<br />
izendapenari dagokionez orain, erabateko monopolioa . Egoera honi horrela erantzungo<br />
zaio ikuspegi ideologikotik : irakaskuntza ez dagokio Estatuari, beraz ezta irakasleak<br />
izendatzea ere . Jeltzaleen iritziz ikuspegi ideologiko horrek badu zentzuzko oinarria ;<br />
hots, familiari, lehenengo, <strong>eta</strong> udalari, gero, dagokie belaunaldi berrien hezik<strong>eta</strong>, "por ley<br />
natural" gainera, hau edozein herri kulto zein aurreratu<strong>eta</strong>n onartua <strong>eta</strong> praktikan jarririko<br />
dotrina litzatekeelarik 243 . Arrazoi honek balio izango dio Land<strong>eta</strong>ri, bitxia badirudi ere,<br />
irakaslegoak eskatzen duenarekin bat egiteko ; irakaslego elkarteek udal irakasle <strong>eta</strong><br />
irakasle "nazionalen" arteko bereizk<strong>eta</strong>rekin amaitu nahi dute . Bereizk<strong>eta</strong> honek ez du<br />
batere zentzurik -beraz denok ados-, baina irtenbidea -hor dago koxka- bat besterik ezin<br />
daiteke izan : irakasleak irakasle "nazionalak" ala udal irakasleak izan . Aipatu dotrinari<br />
jarraituz, ezin zitekeen bestela izan, berriro ere irakaslego elakarteen nahiaren kontra<br />
jotzea besterik ez zaio geratuko Land<strong>eta</strong>n : irakasle guztiek, irakaskuntza publikoaren<br />
esparruan, udalen esku egon beharreko irakasleak behar lukete izan . Eta, esan bezala,<br />
munduan gertzatzen denaren aurrean begiak ireki beharko lituzke Espainiak .<br />
Alemaniaren adibidea behin baino gehiagotan izango da aipatua, besteak beste,<br />
hemen jokuan dagoena euskal nazionalisten politikakeria hutsa ez dela nabarmentzeko .<br />
Alemanian, <strong>eta</strong> esan beharrik ez dago Espainia baino dezente aurreratuagoa den berna<br />
dela hau, irakasleak izendatzeko erabateko autonomia dago, <strong>eta</strong> izugarrizko maila<br />
erakutsi duten intelektualek -Espainiak ez omen du oraindik Alemaniak erakutsitako<br />
maila intelektualik erakutsi- argi <strong>eta</strong> garbi adierazten omen dute irakaskuntzak, ez<br />
egituren aldetik, ezta antolak<strong>eta</strong>ren aldetik ere, ez duela inolako botere politikoren menpe<br />
egon behar -Estatuaren menpe, alegia (honek, behar denean soilik, lagundu egin behar<br />
du, udalen esku geratuko delarik eskolak antolatzeko ardura osoa)--244 . Alemanian,<br />
bertako legedian ikus daitekeenez, udalen esku geratzen da irakasleen izendapena <strong>eta</strong><br />
goreneko aginteak berretsi egingo du izendapena , beti ere irakaslegaiak legeak ezarri<br />
baldintzak betetzen baditu 245 . Eta Alemanian bezala, irakaskuntzak bere gailurra ezagutu<br />
duen herri<strong>eta</strong>n -Espainian ez bezala- antzeko zerbait gertatuko da ere . Austria-Hungrian<br />
lurralde bakoitza autonomoa da irakaskuntza administratu zein gobernatzeko ; lurralde<br />
bakoitzean eskola-kontseilu bat dago, <strong>eta</strong> beste bat probintzia bakoitzean ; azkeneko hau<br />
irakasleen azterk<strong>eta</strong>z arduratuko litzateke <strong>eta</strong> udalen esku geratuko litzateke irakasletema<br />
bat aukeratzea gero probintzia-kontseiluak bat aukeratzeko, lurraldeko kontseiluak<br />
azkeneko hitza izanik . Suizan udal bakoitzeko hautesleek izendatuko dute irakaslea,<br />
udalak sei urtetik behin berresteko ardura izango duelarik. Ingalaterran oinarrizko<br />
irakaskuntzako irakasleak udalek izendatzen dituzte, <strong>eta</strong> hauen oneritzia beharrezkoa<br />
243 LANDETA, E . (1914) : "De Instrucción pública local . El nombramiento de maestros", in La<br />
Tarde, 1914/V129 .<br />
244 LANDETA, E . (1914) : "El nombramiento de maestros", in La Tarde, 1914NI/4.<br />
243 LANDETA, E . (1916) : "El nombramiento de maestros y la Diputación", i La Tarde,<br />
1916/VIII/5 .
314 <strong>Euskal</strong> Nazionalisruoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
.<br />
izango da sostengatzen ez dituzten eskol<strong>eta</strong>ko irakasleen kasu<strong>eta</strong>n ere -hauek eskolako<br />
zuzendariak aukeraturikoak lirateke- . Belgikan ere udalak arduratuko dira oinarrizko<br />
irakaskuntzako irakasleen izendapenaz, irakaslea udal-agentetzat hartua izango delarik .<br />
Antzeko zerbait gertatzen da Estatu Batuak, Suedia, . . ., bezalako nazio aurreratuen<strong>eta</strong>n ;<br />
adibide ugari, Land<strong>eta</strong>ren ustez, irakasleen izendapena udalen esku uzteak ondorio<br />
onuragarriak ekarriko lituzkeela frogatzeko"' . Adierazitakoa inolako interes "lokalista"<br />
edota politikakeriarik ez duela guzti hau esatera bultzatzen erakusteko nahikoa ez balitz,<br />
<strong>Euskal</strong> Herriarentzako eskatzeaz gain, Espainia "osorako" ere komenigarria ikusten du<br />
Land<strong>eta</strong>k aipatu irtenbidea, beti ere irakaskuntzaren onerako :<br />
"Y mientras en esos paises donde la administración y desarrollo de<br />
la enseñanza está á cargo de los municipios [irakaslegoaren auziaz ari da<br />
Land<strong>eta</strong>], resulta que la educación se encuentra eiz el más alto nivel de<br />
prosperidad al que nosotros, siguiendo aquellos mismos derroteros,<br />
sentirnos ansias de que España los emule . [ . .] todos ellos [Espainiako<br />
udalek, hain zuzen ere] tienen derecho a vivir la vida de los pueblos cultos,<br />
ya que es hora de que España ponga término al monopolio grotesco y<br />
11247 .<br />
embrutecedor de la enseñanza del Estado<br />
6 .3 .7 .- <strong>Euskal</strong> irakaslegoari bidea irekiz<br />
Ibilbide luze hau egin ondoren, <strong>eta</strong> jarrera erreaktibo hutsa besterik antzeman ez<br />
ote daitekeen edo ikusteko, jeltzaleek hain ilun azaldutako arazo honen aurrean beraien<br />
ustez eman beharreko urratsak zeintzuk diren edota izan daitezkeen argitzen saiatuko<br />
gara . Esandakoak kontutan harturik, erraza litzateke, besterik gabe, esandakoari buelta<br />
ematearekin euskal <strong>nazionalismoa</strong>k buruan duen irakaslearen erretratu robota egitea .<br />
Baina, errazkeri<strong>eta</strong>n erortzeaz gain, ez ginateke garai honek eskaintzen digun ben<strong>eta</strong>ko<br />
egoeraz jabetzera iritsiko . Zer ez den nahi (irakasle kanpotarrak edota arrotzak)<br />
adierazten denean egia da, neurri batean bederen, zer den nahi dena (euskal irakasleak)<br />
jakiterik -edo susmatzerik, argi <strong>eta</strong> garbi esaten ez bada- badagoela, baina eskuartean<br />
ditugunak betiko planteamenduak direla pentsatzeko arriskuak bema den -neum handi<br />
batean behintzat- irakaslegoaren arazoaren irakurk<strong>eta</strong> desitxuratu egingo luke .<br />
Zalantzarik gabe, ez gaude "iraultza"-ren aurrean baina jeltzaleen planteamenduak<br />
ezagutuko duen bilakaera ez da ere edonolakoa izango : euskal irakasleak bai, baina ez,<br />
besterik gabe, egungo eskolaren markoan, euskal eskolaren (euskal eskolen) testuinguran<br />
baizik ; euskal irakasleak bai, baina ez, besterik gabe, egungo <strong>hezkuntza</strong>-sistemak dituen<br />
ezaugarriekin, aurpegiz aldatu beharko duen <strong>hezkuntza</strong>-sistemaren barruan baizik ; euskal<br />
'- 46 Ibidem . Nazio aurreratu horiek eskaparate ezin hobea eskainiz ere, adibide apartak aurki<br />
daitezke ere "etxe" barruan (Cartagena, Granada, Katalunya . Bilbo, <strong>eta</strong>b .-Espainian, alegia-) Estatuaren<br />
porrota udalen arrakastarekin konparatu ezin dela erakusteko (LANDETA, E . (1914) : "El nombramiento<br />
de maestros", in La Tarde, 1914/IV/25 .<br />
247 LANDETA, E. (1914) : "El Sr . Fiscal y el nombramiento . . ." : Op . cit.
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Aroiaren ondoren 315<br />
irakasleak bai, baina ez besterik gabe egungo irakasle eskol<strong>eta</strong>tik atera daitezkeen euskal<br />
irakasleak ; euskal irakasleak bai, baina -<strong>hezkuntza</strong>-egituraz gain- egitura politiko berri<br />
batek ahalbideratuko dituen irakasleak .<br />
Alde horr<strong>eta</strong>tik, ertabat berna ez den diskurtsoa plantemendu berriz gurutzatua<br />
ikusiko dugu, guztiz posibilista zenbait<strong>eta</strong>n, baina baita ere -bere muga guztiekin- orain<br />
arte ezagutu ez den errealitatea eraiki nahi duena . Nonbaitetik abiatzekotan, "ezetzaren"<br />
bestaldearen aurpegiaren berri emango genuke . Lehenik <strong>eta</strong> behin -<strong>eta</strong> ikus daiteke<br />
egindako bidea arin errepikatuko dugula- euskal <strong>nazionalismoa</strong>k ikuspegi pedagogikotik<br />
guztiz beharrezkoa ikusiko du <strong>Euskal</strong> Herriak dituen beharrei egoki erantzungo dion<br />
irakaslea : kristaua, hezik<strong>eta</strong>k duen alde moralari heldu ahal izateko 248 , irakasleak duen<br />
-<strong>eta</strong> izan behar duen- askatasuna, haurren formazioari dagokionez, kalterako iturri<br />
izaterik ezin duelarik ; bere ben<strong>eta</strong>ko funtzioaz j abetzen den irakaslea <strong>eta</strong>, alde horr<strong>eta</strong>tik,<br />
kultur arloko formazioaz gain, disziplina, lana, errespetua, <strong>eta</strong>b . bere lanaren ardatz<br />
nagusitzat hartuko dituena ; buru-belarri irakaskuntzan murgilduko dena, belaunaldi<br />
berriekiko<strong>eta</strong>z gain, gizartearekiko erantzunkizunari aurre egiteko gai izango delarik ;<br />
<strong>Euskal</strong> Herria ezagutuko duen irakaslea <strong>eta</strong> bere iharduera honen ezaugarri<strong>eta</strong>ra (historia,<br />
geografia, hizkuntza, . . .) egokitzeko gai izango dena ; bereziki ikasle euskaldunen beharrei<br />
erantzuteko euskaraz irakasteko gai den irakaslea, hots irakasle euskalduna za9 ; <strong>eta</strong>b .<br />
Bestalde -orain arte behintzat irakaslegoak suposatu izan duen eraso politikoa<br />
neutralizatzeaz gain (irakasleak erakartzeaz ez hitz egiteagatik)-, <strong>eta</strong> irakaslegoak<br />
suposatu izan duen arazo ekonomikoari buruz esandakoa gogoratuz, soldata <strong>eta</strong> burutu<br />
lanaren arteko oreka ezinbestekoa izango da, ordainak behar bezalako fruituak eskatzen<br />
dituelarik . Guzti honek eskatuko luke, irakasleak bertakoak izateaz gain, besteak beste,<br />
hurbileko kontrola <strong>eta</strong>, ondorioz, bertako erakundeek izendatuak <strong>eta</strong> bertako diruaz<br />
ordainduak, baita ere irakasle-egitura berritua 25o<br />
Ezetzaren beste aurpegia antzematea erraza izanik ere, euskal <strong>nazionalismoa</strong>k<br />
ezetza emateaz gain beste zer edo zer adierazten duen ikustea da orain interesatzen<br />
zaiguna, nagusitzen direnak jarrera erreeaktiboak diren ala egoerari aurre egiteko inolako<br />
erizpiderik ba ote dagoen esan ahal izateko, . Alde batetik, orokorki, nabarmena da,<br />
jeltzaleen ustez, irakaslegoaren arazo honen inguruan euskal diputazioek duten<br />
erantzunkizuna . Lehenik <strong>eta</strong> behin, iraganean izandako autonomia apurrari eutsi beharko<br />
liokete <strong>eta</strong> legeak eskeini ditzakeen bideak, bide-zidorrak badira ere, hartu . Argia da, alde<br />
240 Badakigu irakurk<strong>eta</strong> moralak baduela, klase ikuspegitik, beste era bateko irakurk<strong>eta</strong>, baina<br />
-dagoeneko horr<strong>eta</strong>z jardun gara- ez gara gai honekin luzatuko .<br />
249 Zehatzak izatekotan, konturatuko gara honek ez duela irakasle guztiak euskaldunak behar<br />
dutela izan esan nahi ; ikasle euskaldunak euskalduna den irakaslea behar duela besterik ezin da<br />
ondorioztatu .<br />
250 Gogoratu alde horr<strong>eta</strong>tik funtzionaritzak, eskalafoiak, <strong>eta</strong>b . sortzen dituzten arazoak .
316 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
hon<strong>eta</strong>tik, jeltzaleek erakutsi janera posibilista, adibide ezin hobea Nafarroak mantendu<br />
ahal izan duen egoera berezian aurki daitekeelarik : irakasleak izendatzeko autonomia<br />
erabatekoa ez izan arren (irakasleek, ezinbestean, irakaslego-eskola nazional<strong>eta</strong>koak<br />
behar dute izan <strong>eta</strong> udalei "propuesta unipersonal"-aren aukera besterik ez zaie geratzen),<br />
gutxienez -aukera mugatua izanda ere- udalak izango dira irakasleak proposatuko<br />
dituztenak; Nafarroan irain <strong>eta</strong> galera gisa ulertu behar izan arren, honek ez du<br />
suposatzen beste herrialdeentzat -jakinik euren egoera okerragoa dela oraindikinteresgarria<br />
izan ez daitekeenik2 5 ` . Hau horrela izanik, <strong>eta</strong> legeak baduela zirrikituren bat<br />
beti (1912ko uztailaren Seko legearen arabera, "las Vascongadas" izango dute beste<br />
edozein lekutan izan dezaketen abantaila berbera, <strong>eta</strong> Nafarroak legez du irakasleak<br />
izendatzekoa -1914ko apirilaren 8 zein maiatzaren 18ko dekretuak) kontutan hartuta,<br />
izango dute zereginik <strong>Euskal</strong> Herriko beste gainontzeko diputazioek . Ez da, bestalde,<br />
hauen aldetik nolabaiteko ahaleginik faltako, baina utzikeria edota epelkeria nagusituko<br />
omen dira jeltzaleen ustez, euskal diputazioek erakusten duten ardura falta nabarmena<br />
delarik'-52 (udalekin ere gauza bera gertatuko litzateke"', nahiz <strong>eta</strong> diputazioen<br />
arduragabekeria izan gehien bat salatzen dena) . Diputatu probintzialek ere, euren<br />
ajolagabekeria dela <strong>eta</strong>, antzeko belarrondoko gozoak jasoko dituzte : zer egiten dute<br />
bada, legea esku<strong>eta</strong>n, dagokien lana behar bezala ez burutzeko? ; aitzakiak baino jarri<br />
ez254 , <strong>eta</strong> aitzakiek arrazoi bat baino ez dute : "nuestros diputados provinciales son . . .los<br />
gate cada día desean asimilarnos más y más al Estado centralizadoa" 255 . Izan ere,<br />
Land<strong>eta</strong>k25t aitortzen duen legez, Madril ez da gertatzen den guztiaren errudun, <strong>eta</strong> etxean<br />
egiten denari -éta egiten ez denari ere- begiratzea ezinbestekoa da ; eman beharreko<br />
urratsak, eman behar dira, pauso txikiena ere -nahiak asetzeko adina ez izan arrenlagungarri<br />
suertatu baitaiteke .<br />
2" "Nombramiento de Maestros", in Euzkadi, 1914/1V/1 7 .<br />
252 Ugariak dira prentsaren bidez -La Tarde-n <strong>eta</strong> Land<strong>eta</strong>ren eskutik batipat- plazaratzen diren<br />
salak<strong>eta</strong>k; hona hemen adibide batzuk : LANDETA, E . (1914) : "¿Qué hace nuestra Excma . Diputación?",<br />
in La Tarde, 1914/X117 ; LANDETA, E . (1916) : "El nombramientyo de los maestros y la Diputación",<br />
in La Tarde, 1916/VIW5 ; LANDETA, E . (1916) : "El asunto de los maestros . Ahí en la picota . Para el<br />
Presidente de la Diputación", in La Tarde, 1916/X11119 ; LANDETA, E . (1916) : "El asunto de los<br />
maestros y la Diputación", in La Tarde, 19161XII/13 .<br />
1915/1121 .<br />
-" LANDETA, E . (1915) : " S.M. el Rey y el alcalde de Bilbao", in La Tarde, 1915/VI11127 .<br />
-54 LANDETA, E . (1915) : "¿Qué hacen nuestros diputados provinciales?", in La Tarde,<br />
2)5 LANDETA, E . (1915) : "¿A qué esperan nuestros diputados provinciales?", in La Tarde,<br />
1915/11X/22 .<br />
256 LANDETA, E. (1915) : "La propiedad de los edificios escolares", in La Tarde, 1915/111/6 .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskun izaren arazoa Araziaren ondoren<br />
<strong>Euskal</strong> nazionalistek euskal erakundeen arinkeriaren inguruko salak<strong>eta</strong>k<br />
plazaratzeak nolabaiteko ohiartzuna izango duela pentsatzeko arrazoiak egon badaude,<br />
esate baterako, erakunde hori<strong>eta</strong>ko arduradunek beraien burua zuritzeko ahaleginak<br />
publikoak egiten dituztenean, erabat gainditurik ezinaren ezinez an direla aitortzen<br />
dutenean, borondate faltarik ez dagoela agerian utzi nahirik257 . Dena den, <strong>eta</strong> aipatu<br />
testuinguruan, bi dira, euskal nazionalisten planteamenduei dagokienez, erakunde<br />
mailako diskurtsoak erakusten dituen aurpegiak : arazorik lamena Estatua izanik, ezin<br />
zaio honi irakaslegoaren arazoaren erantzunkizun osoa leporatu, euskal erakundeen<br />
ardura eza edota, larriagoa dena, Estatuarekin duten konplizitatea nabarmendu behar<br />
baita ; baina, aldi berean, salak<strong>eta</strong>, kritika <strong>eta</strong> eraso guztien gainetik, euskal erakundeei<br />
dagokie, unean uneko baliabide politiko-administratiboak erabiliz, irtenbideak bilatzearen<br />
zuzendaritza nagusia . Jakina, argudio honek ezinbesteko egingo du boterea lortzeko<br />
jokuan <strong>eta</strong> egungo baldintza politiko<strong>eta</strong>n partehartzea <strong>eta</strong>, erakundeak kontrolatzen diren<br />
heinean, programa zehatza burutzea . Baina nondik nora jo nahi du euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>k? ; zein da irakaslegoaren arazo honen inguruan burutu beharreko lana? ;<br />
zeintzuk hartu beharreko bideak ; zein guzti hori posible egingo duen marko politikoa? .<br />
Galdera hauei erantzuten saiatuko gara ondorengo lerro<strong>eta</strong>n .<br />
Lehenik <strong>eta</strong> behin, jeltzaleen iritziz, ezetza borobila eman behar zaio Estatuaren<br />
"tutela"-ri, inolako babesik ez eskeintzeaz gain oztopo bilakatzen delako <strong>Euskal</strong> Herriak<br />
dituen beharrei erantzuteko garaian, <strong>eta</strong>, esan bezala, euskal erakundeek hartu beharko<br />
lukete -gero ikusiko dugu nola- gai honen inguruko ardura osoa . Hasteko, udal eskol<strong>eta</strong>ko<br />
irakaslegoari ez zaio jaregin behar -udalen esku dauden eskolak utzi behar ez diren<br />
bezala, horr<strong>eta</strong>rako Estatuari zein irakaslego "nazionalaren" asmoei aurre egin behar<br />
bazaie ere258 - . Ildo beretik, udal eskola berriak sortzea interesgarritzat joko du euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>k bide honek, besteak beste, "Cuetpo de maestros municipales" bat -hau<br />
da, irakaslego "nazionalarengandik" bereiztuko liratekeen irakasleek osaturiko korpusaeratzeko<br />
aukera eskeiniko baitu . Honek suposatuko luke, alde batetik, udal bakoitzak<br />
eskola hori<strong>eta</strong>ko irakasleak izendatzea - horrela, autoritatea bat <strong>eta</strong> bakarra den heinean,<br />
udala alegia, irakaslegoaren kontrola ziurtatuko litzatekeelarik- <strong>eta</strong>, bestetik, aurrekoa<br />
kontutan hartuta, tokian tokiko beharrei egoki erantzungo lieketen irakasleak izateko<br />
modua" .<br />
257 "La Diputación de Vizcaya y los maestros interinos . Carta abierta para el Sr. —Don Higinió -",<br />
in La Tarde, 1915/V/26 .<br />
258 LANDETA, E . (1917) : "Cuidado con nuestras escuelas", in La Tarde, 1917/1118 .<br />
.<br />
259 DOMINE, J. (1913) : "La escuela primaria de Solokoetxe . Los maestros", in Euzkadi,<br />
1913/111/30 Sarritan errepikatu dugunez, sakoneko arrazoia ez da iraganean bilatu behar; herri<br />
aurreratuak egiten duten moduan, udalen kontrolpean dagoen irakaslegoa da irakaskuntza arloko<br />
helbururak lortzeko irtenbiderik hoberena . Noski, ezin dugu ahaztu ere eskuartean dugun irizpide<br />
ideologikoa non familia/udala/Estatuak osatu kate hierarkikoan Estatuak azkeneko lekua duen ekinbide<br />
317
318 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
Gakoa, ezinbestean -<strong>eta</strong> ondoren aurreikus daitezkeen irtenbide<strong>eta</strong>z gain-,<br />
beharra(k) zein(tzuk) d(ir)en zehaztea litzateke . Zalantzarik gabe, <strong>eta</strong> prentsan jaso<br />
daitezkeen zipriztinen gainetik, iristsi zaizkigun jeltzale ezberdinen ekarpenik<br />
garrantzitsuenak Eusko Ikaskuntzak antolatu biltzarren testuinguruan aurkituko ditugu,<br />
finean -<strong>eta</strong> dagoeneko aipatu ditugun arrazoiengatik (funtsean irakaskuntza arloko<br />
irizpidea ikutu politikorik eman nahi ez izatea edota alderdikeri<strong>eta</strong>n ez erortzea)- eusko<br />
<strong>nazionalismoa</strong>k berea egingo dituenak . Zentzu horr<strong>eta</strong>n, guztien gainetik bat da erantzun<br />
egokia eskatzen duen beharra, zuzen-zuzenean haur euskaldunek jasan behar duten<br />
ezarekin lotzen dena hain zuzen ere . Haur horiek irakasuntza egokia jasotzeko duten<br />
eskubidea, nahi<strong>eta</strong>nahiez, irakaslego euskaldun batek bermatuko luke soilik ; hots,<br />
Land<strong>eta</strong>k dioen moduan, irakasle euskaldunak behar dira, besteak ez baitira, ikuspegi<br />
profesionaletik, bere lana behar den bezala betetzeko gai 2'2G0 (arazo honek analfabeto<br />
kopuruan nola eragiten duen ikusi besterik ez dago 261 ) . Irakaslea lanean diharduen<br />
testuingurura egokitu beharrean dago (hau oinarrizko printzipio pedagogikoa litzateke),<br />
<strong>eta</strong> <strong>Euskal</strong> Herrian dagoen irakasleak herri honek dituen ezaugarriekin bat egin behar du<br />
(printzipio orokorraren egokitzapen zehatza) ; zer esanik ez, funtsezkoen<strong>eta</strong>rikoa<br />
hizkuntza dugu, herri honen ezaugarri nagusien<strong>eta</strong>rikoa den heinean <strong>eta</strong> baita ere<br />
hizkuntza irakaskuntza arloko funtsezko tresna den heinean . Beraz, irakasleek euskara<br />
menperatu beharko lukete . Honek suposatzen du, Urabayenen ustez, herriarekiko<br />
erabateko identifikazioa, <strong>eta</strong> oso zaila da hau kanpotarrak diren irakasleekin gertatzea<br />
(euskaraz ez dakitelako, <strong>eta</strong> ikasteko ezinbestekotzat jotzen den aipatu identifikazioa falta<br />
zaielako ; ondorioz, euskara menperatzeaz gain, bertako irakasleak dira <strong>Euskal</strong> Herriak<br />
behar dituenak"' . Eusko Ikaskuntzaren Biltzarrak harturiko erabaki<strong>eta</strong>n jasotzen<br />
bezala,<br />
den<br />
"Eazko-Eŕiko ikastolak, beoi dirai irakaskintza-ta azkintza-bide<br />
egokiak izan ditezantzat, Batzaŕ-Zati aunek etsi dit irakasleak, beaŕ-beaŕez,<br />
EH sengeak, EH-eledunak <strong>eta</strong> EH-ezaguleak beaŕ dirala" 263 .<br />
Baina gauza bat da beharraz jabetzea <strong>eta</strong> bestea beharrari erantzuteko modu<br />
egokian izatea . Izan ere, halako irakaslego faltak arazoari aurre egiteko nolabaiteko<br />
ekinbideak eskatuko ditu . Aldi berean, beharr<strong>eta</strong>z hitz egiteaz gain, gertatzen denaren<br />
pribatuaren aurrean, udalarena -familiarekin duen hurbiltasunagatik- publikotasunaren esparruan<br />
alternatiba egokiena den .<br />
260 LANDETA, E . (1918) : "Estado acutal de las escuelas ; Op. cit . ; 884 .<br />
261 Ibidem; 887 . Urabayenek ere analfabetismoaren arazo larria azpimarratuko du (URABAYEN,<br />
L . (1918) : "El Maestro , Op . cit . ; 910) .<br />
262 Ibidem ; 910 .<br />
263 "Reuniones de la Sección . Conclusiones .Erabakiak" ; Ibidem ; 944-945 .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Aranaren ondoren 319<br />
nolabaiteko diagnosia ere behar beharrezkoa da ; edo beste modu batean esanda,<br />
irakasleak behar ditugu (lortu beharreko helburua), zergatik ez ditugu (arazoaren<br />
diagnosia), irakasleak egin behar dira (helburura iristeko baliabideak) . Dena den,<br />
jeltzaleek proposatuko dutena dagokion neurrian baloratu ahal izateko, komenigarria izan<br />
daiteke, euskal irakaslegoaren ezaren arrazoiak bilatzeko, garaiko nolabaiteko<br />
erradiografia egitea . Ezagunak ditugu dagoeneko <strong>hezkuntza</strong>-sistemaren ezaugarriak<br />
dituen eraginak, <strong>eta</strong> alde horr<strong>eta</strong>tik <strong>Euskal</strong> Herrian diharduen irakaslegoaren jatorriari<br />
dagokionez euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren eskutik plazaratu kritikak . Baina fenomeno honen<br />
arrazoiak bilatzeko momentuan -oposak<strong>eta</strong>k, unibertsitate-barrutiak <strong>eta</strong> beste zenbait<br />
arrazoitaz gain- badago kontutan hartzeko hainbat errealitate .<br />
Dávilak2w dioenaren arabera, Bizkaia <strong>eta</strong> Gipuzkoari dagokienez behinik-behin,<br />
nabarmena da ikasle euskaldunak, oinarrizko irakasuntza gainditu ondoren, institutura<br />
jotzen duena (hiri<strong>eta</strong>n <strong>eta</strong> burgesiaren testuinguruan) edota -nekazal giro<strong>eta</strong>n- apaizgoa<br />
dena bere helburua -zentzu horr<strong>eta</strong>n, luzaroan izandako irakaslego eskolen falta (mutilen<br />
kasuan) lanbide aukeraren sintoma adierazgarria litzateke- . Hots ; badirudi irakaskuntzak<br />
ez duela euskaldungoa erakartzen . Hau da, <strong>hezkuntza</strong>-sistemaren eraginaz gain<br />
lanbidearekin loturiko arrazoiak ere badutela eraginik esan behar da kanpotarra <strong>eta</strong> ez<br />
euskalduna den irakasle-uholdeaz hitz egiteko garaian . Hau gutxi balitz, aukera hori egin<br />
dezakeen euskaldunak, irakaslego-eskol<strong>eta</strong>ko bidea hartuko lukeenak alegia, ez luke<br />
hau<strong>eta</strong>n behar bezalako formaziorik jasoko, irakaslego eskolek ez baitute izango buruan<br />
irakaslego euskaldunaren prestakuntza . Laburbilduz, hiru dira -helburua irakaslego<br />
euskalduna izanik- irakaslegoaren arazoan kontutan hartzeko alde nagusiak : bat, lanbide<br />
hon<strong>eta</strong>ra euskaldunak erakarri ; bi, behar bezalako formazioa eskaini ; hiru, <strong>hezkuntza</strong>sistema<br />
aldatu edota sistematik at bilatu irtenbideak . Hauetxek dira, hain zuzen ere,<br />
jeltzaleek, neurri batean edo bestean, joko dituzten ateak .<br />
<strong>Euskal</strong>dunak erakartzeaz gain -oraintxe bertan helduko diogu gai honi-, lanean<br />
diharduen irakaslea euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren nahi<strong>eta</strong>ra nola hurbildu ere kontutan hartuko<br />
da, posibilismo nabarmenak bultzaturik . Hau da, hutsetik abiatu beharrean,<br />
interesgarritzat jo daiteke egungo irakaslegoa oinarritzat hartzea . Alde horr<strong>eta</strong>tik ulertu<br />
beharko lirateke, nahiz <strong>eta</strong> gutxi izan -itxaropen handirik erakusten ez dutenak, edozein<br />
era-, zenbait jeltzaleren eskutik plazaratu proposamenak . Adibidez Ojarbidek garbi<br />
ikusiko du arazo ekonomikoa funtsezkoa dena, <strong>eta</strong> horren konponk<strong>eta</strong> irtenbidearen<br />
nolabaiteko oinarri izan daitekeela uste du . Ezin da ukatu, bere ustez, oinarrizko<br />
irakaskuntzan diharduen irakaslea oso egoera penagarrian dagoenik ; egoera honi<br />
irtenbidea emanez gero, <strong>eta</strong> irakaslegoarekiko hurbiltasuna erakutsiz, honek Estatuari<br />
begira egon ordez -aita salbatzailea bailitzan (<strong>eta</strong> hemendik etorriko litzateke behin baino<br />
gehiagotan aipatu dutun konplizitatea)- beste jarrera bat erakutsiko ote lukeenaren<br />
264 DAVILA, P . (1995) : La Política Educativa . . . Op . cit ., 213 .
320 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
esperantza du Ojarbidek : "Y, sobre todo, si en compensación puede nacer, por<br />
agradecimiento en los maestros, un poquitín de simpatía hacia nuestras cosas "'-65<br />
Dena den, egin nahi dena egiteko irakasleao arrotza erakartzearena ez da -ezta<br />
gutxiagorik ere- euskal <strong>nazionalismoa</strong>n nagusituko den jarrera . Bai ordea, esan bezala,<br />
euskaldunak lanbide horr<strong>eta</strong>ra eraman nahi izatearena . Urabayenek dioen legez,<br />
irakasleak ondo ordaindua, ondo ikusia <strong>eta</strong>, orokorrean, baldintza egoki<strong>eta</strong>n behar du izan<br />
bere lana ondo bete dezan ; baina ez litzateke nahikoa izango : "todas las facilidades del<br />
inundo dadas a un mal maestro se traducirá en lizos resultados mediocres o francamente<br />
malos"` .<br />
Beraz, berez egokia ez den irakaslea ezin da oinarritzat hartu, <strong>eta</strong>, gauza<br />
guztien gainetik, <strong>Euskal</strong> Herriak behar duena irakasle euskalduna da : "Sost los que mejor<br />
habían de adaptarse al País, sentir con él y entusiasmarse por el" . Oñatin ospatu<br />
Eusko Ikaskuntzaren lehenengo biltzarrean berak zioenez behar pedagogiko bati erantzun<br />
beharraz ari gara; hots, herri baten ezaugarri etniko<strong>eta</strong>ra egokituko den irakaslea<br />
ezinbestekoa suertatzen da, <strong>eta</strong> nor bada,<br />
hobeagorik? :<br />
etnia horren partaidea den irakaslea baino<br />
". . .puede darse el caso de maestros no vascos que llegen a<br />
identificarse con lo vasco y segurarnetne los habrá . ¿Pero no es de una<br />
lógica elemental que esa identificación será infinitamente más fácil cuando<br />
el maestro sea vasco por su origen y educación . Y todo esto ¿no está<br />
llamando con voces angustiosas a nuestros jóvenes para que con ellos<br />
pueda forinarse el grupo de maestros entusiastas y nobles, destinado a<br />
incorporar a nuestro pueblo con un riguroso «¡Levántante y<br />
anda!»?° 26s<br />
Land<strong>eta</strong>k ere, beti ere Estatuaren eskutik ezta ere Estatuaren irakasleen eskutik<br />
iritsiko den zerbait ez dela izango pentsatuz, ezinbestekotzat jotzen du irakasle<br />
euskaldunen beharra ; goitik-behera <strong>Euskal</strong> Herriak bizi dituen beharrekin <strong>eta</strong> duen<br />
tradizioarekin bat egingo duten irakasleak <strong>eta</strong>, noski, euskaraz dakiten irakasleak 269 .<br />
Baina beharraz jabetzeak ez du berez ezer konponduko, <strong>eta</strong> Elizaldek dioen moduan,<br />
eskola "irabazteak" -irakaslegoari dagokionez-, irakasleen prestakuntza eskatzen du,<br />
2G5 OJARBIDE, J .M . (1918) : "Habilitación de maestros", in Euzkadi, 1918/VIII/16. Ojarbideren<br />
ustez irakasleei euskal aurrezki kutxen bidez ordaintzea (dagoeneko Gipuzkoan erabilitako bidea)<br />
Estatuarengandik urruntzeko modua litzateke <strong>eta</strong> euren burua errrazago kokatuko lukete -iturria non,<br />
edatera nora- <strong>Euskal</strong> Herriko erakundeen parean .<br />
266 URABAYEN, L . (1919) : Op . cit ., 286-287 .<br />
267 Ibidem ; 287 .<br />
268 URABAYEN, L . (1918): Op . cit . ; 910 .<br />
20 LANDETA, E. (1918) : "Estado actual de la escuela . . ." : Op . cit., 888-890 .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Aranaren ondoren 321<br />
ahalegin guztiak ildo horr<strong>eta</strong>tik bideratu beharko liratekeelarik''" . Alde horr<strong>eta</strong>tik, era<br />
askotakoak izango dira euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren eskutik -edo hobeto esanda, zenbait<br />
jeltzaleren eskutik- plazaratuko diren irtenbideak, zeharo posibilistak batzuk <strong>eta</strong><br />
errealitate berriak eraiki nahi izango dituztenak besteak . Nondik abiatu? . Erabateko<br />
adostasuna dagoela esango genuke irakaslego eskolei dagokienez : alde horr<strong>eta</strong>tik dauden<br />
beharrak zeintzuk diren jakinik, hauek ez dute behar bezalako prestakuntzarik ziurtatzen .<br />
Horrela, <strong>eta</strong> egun lanean diharduen irakaslegoari begira, uda garaiko ikastaroak antolatu<br />
<strong>eta</strong> Irakaslego Eskol<strong>eta</strong>n euskara-katedrak sortzea proposatuko du Land<strong>eta</strong>k, euskal<br />
diputazioek lan horr<strong>eta</strong>z arduratu beharko luketelarik"' (jeltzaleen eragina nabaroena<br />
izango da, alde horr<strong>eta</strong>tik, boterera iristean -Bizkaiko Diputazioan, alegia- 2 72) . Dena den,<br />
ez du ematen behin-behineko irtenbidea baino denik, <strong>eta</strong> euskal irakaslego berriaren<br />
formazioaren premiak beste erabateko norabidea ezarriko du . Zentzu horr<strong>eta</strong>n<br />
prestakuntza pedagogiko osoak euskal errealitatearen inguruko formazio berezia eskatuko<br />
du, izan ere bizitza nazionala, Urabayenen iritziz, horren menpe bailegoke 273 . Biharko<br />
irakasle euskalduna, ikuspegi materialetik erakartzeaz gain -ogibide erakargarriarena<br />
funtsezko baldintza litzateke <strong>eta</strong> irakasleak garbi ikusi beharko luke berak eginiko lana<br />
preziatua dena (diruaren magia, hitz batean esanda)- 274, gaur egun nagusi den<br />
inkonpetentziarengandik urrundu beharrean dago . Eta alde horr<strong>eta</strong>tik inkonpetentzi iturri<br />
diren egungo irakaslego-eskolek ez dute euskal <strong>nazionalismoa</strong>k duen egarria asetzeko<br />
modurik izango :<br />
".Jas actuales Escuelas Normales no pueden formar bien el<br />
maestro que nosotros necesitarnos. Su organización rígida y unifonne, no<br />
daría entrada a aquellos estudios y trabajos que capacitarían a nuestro<br />
270 ELIZALDE, L . (1919) : La lucha . . . : Op . cit . ; 36 .<br />
271 LANDETA, E . (1918) : "Estado actual . . ." : Op . cit . ; 889 .<br />
272 Egindakoa baloratu gabe, euskal <strong>nazionalismoa</strong>k berak egindakoa nola saltzen duen ikustea<br />
interesgarria da : "Puede enorgullecerse nuestra Corporación del éxito que en este asunto ha coronado<br />
las brillantes iniciativas de la Junta de Instrucción Pública, formada de su seno" -jakina, hau gertatu da<br />
jeltzaleak garaile suertatu direnean- ("En la Normal de Maestras . Examenes de euzkera", in Euzkadi,<br />
1919/VI/22) . Orokorrean esango genuke diputazio honek giro "bizia" hartuko duela jeltzaleak boterera<br />
iristen direnean, edo hori da behintzat prentsa jeltzaleak isladatzen duena, joku politikoak zer eman<br />
baduela adierazi nahi izango balu bezala ; ikusi besterik ez dago bizitza instituzionalari egiten zaion<br />
jarraipen zorrotza bertan jeltzaleek, bestei gertatzen ez zaien bezala, ben<strong>eta</strong>n aberriarekiko ardura<br />
erakutsiko luketelarik . Esan beharrik ez dago irakaslegoari dagokion auzian ere lupaz egindako<br />
jarraipena izango duela <strong>eta</strong> alde horr<strong>eta</strong>tik adibideak ugariak izango dira . Hona hemen hori<strong>eta</strong>ko bat :<br />
"Ayer en la Diputación . La cuestión de la propuesta unipersonal del Magisterio . El Estado no cumple su<br />
compromiso . La censurable desidia de las anteriores diputaciones", in Euzkadi, 1918/111/22 .<br />
-73 URABAYEN, L . (1918) : Op . cit. ; 907 .<br />
274 Ibidem ; 907-908 .
322 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
maestro para serlo de veras de una escuela vasca, además el mismo plan<br />
de estudios de esas escuelas es muy impei fecto" 2 's .<br />
Hots, dagoeneko -<strong>eta</strong> ikuspegi porfesional orokorretik- irakasleak gaizki<br />
prestaturik ateratzen dira eskola hori<strong>eta</strong>tik ; zer esanik ez <strong>Euskal</strong> Herriari begiratuz gero .<br />
Bestalde -<strong>eta</strong> hau oso interesgarria iruditzen zaigu- aurreratuko da <strong>Euskal</strong> Herriak behar<br />
duen iraskaleak eskola-marko berezia behar duela izan, euskal eskola, irakaslearen<br />
formazio-iparra litzatekeelarik . Baina gaur egun -beti ere eskola publikoaz ari garela<br />
kontutan harturik- irakasle titulua lortzeko bide bat besterik ez dago ; hain zuzen ere hain<br />
kritikatua den Irakaslego-Eskolena . Horrek irakasleen prestakuntza osatzea edota goitikbehera<br />
eraberritzea zein berrantolatzea eskatuko luke 27 . Urabayenek bezala, Land<strong>eta</strong>k<br />
ere euskal diputazioek irakaslego berriaren prestakuntzaren erronkari aurre egin beharko<br />
lioketela uste du, horrela euskal udalek -baita ere partikularrek edota diputazioek eskolak<br />
sortzen badituzte- irakasle egokiak non aukeratu izango luketelarik 277 . Zentzu horr<strong>eta</strong>n,<br />
bi dira har daitezkeen bideak : ad hoc antolaturiko irakasle-eskola berezia sortzea, bat,<br />
edota titulu ofiziala izango dutenentzat formazio osagarria eskainiko lukeen zentrua<br />
eratzea, bestea .<br />
Bigarren bide hau litzateke posibilistena : Estatuak hala ezarrita, irakasle<br />
nazionalaren titulua ezinbestekoa izango da eskola publiko<strong>eta</strong>n iharduteko . Zentzu<br />
horr<strong>eta</strong>n, <strong>eta</strong> gauzak aldatzen ez diren bitartean, irakasle euskaldunak ere titulu hori izan<br />
beharko luke ; egungo baldintz<strong>eta</strong>n, "si nosotros formábamos (sic) aparte compl<strong>eta</strong>mente<br />
a nuestros maestros, esa formación no sería válida si no era (sic) refrendada en alguna<br />
Escuela Normal oficial i278 . Beraz, tituludunekin burutu beharko litzateke komenigarritzat<br />
jotzen den lana . Horra hor non jokatuko lukeen prestakuntza osagarria eskeiniko lukeen<br />
zentruak, baina horr<strong>eta</strong>rako dagoeneko irakaslea den horrek, lan bat gehiago eskatzen<br />
zaion irakasle horrek, nolabaiteko pizgarria beharko luke . Urabayenek oso modu<br />
errealistan azalduko du egoera : nola eskatuko zaio euskal irakasleari beste irakasleek<br />
egiten ez dutena? ; herriarekiko identifikazioa oso garrantzitsua da, baina finean ogibideaz<br />
ari garela jakin behar da . Norberak erakus dezakeen gogoaren gainetik, euskal gazteen<br />
gogoa piztu <strong>eta</strong> ziurtatuko lukeen aukera egin beharko litzateke ben<strong>eta</strong>n lanbide horr<strong>eta</strong>ra<br />
erakartzeko : gehiago ordaindu . <strong>Euskal</strong> diputazioen esku geratuko litzateke, zikoizkerian<br />
275 Ibidem; 911-912 .<br />
276 Ibidem : 912 .<br />
277 LANDETA, E . (1918) : "Estado actual . . ." : Op . cit . ; 889 .<br />
278 URABAYEN, L . (1918) : Op . cit . ; 913 .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Aranaren ondoren 323<br />
erori gabe, soldata ofiziala hobetuko lukee diruaren ordaink<strong>eta</strong>ren ardura, hau egungo<br />
egoera penagarriaren aldak<strong>eta</strong>ren funtsezko oinarria litzatekeelarik'' .<br />
Aipatu zentruak -Urabayenek dioenari jarraituz 280 - selektiboki jokatu beharko<br />
luke, behin abiapuntua zehaztu ondoren lanari ekiteko . Ikasleak, irakasle titulua izateaz<br />
gain, bere maila zientifiko zein artistikoa neurtzeko nolabaiteko azterk<strong>eta</strong> gainditu<br />
beharko luke ; bestalde lehentasuna emango litzaioke bertakoa denari <strong>eta</strong> euskara<br />
menperatzen duela ere frogatu beharko luke . Baina beharbada irakasle berria ze<br />
puntutaraino sortu nahi den konturatzeko guri gehien interesatzen zaiguna ikasle horrek<br />
jaso beharreko prestakuntza da . Ikuspegi pedagogikotik irakasle bernaren apostua ere<br />
euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren aldetik garbia den neurrian, azpimarratu beharko litzateke, oso<br />
labur bada ere, <strong>hezkuntza</strong> alorreko teknika, metodo zein baliabideen inguruko<br />
prestakuntza ere jasoko lukeela aipatu ikasleak, Urabayanen ustez Dewey-ek eredu<br />
aproposa eskainiko duelarik (psikologiak, soziologiak, didaktikak, eskola-antolakuntzak,<br />
. . ., funtsezko garantzia izango lukete) ; hots, irakaslego-eskolen gabeziaren aurrean,<br />
nabarmena litzateke berrikuntza pedagogikoaren aldeko apostua . Horr<strong>eta</strong>z gain, <strong>Euskal</strong><br />
Herriak dituen behar bereziei heltzeko gai izan dadin, etorkizuneko irakasleak euskal<br />
historia, geografia zein etnologia ezagutu beharko lituzke, hau baita euskal ikaslearen<br />
zein herriaren nortasunari egokitzeko -baita eusteko ere- bide bakarra (badirudi -ez da<br />
behintzat horren inguruan ezer esaten- ez lukeela euskal irakasle horrek hizkuntzari<br />
dagokionez inolako prestakuntzarik behar ; sarrera-baldintzen artean euskara-froga<br />
gainditzeak gai dela erautsiko luke nonbait) .<br />
Hau litzateke, gutxi gora-behera, Bizkaiko diputazioak berak sorturiko auzoeskol<strong>eta</strong>ko<br />
irakaslegoarentzat oinarritzat hartuko duen eredua . Alde horr<strong>eta</strong>tik jeltzaleen<br />
eragina guztiz da aipagarria ; izan ere, diputazioa kontrolatzeaz ezezik, erakunde honek<br />
sorturiko "Junta de Instrucción Pública" delakoaren arima izango baitira, hain zuzen ere<br />
auzo eskol<strong>eta</strong>ko irakaslegoaren aukera zein prestakuntzari berebiziko garrantzia emango<br />
dion batzordearena. Arrienek2s ' dioen bezala, Bizkaiko diputazioa Irakaslego-eskol<strong>eta</strong>ko<br />
elementu onenak erakartzen saiatuko da, zeregin horr<strong>eta</strong>n alde ekonomikoak eragin<br />
nabarmena izango duelarik (eskola "nazional<strong>eta</strong>ko" irakasleak 500 pezta jasotzen baditu<br />
-soldata txikiena-, 3000 pezta kobratuko ditu hasieratik auzo eskolako irakasleak) . Auzo<br />
eskol<strong>eta</strong>ko irakasle izan nahi duenak, bestalde, oposak<strong>eta</strong> bat gainditu behar izango du,<br />
bertan bere maila zientifiko zein literarioa erakutsi beharko duelarik ; horr<strong>eta</strong>z gain,<br />
oposak<strong>eta</strong> mailaren arabera, euskara menperatzen duela ere frogatu beharko du . Bestalde,<br />
Bizkako diputazioa lanean diharduen irakasleaz erabat arduratuta agertuko da -lehen<br />
279 Ibidem ; 913 .<br />
200 Ibidem ; 914-917 .<br />
'- s ' ARRIEN, G. (1987) : oP . CIT. ; 183-186 .
324 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkinitza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
aipatu dugun berrikuntzaren ildotik- etengabeko prestakuntza pedagogikoa izan dezan<br />
(horra hor antolaturiko ikastaroak edota irakaslegoaren zerbitzurako eratu liburutegi<br />
ibilkorra) . Dena den, eskuartean dugun informazioa kontutan harturik, harrigarria<br />
iruditzen zaigu -harrigarria baino, adierazgarria- zuzenean <strong>Euskal</strong> Herriko historia edota<br />
geografiaren inguruko inolako aipamenik ez egitea, ikusten baitugu, bestalde, auzo<br />
eskol<strong>eta</strong>n irakasten diren gaien artean egon badaudela <strong>eta</strong> eskola hau<strong>eta</strong>ko irakasleek gai<br />
horiei buruzko nolabaiteko formazioa jasoko zutela pentsa baitaiteke (hasierako<br />
lehenengo urt<strong>eta</strong>z ari gara, noski ; jakina denez, auzo eskola hauen bilakaerak<br />
euskaltzal<strong>eta</strong>sunetik urrunduz doan bidea hartuko du, jeltzaleek gogor kritikatuko duten<br />
bidea hain zuzen ere) .<br />
Ikusi dugunez irakaslego-eskol<strong>eta</strong>ko irakaslegoa oinarritzat hartuko duen bide<br />
posibilista litzateke orain arte aipatu dugun hau, alternatiba prestakuntza osagarria<br />
gorpuztea litzatekeelarik. Baina ez dira faltako euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren aldetik beste era<br />
bateko helburuak -helburu izatetik harantz badoaz ere- ; hots, propio euskal irakaslea<br />
prestatzeko irakaslego-eskola . Zentzu horr<strong>eta</strong>n, Bizkaiko diputazioaren aipatu "Junta de<br />
Instrucción Pública"-ren proiektua (non Egileor, Land<strong>eta</strong>, Elgezabal, Belaustegigoitia,<br />
<strong>eta</strong>b .-en partehartzeak euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren presentzia isladatuko duen) da<br />
aipagarriena . Land<strong>eta</strong> izango da, hain zuzen ere, euskal irakasleak prestatzeko irakaslegoeskola<br />
osoaren proiektua aurkeztuko duena, batzordeak aipatu eskola sortzeko erabakia<br />
hartuko duelarik` . Proiektu horrek batere berria ez den nahairi erantzungo lioke, bertan<br />
euskal erakundeen zuzendaritzak -kasu hon<strong>eta</strong>n Bizkaiko diputazioak- euskal<br />
irakaslegoaren sorkuntzan funtsezko zeregina izango lukeelarik . Dena den, <strong>hezkuntza</strong>sistemaren<br />
malgutasun eza dela <strong>eta</strong> -gero aipatuko dugun arazo politikoa ezezik-, eskola<br />
hori ez litzateke ofiziala izango nahiz <strong>eta</strong> erakunde publikoaren esku egon . Hau da,<br />
jeltzaleak ohartu dira beharrak ezin direna bide ofizialak jarraituz asebete <strong>eta</strong> bide<br />
paraleloak hartzea dela geratzen zaien aukera bakarra; <strong>eta</strong> azkeneko helburua euskal<br />
diputazio guztien artean halako irakaslego-eskola sortzea izan arren, Bizkaian boterera<br />
iritsi diren neurrian, egoera hon<strong>eta</strong>z baliatu nahi izango dira proiektua gauzatzen<br />
saiatzeko . Hots, errealitate berriaren zain egon beharrean, nahiz <strong>eta</strong> gero arrakastarik ez<br />
izan, errealitate bema pixkanaka eraikitzearen alde agertuko dira euskal nazionalistak,<br />
ezinari nola edo hala aurre egin behar zaiola erakutsiz : "ya que no puede llegarse á la<br />
ansiada mancomunidad vasca, se conseguiría con ello [irakaslego-eskola librea eratzen<br />
bada, alegia] hacer un ensayo parcial de mancomunidad en una materia de tanta<br />
importancia como la que se trata i233 (esan behar da ere, jeltzaleen ikuspegitik -Land<strong>eta</strong>k<br />
hori islada dezakeen heinean, euskal irakasleak prestatzea bezain garrantzitsua dela,<br />
282 "Comisión de Instrucción Pública de la Diputación . La Escuela Normal de Maestros", in<br />
Euzkadi, 1918/VII/10 .<br />
2S3 "En la Diputación . La Escuela Normal Libre de Maestros", in Euzkadi, 1918/VIII/30 .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Aranaren nardoren<br />
kontrolaren gainetik irakasleengan izan dezakeen eragin onuragarriarengatik, euskal<br />
284) .<br />
erakundeen esku egongo litzatekeen ikuskaritza sortzea<br />
Antzeman daitekeenez, irakaslego-eskola librearen aldeko apostuak legediak<br />
ezartzen dituen mugak gainditzea izango luke helburu, <strong>eta</strong> funtsezkoa den apostu<br />
politikoaren porrotak utziko lukeen bide bakana (porrotak ez du, edozein eran, helburu<br />
politikoaren balizko onuragarritasuna baliogabetzen, beti ere euskal <strong>nazionalismoa</strong>n<br />
nagusitu planteamendu politikoaren arabera) . Erabat mugatua ere -geroak ondo asko<br />
erakutsiko duen moduan- koiuntura politikoaren menpe baitago : jeltzaleek Bizkaiko<br />
diputazioaren kontrola galdu bezain laster proiektuak bere amaiera ezagutuko du . Zentzu<br />
horr<strong>eta</strong>n, egindako ahaleginak kontutan hartuta ere, aurreko adierazpenak ondo erakusten<br />
duen legez, jeltzaleek buruan izango dute, irakaslegoaren arazoari aurre egiteko, guztiz<br />
beharrezkotzat jotzen duten lege-markoa, <strong>eta</strong> ez bakarrik irakaskuntzari dagokiona . Lehen<br />
esaten bagenuen euskal irakaslegoa sortzeko helburuak, har zitezkeen <strong>eta</strong> hartuko diren<br />
bide posibilista hori<strong>eta</strong>z gain, eskola-marko egokian aurkituko duela euskal nazionalisten<br />
ustez bere kokagunea -euskal eskolan, alegia-, esan behar da ere, honekin batera, ez duela<br />
arazo honek irtenbide aproposarik aurkituko testuinguru politiko berna eratu ezean . Eta<br />
zein da testuinguru politiko hori? : hain zuzen ere, autonomia-estatuaren eskutik iritsiko<br />
dena -Katalunyako ereduari jarraituz, <strong>eta</strong> hemen agertu diren pertsonaiek askotan aipatu<br />
eztabaida "antzuen" gainetik-, autonomia-estatutuaren helburu politikoak irakaslegoaren<br />
inguruko planteamendu zaharrak <strong>eta</strong> berriak bildu <strong>eta</strong> bideratzeko aukera pragmatikoa<br />
eskainiko baitu' $ ' . Laburbilduz, beste gai batzuekin gertatuko den bezala, irakaslegoaren<br />
auzian ere, foruen defentsatik autonomia-estatutuaren aldeko apostura doan bilakaeraren<br />
aurrean aurkituko ginateke, beti ere funtsezkotzat jotzen den <strong>hezkuntza</strong>-eraikuntzaren<br />
zutabe nagusia den irakaslegoaren norabide-kontrola ziurtatu nahirik <strong>eta</strong> nazionortasunari<br />
eusteko bide eraginkorrak erabili beharraren aitzakiz .<br />
6 .4 .- Hezkuntza-sistema <strong>eta</strong> irakaskuntza mailak : jeltzaleen planteamendu <strong>eta</strong><br />
proposamenak<br />
Azkeneko atal<strong>eta</strong>n azaldutakoak dagoeneko oinarrizko irakaskuntzari buruz<br />
egokitzat jo daitekeen diagnostikoa eskainiko luke, orain arte esandakoak nahiko poliki<br />
jasotzen baitu euskal <strong>nazionalismoa</strong>k irakaskuntzaren maila honen inguruan plazaratu<br />
ikuspegia. Alde horr<strong>eta</strong>tik erraz antzeman daiteke atal honen nondik-norakoak zeintzuk<br />
izan daitezkeen ; hala ere, nahiz <strong>eta</strong> ezaguna dugun zenbait alde errepikatu behar izan,<br />
284 LANDETA, E . (1918) : "La Inspección de Instrucción Pública", in Eruzkadi, 1918/XII/6 .<br />
Bizkaiko diputazioaren aipatu"Junta"-k ikuskariaren irudia sortzeko erabakia hartuko du . Land<strong>eta</strong>ren<br />
ustez, erabat diputazioaren esku egon beharko luke <strong>eta</strong>, alde horr<strong>eta</strong>tik, arau ofizialei jaramonik ez egitea<br />
proposatuko du : hots, aipatu ikuskariak ez du zertan irakaslea ezta ikuskaritza ofizialaren kide izan<br />
behar <strong>eta</strong>, noski, <strong>Euskal</strong> Herria ezagutzeaz gain euskalduna behar luke izan .<br />
28 "¡Como los catalanes", in Euzkadi, 1919/VIII/2 .<br />
325
326 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
egoki deritzogu oinarrizko eskolari buruzko planteamenduak sistematikoki aztertzeari,<br />
zeregin hau eskuartean dugun gaia argitzeko baliogarria izan daitekeelakoan .<br />
Horrela, bost izango dira, eskolari buruz hitz egiteko garaian, euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>ren eskutik iritsiko zaigun diskurtsoaren ildo nagusiak . Lehenik <strong>eta</strong> behin,<br />
plazaratu kritiken ezaugarri nagusiak ezagunak badira ere, garaiko eskolari zuzendu<br />
kritikak <strong>eta</strong> erasoak izango dira abiapuntutzat hartuko ditugunak, hemen biltzen baitira<br />
<strong>hezkuntza</strong>- sistema espainiarraren kontra euskal <strong>nazionalismoa</strong>k izandako erreakzioaren<br />
ardatz nagusia . Ondoren, jeltzaleek lau haiz<strong>eta</strong>ra zabalduko duten hezik<strong>eta</strong> nazionalaren<br />
beharraz arituko gara, izan ere -neurri handi batean behintzat- hemen kokatuko baitute<br />
aberriaren izana ala ez izana . Gero, hain zuzen ere hezik<strong>eta</strong> nazional horri gorpuzteko<br />
bideak bilatu nahiean, proposaturiko edota pentsaturiko eskola arloko alternatiba<br />
ezberdinen inguruko irakakurk<strong>eta</strong> izango da gure helburu nagusia . Bestalde, beti ere<br />
eskolaren arazoaren esparruan, euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren barruan funtsezkoa den ikuspegi<br />
politikoari heldu beharrean aurkituko gara, ezin izango baitute jeltzaleek, ezta nahi ere<br />
-nahiz <strong>eta</strong> beste era bateko planteamenduei indarra eman nahi izan ere-, euskal arazo<br />
politikoa <strong>eta</strong> Euskadik bizi duen <strong>hezkuntza</strong> arloko arazoa bereiztu, zentzu horr<strong>eta</strong>n<br />
eskolak erantzun politikoak ezinbesteko egingo dituelarik . Azkenik, nahiz <strong>eta</strong> oinarrizko<br />
irakaskuntza izan irakaskuntza mailen artean jeltzaleen gai izarra, bigarren irakaskuntzari<br />
<strong>eta</strong> unibertsitaeari eskainiko dieogu ataltxoa, lehenengoari dagokionez euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>ren hutsune nabarmen<strong>eta</strong>rikoa azpimarratuz <strong>eta</strong> .balizko euskal<br />
unibertsitatearen gaia dagokion lekuan kokatuz<br />
6 .4 .1 .- Eskolaren iruzur ikaragarria<br />
<strong>Euskal</strong> <strong>nazionalismoa</strong>ren ustez garaiko eskolak <strong>Euskal</strong> Herriarentzat suposatzen<br />
duen arazo larriaren mamiari heldu aurretik, bere iritziz jasangaitza den egoeraren<br />
arrazoia hartuko dugu abiapuntutzat, hemen kokatu behar baita, jeltzaleen erreakzioaren<br />
bizkarrezurra azpimarratzen den neurri berean, gertatzen denaren sorburu nagusia . Zer<br />
ginen <strong>eta</strong> non gara galderari erantzungo dioten Napartarra-ren adierazpen hauek, nahiz<br />
<strong>eta</strong> Nafarroari buruzkoak izan soilik, oso adierazgarriak izan daitezke oinarrizko<br />
irakaskuntzaren arazoaren gakoa zehazteko garaian :<br />
"Hasta el año 1841, Nabarra era dueña suprema de sus actos en<br />
cuestiones de enseñanza primaria . Tanto la organización técnica, como la<br />
administrativa eran de su exclusiva competencia . Ella formaba, pagaba y<br />
separaba a sus maestros . Determinaba el condicionado para la creación<br />
y sostenimiento de la escuelas, imponía la obligación escolar, establecía<br />
los mejores métodos de enseñanza . Enn fin, poseía en este asunto<br />
absolutamente todas la facultades de un pais independiente""' .<br />
286 'Ta instrucción primaria en Navarra", in Napartarra, 1918/AI/16 .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Aranaren ondoren 327<br />
Hots, irakaskuntzaren arloko kontrolaren galerak markatuko du gero horrek<br />
hartuko duen norabide okerra, hain zuzen ere kalte iturri nabarmena den egungo<br />
eskolarena . Zentzu horr<strong>eta</strong>n gogoratu beharko genuke dagoeneko behin baino gehiagotan<br />
aipaturiko <strong>eta</strong> Euzkadi-n argitaratutako Belaustegigoitiaren 'Las leyes españolas sobre<br />
la enseñanza y Euzkadi" izeneko artikulu sorta . Irakaskuntza publikoari dagokionez -<br />
pribatuari helduko diogu gero-, egungo eskola ezingo da ulertu Estatutak eraiki duen<br />
sistema osoa kontutan hartzen ez bada . Eskola ez da guztiz hierarkikoa den<br />
administrazio-sare barruan dagoen zerbait baino, <strong>eta</strong> errealitate hurbilak hor du izatearen<br />
arrazoi nagusia . Hau da, eskolaren arazoaz hitz egiteko garaian, ezinbestean, Estatuaren<br />
nonnahikotasuna azpimarratu behar da, bera baita aipatu independentziaren galeraren<br />
erruduna ; <strong>eta</strong> galera horren ondorio gisa ulertu behar da egun <strong>Euskal</strong> Herriak bizi duen<br />
egoera` . Diagnostiko zorrotzak ezingo luke hurbileko errealitatea gainditzen duen arazo<br />
nagusi hau aztertu gabe utzi, horrek du <strong>eta</strong>, zuzenean eragiten duen heinean, sakoneko<br />
arazoa ulertzeko giltza . Hala, eskola publikoari begiratuz gero, jakin behar da, lehenik,<br />
zeinen kontrolpean dagoen, nork arautzen duen irakaskuntza, zeinek izendatzen dituen<br />
irakasleak, nork eskolaren ikuskaritzaz arduratuko direnak, nola lotzen diren eskolaren<br />
gainetik dauden egiturak, <strong>eta</strong>b . Erantzuna bat da : Estatua ; honek, irakaskuntzaren<br />
zentralizazioa dela <strong>eta</strong>, monopolio osoa du <strong>eta</strong>, ondorioz, berak du eskolan gertatzen<br />
denaren erantzunkizuna283 .<br />
Zentralizazioak uniformizazioa ekarri du, <strong>Euskal</strong> Herriko eskolak Estatuko<br />
besteengandik bereiztu ezin direlarik -" . . . en nuestras Escuelas una instrucción que en<br />
nada se diferencia de la que reciben los alumnos de la de Cuenca ó Andalucia" -' 89 , <strong>eta</strong><br />
zentralizazioaren ondorio den uniformizazioak kaltea besterik ez du sortu ; <strong>Euskal</strong><br />
Herriaren egoera ezin daiteke okerragoa izan : "en marcha francamente regresiva hacia<br />
el analfabetismo y la incultura, mientras haya cándidos que aboguen por la ciega<br />
dependencia del Estado español en asuntos de instrucción y de culturai 290 .<br />
Menpekotasun horrek analfabetismoarekin duen lotura sarritan aipatzen den gaia dugu<br />
<strong>eta</strong> funtsezkoa den zerbaiti aurre egiteko ezintasuna utziko luke agerian . Arazo honek<br />
hizkuntzarekin duen lotura estua dela <strong>eta</strong>, egoera hau behin baino gehiagotan salatuko<br />
duen euskal <strong>nazionalismoa</strong>k garbi ikusiko du <strong>Euskal</strong> Heroan euskarak dagokion kultur<br />
207 Argitu beharko genuke, dena den, euskal <strong>nazionalismoa</strong>k -hau betiko sinplekeria litzatekeez<br />
duela arazoa soilik kanpoan ikusten ; edo beste modu batean esanda, ez dira "besteak" <strong>Euskal</strong><br />
Herriarentzat kalte iturri bakarra . Estatuaren nonahikotasuna, zentralismo jakobinoa dela <strong>eta</strong>, posible izan<br />
da, ez bakarrik mes<strong>eta</strong>tik iritsitako haizeengatik, baizik <strong>eta</strong> bertan ere horren alde jokatu izan delako ;<br />
Land<strong>eta</strong>k esango duen bezala, <strong>Euskal</strong> Herrian ere "se desarrolló una política unitaria de patria mayor"<br />
(LANDETA, E . (1918) : "El bizkaitarrismo", in Hernies, 13 . zk .) .<br />
2 33 BELAUSTEGIGOITIA, F . (1918) : "Las leyes . . ." : Op . cit . ; 1918/VII/5 .<br />
2-59 "Cuestión grave" . in Napartarra, 1911[V1110 .<br />
2-90 "La cuestión de la enseñanza en Nabarra", in Napartarra, 1918/II/12 .
328 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezku naza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
maila izan dezan ezer gutxi egin ezezik, ahalegin guztiak egin izan direla edozein kultur<br />
esparrutik alboratzeko <strong>eta</strong> analfabetoen erabilera arruntera baztertzeko ; zeregin hon<strong>eta</strong>n,<br />
zalantzarik gabe, eskolak zeresanik izan <strong>eta</strong> badu, <strong>Euskal</strong> Herriko interes nazionalen<br />
aurka jotzeaz gain ikuspegi pedagogikotik ere oker jokatuko baitu 291 .<br />
Agian, dagoeneko ezaguna izanik ere, interesgarria litzateke eskola (<strong>hezkuntza</strong>sitemaren<br />
egitura oro har) <strong>eta</strong> honek dituen ezaugarriak, euskal <strong>nazionalismoa</strong>k gaiaren<br />
inguruan egiten duen irakurk<strong>eta</strong> pedagogikoarekin lotzea, nabarmena baita<br />
(irakaslegoarekin gertatzen zen era berean), nahiz <strong>eta</strong> beste era bateko analisiak ez<br />
baztertu, arrazoizko argudioak -ez politikoak soilik, alegia- erabiltzeko jeltzaleen<br />
ahalegina . Ojarbide, bereziki analfabetismoaz kezkaturik agertzen zaigun jeltzalea -<br />
ugariak dira gai honen inguruan idatzi artikuluak-, eskola "nazionalen" egoera<br />
tamalgarriaz arituko da horr<strong>eta</strong>rako "alderdikeriaren" tentazioarengandik urrunduz <strong>eta</strong>,<br />
besterik gabe, Estatu espainiarraren etsaiak edota "separatista" ez direnen argudioei<br />
ohiartzuna emanez 292 . Estatua ez bada -<strong>eta</strong> berdin da non- eskola arloko beharrei egoki<br />
erantzuteko gai, zer esan ezarri uniformizazioak <strong>Euskal</strong> Herriko egoera bereziaren gain<br />
ekar dezakeen kalteaz . Ministeritzatik onartzen bada guztiz lotsagarria dena -"sonrojo<br />
nacional" dira Irakaskuntza Publikoko Kontseilu buruaren hitzak-, esan eskola ofizialak,<br />
analfabetismoaren arazoari aurre egin beharrean, <strong>Euskal</strong> Herrian arazoa areagotu egiten<br />
duela esan behar da293 . Eta <strong>Euskal</strong> Herriak duen analfabetismoaren zama bat da :<br />
oinarrizko irakaskuntzaren egoera penagarria eskola ofiziala Estatuaren kontrolpean<br />
dagoelako, alde horr<strong>eta</strong>tik izan ditzakeen asmoak porrot egiten dutelarik29; .<br />
Belaustegigoitiak ere, beste batzuen artean, abertzal<strong>eta</strong>sunak nagusi duen bonoka<br />
azpimarratzen duen neurri berean, gaisotasun hori nabarmenduko du erantzunkizun<br />
guztia Estatuari leporatuz 295 . Jasangaitza den egoera honek hitz gogorrak erabiltzera<br />
bultzatzen du zenbait jeltzale ; eskolak -Estatuaren tirania dela <strong>eta</strong>- borrero lanak beteko<br />
lituzke296 , izan ere zentzugabekeria hutsa den gaztelaniazko irakaskuntzak arazo<br />
konpoezina sortuko baitu : nola irakatsi euskaraz besterik ez dakien haur bati? ; eskolak<br />
<strong>1923</strong>/VIII/31 .<br />
291 R.K . (1921) : "Problemas Nacionales . El euzkera en las escuelas", in Euzkadi, 1921/11118 .<br />
29 2 OJARBIDE, J .M . (<strong>1923</strong>) : "¡Cuando ellos lo dicen . . .! Las escuelas nacionales", in Euzkadi,<br />
293 OJARBIDE, J .M . (<strong>1923</strong>) : "Analfabetismo vasco . Ni escuelas, ni maestros", in Euzkadi,<br />
<strong>1923</strong>/1/23 .<br />
<strong>1923</strong>/11/10 .<br />
294 OJARBIDE, J .M . (<strong>1923</strong>) : "Analfabetismo vasco . Causas del analfabetismo", in Euzkadi,<br />
295 BELAUSTEGIGOITIA, F . (1918) : "Las leyes . . ." : Op . cit . ; 1918/VIII/19 .<br />
2 96 DUNIXI (1918) : "La deseuskerización del niño", in Euzkadi, 1918/IV/16 .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Aranaren ondoren 329<br />
Estatuak ezarri sekulako kondena gauzatuko luke euskal haurrengan 297 . Eleizalde<br />
errukirik gabe agertuko da <strong>eta</strong> oso bortitzki joko du eskolaren kontra, hitz hau<strong>eta</strong>n jasoko<br />
litzateke hala, euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren baitan guztiz barneraturik dagoen iritzia :<br />
"Esas escuelas oficiales, que ahora llmnan «nacionales», sin<br />
duda por antf-asis, son aproxinnadaniente la peor de las imposturas que<br />
el Estado ha implantado en nuestro Pais Vasco . Parecería natural y<br />
obligado que en esas escuelas, puesto que las pagan los vascos y son para<br />
niños «euzkeldunes», se enseñase siquiera a leer y escribir y atontar<br />
en lengua vasca. ¡Oh, nada de eso! . . . Ya henos quedado en que para el<br />
Estado los vascos no existen, ni su lengua, ni mucho menos su<br />
nacionalidad ; en el corazón del País euzkeldun, en los últimos auzos<br />
enclavados en las escabrosidades del Pirineo vasco, la enseñanza<br />
primaria será exclusivamente castellana, o no será . Y naturalmente, no es,<br />
porque no puede ser; de ahí el gran número de analfabetos, de ahí el<br />
horror a la lectura, de ahí la lastimosa situación de nuestros niños<br />
euzkeldu nes que piden pan intelectual y no reciben más que un pedrusco<br />
pedagógico" 298 .<br />
Beraz, irakaskuntzarik gabeko eskola litzateke eskola ofiziala ; kalte iturri besterik<br />
ez den aipatu "harrikada pedagogikoak" idiozia lotsagarrira kondenatzen ditu euskal<br />
haurrak, ezer ikasteko modurik ez dutelarik'-99 . Gauza bera salatuko du Urabayenek herri<br />
koskorr<strong>eta</strong>ko eskolei dagokienez, arazoa ezin daitekeelarik larriagorik izan -"hoy al<br />
pueblo vasco no se le educa y al que vive en los pueblos, menos", dio"- ; eskola hauek,<br />
egungo egoeran, ezin baitute eskatzen zaien <strong>eta</strong> bete beharko luketen lana burutu<br />
analfabetismoa <strong>eta</strong> kultura falta ondorio logikoak direlarik -ezin zitekeen besterik<br />
espero 301 - . Ironiarik falta ez bada ere -horra hor, esate baterako302 , Ramón<br />
Belaustegigoitiaren analfabetismoaren "apologia"- gaztelaniazko irakaskuntzaren<br />
1918/IV/23 .<br />
29, OJARBIDE, J .M . (1918) : "De idioma vasco . El euzkera en la enseñanza", in Euzkadi,<br />
2 98 ELEIZALDE, L . (1919) : La lucha . . . : Op . cit. ; 30 . Eleizalderen hitz hauek, eskola<br />
"nazionalen" kontrako kanpaina luzearen barruan, ohiartzun zabala izan zuten prentsa nazionalistan,<br />
Napartarra-n esate baterako (ELEIZALDE, L . (1918) : "Las escuelas 'nacionales' . Situación en ellas del<br />
niño euzkeldun", in Napartarra, 1918/IV/6 .<br />
112 .<br />
299 Ibiem ; 31 .<br />
300 URABAYEN, L. (1919) : "La enseñanza en los pequeños Municipios vascos" ; Op . cit . ; 283 .<br />
301 Ibidem ; 286 .<br />
30'-BELAUSTEGIGOITIA, R . (1921) : "En defensa del analfabetismo", in Hernies, 58 . zk . ; 109-
330 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
irrazionaltasunaren aurkako ahots dramatikoak dira nagusi euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren<br />
munduan ; eraztuna protagonista duen eszena ugari"' edota gerra, borrero, panteoi edota<br />
urkamendi bezalako loreak apaintzen dute eskola .<br />
Kontua da, finean, eskola ofizial<strong>eta</strong>ko irakaskuntza ez dela batere ona, penagarria<br />
ez esatearren . Alde horr<strong>eta</strong>tik interesgarria izan daiteke, Eleizalde Bizkaiko ikuskari<br />
izanik, herrialde hon<strong>eta</strong>ko udalek diputazioak egin nahi duen oinarrizko irakaskuntzaren<br />
diagnostikoaren inguruan emandako erantzuna : irakaskuntza txarra da, <strong>eta</strong> arrazoia<br />
honako hau : hizkuntza ; are gehiago, "la instrucción primaria "nacional" de Bizkaya y de<br />
Euskadi es un desastre . Es la obra de peifección, la obra de progreso del Estado<br />
español . Es el fundamento para muchos de su 'protectorado ""304 . Gaztelaniak nekagarria<br />
egiten du euskal ikaslearen lana, honek ikasteko dituen zailtasunak ikaragarri areagotzen<br />
direlarik <strong>eta</strong>, guzti hori nahikoa ez balitz, alferrikakoa suertatuko da eskolan emandako<br />
denbora; Kirikiñok dioen bezala, estu <strong>eta</strong> larri ibiltzeak ez dio inolakomesederik ekartzen<br />
-guztiz kontrakoa baizik- euskal ikaslearen formazioari 30 ' . Eleizalderen ustez eskolaren<br />
kontrolean bilatu behar da arazo honen gakoa; eskola, alferrikakoa izateaz gain,<br />
kaltegarria da <strong>Euskal</strong> Herrian, hain zuzen ere Estatuaren esku dagoelako 306<br />
Ezin da esan azpiegitura egokirik ez dagoenik ; alde horr<strong>eta</strong>tik, Land<strong>eta</strong>ren arabera,<br />
<strong>Euskal</strong> Herriak (Bizkaiak esan beharko genuke) ez du aparteko arazorik, egoera onean<br />
aurkitzen da; <strong>eta</strong> analfabetismoaz <strong>eta</strong> kultura faltaz hitz egin badaiteke, eskola<br />
Irakaskuntza Ministeritzaren erabakiak baldintzaturik dagoelako da307 ; <strong>eta</strong> ez bakarrik<br />
hizkuntzaren arazoa dela <strong>eta</strong> -hau funtsezkoa izanik-, arlo guzti<strong>eta</strong>n baizik (hezik<strong>eta</strong><br />
fisikoa, artistikoa, historia zein geografia arloko prestakuntza, kristau hezik<strong>eta</strong>, . . .)<br />
Ondorioz, <strong>eta</strong> Land<strong>eta</strong>rekin jarraituz, "los hechos nos dicen que la enseñanza . . .izo está<br />
bien ; y que segúin la estadística oficial, resulta, que aquí hay muchos niás analfabetos<br />
que en otras provincias i309 . Hau da, eskolak -Estatuaren zuzendaritzapena dagoen eskola<br />
303 Hona hemen adibide batzuk : BASERI (1915) : "El anillo (cuento)", in Revista Euzkadi, 7 . zk. ;<br />
13-15 . ; EIZAGUIRRE, J . (1917) : "El euskera en los colegios", in <strong>Euskal</strong>-Esnalea, 147 . zk . ; 29 . :<br />
"¡Anillo!", in Gipuzkoarra, 1910/X/15 .<br />
3D4 "La enseñanza primaria en Bizkaya", in Euzkadi, 1920/111119 . Artikulu hon<strong>eta</strong>n Bizkaiko<br />
Diputazioko "Junta de Instrucción" delakoaren datuak dira jakitera ematen direnak .<br />
72.<br />
3` BUSTINTZA, E . (1984) : "Euskeraz irakatsi" (19141X1/23), in Geuk edo fiñok ez : Op . cit. ; 71-<br />
3°6 ELEIZALDE, L. (1919) : "El problema . . ." : Op . cit . ; 871 .<br />
307 LANDETA, E . (1919) : "Estado actual . . ." : Op . cit . ; 876-878 .<br />
308 Ibidem ; 879-887 .<br />
309 Ibidem ; 887 .<br />
30 S
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskintzaren arazoa Aranaren ondoren 331<br />
ofizialak, "nazionalak" alegia- ez du emaitza onik <strong>Euskal</strong> Herrian . Iruñako Biltzarrean<br />
ere -aurrekoak Oñatin esandakoak genituen- Land<strong>eta</strong>k argi <strong>eta</strong> garbi azalduko du<br />
arazoaren mamia : ditugun eskola horiengandik, Estatuak inposatzen dituen eskolengandik<br />
ezin da, nahiz <strong>eta</strong> herri honek hortarako eskubide osoa izan, ezer onik espero, Estatuak<br />
ez baitu inolako gaitasunik -hau ikuspegi pedagogikotik guztiz oinarrizkoa izan arren<br />
(horra hor Spencer, Herbart edota Pestalozzik diotena)- eskola bere testuingurura<br />
egokitzeko"' . Gernikan -hizkuntzaren gai zehatzaren inguruan orain- legearen tirania<br />
azpimarratuko du Land<strong>eta</strong>k, zeinak euskal ikasleek formazio egokia jasotzeko duten<br />
eskubidea zapuztuko duen"' . Hots, <strong>eta</strong> hau ikaragarrizko oihua da euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>ren barruan, izugarrizko iruzurraren aurrean aurkituko ginateke, Estatuak<br />
eskolaren bidez burutzen duen iruzurra .<br />
Baina aipatu iruzurra ezin zaio eskola "nazionalari" bakarrik leporatu -<strong>eta</strong> alde<br />
horr<strong>eta</strong>tik Estatuari <strong>eta</strong> honek zuzentzen duen politika zentralizatzaile <strong>eta</strong><br />
uniformizatzaileari- ; Estatuaren kontrolpean ez dauden eskolek ere formazio arbuiagarria<br />
eskaintzen baitute . Egia da eskola horiei -Elizaren kontrolpean dauden eskolak liratekezuzendu<br />
kritikak -<strong>eta</strong> badakigu zein den arrazoia- ez direna "nazionalei" aurpegiratzen<br />
zaizkienen adinakoak, baina -bereziki hizkuntzaren arazoa dela <strong>eta</strong>- astindu batzuk jaso<br />
beharrean izango dira . Ez du euskal <strong>nazionalismoa</strong>k zalantzan jarriko eskola horiek duten<br />
askatasuna -irakaskuntza askatasunaren aurka jotzea litzateke hori- baina, eskola<br />
"nazionala" larrutzearekin zerikusi handirik ez badu ere, ugariak izango dira dituzten<br />
"hutsuneak" agerian uzteko saiakerak, euren praktika pedagogikoa gaitzetsiz . Hizkuntzari<br />
dagokionez, eskola pribatuak -elizarenak zein partikularrenak- Estatuaren eskolak bezain<br />
gaizki jokatuko du ; Elizaldek dioenaren arabera, eskola ofizialekin gertatzen den<br />
moduan, eskola horiek ere "no son inás que fábricas de analfabetos" 312 <strong>eta</strong> hemen ere<br />
euskal ikasleak "harrikada pedagogikoak" jasoko ditu ("pedagogía absurda, irracional<br />
y despótica"313 delakoak eskola ofizial<strong>eta</strong>n eragin nabarmena izango badu euskal<br />
ikasleengan, Elizaldek esandakoaren arabera, antzeko emaitzak lortuko ditu ere beste<br />
eskola mota horrek) .<br />
Erlijioaren kasuan ere, itxuraz kontraesana iruditu arren, Elizaren esku dauden<br />
eskolei batipat hezik<strong>eta</strong> kristauari ez erantzutea eragotziko zaie . Eskola "nazionalaren"<br />
kasuan gauzak argi agertuko dira -<strong>eta</strong> gai honen inguruan luze aritu garenez, ez dugu<br />
310 LANDETA, E . (1920) : "La escuela primaria actual debe tender hacia las realidades de la vida<br />
de conformidad con el ambiente en que funciona", in Segundo Congreso de Estudios Vascos . Pamplona.<br />
Donostia : Euskao Ikaskuntza ; 50-52 .<br />
3 " LANDETA, E . (<strong>1923</strong>) : "El bilingüismo escolar" : Op . cit . ; 121 .<br />
312 ELEIZALDE, L . (1919) : La lucha .. . : Op . cit . ; 24 .<br />
3 ' 3 Ibidem ; 31 .
332 <strong>Euskal</strong> Arazionalis,noa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
esandako guztia errepikatuko- <strong>eta</strong> formazioak ere izango du arlo hon<strong>eta</strong>n hutsune<br />
onartezina ; egia da ofizialki eskola "laikorik"ez dagoela, baina "las tenemos<br />
extraoficialmente", praktikan eskola "nazionalek" hori erakusten baitute ; zer esanik ez,<br />
besteak kristauak dira baina euskal ikasleek hezik<strong>eta</strong> katolikoa jasotzeko duten eskubidea<br />
(beharra) ez dute erresp<strong>eta</strong>tzen -<strong>eta</strong> alde horr<strong>eta</strong>tik eskola horiek ez liokete duten helburu<br />
pedagogikoari erantzungo-, hain zuzen ere euskararekiko erakutsi mesprezuak mugarik<br />
ez duelako"' . Horra hor dagoeneko aurreko atal bat<strong>eta</strong>n aipatu ditugun Kirikiñoren<br />
kritikak ; ezinbestean elizgizonen kontra jo behar izango du dotrinaren irakaskuntza ezin<br />
baitaiteke behar bezala burutu euskal ikasleen hizkuntz errealitatea kontutan hartu ezean,<br />
eskola kristau<strong>eta</strong>n ere egoera guztiz tamalgarria izango delarik (eskola hau<strong>eta</strong>n antzeman<br />
daitezkeen praktika basatiak direla <strong>eta</strong> -eraztuna, zigorrak, . . .- boikotaren alde ere<br />
agertuko da Bustintza : 'jarki edo plantau zaitezte gogor, ¡gogor gero . n 315 ) .<br />
Gainera ez da pedagogikoa soilik jeltzaleek eskuartean duten irizpidea, bai eskola<br />
"nazionalen" aurka jotzeko baita Elizaren eskolen kontra aritzeko ere . Alde horr<strong>eta</strong>tik<br />
interesgarria da, eskolaren gai honen inguruan, euskal <strong>nazionalismoa</strong>n funtsezkoa den<br />
pertsonai baten partehartzea nabarmentzea, nahiz <strong>eta</strong> ez askotan ihardun hezik<strong>eta</strong>ren<br />
inguruan . Kizkitzaz ari gara . Ezaguna da Aranzadiren kristau zal<strong>eta</strong>suna ; hau horrela<br />
izanik, bitxia dirudi zein sutsu agertzen den ikustea (beharbada ez oinarri ideologikoei<br />
eusteko un<strong>eta</strong>n beti agertzen den neurrian) . Badu, noski, bere arrazoia, euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>ren ardatz nagusiak zeintzuk diren kontutan harturik . Horrela uler daitezke<br />
ondorengo adierazpenak :<br />
"son los religiosos educadores de la juventud vasca quienes se<br />
distinguen en la intensidad de su actuación antivasca, y son ellos los que<br />
causan en la vida nacional mayores estragos . . . El idioma de la raza es<br />
perseguido en los colegios, sin piedad. Los panteones, los grandes<br />
panteones de la lengua vasca, han sido y continuas siendo los Centros de<br />
enseñanza religiosa de la patria . Se ha insinuado poco ha que la labor de<br />
desvasquización ésta es también de descristiazización i3 6<br />
Azkeneko ondorio honek, jakina, formazioari kaltea suposatzeaz gain, badu euskal<br />
nazioaren aurkako borrokaren barruan bere kokagunea -zer esanik ez horrek<br />
kristautasunari eutsi nahiarekin oso lotura eztua ere baduela j akii i ik-, <strong>eta</strong> ideologo nagusia<br />
den Kizkitzak zeresan handia du gai horren inguruan, kristau "profesionalak" baino<br />
kristauago agertuz (Estatuaren kontra jotzea errazagoa izan arren, euskal <strong>nazionalismoa</strong>k<br />
duen "parrokia" kontutan hartuta, Elizaren aurkako adierazpenak ahots "autorizatua"<br />
'" "Problemas Nacionales . El euzkera . . ." ; Op . cit .<br />
3 'j BUSTINZA, E . (1916) : "Egunekua . Oñati'ko mutikoeri", in Euzkadi, 1916/11113 .<br />
316 ARAiNZADI, E . (1922) : "Los colegios, panteones del euskera", in Euzkadi, 1922/VII1120 .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskt(iatzaren arazoa Aranaren ondoren 333<br />
eskatzen du, beti ere -gauza guztien gainetik- katolizismoaren erreferentzia nagusiari<br />
eutsiko diona) . Kontua da Elizaren kontrolpean dauden eskolek, Estatuaren eskolen<br />
antzera, eskola-borrero gisa jokatuko dutela 317 <strong>eta</strong> euskararen kaltekoak izango direla,<br />
Belaustegigoitiak dioen moduan, "soñeko baltz-luze dunek sortu dabezan ikastetxe<br />
geyenak be"` . Zentzu horr<strong>eta</strong>n, euren seme-alabak eskola hau<strong>eta</strong>ra bidaltzen dituzten<br />
gurasoek irakaskuntza ezegokiaren iraupenari laguntza ematengo diote, euskararen galera<br />
dakarren irakaskuntzari alegia` . Eta ez da bakarrik, <strong>Euskal</strong>-Esnalea-k adierazi bezala,<br />
euskarari eragiten dion irakaskuntza kaltegarria ; <strong>Euskal</strong> Herriarekin zerikusirik duen<br />
edozer, hizkuntza barne, erabat bazterturik egongo da eskola hau<strong>eta</strong>n, indiferentzia -edo<br />
lamagoa dena, mesprezua- nagusia izanik 320 .<br />
Esan bezala, irakaskuntza kaltegarriaz hitz egin daiteke, kontutan harturik, lehenik<br />
<strong>eta</strong> behin, ikasleen formazioan duen eragin penagarriarengatik (analfabetismoa, kultur<br />
eza, . . .), <strong>eta</strong> baita ere bultzatzen duen euskararen galerarengatik <strong>eta</strong>, honekin batera,<br />
nazioaren ikuspegitik batere ondorio onuragarririk ez ekartzeagatik -guztiz kontrakoa,<br />
hain zuzen ere-, alde horr<strong>eta</strong>tik bai eskola "nazionalak", baita eskola kristauak antzera<br />
jokatuko dutelarik . . Izan ere hizkuntzaren zein naziotasunaren salbazioa ala betirako<br />
galerak eskolan izango luke oinarririk funtsezkoena j 2 1 ; ikusi besterik ez dago aberria ze<br />
puntutaraino izan den kaltetua, besteak beste, -gaztelania izan baita eskolan jaun ta jabeeuskara<br />
eskol<strong>eta</strong>tik baztertua izan baita 322 ; eskola horiek -berdin da ze motatako eskolak<br />
diren- "son el más mortal enemigo de nuestra patria . En unas de esas escuelas se<br />
descuida la religión, en todas el vasquismo" 323 . Dena den, eskola ofizialak jasoko ditu<br />
euskal nazionalisten kritikarik gogorrenak, izan ere, Eleizaldek dioenaren arabera,<br />
irakaskuntza ofizialak, menperatuak diren nazio<strong>eta</strong>n beti da antinazionala, eskolak -<br />
eskola "nazionalak" alegia-, naziotasuna erasotako baitu, Estatuarekiko morroitza ezarri<br />
<strong>eta</strong> indartuzk 324 . Eta <strong>Euskal</strong> Herriak bere naziotasuna galtzen badu herri bezala hil egingo<br />
3 " DUNIXI (1918) : "La deseuskerización . . ." ; Op . cit .<br />
3 ' b BELAUSTEGIGOITIA, F . (1922) :"Euskerazko eskolak", : Op . cit . ; 109 .<br />
319 BELAUSTEGIGOITIA, F . (1909) : Por la Lengua Nacional Vasca . Bilbo : Imp . y enc . Bilbao<br />
Marítino y Comercial ; 23 .<br />
3 -0 EUSKAL-ESNALEA (1917) : "De <strong>Euskal</strong>-Esnalea . El euzkera en los Colegios", in Euzkadi,<br />
1917/11/6 .<br />
32 ' DUNIXI (1918) : "La deseuskerización . . ." ; Op . cit.<br />
322 ARANZADI, E. (1918) : "¡No ha dañado!, in Euzkadi, 1918/VI/6 .<br />
3 23 "Escuelas Vascas . Por la Religión y por la Patria", in Euzkadi, 1917/IX128 .<br />
3 '-' ELEIZALDE, L . (1914) : "Escuelas Vascas", in Euzkadi, 1914/V/3 .
334 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
da ; askatasunak <strong>eta</strong> independentziak, Axeren hitz<strong>eta</strong>n ere, ez lukete garrantzi handirik<br />
izango, euskal kultura <strong>eta</strong> euskara galtzeko arriskuari aurre egin ezean ; are gehiago,<br />
"nada importa que no seamos libres, que no tengamos la<br />
independencia, si sabemos conservar nuestra nacionalidad y nuestro<br />
idiotna, que es el escudo protector de ella" 32s<br />
6 .4 .2 .- Aberriaren etorkizuna <strong>eta</strong> hezik<strong>eta</strong> nazionala<br />
Nazioaren etorkizunari eutsi nahiak, nahi<strong>eta</strong>nahiez, hezik<strong>eta</strong> nazionalaren beharra<br />
ekarriko du euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren ikuspegitik, hori baita -hezik<strong>eta</strong>rena, alegia- egun<br />
Euskadi jasaten ari den heriotz zigor luzea ; hots, aberriaren bizi iraupena kolokan<br />
jartzeko aurka dugun arma, aberriaren alde arituko den tresna bihurtu baharko litzateke .<br />
Edo beste modu batera esanda : euskal aberriak ez du etorkizunik euskal kontzientziarik<br />
berreraiki ezean, zeregin hon<strong>eta</strong>rako, Land<strong>eta</strong>k dioen moduan, eskola erabili beharko<br />
delarik326 . Izan ere, ez da egoerari berehalako irtenbidea bilatu beharra bakarrik jeltzaleek<br />
azpimarratzen dutena, biharko aberria baizik, <strong>eta</strong> biharko aberriari begiratuz egin<br />
beharrekoa . Hau da, bapateko fruituei itxaron beharrean, egungo belaunaldiek<br />
etorkizunari begira egin beharko lukete lan, <strong>eta</strong> euskal nazioaren berpizkundeak<br />
haurtzaroaren baratza oso ondo zaintzea eskatuko du, haurrak baitira aberriaren oinarri<br />
sendoa` . Hau behin <strong>eta</strong> berriro plazaratuko den mezua dugu, ondoko adierazpenen<br />
antzekoak ugariak izango direlarik prentsa jeltzalean :<br />
"Los niños de hoy son los hombres de mañana . EL nacionalismo y<br />
los nacionalistas están en el deber de pensar y de meditar seriamente en<br />
esta verdad de Pero Grullo, de la que se derivan otras muchas verdades<br />
de trascendencia suma y de vida ó muerte para el nacionalismo vasco y<br />
para la raza y patria vascas .<br />
Los niños vascos de hoy pueden ser y deben ser hombres patriotas<br />
de mañana, pueden ser los que reconquisten, tal vez, los derechos todos de<br />
Euzkadii 328 .<br />
Baina, jakina, biharko abertzaleak <strong>eta</strong> aberriaren askatasuna ekar dezaketenak<br />
izateaz gain, gaurko haurrak aberriaren zapalatzaileak <strong>eta</strong> euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren<br />
etsaiak ere izan daitezke 329 . Eta egungo eskolak ikaragarri kaltegarriak izan badira euskal<br />
32' ELEIZALDE, L. (1914) : "Paises y Razas . La nacionalidad vasca", in Euzkadi, 1914/X11113 .<br />
326 LANDETA, E . (<strong>1923</strong>) : Los errores del nacionalismo vasco y sus remedios. Bilbo : Impr . y<br />
lib . d e J . Santos ; 26 .<br />
32`DUNIXI (1914) : "La Patria de mañana . Por los niños vascos", in Euzkadi, 1914/VIII/28 .<br />
329 X . (1915) : "Los niños vascos", in Euzkadi . 1915/VII1127 .<br />
32 9 Ibidem .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Aranaren ondoren 335<br />
haurrentzat, bereziki kaltegarriak izango dira, ikuspegi hon<strong>eta</strong>tik, aberriarentzat, <strong>eta</strong><br />
abertzal<strong>eta</strong>sunaren haziak ez du behar bezalako lur ongarriztaturik izango ; euskal haurrak<br />
eskola horien esku dauden bitartean ezingo da euskal aberriaren pizkundeaz pentsatu 330 .<br />
<strong>Euskal</strong> <strong>nazionalismoa</strong>ren ikuspegitik bi arazori aurre egin beharko zaie ezinbestean : alde<br />
batetik, jasotakoak jasota <strong>eta</strong> gero, euskal naziotasunaren ahultasunak sortarazi<br />
etsipenari 33 ` ; bestetik, abertzalekeria litzatekeen jarrera ustelari : "Confesamos la<br />
existencia de la nacionalidad vasca, y proclamando su derecho á nuestro afecto,<br />
confesarnos á la patria vasca . ¿Basta esto? . No puede ser" 332 . Hitz hauek, eskolari buruz<br />
dakigun guzti hori ezezik, hezik<strong>eta</strong> nazionalaren beharra adieraziko dute, abertzal<strong>eta</strong>sun<br />
sutsuaren gainetik bada ere; hots, "nuestras explosiones de patriotismo" ez dute<br />
ezertarako balio -"patriotismo gratuito" litzateke- euskal haurren hezik<strong>eta</strong>z pentsatzen<br />
ez den aldi berean333 . Ikus daitekeenez, ezin da esan euskal <strong>nazionalismoa</strong>k, ezagutzen<br />
ditugun arrazoiengatik, eskolaren inguruko kritika besterik egiten duenik ; jeltzaleen<br />
mundua astintzea helburu duten adierazpenak -euren buruak abertzaletzat dituztenen<br />
kontzientziak ukitu nahiean edo- ugariak izango dira ere . Eleizaldek azpimarratuko duen<br />
legez, Estatua duten nazioak erabat babesturik aurkitzen dira ; aldiz -<strong>Euskal</strong> Herriaren<br />
kasua litzateke hau- bere Estatua ez duten nazioak, edota "Estado extranacionaP -aren<br />
barruan daudenak, Estatuak erasotzen ditu ; beraz,<br />
"en estas condiciones, toda su atención, toda su vigilancia, toda su<br />
energía, deberán emplearse en subvenir á las necesidades de la vida<br />
nacional, en reparar los dalos causados al organismo nacional por la<br />
continua actuación exotizante si es que esas nacionalidades quieren seguir<br />
existiendo como tales" 334 .<br />
Irauli beharreko egoerak hezik<strong>eta</strong> mailako erantzuna eskatuko luke jeltzaleen<br />
iritziz, euskal <strong>nazionalismoa</strong>k -bere burua hil nahi ez baldin badu behintzat- izango<br />
lukeen erronkarik nagusien<strong>eta</strong>rikoa33s Zentzu horr<strong>eta</strong>n, hezik<strong>eta</strong> nazionalak bi zutabe<br />
nagusi izango lituzke : Jaungoikoa <strong>eta</strong> Aberria. Izan ere, Jaungoikoak <strong>eta</strong> Aberriak,<br />
edozein gizakiarentzat derrigorrezkoa den hezik<strong>eta</strong> eskatzen dute, bi egi horien aurkako<br />
edozein hezik<strong>eta</strong> onartezina bihurtzen delarik ; hots, hezik<strong>eta</strong> kristaua nahitaezkoa den<br />
bezala, jeltzaleen ikuspegitik, abertzaleak egitea helburu duen hezik<strong>eta</strong> ere behar<br />
330 "Escuelas Vascas", in Euzkadi, 1917/1X/25 .<br />
"' ELEIZALDE, L . (1914) : "Paises y . . .`, Op . cit .<br />
3 J' DUNIXI (1918) : ¿Qué hacemos por el niño?", in Euzkadi, 1918/1V/1 3 .<br />
J33 Ibidem .<br />
J34 ELEIZALDE, L . (1914) : "Escuelas vascas" : Op . cit .<br />
J3 ' MANTEROLA, V . (1916) : "La Gran Obra", in Euzkadi, 1916/VIII/24 .
336 <strong>Euskal</strong> Nazionalŕs,noa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
beharrezkoa da336 . Alde horr<strong>eta</strong>tik esan behar da euskal <strong>nazionalismoa</strong>k aipatu hezik<strong>eta</strong><br />
nazionalaren oinarri zehatza nabarmenduko duela : ez dago hizkuntzan oinarritzen ez den<br />
hezik<strong>eta</strong> nazionalik, hizkuntza baita -hezik<strong>eta</strong>rekin batera-, errealitate politikoen gainetik,<br />
nazioaren loraldia <strong>eta</strong> garapena ziurta dezakeen funtsa 337 . Sarri askotan jeltzaleek, ez<br />
bakarrik nazioaren ezaugarririk garrantzitsuen<strong>eta</strong>riko gisa, hizkuntzaren balio askatzailea<br />
azpimarratuko dute ; menpekotasun egoera gainditzeko euskara hartu behar dela<br />
abiapuntu nagusitzat diote` . Hau bizitzaren arlo guzti<strong>eta</strong>n gertatu beharreko zerbait<br />
bada, zeresanik ez bere etsairik nagusien<strong>eta</strong>rikoa den eskolari buruz . Elezialdek dioenez,<br />
po<strong>eta</strong> baten hitzak erabiliz, bere hizkuntzari eusten dion herriak bere kateak apurtuko<br />
dituen mailua du, bere askatasunaren giltza, <strong>eta</strong> euskaldunek, jeltzaleak direnak bereziki,<br />
dute hitza` . Hala, <strong>Euskal</strong> Herriko belaunaldi berriak Estatuko beste lurralde<strong>eta</strong>ko<br />
belaunaldi berriengandik bereiztea nahi izanez gero, eskola -euskararen <strong>eta</strong> euskaldunen<br />
nortasunaren galera bultzatu duen tresnarik eraginkorrena- "puede y debe ser el elemetnto<br />
principal de regeneración vasca " 0 , hezik<strong>eta</strong> nazionala oinarritzat duen eskola aberriaren<br />
salbaziorako guztiz baita beharrezkoa 31 ' .<br />
Laburbilduz, esango genuke, irakaskuntzari buruz gehien diharduten jeltzaleen<br />
iritziz, ezin dela euskara kontutan hartuko ez duen inolako euskal hezik<strong>eta</strong> nazionalaz hitz<br />
egin . <strong>Euskara</strong>k bizirik iraun ez balu, dagoeneko ez legoke euskal naziorik <strong>eta</strong>, edozein<br />
eran, arrisku hori hor dago denbora laburrean gauzatuko den asimilazioak bere nortasuna<br />
ezertan utziko duelarik ; herriek bizi ahal izateko bere hizkuntza behar dute, <strong>eta</strong><br />
hizkuntzaren ahultasunak arima nazionalaren inbasio zein aldak<strong>eta</strong>ri irekitzen dizkio<br />
ateak ; egia da euskal <strong>nazionalismoa</strong>k -hala ikusten dute euren burua jeltzaleek- <strong>Euskal</strong><br />
Herriko kontzientzia koletiboa astindu duena <strong>eta</strong>, alde horr<strong>eta</strong>tik, itzulbiderik izango ez<br />
lukeen heriotzari aurre egin zaiona, baina erreakzio onuragarri horrek ez du baliorik<br />
izango, ondoren nazioaren oinarri nagusiari, hizkuntzari alegia, eusten ez bazaio,<br />
hizkuntz <strong>eta</strong> kultur arrotzek desnazionalizatzearen ibilbidean ez dute atsedenik hartzen<br />
<strong>eta</strong>"' . Ildo hor<strong>eta</strong>tik, diskurtso mailan bederen, nolabaiteko aldak<strong>eta</strong> egon badagoela uste<br />
dugu, behintzat, oraintxe bertan esan dugunez, irakaskuntzaren inguruan dabiltzan<br />
jeltzaleen aldetik .<br />
336 X (1915) : "Los niños . . ." :Op . cit .<br />
337 L .E .A. (1915) : "Escuelas Vascas", in Euzkadi, 1915/IV/17 .<br />
J38 DUNIXI (1914) : "Hacia la vida nacional . Asesinos del euzkera", in Euzkadi, 1914/X/12 .<br />
19 ELEIZALDE, L . (1916) : "El idioma Vasco", in Euzkadi, 1916/11/6 .<br />
340 MANTEROLA, V . (1916) : Op . cit .<br />
341 "Escuelas Vascas", in Euzkadi, 1917/1X/25 .<br />
342 DUNIXI (1918) : "¿Qué hacemos . . ." : Op . cit.
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Aranaren orr doren 337<br />
Esate baterako, Eleizaldek hizkuntza euskal nortasunaren ezaugarririk nagusiena<br />
dela uste du ; zentzu horr<strong>eta</strong>n, eskola tresnarik funtsezkoen<strong>eta</strong>rikoa izanik, euskara<br />
kentzen zaion era berean, <strong>Euskal</strong> Herriak bere nortasuna galduko du, borroka politiko<br />
hutsa guztiz antzua <strong>eta</strong> kaltegarria suertatuko delarik ; politikaren gainetik, jeltzaleen<br />
printzipio politikoen gainetik ere, naziotasuna legoke, <strong>eta</strong> naziotasunari bere izaera<br />
ematen dion hizkuntza ; hots, hezik<strong>eta</strong>ren bidez, autonomia <strong>eta</strong> independentziaren aldeko<br />
jarrerek sortu zama alde batera utziz, naziotasuna bere onera ekarri beharra litzateke<br />
premiarik nagusiena, <strong>eta</strong> horri eman beharko litzaioke lehentasuna 343 . <strong>Euskal</strong> Herriaren<br />
bernazionalizatze lana, atzeratu ezin daitekeen lana, ben<strong>eta</strong>n eraginkorra izan dadin,<br />
euskal kulturan, <strong>eta</strong> bereziki euskaran oinarritu beharko litzateke Elizalderen ustez,<br />
zenbait jeltzale puzturi masaileko nabarmena emango diolarik :<br />
"El verdadero extranjero es el erdeldun . . . Y por el contrario,<br />
cuando un desconocido habla nuestra lengua, nos acerca a él, nos obliga<br />
á reconocerle cotizo hermano- y entonces sentimos verdaderamente á la<br />
Patria" 34a<br />
Aipatu hitz hauek, euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren baitan ematen diren jarrera politiko<br />
kontrajarrien testuinguruan ere ulertu behar direla jakinik, gure ustez, nolabaiteko<br />
aldak<strong>eta</strong> esanguratsuaren aurrean jartzen gaituzte . Garai honen ezaugarririk<br />
adierazgarrien<strong>eta</strong>rikoa dugu euskararen inguruan hedatu mezua, esan bezala<br />
irakaskuntzaz dihardutenen artean behintzat : euskararen galera litzateke <strong>Euskal</strong> Herriaren<br />
gainbeheraren arrazoi nagusia; <strong>eta</strong> gainbehera horr<strong>eta</strong>n, eskolaren eraginez besteak beste,<br />
euskara kultur hizkuntza ez izateak zeresan ikaragarria izango du; ondorioz gertatu da<br />
nazio gisa ben<strong>eta</strong>n nortasuna emango dion ezaugarria erabat pobretuta ikustea, <strong>eta</strong> hau<br />
irauli ezean nazioa bera egongo da hilzorian, euskal <strong>nazionalismoa</strong>k kultur mailara<br />
eramateko ardura erakutsi beharko duelarik"' . Eta euskara kultur hizkuntza bihurtzeak<br />
eskatzen du -ez bakarrik, baina bai nahi <strong>eta</strong> nahi ez- eskolan bere lekua izatea"' . Horrela,<br />
ben<strong>eta</strong>ko abertzal<strong>eta</strong>sunak euskararekin zuzenean loturik beharko luke izan -behar du<br />
izan- <strong>eta</strong> abertzalekeriari zein euskaltzalekeriari aurre egin beharko litzaioke, jatorri<br />
ustela baitute -"aquel huero, vano y estúpido vascongadisrno que puso á Euzkadi en<br />
343 ELEIZALDE, L . (1919) : La lucha . . . : Op . cit. ; 15-17 .<br />
' d° ELEIZALDE, L . (1914) : "Paises y razas . . ." ; Op. cit .<br />
3° ' "EUZKELDUN-BAT" (1913) : "La causa de nuestra decadencia", in Euzkadi, 1913/V112 .<br />
3` Kirikiño espainiarren "negarraz" baliatuko da, adibide adierazgarri gisa, nazioa, hizkuntza <strong>eta</strong><br />
eskolaren arteko lotura nabarmentzeko garaian : "Earen daukozuez auzoko espainiarrak- orixe berori<br />
dakienak [aipatu lotura ezinbestekoa dela, alegia], ba PUERTO RICOn ingalanderaz irakastea<br />
eskol<strong>eta</strong>n agindu ebeneau yanlcitarrak, amaika negar ta arrantza irakurri genduan espabiar<br />
izparringi<strong>eta</strong>n, iñoela eleagaz batera galduko zala portorrikotarren artean orain dauken<br />
espaiinartasuna" (BUSTINZA, E . (1984) : "Norberen izkuntza zaindu bearra" (1913/11/26), in Edo geuk<br />
. . . : Op . cit . ; 24 .
338 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntaa (189 .5-<strong>1923</strong>)<br />
trance de innminente m uerte" 3 `"-, "vascongadismoak" euskal <strong>nazionalismoa</strong>rekin<br />
zerikusirik ez duelarik . <strong>Euskal</strong>dunak diren nazionalistentzat lotsagarria behar du izan<br />
eskola-euskara pareari jaramonik ez egiteak, desmoralizatzailea gazteriarentzat, <strong>eta</strong> -<br />
afiliatuen kasuan- iraingarria alderdi jeltzalearentzat . Eta zer esan erdaldunak diren<br />
jeltzaleei buruz? . Bai lehenegoek <strong>eta</strong> bai besteek ere aberriarekiko zein honen alde sortu<br />
alderdiarekiko mesprezua besterik ez dute erakusten' -batzuen <strong>nazionalismoa</strong> fartsa<br />
hutsa edota iruzurra dela <strong>eta</strong>, alderditik kanporatzearen aldeko ahotsak ez dira faltako 3a9- .<br />
Adierazpen hauek, <strong>eta</strong> irakur daitezkeen antzekoek, garbi asko azalduko dute<br />
mezu hau <strong>nazionalismoa</strong>ren munduan hedatzeko zailtasunak ugariak direla ere <strong>eta</strong> neurri<br />
gogorrak hartzeko deiak -"saguen los padres vascos á sus hijos de los centros exóticos<br />
y llévenlos á las Escuelas Vascas" 350 - antzuk suertatu direla pentsatu beharko da,<br />
neurriko erantzunik ez baitute izan . Zentzu hon<strong>eta</strong>n asko dira euskaldunak, hauek baitira<br />
-hala dirudi behintzat- erakarri beharreko lehenengoak, euren hizkuntzaren balioaz iritzia<br />
alda dezaten konbentzitzeko ahaleginak (horra hor esaterako, Euzko-Deya-n luzaturiko<br />
deiak, euskaldungoaren artean egindako ahaleginak azpimarratu behar direlarik 351 ) . Izan<br />
ere euskarak irakasteko zein ikasteko duen balioaz jabetu behar dira ; are gehiago,<br />
Kirikinok sarri askotan adieraziko duen moduan, oker dabiltza -esate baterako irakurtzen<br />
ikasteko garain- erdaraz euskaraz ikastea baino errazagoa dela uste duten euskadunak,<br />
are gehiago abertzaleak badira : "euzkerea "¿z<strong>eta</strong>ko da?" esatia, euzkeldunak bere burua<br />
ukatzia da, erdeldunen buztarripian sartzia, gixonak egin leiken ollokeririk andijena<br />
da "352 . Bustintzak abertzal<strong>eta</strong>suna <strong>eta</strong> euskara elkarlotuz (derrigorrezko lotura litzateke<br />
bere ustez) artikulu asko argitaratuko du, <strong>nazionalismoa</strong>k aurrera baina euskarak, berriz,<br />
atzera egiten duela konturatuko baita, ben<strong>eta</strong>n Euskadi izango ez litzatekeen "Euzkadi<br />
` 'T scuelas vascas", in Euzkadi, 1913/X111 .<br />
34S Ibidem .<br />
349 "El euzkera y los niños", in Euzkadi, 1915/1/14 .<br />
3'0 "Escuelas Vascas", in Euzkadi; 1917/1X/25 .<br />
35 ` Artikulu ugarien artean hona hemen, adibide gisa, hori<strong>eta</strong>ko bat bertan familia euskaldunen<br />
kontzientzia ukitzen delarik "ikastola<strong>eta</strong>ko euskaltzal<strong>eta</strong>sunak" euskararen bihotza osatuko duen tresna<br />
dela azpimarratuz : "Euzkera Ikastola<strong>eta</strong>n", in Euzko-Deya, 1917, 29 . zk. ; 1 .<br />
3r_ BUSTINTZA, E . (1917) : "Euzkeraz ala erderaz irakurten errazago euzkeldunentzat?", in<br />
Euzkadi, 1917/XII/7 . Euskaren inguruko zailtasunak direla <strong>eta</strong> badirudi egoera nahiko penagarria dela,<br />
esate baterako, Belaustegigoitiak bere burua honako hitz hauen tankerakoak botatzera behartzen duenean :<br />
"No tardan más los niños vascos en aprender el Euzkera que cualquier niño extranjero la suya"<br />
(BELAUSTEGIGOITIA, F . (1909) : Por la Lengua Nacional .. . : Op . cit . ; 12) . Arazoa, funtsean, Euzko-<br />
Deya-k dioen moduan, bat da: euskaldunak ez du aintzakotzat hartzen "euzko-gastetxubak euzko -eraz<br />
aztia" ("Euzkerea ikastetxi<strong>eta</strong>n", in Euzko-Deya, 1916, 15 . zk. ; 2) .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Araiarei ondoren 339<br />
abertzale erdelduna" sortzeko arrizkuaz jabetuko delarik 3 ' 3 ; alde horr<strong>eta</strong>tik gaztediak<br />
aparteko froga eskainiko luke : hauteskunde<strong>eta</strong>n <strong>eta</strong> aparteko lana burutzen dute euren<br />
abertzal<strong>eta</strong>suna erakutsiz, baina ikasle gisa ez "dabe erakusten abertzal<strong>eta</strong>sun andiriki 3S4 .<br />
Dena den, gai honen inguruan, badirudi mugimendu jeltzalearen baitan kezka dela<br />
nagusi <strong>eta</strong>, hezik<strong>eta</strong> nazional horren barruan euskarak jokatu beharreko funtsezko papera<br />
dela <strong>eta</strong>, behar bezalako formazioa eskeintzerik ba ote dagoenentz beldurra sortzen<br />
duenik ez dago ukatzerik"' Zentzu horr<strong>eta</strong>n egiteke dagoen lana ez da edonolako izango<br />
jeltzale asko <strong>eta</strong> askok aitortuko duen bezala ; alde horr<strong>eta</strong>tik, adibidez, irakaskuntzarako<br />
oinarrizko testuliburugintzari dagokionez, Belaustegigoitiak 35G garbi asko azalduko<br />
duenez, euskarak bizi duen hutsune ikaragarria aipagarrien<strong>eta</strong>rikoa litzatekeelarik .<br />
Halere, eragozpenak ezkutatu gabe <strong>eta</strong> egitekoa guztiz neketsua izango dela jakinda ere,<br />
esate baterako Land<strong>eta</strong>k3` dioenaren arabera, euskal nazioak duen gaitza sendatu<br />
beharrean dago hezik<strong>eta</strong> nazionala eraikiz, "esparciendo a manos llenas enseñanzas de<br />
patriotismo", izan ere -zientziak ez bezala- hezik<strong>eta</strong>k bai baitu aberririk, egi honi<br />
erantzun ezean egin daitekeen guztia kaltegarria suertatuko delarik <strong>eta</strong>, Eleizaldek`<br />
esango duen moduan, <strong>Euskal</strong> Herriko gainbehera politiko zein kulturalaren arrazoi<br />
nagusia den irakaskuntzaren arazoak, <strong>eta</strong> honekin batera euskal nazioak-<strong>eta</strong> horr<strong>eta</strong>rako<br />
Estatuaren falta ezin da aitzakitzat hartu-, amaiera onik izango ez duelarik . Hitz batean<br />
esanda, euskara ardatz nagusi gisa izango duen hezik<strong>eta</strong> nazionala, gaurdaino eratu ez<br />
den euskal eskolan izango lukeena bere marko egokia . Baina, hitzen "magiak" edota<br />
liluragarritasunak sor dezaketen era bateko edo besteko irudikeriarengandik urruntzeko<br />
asmoz, jar ditzagun gauzak bere lekuan .<br />
Hezik<strong>eta</strong> nazionala euskal nazioaren bizi iraupenerako funtsezkotzat joko da<br />
euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren barruan , baina hemendik ezin da, berez, "fantasia" politikorik<br />
ondorioztatu (horregatik, hain zuzen ere, iruditu zaigu egokia oraintxe bertan Estatuari<br />
buruzko aipamen labur hori egitea) . Alde horr<strong>eta</strong>tik, adibide bat baino gehiago izan arren<br />
-Eleizalde, Belaustegigoitia edota Aranzadi bera nabarmen genitzake-, jeltzaleen artean<br />
353 BUSTINZA, E . (1984) : "Aurrerantza ala . . ." (1915/V11112), in Geuk edo . . . : Op . cit. ; 116-118 .<br />
Edo beste artikulu bat<strong>eta</strong>n dioenez, abertzale asko baina euskara galtzaile ("Abertzale asko ta euskerea",<br />
in Ibidem ; 214-215) .<br />
Ibidem ; 170 .<br />
354 BUSTINZA, E . (1984) : "Bizkai Diputaziñoaren euskal ikastolan azterk<strong>eta</strong>k" (1917/V/21), in<br />
' 5 ' " Escuelas vascas", in Euzkadi, 1913/X/11 .<br />
3` BELAUSTEGIGOITIA, F . (1909) : Por la Lengua Nacional . . . : Op . cit . ; 17-18 .<br />
3" LANDETA, E . (1919) : "Estado actual . . ." : Op . cit . ; 893-901 .<br />
"S ELEIZALDE, L . (1919) : "El problema de la enseñanza . . ." : Op . cit . ; 868 .
340 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
<strong>hezkuntza</strong> mailan adituen<strong>eta</strong>rikoa den Land<strong>eta</strong>ren hitz hauek -jakinik, bestalde, zein den<br />
euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren barruan bere izen ospe <strong>eta</strong> itzala (ez dugu aurkitu kontra egingo<br />
dion inor ere)- guztiz adierazagarriak direlakoan gaude :<br />
"La escuela vasca, si ha de ejercer la misión a toda escuela<br />
elemental [hau baita, hain zuzen ere, hezik<strong>eta</strong> nazionalaren kokagune<br />
aproposa], si ha de ser escuela, ha de ser eminentemente vasca, y así los<br />
vascos serán priinerantente vascos, costo los castellanos, castellanos ;<br />
catalanes, los catalanes, y todos ellos juntos contituir una España"` .<br />
6 .4 .3 .- Norabidea argitu nahiean : euskal eskola (k)<br />
Euskadirentzat, Jeltzaleek dioten legez, hil ala biziko gaia den oinarrizko<br />
irakaskuntzaren arazoak hezik<strong>eta</strong> nazionalaren formulapean aurkituko du irtenbidea,<br />
eskolan izan beharreko islada izango delarik orain aztertu beharrekoa . Alde horr<strong>eta</strong>tik,<br />
proietuak izan edota burutu ekinbideak izan, euskal <strong>nazionalismoa</strong>k eskuartean duen -<br />
edota dituen- eskola ereduari -edota ereduei- so egingo dio(e)gu . Lehenik <strong>eta</strong> behin,<br />
argitu behar da "euskal eskola" hitzek zenbait<strong>eta</strong>n nahasteak sor ditzaketela, izan ere<br />
errealitate ezberdinak definitzeko erabiliak izango baitira jeltzaleen aldetik, zentzu<br />
horr<strong>eta</strong>n euskal eskolaz hitz egiterakoan euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren baitan ikuspegi finkorik<br />
ez dagoela azpimarratu behar dugularik . Horrela, hitz horiek erabiliak izango dira, oro<br />
har, <strong>Euskal</strong> Herrian kokaturik dagoen edozein eskolaren inguruan iharduteko unean<br />
(berdin da "nazionala", elizarena edota beste erabateko eskola izan) . Beste batzu<strong>eta</strong>n,<br />
<strong>hezkuntza</strong> formalaren arlotik at dauden euskara irakasteko eskolei emango zaie euskal<br />
eskola izena (adibidez, batzoki<strong>eta</strong>n militante jeltzaleak euskalduntzeko eskolak edota<br />
Donostiako udalak <strong>eta</strong> Gipuzkoako diputazioak sortutako "euzkel-ikastola i360 -"Academia<br />
de la Lengua y Declamación <strong>Euskara</strong>" izango dena, alegia 361 -) . Izen bera hartuko dute ere<br />
<strong>hezkuntza</strong> formalaren barruan euskara irakasten duten eskolek, nahiz ofizialak nahiz<br />
"libreak" izan . Beste zenbait<strong>eta</strong>n, aldiz, irakaskutza euskaraz soilik eskaintzen duten<br />
eskolei buruz hitz egiteko garaian erabiltzen dira . Aldiro ere, badirudi erakunde<br />
kotroladunaren araberakoa dela ezartzen den muga, zentzu horr<strong>eta</strong>n, euskal erakundeen<br />
kontrolpean dauden eskolak liratekeelarik euskal eskola .<br />
311 LANDETA, E. : "De Instrucción Pública . Acerca de la Escuela Vasca" . Artikulu luze honen<br />
erreferentzia zehatzik ez dugu, baina jakinik Ojarbidek "¿Qué ha de ser la escuela vasca?" galderari<br />
erantzuna bilatu nahiean prentsan titulu hori duen artikuluaren bidez sortu eztabaidaren testuinguran<br />
idatzia izan dela <strong>eta</strong> Eleizalderin nolabaiteko solasaldi periodistikoa dela, ziurrrenik Euzkadi-n<br />
argiraturikoa dugula esango genuke(behar bada, kontutan izanik aipatu artikulua 1917ko dela <strong>eta</strong><br />
Land<strong>eta</strong>k denbora bat pasa dela dioela, hamarkada honen amaieran edota hurrengoaren hasieran) .<br />
'6° "Euzkera-alez . Euzkel-ikastolea ", in Euzko-Deya, 1916, 6 . zk. ; 2 .<br />
361 Hau ere <strong>Euskal</strong>tzindiarekin nahastua izango da ("Plaza vacante", in <strong>Euskal</strong>-Esnalea, 1919,<br />
189 . zk . ; 191), hau sortu aurretik, ere ikastola hitza erabiltzen zelarik "Academia"-ren beharraz hitz<br />
egiteko garaian (ORMETXE, P .A. (1915) : "¿Ikastola nox ipiñiko da?", in <strong>Euskal</strong>-Esnalea. 102 . zk. ; 65-<br />
66) .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Aranaren ondoren<br />
Nahaspila hau emango da bereziki "escuela vasca" kontzeptua erabiltzen denean ;<br />
hots, jeltzaleak gaztelaniaz mintzatzen direnean, alegia -<strong>eta</strong> esan behar da hau<br />
gehientxoen<strong>eta</strong>n gertatzen den zerbait dela- . Baina euskaraz ere gauzak ez dira larregi<br />
argitzen; batzu<strong>eta</strong>n ikastetxe <strong>eta</strong> ikastola (irakastola, ikastolea) hitzen artean nolabaiteko<br />
bereizk<strong>eta</strong> egiten bada ere -testu berean eskola mota ezberdinen arteko ezberdintasuna<br />
argitzea beharrezkoa denean-, eskola <strong>eta</strong> ikastolaren artean gertatzen den modu berean,<br />
askotan -gehien<strong>eta</strong>n esango genuke- ikastola hitza "escuela"-ren itzulpen hutsa litzateke,<br />
eskola ere erabiltzen delarik euskararen aldetik ezaugarri bereziren bat -izan daiteke<br />
euskara irakasteagatik, besterik gabe, edota irakaskuntza euskaraz delako ere- duen<br />
"ikastola" bat edo besteren inguruan jarduteko ; batzu<strong>eta</strong>n ere, ildo beretik, "euskal<br />
ikastola" ere ikusi dugu . Beraz, paisai ilun hon<strong>eta</strong>n argirik ez . Dena den, nahaste borraste<br />
hau esanguratsua izan daitekeelakoan gaude, "euskal eskola" zer den edo zer izan behar<br />
duen zehazteko garaian ikus daitekeen zailtasunak gai honen inguruan euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>k duen definizio eza zein eredu falta nabarmen uzten baitu .<br />
Atal honi nolabaiteko egitura argia eman ahal izateko, esparru ezberdinak bereiztu<br />
beharrean gaude euskal <strong>nazionalismoa</strong>k "euskal eskola"-ri buruz ari denean kontzeptu<br />
horri zer eduki ematen dion ulertzeko asmotan . Edozein eran, ikusi ahal izango dugunez,<br />
eskolari egindako kritikan oinarritzen den nolabaiteko iraultza edo aldak<strong>eta</strong> dela<br />
azpimarratu behar da, nahiz arlo batean edo bestean kokatu euskal eskolari(ei) buruzko<br />
diskurtsoa, beti ere errealitate berria -muga guztiekin- eraiki nahi izango delarik . Zentzu<br />
horr<strong>eta</strong>n, orain laburubilduz, euskal eskolak izan daitezke "libreak", ekinbide pribatu zein<br />
kolektiboaren bidez sortutakoak <strong>eta</strong> sortu beharrekoak ; izan daitezke "libreak", nahiz<br />
erakunde publikoen esku<strong>eta</strong>n izan ; baita ere, eskola pribatuaren esparruan, "euskal"<br />
eskolak ez diren ikastetxeen izaeraren aldak<strong>eta</strong>z hitz egingo dute jeltzaleek -<br />
euskaltzal<strong>eta</strong>sunaren aldetik, hain zuzen ere- ; <strong>eta</strong>, azkenik, ildo beretik, irakaskuntza<br />
ofizialaren barruan (eskola "nazionalak") eragin beharrekoaz hizt egin daiteke non euskal<br />
eskolaren gorpuzteak <strong>hezkuntza</strong>-sistema espainiarraren barruko eskolen<br />
uniformizazioarekin amaituko lukeen362<br />
Aipatu esparruen araberako urratsak jarraituz, itogarria den giroari aurre egiteko<br />
<strong>eta</strong> <strong>hezkuntza</strong>ren maila formalean hezik<strong>eta</strong> nazionalaren beharrari erantzuteko asmoz<br />
sortu eskola bern<strong>eta</strong>tik abiatuko gara . "Escuelas Vascas" -<strong>eta</strong> ez "escuelas vascas"- bezala<br />
ezagutuak izango diren euskal eskol<strong>eta</strong>z ari gara, <strong>eta</strong> nahiz kopuru aldetik -eskola zein<br />
ikasle kopuru aldetik, alegia- ezin esan <strong>Euskal</strong> Herriko eskola-eszenatokian aparteko<br />
protagonistak izan zirenik, interesgarriak izango dira euskal <strong>nazionalismoa</strong>k<br />
nabarmentzen dituen aldeak zeintzuk diren jakiteko, eredugarritzat hartu baitzituen<br />
aztertzen ari garen denboraldi hon<strong>eta</strong>n . Lehenengoa 191 Oean sortutakoa dugu ; bere ateak<br />
3G2 Orain eskola barruko azterk<strong>eta</strong> egiteko asmoa dugu baina, jakina, guzti honek maila politikoan<br />
duen eragina ez dugu begien bistatik kenduko . Dena den barne izaera hartzen dugu aztergaitzat <strong>eta</strong><br />
ondorengo atalean helduko diogu oinarrizko irakaskuntzaren marko politikoari dagokion analisiari .<br />
341
342 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
Bilboko Plaza Berrian ireki zituen 30en bat ikasle zituelarik (bost urt<strong>eta</strong>n, ikasle kopurua<br />
150en batera iritsiko da -beraz, ikus daitekenez, ezin esan, kopuruari dagokionez Bilboko<br />
testuinguruan hondar ale bat besterik ez direnik) ; bigarrena Colón de Larreategi kalean<br />
kokatuko dena izango da (gerora "Nuestra Señora de Arantzazu" <strong>eta</strong> " de Iziar" izenekin<br />
ezagutuak izango dira) . Eskola hauen helburua irakaskuntzarako euskara bakar bakarrik<br />
erabiltzea izan arren, nahi hori asetzea ezinezkoa suertatuko omen zaie . Are gehiago,<br />
ezinezkoa <strong>eta</strong> baita ere ezegokia . Arrazoiak emateko orduan bi dira azpimarragarrienak :<br />
alde batetik, ikaslegoaren gehiengoa erdalduna da, <strong>eta</strong> irakaskuntza eukaldunaren aldeko<br />
apostuak arriskuan jarriko omen luke euskaraz ez dakiten ikasleen formazioa, denbora<br />
galtzea litzatekeelarik hizkuntza maila egokia lortu arte zain egotea ; bestetik, derrigorrez,<br />
haurrak beraien formazioa espainieraz osatu beharrean daude, hizkuntza hori baita<br />
bigarren irakaskuntzan dagoen bakarra (baita ere lanbidea irakastea helburu duten<br />
zentru<strong>eta</strong>n) ; hots, euskarazko irakaskuntza eragozpen larria litzateke, <strong>eta</strong> ez da hau guk<br />
eginiko irakurk<strong>eta</strong>, eskola hori<strong>eta</strong>ko arduradunen hitz hauek garbi asko adierazten duten<br />
bezala : "sería un grave obstáculo el que los niños adquirieran la primera enseñanza en<br />
euzkera exclusivmnente i363<br />
Ikus daitekeenez, kontraesan nabarmena helburuaren <strong>eta</strong> gero egindako aukera<br />
"pragmatikoaren" artean . Horregatik, eskola hori<strong>eta</strong>n ikasgaiak gaztelaniaz irakatsiko<br />
dira, "Escuelas Vascas"-en onarria <strong>eta</strong> helburu berezia euskararen irakaskuntza izanik ;<br />
hau da, lehenengo irakaskuntza, oinarrizkoa zein osagarria, gaztelaniaz eskainiko da <strong>eta</strong><br />
haurrei euskaraz mintzatzen, idazten, irakurtzen, zenbatzen zein otoitz egiten irakatsiko<br />
zaie. Behin maila bat lortu ondoren dotrina edota <strong>Euskal</strong> Herriko geografia euskaraz <strong>eta</strong><br />
erdaraz, batera, irakatsiko zaie . Finean, "Junta de Patronato de Escuelas Vascas" izeneko<br />
batzordearen babespean dauden eskola hauek -beste edozein eskolak bezala, formazio<br />
zientifikoa ziurtatzeaz gain- erlijio arloko <strong>eta</strong> "euzkérica" izan nahi duen hezik<strong>eta</strong> zaindu<br />
nahi dute ; edo beste modu batean esanda, egindakoak Jaungoikoa <strong>eta</strong> Aberria oinarritzat<br />
hartzen duen hezik<strong>eta</strong>ri -hezik<strong>eta</strong> nazionalari, hain zuzen ere- erantzun nahiko dio, euskal<br />
nazioaren etorkizunari begira garrantzitsuenen artean oso garrantzitsutzat jotzen den<br />
eginbehar hori burutu behar delakoan 364 . Alde horr<strong>eta</strong>tik -<strong>eta</strong> neurri batean aparteko<br />
arrakastarik ze puntutaraino izan ote zuten ikusteko balio dezake-, aipagarria da -bereziki<br />
prentsaren aldetik- euskal <strong>nazionalismoa</strong>k abertzal<strong>eta</strong>sunaren aldetik eskola horiei ematen<br />
i 63 "Las Escuelas Vascas (Interviú", in Euzkadi, 1915/1/7 .<br />
364 Ibidem .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskmu_aren arazoa Aranaren ondoren 343<br />
dien balioa 365 ; euskaldun ororen betebehar nagusia dauden eskolei babesa eman <strong>eta</strong><br />
berriak sortzea litzateke"' .<br />
Badirudi, edo hau pentsatzeko arrazoiak agerian geratzen direla iruditzen zaigu,<br />
eskola horiek izandako harrera ez dela espero bezain bikaina izan <strong>eta</strong> jeltzaleek euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>ren "parrokia" mugiarazteko ahaleginak, propaganda mailan bederen, hori<br />
erakutsiko luke . Esate baterako, eskola hori<strong>eta</strong>n -beste<strong>eta</strong>n ez bezala, <strong>eta</strong> berdin da<br />
ofizialak edota elizarenak izan- euskara, euskal musika, <strong>Euskal</strong> Herriko geografia zein<br />
historia irakasteaz gain, erdaraz den irakaskuntza -"oraingoz" beharrezkoa dena- oso ona<br />
omen da <strong>eta</strong> inolako eskolak hobetu ezin dezakeen mailakoa . Hots, herritarrak eskatuko<br />
lukeen kalitatea eskainiko lukete euskal eskola horiek -beraz, beldurrak ez luke zentzurik<br />
izango- <strong>eta</strong> gainera (badirudi jeltzaleen erantzuna eskasa dela) edozein jeltzalek kontutan<br />
hartu beharko lukeen zerbait dute :<br />
"En la magna labor de euskerización, de las inás trascendentes, si<br />
no la más trascendental, de cuantas el Nacionalismo Vasco persigue, es<br />
la escuela el tnás poderoso auxiliar ó el obstáculo mayor que encuentra,<br />
según sea euskerizante [aipatu eskolak] ó exotista [beste<br />
gainontzekoak]" .<br />
"Escuelas Vascas" direlakoak eraiki beharreko euskal irakaskuntzaren lehenengo<br />
oinarritzat hartuak izango dira -eskolaurrean hasi <strong>eta</strong> unibertsitatean amaituko den<br />
eraikuntzarenak, alegia-, euskal <strong>nazionalismoa</strong>rentzat euskal eskolak ez izatea suizidio<br />
hutsa litzatekeelarik ; dagoeneko abiatu den ekinbide hori babestea <strong>eta</strong> indartzea dira<br />
jeltzaleei dagokien betebeharra` . Belaunaldi berrien formazio abertzalearen premia da<br />
euren burua jeltzaletzat hartzen duten gurasoei helarazi nahi zaien mezua, beraien semealabak<br />
beste eskola batera bidaltzeak -nahiz <strong>eta</strong> eskola kristauak izan- suposatzen duen<br />
jokabide lotsagarria zein kriminala azpimarratzen delarik` . Izan ere euskal eskola horien<br />
bezalako proiektu batek -argi <strong>eta</strong> garbi ikusten dute hau jeltzaleek- ez du aterabiderik<br />
izango herri-mugimendu bat<strong>eta</strong>n oinarritu ezean . Hiritar bakar batzuk emandako diru<br />
365 Honen inguruko artikuluak ugariak dira, hemen aipatzen ditugunak -beste askok bezala-,<br />
bigarren eskolaren sorrera txalotzen duten aldi berean lehenengoek, gai honen inguruan euskal<br />
nazionalimoak duen erantzunkizuna azpimarratuko dutelarik : "Las Escuelas Vascas", in Euzkadi,<br />
1915/I/15 ; "Escuelas Vascas", in Euzkadi, 1917/1X121 .<br />
:66 L .E .A . (1915) : "Escuelas Vascas", in Euzkadi, 1915/IV/17 .<br />
,67 "Las Escuelas Vascas", in Euzkadi, 1915/VIII/19 .<br />
368 MANTEROLA, V . (1916) : Op . cit .<br />
369 " Escuelas Vascas . Por la Religión y por la Patria" . in Euzkadi, 1917/1X/28 .
344 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
laguntzak, nahiz garrantzitsua izan`, eskola isolatu batzuen sostengua ahalbideratuko<br />
luke soilik <strong>eta</strong> arrotza den testuinguruan ez lukete garaipenerako aukerarik izango -hots,<br />
ez lukete beste gainontzeko eskolekin lehiatzeko modurik- .<br />
Hontaz -bakarra ez baldin bada ere- jabetuko den pertsonai esanguratsua Eleizalde<br />
dugu, zeinak nekazari irlandarren hileroko "penny -an ikusiko duen aipatu<br />
dugunarentzako irtenbide posiblea . Hezik<strong>eta</strong> nazionala irakaskuntzaren arloan eratu<br />
beharra -premia ikaragarria litzateke- azpimarratu ondoren, babesa eskaini liezaiokeen<br />
Estaturik ez duen neurrian -<strong>eta</strong> horren zain egon gabe, bestalde-, <strong>eta</strong> ezinbesteko sostengu<br />
ekonomikoaren beharrari erantzun nahiean, eskola eredu bema ("escuelas vasguistas, por<br />
lo menos, donde aún no sean posibles las puramente euzkéricas") sortu <strong>eta</strong> eratuko duen<br />
abertzaleen elkarte beharrezko batean antzemango du aipatu irtenbidea 371 . Ildo beretsutik,<br />
Eusko Ikaskuntzaren Oñatiko Batzarrean, oraingo hon<strong>eta</strong>n txekiarren "Matiste Skolska"-k<br />
hartuz eredu gisa, <strong>eta</strong> Estatuak bere <strong>hezkuntza</strong>-sistema aldatzearen inolako itxaropenik<br />
ez duelako hain zuzen ere, "euzkéricas" liratekeenen eskola sarea eratzearen alde<br />
agertuko da Eleizalde372 .<br />
"Juventud Vasca" delakoa bide hori jorratzen saiatuko da <strong>eta</strong> nahiz <strong>eta</strong> agertzen<br />
duen nahia burutzerik ez izan, planteatuko duen helbura azpimarratzekoa delakoan gaude,<br />
izan ere hemen koka baigenitzake gero bigarren errepublika espainiarraren garaian -non<br />
aipatu erakundearen zein Emakume Abertzale Batzaren partehartzea nabarmena izango<br />
den- Euzko Ikastola Batzaren inguruan eratuko den eskola sarearen oinarriak . Gaztedi<br />
jeltzalearen elkarte honek bere gain hartuko du 1918an "Escuelas Vascas"-en<br />
zuzendaritza, hauen norabide berna gidatzeko asmoz . "Junta"-ren esku egon diren<br />
bitartean eskola gehiago sortzeko proiektuak ezin izan du aurrera egin, arrazoi<br />
ekonomikoengatik bereziki, <strong>eta</strong> izandako esperientzia guztiz baliogarritzat jo arren, beste<br />
zerbait egin behar izango dela garbi ikusiko da etorkizun berna eraiki nahi baldin bada .<br />
Hala, "Juventud Vasca"-k -Bilboko "Juventud Vasca"-k esan beharko genuke zehazkizenbait<br />
bilera antolatuko du eskola proiektu handia bultzatzeko asmotan, izandako<br />
espereinetzi aberatsa jaso <strong>eta</strong> hedatzeko giro egokia ikusten baitu . Ezinbestean, besteak<br />
Ji0 Badirudi beste ezer baino eredugarritzat jotzen den jokabidea azaltzea dela gehiago, nahiz <strong>eta</strong><br />
laguntza horren ondorioz, esate baterako, "kuotak" modukoak izan. Gai honi dagokionez ere ugariak dira<br />
zenbait jeltzaleren portaera txalotu <strong>eta</strong> eskola hauek "merke saldu" helburu duten argitaraturiko prentsa<br />
artiluluak . Dagoeneko aipatu ditugun izenburu berdineko hori<strong>eta</strong>z gain, hona hemen beste adibide bat :<br />
"Por las escuelas vascas", in Euzkadi, 191711X121 . Bestalde esan, erraz antzeman daitekeenez, artikulu<br />
gehientxonak ikasturte bakoitzaren haseraren inguruan argitaratzen direla, azpimarratu nahi dugun alde<br />
propagandistikoa agerian geratuz .<br />
"' ELEIZALDE, L . (1914) : "Escuelas Vascas" : Op . cit .<br />
372 ELEIZALDE, L . (1919) : "El problema de la enseñanza . . ." : Op . cit. ; 871 . Badakigu<br />
"euzkéricas" esaten duenean, euskaraz beharko lukeen irakaskuntzaz ari zaigula Eleizalde, <strong>eta</strong> ez bakarrik<br />
euskara irakatsiko duten eskol<strong>eta</strong>z .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Aranaren ondoren<br />
beste aipatu arazo ekonomikoak direla <strong>eta</strong>, burutu nahi den proiektuak elkarlankidetza<br />
zabala beharko du, dinamika kolektiboan oinarritu beharreko apostua izan baitaiteke<br />
soilik bultzada eraginkorra eman diezaiokeena jeltzale hauen ustez . Herri mugimendua<br />
ardatz nagusitzat hartuko lukeen eskola sare zabala sortzeko helburuak mugimendu edota<br />
elkarte jeltzale<strong>eta</strong>n bilatuko du -"zeruak" berea ere egingo ornen du- oraingoz fruiturik<br />
emango ez duen lurra (ongarri arazo ote? ; pentsatzekoa dela uste dugu) :<br />
"Llamamos la atención de todos los nacionalistas sobre problema<br />
tan importante [eskola sare zabala sortzearena, alegia] . Si las agrupaciones<br />
nacionalistas quiseran, si en cada batzoki ó sociedad patriótica, hubiese<br />
un grupo que se dedicara al estudio y organización de una escuela,<br />
manteniéndola en forrua conveniente, aseguramos, poseidos de hondísima<br />
convicción, que en muy pocos años, cambiaría la fisonomía moral, y aun<br />
la material del pueblo vasco . [ . . .] Es necesario dotar á Euzkadi de centros<br />
donde el niño aprenda á conocer y amará su patria" 3 ' 3<br />
Proiektu honek neurri batean bederen euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren munduan errotzeko<br />
urteak behar izango baditu ere, interesgarria iruditzen zaigu, indarrean dauden <strong>eta</strong> sortuko<br />
diren beste batzuekiko aldeak adierazgarriak izan daitezkeen heinean, plazaratzen den<br />
eskola eredua nabarmentzea : hasieran zaila ikusi arren, herri mugimenduan -jeltzalea<br />
izango litzatekeena, nahiz <strong>eta</strong> alderdi ikuturik eman nahi ez 374- sustraitua <strong>eta</strong> ardatz<br />
nagusitzat euskara izango duen euskal eskola -asignatura gisa baina baita ere<br />
irkaskuntzarako hizkuntza gisa-, zeinak, curriculum ofizialaz gain, euskal curriculumari<br />
ere (<strong>Euskal</strong> Herriko geografia zein historia, euskal kultura, <strong>eta</strong>b .) helduko liokeen .<br />
Antzeko mailan kokatuko genituzke ere, nahiz <strong>eta</strong> "Escuelas Vascas"-ek mugimendu<br />
jeltzalearekinduten horrenbesterainoko lotura zuzenik izan ez, aztertzen ari garen garai<br />
hon<strong>eta</strong>n sortu eskolak . Horra hor, esate baterako, prentsa jeltzalean eredugarritzat hartua<br />
izango den Muñoaren eskola, zeinak alderdi jeltzalearen "Euzkadi Buru Batzarra"-ren<br />
txaloak -<strong>eta</strong> hau adierazgarria delakoan gaude- jasoko dituen, sortzailea "eitzkeldun<br />
373 "Las Escuelas Vascas", in Euzkadi, 1918/IX130 . Euzko-Deya ere -<strong>eta</strong> hemen kontutan izan<br />
behar da irakurlegoa euskalduna dela- abertzaleek j okatu beharreko papera nabarmentzen saiatuko da<br />
sarri, horr<strong>eta</strong>rako prest daudenik oso argi ikusten ez duelako hain zuzen ere ("Euzkerea ikastetxi<strong>eta</strong>n",<br />
in Euzko-Deya, 1916 ; 15 . zk . ; 1-2 .) <strong>eta</strong> batasun eza dela <strong>eta</strong>, horren indarraz eukaltzale zein abertzaleak<br />
jabe daitezen ("Euzko-ele-aldez . Euzkerea Ikastola<strong>eta</strong>n", in Euzko-Deya, 1916, 14 . zk . ; 1) .<br />
"' Alderdi jeltzalearen partehartzearen inguruko eritziak, edozein eran, ezberdinak izan daitezke<br />
<strong>eta</strong> zenbait<strong>eta</strong>n euskal eskola horiek alderdiarekin inolako loturarik izan behar ez dutela esaten bada ere<br />
-nahiz <strong>eta</strong> behar horri jeltzaleak izan lehenengo erantzun beharko lioketenak-, beste batzu<strong>eta</strong>n ondorengo<br />
adierazpenen antzekoak ikus daitezke : " . . . llegar y conseguir que la idea concr<strong>eta</strong> del tesoro nacional<br />
para escuelas vascas, fi tera aceptada por algunos patriotas, despues por el Partido, y que al amparo de<br />
su prestigio y con el apoyo entusiasta de todos, la idea se convirtiera en institución" (DUNIXI (1914) :<br />
"La Patria de mañana . Por los niños vascos", in Euzkadi, 1914/VIII/28) .<br />
345
346 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
errikide argi ta zintzo" gisa aurkeztua izango delarik 37 ' . Gauza bera esan daiteke<br />
Durangon 1914an sortu ikastolaz, zeinak -aurrekoak bezala- irakaskuntza osoa euskaraz<br />
eskainiko duen37G , edota Tolosakoaz (1922), non Eusko Ikaskuntzaren eragina antzeman<br />
daitekeen 377 , zein ireki diren edota irekitzeko zorian dauen Iruñeako, Gasteizko, . . .,<br />
ikastol<strong>eta</strong>z"' .<br />
Kontua da era hon<strong>eta</strong>ko euskal eskolak funtsezkotzat joko dituela euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>k, abemari dagokionez hain kaltegarriak suertatzen diren eskola arrotzek<br />
erantzun bat behar baitute 37t . Finean, eskuartean dugun eredua, lerro batzuk lehenago<br />
aipatu ezaugarriak kontutan harturik (euskara, euskal curriculuma . . .) honako hau<br />
litzateke : egungo eskola ofizialen saretik at -baita ere garaiko eskola pribatuekin<br />
zerikusirik izango ez lukeena- inolako erakunde publikoren babesik gabe gorpuztuz<br />
joango litzatekeen eskola sare paraleloa, honen premia <strong>Euskal</strong> Herriko lurralde<br />
euskaldun<strong>eta</strong>n larria izanik, areagotuko litzatekeelarik jada euskara galdu duten<br />
luralde<strong>eta</strong>n (Kirikiñok dioen moduan, "Irakastola edo eskola barik, zelan arrano eroan<br />
"5 EUZKADI BURU BATZARRA (1916) : "Sección Oficial . Euzkadi Buru Batzarra", in<br />
Euzkadi, 1916/VIII/l . <strong>Euskal</strong>-Esnalea-n ere ikastola hori izango da eredugarrien<strong>eta</strong>riko bat, artikulu<br />
askotako protagonista izango dugularik (hona hemen adibide batzuk : "Euskel-ikastola", 1916, 124 . zk .,<br />
42 -artikulu honen arabera, ikastola hon<strong>eta</strong>n ez omen da hitz bat ere erdaraz irakasten- ; EUSKAL-<br />
ESNALEA (1916) : "Ikastetse bema"„ 135 . zk ., 226 ; MUJIKA, G . (1916) : "Muñoa jaunaren<br />
ikastetsea.Ikastetsea ikusten", 140 . zk., 289-294); gauza bera esan daiteke beste aldizkari euskaltzale zein<br />
jeltzaleei buruz (esate baterako : EUZKO-DEYA (1916) : "Euzkel-ikastoleak Donostian", in Euzko-<br />
Deya, 13 . zk ., 3) .<br />
37 ' BUSTINTZA, E . (1914) : "Euzkeraz irakatsi", in Euzkadi, 1914/IX/17 . Aipagarria da<br />
Kirikiñoren ahalegina abertzale euskaldunek euskal irakaskuntza naturaltasun osoz har dezaten, alde<br />
horr<strong>eta</strong>tik dauden zailtasun<strong>eta</strong>z jabetzeko aukera ederra ematen digularik . Sarri ikus daitekeen zerbait<br />
dugu hau <strong>eta</strong> jeltzaleek arazoa batere erraza ez dela garbi asko azalduko dute ; hona hemen soilik<br />
izenburuarengatik adierazgarria izan daitekeen beste adbide bat: ORMETSE, P .A . (1916) : "Euskeraz<br />
irekatsi leike", in <strong>Euskal</strong>-Esnalea, 126 . zk . ; 65-69 . (uste dugu Belaustegigoitia izan daitekeela artikulu<br />
hau idatzi duena, baina ezin dugu hala denik ziurtatu) .<br />
Ji 7 "En pro del idioma vasco . Tolosako ikastola", in <strong>Euskal</strong>-Esnalea, 1922 ; 222 . zk . ; 128-129 .<br />
Tolosako ikastolari buruz, ikus GOIKOETXEA, B . ; DRABASA, I . : "Tolosa : Gerra aurreko ikastola<br />
(1922-1936)" ; 12-13 .<br />
38 "Euskera ikastera", in <strong>Euskal</strong>-Esnalea, 1921 ; 219 . zk. ; 182 .<br />
39 BUSTINZA, E . (1984): "Ume txikitxuen euskal ikastolea" (1913/VI/2), in Geuk edo . .. : Op .<br />
cit . ; 28-29 ("Gure Aberri maite onek garrean daukon labarra (arri andia) azpitik jan <strong>eta</strong> zulatzen daudan<br />
ur ibilokea dira on<strong>eta</strong>riko eskolak", esango du Kirikiñok sortzen ari diren euskal eskolen eragin<br />
onuragarriaz ari denean) .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskun izaren arazoa Aranaren ondoren 347<br />
euskei -ea Bizkaiko, Arabako<br />
dinan<strong>eta</strong>ra?""') .<br />
ta Naparrako erri askotara, elez gaztelar uts-utsak<br />
Sortu beharreko eskola sare hori, dena den, ez da euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren baitan<br />
kontutan hartuko den urrats bakarra (alde horr<strong>eta</strong>tik ezin da esan inolako apostu zehatzik<br />
dagoenik) . Esate baterako, Belaustegigoitiak ikastola edota euskal eskola berriak aurrera<br />
ateratzeko zailtasun ugari antzemango du ; asmoa ona, berez ona, litzateke baina<br />
ezinbestean ere indarrean dagoen errealitatean eragin behar dela iruditzen zaio, zentzu<br />
horr<strong>eta</strong>n irauli beharreko egoera tamalgarriak, bere ustez, egungo eskola, eskola<br />
"nazionala" barne, zuzentzearen beharra ezarriko lukeelarik` . Hitz batean esanda,<br />
eszenatokia eraikitzeaz gain, ezaguna den hori ere aldatu beharko litzateke, bestela, nahiz<br />
<strong>eta</strong> beste alternatiba izan, eskola horiek euren bide okerretik jarraituko bailukete<br />
dagoeneko ezagunak diren emaitza negargarriekin . Eskola pribatuen esparrutik abiatuz<br />
azpimarratu beharko litzateke <strong>Euskal</strong>-Esnalea <strong>eta</strong> <strong>Euskal</strong>zale Bazkuna elkarteek horien<br />
norabide okena, neurri batean bederen, zuzentzeko asmoz egin ahalegina . Kezka nagusia<br />
euskara izanik, euskal hizkuntzak eskola hori<strong>eta</strong>n leku bat izan dezan kanpaina bat<br />
burutuko dute, helburuak -eurek aitortzen dutenez- nahiko apalak direlarik :<br />
"Desearnos que en todos los Colegios de enseñanza particulares, . . . .<br />
en las horas de intrucción musical se enseñen a los alumnos y alumnas<br />
nuestras más peculiares melodías y canciones . Deseamos que en esos<br />
Centros de enseñanza, durante las horas de recreo, se procure el cultivo<br />
de los juegos vascos. Y deseamos SOBRE TODO, que sin perjuicio de la<br />
enseñanza general que en lengua española ó francesa se da en los<br />
Colegios de todas categorías, se instruya en los rudimentos de la lengua<br />
vasca á quienes no los poseen, y se perfeccione en su conocimiento á los<br />
alumnos que dominen esos rudimentos, y se favorezca el libre uso del<br />
idioma, dentro de los Colegios, en las horas de recreo y en todos aquellos<br />
actos que no se relacionen íntimamente con el desarrollo de la enseñanza<br />
oficial ó de cultura y educación voluntaria que sean el fin primordial de<br />
los Centros de enseñanzai 33' .<br />
Batere iraultzailea ez den asmo horrek ez du irakaskuntzak euskaraz izan behar<br />
duenik azaltzen, ez du hori bilatuko, "ni pretendemos que sean euskéricas la cultura y la<br />
'S° BUSTINZA, E . (1984) : "Euskerea zelan zabaldu" (1913/1X/19), in Geuk edo . . . : Op . cit . : 38 .<br />
' S ' BELAUSTEGIGOITIA, F . (1922) : Op . cit . ; 114 .<br />
382 JUNTAS DIRECTIVAS DE EUSKAL-ESNALEA Y EUZKALTZALE-BAZKUNA (1917) :<br />
"El euskera en los Colegios", in <strong>Euskal</strong>-Esnalea, 145-146 . zk . ; 12 (10-14) .
348 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
educación que se adquieran en los Colegios i333 ; hots, <strong>Euskal</strong>-Esnaleak <strong>eta</strong> Euzkaltzale-<br />
Bazkunak aldak<strong>eta</strong> txikia bultzatu nahi dute guztiz arrotza den lurralde hon<strong>eta</strong>n,<br />
euskararen kontrako erasoak bere amaiera ezagutu dezan behingoz . Dirudienez (agian<br />
propaganda mota bat besterik ez da) elkarte hauek burutu gestioak bide onetik zuzenduko<br />
dira <strong>eta</strong> lorturiko emaitza onek itxaropenerako ateak irekiko, eskola askoren jarrera<br />
txalogarria nabarmenduko delarik` . Baina, beharbada, aipatu aldak<strong>eta</strong> bultzatzeko hartu<br />
nahi den bidea zein den azpimarratu beharko genuke, elkarte hauen eritziz, esparru<br />
horr<strong>eta</strong>n armarik eraginkorrena zein izan daitekeen antzemateko ; izan ere, garbi ikusten<br />
da eskola bakoitzaren borondatearen araberako aterabide hutsa guztiz antzua suertatu<br />
daitekeena . Alde horr<strong>eta</strong>tik, garbi dago eskola pribatuak "klientearen" menpe daudena ;<br />
ondorioz, egin daitekeen propaganda eskola batzuen mesed<strong>eta</strong>rako <strong>eta</strong> beste batzuen<br />
kalterako erabil daiteke ; hau da, eskola batzuek euskararekiko begiruneak bultzatuta<br />
aurrera jotzen badute, beste batzuek, nahiz <strong>eta</strong> aldeko jarrerarik ez izan, beharrezkoa<br />
izango zaielako hartu behar izango dute bide bera . Kontua da -<strong>eta</strong> hau da, emaitzak alde<br />
batera utzita, gure ustez nabarmendu behar dena-, ikuspegi estrategikoari dagokionez, era<br />
bateko edo besteko "beharra" ezarri behar dela, ezinbestean -"maitasunaren" haizeak<br />
nondik jotzen duen itxaron gabe-, euskarak eskola hau<strong>eta</strong>n bizi duen egoera zertxobait<br />
aldatu nahi baldin bada behintzat .<br />
Jaungoikoaren izenean, <strong>eta</strong> bere Elizarenean, euskararen aurka ari direnak<br />
erantzun zuzena eskatuko dute, Eleizaldek 38 ' argi salatzen duenaren arabera, <strong>eta</strong> eskolaren<br />
esparrua ere ezingo da ukiturik gabe utzi . Alde horr<strong>eta</strong>tik, <strong>eta</strong> begien bistako arrazoiak<br />
direla medio -kristautasunaren pisua ez baita edonolakoa euskal <strong>nazionalismoa</strong>n-,<br />
jeltzaleak kontu handiaz arituko dira ; beste inor baino kristau zintzoagoak direla<br />
nabarmentzen saiatuko dira edonon <strong>eta</strong>, esate baterako, eskolaren esparruan, "Escuelas<br />
Vascas"-en irudi katolikoa saltzen arr<strong>eta</strong> berezia erakutsiko dute` . Dena den, euskarari<br />
dagokionez, Estatuaren tirania bezain arbuigarria izango da eskola kristauek<br />
383 "El euskera en los colegios", in <strong>Euskal</strong>-Esnalea, 1916, 136. zk., 240 (239-241) . Adierazpen<br />
hauek hitzez hitz errepikaturik aurkituko ditugu hurrengo ale<strong>eta</strong>n ; esate baterako : "El euskera en los<br />
colegios" in Ibidem, 1916, 137 . zk. ; 249.<br />
334 "El euskera en los colegios", in <strong>Euskal</strong>-Esnalea, 1916, 138 . zk . . . 272 ; "El euskera en los<br />
colegios, 1916, in Ibidem, 141 . zk., 309 ; "El euskera en los colegios", in Ibidem, 143 . zk ., 332 .<br />
Dirudienez, elkarte zein erakunde ezberdinek ere parte hartuko dute martxan jarritako kanpaina hon<strong>eta</strong>n,<br />
deigarrien<strong>eta</strong>riko bat integristena izanik. Dena den, inolako zalantzarik gabe, Euzkadi izango da, <strong>Euskal</strong>-<br />
Esnalea <strong>eta</strong> Euzkaltzale- Bazkuna erakundeak ezezik, kanpainan parte hartuko duen bultzatzailerik<br />
sutsuen<strong>eta</strong>rikoa ("De <strong>Euskal</strong>-Esnalea . El euzkera en los Colegios", in Euzkadi, 1917/I116) .<br />
3 ` ELEIZALDE, L. (1914) : "Paises y razas . . . ." : Op . cit .<br />
3 ` " Escuelas Vascas", in Euzkadi, 1918/VII 1 .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Aranaren ondoren<br />
ezarritakoa"' <strong>eta</strong> ezinbestekotzat joko da arlo hon<strong>eta</strong>n eragitea . Adibidez,<br />
Belaustegigoitiak guraso euskaltzaleen elkarteak sortzea proposatuko du elkarte hauek<br />
eskol<strong>eta</strong>ko zuzendariei beraien nahiak zein asmoak azaldu <strong>eta</strong> batasunak eskaintzen duen<br />
indarra erabiltzeko egungo egoera aldatzeko garaian boikotaren itzala mehatxu gisa<br />
erabiliz; biltzeak <strong>eta</strong> antolatzeak, euskararen aldeko xedea "sa`itai onean lortuko litzake<br />
<strong>eta</strong> onelan ezin ba-da, ta bea-ezkoa ba-da, gogoí ean gero" 388 . Indarra eginez zerbait lor<br />
daitekeelakoan daude euskal nazionalistak ; edo hobeto esanda, presio bideak dira -<br />
borondate hutsak oinarri ahulak baititu- jorratu beharrekoak zerbait aldatu nahi izanez<br />
gero . Eta gurasoen elkarteek indarra egiteko aukera eman dezaketen bezala,<br />
erakunde<strong>eta</strong>ik eskola horiei dagokienez ere zerbait egin daitekeelakoan daude . Legearen<br />
babesa izan ezean -aldatuko ez den errealitate gordina- erakundeek diru laguntzak erabil<br />
ditzakete euskaltzale ez diren eskolak euskaltzal<strong>eta</strong>sunera erakartzeko (presio bide<br />
biguna, esango genuke) . "Diruz txakuŕa dantzan" esaera erabiliz, diru sariak<br />
eskaintzearen aukera azpimarratuko du Belaustegigoitiak 389 , hori egin dezaketenak euskal<br />
erakundeak izan daitezkeelarik (guraso elkarteek ere erakunde horiek presionatu beharko<br />
lituzkete) .<br />
<strong>Euskal</strong>-Esnaleak <strong>Euskal</strong> Herriko udal guztiei, euskararen alde egin dezaketen lana<br />
handia dela gogoratuz, eskatuko die, beste eskol<strong>eta</strong>z gain, euren aldetik inolako<br />
dirulaguntzarik jasotzen duten eskolei, herri euskaldun<strong>eta</strong>n bereziki kokaturik baldin<br />
badaude, irakaskuntza euskaraz izan dadin eskatzea -dirudienez erantzun pozgarriak ez<br />
dira faltako-"' . Baina, beharbada, alde horr<strong>eta</strong>tik egin daitekeenaren frogarik<br />
nabarmen<strong>eta</strong>rikoa lan politikoaren esparruan buruturikoa dugu, euskal jeltzaleen partetik,<br />
erakunde<strong>eta</strong>tik zerbait egin daitekeela erakutsiko dutelarik . Erakundeen kontrolak<br />
dirulaguntzen inguruko politika ahalbideratuko du, horrela dirulaguntza nahi edota behar<br />
duten eskolak "erakarriz" . Hala, esate baterako, Bizkaiko Diputazioak -jeltzaleen<br />
begibistako eraginari esker- zenbait baldintza ezarriko du dirulaguntza eskatzen duten<br />
eskolentzat : irakurk<strong>eta</strong>, idazk<strong>eta</strong>, kristau dotrina, gramatika, abestiak zein otoitzak <strong>eta</strong><br />
aritmetika euskaraz irakatsi behar izango dituzte ; hori<strong>eta</strong>z gain <strong>Euskal</strong> Herriko geografia,<br />
historia, literatura, <strong>eta</strong>b ., kontutan hartuko lituzkeen proposamenik ere ez da faltako,<br />
baina hainbat arazo kontutan hartuta (baldintza horiek betetzeko gai izango diren irakasle<br />
falta, esate baterako) inolako eskolarik dirulaguntza eskatuko ez duen beldurrak jarrera<br />
'S ' DUNIXI (1918) : "La deseuskerización . . ." : Op . cit .<br />
3" BELAUSTEGIGOITIA, F . (1922) : "Euskerazko eskolak" : Op . cit . ; 113 . "Zerren da beltzak"<br />
sortzearen aldeko proposamenak ere ez dira faltako : EIZAGUIRRE, J . (1917) : "De <strong>Euskal</strong>-Esnalea . El<br />
euskera en los colegios", in <strong>Euskal</strong>-Esnalea, 147 . zk. ; 30 (28-31) .<br />
389 Ibidem, 114 .<br />
390 "De <strong>Euskal</strong> Esnalea . A los Ayuntamientos", in <strong>Euskal</strong>-Esnalea, 1916, 134 . zk . : 204 .<br />
349
350 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
"pragmatikoa" hartzera bultzatuko ditu jeltzaleak ere391 . Antzeko neurriak hartuko dira<br />
jeltzaleek kontrolaturiko zenbait udal<strong>eta</strong>n, <strong>eta</strong> eskola kristauei ezarri baldintzak<br />
betearazteko deiak ez dira faltako, izan ere dirua jaso bai baina euskara baztertzen<br />
segitzen dutenek (itxuraz, lehen aipatu diru hotsa dela <strong>eta</strong>, belarri fin baina dantzarako<br />
anka motelak dituen txakurrak) eragozpenak jartzeari ekiten baitiote 392. Dena den,<br />
esandakoa laburbilduz, jeltzaleek irakaskuntza pribatuan aldak<strong>eta</strong>k bultzatzeko beharra<br />
azpimarratzeaz gain, eragiteko modua ere antzemango dute, bai euskaltzale zein<br />
nazionalista diren hiritarrek egin dezaketen indarraz baliatuz, baita <strong>Euskal</strong> Herriko udal<br />
zein diputazio<strong>eta</strong>n lor daitekeen botere politikoa erabiliz, estrategia "erakargarriak"<br />
helburu horr<strong>eta</strong>ra zuzenduz ere .<br />
Baina errealitatea aldatu nahiak, <strong>eta</strong> hon<strong>eta</strong>n eragin beharrak, ezinbestean,<br />
irakaskuntza pribatuaren arloan bultzatu daitekeen aldak<strong>eta</strong>z gain, esparru publikoan egin<br />
beharrekoaz pentsatzera bultzatuko ditu jeltzaleak . Zalantzarik gabe, irakaskuntza<br />
publikoak euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren aldetik jasoko dituen kritika gogorrak kontutan<br />
harturik, arazo honi aurre egitea derrigorrezkotzat joko da, zentzu horr<strong>eta</strong>n, <strong>Euskal</strong><br />
Herriak dituen beharr<strong>eta</strong>ra egokituko den eskolaren goitik-beherako eraberritzea bultzatu<br />
beharko delarik, hain zuzen ere, Eleizaldek 393 azpimarratuko duen legez, kaltegarria<br />
izatetik onuragarri bilakatzeko . Eta hau ezin da, besterik gabe, eskola sare bema<br />
sortzearekin lortu . Hots -<strong>eta</strong> hau da gure ustez nabarmendu beharko litzatekeena-, gauza<br />
bat da ezinaren eraginez bide berriak urratu behar izatea, <strong>eta</strong> beste bat hori egitearekin<br />
eskolaren paisaia errotik aldatuko dela pentsatzea ; aldak<strong>eta</strong>k, erabatekoa izan nahi baldin<br />
badu, derrigorrez indarrean dagoen eskolaren aldak<strong>eta</strong> eskatuko du . Eta hori da, eman<br />
beharreko urrats horri eman garrantzia alda baldin badaiteke ere, zenbait jeltzalek mahai<br />
gainean jarritakoa . Zentzu horr<strong>eta</strong>n, ulertu behar dira lehenago aipatu ditugun<br />
Belaustegigoitiaren adierazpenak; eskola edota ikastola berriak sortzeko helburua<br />
txalogarria izanik ere, aspaldidanik okerreko bidea hartu duten eskolen norabidea<br />
zuzendu behar da, ben<strong>eta</strong>n irakaskuntzaren arloan gauzak aldatu nahi baldin badira .<br />
Eskola pribatu<strong>eta</strong>n bezala, eskola publiko<strong>eta</strong>n -eskola "nazionalak" barne- diruaren<br />
391 "En la Diputación . Se acuerda subvencionar a las Escuelas que fomenten el Euzkera", in<br />
Euzkadi, 1918/VII/27 .<br />
392 MEATZAKO (1916) : "La enseñanza y el Euzkera", in Euzkadi, 1916/11119 : ELEIZALDE,<br />
L . (1916) : "El valorpedagógico de la enseñanza euzkérica", in Euzkadi, 1916/111/5 (Eleizalderen ustez,<br />
ezker muturrekoak bezain kaltegarri suertatzen dira eskuin muturrekoak, horr<strong>eta</strong>rako aitzakia farregarriak<br />
erabiltzen dituztelarik, funtsean euskaldunen kontrako jarrera politiko garbia ezkutatazen dutenean) .<br />
Badira ere, esparru hon<strong>eta</strong>n eredugarritzat hartuak izango diren eskola batzuk, prentsan ohiartzun handia<br />
izango dutenen artean Lekarozkoa aipagarrien<strong>eta</strong>rikoa dugularik (hona hemen adibide bat : IZASKUN<br />
(1920) : "Lekarozkko Ikastetxean", in <strong>Euskal</strong>-Esizalea, 197 . zk . ; 86-87) .<br />
393 ELEIZALDE, L . (1919) : La lucha . . . : Op. cit . ; 32 .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Aranaren ondoren 351<br />
"amua" erabiltzearen alde agertuko da, izan ere bere iritziz "diru laguntzaz (batez be)<br />
erederazko ikastolak aldatu ta obetu leikezi 39 4<br />
Ez genuke esango euskal naizionalistak irakaskuntza ofizialaren aldak<strong>eta</strong>z oso<br />
baikor agertzen direnik -gogora ditzagun Eleizalderen hitzak : naizo menperatu<strong>eta</strong>n<br />
irakaskuntza ofiziala beti da nazio horien etsai- ; hala ere, eskola publikoak izan baditu<br />
zirrikituak, <strong>eta</strong> hori<strong>eta</strong>z baliatzea posible ikusiko dute jeltzaleek . Zalantzarik gabe, eskola<br />
publikoen artean hain ikutezinak ez direnak -eskola "nazionalak" ez bezala- udal eskolak<br />
izango dira <strong>eta</strong>, nahiz egoera politikoak egin daitekeena erabat baldintzatu, alde horr<strong>eta</strong>tik<br />
antzemango du euskal <strong>nazionalismoa</strong>k eragiteko modurik . Horrela, lorturiko botere<br />
mailaren arabera, j eltzaleek udal eskol<strong>eta</strong>n euskararen irakaskuntza sustatzeko ahaleginak<br />
egingo dituzte, alde horr<strong>eta</strong>tik jokatuko duten paper dinamizatzailea -munduko muga<br />
guztiekin noski- azpimarratu beharko genukeelarik . Egindakoaren gehiegizko<br />
goraipamenik egin gabe ere, baina garaiko baldintzek edozein ahalegin nekeza bihurtzen<br />
dutenaz jabeturik, horra hor, esate baterako zinegotzi jeltzaleei esker Bilboko udalean<br />
lorturiko garaipentxoak 39' edota Bizkaiko diputazioan diputatu jeltzaleek irakaslegoaren<br />
arloan eragiteko burutu salakerak` . Egia da -<strong>eta</strong> hon<strong>eta</strong>z hitz egiteko aukera izango<br />
dugu- euskal nazionalisten ustez ben<strong>eta</strong>ko aldak<strong>eta</strong> ezin dena burutu lege esparruan<br />
egoera aldatu ezean, baina errealitatea hain da gordina ezen urrats posibilistak eskatzen<br />
baititu . Nazio menperatuak, etengabeko borrokaren bidez aipatu lege aldak<strong>eta</strong> lor dezake<br />
-<strong>eta</strong> ahalegin guztiak horr<strong>eta</strong>ra bideratu behar dira- baina jakin behar da ere egin<br />
beharreko bide luze horr<strong>eta</strong>n, nahiz <strong>eta</strong> lortu nahi dena lortu, ze galdu ere badagoela :<br />
"Mas por inevitable que sea la victoria al cabo de esta lucha<br />
eficazmente sostenida por la nacionalidad, su consecución implica largos<br />
años de labor y de espera. Ypuede suceder, que pa-alelanente al avance<br />
hacia aquella victoria legislativa, se camine, en sentido opuesto, hacia la<br />
extinción del idioma nacional, sobre la vía de las realidades, ó sea, que la<br />
víspera de conseguirse la restitución integral del derecho á enseñar en la<br />
lengua natural, la lengua natural haya prácticamente desapa•ecidoi<br />
39 ' .<br />
Hau da, etorkizunean gertatuko den edo gerta daitekeenaren zain egon gabe, ezin<br />
dira gutxietsi indarrean dagoen legeak dituen zirrrikituak . Zentzu horr<strong>eta</strong>n, beti ere<br />
irakaskuntza publikoaren alorrean, udal eskolak arma ezin hobeak izango dira, behar<br />
bezela zuzenduak izanez gero, noski . Hainbat jeltzalek uste izango du, udalek -<strong>eta</strong> badago<br />
3` BEALUSTEGIOGITIA, F . (1922) : "Euskerazko eskolak" : Op . cit . ; 114 .<br />
39' DUNIXI (1918) : "Reparación", in Euzkadi, 1918/111/9 .<br />
396 DUNIXI (1918) : "De vida . . ." : Op . cit .<br />
397 DUNIXI (1918) : "La escuela y el euzkera . Lo que se puede hacer hoy mismo" in Euzkadi,<br />
1918/V/15 .
352 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
hor non <strong>eta</strong> zer borrokatu- Estatuak ezarri programen gainetik, udal eskol<strong>eta</strong>n sor<br />
ditzaketela, haurrak euskaldunak edo erdaldunak diren kontutan harturik, euskara zein<br />
euskaraz irakasteko gelak (Bilboko udalak, lehen esandakoaren ildotik, esate baterako,<br />
halako ekinbiderik burutzerik izango du, aipatu ideiaren bideragarritasuna frogaturik<br />
geratuko litzatekeelarik398) . Diputazioek ere, nahiz <strong>eta</strong> "probintzialak" izan -hots, nahiz<br />
<strong>eta</strong> Foru Aldundiak izan ez- euskarak eskola publikoan bere lekua izan dezan bultza<br />
dezakete, dirulanguntzen bidez zein edozein eratako erreztasunen bidez aipatu antzeko<br />
gelak sortzeko erabakia har dezaketen udalei bere babesa eskaniz, lan hori gogoz<br />
bizkortzen duten hein berean . Guzti horr<strong>eta</strong>z gain, lurralde euskaldun<strong>eta</strong>n behinik behin,<br />
euren ordutegitik at euskararen alde lan egin nahi izango luketen eskola "nazional<strong>eta</strong>ko"<br />
irakasleei dirulaguntzak emateko erabakia ere har dezakete, titulurik gabeko irakasleei<br />
dirulaguntza ematea ere kontutan hartu beharko litzatekeelarik .<br />
Kontua da, bi hitz<strong>eta</strong>n esanda, <strong>Euskal</strong> Herrian eskola publikoaren alorrean<br />
zereginik egon badagoela, Estatuaren eskutik iritsi daitezkeen emakiden zain egon gabe,<br />
inoiz iritsiko badira ere, alde horr<strong>eta</strong>tik euskal erakundeak <strong>eta</strong> abertzaleak utzikerian ezin<br />
daitezkeelarik erori 399 . Izan ere, abertzaleek erakunde<strong>eta</strong>n eragiteko gaitasuna izan<br />
badute, erakunde horiek hartu beharreko bidea zuzendu beharko luketelarik, gurasoek<br />
euren seme-alabak guztiz kaltegarriak diren eskoleen esku jarri behar ez dituzten aldi<br />
berean ; finean -sarri jeltzaleek gogoratuko dutenez- irakaskuntzarena familiaren ardura<br />
da, <strong>eta</strong> zeregin funtsezkoa du eskola mota aukeratzeko garaian . Eta erakunde<strong>eta</strong>n<br />
eragiteaz gain ere, zuzenean eskol<strong>eta</strong>n eragin dezakete, horr<strong>eta</strong>rako, lehen aipatu eskola<br />
pribatuen kasuan bezalaxe, gurasoen batasuna funtsezkoa litzatekeelarik . <strong>Euskal</strong>tzaleen<br />
elkarteak sortuz gero sakabanaturik aurkitzen diren indarrak bilduko lirateke <strong>eta</strong><br />
aldak<strong>eta</strong>k bultzatzeko gaitasuna sendotuko, zentzu horr<strong>eta</strong>n, esate baterako, euskal<br />
3" Ibidem . Interesgarria izan daiteke alde horr<strong>eta</strong>tik prentsa jeltzaleak propaganda mailan<br />
jokaturiko papera azpimarratzea, euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren mundutik eskola mota hauei ematen zaien<br />
garrantzia zein den ikusteko ; hona hemen, adibide gisa, Euzkadi-ren lehenengo orrialdean leku zentrala<br />
duen iragarkia : "El Ayuntamiento de Bilbao ha creado cuatro escuelas de euskera, dos para niños y dos<br />
para niñas, en los edificios escolares de Indautxu y de Muxika . . . Vasco : si deseas que tus hijos aprendan<br />
la lengua de la patria, inscríbelos en alguna de esas escuelas . . . La Enseñanza es absolutamente<br />
gratuita" ("Clases de euskera para niños", in Euzkadi, 1918/1X/14) . Esan beharrik ez dago, iragarki mota<br />
honek, bide batez, zinegotzi jeltzaleen eraginkortasuna goraipatzeko balio izango du ere . Badirudi,<br />
bestalde, hiritarren erantzuna ez dela makala izan; eskola hauek ireki bezain pronto, 700 bat ikasle<br />
matrikulatuko dira ("Por la enseñanza de nuestro idioma", in Euzkadi, 1818/X/5) <strong>eta</strong> "Escuelas Vascas"<br />
direlakoekin konparatuz gero alde handia dagoela esango genuke -baliteke dohainekoak izateak bere<br />
eragina izatea, alde horr<strong>eta</strong>tik erakundeen potentziala nabamenduko litzatekeelarik- . Esan ere, <strong>Euskal</strong>-<br />
Esnaleak, beste adibidea aipatzearren, Bilboko udalak hartutako erabakia eredugarritzat hartuko duela,<br />
euskararen etorkizunak eskolan duela oinarririk sendoena berriro nabarmenduko duen aldi berean ("El<br />
euskera en las escuelas", in <strong>Euskal</strong>-Esnalea, 1918, 174 . zk . ; 115-116) .<br />
399 DUNIXI (1918) : "La lucha por la escuela", in Euzkadi,1918/IV/27 . Aipagarria da behin baino<br />
gehiagotan Irlandari egiten zaion goraipamena, eredugarritzat hartuz herri hortan lorturikoa .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Aranaren ondoren<br />
<strong>nazionalismoa</strong>k eredugarritzat hartuko duen Kataluniako "Associació Protectora de la<br />
Ensenyanca Catalana" bezalako erakunde<strong>eta</strong>tik zer ikasi egongo delarik` .<br />
<strong>Euskal</strong> erakundeek egin dezaketenaren inguruan badago, bestalde, hasieran bitxia<br />
suerta daitekeen ikuspegia euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren planteamendu<strong>eta</strong>n . Oraintxe bertan<br />
esan dugun legez, <strong>eta</strong> herri ekimenean edota ekimen pribatuan oinarritu eskola berriak<br />
sortzeaz gain, euskal udal zein diputazioek izango dute, zenbait jeltzaleren ustez, egungo<br />
eskola pribatu zein publiko<strong>eta</strong>n eragiteko modurik, horr<strong>eta</strong>rako legeak dituen zirrikitu<strong>eta</strong>z<br />
baliatuz . Halaber, legeak eskaintzen dituen aukerak kontutan harturik, euskal erakunde<br />
publikoek ekinbide pribatuaren bidea ere har dezakete . Hau da -hala nahi izanez gero<br />
behintzat-, euren esku egongo lirateken eskolak sortzeko aukera izango dute publikoak<br />
diren eskola saretik kanpo . Arestian aipatu Irakaslego Eskola librearen proposamenaren<br />
maila berean egongo litzateke planteamendu hau ; hori ere irakaslego eskola publikoaren<br />
saretik at sortuko litzateke, nahiz <strong>eta</strong> publikoa izan hori burutuko lukeen erakundea .<br />
<strong>Euskal</strong> erakundeek, nahiz <strong>eta</strong> lege aldetik ez eduki beharrezkotzat jotzen den irakaskuntza<br />
mailako kontrola, izan badute, jeltzaleen ustez, eskolak sortzeko ahalmena, edozein eran<br />
bultzatu beharreko lege arloko aldak<strong>eta</strong>ren zain egon gabe . Alde hon<strong>eta</strong>tik Land<strong>eta</strong>ren<br />
ekarpena da, seguraski, azpimagarriena, Eusko Ikaskuntzak Oñatiko batzarrean hartutako<br />
erabakien artean jasoko duelarik . Irakaskuntzarako autonomia lortzen ez den bitartean<br />
( hori da dena den bere itxaropena), euskal diputazioek Hego <strong>Euskal</strong> Herri osorako<br />
irakasuntza plangintza osatzeko batzorde bat osatzea proposatuko du, duputazio<br />
bakoitzak erantzuna eskatzen duen erronkan aurre egingo dion aldi berean ; hots, 'fundar<br />
. . .la Escuela Vasca al margen de la Escuela del Estado i401 .<br />
Alde horr<strong>eta</strong>tik, emaitzei begiratuta, Bizkaiko diputazioak sortu auzo eskolak40ditugu<br />
euskal <strong>nazionalismoa</strong>k euskal gizartean eredu gisa azalduko dituenak . Jakin<br />
badakigu ez dela hori euskal <strong>nazionalismoa</strong>k buruturiko zerbait, baina sarri bere ekarpena<br />
-<strong>eta</strong> ez beste inorrena- bailitzan aurkeztuko da, proiektu horrek zuen aurpegi abertzalea<br />
azpimarratuko delarik . Hala ere, zalantzarik gabe, ezin ukatu, Arrienek 403 zehazten duen<br />
400 M. (1917) : "Labor cultural catalana", in Euzkadi, 1917/VI/13 ; OJARBIDE, J.M . (1918) : "De<br />
idioma vasco . El euzkera en la enseñanza", in Euzkadi, 1918/V/6 . Aipatu elkarteak, sortu "Escuelas<br />
Catalanas" direlako eskol<strong>eta</strong>z ("EscuelasVascas"-en antzekoak) arduratzeaz gain, ezinbestekotzat joko<br />
du beste gainontzeko eskol<strong>eta</strong>n eragitea, gurasoen ekinbide koletiboaren indarraren balioa azpimarratuko<br />
duelarik. Neurri batean bederen, <strong>Euskal</strong> Esnaleak <strong>eta</strong> Euzkaltzale Bazkunak, nahiz irakaskuntzarena ez<br />
izan beraien ardura bakarra, antzeko papera jokatu nahi izango dutela esago genuke .<br />
401 LANDETA, E . (1919) : "Estado actual . . ." : Op . cit . : 890-891 .<br />
402 Gipuzkoako diputazioak ere auzo eskolak sortuko ditu, baina Bizkaikoekin konparatuz gero<br />
hemen pareka daitekeen aposturik ez dagoela esan daiteke (DAVILA, P . (1995) : La política educativa<br />
. . . : Op . cit. ; 174 .<br />
4°' ARRIEN, G . (1987) : Op . cit. ; 209 .<br />
353
354 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
bezala, euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren eragina nabarmena izan denik, jeltzaleen partehartzerik<br />
gabe ezingo baita ulertu auzo eskolen sorrera, bai ikuspegi ideologikotik baita funtsezkoa<br />
izango den Bizkaiko diputazioaren "Junta de Instrucción Publica de Vizcaya" delakoan<br />
parte hartuko duten jeltzale ezagunen aldetik ere (jakina denez, aipatu batzordea 1917an<br />
sortuko da, hain zuzen ere alderdi jeltzaleak hauteskunde<strong>eta</strong>n gehiengoa lortu ondoren,<br />
<strong>eta</strong> lehenego kideen artean, beste batzuren artean, askotan aipatu ditugun<br />
Belaustegigoitia, Land<strong>eta</strong> edota Kirikiño bezalako pertsonaiak aurkituko ditugu) . Baina<br />
auzo eskolak helburu garbi batekin sortuko direla esan behar da ; hots, nekazal<br />
lurralde<strong>eta</strong>n arazo lama den analfabetismoari aurre egitea` . Gehiegi luzatu gabe,<br />
adierazi nahi dugu -<strong>eta</strong> beharbada erakundearen logikaren barruan ulertu beharreko<br />
zerbait litzateke- eskola eredu horrek, ezta hasieratik ere, ez diola jeltzaleek sarri<br />
azpimarratu duten hezik<strong>eta</strong> nazionalaren beharrari erantzungo . Beste gauza bat da<br />
"separatismoaren" mamuak sotu erreakzioak, jeltzaleen eragina dela <strong>eta</strong> (badirudi gero<br />
diputazioan nagusia izango den "Liga"-k <strong>Euskal</strong> Herria "desespañolizatzeko" asmoa<br />
antzemango duela euskal nazionalistengan)"" jatorrizko proiektuaren defentsa hauen<br />
esku uztea <strong>eta</strong>, ondorioz, eskola elebiduna izatea hezik<strong>eta</strong> nazionalaren ikur nagusia .<br />
Dena den, nahiz <strong>eta</strong> gero -aldak<strong>eta</strong> politikoen eragin zuzenarengatik- beste bide bat hartu,<br />
guri hemen azpimarratzea interesatzen zaiguna zera da : jeltzaleek ikusten dute, nahiz <strong>eta</strong><br />
lege aldetik baldintza politikoak egokiak ez izan, euskal erakundeek (Bizkaiko<br />
diputazioak kasu honi dagokionez) Estatuari aurre hartu euskal eskola sor <strong>eta</strong> gara<br />
dezaketela .<br />
Baina zeintzuk dira, har daitezkeen bideen artean ezinbestean aurkituko diren mota<br />
ezberdin<strong>eta</strong>ko mugak alde batera utzirik -hau da, maila idealean-, euskal eskolari buruz<br />
hitz egiteko garaian euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren planteamenduen ardatz nagusiak .<br />
Dagoeneko aurreratu dugun zenbait ezaugarri izango lukeen eskola eredu bema<br />
eraikitzen ari dela esan beharko genuke, <strong>eta</strong> hainbat<strong>eta</strong>n eredu horrek erabateko<br />
fisonomia zehatzik ez izan arren -batzu<strong>eta</strong>n alde batzuk oso garrantzitsuak direla <strong>eta</strong><br />
best<strong>eta</strong>n ez hainbeste ematen du, hain zuzen ere-, nolabaiteko erretratu robota egiteko<br />
moduan gaude . Lehenik <strong>eta</strong> behin, eskolak hiritarrak egin egiten dituen neurrian, euskal<br />
eskolak euskal hiritarrak egingo lituzke, hots euskal gizartean txertaturik <strong>eta</strong> euskal<br />
aberriarekin identifikatuko liratekeen hiritarrak (eskolak zer irakatsi behar duen galderari<br />
erantzuteko garaian edonon esan daitekeena <strong>Euskal</strong> Herriko errealitatera egokitzea<br />
besterik ez legoke`) . Guzti honek suposatuko du euskal eskolak euskal nortasuna <strong>Euskal</strong><br />
Herriko ikasleengan sustatu beharra, zentzu horr<strong>eta</strong>n, oinarri funtsezkoen<strong>eta</strong>rikoa<br />
d 0° Aipatu Arrienen lanak honen froga garbia eskaintzen duela esango genuke ; ikus ere<br />
ZUFIAURRE, B . (1983) : "Escuelas de Barriada en Vizcaya (1920-1930)", in Cuadernos de Pedagogia,<br />
97 . zk . ; 73 (73-75) .<br />
405 ARBIEN, G . (1987) : Op . cit . ; 142 .<br />
406 JOSE, D . (1913): "¿Qué se ha de enseñar en la escuela?", in Euzkadi, 1913/IV/1 .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Aranaren ondoren<br />
hizkuntza izanik . Eleizaldek dioenaren arabera, <strong>eta</strong> herriaren ikuspegitik, guztiz<br />
beharrezkoa izango da irakaskuntzak herri horren hizkuntza, <strong>eta</strong> ez bestelako hizkuntz<br />
arrotzarik, ardatz nagusitzat hartzea 40 ' . Baina euskal <strong>nazionalismoa</strong>k ez du -ondo asko<br />
dakigu hau dagoeneko- herriaren ikuspegia bakarrik kontutan hartzen euskarak eskolan<br />
izan beharko lukeen leku protagonistari buruz hitz egiteko garaian . Izan ere, euskal<br />
ikasle<strong>eta</strong>z mintzatzerakoan jeltzaleek, irakaskuntza ama-hizkuntzaz ez izatea astakeria<br />
pedagogikotzat jo izan dute . Alde horr<strong>eta</strong>tik, garbi dago euskal eskolako irakaskuntzak<br />
euskaraz behar lukeela izan ; baina, aldi berean, arrazoi pedagogigoak euskaldunak ez<br />
diren ikasle<strong>eta</strong>z ere erabakia hartzera bultzatzen du ; hots, ama-hizkuntzaren printzipioari<br />
jarraituz, hauen irakaskuntzak gaztelaniaz izan beharko luke . Beraz, ikuspegi kolektiboa<br />
-herriaren eskubidea esango genuke edota hizkuntzari begira dagoen ikuspegia, alegia<strong>eta</strong><br />
norbanakoarena, ikaslearena, nola uztartu pentsatu beharrean dago euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>, irizpide ideologiko <strong>eta</strong> pedagogikoen artean nolabaiteko sintesira iritsiz .<br />
Zentzu horr<strong>eta</strong>n, urte<strong>eta</strong>n zehar esandakoak bilduz <strong>eta</strong> planteamendu garbia<br />
gorpuztu nahiean garaiko baldintzak kontutan harturik, jeltzaleengan ikuspegi<br />
pragmatikoa nagusituko dela esango genuke euskal eskolaren izaera zein izan beharko<br />
litzatekeena zehazteko garaian . Arestian aipatu dugunez eskolaren helburua guztiz<br />
euskalduna izatea izan arren, jeltzaleek aitortuko dutenez, errealitatera egokitu beharrak<br />
-ikasleak euskaldunak ez direlako edota bigarren irakaskuntza erdaraz delako, adibidez-<br />
"vasquista" izatera mugatuko ditu hasierako asmoak -ez dugu uste halaber jeltzale guztiak<br />
horren alde inoiz egon direnik, aipatu arrazoi pedagogikoak direla medio (bestalde,<br />
"euskaltzale" esatea hon<strong>eta</strong>n itzulpen zuzenegia ez litzatekela iruditzen zaigu)- . Zer<br />
esanik ez, Ojarbidek 4os adierazten duen legez, ezer egitea oztopatzen duten "ameslariei"<br />
<strong>eta</strong> aurrera jotzeko gai ez diren "ezkorrei" aurre egin behar izateak, ezinaren inertzia <strong>eta</strong><br />
kimera edota ameskeria hutsak baztertuz, euskal <strong>nazionalismoa</strong> euskal eskolak zer <strong>eta</strong><br />
nolakoa izan behar duen definitzera behartuko du, ez baitago iparrik gabe biderik<br />
egiterik ; behin norabaidea zehaztuz gero -oinarrizko abiapuntua-, ahalegin guztiak<br />
horr<strong>eta</strong>ra ahalbideratuko lituzke euskal <strong>nazionalismoa</strong>k .<br />
Ojarbidek proposatu etorkizuneko euskal eskolaren inguruko hausnark<strong>eta</strong>k islada<br />
interesgarria izango du prentsa jeltzalean, hon<strong>eta</strong>n parte hartuko duen pertsonairik<br />
adierazgarrien<strong>eta</strong>rikoa, nola ez, Land<strong>eta</strong> 4Ó9 dugularik . "Don Higinio" saiatuko da lau<br />
galdera funtsezkoei erantzuten : zer irakatsi beharko luke <strong>Euskal</strong> Eskolak? ; zer izan behar<br />
du? ; ze leku izango du euskarak eskola eredu beni hon<strong>eta</strong>n? ; nola antolatu beharko<br />
-00 i ELEIZALDE, L . (1916) : "El valor pedagógico . . . ." : Op . cit .<br />
403 OJARBIDE, J .M . (1917) : "Nuestros problemas . ¿Qué ha de ser la escuela vasca?", in<br />
Euzkadi, 1917/IX123 .<br />
409 LANDETA, E . (1917) : "Nuestros problemas . La Escuela Vasca", in Euzkadi, 19171XI/24 .<br />
355
356 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
litzateke?"' . Lehenik <strong>eta</strong> behin, Land<strong>eta</strong>ren ustez, <strong>Euskal</strong> Eskolak edozein eskolak<br />
irakatsi beharko lukeena irakatsi beharko luke, alde horr<strong>eta</strong>tik edonongo eskolak izango<br />
lukeen helburu bera lukeelarik honek ere ; hots, norbanakoaren interesen araberako<br />
hezik<strong>eta</strong> eskaini ezezik, lekuan lekuko beharrak -hau da, <strong>Euskal</strong> Herriaren beharrak, hain<br />
zuzen ere- kontutan hartu beharko lukeen hezik<strong>eta</strong> ziurtatu . Alde horr<strong>eta</strong>tik, <strong>eta</strong> bigarren<br />
galderari erantzunez, <strong>Euskal</strong> Eskolak helburu garbia luke : ikasleak euskal gizarteko<br />
partaide izango diren hiritarrak izan ahal izateko prestatu . Honek, ezinbestean, <strong>Euskal</strong><br />
Eskola euskal nazioaren ezaugarri<strong>eta</strong>ra egokitzea eskatuko du <strong>eta</strong>, ondorioz,<br />
irakaskuntzak helburu garbi batzuk izan beharko ditu: testuingurua ezagutu, ikuspegi<br />
geografiko, historiko zein kulturaletik . Arrazoiak emateko garaian Land<strong>eta</strong> oso zehatza<br />
izango da ; edozein eskolak jakin behar du zein den bere iharduera gunea, <strong>eta</strong> <strong>Euskal</strong><br />
Eskolak behar <strong>eta</strong> ezaugarri propioak dituen herrian kokaturik egongo da, hau funtsezkoa<br />
izango delarik, bai ikaslearen prestakuntzarako -izan ere testuinguru zehatzean biziko<br />
dela pentsatu behar da- <strong>eta</strong> baita, honekin erabat lotuta, bere aberria maite dezan ere .<br />
<strong>Euskara</strong>ri dagokionez, Land<strong>eta</strong>k abiapuntutzat printzipio bat hartu behar dela uste<br />
du : oinarrizko eskola familiaren luzapena litzateke . Hau kontutan harturik (edozein<br />
eskolak -berdin da nongoak- kontutan izan beharko lukeen oinarrizko irizpidea, bere<br />
ustez), euskal gizarteak dituen ezberdintasunak izan beharko lituzke buruan <strong>Euskal</strong><br />
Eskolak. Ondorioz, haur baten ama-hizkuntza euskara baldin bada, euskaraz -<strong>eta</strong> euskaraz<br />
soilik- izan beharko luke jaso beharreko irakaskuntzak, baina ahaztu gabe, Espainiarekin<br />
ezinbestean duen harremana kontutan izanik -izan ere, euskal hiritarra izateaz gain<br />
Land<strong>eta</strong>k garbi ikusten baitu espainiar hiritarra ere izango dena-, gaztelania ere ikasi<br />
beharko duela . Baina aipatu euskal gizartearen ezberdintasunak kontutan harturik -ez<br />
baitago hemen Espainiako beste lurraldeekiko ezberdintasuna bakarrik jokuan-, haur<br />
baten ama-hizkuntza gaztelania bada irakaskuntza gaztelaniaz jasoko du . Edozein eran,<br />
lehen esandakoaren ildotik, haur horrek jakin beharko du <strong>Euskal</strong> Herriak berea duen<br />
hizkuntza ere baduela -gauza bera defendatuko duten beste jeltzale batzuen artean<br />
Eleizaldek esango lukeen bezala, "el signo más característico de su personalidad"411 - <strong>eta</strong>,<br />
alde horr<strong>eta</strong>tik, <strong>Euskal</strong> Eskolak euskarazko eskolak eman beharko lizkioke ere, jakinik<br />
-<strong>eta</strong> hau behin baino gehiagotan argi azaltzen saiatuko da Land<strong>eta</strong>-, <strong>Euskal</strong> Eskolaren<br />
helbura ez dela izango, inondik inora, ezta gerora begira ere, gaztelania "desterratzea"` .<br />
410 Galdera honek legediarekin zein egitura politikoekin lotura zuzena du <strong>eta</strong>, Land<strong>eta</strong>ren<br />
irizpidea zein den antzeman badaiteke ere, uko egiten dio erantzuteari artikulu hon<strong>eta</strong>n <strong>eta</strong> beste<br />
baterako utziko du, edozein eran, garaiko baldintz<strong>eta</strong>n <strong>Euskal</strong> Eskola eratu zein antolatzearen ezintasuna<br />
azpimarratuko duelarik .<br />
411 ELEIZALDE, L. (1919) : "El problema de la enseñanza . . ." : Op . cit. ; 868 .<br />
412 LANDETA, E : "De Intrucción Pública . Acera de . . ." : Op . cit . Kontutan hartu behar da,<br />
bestalde, euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren beldur agertzen direnak, esate baterako Eusko Ikaskuntzaren III .<br />
biltzarrean parte hartu zuten "nacionalistas radicales"-en helburuak direla <strong>eta</strong> -Land<strong>eta</strong> barne, pentsatu
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskintzaren arazoa Aranaren ondoren 357<br />
Land<strong>eta</strong>k, erretorika ideologikoen gainetik ( ezagutzen ditugun arrazoi ezberdinek<br />
bultzatuta gaztelaniaren kontrako erreakzio sutsuarenak, esate baterako), euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>ren planteamenduen mamia -ez baita alferrik, irakaskuntza arazo<strong>eta</strong>n<br />
aditua izateaz gain, jeltzaleen artean ideologo nagusien<strong>eta</strong>riko bat- ezin hobeki isladatzen<br />
duela esango genuke . Berea dugu, gure ustez, oinarrizko irakaskuntzari buruz egin den<br />
proiekturik zehatzena bertan urte<strong>eta</strong>ko lana <strong>eta</strong> ekarpenak (bereak <strong>eta</strong> beste zenbait<br />
jeltzaleenak ere) isladatuko direlarik, ezagutzen dugun sintesirik borobilena burutuz ;<br />
Eusko Ikaskuntzaren batzorde iraunkorrari aurkeztu proeiktuaz ari gara hain zuzen' 13 .<br />
Zenbait<strong>eta</strong>n nabarmendu ditugun irizpide<strong>eta</strong>n oinarriturik, proiektu honek herriak eskatu<br />
<strong>eta</strong> aberriak duen beharrari erantzun nahi izango dio, Land<strong>eta</strong>k mahai gainean ipiniko<br />
duen eskola ereduak aipatu hezik<strong>eta</strong> nazionalaren funtzezko ezaugarriak izango<br />
dituelarik ; hots, eskola honek zera bilatuko luke :<br />
"se consiga hacer de los escolares no solo un hombre o una mujer<br />
útiles y honrados para sí mismos, sino, también, para la Sociedad; y todos<br />
ellos, hijos atnantes de Dios y de la Patria" 41a<br />
Laburbilduz, Aberria <strong>eta</strong> Jaungoikoa oinarritzat dituen eskola hau, elebitasunaren<br />
alde lerratuko da hizkuntzen gaiari dagokionez, irizpide nagusia ikaslearen amahizkuntza<br />
delarik; hau da, irakaskuntza ikaslearen ama-hizkuntzaz izango da, <strong>eta</strong> bigarren<br />
hizkuntzaren irakaskuntza "no comenzará a darse antes del grado medio del ciclo<br />
escolar" 415 . Curriculumari dagokionez, Land<strong>eta</strong>k proposatu eskola eredu honek garrantzi<br />
berezia emango dio <strong>Euskal</strong> Herriko geografiari, <strong>eta</strong> baita ere Espainiakoari, bien arteko<br />
loturak <strong>Euskal</strong> Herriari buruzko ikuspegi "geografikoa" zein izan daitekeen -nahiz <strong>eta</strong><br />
guztiz esplizitua ez izan- agerian utziko duelarikk . Gauza bera esan daiteke -orain bai<br />
erabat esplizituki- historiaren irakaskuntzari buruz ; hau hiritarraren formazioarekin<br />
erabat loturik dago, <strong>Euskal</strong> Herriko historia Espainiako historia orokorraren barruan<br />
beharko da-, euren ben<strong>eta</strong>zko asmoak zeintzuk diren behin <strong>eta</strong> berriro argitzea eskatuko dietela jeltzaleei,<br />
halako egoera zelebre samarra sortuko delarik . Dena den, interesgarria arlo profesional<strong>eta</strong>n diharduten<br />
duten espainairren jarrera nazionalista zein den ikusteko (ikus "Un comentario interesante respecto al<br />
Congreso de Guernica", in Eusko Ikaskuntzaren Deia, 1920, 16 . zb. ; 43-44 -artikulu honek Revista de<br />
Pedagogia aldizkarian argitaratu erreakzioaren berri emango du, non espainiarzal<strong>eta</strong>suna nabarmentzen<br />
den euskal irakaskuntzaren aldeko planteamenduen kontra) .<br />
413 LANDETA, E . (1922) : "Proyecto de Escuela Primaria Elemental", in Eusko Ikaskuntzaren<br />
Deia, 17 . zk . ; 15-33 . Esan bezala, proiektu hau oso zehatza da <strong>eta</strong> gauza asko <strong>eta</strong> asko hartzen du<br />
kontutan : eskolaren filosofia orokorra, irakatsi beharreko gaiak, metodoak, programak, altzariak,<br />
materialeak, aurrekontuak, eraikuntza, . . . Gure aldetik, beste gainontzekoa gutxietsi gabe (Land<strong>eta</strong>k duen<br />
ikuspegi "higienista" <strong>eta</strong> berritzailea esate baterako), euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren alde ideologikotik<br />
azpimarragarrienak iruditu zaizkigunak hartuko ditugu kontutan .<br />
414 Ibidem ; 19 .<br />
d1' Ibidem, 19 .
358 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkinitza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
irakatsiko litzatekeelarik <strong>Euskal</strong> Herriko nortasuna nabarmentzeko asmoz . Ez dago<br />
hemen, hala pentsatzeko bidea ematen duela ikusteko modurik baldin badago ere -alde<br />
horr<strong>eta</strong>tik, bai Land<strong>eta</strong>ren bai jeltzale gehienen koherentzia ezin da ukatu-, inolako<br />
kontraesanik balizko hezik<strong>eta</strong> nazionalaren inguruan ; jadanik Eusko Ikaskuntzaren<br />
lehenengo biltzarrean Land<strong>eta</strong>k argi utziko du berak <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalaz hitz<br />
egiten duen garaian ez duela Estatuarekiko hausturarik bultzatzen, ezta gutxiagorik ere<br />
("sisteinas de educación Nacionales de la vida del Estadoi 416 , dira bere hitz zehatzak) ;<br />
hezik<strong>eta</strong> nazionala eraikitzeko garaian naziotasuna <strong>eta</strong> Estatuko parte izatea uztartzeak<br />
ez du zertan gatazkarik piztu behar, beti ere naziotasuna arriskuan jartzen ez den neurrian .<br />
Nazioarekiko identifikazioa sustatu behar da ikaslearengan, baina Estatuaren<br />
hiritarra dela jakinik; zentzu horr<strong>eta</strong>n, Estatuarekiko identifikazioa ere bultzatuko da, bi<br />
maila hauen arteko nolabaiteko oreka armonikoa -naziotasuna/hiritartasunaren "uztarria"aurkituko<br />
duelarik Land<strong>eta</strong>k konkretuki, <strong>eta</strong> euskal <strong>nazionalismoa</strong>k orokorrean . Ondorio<br />
politiko "asaldaririk" bilatzen dituen eredu honek euskal nortasunaren sendotzea du<br />
helburu <strong>eta</strong> horr<strong>eta</strong>rako, aipatutakoaz gain, irakatsi behar diren gaien artean euskal<br />
kulturarekin loturikoak ditugu (literatura, abestiak) . Azkenik esan, kristaua -katolikoa,<br />
zehazki- izango den eskola honek garrantzi berezia emango diola moralaren<br />
irakaskuntzari, besteak beste, aberriari zor zaion begirunea piztu <strong>eta</strong> indartzeko . Agian,<br />
oso grafikoa dela iruditzen baizaigu, Land<strong>eta</strong>k aurkeztu proiektu hon<strong>eta</strong>ko eskolak<br />
hartuko lukeen "janzkerak", ikuspegi ideologikotik jeltzaleen planteamenduak oso argi<br />
adieraziko ditu <strong>eta</strong>, nahiko poliki jasoko du orain artean esandakoa ; gela bakoitzaren<br />
aurpegia, besteak beste, honela apaintzea proposatuko da : "Un crucifijo . Un retrato del<br />
Jefe del Estado . Las Arinas de Alava, Guipúzcoa, Navarra y Vizcaya i417 .<br />
Ez genuke atal hau amaitu nahi aldez aurretik oso adierazgarria iruditzen zaigun<br />
zerbaiten inguruan aipamen bat egin gabe . Jeltzaleek buruan duten proiektua -<strong>eta</strong> gauza<br />
bera esan daiteke proietu horr<strong>eta</strong>ra hurbildu nahiean antzematen diren bide ezberdinei<br />
buruz- ez da berez gauzatuko den zerbait, horr<strong>eta</strong>rako oinarri sendoak eraiki behar<br />
direlarik . Badakigu, zentzu horr<strong>eta</strong>n, irakaslego berriaren premia zein den <strong>eta</strong>, besteak<br />
beste, prestakuntzaren aldetik burutu beharrekoa, ez baitago irakaslegorik gabeko<br />
eskolarik, alde horr<strong>eta</strong>tik euskal eskola eraikitzeak erantzun egokiak eskatuko dituelarik .<br />
Aurreko atal batean gai honen inguruan jardudeko b<strong>eta</strong> izan dugu ; oraingo hon<strong>eta</strong>n,<br />
gehiegi luzatu gabe, funtsezkoak diren beste bi gai dira azpimarratu nahi ditugunak . Alde<br />
batetik, euskarari dagokionez, elebiduna izango den eskolak ezinbestean kontutan hartu<br />
behar izango du orain arte desterraturik egon den hizkuntza egokitu beharra . Esan nahi<br />
dugu -ez baita euskararen egokitasun kontua, irakaskuntzarako egokia denentz alegia-,<br />
jeltzaleak ohartzen direla gainditu beharreko oztopoak nolabaiteko erantzuna eskatzen<br />
416 LANDETA, E . (1919) : "Estado actual . . ." : Op . cit . ; 894 .<br />
4<br />
17 LANDETA, E . (1922) : "Proyecto ." : Op . cit. ; 26 .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Aranaren ondoren<br />
duenaz ; hots, esate baterako, Belaustegigoitiak41S , eskolak euskararen alde jokatu<br />
beharreko funtsezko paperaz ari den aldi berean, euskalkien arteko banak<strong>eta</strong>ri aurre<br />
egitea beharrezkotzat joko du . Gaitzesten duen purismoa alde batera utzirik,<br />
ezinbestekotzat joko du -nahiz <strong>eta</strong> zailtasun<strong>eta</strong>z ohartu- euskararen batasuna ; hau guztiz<br />
premiazkoa izanik, bere ustez, euskarak pairatzen duen hil ala biziko arazoa gainditzeko,<br />
irakaskuntzari dagokionez ere guztiz litzateke oinarrizkoa, euskarak ez bailuke<br />
etorkizunik izango galdera bati erantzun ezean : nola irakatsi?, horr<strong>eta</strong>rako zer irakatsi<br />
erabaki behar delarik . <strong>Euskara</strong> <strong>eta</strong> euskaraz -eredu ezberdinen arabera- irakatsi, baina<br />
euskara estandarizatua oinarritzat harturik . Ondorioz eskola elebidunaren proiektua<br />
euskararen batasunaren inguruko nolabaiteko adostasun mailara iritsi ezean ezin dela<br />
atera esan genezake .<br />
Eleizaldek419 ere eskolaren markoa euskararen bizi iraupenerako guztiz<br />
beharrezkotzat jotzen duenean -ez baita soilik ikasle euskaldunaren arazoa kontutan<br />
hartzen dena, euskara berarena baizik- <strong>eta</strong> euskararen erabilpena gizarte moderno batek<br />
dituen beharrei -irakaskuntza arloko beharrei, besteak beste- erantzuteko gizartearen arlo<br />
guzti<strong>eta</strong>ra zabaltzeko premiaz ari denean, euskara egokitu behar dela azpimarratuko du .<br />
Alde horr<strong>eta</strong>tik, <strong>eta</strong> hizkuntza idatziari dagokionez, egokitu behar izate horrek euskalkien<br />
gaiari heltzea eskatuko luke bere ustez . Bera ere, Belaustegigoitiaren antzera, dauden<br />
arazo<strong>eta</strong>z jabetuko da, baina hizkuntza guztiek -dialektoek sortu hizkuntz batasun eza<br />
dela <strong>eta</strong>- estandarizazioaren bidea hartu behar izan dutela iruditzen zaio <strong>eta</strong>, beraz,<br />
euskararekin beste modua joka daitekeenik pentsatzeari tontakeria deritzo ; bere hitzek<br />
ez dute epelkeri<strong>eta</strong>rako b<strong>eta</strong> handirik ematen :<br />
'Pensar que un pueblo pequeño de medio millón de almas, casi<br />
analfabeto, muy poco aficionado a leer, pueda permitirse el lijo de poseer<br />
tres o cuatro dialectos literarios, equivale desde luego a negar toda<br />
posibilidad de culturidad eatzkérica . Esos tres o cuatro dialectos literarios<br />
no servirán niás que para trazar el elocuentísimo epitafio del idioma<br />
común, víctima desdichada de tan nefastos la josi 420 .<br />
Jakina, planteatzen den honek garbi adierazten du zein den gai honen inguruko<br />
egoera, euskal <strong>nazionalismoa</strong>k oraindik arazo honi erantzuna eman ez <strong>eta</strong> eztabaidan<br />
murgildurik aurkitzen den bitartean . Batzuentzat euskararen aberastasuna euskalkien<br />
arteko ezberdintasunen bidez frogatu arren, Eleizalderentzat hizkuntza literarioa da<br />
hizkuntz baten oinarririk sendoena, <strong>eta</strong> batasunaren alde neurririk ez hartzeak euskara<br />
"logogrifo txinatarra" bihurtuko luke, disparate honek gizarte osoan zabaltzea erabat<br />
4 ' BELAUSTEGIGOITIA, F . (1909) : Por la Lengua Nacional . . . : Op . cit . ; 21-22 .<br />
°" ELEIZALDE, L . (1919) : La lucha . . . : Op . cit . ; 16-17 .<br />
`Ibidem, 37 .<br />
359
360 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
eragotziko lukeelarik 421 ; hots, <strong>eta</strong> ondorio gisa, nola eraman euskara eskolara hau adituek<br />
solik dezifratuko duten logogrifo antzeko zerbait bada . Zentzu horr<strong>eta</strong>n,<br />
<strong>Euskal</strong>tzaindiaren sorrera zorioneko gertakaritzat hartua izango da, euskararen<br />
batasunaren alde izan behar duen funtzezko zeregina azpimarratuko duelarik, guri orain<br />
ajola zaigunaren aldetik, hezik<strong>eta</strong>z arduratu izan den zenbait jeltzalek . Eleizaldek <strong>Euskal</strong><br />
Herria bezalako nazio txikiak beste era batean ezin duela jokatu adierazten duen modu<br />
berean 4 2 2 , Belaustegigoitiak ere -irakaskuntza arloko arazoak hain garratzitsuak izanik-<br />
<strong>Euskal</strong>tzaindiak "besoak kurutzaurik ezin utsi dituala"uste izango du, erakunde honek,<br />
ezinbestean, irakaskuntzan hartu beharreko hainbat erabakiren aurrean zeresan handia<br />
izango duelarik . Izan ere, nahiz <strong>eta</strong> euskararen batasuna lurraldeka gauzatu (alde<br />
hon<strong>eta</strong>tik esan ez dela ikuspegi nazionala jeltzaleen artean nagusitzen dena), "bardintasu<br />
osoa ezpada, bardintasun aundi-aundi bat deaŕez eskatzen deutsue euskerazko<br />
Ikastolak 423 ", horr<strong>eta</strong>rako irizpideak <strong>Euskal</strong>tzaindiak eman beharko dituelarik .<br />
Aipatu euskararen estandarizazioaren gaiak (neurri batekoa <strong>eta</strong> ez osoa izan arren)<br />
lotura zuzena du euskal eskolak izan beharko lukeen beste oinarri garrantzitsu batekin .<br />
Hau da, euskal eskolak aurrera egin nahi baldin badu, irakasleak behar izateaz gain,<br />
irakaskuntzarako tresna <strong>eta</strong> ikasgaia izango den euskararen batasuna -halamoduzkoa bada<br />
ere- behar izateaz gain, funtsezkoa den beste zeregin bat ere badu ; hots, testugintzarena .<br />
Testugintza, bai euskarari dagokiona, <strong>eta</strong> baita euskal eskolak izango lukeen curriculum<br />
bereziari dagokiona ere . <strong>Euskal</strong> Herriak irakaskuntza arloan bizi duen egoera gainditu<br />
ezina bihurtuko da, jeltzaleen ustez, irakaskuntzarako beharrezkoak diren testuliburuak<br />
ekoizteari ekiten ez bazaio . "Ilcaspide-idatzien" beharrari erantzuteak euskal eskolak<br />
lituzkeen eduki berriak j asotzeaz gain euskararen erabilpenaren kalitatearen arazoari ere<br />
aurre egitea suposatuko luke, izan ere "eŕdal-euskera" <strong>eta</strong> "euskal-eŕdera" sortzeko<br />
arriskua -ikuspegi puristatik bada ere- antzematen baitute batzuek"' . Dagoenarekin<br />
halanola aurrera egin behar dela <strong>eta</strong>, nahiko zaharrak diren testuak erabiltzearen alde<br />
agertuko direnak falta ez badira ere4 2 5 , Aritmetika, Geografia, Historia, <strong>eta</strong>b . irakasteko<br />
421 Ibidem; 38 .<br />
472 Kroazia <strong>eta</strong> hemengo Akademiak egindakoa -irakaskuntzari dagokionez, berebiziko garrantzia<br />
azpimarratuz- hartuko ditu eredutzat, Irlandako "Liga Galéica" delakoa ere interesgarritzat jotzen duen<br />
aldi berean -hemen ere hizkuntzaren irakaskuntzak leku nabarmena izango du- . Ibidem ; 40-42 .<br />
'-' BELASUTEGIGOITIA, F. (1922) : "Euskerazko Eskolak" : Op . cit . ; 30 .<br />
424 GURIDI, L . (1922) : "Euskera-aldez . Eŕdal-euskera ta euskal-eŕdera moŕdoloa bata, bestea<br />
moŕdolagoa", in <strong>Euskal</strong>-Esnalea, 220 . zk. ; 61-64.<br />
425 Astigarragaren Diccionario manual vascongado y castellano, Iturriagaren Arte edota<br />
Egurenen Diccionario manual ó primera parte del método práctico, Método práctico para enseñar el<br />
castellano <strong>eta</strong> Guía manual de la lengua, esate baterako (ARANA, J .I . (1922) : "La enseñanza del<br />
euskera", in <strong>Euskal</strong>-Esnalea, 221 . zk . ; 95-100) .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Aranaren ondoren 361<br />
ezinbestekotzat joko da testuak sortzea, <strong>Euskal</strong>-Esnalea bezalako elkartea -berak hala uste<br />
ez badu ere- horr<strong>eta</strong>z arduratuta esate baterako 426, edota euskal erakundeek sarituko<br />
lituzketen lehiaketen bidez` . Dena den, Bealustegigoitiak 42s adieraziko duen legez,<br />
hemen bat da erantzun beharreko galdera : nola sortu eskola berna irakaskuntzarako<br />
oinarrizko testurik ez badago -izan ere, alde horr<strong>eta</strong>tik dagoen hutsunea euskarak duen<br />
arazorik lamen<strong>eta</strong>rikoa baita- . Eleizaldek ere eskola arloko garaipena testugintza arloan<br />
jaso beharreko erronkan kokatuko du, besteak beste, euskal kulturaren esparruan<br />
diharduten dutenen erantzunkizuna erabatekoa izango delarik :<br />
"La labor preliminar de hoy par ganar la escuela primaria consiste<br />
en la preparación de textos, en la adapatación de métodos, en la<br />
formación de maestros . Hoy por hoy tiene infinitamente más importancia<br />
la composición de un silabario que la de un poema heróico . Nos interesa,<br />
hoy por hoy, muchísimo más la posesión de un buen texto elemental de<br />
Aritmética euzkérica que la de una M<strong>eta</strong>física . Debemos, hoy por hoy,<br />
preparar con mayor cuidado la edición de un tratado de cosas, en lengua<br />
vasca, para los niños, que la publicación de zina Enciclopedia. Porque<br />
todos esos libros elementales - . . .- son de necesidad urgente, urgentísinna ;<br />
y esos otros libros superiores —— izo lo son tanto<br />
Lehentasuna zein zereginak duen garbi antzemango du Eleizaldek ; goi mailako<br />
kultur garapena ustela suertatuko baita, bere ustez, gizartean hedaturiko kultur<br />
garapenean oinarritzen ez bada ; hots, kultur arloko eliteek badute izan funtsezko<br />
betebeharra euskal kulturaren loratzean, baina egun bateko loraldia litzateke hori euskal<br />
gizarteak kultur-ureztatzerik ezagutuko ez balu, horr<strong>eta</strong>rako eskola baratza ezin hobea<br />
izango dugularik . Beraz, oinarrizko gaien inguruko testugintzak goi mailako kultur arloko<br />
testugintzak baino garrantzi handiagoa izango luke Eleizalderentzat . Ojarbidek430 ere,<br />
euskal eskola zer izan behar duen galderari erantzuteko premia ikusten duenean, lehenego<br />
lana gabeziak zehaztea dela usteko du ; hau da, eskuartean ze gai ditugun jakin behar da,<br />
proiekta daitekeen eraikuntza zein den antzemateko, <strong>eta</strong> gairik izan ezean sortzeari heldu<br />
beharko zaio . Bere erantzuna ezin daiteke gordinagoa izan : den<strong>eta</strong>rik falta da euskal<br />
eskola sortzeko, dena dago egiteke . Eta hau da lehenengo lana, bere ustez, beste edozer<br />
° '-6 O . de A . (1917) : "De pedagogía primaria . Textos cuskéricos", in <strong>Euskal</strong>-Esnalea, 151 . zk . ;<br />
82 (<strong>Euskal</strong>-Esnaleak zeregin hau berari ez dagokiola uste du, irakaskuntzarako liburuak idatzi edota<br />
argitaratzen dituztenei -irakasleei ere- baizik) .<br />
`-' DUNIXI : (1918) : "La escuela . . ." : Op . cit .<br />
4228 BELAUSTEGIGOITIA, F . (1909) : Por la Lengua Nacional . . . : Op . cit . ; 17-18 .<br />
429<br />
ELEIZALDE, L . (1919) : La lucha . . . : Op . cit. ; 35-36 .<br />
° '0 OJARBIDE, J .M . (1917) : "Nuestos problemas . . ." : Op . cit .
362 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
egiten hasi baino lehen ; beraz, besteak beste (dirua, irakasleak, . . .), testuliburuak sortu<br />
behar dira ezin baita ezer asko esan, asmoak zuzenak izan arren, irakaskuntzarako<br />
testulibururik izango ez duen eskolari buruz .<br />
Urabayenek431 , bere aldetik, garbi antzemango du, nahiz propio euskal eskolarako<br />
irakasle ongi prestatuak izan -<strong>eta</strong> badakigu hau dela berak duen kezkarik<br />
nagusien<strong>eta</strong>rikoa-, irakasle horren iharduera ankamotz geratuko dela oinarrizko tresna<br />
-nahiz <strong>eta</strong> bakarra ez izan- ez baldin badu eskuartean : liburuak, ikaslearentzat zein<br />
irakaslearentzat funtsezkoak diren oinarrizko liburuak. Ildo beretik, <strong>eta</strong> dagoeneko esan<br />
beharrik ez dago zein izan den erakunde honengan <strong>hezkuntza</strong> arloan funtsezkoak diren<br />
zenbait jeltzaleren eragina, Eusko Ikaskuntzak bere lehenengo batzarrean hartuko dituen<br />
erabakien hartean testugintzarekin zuzenean lorturikoa dugu azpimagarrien<strong>eta</strong>koa, <strong>eta</strong><br />
<strong>Euskal</strong> Herriak -jakinik zein den eman nahi zaion norabidea (euskara, curriculum berezia,<br />
<strong>eta</strong>b.)- irakaskuntza arloan behar dituen testuliburuen premia larriari erantzuteko honako<br />
bidea proposatuko du : "Euzkel-ikaste idatziak yardesteko biderik onena, Batzaf-Zati<br />
aunen aburuz [irakaskuntzaz arduratuko den Eusko Ikaskuntzaren sailaren aburuz, hain<br />
zuzen ere], yostaldiak egitea litzake, baldintza nasayez, idazkarien zal<strong>eta</strong>suna aizkatzeko,<br />
yostaldi oy<strong>eta</strong>n auŕkezktu litzaketen idatzi zuhufenak, edozein el<strong>eta</strong>n egidan-at ' en,<br />
sarizturik i43 ' . Irizpide honi jarraituz euskal erakundeek sari zein diru laguntzen bidez<br />
ahalegin batzuk burutuko badituzte ere -bereziki Bizkaiko Diputazioak auzo eskolen<br />
beharrei erantzuteko asmoz 433 - egindako lana nahiko motza geratuko da,<br />
Belaustegigoitiaren ustez, <strong>eta</strong> "aile-ikastola apal baterako beaŕ diran liburuak asko<br />
ezdirala edonok daki' 434 , alde horr<strong>eta</strong>tik -<strong>Euskal</strong>tzaindiaren erantzunkizuna, esparru<br />
hon<strong>eta</strong>n euskararen batasunari dagokionez, azpimarratzen duen neurri berean- guk aztertu<br />
dugun garaian oraindik erantzun egokia ezagutuko ez duten testugintza arloko premiak<br />
nabarmenduko ditu .<br />
431 URABAYEN, L . (1919) : "El Maestro . . ." : Op . cit. ; 918 .<br />
432 EUSKO IKASKUNTZA (1919) : "Erabakiak" : Op. cit . ; 945 (19 . erabakia) .<br />
433 Ikus ARBIEN, G . (1987): Op . cit . ; 172-173 .<br />
434 BELAUSTEGIGOITIA, F . (1922) : "Euskerazko . . ." : Op . cit . ; 116 . Emaitza pobre hauek -guri<br />
bereziki testugintzaren beharra azpimarratzea interesatzen bazaigu ere-, zerikusi zuzena dute, Bizkaian<br />
kokaturik, "Liga Monárquica" delakoaren arrakastak sorturiko arazo poitikoekin, <strong>eta</strong> baita ere irakasle<br />
"nazionalak" euskal liburuen aurkako kanpaina piztu izanarekin (Ikus ESTORNES, I, (1983) : La<br />
Sociedad de Estudios Vascos. Aportación de Eusko Ikaskuntza a la cultura vasca (1918-1936) .<br />
Donostia: Eusko Ikaskuntza ; 199) . Eskola arloko euskal testuliburuei buruzko historia -1937 . urte artejasoko<br />
duen artikulu honek ere esparru hon<strong>eta</strong>n izandako gora-beheren berri izateko aukera emango digu :<br />
DAVILA, P . (1996) : "Los libros escolares en euskera", in ESCOLANO, A . (ar,- .) : Historia ilustrada del<br />
libro escolar en España. Madrid : Fundación G . Sanchez Ruiperez (argitaratzear) .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Aranaren ondoren<br />
6 .4 .4 .- Autonomia Estatutua irtenbide politiko gisa<br />
<strong>Euskal</strong> Eskolaren kaia helburu duen ontzi honek bete beharreko zenbait baldintza<br />
argiturik egon arren, asmoen itsasoan aurrera jo ezinik gera daitekeela ikusiko du euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>k, baldin <strong>eta</strong> bidai hori babestu <strong>eta</strong> posible egingo duen iparrorratz<br />
politikorik eskuratzen ez bada . Aipatu oinarriak (irakaslegoa, testugintza, euskararen<br />
batasuna -neurri batekoa bederen-, <strong>eta</strong>b .)abiatzeko funtsezkoak izanik, hankamotz<br />
geratuko dira neurri batean, abiatzeak berez ez baitu helmugara iristea ziurtatzen, <strong>eta</strong><br />
ibilbide osoa egiteak -oinarri horiek sendotzeaz gain- arrezifeak zein ekaitzak ekiditu ahal<br />
izateko, <strong>hezkuntza</strong>-itsasoko ur gainean noraezean ez ibiltzeko, lege nabigazio-karta<br />
ezinbestekoa egiten baitu . Hau da, m<strong>eta</strong>forak alde batera utzi <strong>eta</strong> arestian esandakoa<br />
gogora ekarriz, euskal <strong>nazionalismoa</strong> -nahiz <strong>eta</strong> eraiki nahi denaren aurreneko ladriluak<br />
ipintzea garrantzitsua izan- planteaturiko bide ezberdinen mugaz oharturik dagoela<br />
esango genuke . <strong>Euskal</strong> eskolak sor daitezke, baino horrek ez du -hor baitaude beste<br />
eskolak- <strong>Euskal</strong> Herriko eskolaren lurraldea erabat -ezta gutxiagorik ere- aldatuko denik<br />
ziurtatuko ; aldak<strong>eta</strong>k bultza daitezke, bai eskola pribatuan bai eskola publikoan, baina<br />
nabarmenak izan daitezkeenik amets hutsa litzateke, alde batetik, eskola pribatuen<br />
borondatearen esku uztea -errealitateak <strong>eta</strong> jeltzaleek garbi asko adierazten duten<br />
moduan-, ben<strong>eta</strong>n bilatzen diren aldak<strong>eta</strong>k burutzeko behartuak ez diren bitartean, inozo<br />
izatea litzatekelako <strong>eta</strong>, bestetik, Estatuaren itzalak eskola publikoaren norabide aldak<strong>eta</strong><br />
eragotziko lukeelako ; euskal erakundeen esku dauden <strong>eta</strong> egon daitezkeen eskolek<br />
hartuko luketen bidea ere gorabehera politikoen menpe egongo litzateke, <strong>eta</strong> <strong>Euskal</strong><br />
Eskolaren proiektuak muga horiei aurre egitea eskatuko luke . Eta bat da -hala ikusten<br />
dute irakaskuntzaz arduratzen diren jeltzale garrantzitsuenak- eskolaren esparruan -bere<br />
osotasunean harturik (eskola mota ezberdinak, erakunde publikoak, <strong>Euskal</strong> Herriko<br />
lurraldeak, . . .)- mugak gaindi ditzakeen arma : legea ; hain zuzen ere, Autonomia<br />
Estatutuan gorpuztuko litzatekeena .<br />
Dagoeneko aurreko atal batean aurreratu dugu garai hon<strong>eta</strong>n bilakaera<br />
interesgarriaren aurrean aurkituko garela ; lehen, irakaskuntza arloko arazoei konponbidea<br />
bilatu nahiean irakaskuntzaren deszentralizazioa edota autonomia bazen ere<br />
beharrezkotzat jotzen zena -ez dugu berriro honekin bat ez datonen Aranaren tesia<br />
errepikatuko-, orain, <strong>eta</strong> hemendik aurrera, horr<strong>eta</strong>z hitz egingo da baina, hori burutu ahal<br />
izateko, orokorragoa den Autonomia Estatutuaren aldeko apostu politikoaren<br />
testuinguruan . Egia da, euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren baitan independentziaren aldeko grina<br />
itzali ez dena, <strong>eta</strong> itzaliko ez dela, baina hori bezain egi borobila da, gure aburuz,<br />
Estatutuaren aldeko janera nagusia dela esatea ; <strong>eta</strong> hau ikuspegi ideologiko-politiko<br />
orokorretik nabarmena izaki, are gehiago irakaskuntzaren inguruan murgiltzen bagara :<br />
ez dugu dokumentu bakar bat aurkitu -ezta independentziaren aldeko jarrera tinkoa<br />
mantentzen duten prentsa-iturrien aldetik ere- esplizituki eskolaren gaia <strong>eta</strong><br />
independentziarena uztartzen dituenik . Aldiz, euskal eskola zer izan <strong>eta</strong> nola burutu<br />
beharko litzatekeen adierazteaz arduratuko diren jeltzaleak argi <strong>eta</strong> garbi lerratuko dira,<br />
ikuspegi politikotik, Autonomia Estatutuaren alde .<br />
363
364 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
Zalantzarik gabe independentzia/autonomia bikotearen tentsioa errealitate uka<br />
ezina da euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren munduan, baina nabarmena da ere ideologo nagusiei<br />
zein alderdi jeltzaleari dagokienez -zatik<strong>eta</strong> eman arte ; edoezin eran horren ondorio<br />
litzatekeena ere-, Estatutuarekin ez apurtzeko hautu ideologikoa egin dena ; Land<strong>eta</strong><br />
bezalako pertsonai garrantzitsuak -garrantzitsua, esan bezala, bai ikuspegi ideologikotik<br />
bai <strong>hezkuntza</strong>ren alorretik- adierazten duen bezala euskal <strong>nazionalismoa</strong>, aberri<br />
"errealari" helduz <strong>eta</strong> "fantasiazko" aberria alboratuz, "se ha convencido de que los<br />
idealismos de artificio no pueden incorporarse a la realidad, la izaturaleza los hace<br />
efinaeros y solo producen en la historia tremendos desconciertos " 435 . Land<strong>eta</strong>ren ustez<br />
alderdi jeltzaleak <strong>Euskal</strong> Herriak dituen arazoentzako irtenbideak bilatu behar ditu, <strong>eta</strong><br />
horrek politika egitea, <strong>eta</strong> gehiegizko abertzal<strong>eta</strong>sunak ez itsutzea eskatzen du ; zentzu<br />
horr<strong>eta</strong>n, modu errealista bat<strong>eta</strong>n eragitea litzateke bere zeregina, legeen aldak<strong>eta</strong>k behar<br />
den unean <strong>eta</strong> eran bultzatuz zein unean uneko egoera historiko<strong>eta</strong>ra egokituz . Eta<br />
filosofia pragmatiko honek bultzaturik, berarentzat antzuak diren <strong>eta</strong> eragozpen<br />
politikoak sortzen dituzten eztabaida ideologikoak alboratuz, alderdi jeltzaleak -gogo<br />
betez <strong>eta</strong> inolako konplexurik gabe- egin beharrekoa hau litzateke :<br />
"penetre con paso firme en las funciones directoras de la<br />
gobernación del Estado, unido sí, pero jamás confundido con ninguno,<br />
absolutamente con ninguno de los demás cuerpos representativos de ese<br />
Estado. Dibujando, haciendo destacar por su propio esfuerzo e<br />
implantando su personalidad vasca viviente que radica en su derecho, en<br />
su historia, en su raza, en su lengua y en su soberana voluntad,<br />
puntualizando sus aspiraciones políticas nacionales que reclaman hoy su<br />
plaza de estado positivo en derecho, en el cuerpo vivo del Estado<br />
español" 436 .<br />
Estatua zertan arriskuan jarri gabe, dio Land<strong>eta</strong>k, alderki jeltzaleak euskal<br />
aberriaren nortasun politikoa aitortzea lor dezake, <strong>Euskal</strong> Herriak berak aukeratu legeen<br />
bidez bizi ahal izateko . Interesgarria izan daiteke, alde horr<strong>eta</strong>tik (gure gaiari dagokionez<br />
bereziki), Land<strong>eta</strong>k egin konparak<strong>eta</strong>, euskal <strong>nazionalismoa</strong>k egin beharrekoaz ari<br />
denean : oinarrizko euskal eskolak edozein naziotako oinarrizko eskola bezalakoxea izan<br />
behar duen neurri berean -noski, eskola bakoitza bere testuinguruak dituen ezaugarri<strong>eta</strong>ra<br />
egokitu beharrean dago-, euskal <strong>nazionalismoa</strong>k edozein naziotako <strong>nazionalismoa</strong>ren<br />
antzera jokatu behar du . Hots, Aranaren ekarpena gutxietsi gabe, azpimarratu nahi izango<br />
;3 ' LANDETA, E . (1918) : "El bizkaitarrismo", in Hernies, 13 . zk . ; 3 . Ugariak dira Land<strong>eta</strong>k<br />
Herines aldizkarian argitaraturiko artikuluak, non aipatu ikuspegi ideologikoari gogor heltzen dion,<br />
euskal autonomia <strong>eta</strong> Espainiako batasuna bere gogoeten ardatz nagusiak izanik . Ikus : "El problema<br />
-Bizkaitarra 1917, 5 . zk ., 326-331 ; "Al margen del problema nacionalista vasco", 1918, 19 . zk ., 12-15 ;<br />
"Los políticos españoles ante el problema de la Autonomía Vasca", 1919, 33 . zk., 21-25 ; "El<br />
bizkaitarrismo frente a las realidades del momento actual", 1919 ; 55 . zk ., 13-16 .<br />
''' LANDETA, E . (1918) : "El nacionalismo vasco y la realidad", in Hernies, 20 . zk . ; 32 .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Ara» aren ondoren<br />
du, euskal <strong>nazionalismoa</strong> ez dela "maisuaren" dotrina, -tokian tokiko nazionalismoek<br />
egiten duten bezala- euskal naziotasunaren baieztapena baizik . Eta honek esan nahi du,<br />
bere iritziz, euskaldunek beraien nazioarekiko atxikimendua sentitu behar dutela,<br />
maitasunezkoa <strong>eta</strong> eraginkorra izan behar duen atxikimendua . Independentziaz hitz egitea<br />
antzu suertatzen da ben<strong>eta</strong>n naziorik ez badago, bizirik dagoen naziorik ez badago,<br />
horr<strong>eta</strong>rako kontzientzia nazionala piztea aurrebaldintza delarik ; hori, Land<strong>eta</strong>ren ustez,<br />
oraindik <strong>Euskal</strong> Herrian gertatzen ez den zerbait da . Horra hor -eztabaida politiko antzuak<br />
alboratuz- euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren ben<strong>eta</strong>ko erronka, ezinbestean -errealitatearen<br />
"agindu<strong>eta</strong>ra" jarrriz- kontzientzia nazionala piztea ahalbideratuko luketen bide politiko<br />
pragmatikoak hartu beharko lituzkeelarik : hots, autonomia : Estatuaren barruan <strong>Euskal</strong><br />
Herriaren bizitza politikoa, administratiboa, soziala <strong>eta</strong> ekonomikoa aldatuz joan daiteke<br />
autonomiaren bidez, horrela kontzientzia nazionala berrindartuz . Eta gure gaiari zuzenean<br />
helduz, interesgarria deritzogu Land<strong>eta</strong>k indarrez nabarmendutako argudioari heltzeari :<br />
euskal <strong>nazionalismoa</strong>k helburu garbia izan behar du, hau da, euskal kontzientzia<br />
berreraikitzea, horr<strong>eta</strong>rako -beste bide batzuen artean-, eskola funtsezkoen<strong>eta</strong>rikoa izango<br />
delarik ; hala, industriagintzari, merkataritzari, nekazaritzari, <strong>eta</strong>b ., erantzun politiko<br />
egokiak eman behar zaien legez euskal kontzientzia berreraikitzea helburu izango lukeen<br />
eskolaren beharrari ere erantzun politiko zuzena, egokia, eman behar zaio, horr<strong>eta</strong>rako<br />
autonomiak eskainiko duelarik irtenbide eraginkorrena''' .<br />
Ukaezina, autonomiaren gaian -iraskuntza arloan duen eragina kontutan harturik<br />
ere-, euskal <strong>nazionalismoa</strong>k Kataluniarekiko duen "zorra" . Baina zehaztu dezagun<br />
aurrenik abiapuntua . <strong>Euskara</strong>, euskal ikasleak <strong>eta</strong> oro har <strong>Euskal</strong> Herriko kultura zanpatu<br />
dituen eskolak badu oinarri politikoa euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren ustez : foruen galerak<br />
askatasun nazionalaren amaiera ekarri zuen, <strong>eta</strong> honekin hain kaltegarria den <strong>eta</strong> izan den<br />
irakaskuntza . Egoera hau irauli nahi izateak, oinarrizko arazoa politikoa den neurrian,<br />
erantzun politikoak eskatuko ditu ezinbestean ; alde horr<strong>eta</strong>tik -diskurtso ideologikoan<br />
eutsi arren, foruen berreskuratzearen aldeko ikuspegia gaindituz-, <strong>eta</strong> kataluniarrek egiten<br />
dutenaren antzera, "la instauracióti de la autonomía en Euzkadii 438 litzateke aipatu<br />
arazoari aurre egiteko irtenbidea . Kataluniako eredua behin <strong>eta</strong> berriro izango da<br />
azpimarratua, zentzu horr<strong>eta</strong>n -<strong>eta</strong> hau oso adierazgarria dela uste dugu (ez baita<br />
"edozein", jakinda bestalde nork zuzentzen duen bere norabidea ; Kizkitzak, alegia)-<br />
Euzkadi nabarmenki lerratuko delarik politika modu "eraginkorrean" egitearen alde .<br />
<strong>Euskara</strong>ri dagokionez, esate baterako, baldin <strong>eta</strong> "euzkadiano" guztien hizkuntza ofiziala<br />
izatea nahi bada, kataluniarrek erakutsiko digutenez botere publikoan eragin beharko da,<br />
besteak beste, euskararen irakasuntza eskola publiko<strong>eta</strong>n derrigorrezkoa izan dadin ; hau<br />
`'' LANDETA, E . (<strong>1923</strong>) : Los errores del nacionalismo . . . : Op . cit . ; 15-26-<br />
43S<br />
"¡Como los catalanes!", in Enzkadi, 1919/VIII/2 .<br />
365
366 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
da, eskubideak ofizialki aitortu <strong>eta</strong> aldarrikatzea litzateke helburu nagusia" . Horrek ez<br />
du kentzen, esate baterako Land<strong>eta</strong>k dioen moduan, Estatuarekin ulertzeko modurik izan<br />
ezean, euskal erakundeek, hain zuzen ere legeak berak dituen zirrikitu<strong>eta</strong>z baliatuz, ahal<br />
dutena egitea ; izan ere "tomo toda entidad ó tomo todo particular i440 erabil ditzakeen<br />
eskubideak aitortzen baitizkiete Konstituzioak . Dena den, badago hemen eman beharreko<br />
saltoa, batak bestea ukatzen ez badu ere : pragmatismoak legeak uzten duen edozein<br />
aukera erabiltzea eskatu arren, egia da <strong>Euskal</strong> Herria bere osotasunean kontutan hartuko<br />
duen aldak<strong>eta</strong> bultzatu behar dela lege aldetik . Hau da, euskal erakundeek eragiteko<br />
modurik balute -<strong>eta</strong> badute jeltzale askoren ustez- aurrera jotzea litzateke egokiena, baina<br />
aldi berean, ez da begien bistatik galdu behar irakaskuntza arloko arazo orokorrak<br />
irtenbide orokorra eskatzen duela, <strong>eta</strong> hau, ezinbestean, Estatuaren aldetik lortu beharreko<br />
zerbait izango da :<br />
"la autonomia de la enseñanza, con atribuciones plenas radicantes<br />
en ellas para :<br />
Nombramiento y separación de maestros .<br />
Establecimiento de planes de estudios, métodos de enseñanza, etc"` .<br />
Jeltzaleek (abiatzeko premia ikusten baitute -"sin esperar a que nos crezcan más<br />
las piernas"-) Bizkaiko diputazioa irakaskuntza elebidunaren alde agertzea lortuko dute<br />
<strong>eta</strong> posibilismoaren ibilbidean erdugarritzat hartu izango du euskal <strong>nazionalismoa</strong>k euskal<br />
erakundearen jarrera"-' . Baina halako pausoek duten alderik interesgarriena, unean uneko<br />
lor daitekeena gutxietsi gabe, euskal erakundeek -<strong>eta</strong> hauen barruan jeltzaleek- piztu<br />
dezaketen giroa litzateke; hots, autonomiaren aldeko giro aproposa . Nahiz <strong>eta</strong> indarrean<br />
dagoen legearen barruan zain egon gabe ahal den moduan aurrera jo behar izan, lege<br />
arloko garaipena ezinbestekotzat joko da euskal <strong>nazionalismoa</strong>n, bitartean euskal<br />
naziotasunari eusteari ekin behar bazaio ere eskolaren esparruan eskuartean egon<br />
daitezkeen tresna guztiak erabiliz 443 . Izan ere, nahiz jeltzaleak kontrolaturiko erakundeak<br />
izan gai ahal dutena burutzeko, bestalde, gobernu espainiarrak, esate baterako, euskararen<br />
kontrako erabakiak har ditzakeela ikusi besterik ez dago, lege aldetik horr<strong>eta</strong>rako duen<br />
babes osoa azalduz ; pentsatu behar da gainera erasoak ez direla Estatuaren eskutik .<br />
bakarrik iristsiko, <strong>eta</strong> honek, bestek beste, espainieraren "Academia"-k, irakaskuntzan<br />
4'9 GAZTAÑAGA, J . (1916) : "Por la lengua nacional . Imitemos á Cataluña", in Euzkadi.<br />
1916/1/5 . "Creo autonomisla" -ren defentsan sarri begiratzen dute jeltzaleek Kataluñara <strong>eta</strong> dagoeneko<br />
bat baino gehiago dira gai honen inguruan aipatu ditugun artikuluak ; hona hemen beste bat ("El catalán<br />
en las Escuelas barcelonesas", in Euzkadi, 1918/VIII/20) .<br />
44° LANDETA, E . (1918) : "Las Escueals primarias en Bizkaya", 1918/V/18 .<br />
441 X (1918) : "De la enseñanza primaria", in Euzkadi, 1918/V/19 .<br />
442 X (1918) : "Las escuelas y el Euzkera. Ahora mismo", in Euzkadi, 1918/V/21 .<br />
44 ' DUNIXI (1918) : "La escuela y el euzkera . . . ." : Op . cit .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskintzaren arazoa Aranareni ondoren 367<br />
hizkuntza honen erabilpenaren inguruan duen beldurra dela <strong>eta</strong>, gaztelaniaren<br />
"ahuleziaz" kezkaturik luzaturiko eskaerak bideratzea "besterik" ez luke egingo -zubi lan<br />
444 .<br />
antzeko zerbait-, jeltzaleei bere haserrea plazaratzea besterik geratzen ez zaielarik<br />
Aipatu bezalako adibideak ugariak dira, <strong>eta</strong> argi <strong>eta</strong> garbi erakutsiko dute<br />
posibilismoaren ildotik buruturiko eginahalek bere muga dutena . Horra hor, esate<br />
baterako, Bizkaiko diputazioko "Junta de Instrucción Pública" delakoak -<strong>eta</strong> gogoratu<br />
hemen lurralde hon<strong>eta</strong>ko irakaskuntzaren arloan eragiteko asmoz zein izan den jeltzaleen<br />
partehartzea- sortuko dituen mesfidantzak, batzorde horrek bere helburu onuragarrien<br />
aldeko jarrera defentsiboa azaldu behar izango duelarik, inolako helburu politiko<br />
ezkuturik ez duela aitortzearekin batera`` . Irakaskuntza elebidunari "grave y solapado<br />
ataque á la integridad de la Patria" bultzatzeko xede ezkutua antzemango dioten indar<br />
nazionalista espainiarrak ez dira faltako ; gaztelaniaren defentsa arazo politiko larri<br />
bihurtuko da Espainia Estatu espainiarreko hiritar guztien nazio bakartzat hartzen<br />
dutenentzat, argudioa -aberriaren batasun sakratuaren izenean- argia baino argiagoa<br />
izango delarik : hizkuntzen arteko ezberdinatasunak hiritarrak bereizten ditu, <strong>eta</strong><br />
bereizk<strong>eta</strong> horrek banak<strong>eta</strong> dakar ; beraz, gaztelania ez den edozein hizkuntza<br />
irakaskuntza arlora eramateko ahaleginak "separatistatzat" jo behar dira` .<br />
Horra hor ere, beste adibide bat aipatzearren, euskal erakundeek euskararen<br />
irakaskuntzaren aldeko neumak hartzen dituztenean sortu erreakzioak : euskara ez dela<br />
kultur hizkuntza, euskara ikasteak -zailtasuna dela <strong>eta</strong>- ikasleengan kalteak sortzen<br />
dituela , euskara ikastea alferrikakoa dela, finean -jeltzaleek salatuko dutenaren araberabalizko<br />
"banderías politicas" <strong>eta</strong> helburu ustelak antzemango direlarik447 . Azkenik,<br />
gauza jakina da ere -hau ere jeltzaleek behin <strong>eta</strong> berriz salatutako portaera- Estatu<br />
espainiarra <strong>eta</strong> euskal erakundeen arteko hitzarmenek -irakasleen izandapenaren auziaren<br />
inguruan,esate baterako- ez dutela emaitza onik ezagutuko, Estatuak bere hitza betetzen<br />
ez baitu, ondorioz, jeltzaleek aitortzen dutenez, <strong>Euskal</strong> Herriari Estatuaren burlak jasotzea<br />
"a "En defensa del euskera . La protesta de los ayuntamientos", in Euzkadi, 1916/11/26 .<br />
` "Junta de Instrucción Pública de la Diputación de Bizkaya", in Euzkadŕ, 1918NIII/31 .<br />
"' "Más que ridículo . "EI idioma y las regiones" . Propósitos separatistas", in Euzkadi,<br />
1918NIII/27 (artikulu hon<strong>eta</strong>n, irakaskuntza elebidunaren alde zenbait lurrald<strong>eta</strong>n hartutako erabakikak<br />
direla <strong>eta</strong> gaztelaniaren alde gogor jardungo den -'frecuentes explosiones de vascofobia en que . . .traduce<br />
su sentido de patriotismoa español" abiapuntutzat harturik- ABC egunkariaren kontrako adierazpenak<br />
biltzen dira) . Ojarbidek ere irakaskuntza elebidunaren kontrako adierazpenak jasoko ditu, hauek duten<br />
sakoneko arrazoia honako hau delarik : "deshacer lo andado en la formación de la lengua nacional" ;<br />
hona hor koska (OJARBIDE. J .M . (1918) : "De idioma vasco . El euzkera en la enseñanza", in Euzkadi,<br />
1918/N/23) .<br />
" "Apertura de las clases de euzkera", in Euzkadi, 1918/X/2 .
368 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
besterik geratzen ez zaiolarik` . Testuinguru hon<strong>eta</strong>n, <strong>eta</strong> ezintasuna nabarmentzen duten<br />
eraso ugarien kontra, esan bezala, euskal <strong>nazionalismoa</strong>k -bere aurpegi "zintzoa"<br />
erakusten saiatuko den aldi berean- irtenbide bat besterik ez dezake izan : Estatuak<br />
irakaskuntzari dagokion guztia euskal erakundeen esku uztea, horr<strong>eta</strong>rako marko legala<br />
aldatu beharko delarik r49<br />
Eleizalde bezala itxaropentsu agertzen ez diren jeltzaleak falta ez izan arren<br />
(Elezialdek ez du uste Estatuak oinarrizko irkaskuntzaren kontrolari jaregingo dionik <strong>eta</strong><br />
irtenbiderik egingarriena, bide bakarra, Estatuari jaramonik egin gabe, "cortar el nudo"<br />
<strong>eta</strong> aurrera egitea dela pentsatuko du`), Land<strong>eta</strong> bezalakoek -nahiz <strong>eta</strong>, ondo dakigunez,<br />
zain egon gabe aurrera egiteko ahalegin guztiak burutzearen alde agertu-, beste herri<br />
askotan gertatzen den moduan, irakaskuntzaren autonomian antzemango dute arlo<br />
hon<strong>eta</strong>n <strong>Euskal</strong> Herriak bizi dituen arazoak konpontzeko bidea ri ' ; horra hor, adibide gisa,<br />
irakaslegoaren arazoari irtenbideak bilatzeko unean, Urabayenek adierazitakoa : "A ello<br />
podría llegarse si las Diputaciones del Pais Vasco, mancomunadamente, consiguieran<br />
la autonomía de la enseñanza"r52 ; dena den, errealitateak asko irakasten baitu, beti ere<br />
<strong>Euskal</strong> Herri osoak bere autonomiaren aldeko borrokaren funtsezko garrantzia<br />
azpimarratuko duelarik, udalen zein diputazioen nolabaiteko gaitasunaz baliatzeko<br />
premia nabarmenduko du, diputazioek "Mancomunidad de Cataluña" delakoan eredu ezin<br />
hobea -Katalunia berriro- aurki dezaketelarik` (kataluniarrek 1914ean lortu zuten<br />
Estatuak aipatu mankomunitatearen oinarriak onar zitzan, zeinak, beste batzuen artean<br />
-administrazio zerbitzuak, zerbitzu teknikoak, <strong>eta</strong>b .-, lau probintzi<strong>eta</strong>ko irakaskuntza<br />
arloko zerbitzuak batuko zituen 454)<br />
440 DUNIXI (1918) : "De vida ó muerte" : Op . cit .<br />
449 Zentzu horr<strong>eta</strong>n, euskal erakundeek burutu beharreko gestioen premia azpimarratuko da behin<br />
<strong>eta</strong> berriro egunkari jeltzale ezberdin<strong>eta</strong>n (hona hemen zenbait gairen inguruan jardun garenean aipatu<br />
ditugun bi adibide : USECHI, F . (1918) : "La enseñanza en el Pais , in Euzkadi : "La cuestión de la<br />
enseñanza en Nabarra", in Napartarra) .<br />
45° ELEIZALDE, L . (1919) : "El problema de la enseñanza . . ." : Op . cit . ; 871 .<br />
451 LANDETA, E . (1919) : "Estado actual . . ." : Op . cit. ; 888 . Lehen esan dugu, helburu hori<br />
gauzatzen ez den bitartean, bere ustez <strong>Euskal</strong> Herriko diputazioek arazo honi aurre egiteko batzordea<br />
sortu beharko lukete .<br />
452 URABAYEN, L . (1919) : "El Maestro . . ." : Op . cit . ; 912-913 .<br />
453 URABAYEN, L . (1919) : "La Enseñanza . . ." : Op . cit . ; 288-289 .<br />
454 TUÑON de LARA, M . (1990) : "Transformaciones políticas e ideológicas de España durante<br />
el primer tercio del siglo XX (1898-1936", in Historia Contemporánea, 4 . zk. ; 231-260 . Estornesen<br />
hitzak erabiliz, esan behar da Eusko Ikaskuntzak ere ikuspegi mankomunitarioa bere egingo duela euskal<br />
lurraldeak oinarrizko maila batean uztartzeko (ESTORNES, I . (1990) : La construcción de una
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzm•en arazoa Armaren ondoren 369<br />
Ikus daitekeenez, orain arte erabilitako informazio iturri gehienak XX . mendearen<br />
bigarren hamarkadakoak dira . Honek ez du esan nahi autonomiaren aldeko diskurtsoa<br />
bena denik euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren baitan ; jakina denez, aurretik ere ez dira falta izan<br />
jeltzaleek begi onez ikusiriko saiakerak <strong>eta</strong>, alde horr<strong>eta</strong>tik, 1906an "Ley de<br />
Jurisdicciones" delakoaren ezatabaida dela <strong>eta</strong>, prentsa nazionalistan autonomiaren<br />
aldeko adierazpenak ugariak izango dira 455 . Estornesek dioenaren arabera, 1904/1907<br />
urte<strong>eta</strong>koak ditugu autonomiaren aldeko ahaleginik garrantzitsuen<strong>eta</strong>rikoak, baina<br />
nabarmena da arrazoi ekonomiko <strong>eta</strong> administratiboek -askatasun fiskala <strong>eta</strong><br />
administratiboa, bi hitz<strong>eta</strong>n esanda- bultzaturikoak izatea, <strong>eta</strong> arrazoi horiek,<br />
homogeneitate politiko ezaz gain, eragotziko dutela -aldak<strong>eta</strong> instituzionalak, alde<br />
horr<strong>eta</strong>tik zegoen autonomia apurra zela <strong>eta</strong>, sor zitzakeen kalteen beldur- proiektuaren<br />
arrakasta4 '6 . Estornesekberak adieraziko duenez, garai hon<strong>eta</strong>n "Liga Foral Autonomista"<br />
delakoaren sorrera (1904) autonomiaren aldeko giroaren ben emango digun gertakari<br />
garrantzitsua izanik ere, 1907 euskal autonomismoa "vía inuerta"-n sartuko da 4 " .<br />
Baina, zalantzarik gabe, gure garaiari dagokionez, 1917-1919 urte<strong>eta</strong>koa dugu<br />
autonomiaren aldeko ahaleginik garrantzitsuena, euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren partehartzea<br />
(hemen bai nabarmenki, lehen ez zuen indar politikoa baitu) erreferentzia uka ezina<br />
izango delarik. Dena den, Real-ek dioen legez, proiektu moderatu <strong>eta</strong> posibilistaz hitz<br />
egin behar da -"no rompía el status quo nacido de la ley de 1876y . . . no iba más allá de<br />
una ampliación de la autonomía que el Pais Vasco ya disfrutaba" 458 dio- <strong>eta</strong> jeltzaleei<br />
dagokienez deigarria da -ez orain bakarrik, baina orain oso argi adierazten dela esango<br />
genuke- programa politiko zehatzaren falta, bere planteamenuuak oso oinarrizkoak<br />
izango direlarik 459 . Hezkuntzaren arazoari dagokionez zer esanik ez ; bere sorreratik<br />
nacionalidad vasca. El Autonomismo de Eusko-Ikaskuntza (1918-1931) . Donostia : Eusko Ikaskuntza ;<br />
527 .<br />
4" Ikus LOPEZ de JUAN, J .M . ; ARANA, S . ; Mz. LAORDEN, E : Op . cit .<br />
456 ESTORNES, I . (1984) : "Génesis del Estatuto . . ." : Op . cit . ; 93 .<br />
4" ESTORNES, I . (1990) : La construcción . . . : Op . cit . ; 70-91<br />
ass REAL J . (1991) : Partidos, elecciones . . . : Op . cit . ; 55 .<br />
as9 Corcueraren ustez ezin da izaera nazionalista garbia duen programa bat<strong>eta</strong>z ere hitz egin<br />
(CORCUERA, J . (1983) : 'Perspectiva del Nacionalismo Vasco . Integración y asimilación", in Revista<br />
Internacional de Sociología, 45 . zk . ; 59 . Adibide adierazgarri bat azpimarratzearren, ikusi besterik ez<br />
dago hauteskundeak irabazi ondoren zein <strong>eta</strong> nolakoa den Sotak aurkeztu "discurso programa" :<br />
irakaskuntza elebidunaren helburuari erantzun nahiean, irakaskuntza-askatasunaren printzipioan<br />
oinarrituko da, bereziki pedagogikoa den arazoaren konponbidea bilatu nahiean, gure ustez bere<br />
adierazpenei nolabaiteko eduki nazionalistarik antzematea gehegi bilatu nahi izatea litzatekeelarik -gero<br />
aipatuko dugun unibertsitatearen gaia izan ezik, nahiz hemen ere ikuspegi nazionala zalantzan jartzeko<br />
moduko izan ("Constitución de la Diputación bizkaina", in Euzkadi, 1917/V/5) . Esan beharrik ez dago
370 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
erlijioa, foruak, kontzertuak, autonomia, . . .-nahiz, beste batzuen artean, irakaskuntzaren<br />
gaia ere horien barruan kokatu- dira euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren kezka nagusiak <strong>eta</strong>, zentzu<br />
horr<strong>eta</strong>n, gure gaia nahiko itoa ikusten dugu, "sakoneko" eztabaida ideologikoak itzala<br />
egiten baitiote . Hala, deigarri suerta daiteke ikustea nola, autonomiaren kanpaina pilpilean<br />
dagoenean, irakaskuntzaren arazoarekin hain konprometiturik ikusi dugun<br />
Eleizalde batek, autonomiari esker lor daitekeenari buruz idazten duenean, ez duen gai<br />
hori aipatzen behin ere 46o Izan ere foruak/autonomia/"separatismoa" izango dira<br />
eztabaida politikoaren ardatz ideologiko nagusiak <strong>eta</strong>, esan bezala, gai hauekin perekatuz<br />
gero zertxobait zokoraturik aurkituko dugu <strong>hezkuntza</strong>rekin zerikusirik duen edozer ;<br />
jeltzaleek lan franko izango baitute etxe barruko giroa baretzen"' .<br />
Dena den, <strong>eta</strong> luzea izango den prozesuaren berri zehatza eman gabe 46z<br />
<strong>hezkuntza</strong>ren arazoari dagokionez jeltzaleen ustez autonomia ze puntutaraino hartzen den<br />
onuragarritzat azpimarratzen saiatuko gara . Alde horr<strong>eta</strong>tik, jeltzaleek antolatu mitin<strong>eta</strong>n<br />
eginiko adierazpen publikoak deigarriak izan daitezkeelakoan, Eleizalde bezalako<br />
pertsonai baten partehartzeak garbi utziko du eskuartean dugun gai honek ere bere lekua<br />
izango duela alderdi jeltzaleak autonomiaren alde jarrera tinkoa hartzen duenean ;<br />
Eleizalderen ustez, autonomiari esker <strong>Euskal</strong> Herria Europako beste herrien parera iritsi<br />
daiteke, besteak beste, irakaskuntza antolatzeko bidea emango diolako, autonomiaren<br />
beharra <strong>eta</strong> onuragamtasuna azpimarratuko duelarik ; <strong>eta</strong> ez da izango bakarra : Gaztañaga<br />
bezalako jeltzale batek ere autonomian ikusiko du arlo horr<strong>eta</strong>n <strong>Euskal</strong> Herriak bizi duen<br />
egoera penagarria gainditzeko biderik eraginkorren gisa` . Horra hor ere, jeltzaleek<br />
bultzaturik, autonomiaren aldeko kanpainak bere ordurik beroenak ezagutuko dituelarik,<br />
alderdi politikoen arteko indar harremanak eragingo duena ; jeltzaleek zenbait helburu sakrifikatu<br />
beharrean daudela aitortuko dute indar politikoen artean adostasun maila bat<strong>eta</strong>ra iritsi ahal izateko,<br />
honen froga nabarmena jeltzaleak Bizkaiko diputazioko agintera eramango dituzten hauteskundeak izan<br />
aurretik <strong>Euskal</strong> Mankomunitatea sortzearen aldeko programan aurki daitekeelarik ("Ante la campaña<br />
electoral . Historia de unas negociaciones . Programa presentado por el Nacionalismo para la unión de las<br />
fuerzas políticas', in Euzkadi, 1917/II/24) .<br />
° G0 ELEIZALDE, L . (1917) : "Detrás . . . el separatismo", in Euzkadi, 1917/1X/23 .<br />
"' Ehundaka artikulu argitaratuko da autonomiak suposatuko duen abantaila frogatu nahiean,<br />
inolako etsitzerik ez dagoela adierazi nahi den neurri berean ; hitz batean esanda, autonomiak ez luke<br />
askatasunaren xedea eragotziko <strong>eta</strong> euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren ibilbidean urrats garrantzitsutzat aurkeztua<br />
izango da, beti ere posibilismoaren izenean . Hona hemen Euzkadi-k eskaini zenbait adibide adierazgarri :<br />
"Nos uniremos los vascos', 1917/VI1/7 ; ' Nacionalismo y autonomía . La unidad nacional", 1917/V1120 ;<br />
"21 de Julio de 1876", 19171VI1/21 ; ARANZADI : "Los Derechos históricos y la autonomía",<br />
19171VIII/24 .<br />
462 Gai honen inguruan lan ezberdinak aipa daitezkeen arren, gure ustez Estomesena dugu guztien<br />
artean zorrotzena <strong>eta</strong> zehatzena : ESTORNES, 1. (1990) : La construcción . . . : Op . cit. ; 94-149 .<br />
463 "Nacionalismo vasco en Araba . Memorable jornada de propaganda" . in Euzkadi, 1918/IV/8 .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Aranaren ondoren<br />
Bizkaiko Diputazioak Estatuari irakaskuntzaren autonomia eskatzearen aldeko erabakia,<br />
besteak beste, hau irakaskuntza elebidunaren proiektua burutzeko modurik egokiena dela<br />
iksuten delako` . Ezin ahaztu, bestalde, <strong>Euskal</strong> Herrirako nahi den Autonomiaren<br />
markoan burutu beharreko zereginen artean ordezkari politiko jeltzaleek izan bilkur<strong>eta</strong>n<br />
irakaskuntzaren arazoari eman beharreko irtenbideak ere izango duena bere lekua,<br />
erantzun zehatzak eman beharraren premia izango delarik ordezkari horien kezka<br />
nagusia` . Laburbilduz, euskal <strong>nazionalismoa</strong>k egin autonomiaren aldeko apostuak badu,<br />
irakaskuntza mailan ere, arrazoi sakon bat : "la facultad amplia y exclusiva de entender<br />
y disponer en todo lo referente á instrucción primari a berria ez den helburu<br />
hon<strong>eta</strong>rako autonomiaren lege-markoa lortu beharreko helburu politikoa bihurtuko<br />
delarik . Zentzu horr<strong>eta</strong>n, euskal diputazioek, Nafarroakoa izan ezik -honek bere bidea<br />
hartuko baitu, besteen asmoa <strong>eta</strong> nahia bestelakoa izan arren-, burutu gestioek jarraipen<br />
zuzena izango dute, <strong>eta</strong> prentsa jeltzalean isladatzen den berotasun nabarmenak herri osoa<br />
bere erakundeen inguruan kohesionaturik biltzea izango du helburu` .<br />
Jakina denez -barne zein kanpo arazoak direla <strong>eta</strong>, garaiko testuinguru politiko<br />
nahasiak <strong>eta</strong> autonomiarekiko giro etsaiak eraginda"'-, euskal <strong>nazionalismoa</strong>ri ondorio<br />
istilutsuak ekarriko dizkiolarik, autonomia lortzeko saiakera honek ez zuen amaiera onik<br />
ezagutuko . Hala ere, autonomiaren alde jeltzaleek izan ikuspegi politiko nahiz<br />
ideologikoak argitu nahiean bi dira nabarmenduko genituzkeen gai nagusiak : alde batetik<br />
-<strong>eta</strong> eskubide historikoen leloa alboratuz (arestian aipatu formula baltsamikoa)autonomiak<br />
suposatuko luke Estatuak irakaskuntzaren arloan inolako eskusartzerik ez<br />
izatea, beti ere honen esku geratzen diren funtzioen artean aipatua izango ez delako -<br />
zuzenean ez baita irakaskuntzaz ezer esaten- ; bestetik -<strong>eta</strong> hau azpimarratu nahi dugu<br />
bereziki-, <strong>Euskal</strong> Herriak izango lukeen autonomiaz hitz egin arren, euskal lurralde<br />
bakoitzak izango luke bere autonomia . Hots, ez dugu uste, inondik-inora, autonomia<br />
°' "En la Diputación . La autonomía de la enseñanza . Se acuerda por unanimidad solicitar la del<br />
Estado", in Euzkadi, 1918/V/12 .<br />
465 "La magna Asamblea de Concejales Nacionalistas . Las Ponencias", in Euzkadi, 1917/XII/3 ;<br />
"La labor de la Asamblea de Representantes Nacionalistas", in Ibidem, 19171XII/22 ; "La labor de la<br />
Asamblea de Representantes Nacionalistas", in Ibidem ; 19181/21-<br />
"' "Nacionalismo y autonomia . Actuación lógica" . in Euzkadi, 1917/VII/l9 .<br />
'6' Hona hemen giro bero hori oso argi isladatzen duen Euzkadi-k argitaraturiko zenbait artikulu :<br />
"Por la autonomía vasca . Viaje triunfal de las Diputaciones . Las multitudes vascas, aclaman á sus<br />
representantes" . 1917/VII/16 ; "Las Diputaciones vascas, unánimes, acuerdan reclamar la autonomía á<br />
los Poderes de Madrid . Brillantísimo recibimiento á los diputados", 1917/VII/17 ; ARANZADI, E . : "Con<br />
las Diputaciones", 1917/X122.<br />
468 ESTORNES, l . (1989) : "Génesis del Estatuto . . ." : Op . cit ; 93-94 . Gai hau askoz ere landuagoa<br />
du Estornesek dagoeneko bizpahirutan aipatu beste lan hon<strong>eta</strong>n : ESTORNES, I . (1990) : La construcción<br />
. . . : Op . cit . ; 146-149 .<br />
371
372 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
nazionala denik, zuzenean euskal <strong>nazionalismoa</strong>ri dagokionez, egozten ari den, edo nahi<br />
den, formula politikoa -nahiz <strong>eta</strong>, adibidez, Sarria` bezalako jeltzale batek esplizituki<br />
autonomia nazionalaz hitz egin- . Gure ustez, foruen inguruko zama ideologikoa hain da<br />
nabarmena, ezen autonomia nazionalaren planteamendura iristea eragozten baitu . Noski<br />
-ez baigaude hemen inor epaitzeko-, euskal <strong>nazionalismoa</strong>k ez du zertan hon<strong>eta</strong>ra heldu<br />
beharrik -hau nahitaez bete beharreko bidea balitz edo- ; baina hau planteatu ezean<br />
eskuartean dugun gai nagusi bat kolakan geratzen delakoan gaude : zenbait j eltzalek, jakin<br />
badakigunez, euskal <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalaren beharra azpimarratuko du, <strong>eta</strong><br />
aipatutakoa esan ondoren ezinbesteko galdera sortzen da gure aburuz ; hau da, nola<br />
uztartu <strong>hezkuntza</strong> arloko ikuspegi nazionala <strong>eta</strong> nazionala ez den <strong>Euskal</strong> Herriaren<br />
egituratze politikoa .<br />
Izan ere, <strong>eta</strong> gure ustez antzeman behar den erakunde arloko arazoari helduz -<br />
norbaitek hartu beharko baititu erabaki politiko-administratiboak-, autonomia euskal<br />
diputazio bakoitzarena litzateke (nahiz <strong>eta</strong> horrela jeltzaleen ustez <strong>Euskal</strong> Herriaren<br />
autonomia bermatu) <strong>eta</strong>, zentzu horr<strong>eta</strong>n, irakaskuntza mailan, har litezkeen norabideen<br />
arteko aukera anitzek eragotzi egingo lukete euskal <strong>hezkuntza</strong>-nazionalak, edozein izanik<br />
ere honen ezaugarriak, eskatzen duen irizpide-batasuna . Irizpide-batasuna diogu, inolako<br />
baloraziotan sartu gabe, arrazoi nabarmen batengatik : jeltzaleek euskal <strong>hezkuntza</strong>-sistema<br />
nazionalaz hitz egiten dute <strong>eta</strong> ez -hau posible izatea ere zalantzan jarriko genuke,<br />
edozein eran- euskal <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazional<strong>eta</strong>z. Jakina, zentralista <strong>eta</strong> uniformea<br />
nahi ez den <strong>hezkuntza</strong>-sistemaz jarduteko modua egon badago -azken finean hori da, gure<br />
ustez, jeltzaleek bilatzen dutena Espainaiko <strong>hezkuntza</strong>-sisteman, <strong>eta</strong> ez besterik-, baina<br />
sistema bat<strong>eta</strong>z hitz egin ahal izateko, sistema horrek izango lituzkeen ezaugarri<br />
amankomunak ere zehaztu behar dira (lurrald<strong>eta</strong>sunaren irizpidea guztiz da oinarrizkoa),<br />
<strong>eta</strong> hori ahalbideratuko duen nolabaiteko egitura politiko-administratiboa finkatu behar .<br />
Zentzu horr<strong>eta</strong>n, euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren planteamenduak ahulak direla oso esango<br />
genuke, <strong>eta</strong> balizko euskal <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazional bat eraikitzeko materialak sortzen<br />
aritu arren (<strong>eta</strong> ez gara material horien kalitatearekin sartuko -eztabaida hori politikoa<br />
litzateke <strong>eta</strong> ez dagokigu honelako lan bat<strong>eta</strong>n horri heltzea-) eraikuntza-proiektu garbi<br />
bat dagoenik esatea ezinezkoa zaigu .<br />
Beharbada, <strong>eta</strong> honekin emango diogu amaiera atal honi, euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren<br />
ezaugarririk nagusien<strong>eta</strong>rikoa den indefinizio egoera argi gaindituko duen Land<strong>eta</strong>ren<br />
adierazpenak guztiz baliogarriak izango zaizkigu aurreko lerrotan azaldu zalantzak<br />
argitzeko <strong>eta</strong>, hala uste dugu behintzat, esan duguna, neurri batean bederen, frogatzeko<br />
ere . Aukera hau egiteak bere mugak dituela jakin arren, Land<strong>eta</strong> aukeratzearen arrazoi<br />
nagusiak hiru dira : alde batetik, ikuspegi ideologikotik euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren<br />
autonomiaren aldeko irizpidea ezin hobeki isladatzen du, alde hon<strong>eta</strong>tik jeltzaleen artean<br />
teorizatzailerik garrantzitsuen<strong>eta</strong>rikoa dugularik ; bestetik, bera izan da esplizituki euskal-<br />
" SARRIA, J . (1918) : "Autonomía nacional y democracia", in Hermes, 28 . zk. ; 193-196 .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Aranaren ondoren 373<br />
<strong>hezkuntza</strong> sistema nazionalaren premiaz argien mintzatu den jeltzalea ; azkenik,<br />
eskuartean izan ditugun informazio-iturrien arabera, euskal <strong>nazionalismoa</strong>n nagusiak izan<br />
diren ardatz ideologikoak jasoz, autonomial<strong>hezkuntza</strong> gaiak proiektu zehatz bat<strong>eta</strong>n<br />
uztartu dituen bakarra dugu . Proiektu hau independentzia <strong>eta</strong> autonomia gaien inguruko<br />
eztabaida pil-pilean dagoenean azalduko du Land<strong>eta</strong>k, gure ustez euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>ren aurpegi autonomia-zalea ezagutzeko bikainen<strong>eta</strong>rikoa den lan bat<strong>eta</strong>n ;<br />
hain zuzen ere aipatua dugun bere hitzaldi bat j asoko duen Los errores del nacionalismo<br />
vasco y suus remedios .<br />
Land<strong>eta</strong>k dioenaren arabera, antzeko proiektu baten inguruan bildu beharko<br />
lituzke euskal <strong>nazionalismoa</strong>k bere indarrak, politikoki zuhur jokatu nahi badu behintzat .<br />
Gehiegi luzatu gabe, bere ustez, autonomia proietuak orain azalduko ditugun ezaugarrien<br />
antzekoak izan beharko lituzke . Estatuak autonomia eman behar die Araba, Gipuzkoa,<br />
Nafarroa <strong>eta</strong> Bizkaia "probintziei" ; hots, herrialdeena litzateke autonomia . Baina aldi<br />
berean "la región" litzateke autonomia izango lukeena, <strong>eta</strong> honi dagokio, besteak beste,<br />
"di<strong>eta</strong>- y ejecutar las disposiciones gubernativas y administrativas que afecten . . . a la<br />
enseíianza"470 , gaztelania zein euskara liratekelarik euskal "región"-aren hizkuntz<br />
ofizialak . Baina, autonomia "probintziena" bada -<strong>eta</strong> hau esplizituki azalduko du<br />
Land<strong>eta</strong>k- nola betearazi aipatutakoa, "probintzia" bakoitzaren autonomia gaindituko<br />
lukeen nolabaiteko erakunde edota egiturarik gabe? . Ikusten da ikuspegi ideologikotik<br />
zailtasunak nabarmenak direla euskal nazioa/euskal herrialdeak binomioaren armonia<br />
bilatzeko garaian -antzinako "<strong>Euskal</strong> Estatuen" irudia baitago jokuan-, finean nazioa (edo<br />
nazioaren zati bat esan beharko genuke) egituratzeko planteamendu ahulak isladatzen<br />
direlarik Land<strong>eta</strong> bezalako ideologo argiarengan ere . Bera horr<strong>eta</strong>z jabetzen dela esango<br />
genuke, <strong>eta</strong> erantzuna ematen saiatu arren, erakusten duen indefinizio mailak dioguna<br />
frogatuko luke . Udalak abiapuntutzat harturik -"probintzien" "genuinas representaciones"<br />
diren neurrian-, hauei dagokie, bere ustez, autonomia indarrean jarriko duten erakundeak<br />
sortzea, zehaztuz "qué finiciones de ella [autonomiarenak, alegia] corresponde a los<br />
Municipios y cuáles a las Diputaciones o a las Cámaras legislativas vascas o a<br />
cualquiera otra entidad que tomo consecuencia de esa autonomía juzguen crear los<br />
propios Municipios"47 . Hau da, euskal "probintziak" konfedera edota amakomuna<br />
daitezke, baita "lau probintzi<strong>eta</strong>ko" lege-erakunde bakarra sortu ere komenigarria ikusten<br />
badute, baina jakinaren gainean -autonomia hori Estatuaren barrukoa dela ulertzen den<br />
hein berean- euskal "probintzi" bakoitzaren batasunaren baitan eman behar dela<br />
autonomia ; hots, euskal "probintziak" "probintzien" arteko batasunaren aldeko aukera<br />
egin dezakete, baina baita, aukera den neurrian, kontrakoa ere -"probintziarena" da apurtu<br />
ezin daitekeen batasun bakarra-, nazioaren egitura politikoa zintzilik gera daitekeelarik<br />
-batere zehaztu gabekoa edozein eran- .<br />
470 LANDETA, E . (<strong>1923</strong>) : Los errores del uacionalisrno . . . : Op . cit. 20-21 .<br />
471 Ibidem ; 21 .
374 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
Finean, euskal <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalaz ari badira ere, jeltzaleek hezkuntzsistema<br />
espainiarraren aldak<strong>eta</strong> bilatuko dute soilik, <strong>eta</strong> oinarrizko irakaskuntzari<br />
dagokionez -Land<strong>eta</strong>ren hitzak erabiliz- "escuela regionalizada" delakoa izango helburu .<br />
Estatu espainiarraren berregiturak<strong>eta</strong> politiko-administratiboa bultzatu nahi den bezala<br />
-Estatua bera kolokan jarri nahi ez duena-, <strong>eta</strong> horr<strong>eta</strong>rako lege aldak<strong>eta</strong> ezinbestekoa den<br />
neurri berean -autonomiaren bidez gauzatu nahi dena, alegia-, <strong>hezkuntza</strong>-sistemari<br />
dagokionez ere, garaiko zentralizazio zein uniformizazioari amaiera emango dion lege<br />
irtenbidea bultzatu nahi izango dute jeltzale hauek, autonomiaren testuinguru orokorrean<br />
irakaskuntzarekin zerikusirik duen edozer euskal erakundeen esku uztea ahalbideratuko<br />
duena hain zuzen, horrela Estatuak duen erabateko kontrolari amaiera eman nahi izango<br />
zaiolarik . Zentzu horr<strong>eta</strong>n, pragmatikoa izan nahi duen autonomiaren aldeko apustu<br />
politikoaren testuinguruan <strong>Euskal</strong> Herriak dituen ezaugarri<strong>eta</strong>ra egokitu <strong>eta</strong> euskal<br />
nortasuna sustatuko duen eskola egituratzea izango da euskal nazinalismoaren xedea ;<br />
finean, beharra den honi erantzun politiko egokiak <strong>eta</strong> eraginkorrak emateko asmoz,<br />
<strong>Euskal</strong> Herriak <strong>hezkuntza</strong>ren untzia zuzentzeko duen eskubidea Estatuak aitortzea<br />
derrigorrezkoa irudituko zaio euskal <strong>nazionalismoa</strong>ri <strong>eta</strong> hau Estatu espainiarraren<br />
gorputzean egin daitekeela bakarrik uste izango du, legez aldarrikatuko litzatekeen<br />
autonomiaren bidez hain zuzen, horr<strong>eta</strong>rako itsasoari mugak ezarri behar bazaizkio ere .<br />
6 .4 .5 .- Bigarren irakaskuntza <strong>eta</strong> unibertsitatea<br />
Gure ibilbidearen amaierara hurbiltzen ari garen hon<strong>eta</strong>n, dagoeneko euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>k <strong>hezkuntza</strong>ren inguruan dituen kezka nagusien berri eman dugularik,<br />
irakaskuntzaren beste bi mailei buruz ze ikuspegi dagoen -edota dauden- ikusteko garaia<br />
iritsi zaigu . Dagoeneko kezka nagusiak ezagutzen ditugula diogu, izan ere, <strong>eta</strong> oraingoz<br />
irizpide ezberdinen edukia alde batera utziko dugu, zerbait azpimarratu behar izatekotan<br />
lehenengo irakaskuntzak duen protagonismo nabarmena da agerian geratzen dena . Ez<br />
bigarren irakaskuntza arloko ezta unibertsitate mailako planteamenduek, ez diete -ezta<br />
urrutitik ere- itzalik egingo oinarrizko irakakuntzaren inguruan egindakoei . Oso erraz<br />
ikusten da euskal <strong>nazionalismoa</strong>k azaldu lehentasunak haurtzaroari begira kokatuak<br />
direnaa, guzti honen arrazoia, behin baino gehiagotan ikusi ahal izan dugunez,<br />
hiritarraren formazioarekin lotu behar delarik . Haurtzaroa euskal nortasunaren zein<br />
kontzientzia nazionalaren haziak behar lukeen baratzarik aproposena litzateke egunen<br />
batean abertzal<strong>eta</strong>suna loratzeko, besteak beste, eskolari esker espainolizaturik dagoen<br />
<strong>Euskal</strong> Herrian ; euskal haurra, biharko euskal hiritarra, litzateke Aberriaren esperantza<br />
<strong>eta</strong> bere hezik<strong>eta</strong> azkeneko honek izan dezakeen pizkunde-itxaropenerako berme nagusia .<br />
Esan daiteke ere -<strong>eta</strong> hau pentsatzera eramango gaituen arrazoi ugari dagoelakoan<br />
gaude-, eraikitzeke dagoen errealitatearen aurrean aurkiturik, euskal <strong>nazionalismoa</strong>k<br />
<strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionala izan nahi omen duen horren zimenduak ipini nahi izango<br />
dituela . Itxuraz logikotzat har daitekeen ikuspegi hau nahiko sinple <strong>eta</strong> lineala da gure
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Aranaren ondoren<br />
aburuz, arrazoirik funtsezkoena honako hau izanik : proiektu garbirik izan ezean ezin da<br />
ezerren oinarriaz hitz egin ; hots, harri bat bestearen gainean jartzeak ez du inolako etxerik<br />
egingo denik ziurtatzen, lehenengo etxea nolakoa izango den aurreikusten ez bada .<br />
Halaber, badago gure ustez kontutan hartu beharreko beste zerbait ere ; hau da, denborari<br />
begiratuz gero, <strong>eta</strong> ikasten ari denaren ikuspegitik, bigarren irakaskuntzak, esate baterako,<br />
lehenengo irakaskuntza eskatzen du aldez aurretik . Baina arazoa horrela azaltzea logikoa<br />
badirudi ere, ikuspegi lineal hau sinplistatzat jo beharko litzatekeelakoan gaude ; bigarren<br />
pausoak lehenengoa eskatzen du -denbora kontua besterik ez- baina, <strong>eta</strong> eman dezagun<br />
dantzan an garela, bigarren urratsik gabe aurrenekoak ez luke zentzurik izango pieza<br />
osatzeko garaian . Guzti honekin zera adierazi nahi dugu : euskal <strong>nazionalismoa</strong> ez da gure<br />
ustez errealite funtsezkoa jabetzen ; hots, ez da oinarrizko irakaskuntzaren zimenduak<br />
irakaskuntzaren beste mail<strong>eta</strong>n aurkitu behar direnaz ohartzen <strong>eta</strong> irakaskuntzaeraikuntzaren<br />
oinarria dela uste izango du, bere planteamenduen ahuldadea arestian<br />
aipatu proiektu osoaren faltan aurkitu beharko genukeelarik . Hala ere, nahiz <strong>eta</strong> oso<br />
isolatuak izan -<strong>eta</strong> alde horr<strong>eta</strong>tik esaten ari garen hori frogatu ahal izateko baliogarria<br />
izan daitekeelakoan gaude-, oso zabaldua dagoen erizpide orokor horrekin bat ez datozen<br />
ahots bakan batzuk aditzeko aukera izan dugu ; esate baterako, Azkue bezalako pertsonai<br />
batek -<strong>eta</strong> edozein ez dela esan beharrik ez dugu- oinarrizko eskolan egin daitekeena<br />
unibertstitate arloan <strong>eta</strong> irakaslego eskol<strong>eta</strong>n egin behar den horrengatik erabat<br />
baldintzaturik dagoela esango digu, ondorioz egin beharrekoaren abiapuntua -oinarrizko<br />
irakaskuntzari begira ere- irakaskuntzaren beste mail<strong>eta</strong>n kokatu beharko litzatekeelarik :<br />
aurrena unibertsitatea, irakaslego eskolak gero <strong>eta</strong> oinarrizko eskolak azkenik"' .<br />
Eleizaldek ere, proiektu osoaren alde agertuz, eskola berriaren beharrak, nahi<strong>eta</strong>nahiez,<br />
bigarren irakaskuntzari <strong>eta</strong> unibertsitateari begiratu behar diola adieraziko du, lehenengoa<br />
ezin baita besteak kontutan hartu ezean ulertu, posibilismoaren aukera -ondo dakigunezbaztertu<br />
ez arren ; "antinazionala" baldin bada bata -oinarrizko irakaskuntza alegiaantinazionalak<br />
ere besteak, <strong>eta</strong> ezin esan berak azpimarratu menpekotasun egoera<br />
iraultzeak dagoenik arazoari bere osotasunean heldu gabe` .<br />
Baina esan bezala, hauek, <strong>eta</strong> antzeko beste zenbait, zipriztin hutsak lirateke<br />
euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren diskurtsoaren baitan <strong>eta</strong>, atal honen hasieran adierazten<br />
genuenez bigarren mailako zein unibertsitateko irakaskuntzaz esan daitekeena -ezin baita<br />
errealitate isolatu<strong>eta</strong>z hitz egin- oinarrizko irakaskuntzarekiko duten posizioa<br />
parekatzerik ez dagoela jakinaren gainean esan behar da . Egia da, gero ikusi ahal izango<br />
dugu, unibertsitateari dagokionez -<strong>eta</strong> bereziki Eusko Ikaskuntzaren eraginari esker- orain<br />
arte izan ez den "loraldi" baten aurrean aurkituko garena, baina oasiari buruzko barne<br />
ikerk<strong>eta</strong> egin daitekeen bezala (ze eratako landareak dituen, ura ba ote duen edo ez, ze<br />
380 .<br />
472 AZKUE, R .M . (1916) : "El vascuence en la escuela", in <strong>Euskal</strong>erriaren Alde, 133 . zk . : 378-<br />
473 ELEIZALDE, L . (1914) "Escuelas Vascas" : Op . cit .<br />
375
376 <strong>Euskal</strong> Nazio7ialismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
animali mota bizi diren, . . .) ez luke zentzurik izango oasiak basamortuan sorturiko<br />
inguruneak direla ahaztuz gero . Kontua da, gure aburuz, ezin dela historia-zipriztinik egin<br />
<strong>eta</strong> gertakari historikoen azterk<strong>eta</strong>k, azalekoa izan nahi ez badu behintzat, oasia oso<br />
aberatsa izan arren, basamortura begiratzea eskatzen duela ezinbestean . Eta, behin <strong>eta</strong><br />
berriro azpimarratzen saiatu garen legez, jeltzaleen ikuspegi politiko-ideologikoak bere<br />
osotasunean hartuz, <strong>hezkuntza</strong> arloko diskurtsoak bigarren mailako lekua izanik, gauza<br />
bera esan behar da -kasu hon<strong>eta</strong>n <strong>hezkuntza</strong> arlokoa bere osotasunean harturikunibertsitateaz<br />
hitz egiteko unean . Zer esanik ez bigarren irakaskuntzaz ; lehen oasiaren<br />
irudiaz baliatu baldin bagara -aurrez aurre dugun egoera zein den grafikoki ulertzeko-,<br />
orain nahikoa genuke-bizirik ote dagoenaren zalantzarekin gainera- kaktus lehorra<br />
aipatzea .<br />
6 .4 .5 .1 .- Senide ahaztua: bigarren irakaskuntza<br />
Bigarren irakaskuntzaren gaiari heltzeko garaian, ikerlariak jaso dezakeen<br />
lehenengo sentsazioa, informazio iturriak behin <strong>eta</strong> berriro arakatu ondoren, ezerezaren<br />
azterk<strong>eta</strong> behartzen ari ote denaren zalantza da, egosgogorkeria ez ote den izango ez<br />
dagoen hori aztertu nahi izatea . Temati izateak sor dezakeen arriskuaren aurrean<br />
aurkitzen gara beraz, <strong>eta</strong> oso sinplea izan zitekeen zerbait -besterik gabe adierazi euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>k ez diola inongo jaramonik egiten bigarren irakaskuntzari, bigarren<br />
irakaskuntzarik ez balego bezala- zaila <strong>eta</strong> irristakorra bihur daiteke . Batek esango luke<br />
badena dela <strong>eta</strong> ez dena ez ; guk, aldiz, esango genuke ez dena ere badela <strong>eta</strong> ez izate<br />
horri heldu behar zaiola jeltzaleen diskurtsoaren barruan nabarmena den gabezia horr<strong>eta</strong>z<br />
ben<strong>eta</strong>n zer edo zer -begibistakoa den horren berri emateaz gain- esan nahi baldin bada .<br />
Hala, bi dira oraingo hon<strong>eta</strong>n emango ditugun urratsak : lehenik <strong>eta</strong> behin, zenbait iturri<br />
jeltzalek bigarren irakaskuntzari buruz dioenaren berri emango dugu, bizpahiru zertzelada<br />
baino ez direla izango aurreratu behar dugularik ; honen ondoren, <strong>eta</strong> antzemango dugun<br />
errealitatearen arrazoiren bat eman nahiean, gure ustez sakoneko arrazoia zein izan<br />
daitekeen azaltzeari ekingo diogu, beti ere -<strong>eta</strong> aitortu behar den zerbait delakoan gaudesusmoen<br />
lurraldean mugitzeak zein eratako mugak ezartzen dituen jakinik .<br />
Nonbaitetik abiatzekotan, lehenik azpimarratu beharko litzatekeen errealitatea<br />
honako hau dugu : badirudi, bigarrien irakaskuntzaz hitz egiteko garaian, kezka bat -ia<br />
bakarra- dela beste guztien artean nabarmenduko dena, katedrarena alegia . Aranak<br />
<strong>Euskal</strong>-Es,zalea-n egin moduan, kasu hon<strong>eta</strong>n Gipuzkoari buruz hitz egiten duelarik,<br />
zehaztu beharko litzateke "qué cursos ó cátedras del idioma euskaro conviene crear y<br />
fomentar en los establecimientos de segunda esneiianza i474 . Abiapuntu gisa hitz hauek<br />
aukeratzeak badu bere arrazoia, gure ustez, adierazgarria izan daitekeena, bestalde : gu<br />
aztertzen ari garen garaiaren amaiera aldean gaude <strong>eta</strong> ia erabateuskalduna den lurralde<br />
bati begira . Esandakoak, gure ustez, bigarren irakaskuntzari buruzko kezka bakarra<br />
i74 ARANA, J .I . (1922) : "La enseñanza del euskera 11 . Curso medio . El euskara comparado con<br />
el castellano", in <strong>Euskal</strong> -Esnalea, 222 . zk . ; 116 (116120) .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Aranaren ondoren<br />
hizkuntza -euskara, alegia- dela adieraziko luke, bere kokagunea, besterik gabe -<strong>eta</strong><br />
besteen artean- ikasgai bat baino ez izatearena litzatekeelarik'' . Edo beste modu batean<br />
esanda : ez da curriculumari buruz -euskara gai gisa sartzearen komenientzia izan ezik-,<br />
ezta irakaskuntzarako transmisio-hizkuntzaz -hau gaztelania litzateke- ere ezer aipatuko .<br />
Gauzak horrela, ez dirudi ezer asko aurreratu denik aurreko hamarkadaren<br />
erdialdean burutu kanpainak kontutan hartzen baditugu . Katedra gehiago izatearen<br />
beharra azpimarra badaiteke, funtsean katedrena euskara <strong>eta</strong> euskal kulturaren<br />
zabalkunderako ardatz nagusia delakoaren ustea erabat zabaldurik dagoelako da . Horrela,<br />
adibide pare bat aipatzearren, <strong>Euskal</strong>-Esnalea poz-pozik agertuko da Nafarroako<br />
Diputazioak 1914ean katedra bat sortzeko erabakia hartzen duenean, halako akordioak<br />
"han de contribuir poderosamente á la propagación de la lengua y cultura vascasi 476 uste<br />
baitu ; ildo beretik ulertu behar da Bilboko Institutuan Azkuek <strong>eta</strong> Bustintzak zuzendu<br />
katedrei egingo zaien propaganda47i , katedra bigarren irakaskuntzan egin daitekeenaren<br />
eredu gisa aurkeztuko delarik . Baina, jakina, <strong>Euskal</strong>-Esnalea bezalako aldizkariek<br />
edozer gauza emango dute ontzat euskararen onerako baldin bada, katedren gaiarekin<br />
batera zaku berean euskarazko sermoiak ere sar daitezkeelarik . Zentzu horr<strong>eta</strong>n, halako<br />
busti partidistarik ez izan arren, baliogarriak izan daitezke euskaltzalea zein abertzalea<br />
den atmosferaren analisi antzeko zerbait egiteko, <strong>eta</strong> -oraingo hon<strong>eta</strong>n- bigarren<br />
irakaskuntzaren inguruko ikuspegia zein puntutaraino den pobrea antzemateko .<br />
Neurri haundi batean indarrean dirauela esango genuke Belaustegigoitiak, euskal<br />
"hizkuntza nazionalaren alde" ari delarik, XX . mendeko lehenengo hamarkadan<br />
esandakoa : "si se trata de un Colegio de 2°enseizanza, lo menos que puede pedírseles es<br />
que pongan á disposición de los alumnos clase de Euzkera en calidad de adorno" 47s<br />
Pentsatu behar da -Belaustegigoitiak azpimarratzen duen moduan- hemen, arlo pribatuan<br />
alegia, badutela gurasoek eragiteko modurik, ordaintzen duten klienteak diren neurrian,<br />
hain zuzen ere ; zer esan Estatuaren kontrolpean dauden institutu<strong>eta</strong>z? . Ez genuke<br />
murrizk<strong>eta</strong> huts <strong>eta</strong> erraziz egin nahi, <strong>eta</strong> alde horr<strong>eta</strong>tik "bihurrikeria historikotik" alde<br />
egiteko nahia azaldu nahi dugu, baina iruditzen zaigu, bigarren irakaskuntzaren inguruan<br />
ari garelarik, jeltzaleen plantemendu<strong>eta</strong>n euskara apaingarri hutsa izatera kondenaturik<br />
4 ' Aranak berak beste artikulu batean dioen bezala bigarren irakaskuntzarako helburuak honako<br />
hauek lirateke : 'facilidad, correción, soltura y elegancia en el pensar, hablar y escribir en prosa y verso<br />
el (sic) vacuence y castellano por los estudios de ambas lenguas" (ARANA, J .I . (1922) : "la enseñanza<br />
del euskera III . Curso superior . Lengua y Literatura", in <strong>Euskal</strong>-Esnalea, 224 . zk. ; 154 //154-162//) .<br />
476 EUSKAL-ESNALEA (1914) : "En pro de la lengua vasca . Cátedras de euskera", in <strong>Euskal</strong>-<br />
Esnalea. 73-74 zk . ; 16 (16-17) .<br />
-0 ' "En pro del idioma vasco . Clases de euskera en Bilbao", in <strong>Euskal</strong>-Esnalea, 116-117 . zk; 269 .<br />
478 BELAUSTEGIGOITIA, F . (1909) : Por la Lengua Nacional . .. : Op . cit . ; 23 .<br />
377
378 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
dagoela . Egia da, ikuspegi nazionalistatik, askoz ere "borobilagoak" diren adierazpenak<br />
egiten direna, finean kultura nazionalean oinarritu beharreko nazioaren pizkundearen<br />
garrantzia azpimarratzeko garaian -Aranzadik 479 egiten duen moduan, esate baterako- .<br />
Baina aipaturikoa bezain egi borobila da ere kultura nazionalak ez duena aparteko lekurik<br />
aurkituko bigarren irakaskuntzan . Eta ez dugu uste, besterik gabe, ezinaren historia izan<br />
daitekeen zerbait denik ; gauza bat da zer egin daitekeen -<strong>eta</strong> alde horr<strong>eta</strong>tik ez dugu guk<br />
epailearen papera hartuko, jokuz kanpo geratuko baiginateke- <strong>eta</strong> bestea zein den euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>k buruan izan dezakeena, jakin badakigularik -proiektu orokorra izan<br />
ezean- egin daitekeenari mugak jartzeak egin nahi dena ere baldintzatzen duela .<br />
Kirikiñok"' adierazten duenari arr<strong>eta</strong>z begitauz gero, <strong>eta</strong> bere argumentazioaren<br />
hariari jarraituz, katedra hauek euskara ikasteko aukera eskaintzen dutela, <strong>eta</strong> "ikasteko<br />
guramena dauanak" nora joan baduela esatera iritsi gintezke . Kontua da, Bustintzak hala<br />
aitortuta, -<strong>eta</strong> dirudienez hor dago koxka- euskara ikasteko gogoa ez dela pozaren pozez<br />
erotzeko modukoa, ikasle kopuruak egoera iluna isladatuz . Are penagarrigoa hau Bilbon<br />
gertatzen dena azpimarratzen bada, izan ere euskal <strong>nazionalismoa</strong>k bai baitu hemen<br />
<strong>Euskal</strong> Herriko beste leku<strong>eta</strong>n ez duen indarra . Baina gaztediak bere abertzal<strong>eta</strong>suna<br />
hauteskunde garai<strong>eta</strong>n gogor lan eginez erakutsi arren, euskararekiko erakutsi ardura<br />
kaskarrak aipatu abertzal<strong>eta</strong>sunaren ben<strong>eta</strong>ko kalitatea zalantzan jarriko luke . Adibide<br />
hau euskal <strong>nazionalismoa</strong> ze eremutan mugitzen den antzemateko adierazgarria iruditzen<br />
zaigu : zerbitzu bat eskaini behar zaio gazteari -institutuko katedra, hain zuzen ere- honek<br />
euskara ikasi ahal izateko aukera izan dezan ; Estatuak alde horr<strong>eta</strong>tik ezer egiten ez<br />
duenez -ezta egingo ere-, Diputazioak izango du zerbitzu hori eskaintzearen ardura ;<br />
hemen izango duen arrakasta maila euskaltzal<strong>eta</strong>sunaren, abertzal<strong>eta</strong>sunaren, finean<br />
kontzientziaren araberakoa izango da, egin daitekeenaren ardatza -gutxienezko baldintzak<br />
ziurtatu ondoren- norberaren borondatea izango delarik .<br />
Zalantzarik gabe, zer pentsatu ematen duten irizpideak dira orain arte azaltzen<br />
saiatu garen hauek . Badirudi jeltzaleak, bigarren irakaskuntzan euskarak duen egoera<br />
guztiz ahulari erantzuna bilatzeko gai ez direla <strong>eta</strong> errealitate pattal hau gainditzeko<br />
dagoena indartzea baino ez zaiela bururatzen . Horrek argi <strong>eta</strong> garbi adieraziko luke, gure<br />
ustez, proiektu falta, izan ere jabetu, jabetu baitira euskal nazionalistak katedraren<br />
estrategiak izandako emaitza negargarri<strong>eta</strong>z . Hala ere, ez dugu bide hori, gehiago eman<br />
dezakelakoan edo, ia inork ere zalantzan jartzen duenik ikusten . Aztertu dugun<br />
dokumentazioan behin bakarrik aurkitu dugu halako kritika zorrotzen bat, ez gaztediaren<br />
axolagabekeria azpimarratuz, bidea bera gogor kritikatuz baizik : "siempre hemos tronado<br />
479 ARANZADI, E . (1916) : "Estudios Vascos", in Euzkadi, 1916/XI1/25 .<br />
43° BUSTINTZA, E . (1917) : "Bizkai Diputaziñoaren euskal ikastolan azterk<strong>eta</strong>k" (1917/V/21),<br />
in Geuk edo . . . : Op. cit., 169-170 .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Aranaren ondoren 379<br />
contra la inutilidad de las cátedrasi 4S1 irakurtzeko aukera izan dugu Euzkadi egunkarian,<br />
baina egia aitortu behar baldin badugu "siempre" horren berririk ez dugu <strong>eta</strong> trumoirik<br />
zein tximistarik gabeko ekaitza izango da euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren zeruan ikus ahal<br />
izango dena . Antzua izanik ere, euriaren zai geratuko dira jeltzaleak katedraren lainoari<br />
begira, zaparradaren ondoren eguzkia ikusiko dutelakoan edo .<br />
Gauzak horrela, arrazoiren bat bilatzeari ekiteko ordua iritsi zaigu . Arrazoiak<br />
bilatu baino, balizko arrazoiren bat eman esan beharko genuke, ezin baita, hipotesiak<br />
botatzeaz gain, ezer gehiagorik egin . Alde horr<strong>eta</strong>tik, lan hon<strong>eta</strong>n asko lagunduko<br />
ligukeen bigarren irakaskuntzari buruzko ikerk<strong>eta</strong>ren baten beharra izugarria dela esango<br />
genuke . Hala ere, badugu eskuartean zenbait gai kontutan hartzeko modukoak, halako<br />
hipotesi antzeko bat, honek izango dituen muga guztiekin ere, borobildu ahal izateko .<br />
Lehenik <strong>eta</strong> behin nabarmena den zerbait konstatatu behar da : lehenengo<br />
irakaskuntzarekin ez bezala, ezin da esan euskal <strong>nazionalismoa</strong>k bigarren irakaskuntza<br />
kritikatuko duenik edo horren kontra modu bateko edo besteko erreakziorik dagoenik .<br />
Hau guztiz adierazgarria dela <strong>eta</strong> "ezinaren" muga gainditzen duen errealitatearen aurrean<br />
jartzen gaituela uste dugu . Bigarren irakaskuntzak lehenengoak lituzkeen ezaugarri<br />
beretsuak erakusten ditu : zentralizatua, uniformea , . . ., Estatuak kontrolatua hitz batean<br />
esanda . Hala ere, lehenengo irakaskuntzari buruz aritzeko garaian behin <strong>eta</strong> berriro<br />
salatuko den Estatuaren omnipresentziaren, nonahikotasunaren inguruko aipamenik ez .<br />
Gauza bera esan daiteke irakaslegoari buruz ; maisua etengabe astindua izan arren,<br />
dagoeneko ondo ezagutzen ditugun arrazoiengatik, institutuko irakasleak, dirudienez, ez<br />
du egurrik jasotzeko arrazoirik izango .<br />
Salbuespen bakarra Eleizalderen eskutik iritsiko zaiguna dugu ; Institutuei buruz<br />
hitz egiteko garaian zera adieraziko du : "la organización y la forma legal dadas por el<br />
Estado a esos centros de instrucción pública son compl<strong>eta</strong> y profundamente antivascas,<br />
porque pugnan con el carácter del Paísi 4` . Baina koka ditzagun hitz hauek bere<br />
testuinguru zehatzean ; Eleizalde hau esatera bultzatzen duen arazoa bat da : euskaldunen<br />
artean, bigarren irakaskuntzara iristen direnek -gutxi, oinarrizko irakaskuntzari eskerzailtasunak<br />
dituzte azterk<strong>eta</strong>k egiteko garaian . Ondorioz, ikasleak hala eskatuz gero <strong>eta</strong><br />
aztertzaileek euskaraz baldin badakite -ez dira baldintza gutxi-, institutuek azterk<strong>eta</strong>k<br />
euskaraz egin ahal izateko aukera eskaini beharko lukete` . Ezer asko ez, aldez aurretik<br />
ondorengoak bezalakoak bota <strong>eta</strong> gero :<br />
40 ' Tor la enseñanza de nuestro idioma", in Euzkadi, 1918/X/5 .<br />
4S2 ELEIZALDE . L . (1919) : La lucha . .. : Op . cit . ; 29 .<br />
483 Ibidem ; 30 .
380 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
"para el Estado, los vascos no existimos más que en la historia,<br />
mucho menos existen nuestra nacionalidad y lengua, que se halla<br />
totalmente proscrita de los centros de segunda ensei anza" asa<br />
Begi aurrean izan dugun kritika gogorrena dela kontutan hartuta, deigarri<br />
suertatzen da nola Eleizaldek egoera irauliko lukeen ezer ez proposatzea ; arazoak dituen<br />
ikasle euskaldunari irtenbideren bat eskaini soilik -erdaldunak ez du nonbait arazorik, ez<br />
euskararekin ezta euskal naziotasunarekin ere-, berak botatakoari aurkako ispilurik bilatu<br />
gabe . Gure ustez hau ezaguna den errealitatearen islada besterik ezin daiteke izan, <strong>eta</strong><br />
alde horr<strong>eta</strong>tik adierazgarria da Eleizaldek berak bigarren irakaskuntzako irakaslegoari<br />
buruz esandakoa ; oinarrizko irakaskuntzan nabarmena den arren, <strong>eta</strong> hemen falta ez<br />
badira ére, aldiz ezin da esan bigarren irakaskuntzako irakaslegoa "antivasquiste" denik .<br />
Izan ere, bigarren irakaskuntzak ospe handia du, ospe handia izango duten bezala<br />
institutu<strong>eta</strong>ko irakasleek, euskal hiri<strong>eta</strong>ko bizitza sozial <strong>eta</strong> intelektualean (Eleizalde bera<br />
izango litzateke adibide hona)aktiboki parte hartuko dutenak Kontua da ospe on honek<br />
zerbaiti erantzungo diola . Zentzu hon<strong>eta</strong>n, gure ustez, euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren klaseaurpegiari<br />
begiratu beharko genioke eskuartean dugun arazo honi erantzuna bilatu<br />
nahiean . Institutuen izen ona bigarren irakaskuntzara iristen diren ikasleen beharrei egoki<br />
erantzuten dieten mailan bakarrik uler daiteke . Alde horr<strong>eta</strong>tik, euskal <strong>nazionalismoa</strong>k<br />
eliteen formazioaren eremu hon<strong>eta</strong>n arazo sakonik ez duela antzematen esango genuke,<br />
euskara <strong>eta</strong> euskal nazioaren ingurukoak erretolika ideologikoaren zokora baztertuz . Edo<br />
beste modu batean esanda, <strong>eta</strong> erreferentzia adierazgarria izan daitekeen hizkuntzaren<br />
arloan kokaturik, bigarren irakaskuntzari buruz jeltzaleek erakutsi kezka ezak<br />
berrindartuko luke behin edo behin aipatu dugun gaia : ez dago inolako kontraesanik -ez<br />
da behintzat azalarazten den zerbait- alde batetik erabiltzen den diskurtso ideologiko <strong>eta</strong><br />
bestetik egiten den, edo burgesia jeltzaleak egiten duen, euskararen erabilpen zuzenaren<br />
artean, euskara kultur-hizkuntza ez izatearen "arazoak" aparteko buru hausterik sortuko<br />
ez diolarik euskal <strong>nazionalismoa</strong>ri .<br />
6 .4 .5 .2 .- <strong>Euskal</strong> unibertsitatearen premia larria<br />
Unibertsitateari buruz hitz egiterakoan egoera berdinean aurkitzen garenik ezin<br />
dugu esan baina, edozein eran, garai hon<strong>eta</strong>n unibertsitatearen gaiak euskal nazionalisten<br />
diskurtsoaren barruan duen presentzia dagokion lekuan kokatu beharrean dagoelakoan<br />
gaude, neurriz kanpoko irakurk<strong>eta</strong> behartuak baztertuz . Aurrez-aurre aurkituko dugun<br />
egoera gutxiesteko arrazoirik ez dago, baino ezin dugu begien bistatik galdu lan honen<br />
ardatz nagusia, hots, jeltzaleen planteamendu<strong>eta</strong>n euskal <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalaren<br />
formulaziorik ba ote dagoen antzematen saiatzea, <strong>eta</strong> alde horr<strong>eta</strong>tik, atal honi<br />
dagokionez, unibertsitateari eman garrantzia aztertzea .<br />
'84 Ibidem ; 29 .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Araiaren ondoren 381<br />
Ezin da, dena den, euskal <strong>nazionalismoa</strong>k urte hau<strong>eta</strong>n urrats handia eman duenik<br />
ukatu, ezereza nagusi zuen lehenengo garaitik unibertsitateari buruz hitz egitera pasako<br />
delarik . Egia da, dagoeneko azaldu dugunez, unibertsitate-barrutiaren inguruko<br />
adierazpenak ez direna faltako <strong>eta</strong>, alde horr<strong>eta</strong>tik, euskal barrutiaren beharra<br />
premiazkotzat jo izango dena . Esan beharrik ez dago unibertsitate-barrutiaz hitz egiteak,<br />
ezinbestean, unibertsitearen beharra adierazten duela, baina lehenengo euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong> halako bitxikerian eroriko da . Oposak<strong>eta</strong>-sistemak lehenengo<br />
irakaskuntzako irakaslegoaren arazo funtsezkoan zuzen-zuzenean eragingo duenez, <strong>eta</strong><br />
hortaz jabeturik, jeltzaleek egoera zeharo aldatzeko helburua azalduko dute, irtenbidea<br />
euskal unibertsitate-barrutiaren sorreraren eskutik etorriko litzatekeelarik. Hots,<br />
unibertsitate-barrutiaz hitz egin arren, lehenengo irakaskuntza arloko -jeltzaleen kezka<br />
ben<strong>eta</strong>n pizten duena- arazoa konpontzeko izango da, goi mailako irkaskuntzaren<br />
inguruko inolako ardurarik erakutsiko ez delarik . Hala, hor non dugun garai honek<br />
ekarriko digun eszenatoki bema ; euskal <strong>nazionalismoa</strong>, orain bai, <strong>Euskal</strong> Herria<br />
unibertsitatearen beharrean aurkitzen dela ikustera iritsiko da, bai oinarrizko<br />
irakaskuntzan izango lukeen eraginarengatik -aurreko irizpideei jarraituz-, baina baita ere<br />
goi mailako irakaskuntzak sortu beharreko unibertsitearen eskutik etorriko litzatekeen<br />
irtenbidea eskatuko lukeelako .<br />
Unibertsitearen itsasoa bare-bare egon da <strong>Euskal</strong> Herrian luzaroan <strong>eta</strong> itsaso hilaz<br />
hitz egitea litzateke zuzenena . XX . mendearen bigarren hamarkadan ura zertxobait<br />
mugitzen ari da, <strong>eta</strong> halako itsaski handiaz hitz egitea, gure ustez, gehiegikeria izan<br />
arren, oraindik osatzeke dagoen untzia poliki-poliki kulukatuko dute olatuek ; itsasikara,<br />
berriz, untzi horri kairen batera iristea eragotzi <strong>eta</strong> urte askotarako urperatuko duena<br />
izango da . Nafarroko Diputazioak -ikusi ahal izan dugunez- 1866an "Universidad Vasco-<br />
Navarra" hura eskatu zuenetik unibertsitatearen aldeko ahotsak isildu egingo dira <strong>Euskal</strong><br />
Herrian 485 . Esan bezala, XX . mendeko bigarren hamarkadak lehertuko du<br />
unibertsitatearen inguruko isiltasuna 486 , ugariak izango direlarik hemendik aurrera<br />
antzeman ahal izango diren mugimenduak . Gaia kokatu nahiean, urte hau<strong>eta</strong>n gertakarikatea<br />
sortzen dela esango genuke <strong>eta</strong> zenbait alderdi orokor azpimarratu beharko<br />
litzateke : alde batetik, guztiz lokalizaturik dauden unibertsitate zehatzen aldeko deiak<br />
zein nolabaiteko ahaleginak ; bestetik, maila politikoan leudekeen gertakariak, Autonomia<br />
Estatutuaren aldeko eginahalak bata, <strong>eta</strong> Estatuak aurrera atera nahi izango duen<br />
Unibertsitate Autonomiaren proiektua bestea ; azkenik, bereziki -nahiz <strong>eta</strong> ez bakarrik-<br />
"' Egia da 1883an Nafarroako alderdi demokrata-federalak Iruñean unibertsitatea jartzeko<br />
eskatuko duena, baina ez zaigu iruditzen aipatu proiektua bezain garrantzitsua denik ; edozein eran, asmo<br />
horrek ere ez zuen emaitza onik ezagutuko .<br />
4S6 Jakina denez Deustoko unibertsitateak urte batzuk lehenago eman zion hasiera bere<br />
ibilbideari, baina ez da inoiz euskal unibertsitatetzat hartua izango <strong>Euskal</strong> Herria ordezkatzen ez duen<br />
neurrian ; halere, gero helduko diogu unibertsitate honi, uste baitugu, beste arrazoien artean, guk hemen<br />
aztertu nahi dugun fenomenoan eragiten duela .
382 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
euskal unibertsitatearen inguruan protagonismo nagusia izango duen Eusko<br />
Ikaskuntzaren sorrera <strong>eta</strong> burutu ibilbidea, unibertsitatearen aldeko giroa dezente<br />
berotuko deneko testuinguruan . Geure aldetik, ezaguna den horr<strong>eta</strong>z hitz egin baino" -',<br />
euskal <strong>nazionalismoa</strong>k azaldutako jarrera zein planteamendu<strong>eta</strong>n oinarrituko gera,<br />
balizko euskal <strong>hezkuntza</strong>-sistemaren gaiari buruz eginiko azterk<strong>eta</strong>ren ildo nagusitik beti<br />
ere .<br />
Hala, 1914ean zinegotzi jelkideek Donostian unibertsitate baten alde aurkeztu<br />
mozioak geure azterk<strong>eta</strong>ren bidea irekiko du . Jakina denez, mozio horrek jasoko duen<br />
proposamena guztiz izango da zehatza : "creación en esta Ciudad, con carácter oficial,<br />
de una Universidad, con las facultades de Medicina, Derecho y Filosofa y Letras"" .<br />
Nahiz <strong>eta</strong> jeltzale hauen ahalegina guztiz goraipatua izan, eskatu izaera ofizialeko<br />
unibertsitatearen eskaerak nolabaiteko lurrikara sortuko du euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren<br />
baitan . Ettzkadi-k aitortuko duenez, ezingo da proiektuak interes handia duenik ukatu,<br />
bai Donostiari dagokionez bai <strong>Euskal</strong> Herriari dagokioez ere, baina -<strong>eta</strong> honen inguruan<br />
legoke gure azterk<strong>eta</strong>ren mamia- ezingo du asetu abertzaleen gogoa ; are gehiago<br />
"La creación en territorio vasco de una Universidad española,<br />
aunque en ella se establezcan Facultades de carácter tan universal como<br />
la de Medicina, con absoluto olvido del Derecho, de la Historia y de las<br />
Artes de los vascos, puede provocar; fácilmente, en el animo vasquista, un<br />
primer movimiento de desilusión, mezclado, acaso, con sentimientos de<br />
repulsai 489 .<br />
Hala ere, itxurei aurre eginez, hitzek sortaraz dezaketen ipresioa argi dezagun<br />
lehenik <strong>eta</strong> behin ; esandakoaren kontrakoa badirudi ere, esandakoak, hain zuzen ere,<br />
erreakzio posibleari aurre hartzeko balioko du : "Patriótica es esta empresa, aunque<br />
algunos no la imaginen i490 . Hona hemen nabarmena den <strong>eta</strong> etengabe agertuko zaigun<br />
43 ' Ikus ORELLA, J .L . (1977) : La Universidad Vasca . Zarautz : Itxaropena ; ESTORNES, J .<br />
(1970) : Los vascos y la u nversidad (II). Zarautz : Auñamendi . ESTORNES, I . (1983): La Sociedad de<br />
Etudios Vascos. Aportación de Eusko Ikaskuntza a la Cultura Vasca (1918-1936) . Donostia : Eusko<br />
Ikaskuntza, 215-234; ORELLA J.L . (1989) : "La Sociedad de Estudios Vascos y la Universidad Vasca<br />
(1917-1936)", in Eusko Ikaskuntza. Cuadernos de Sección. Derecho, 4 . zk . ; 9-85 . Noski, esan beharrik<br />
ere ez dago, hor daude argitaratuta Eusko Ikaskuntzak urte hau<strong>eta</strong>n antolatur Biltzarren aktak . Halako<br />
hurbilpen azkarra egin nahi izanez gero ere, hona hemen zenbait artikulu : LIZUNDIA . J .L . (1977) :<br />
"<strong>Euskal</strong> Unibertsitatearen aurrehistoriaz", in JAKIN, 1 . zk., 27-35 ; AGIRREZABALBEITIA, P . :<br />
"Biharko Eukal Unibertsitatea", in Ibidem, 72-91 .<br />
4s3 Euzkadi-k osorik jasoko du jelkide hauen mozioa (1914/11/19) <strong>eta</strong> gauza bera egingo du<br />
Estornesek aipatu lanean (ESTORNES, J . : Los vascos . . . : Op . cit. ; 160-162) .<br />
439 "Un Centro Universitario Vasco", in Euzkadi, 1914/11/20 .<br />
490 Ibidern .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Aranaren ondoren<br />
euskal <strong>nazionalismoa</strong>k egin aukera pragmatikoa ; nahi bezala beste zerbait nahiko lukete<br />
jeltzaleek, baina arrazoi praktikoak fantasiaren gainetik jarri behar direla aitortuko dute .<br />
Unibertsitate espainiarra ezin daiteke izan abertzalearen helburua baina, hala <strong>eta</strong> guztiz<br />
ere, mesedegarri suertatu bai, bestek beste, aspaldidanik ezagunak ditugun arrazoi moral<br />
zein ekonomikoengatik, Valladolidekiko menpekotasuna apurtzeaz gain .<br />
Aipatu gertakaria baino egun batzuk lehenago, Eleizaldek Euzkadi egunkarira<br />
igorriko du, nahiz <strong>eta</strong> beranduago argitaratu, oso argigarria den artikulua, bertan<br />
unibertsitatearen gaia gurutzatzen duten ikuspegi adierazgarriak isladatuko direlarik .<br />
Hasteko, Unibertstatearen arazoa aberriaren interesen ikuspuntutik guztiz dela<br />
oinarrizkoa esango du <strong>eta</strong> bere esan<strong>eta</strong>n, guk horren berririk ez baldin badugu ere,<br />
jeltzaleen aspaldiko kezka. Kontua da, gai honek sor ditzakeen arrisku<strong>eta</strong>z jabetzen dela<br />
Eleizalde <strong>eta</strong> nahiago lukela -dirudienez euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren beldurra adierazten du-<br />
"que el proyecto se iniciarafuera de nuestro Partido i491 . Politikoa da beraz, Eleizaldek<br />
unibertsitatea sortzearen oinarrian antzemango duen arazoa . Dena den, egoera hain da<br />
lama, ezen ezin baita, bere ustez, gehiago itxaron <strong>eta</strong> iraingarritzat jotzen duen egoerari<br />
aurre egin behar zaiolakoan dago . Iraingarria, ezin baita ulertu nola, Estatuko beste<br />
herri<strong>eta</strong>n gertatzen ez den bezala, ez duen Euskadik unibertsitaterik -"¡Acaso haya un<br />
interés de carácter especialísiino en que izo la tenga! i492 , adieraziko du- . Baina, aldi<br />
berean, uibertsitate espainiarra zein kalitatezkoa den kontutan izanik, soberan legoke<br />
<strong>Euskal</strong> Herrian <strong>eta</strong>, alde horr<strong>eta</strong>tik, besteak beste, euskal irakaslegoa izango lukeen <strong>eta</strong><br />
euskal erakundeen babespean sortuko litzatekeen euskal unibertsitatea litzateke<br />
helbururik egokiena .<br />
Gauzak horrela, euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren munduan bi dira unibertsitatearen<br />
inguruan zaindu nahi izango diren alderdiak : alde batetik, jeltzaleek unibertsitatearen<br />
aldeko erreibindikazioak inolako asmo politiko ilunik ez duela ezkutatzen adierazi nahi<br />
izango dute (zentzu horr<strong>eta</strong>n, esate baterako, euskal <strong>nazionalismoa</strong>rekin zerikusirik ez<br />
duten La Gac<strong>eta</strong> de Alava edota El Pensamiento Navarro egunkariek jeltzale<br />
zinegotzien proposamenaren aldeko adierazpenen bema zabalduko du Euzkadi-k") ;<br />
bestalde, unibertsitate ofiziala (espainiarra, beraz) <strong>eta</strong> balizko euskal unibertsitatearen<br />
arteko kontraesana gainditzeko ahalegintxo bat baino gehiago egingo da . Barne<br />
kontraesana <strong>eta</strong> kanpotik piztu kontraesanak direla <strong>eta</strong>, eremu irriskorrean mugitzera<br />
behartuta dagoela euskal <strong>nazionalismoa</strong> esan beharko genuke . La Gac<strong>eta</strong> del Norte <strong>eta</strong><br />
El Liberal egunkariek, adibidez, jeltzaleek unibertsitate ofizialaren aldeko aukera egin<br />
dutenaren bema zabaltzerakoan -errepublikarrei erantzun nahiean bereziki- janera argitu<br />
491 ELEIZALDE, L. (1914) : "La Mancomunidad Vasca para la Universidad Vasca", in Euzkadi,<br />
1914/ 1/22 .<br />
492 Ibidem .<br />
49. "Universidad de Donostia in Euzkadi, 1914/11/24 .<br />
383
384 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
beharrean izango dira ; aukeren artean hain txarra ez dena aukeratu behar izango du euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>k ez baita oraindik iritsi "una Universidad n<strong>eta</strong>mente vasca" sortzeko<br />
kanpainari hasiera emateko garaia, izan ere "la triste realidad nos enseña que una<br />
campaña por la Universidad Vasca, sería al presente de indudable eficacia para<br />
quedarnos corro estancos, sin la Vasca, ni la oficial" 494 . Hain zuzen ere, Euzkadi-k<br />
aitortuko duenez, Eleizalderen artikulua argitaratzeak helburu j akin bat izan zuen : euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>ren nahia zein den azaltzea, gero unibertsitate espainiarraren aldeko aukera<br />
egiterakoan "politikakeri<strong>eta</strong>n" ez dela erortzen erakusteko, azken helburua etorkizunerako<br />
atzeratuko duelarik : orain "Eríjase la Universidad oficial", <strong>eta</strong> gero iritsiko da "la obra<br />
de emancipación de la enseñanza oficial" hasteko garai aproposagoa`<br />
Eleizaldek berak onartuko du praktikoena, premiazkoena <strong>eta</strong> lehenengo<br />
eginbeharrekoa unibertsitate ofiziala lortzea dena ; dena den -<strong>eta</strong> aipatu joku politiko<br />
horr<strong>eta</strong>n ulertu beharreko zerbait delakoan gaude- euskal unibertsitateak zer izan beharko<br />
lukeen azalduko du . Hurbileko kritikak jasoko baditu ere -adierazgarria edozein eran-,<br />
unibertsitatea eraiki beharreko euskal-<strong>hezkuntza</strong> sistemaren oinarria izango dela <strong>eta</strong>,<br />
zentzu horr<strong>eta</strong>n, aberriaren etorkizuna proiektu horrekin erabat loturik dagoela uste du` .<br />
Antzeko planteamenduak sortuko ditu ere Bilbon Medikuntza Fakultatea sortzearen<br />
aldeko urte bereko proposamenak ; berriro espainiar eskuindarrrk -La Gac<strong>eta</strong> del Norte<br />
egunkariaren bidez- <strong>Euskal</strong> Herrian unibertsitate espainiarra jartzeari arazoak ikusiko<br />
dizkiote, ez espainiarra delako, ofiziala delako baizik . Alde horr<strong>eta</strong>tik, jeltzaleek halako<br />
helburua ez datorrela euskal ispiritu nazionalarekin bat esan beharko dute berriro, baina<br />
"queremos como final tenor el establecimieno en Bilbao de la Universidad, mientras no<br />
llegue ese día de la autonomía universitariai497 ; hots, Estatuaren nonahikotasuna ezin<br />
daiteke azkenean ezergabe geratzeko <strong>eta</strong> jasan ezina den zigorrari (<strong>Euskal</strong> Herriari ezarri<br />
zaion zigorrari) amaiera ez emateko aitzakia izan -eskuinaren aitzakia, alegia- . Ezta ere<br />
jeltzaleen etxe barrura begira ; urte batzuk beranduago, beste behin ere, Euzkadi-k bere<br />
klientelari igorirriko mezuan argi adieraziko duen bezala, "no se pueden ocultar á nadie<br />
las ventajas que ofrece á nuestra reconstitución nacional el que se instalen en nuestro<br />
49 ; "Universidad en tierra vasca", in Euzkadi, 1914/11/25 .<br />
"' Ibidem .<br />
496 ELEIZALDE, L . (1914) : "Algunas ideas acerca de la Univeridad Vasca", in Euzkadi,<br />
1914/111/15 . Esandakoaz gain, eskal irakaslegoaren beharraz jardungo da xenofobotzat hartzen dutenen<br />
kontra arituko den aldi berean . Unibertsitatea edozein eskola-sistemaren ardatz nagusia dela errepikatuko<br />
du ere lau urte beranduago, Eusko Ikaskuntzaren lehenengo biltzarrean hain zuzen (ELEIZALDE, L . :"El<br />
problema de la enseñanza . . . ." : Op . cit. ; 872) .<br />
497 "La Universidad de Bilbao", in Euzkadi, 1914/VII/17 .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskmuzaren arazoa Aranaren ondoren<br />
propio pais aquellos centros docentes, hoy establecidos fiterai493 . <strong>Euskal</strong><br />
<strong>nazionalismoa</strong>ren ideologo nagusiak ere, Kizkitzak alegia, unibertsitatearen inguruan<br />
sortu eztabaida hau<strong>eta</strong>n parte hartu nahi izango du, hain zuzen ere unibertsitate<br />
espainiarra, gustoz ez bada ere, defendatzeko, oso argi mintzatuz :<br />
"Una Universidad oficial del Estado español no es una Universidad<br />
vasca, ni mucho menos ; más a pesar de esto, pedimos la Universidad<br />
oficial, mientras no pueda fundar la vasca con garantías de éxito y honor<br />
para la cultura patria, á fin de apresurar su creación, saturando algún<br />
tanto de cultura el anbiente, y para alcanzar aquellos beneficios<br />
compatibles únicamente con un centro oficial [unibertsitate-barrutiarena,<br />
bereziki]"" .<br />
Kizkitzak behin baino gehiagotan aitortuko du jeltzaleen eskakizunak guztiz<br />
direna apalak, <strong>eta</strong> euskal unibertsitate hitzekin -" ama gran institución docente modelada<br />
por el espíritu de la cultura vasca" baino- unibertsitatea <strong>Euskal</strong> Herrian eskatzen dena,<br />
<strong>Euskal</strong> Herria ez dagoelako horr<strong>eta</strong>rako prestatua, alde batetik, <strong>eta</strong> Estatuak, "dentro de<br />
la legalidad vigente" ez lukeelako aukerarik emango 500 bestetik . Aipatutakoak ezezik,<br />
euskal <strong>nazionalismoa</strong>k txalotu egingo ditu unibertsitate ofizialak sortzeko edota<br />
proposatzeko eginahal guztiak ; Gasteizen 1915ean udalak eginiko eskaera, Iruñeako<br />
Abokatu-Kolegioak 1917an .; luzaturikoa,<br />
premiari erantzutea da kontua, unibertsitateak<br />
ekarriko lituzkeen ondorio ekonomiko, moral zen kultural horien gose baitago <strong>Euskal</strong><br />
Herria, horr<strong>eta</strong>rako unibertsitatearen aldeko mugimendua piztu <strong>eta</strong> bizkortu beharko<br />
delarik, Apraiz, pertsonai esanguratsuak, adieraziko duen bezala` . Baina mugimendu<br />
hori eragotziko duen zenbait arazori ere aurre egin beharko dio euskal <strong>nazionalismoa</strong>k<br />
-azpimarratu arazo politiko hori<strong>eta</strong>z gain- ; unibertsitatea han edo hemen kokatu<br />
beharraren inguruan ere Eleizaldek aipatu "pugnas localistas" direlakoak arazoak<br />
gehietzea besterik ez dute lortuko . Edozein eran nolabaiteko diagnostiko politikoa egiteko<br />
baliogarriak izango zaizkio : halakoak gertatzen dira gure historia nazionalaren batasun<br />
"' "La Facultad de Medicina en Bilbao . Gestión del Sindicato de Fomento", in Euzkadi,<br />
1917/I/25 .<br />
499 ARANZADI, E . (1917) : "Universidad Vasca", in Euzkadi, 1917/VI/23 .<br />
0° ARANZADI, E . (1919) : "Universidad vasca" in Euzkadi, 1919/VIII/1 .<br />
'01 APRAIZ A . (1917) : "De cultura vasca . La Universidad", in Euzkadi, 1917/VII/11 . Ezaguna<br />
da Apraizen ekarpena euskal unibertsitatearen gaian, Eusko Ikaskuntzaren markoan bereziki . Zentzu<br />
hon<strong>eta</strong>n, honako hauek aipa daitezke : Universidad Vasca, Bilbo : Bilbaina de Artes Gráficas, 1918 :<br />
"Organizaciones estudiantiles . Residencias, sociedades, y otros complementos de la vida universitaria .<br />
Becas y pensiones . Instituciones postescolares", in Segundo Congreso de Eusko Ikaskuntza, 1920, 220-<br />
232 . Euzkadi-n bere palnteamenduek ohiartzun handia izango dute, adibide honek erakutsiko lukeen<br />
bezala : "La Universidad Vasca . Don Angel de Apraiz en la Filarmónica", in Euzkadi, 1918/1/6 .<br />
385
386 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
politiko ezagatik -beraz, batasun politikoa ezinbesteko oinarria dela ondorioztatu beharko<br />
litzateke (<strong>eta</strong> noren inguruan? ; erantzuna ondoren)- ; euskal nazionalistek, aldiz -<strong>eta</strong> hau<br />
"irakasle" papera jokatzea litzateke-,<br />
"miramos la institución de anca Universidad en nuestra tierra desde<br />
el punto de vista de las conveniencias generales y superiores de la nación<br />
vasca : toda consideración localista y regionalista se desvanece para<br />
nosotros . . . "503<br />
Dena den, eragozpenak eragozpen, euskal unbertsitatearen aldeko mugimenduak<br />
sortu sortuko dira, momentu garrantzitsuen<strong>eta</strong>rikoen artean, zalantzarik gabe, Autonomia<br />
Estatutua lortzeko garai beroa izango dugularik . Lehenago ere une intesgarrak bizi izango<br />
dira; jakina denez, alderdi jeltzaleak <strong>Euskal</strong> Mankomunitatearen proiektua bultzatuko du<br />
1916an, non estatu espainiar barruko autonomia proiektua zehaztuko den, besteak beste<br />
unibertsitate- barrutiaren gaiak leku adierazgarria izango duelarik` . Gogoratu behar da<br />
lehenagotik ere -1914an, hain zuzen ere- euskal mankomunitatearen formularen defentsa<br />
egin izan dutela jeltzaleek <strong>Euskal</strong> Herriak bizi dituen arlo ezberdin<strong>eta</strong>ko arazoak<br />
konpontzeko, uibertsitatearena barne -hor non aurkitzen dugun Eleizalde honako artikulu<br />
adierazgarri batekin : "La Mancomunidad Vasca para la Universidad Vasca" soa<br />
Baina 1917koa izango da autonomiaren inguruan giroa pil-pilean j arriko den urtea,<br />
prozesu beroari hasiera emango zaiolarik, bertan jeltzaleek bultzagile nagusi gisa<br />
jokatuko dutelarik . Itxaropenez beteriko uneak ditugu euskal <strong>nazionalismoa</strong>rentzat; bere<br />
indar politikoa ukaezina da, bereziki euskal erakunde<strong>eta</strong>n, senatuan zein kongresuan bere<br />
ordezkaritza baldin badu ere . Bizkaiko Diputazioan lortu garaipenak, besteak beste,<br />
unibertsitatearen gaiari gogor heltzea ahalbideratuko du, Sotak euskal unibertsitatearen<br />
sorrerari hasiera emateko asmoaren berri emango duelarik ("la creación de una<br />
Universidad n<strong>eta</strong>mente vasca" " so , dio -nahiz <strong>eta</strong> gero garbi adierazi proiektuari lehenengo<br />
bultzada emango diotela bakarrik, ziurrenik jeltzaleei horrenbestarainoko beldurra sortzen<br />
dien "kutsadura" politikoa dela <strong>eta</strong>) . Urte hasieran jeltzale bizkaitarrek beste gainontzeko<br />
alderdiei proposatu hauteskund<strong>eta</strong>rako batasun-oinamek jasotzen zuten euskal<br />
unibertsitate-barrutia sortzeko gestioak burutzeko asmoa` Diputazio jeltzaleak -<br />
502<br />
ELEIZALDE, L . (1917) : "La Universidad Vasca . Una modesta opinión", in Euzkadi,<br />
1917/X/21 . Adierazgarria da ere Eleizaldek antzematen duen arriskua ; unibertsitate "Vascotzgada" (sic)<br />
bat sortzearena <strong>eta</strong> ez, beraz, euskal unibertsitatea .<br />
'03 ORELA, J .L . (1977) : Op . cit . ; 62 .<br />
5' ELEIZALDE, L . (1914) : Op . cit.<br />
sos "Constitución de la Diputación bizkaina . . . .Brillante discurso-programa del nuevo presidente",<br />
in Euzkadi, 19171V15 .<br />
' 06 APRAIZ, A. (1918) : La Universidad . . . : Op . cit . : 13 .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren arazoa Aranaren ondoren<br />
Bizkaikoak, alegia- bultzatuta euskal diputazioak -ezagutzen dugu dagoeneko<br />
Nafarrokoak zein aukera egingo duen- autonomiaren alde mugitzen hasiko dira, besteak<br />
beste Irakaskuntza Publikoaren kontrola izateko borondatea agertuko dutelarik,<br />
unibertsitatearena barne . Testuinguru hon<strong>eta</strong>n, jeltzaleen esperantza irakiten jarriko da,<br />
<strong>eta</strong> gure gai honi dagokion helburua behatz puntekin ukitzera iritsiko dira, Eleizaldek<br />
Apraizi igorri gutun honek garbi asko adierazten duenez :<br />
" . . . traer a su recuerdo el carácter «autonómico» que muy<br />
probablemente podrá tener nuestra Universidad Vasca . . .Las cosas van<br />
queriendo que el mero transplante en tierra vasca de una Universidad del<br />
Estado puede acaso convertirse un día no muy lejano en una verdadera<br />
Universidad autónoma, aunque con caracter peifectainente oficial, que los<br />
futuros poderes de nuestro País autónomo puedan fundar . . .' 507 .<br />
Horra hor, bestalde, aipatu kontraesanak gainditzeko irtenbidea ; unibertsitate<br />
ofiziala bai, baina ez Estatuarena, unibertsitatea <strong>Euskal</strong> Herrian jartzeaz gain, <strong>Euskal</strong><br />
Unibertsitatea lortuko bailitzateke : Estatutuak ekarri du argia ilun antzeaan zegoen<br />
jeltzaleen etxera . Bada arrazoi<strong>eta</strong>ra etortzeko garai, fantasiak baztertuz ; Land<strong>eta</strong>k<br />
adieraziko duenez, ezpatek <strong>eta</strong> ideologiak ez dute eragingo garai berri hau<strong>eta</strong>n, <strong>eta</strong> nahi<br />
dena behin argitu ondoren, bide eraginkorrenak hartu beharko dira, <strong>eta</strong> "bizkaitarrismoak"<br />
aukera politiko pragmatikoa egiten badu soilik, lortuko du -orain gure gaiari dagokionez-<br />
Unibertsitatea izatea' 08 . Dagoeneko ezagutzen dugu zein izago den automomia<br />
proiektuaren atarramentua, burokrazia parlamentarioa nahikoa izan baitzen "arrazoiez"<br />
beteriko aukera ez-fantastiko hori itotzeko . Hala ere, azpimarratu alderdi horiek erabat<br />
markatuko dute euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren norabide politikoa -nahiz <strong>eta</strong> jeltzaleen arteko<br />
krisia guri-gurian ipini-, pragmatismoarena, irizpide politikoa izateaz gain, ardatz<br />
ideologiko bilakatuz .<br />
Eusko Ikaskuntzaren markoan emango da, edozein eran, unibertsitatearen aldeko<br />
mugimendurik aipagarriena, jeltzaleei halako zama bat gainetik kentzea ahalbideratuko<br />
dielarik: betidanik ikusi dute -edo horren susmoa izan (<strong>eta</strong> arrazoirik falta ez zaielakoan<br />
gaude)- beraien protagonismoa aitzakitzat harturik izango zela unibertsitateren asmoa,<br />
"separatistatzat" jo zitekeen neurrian, eragotzia ; alde horr<strong>eta</strong>tik unibertsiatearen ikurra<br />
kultur arloko erakunde baten esku<strong>eta</strong>n uzteak -ohiartzun handigoa izateaz gainbideragarriago<br />
bihurtuko luke proiektua, erakunde horr<strong>eta</strong>n eragiteari muzin egingo ez<br />
baiote ere (horra hor, esate baterako, Eleizalde edota Apraizen ekarpenak) . Hala, Eusko<br />
Ikaskuntzak, lehenengo biltzarra ospatuko duen momentu beretik, euskal "gonikastola"rena<br />
-unibertsitatearena, alegia- bere ekinbidearen helburu nagusitzat hartuko du,<br />
proiektua burutzea bere esku geratuko delarik :<br />
'0i ORELLA, J .L . (1989) : Op . cit. ; 14 .<br />
50S LANDETA, E . (1918) : "El idealismo y el ideal bizkaitarra", in Hernies, 30 . zk . ; 236 .<br />
387
388 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkaitza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
"Euzko-Goinikastolaren alde oro<strong>eta</strong>ko beaŕ- beaŕa aitoŕturik,<br />
Euzko-Ikaste-Batzaŕari eskatzen dio bere Zati aunek Gonikastola ori<br />
ezaŕtzeko bide guziak ai'tu ditzala, asmo oŕen aui erakundea irasgai dan<br />
Euzko-Ikaste-Bazkunari aolkatznnik"' 09 .<br />
Jeltzaleen partehartze nabarmena izango duen batzarrak <strong>Euskal</strong> Unibertsitatearen<br />
estatutua prestatuko du, euskal diputazioak zein parlamentariak unibertsitatearen aldeko<br />
gestioak burutzen ariko diren aldi berean` hain zuzen ere -lehen genioenez- Estatuan<br />
unibertsitate-autonomiaren legea eztabaidatzen ariko direnean` . Jeltzaleengan lege<br />
honek eskaintzen omen zuen aukerak itxaropenak berpiztuko ditu <strong>eta</strong> hor non ikusten<br />
dugun Kizkitza 512 euskal parlamentarien lana goraipatu <strong>eta</strong> txalotuz, berriro ere<br />
unibertsitatea hor ondoan ikusiz, Autonomia Estatutuaren porrotaren ondoren . Hori bai,<br />
lelo zaharrari heldu behako diote jeltzaleek : unibertsitate espainiarra -hori baita oraingo<br />
aukera-, baina unibertsitatea azken finea . Jakina denez, aipatu lege horrek historia luzea<br />
izango du` <strong>eta</strong> urte batzuk geroago hor ibiliko dira oraindik euskal jeltzaleak<br />
unibertsitate-autonomiak <strong>Euskal</strong> Herriak jasan behar izan duen -<strong>eta</strong> jasaten ari den- irainhistoria<br />
honi amaiera emango ote dion pentsatzen 5 14 , beti ere bide eraginkorrak bilatuz .<br />
Testuinguru hon<strong>eta</strong>n, esan bezala, Eusko Ikaskuntza izango dugu motor nagusia ; euskal<br />
diputazioak bultzatuko ditu Valladolid zein Zaragozako unibertsitateek burutu eginahalei<br />
aurre egin diezaieten (unibertsitate-barrutia baita jokuan dagoena <strong>Euskal</strong> Herrian<br />
unibertsitaterik sortuz gero), <strong>eta</strong> legeak emaitza onik ezagutzen ez duen bitartean euskal<br />
unibertsitatearen aldeko bere lanarekin jarraituko du . Hemen Iruñean ospatu bere bigarren<br />
biltzarra azpimarratu beharko litzateke, lehen mailako presentzia izango duelarik prentsa<br />
jeltzalean, honek aberriaren etorkizunerako Eusko Ikaskuntzak burutzen duen lana<br />
funtsezkotzat joko duelarik . Iruñean, oraindik unibertsitate-autonomiaren atea zabalik<br />
egonik, honako erabakiak hartuko ditu :<br />
`Ó9 "Batzaŕaren VI zatia .Erabakiak" : Op . cit. ; 947 .<br />
"' ESTORNES, I. (1983) : Op . cit. ; 217-218 .<br />
511 GONZALEZ, A . (1991) : "Un referente de la L.R.U . : Decreto de Autonomía Universitaria de<br />
1919", in Lecturas de educación comparada . Barcelona : PPU; 461-471 . Testuinguru hon<strong>eta</strong>n, Eusko<br />
Ikaskuntzak 1919an burutu gestioak ezagutzeko, ikus : "Gestiones por la Universidad Vasca", in Eusko<br />
Ikaskuntzaren Deia, 1919, 4 . zk. ; 8-11 .<br />
512 ARANZADI, E . (1919) : "Universidad vasca", in Euzkadi, 1919/VIII/1 .<br />
"' Orellak prozesu honen jarraipen zorrotza egingo du <strong>eta</strong> erabiliko dituen iturriak finean<br />
ezinaren historia den hau ulertzeko guztiz adierazgarriak dira (ORELLA, J .L .(1989) : Op . cit . ; 19-42) .<br />
5 ' " La Universidad Vasca . ¿Podrá facilitar su creación la autonomía universitaria?, in Euzkadi,<br />
1921/1X/29 . Artikulu luze hon<strong>eta</strong>n azkeneko urte<strong>eta</strong>ko euskal unibertsitatearen inguruan jeltzaleentzat<br />
beltza den historia laburbiltzen da.
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskintzaren arazoa Aranaren ondoren 389<br />
"1 . El Segundo Congreso de Estudios Vascos lia acordado recabar<br />
de los Poderes Públicos la autorizaación necesaria para crear una<br />
Universidad que sea órgano de nuestra culura y progreso intelectual, . . .<br />
2 .- La Universidad vasca abarcará los estudios superiores de<br />
investigación cientia, los de carácter profesional y facultativo, incluso los<br />
comprendidos aactualmente bajo la denominación de Escuelas especiales<br />
y los deformación del Magisiterio .<br />
3 .- El Congreso entiende que el Pais Vasco tiene capacidad<br />
económica suficiente . . .de proporcionaar - cuantos recursos sean neesarios<br />
para la fundación y sostenimiento de los establecimientos de enseñanza en<br />
sus distintos grados, . . .' Sls<br />
Esan bezala, emaitza zehatzei dagokienez behintzat, alferrikakoak suertatuko dira<br />
ahalegin guztiak, nahiz <strong>eta</strong> funtsean unibertsitate espainarra izan eskatzen dena <strong>eta</strong><br />
Estatuarentzat zama ekonomikorik ez suposatu . Kolpeak, hala ere, ez dirudi etsipenik<br />
sortuko duenik Eusko Ikaskuntzarengan, <strong>eta</strong> biziki helduko dio, Estornesek 515 dioen<br />
moduan, presio-mekanismoak berrantolatzeari, ditxosozko legearen historiak jeltzaleen<br />
itxaropenak -ikusteko aukera izan dugunez- itzaliko ez dituen bezala . Elkartea diputatu<br />
<strong>eta</strong> senadoreak astintzen saiatuko da 517 , euskal unibertsitatearen faltak sortu hutsunea bete<br />
<strong>eta</strong> bere sorrera bultzatzen duen bitartean 518 , euskal ikasleak mobilizatzen dituen aldi<br />
berean, hauek ere, oraindik, unibertsitate-autonomiaren legeaz itxaropentsu agertuko<br />
direlarik` . Giroa asko bizituko da 1922 . urtean, <strong>eta</strong> horren lekuko interesgarria izan<br />
daiteke Arabarra-k, herrialde hau eusko unibertsitatearen aldeko mugimendutik<br />
J15 "Conclusiones generales del Congreso . Enseñanza", in Segundo Congreso . . . : Op . cit . ; 550 .<br />
16 ESTORNES, I . (1983) : Op . cit . ; 218 .<br />
517 APRAIZ, A . ; ELORZA, J . (1922) : "Comuicación enviada a los Parlamentarios acerca de la<br />
Universidad Vasca", in Eusko Ikaskrnzaren Deia, 13 . zk .<br />
" S APRAIZ, A . ; ELORZA, J .(1922) : "A los estudiantes vascos", in Euko Ikaskuntzaren Deia,<br />
14 . zk . ; 15-16 .<br />
J19 "Mensaje de los estudiantes vascos acerca de la Universidad", in Eusko Ikaskuntzaren Deia,<br />
14 . zk . ; 17-19 . Jeltzaleek pozik hartuko dute euskal ikasleen partehartzea, <strong>eta</strong> prentsa nazionalista, neurri<br />
batean bederen, beraientzako plataforma bihurtuko da ; hona hemen zenbait adibide (Euzkadi-n irakur<br />
daitezkeen artikuluak ditugu) : "Universidad Vasca . Mensaje de los estudiantes vascos", 1922/VIII/2 ;<br />
"Los Estudiantes Vascos . Un ruego a las Sociedad de Estudios Vascos y a todos los estudiantes vascos",<br />
1922/VIII/16 ; "A los estudiantes vascos", 1922/VIII/9 ; "Clausura de la Asamblea de la Confederación<br />
Nacional de estudiantes católicos . Son aceptadas todas las proposiciones de los delegados vascos",<br />
<strong>1923</strong>/1/25 .
390 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
alboratua gera ez dadin520 , Gasteizko euskal unibertsitatearen posibilitate<br />
"probintzialistaren" kontra jotzen duen hein berean 5 2', udara aldean burutu kanpaina<br />
aipatzea 522 (egunkari jeltzale honen ustez arrazoi politikoak dira, <strong>eta</strong> ez besterik, euskal<br />
unibertsitatearen sorrera eragozten dutenak 5 2 3 ) . Testuinguru hon<strong>eta</strong>n irakurri behar da ere<br />
Donostiako zinegotzi jeltzaleek zortzi urte lehenago aipatu alderdikideen proposamena<br />
berreskuratu izatea 52' edota euskal diputazioek senatuko Irakaskuntza Publikoko<br />
batzordearen aurrean egin gestioak, Eusko Ikaskuntzaren elkartasuna j asoko dutelarik52 5 .<br />
Mugimendu guzti honek Gernikan Eusko Ikaskuntzak antolatuko duen bere<br />
hirugarren biltzarraren atarian jartzen gaitu . Biltzar honek esanahi berezia izango du, alde<br />
batetik unibertsitatearen gaiari buruz hartuko dituen erabakiengatik <strong>eta</strong>, bestetik, bere<br />
inguruan duen atmosfera politiko pozoinduarengatik . Azkeneko errealitate honek<br />
eramango du Kizkitza -Eusko Ikaskuntzaren defentsa sutsua egiten duen aldi bereanmonarkiko<br />
zein sozialisten kontra zuzenean jotzera, horiei erakusten duten amorrua<br />
erakusteko arrazoi bat besterik ez dutela eragotziz : jeltzaleen partehartzea5 2' . Ezaguna<br />
denez, giroa dezente nahastuko da <strong>eta</strong> poliziaren lana faltako ez den eszenatokian -errege<br />
espinarraren bisita barne (Ramirez Olano, Euzkadi-ko zuzendaria, hain zuzen ere, <strong>eta</strong><br />
Leizaola atxilotuak izango dira euskal unibertsitatearen alde manifestatzeagatik)-,<br />
salak<strong>eta</strong> gogorrak gurutzatu izango dira : alde batetik, giroa tentsionatu <strong>eta</strong> gertakari<br />
salagarriak bultzatzea eragotziko zaie jeltzaleei ; hauek, bestalde, gertatutakoak -<br />
alderdikedeek inolako asmo "subertsiborik" ez zutela adierazi ondoren- euskal<br />
unibertsitatearen alde zein dagoen <strong>eta</strong> zein ez behin betiko garbi uzteko balio izan duela<br />
adieraziko dute, Estatuaren morroiak barne, ben<strong>eta</strong>ko arrazoia -jeltzaleak aitzakitzat<br />
hartzen badira ere- honako hau litzatekeelarik : "Saben bien que el medio niás eficaz para<br />
mantener sometido a los pueblos, es condenarlos a la incultura o incorporarlos a la<br />
cultura del dominador15 27 . Gertakari hauek jeltzaleen haserrea piztuko dute <strong>eta</strong> hor non<br />
antzematen ditugun berriro aspaldiko jarrerak : unibertsitatea bai, euskal unibertsitatea,<br />
`Dirudienez, beste euskal herrialdeekin konparatuz, apatiko antzekoa agertzen omen da Araba<br />
("La Universidad Vasca I", in Arabarra . 19221VI/3 .<br />
alde .<br />
52 ' " La Universidad Vasca XI", in Arabarra, 1922/VIII/12 .<br />
'" Ekaina <strong>eta</strong> abuztu bitartean astero astero artikulu bat argitaratuko du euskal unibertsitatearen<br />
5 '- ' " La Universidad Vasca V", in Arabarra, 1922/VII/8 .<br />
5 '' ESTORNES, J . : Op . cit. : 169 .<br />
525 ORELLA, J .L. (1989) : Op . cit . ; 51-52 .<br />
' 26 ARANZADI, E . (1922) : "La lección de Gernika", in Euzkadi, 1922/1X/22 .<br />
527 "La enemiga contra la Universidad Vasca", in Euzkadi, 1922/1X/17 .
Jeltzaleak <strong>eta</strong> irakaskuntzaren mazoa Arauren ondoren 391<br />
baina ez hitz horren atzetik legokeen unibertsitate espainiarrik ; tituluak, irakaslegoa,<br />
unibertsitate espainarren araudi orokorra dela, . . ., "sería el mayor de los disparates" 52s<br />
Keinu hutsa ala zerbait gehiago? . Ezezkoan gaude, <strong>eta</strong> uste dugu dagoeneko ezaguna<br />
dugun estrategiaren aurrean aurkituko ginakela : helburua bat izanik, alderdi interesak<br />
alboratzeko prest agertzen zaigu euskal <strong>nazionalismoa</strong> (ezaguna da bestalde, bereziki<br />
"Liga"-k euskal unibertsitatearen aurka hartuko duen jarrera bortitza, separatismoa dela<br />
<strong>eta</strong>, edo Unamunorena zeinak euskal unibertsitate "separatistaren" aurrean <strong>Euskal</strong><br />
Herriarentzako "espainiar unibertsitate nazionala" proposatuko duen 529) .<br />
Aurreko urte<strong>eta</strong>ko historiaz gain, eusko <strong>nazionalismoa</strong>k "Gernikari" eskaini babes<br />
osoak hori adieraziko luke gure eritziz; euren burua alderdikeri<strong>eta</strong>z nahi dute erantzi . Izan<br />
ere, biltzar horr<strong>eta</strong>n hartu erabakiei 530 jarraituz, Eusko Ikaskuntzak izendatuko duen<br />
batzordeak argitaratu <strong>Euskal</strong> Unibertsitatearen Estatutu proiektuak, gero unibertsitatearen<br />
arazoai aurre egiteko oinarri<strong>eta</strong>n garbi azalduko denez helburua -<strong>eta</strong> jeltzaleek bat egingo<br />
lukete helburu horrekin- bat da, <strong>eta</strong> ez besterik : "Se ti - ataba de obtener la Universidad<br />
por concesión inmediata del Estado, abandonando en sus manos todos aquellos aspetos<br />
o factores que en las Universidades españolas eran o habían de ser resueltos por el<br />
Estado. En una palabra, se pretendía conseguir lo que entonces, y aún hoy, se designaba<br />
con el nombre de Universidad Oficial""' . Diktadura insten den ia une berean<br />
Unibersitate Librea da Eusko Ikaskuntzak eskatuko duena baina, jakina denez, saiakera<br />
hau antzua suertatuko da ere, <strong>eta</strong> Espainiak berriro ezetzarekin erasotako du <strong>Euskal</strong><br />
Herrian unibertsitatea sortzearen asmoa .<br />
Gure lana amaitzear gaudelarik, unibertsitate gaiaren inguruan zenbait hipotesi<br />
azaltzera ausartuko ginateke . Alde horr<strong>eta</strong>tik, "begien bistan" dagoena antzemateaz gain,<br />
azaleko errealitateak ezkuta dezakeen "beste" errealitateaz jabetzeko ahaleginik egin<br />
behar dela uste dugu, <strong>eta</strong> alde horr<strong>eta</strong>tik klase ikuspegitik egin beharreko analisi laburra<br />
ezinbestekotzat jotzen dugu . Horr<strong>eta</strong>rako jeltzaleen isiltasuna izan daiteke abiapuntu<br />
aproposa, ez baitute -guk dakigunik- euskal unibertsitateaz ezer esan, ikusi dugunez,<br />
nahiko berandu arte, urte gutxiren buruan -<strong>eta</strong> aipatu ditugun arrazoiak direla medio- den<br />
dena Eusko Ikaskuntzaren esku uzteko . Errazegi litzateke, gure iritziz, esandakoarekin<br />
geratzea <strong>eta</strong> jarrera horren atzean beste zerbait ere badagoela iruditzen zaigu . Jakin<br />
badakigu, alde batetik, zenbait eskola mota badagoela langile <strong>eta</strong> injinru arteko formazioa<br />
ziurtatuko dutenak : "escuelas de capataces" direlakoak, Bilboko "Escuela de Artes y<br />
'-$ IRIGOYEN, C . (1922) : "Sobre la universidad vasca", in Euzkadi, 1922/X/1 .<br />
529 ESTORNES, I . (1983) : Op . cit . ; 223-226 .<br />
5 " " Conclusiones de la Sección de Universidad", in Tercer Congreso . . . : Op . cit . ; 158 .<br />
5i ' EUSKO-IKASKUNTZA (<strong>1923</strong>) : Memoria y Bases para la resolución del problema<br />
universitario en el Pais Vasco . Donostia : Eusko Ikaskuntza .
392 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
Oficios" delakoa edota Donostiako merkatalgintza eskola, zenbait adibide adierazgarri<br />
aipatzearren . Bestalde, ezin esan goi mailako ikasketei dagokienez hutsunea erabatekoa<br />
denik <strong>Euskal</strong> Herrian : horra hor Deustuko unibertsitatea edota Bilboko "Escuela de<br />
Ingenieros Industriales" delakoa, biak XIX . mende amaierakoak, 1916an sortuko den<br />
Deustuko "komertziala" ez aipatzeagatik . Zentzu horr<strong>eta</strong>n, euskal burgesiak -<strong>eta</strong> ez da<br />
jeltzaleena fenomeno burgesa dela ahaztu behar- bere irteerak badituela esango genuke,<br />
formazio beharrak -interesatzen zaizkion arlo<strong>eta</strong>n, noski- ase ditzakeelarik . Ondorioz,<br />
jeltzaleenak -euskal unibertsitateaz ari direnean-, ben<strong>eta</strong>n sentitzen duten behar bati<br />
baino, gehiago erantzungo lioke planteamendu politiko-ideologikoari ; nazioak bere<br />
unibertsitatea beharko luke -<strong>eta</strong> ez unibertsitate "probintzialistak", nahiz sortu beharrekoa<br />
leku ezberdin<strong>eta</strong>n kokatu- batasun sinboloa edota ikur izan daitekeen neurrian ;<br />
horr<strong>eta</strong>rako unibertsitate-barrutia eratu beharko da, arazo honen irtenbidea Autonomia<br />
Estatutuaren markoan bilatuz .
Ondorioak<br />
ONDORIOAK<br />
Gure ikerk<strong>eta</strong>ri amaiera emateko ordua iritsi zaigularik, <strong>eta</strong> egindako lanaren<br />
ardatz nagusiei jarraituz, ondorengo lerro<strong>eta</strong>n laburbilduko ditugu tesi honen ondorio<br />
nagusiak . Ezinbestekoa iruditzen zaigu, alde batetik, <strong>nazionalismoa</strong>ren alderdi orokorrak<br />
azpimarratzea honek <strong>hezkuntza</strong>rekin dituen harremanak kontutan hartuta <strong>eta</strong>, bestetik,<br />
Estaturik gabeko nazioan txertaturik dagoen adibide zehatz gisa bereziki, <strong>hezkuntza</strong>sistema<br />
baten formulazio posiblearen inguruan euskal nazionalismotik sor daitezkeen<br />
planteamenduak nabarmentzea .<br />
Lehenengo zatiari dagokionez, garrantzitsua iruditu zaigu <strong>nazionalismoa</strong>ren<br />
formulazio teorikoaren oinarririk garrantzitsuenak zein <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalen<br />
konfigurazio historikoa agerian uztea . Alde horr<strong>eta</strong>tik, <strong>nazionalismoa</strong>ren inguruko<br />
ekarpen teorikoak aztertu ondoren, nahiz <strong>eta</strong> <strong>hezkuntza</strong>ri , beste gai batzurekin<br />
konparaatuez gero -ekonomia, burokrazia, armada, kultura, hizkuntza, <strong>eta</strong>b .-, aparteko<br />
garrantzirik ez eman <strong>hezkuntza</strong>k Estatu-Nazioaren egiturak<strong>eta</strong>n berebiziko eragina izango<br />
duela esan dezakegu . Fenomeno hau ulertu ahal izateko <strong>nazionalismoa</strong>ren bi ikusmolde<br />
klasiko<strong>eta</strong>ra (nazio iraultzailea <strong>eta</strong> nazio erromantikoa) hurbildu gara . Nahiz nazioa era<br />
batera edo bestera ulertu, garbi antzeman daiteke <strong>hezkuntza</strong>k bere kokagunea izan<br />
baduena, hiritarren formazioari dagokionez, alde batetik, <strong>eta</strong> bai herri-arimaren<br />
piztuarazteari dagokionez, bestetik . Aldi berean, zenbait ekarpen teoriko kontutan<br />
harturik, hizkuntza nazionalak zein kultura nazionalak nortasun <strong>eta</strong> identitate nazionala<br />
definitzeko garaian betetzen duen zeregin nagusia azpimarratu dugu, guzti hau Europako<br />
mendebaldeko Estatuen modernizazio prozesuak osatzen duen testuinguruan, bertan<br />
<strong>hezkuntza</strong>-egiturek aparteko papera jokatuko dutelarik .<br />
Estaturik gabeko nazio<strong>eta</strong>n sortu nazionalismoek, ezinbestean, identitate nazionala<br />
piztu <strong>eta</strong> indartzeari ekin behar izango diote, kultura <strong>eta</strong> hizkuntza, besteak beste,<br />
abiapuntutzat harturik <strong>eta</strong> aipatu asmoari Estatuaren itzalpean heldu beharko diotela<br />
ahaztu gabe -erreferentzi nagusia litzateke- . Zentzu hon<strong>eta</strong>n, euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren<br />
gaiari heldu diogun neurrian, <strong>hezkuntza</strong>-egiturek bai Frantzian bai Espainian izandako<br />
bilakaera historikoari garrantzi berezia eman diogu, Estatu-Nazio hauen eraikitze<br />
prozesua <strong>eta</strong>, ondorioz, <strong>hezkuntza</strong>k euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren sorreran izan beharko lukeen<br />
393
394 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
protagonismoa ulertzeko asmoz . Esan daiteke XIX . mendean <strong>hezkuntza</strong>-egiturak<br />
iraunkorki finkatuko direla aipatu Estatu<strong>eta</strong>n, lehenengo irakaskuntza, irakaslegoa,<br />
ikuskaritza <strong>eta</strong> hezkuntz administrazioari dagokienez bereziki, <strong>hezkuntza</strong> politikaren<br />
barruan gobernuaren iharduera-ardatz nagusiak diren neurrian, aipatu politikak ezaugarri<br />
hauek dituelarik, hots, zentralizazioa, uniformizazioa, sekularizazioa, <strong>eta</strong>b .<br />
Esandakoak egoera zehatzaren aurrean jarriko gaitu : identitate nazionalak sortuko<br />
dira, Estatu-hizkuntzaren inposak<strong>eta</strong> politika dela medio, curriculm nazionalaren eragina,<br />
bestalde, begien bistatik galdu gabe . Bai Frantziari dagokionez baita Espainiari<br />
dagokionez azaltzen dugun hau argi <strong>eta</strong> garbi frogaturik dago . Estatuaren egitura<br />
burokratikoen hedakuntzak <strong>hezkuntza</strong>-admistrazioaren ezarpena ahalbideratuko du<br />
nabarmenak diren alderdi<strong>eta</strong>n, hau da, irakaskuntza maila ezberdin<strong>eta</strong>n, irakaslegoan <strong>eta</strong><br />
ikuskaritzan zeinak kontrol lan aipagarria beteko duen eskola-errealitate <strong>eta</strong> Estatuaren<br />
politikaren artean . Curriculum nazionalaren alderdiei helduz gero, garbi asko agertuko<br />
zaigu hizkuntzak, historiak edota geografiak identitate nazionalean eragiteko garaian<br />
duten garrantzia .<br />
Nazionalismoaren oinarriak, ikuspegi teorikotik, <strong>eta</strong> hauek <strong>hezkuntza</strong>rekin zein<br />
kultura <strong>eta</strong> hizkuntzarekin dituzen loturak behin azaldu <strong>eta</strong> <strong>hezkuntza</strong>-sistema frantses<br />
zein espainiarraren sorrera <strong>eta</strong> ezarpenaren oinarriak ikuspegi historikotik aztertu<br />
ondoren, lehenengo euskal <strong>nazionalismoa</strong>k <strong>hezkuntza</strong> arloan egin irakuk<strong>eta</strong>ren azterk<strong>eta</strong><br />
zehatzari heldu diogu gure lanaren bigarren zatian . Hala ere, aldez aurretik hezkunzasistema<br />
espainiarraren ezarpenak Hego <strong>Euskal</strong> Herrian izan ondorioak isladatzea beharbeharrezko<br />
iruditu zaigu, XIX . mendean hasiko baita idazten gero sortuko den euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>ren historia . Zentzu horr<strong>eta</strong>n, foruen garaian <strong>hezkuntza</strong> formalaren<br />
fenomenoak, <strong>hezkuntza</strong>-sistema orokorraren inposak<strong>eta</strong> dela <strong>eta</strong>, gaztazka <strong>eta</strong><br />
erresistentzia mota ezberdinenei emango dio hasiera . Nabarmenak izango dira euskal<br />
erakundeek irakaskuntzaren kontrola ziurtu nahiean burutu eginahalak, "kontrafueroaren"<br />
argudioa behin <strong>eta</strong> berriz erabiliko dutelarik beraien ustez monarkia <strong>eta</strong> euskal lurraldeen<br />
arteko ituna ukitua izango den bakoitzean . Ukaezina da testuinguru hon<strong>eta</strong>n antzeman<br />
daitezkeen gertakariek euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren sorrera ekarriko duten gatazkekin<br />
zerikusirik badutela . Edozein eran, esan esan behar da ere askotan planteamendu<br />
erretorikoen aurrean aurkituko garela <strong>eta</strong> foruen erabilpenak bitartekari funtzioa beteteko<br />
duela Estatua <strong>eta</strong> euskal herrialdeen artean, Estatua bera kolokan j arriko ez delarik . Beraz,<br />
gatazkak hor egon badaudela ukatu gabe, ezin da esan euskal erakundeek beren burua<br />
eroso aurkituko ez dutenik identitate nazional espainairraren eraikitze prozesuaren<br />
testuinguruan . Egia da, bestalde, bigarren gerra karlistaren urte<strong>eta</strong>n zehar gatazkak beste<br />
dimentsio bat hartuko duena liberal <strong>eta</strong> kontserbadoreen arteko liskarren barruan,<br />
<strong>hezkuntza</strong>ren ikuspegitik karlisten planteamenduek identitate kolektiboa konfigurtzeari<br />
dagokionez indar handia emango dietelarik euskal kultura <strong>eta</strong> euskarari .<br />
Foruen galerak bereziki kulturan oinarritu nortasun ezaugarriak nabarmentzeari
Ondorioak 395<br />
utziko dio lekua, bide bernari ekingo zaiolarik, itunaren argudioa ezingo baita erabili<br />
hemendik aurrera. Sortuko diren kultur elkarteak <strong>eta</strong> hauen eskutik argitaratuko diren<br />
aldizkariak foru-aldarrikapenaren testuinguruan mugituko dira, baina, aldi berean,<br />
<strong>hezkuntza</strong>-sistemaren barruan harrera berezia piztuko dute hizkuntzarekin <strong>eta</strong> kulturarekin<br />
zerikusi duten alderdiek, aipatu nortasun horr<strong>eta</strong>n eragingo duten neurrian . Campion<br />
bezalako pertsonaiek argi utziko dute zein den eskolak euskal kultura <strong>eta</strong> euskara mailan<br />
burutu lana <strong>eta</strong>, alde horr<strong>eta</strong>tik, luzatu kritika gogorrek arrisku lamaz ohartaraztea izango<br />
dute helburu : euskal nortasunaren galera .<br />
Dena den, aipaturikoa garrantzitsua izanik ere, ezin da esan <strong>nazionalismoa</strong>ren<br />
eremuan mugitzen ari garenik ; nortasunaren gaia mahai gainean izan arren, ez da<br />
identitate nazionalerako urratsa eman oraindik . <strong>Euskal</strong> <strong>nazionalismoa</strong>ren sorrerak egoera<br />
berriaren aurrean jarriko gaitu, ez bakarrik bere esanahi politikoagatik, balizko euskal<br />
<strong>hezkuntza</strong>-sistemaren eraikitzearen auziagatik baizik . Lehenengo euskal <strong>nazionalismoa</strong><br />
aztertzea funtsezkoa da <strong>hezkuntza</strong> euskal nazioaren ardatz nagusi gisa agertzen denentz<br />
antzemateko ; edo beste modu batean esanda, <strong>hezkuntza</strong> naziogintzaren oinarri<br />
zenbateraino den<br />
Alde horr<strong>eta</strong>tik, gure lanaren ondorioa argia da : euskal <strong>nazionalismoa</strong>k paper<br />
posibilista nabarmena jokatuko du, oinarrizko irakaskuntza <strong>eta</strong> irakaslegoari zuzenduriko<br />
kritiken artean mugituko delarik bereziki, baina <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionala definitzera<br />
iritsi gabe, nahiz <strong>eta</strong> hori izan askotan adierazten dena ; hots, euskal <strong>hezkuntza</strong>-sistema<br />
nazionala helburutzat izan baino <strong>hezkuntza</strong>-sistema espainiarraren adar berezia sortzea<br />
izango du helburu lehenengo euskal <strong>nazionalismoa</strong>k . Egoera honek ez du baztertuko<br />
indarrean dagoen <strong>hezkuntza</strong>-sistema horrekiko jarrera gogorra .<strong>Euskal</strong> <strong>nazionalismoa</strong>ren<br />
korpus ideologikoaren barruan nabarmena da <strong>hezkuntza</strong>k bere lekua izan baduena, baina<br />
beti ere ideologiaren ezaugarrien menpe .<br />
Lehenengo euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren <strong>hezkuntza</strong> arloko planteamenduak bi mail<strong>eta</strong>n<br />
kokatuko dira : alde batetik <strong>hezkuntza</strong>-sistemaren kritika <strong>eta</strong>, bestetik, hau aldatzeko<br />
zenbait irizpide identitate nazionala sortu <strong>eta</strong> idartzeko asmoz . Erreakzioaren eremuari<br />
dagokionez, indar berezia emango dio lehenengo irakaskuntzari <strong>eta</strong> irakaslegoari, lehena<br />
hiritarra formatzeko funtsezkoa den neurrian <strong>eta</strong> irakaslea hortan bitartekari nagusia den<br />
aldetik . Bigarren mailari dagokionez, euskal <strong>nazionalismoa</strong> euskal eskolak sortzearen alde<br />
agertuko da, beti ere -<strong>eta</strong> bakanik- haur "euzkotarrak" buruan dituelarik .<br />
Zuzenean Aranari helduta, ondorio ezberdin<strong>eta</strong>ra iritsi gara azaldu <strong>hezkuntza</strong>sistema<br />
espainiarrari buruzko kritika zein erreakzioei dagokienez . Hezkuntza-sistema<br />
espainiarra liberaismoaren gaitzaz jota dago Aranaren ustez, dituen eraginak penagarriak<br />
izanik bai euskal haurrentzat bai euskal aberriarentzat . Bi dira, bereziki, Aranaren kezka<br />
piztuko duten arazoak, euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren bi zutabe ideologiko nagusiengan<br />
eragingo dutenak, hain zuzen : Jaungoikoa, bata, Aberria, bestea . Zentzu horr<strong>eta</strong>n, uler
396 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
daiteke Jungoikoaren galera bultzatuko lukeen eskola espainiarraren kontrako erasoa .<br />
Halaber, kritika gogor horrek badu izan beste arrazoi nagusi bat : eskola espainiarrak,<br />
Aranaren eritziz, espainolizatu egiten du .<br />
Erlijioaren arazoa dela <strong>eta</strong>, eskola laikoaz adieraziko duena gehiegizkoa litzateke<br />
<strong>Euskal</strong> Herrian ben<strong>eta</strong>zko egoera zein den jakinik (kontrakoa gertatzen dela pentsatzeko<br />
arrazoi ugari dago) . Hala ere, eraso hau guztiz logikoa izangoda Aranaren<br />
pentsamenduan, eskola laikoen fenomenoak indar aipagarririk ez izan arren,<br />
liberalismoaren ideologiaren isladarik nabarmen<strong>eta</strong>rikoa den neurrian . Finean,<br />
planteamendu honek agerian utziko duena zera da : irakakuntza ez dela Elizaren esku<br />
geratuko -bai, aldiz, Estatuaren kontrolpean-, Aranaren ikusmoldea hankazgora jarriz .<br />
Ondorioz, eskola laikoaren kontrako erasoa liberalismoari <strong>eta</strong>, aldi berean, Estatuari aurre<br />
egiteko aitzakia besterik ez da izango . Ildo beretik, argudio hon<strong>eta</strong>z baliatuko da Arana<br />
euskal nortasunaren funtsezko ezaugarria nabarmentzeko, eskola laikoarena nortasun<br />
horren aurkako erasotzat hartua izango delarik . Kristau dotrinaren etengabeko defentsa<br />
euskal nortasunari eusteko arma gisa erabilia izango da, baita ere eskolaren esparruan .<br />
Aipatu epainolizatzeari dagokionez, Aranak egindakoirakurk<strong>eta</strong> guztiz izango da<br />
bema. <strong>Euskara</strong> edota euskal nortasunaren galeraren inguruko planteamenduak bernak ez<br />
diren bezala, Aranak naziotasunaren arazoa azaleratuko du zuzenean ; hots, eskola<br />
espainiarra desnazionalizatzailea izango da, naziotasunarekin batera nazioa desagertzeko<br />
bidean jarriko duelarik . Irakaskuntzak abertzal<strong>eta</strong>sun espainiarraren iturrritik edatera<br />
bultzatu <strong>eta</strong> behartuko du euskal haurra, espainiarra ez den hori espainiar bihurtuz .<br />
Eskolak ondorio nazionalizatzaileak dituela antzemateak eskola eredutzat hartzera<br />
eramango du Arana euskaldunen kontzientzia nazionala piztu <strong>eta</strong> sendotzeko ; hau da,<br />
Estatuak duen arma bere egingo du, Estatuaren kontra jotzeko hain zuzen ere . Zentzu<br />
hon<strong>eta</strong>n, Arana <strong>hezkuntza</strong>ren garrantziaz j abetuko da hain zuzen ere, <strong>hezkuntza</strong>-sistema<br />
nazionala kontzientzia nazionala sortzeko funtsezko oinarria dela konturatzerakoan .<br />
Erlijioaren inguruan aritzerakoan ideologia liberalaren helburu politikoak baldin badira<br />
oinarrizko arazoa, espainolizatze prozesuari heltzerakoan eskolaren funtzionamendua <strong>eta</strong><br />
honen barruan curriculum nazionalarena, izango dira bere analisiaren ardatz angusia .<br />
Curriculumari luzaturiko kritikak, hizkuntzaren gaiak leku nagusia izanik, espainiar<br />
identitate nazionalarekin uztarturik dauden balioen transmisioaz ohartzera eramango du<br />
Arana; hizkuntza dela edo irakaskuntza edukiak direla -baita eragina izango duten<br />
Estatuaren irudi sinbolikoak <strong>eta</strong> hauen inguruan gorpuztu kultoa ere-, haurrak eskolan<br />
ikasiko du -<strong>eta</strong> ondorioz barneratuko- Espainia dela bere aberria . Beraz, Aranaren ustez,<br />
eskola Espainiak ezarri dominazioak hartuko duen aurpegia izango da, <strong>eta</strong> eskola<br />
espainiarren aurka ekitea Epainiarekin borrokatzeko modu garrantzitsua, Espainia izango<br />
baita etsai nagusia .<br />
Hala ere, Aranaren planteamenduen zutabe nagusia, aipatu bi gai horiei<br />
dagokienez, irakaslegoari eginiko kritika zorrotzean laburbilduko da ; irakaslea baita
Ondorioak<br />
Estatuak duen espainolizatze zein deskristautze prozesuen ikurra . Aranak bat egingo du<br />
Campion <strong>eta</strong> Azkuek eginiko kritikekin, baina erakutsi radikaltasuna askoz ere<br />
nabamenagoa izango da zalantzarik gabe . Irakaslea euskal aberriaren areriotzat hartua<br />
izango da, agente espainiarra baita ; alde horr<strong>eta</strong>tik irakasle maketoen kontrako kanpainak<br />
garbi asko adieraziko du zenbateraino den bere irakurk<strong>eta</strong> zeharo gordina, pertsonai baten<br />
inguruan bilduko direlarik ideologia jeltzalea osatzen duten elementuak : irakaslea ez da<br />
euskal arrazakoa, irakaslea ez da katolikoa, irakaslea ez da euskal aberrikoa, ezta<br />
euskalduna ere . Edozein eran arrotzak ez diren irakasleak ere ez ditu leku onean utziko<br />
Aranak, maketozaleak direlako hain zuzen <strong>eta</strong>, ondorioz, besteak bezala, aberriaren<br />
etsaiak. Ezin da esan Aranak euskal irakaslearen inolako eredurik duenik buruan ; bai<br />
ordea irakaslegoa erabiliko duena <strong>hezkuntza</strong>-sistema espainiarraren esentziak<br />
pertsonifikatzeko(baita ere euskal erakundeen ezina agerian uzteko, Estatuak ezarri<br />
oposak<strong>eta</strong> sistema dela <strong>eta</strong> kanpoko sarbidea kontrolatzerik ez baitute izango) . Alde<br />
horr<strong>eta</strong>tik, Aranaren gaitasuna aipagarria iruditzen zaigu sistemari eginiko kritika<br />
hiritarrek ezagutzen duten eguneroko errealitatera hurbilduko baitu . Baina, era berean,<br />
erredukzionista suerta daiteke <strong>eta</strong> fenomenoa sinplifikatu oso ; hots, irakaslegoaren arazoa<br />
konpontzearekin sistema bera iraul daitekeenik pentsatzea .<br />
Orain artekoa Aranak <strong>Euskal</strong> Herriko errealitatearen ingurtian egin irakurk<strong>eta</strong><br />
erreaktiboa izanik, Estatuaren <strong>hezkuntza</strong>-sistemaren zenbait alderdi nagusitaz ohartuz,<br />
neurri berean esan kritika horr<strong>eta</strong>z elikatuko dela Arana <strong>hezkuntza</strong> arloko ikuspegi<br />
abertzalea borobiltzeko asmoz . Alde horr<strong>eta</strong>tik, Aranak hezik<strong>eta</strong> nazionalaren beharra <strong>eta</strong><br />
euskaldunen formazio abertzaleaz arduratuko den eskola sortzearen premia azpimarratuko<br />
du . Hezkuntza-sistema nazionalaz hitz egin arren, bere proposamena ez da hain urrruti<br />
iritsiko, izan ere sortu beharreko euskal eskolek osatuko luketeen sareaz gain ez baitirudi<br />
beste gainotzeko <strong>hezkuntza</strong>-egiturek (administrazio-egiturak, ikuskaritza, finantziabideak,<br />
irakaskuntza mailak, irakaslegoa prestatzeko eskolak, curriculum nazionala, <strong>eta</strong>b .)<br />
inolako interesik sortzen dutenik Aranarengan, <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionala eraikitzeko<br />
garaian funtsezkoak izanik, lurrald<strong>eta</strong>suna edota populazioaren gaiak ez aipatzearren .<br />
Berak aipatu "euzkotarrentzako" euskal eskolen alternatibak ikuspegi pragmatikoari<br />
erantzun nahi izango dio -hau da, ez da sistemaren aldak<strong>eta</strong> bilatzen dena-, <strong>eta</strong> eragin nahi<br />
izango berak kritikatu alderdi nabarmen<strong>eta</strong>n : oinarrizko irakaskuntza, euskal irakaslegoa,<br />
katolizismoa, euskara <strong>eta</strong> curriculum nazionalarekin lotuta litzatekeen zenbait gai (euskal<br />
historia <strong>eta</strong> geografiaren irakaskuntza) . Bere ustez, euskal eskolen bidez abertzaleak<br />
lortuko lirateke, <strong>eta</strong> ikuspegi ideologikotik nazionalak direla esatera irists gintezke,<br />
nazionalistak lirzatekeen neurrian, baina euskal eskola nazionalaz hitz egin ahal izateko<br />
nahiko mugatua suertatuko da nazional kontzeptu hori .<br />
Ondorio nagusi gisa Aranaren ikuspegia, balizko euskal <strong>hezkuntza</strong>-sistemari<br />
dagokionez, honek ideologia jeltzalearekiko izango lukeen menpekotasuna ezartzera<br />
mugatzen dela esango genuke ; hots, hiritarrak hezi Jungoikoarentzat <strong>eta</strong> Aberriarentzat .<br />
Kontua da <strong>hezkuntza</strong> arloko errealitatearen aldak<strong>eta</strong> ezin dela iritsi aldak<strong>eta</strong> ideologikoen<br />
397
398 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (189 .5-<strong>1923</strong>)<br />
eskutik, Aranak adierazten duen bezala ; <strong>hezkuntza</strong>-egituren aldak<strong>eta</strong>k soilik erantzungo<br />
lioke <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalaren defentsari, <strong>eta</strong> hau ezin da Aranaren<br />
planteamendu<strong>eta</strong>n antzeman .<br />
Lehenengo euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren adar moderatuan nabarmena den aurreneko<br />
gauza edozerren gainetik ikuspegi pragmatikoa dela nagusitzen dena izango da . Aranak<br />
ez bezala, alde ideologikoari ez dio horrenbesterainoko indarrik emango ; <strong>hezkuntza</strong>sistema<br />
epainiarra kritikatu arren, dituen ezaugarriengatik izango da kritikatua <strong>eta</strong> ez da<br />
inoiz espainiartasuna arazotzat joko, nahiz <strong>eta</strong> euskal nortasunaren galeran eragin . Bere<br />
analisiaren abiapuntuk arrazionala, logikoa, ez ideologizatua, izan nahi du . Hala,<br />
euskarari zein irakaslegoari buruz hitz egiterakoan -bere planteamenduen bi oinarri<br />
nagusiak- <strong>hezkuntza</strong>-sistemak ikuspegi pedagogikotik sortzen dituen kalteak azalarazi<br />
nahi izango ditu ; hots, euskal haurrek ezin dute jaso behar bezalako formaziorik, sistemak<br />
berak hori eragozten duelako hain zuzen, egoki prestaturik ez dagoen irakaslegoa<br />
inposatzerakoan <strong>eta</strong> euskarari bere lekua eskolan ematen ez dion neurrian . Honi erantzun<br />
ahal izateko administrazio mailan zenbait aldak<strong>eta</strong> bultzatu beharko litzateke,<br />
irakaskuntzaren deszentralizazioaren eskutik etorriko liratekeenak hain zuzen . Hau<br />
Aranarekiko ezberdintasun nagusia nabarmentzeko funtsezko ezaugarria da ; Aranak<br />
indarrean dagoen <strong>hezkuntza</strong>-sistemarekin ez du zerikusik nahi izango,<br />
deszentralizazioaren bidea baztertuz -bide antzua baita bere ustez- ; jeltzale hauek, aldiz,<br />
sistema egokitu beharraren iguruan jardungo dira, beti ere arrazoizko irizpidei jarraituz<br />
<strong>eta</strong> programa politiko pragmatikoan oinarrituz, bertan euskal erakundeek aparteko<br />
zeregina izango luketelarik .<br />
Lanaren hirugarren zatian balizko euskal <strong>hezkuntza</strong>-sistema baten<br />
konfigurazioaren inguruan aritu gara, bereziki garrantzitsua den euskal <strong>nazionalismoa</strong>ren<br />
bilakaeraren barruan garrantzitsua den garai batean bereziki . Hemendik aurrera, behin<br />
Arana desagertu <strong>eta</strong> gero, <strong>hezkuntza</strong>ri buruzko ideologia jeltzalea bi mailatan mugitzen<br />
dela antzeman daiteke : alde batetik, <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionala zein hezik<strong>eta</strong><br />
nazionalaren inguruko diskurtsoa berrelikatua izango da ; bestetik, ekinbide politikoaren<br />
norabide pragmatikoa indarberrituko da, Aranaren formulazio ideologikoaren <strong>eta</strong><br />
jeltzaleen ustez politikak ezartzen dituen mugen arteko nolabaiteko sintesira iritsiz .<br />
Planteamendu hau denborarekin sakonduz joango da, gailurra Automia Estatutuan aurkitu<br />
beharko delarik . Alde hon<strong>eta</strong>tik, Estatutuak euskal <strong>hezkuntza</strong>-sistema nazionalaren asmoa<br />
burutzeko ben<strong>eta</strong>ko aukeraren helburuak bilduko lituzke .<br />
Hezik<strong>eta</strong> nazionalari buruz esan behar da, <strong>hezkuntza</strong>-sistema litzatekeenaren<br />
gainetik, garrantzi handia emango zaiela, bai familiari bai komunitate jeltzaleari berari,<br />
beti ere abertzaleak formatzeren helburuarekin, <strong>eta</strong> erlijioa, euskara <strong>eta</strong> euskal kultura<br />
zutaberik funtsezkoenak izanik . Erlijioari dagokionez, esan lehengo bideari jarraituko<br />
diola euskal <strong>nazionalismoa</strong>k <strong>eta</strong> irakaskuntzaren sekularizazioaren aurkako borrokak<br />
izango du lehentasuna arazoa areagotuko den garai hon<strong>eta</strong>n, Estatua askoz ere
Ondorioak 399<br />
beligeranteagoa agertuko baita <strong>hezkuntza</strong> arloan kokatu orden erlijiosoen indarrak<br />
eraginda . Testuinguru hon<strong>eta</strong>n, euskal <strong>nazionalismoa</strong> tesi klerikalisten alde lerratuko da<br />
nabarmenki, bai erlijioaren gaiak bere ideologiaren barruan duen garrantziarengatik, baita<br />
Estatu liberalaren aurka jotzeko egoera hon<strong>eta</strong>z baliatuko direlako ere . Bestalde, maila<br />
erreaktiboaz gain, erlijioak aberrigintzarako duen funtsezko balioa berbaizt<strong>eta</strong>tuko du .<br />
Bestalde, <strong>eta</strong> <strong>hezkuntza</strong>-sistema espainiarrari zuzendu kritiken ibilbidearen<br />
testuinguruan, irakaslegoari buruzko gaia izango dugu funtsezkoa ; orain ere irakasleak<br />
isladatuko lituzke <strong>hezkuntza</strong>-sistemaren gaitzak, pertsonai horrengan bilduko direlarik<br />
askoz ere zabalagoak diren irizpide kritikoak . Irakaslago maketoari buruzko irizpideak<br />
zertxoait leunduko dira diskurtso jeltzalearen barruan, <strong>eta</strong> eraso bortitzen ordez askoz ere<br />
gehiago aberastuko den analisi ildoari jarraituko dio euskal <strong>nazionalismoa</strong>k, kritiken<br />
eremua zabalduz, bertan kate bat osatuko delarik planteamendu pedagogikoak, irizpide<br />
ekonomikoak <strong>eta</strong> arazoaren dimentsio politikoa uztartuz . Arazo pedagogikoa sintetiza<br />
daiteke euskalduna ez den <strong>eta</strong> euskal nortasuna ezagutzen ez duen irakaslegoaren<br />
presentzian, honek euskal gaztediaren formazioarentzat dituen ondorio kaltegarriekin,<br />
analfabetismoaren arazoan bereziki eragiten duelarik . Irakaslego honi ordaintzeak<br />
suposatzen duen zama izango da erabiliko den argudio ekonomikoa, are gehiago -<br />
garestiegia, beraz- bere ihardueraren fruitu penagarriak kontutan izanik . Arazo hauek,<br />
ondorioz, irakaslegoaren gaia maila politikoan kokatzera eramango dute euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>, maila politikoa non euskal erakundeek ezarri beharreko kontrolak arazoa<br />
kopontzeko bidean jarriko lituzkeen . Gauzak gertatu bezala gertatuko dira guzti honen<br />
oinarrian sakoneko arazoa dagoelako, hots, batere egokia ez den espainiar legedia ; beraz,<br />
behin arazoaren gakoa zein den antzeman ondoren, irtenbidea legediaren aldak<strong>eta</strong>ren<br />
eskutik etorriko litzateke, aldarrikatu beharreko lege berriak <strong>Euskal</strong> Herriak dituen<br />
beharrei egokituz .<br />
Analisi hau ez da egingo <strong>Euskal</strong> Herriaren "urrezko" iraganari begitatuz ; euskal<br />
nazionalisten planteamenduak "arrazionaltasunez" jazteko asmoz, nazioarteko ispiluak<br />
indartu egingo lituzke ikuspegi jeltzaleak, euskal <strong>nazionalismoa</strong>k arazoak konpontzea<br />
baino beste helbururik ez baitu ; hori da azaldu nahi izango duena hain zuzen . Hau da,<br />
jeltzaleek ez diote <strong>Euskal</strong> Herriko errealitatearen irakurk<strong>eta</strong> ideologikoari heldu nahi<br />
izango, konponbide eraginkorrak eskaini baizik, azkenean euskal irakaslegoaren<br />
alternatiba eskaintzeko ; hots, euskal irakaslegoa formatu beharko litzateke aipatu arazoei<br />
erantzun ahal izateko, <strong>eta</strong> ondorioz irakaslego eskol<strong>eta</strong>n zein irakasle-selekziorako<br />
makinarian eragin, azkenean irakaskuntzari begira egokia izan behar duen irakaslea<br />
lortzeko .<br />
Irakakaslegoaren gaiari eman garrantziak garbi asko adierazten duenez, euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>ren kezka nagusia oinarrizko irakaskuntzara mugatuko da gehienbat,<br />
bigarren irakaskuntza <strong>eta</strong> unibertsitate arlokoa, aurrekoarekin konparatuz gero, erabat<br />
alboratuta ikusiko ditugularik, nahiz <strong>eta</strong>, unibertsitateari dagokionez eszenatoki berriaren
400 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
aurrean aurkitu . Unibertsitatearena arazo nazionaltzat hartua izango da, baina<br />
erreibindikatuko den euskal unibertsitatea, unibertsitatea <strong>Euskal</strong> Herrian sortzea besterik<br />
ez litzateke izango <strong>eta</strong>, alde horr<strong>eta</strong>tik, unibertsitate espainiarraren adarra .<br />
Azaldu behar dugu garai hon<strong>eta</strong>ko jeltzaleek <strong>hezkuntza</strong>-sistema formalizatzeko<br />
kezka adieraziko dutela ; hala ere, irakaslegoaren zein onarrizko irakaskuntzaren egoera<br />
tamalgarriak eraginda, sistema artikulatu posiblearen asmoak beraien esku<strong>eta</strong>tik ihes<br />
egingo duela ikusi ahal izango da. Zentzu hon<strong>eta</strong>n, nahiz <strong>eta</strong> askotan euskal <strong>hezkuntza</strong>sistemaren<br />
premia azpimarratu, euskal <strong>nazionalismoa</strong>k lehenengo irakaskuntzara<br />
mugatuko litzatekeen eskola-sistema diseinatzera bideratuko ditu ia ahalegin guztiak .<br />
Lehentasunen aldetik, bestalde, jelatzaleengan aldak<strong>eta</strong> bat dagoela ikus daiteke : aberriaz<br />
hitz egin baino aberrigintzan sartu nahi izango dute buru belarri, goi mailako eztabaida<br />
ideologikoak alboratuz, <strong>eta</strong> horr<strong>eta</strong>rako, bestea beste, funtsezkoa litzatekeen eskola eraiki .<br />
Eskola hori helburu izango lukeen ibilbideak garaiko eskolaren diagnosian izango<br />
luke abiapuntua . Hala, <strong>hezkuntza</strong>-sistema espainiarrak <strong>Euskal</strong> Herriari iruzur egingo diola<br />
ikusiko du euskal <strong>nazionalismoa</strong>k, irakaslegoarekin gertatu bezala . Izan ere Estatuak<br />
irakaskuntzaren erabateko kontrola izango du, <strong>eta</strong> ezarri monopolioak <strong>Euskal</strong> Herriak<br />
dituen <strong>hezkuntza</strong> arloko beharrak asetzea eragotziko du, euskal nazioaren biziraupena ere<br />
arrisku larrian jainko duen neurri berean . Hau da, gizabanakoak euskal nazioaren parte<br />
baldin badira, zuzenean berak dituen beharrei erantzuteaz gain, bere formazioak helburu<br />
nazionalekin bat egin behar izango du, guzti hau balizko jantzi apolitikoaz apaindurik<br />
azaldu nahi izango delarik; izan ere, planteamendu ideologikoen gainetik, jeltzaleen ustez,<br />
euskal populazioak dituen <strong>hezkuntza</strong>, hizkuntza zein kultura arloko beharrei erantzun<br />
behar zaie .<br />
Estatuak ezarri eskola egoeraren aurrean, oinarrizko irakaskuntzaren arazoak<br />
hezik<strong>eta</strong> nazionalaren formulapean aurkituko du irtenbidea, euskal eskolaren bidez<br />
gauzatuko litzatekeena . Edozein eran, ezin da esan euskal <strong>nazionalismoa</strong>k euskal eskola<br />
izan daitekeenaren ikuspegi finkorik edota eredu argirik duenik, euskal eskolaz ari denean<br />
zertaz ari ote den ohartzea zaila suertatzen baita . Hots, euskal eskola kontzeptuak <strong>Euskal</strong><br />
Herriko edozein eskolaz hitz egiteko balio izango du -irakaskuntza formaletik at geratzen<br />
diren euskarazko eskolei buruz hitz egiten ez denean- ; irakaskuntza euskaraz -edota<br />
euskararen irakaskuntza, besterik gabe- eskaintzen duten eskol<strong>eta</strong>z aritzeko edota euskal<br />
erakundeen esku dauden edota egongo liratekeen eskolei buruz jarduteko ere . Ikastola<br />
hitza erabiltzen denean ere gauzak ez dira asko argituko, zenbait<strong>eta</strong>n "escuela" hitzaren<br />
itzulpen hutsa besterik ez baita, <strong>eta</strong> aldak<strong>eta</strong> terminologikoak ez du berez ezer berezirik<br />
adierazten dela pentsatzeko arrazoi nahikorik emango .<br />
Nahask<strong>eta</strong> terminologiko zein kontzeptual honek jeltzaleek garai hon<strong>eta</strong>n plazaratu<br />
alternatib<strong>eta</strong>n izango du bere islada <strong>eta</strong>, alde horr<strong>eta</strong>tik, ezin dugu esan euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>ren baitan pentsamendu zein proposamen corpus amankomunik dagoenik,
Ondorioak 401<br />
ezta errealitatean eragin ahal izateko <strong>eta</strong> euskal eskolaren alde lan egiteko inolako<br />
programa amankomunik burutu denik . Alde horr<strong>eta</strong>tik, zenbait jeltzaleren ustez,<br />
lehenengo irakaskuntzaren aldak<strong>eta</strong>k lanean diharduten eskol<strong>eta</strong>n eragitea eskatuko badu<br />
-Belaustegigoitia litzateke eredu-, beste batzuk, aldiz, biderik bakarra zein eraginkorrena<br />
ezaugarri bereziak <strong>eta</strong> definituak izango lituzkeen eskola-sare paraleloa (irakaskuntza<br />
sistema espainiarrarekin lehian jardungo litzatekeena nahiz <strong>eta</strong> horren amaiera ez ekarri<br />
-Eleizalde-) sortzea dela ikusiko dute, ; azkenik, Land<strong>eta</strong> pertsonai nagusia izanik, beste<br />
alternatiba batek euskal erakundeen aldeko apostua egingo luke, hauek irakaskuntzaren<br />
kontrola ezarri beharko luketelarik eremu hortan eragiteko edo tresna politikoak izan<br />
ezean erakunde pribatu gisa euren eskolak sortzeko . Garbi dago hau<strong>eta</strong>ko alternatiba<br />
bakar batekin ere ezin dena euskal eskola-sistema bateruntz bidera proposamenik<br />
formulatzera iritsi .<br />
Hala ere, balizko euskal eskola azaltzeko modu hauek euskal eskolaren eredu ideal<br />
posiblera hurbiltzeko bidea eskainiko dute, osatzeke egon arren eredu horren puztearen<br />
piezak hor ditugularik . <strong>Euskal</strong> eskolaren ereduaren behin-betiko gorpuztea ekarpen<br />
ezberdinen arteko oreka antzeko zerbaiten inguruan legoke edota mugituko litzateke .<br />
Dena den, garbi dago Autonomia Estatutua lortzearen posibilitate politikoak bideratuko<br />
lukeela helburu horren gauzak<strong>eta</strong>rako babes legala . Beraz, edozein ikuspegi ideologiko<br />
edota pedagogikoaren gainetik, jeltzale hauek argi ikusiko dute euskal eskola egingarria<br />
dela, asmo hori aurrera atera daitekeela, Autonomía Estatutoaren markoan soilik .<br />
Eskolarekin zerikusia duten beste hainbeste gaien inguruan bezala, aukera politikoak<br />
bakarrik azal lezake euskal <strong>hezkuntza</strong>-sistemaren ben<strong>eta</strong>ko garapena . Autonomiaren<br />
markoan aurreikusiko den irakaskuntzaren kontrolak ez liguke euskal eskola-sistemari<br />
buruz hitz egiten utziko, antolak<strong>eta</strong>ren barruan ezarri menpekotasun administratiboak<br />
direla <strong>eta</strong>, kontrola diputazioen esku geratuko bait litzateke . Edozein eran, bestalde,<br />
sistema orokorraren menpe legokeen zenbait ezaugarri berezidun euskal <strong>hezkuntza</strong>sistema,<br />
baina ez besterik .<br />
Zentzu horr<strong>eta</strong>n, proposatu euskal eskolaren eredua lehenengo euskal<br />
<strong>nazionalismoa</strong>ren planteamenduekiko aldatu egingo da : hizkuntzak naziogintzan duen<br />
garrantzia azpimarratuko da, haur populazioaren aldetik ikuspegia zabalduko da,<br />
"euzkotarren" muga gaindituz, euskal curriculumari dagokionez zehaztasun maila<br />
areagotuko da, berrikuntza pedagogikoa kontutan hartuko, euskal irakaslegaoren gaiari<br />
eraginkorrago helduko, irakaskuntzaren oinarri materialen garrantziaz jabetuko,<br />
hizkuntzaren normalizazioren beharraz ohartuko, bertako ikuskaritza, <strong>eta</strong>b . Hots, guztiak<br />
eskolaren errealitatetik <strong>eta</strong> hemen bultza daitezkeen aldak<strong>eta</strong> posibleengandik hurbil<br />
dauden alderdiak . Planteamendu hauen isladarik nabarmen zein adierazgarriena Eusko<br />
Ikaskuntzaren markoan aurkituko dugu, zeinak jeltzaleen ekarpenak jaso <strong>eta</strong> bere egingo<br />
dituen, hauei horrenbesterainoko beldurra sortarazten dien militantzia politikoarekin<br />
zerikusirik izango ez lukeen foroa eskainiz, <strong>eta</strong> ondorengo Autonomía Estatutuaren<br />
burutze prozesuan euren planteamenduen sarrera ahalbieratuz .
Dokumentazio-iturriak <strong>eta</strong> bibliogrgfa<br />
DOKUMENTAZIO-ITURRIAK ETA BIBLIOGRAFIA<br />
DOKUMENTAZIO-ITURRIAK<br />
Artxibategiak <strong>eta</strong> hemerotekak<br />
Gipuzkoako Artxibategi Nagusia (Tolosa)<br />
Gipuzkoako Foru Aldundiaren Liburutegiko Julio Urkijo Hondarea (Donostia)<br />
Bizkaiko Foru Aldundiaren Liburutegia (Bilbo)<br />
Bizkaiko Foru Aldundiaren Administrazio Artxibategia (Bilbo)<br />
Bilboko Udal Artxibategia<br />
"Sancho el Sabio" Fundazioa (Gasteiz)<br />
"Basque Studies Program Library" (Reno)<br />
Donostiako Udal Artxibategia<br />
Donostiako Udal Liburutegia<br />
Iruñeako Udal Artxibategia<br />
Nafarroako Diputazioaren Liburutegia<br />
"Archivo de la Administración del Estado" (Alcalá de Henares)<br />
"Archivo Histórico Nacional" (Madril)<br />
<strong>Euskal</strong> Herriko Historia Garaikideko Dokumentazio Zentrua (Eusko Ikaskuntza-<br />
Donostia)<br />
Aldizkariak <strong>eta</strong> egunkariak<br />
Abeŕi<br />
Abeŕija<br />
Aberri<br />
Arabarra<br />
Baseritarra<br />
Bizkaitarra<br />
Gipuzkoarra<br />
El Correo Vasco<br />
4 03
404 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkzoztza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
El Diario Vasco<br />
<strong>Euskal</strong>duna<br />
<strong>Euskal</strong>-Erria<br />
<strong>Euskal</strong>erriaren Alde<br />
<strong>Euskal</strong>-Esualea<br />
Eusko Ikaskuntzaren Deia<br />
Euzkadi (aldizkaria)<br />
Euzkadi (egunkaria)<br />
<strong>Euskal</strong>zale<br />
Eazko -Deya<br />
Gure Herria<br />
Herni es<br />
La Patria<br />
La Paz<br />
La Tarde<br />
Napartarra<br />
Revista <strong>Euskara</strong><br />
Revista de las Provincias <strong>Euskara</strong>s<br />
RIEV<br />
Zenbait aldizkari <strong>eta</strong> egunkaritako artikuluak<br />
Arabarra<br />
"La Universidad Vasca I", 1922/V113 .<br />
"La Universidad Vasca V", 1922/VII/8<br />
"La Universidad Vasca XI", 1922/VIII/12 .<br />
Baseritarra<br />
ARANA, S . (1897) : "Mártires de la patria", 4 . zk .<br />
ARANA, S . (1897) : "Efectos de la invasión", 11 . zk .<br />
ARANA, S . (1897) : "Abeŕija", 18971VI/6 .<br />
ARANA, S . (1897) : "Una escuela antipatriótica", 18971VI1/4 .<br />
Bizkaitarra<br />
ARANA, S . (1 893) :_ "Nuestros moros", 1893/XII/17 .<br />
ARANA, S . (1893) : "Los invasores", 1893/XI1/17 .<br />
ARANA, S . (1894) : "Los congresos católicos de España", 16 .zk .<br />
ARANA, S . (1894) : "Fuerismos falsos", 1894/111/31 .<br />
ARANA, S . (1894) : "Glorias y fiestas bastardas", 18941V/27 .<br />
ARANA, S . (1894) : "Cosas de los Guernikeses", 1894/V/24 .<br />
ARANA, S . (1894) : "Más banderas",1894/V/24 .
Dokianentazio-iturriak <strong>eta</strong> bibliografia<br />
ARANA, S . (1894) : "Joya bizkaina", 1894/VI11/31 .<br />
ARANA, S . (1894) : "Errores catalanistas", 1894/X/31 .<br />
ARANA, S . (1894) : "Nuestros maestros", 1894/X1/30 .<br />
ARANA, S . (1894) : "Euzkeldun Batzokija . Veladas", 1894/X1/30 .<br />
ARANA, S . (1894) : "Epílogo", 1894/XII/31 .<br />
ARANA, S . (<strong>1895</strong>) : "Educación moderna", <strong>1895</strong>/1/25 .<br />
ARANA, S . (<strong>1895</strong>) : "Revista de la Prensa", <strong>1895</strong>/11/2 .<br />
ARANA, S . (<strong>1895</strong>) : "Teatro nacional", <strong>1895</strong>/11/17 .<br />
ARANA, S . (<strong>1895</strong>) : "La protesta Pedagógico-maketil", <strong>1895</strong>/11/17 .<br />
ARANA, S . (<strong>1895</strong>) : "Carta de un maestro", <strong>1895</strong>/11/17 (nahiz Aranak artikulu hau<br />
ez sinatu, uste dugu berarena izan daitekela) .<br />
ARANA, S . (<strong>1895</strong>) : "A los maestros", <strong>1895</strong>/II/17 .<br />
ARANA, S . (<strong>1895</strong>) : "La prensa local . Con motivo del estreno de "Vizcay tik<br />
Bizkai'ra", <strong>1895</strong>/11/24 .<br />
ARANA, S . (<strong>1895</strong>) : "¡Au da aukera!, <strong>1895</strong>/111/31 .<br />
ARANA, S . (<strong>1895</strong>) : "La escuela en Bizkaya . La bandera española", <strong>1895</strong>/IV/24 .<br />
ARANA, S . (<strong>1895</strong>) : "La escuela en Bizkaya", <strong>1895</strong>/V/31 .<br />
ARANA, S . (<strong>1895</strong>) : "La cátedra de Euskera", <strong>1895</strong>/VI/16 .<br />
"Acción moral del nacionalismo", 1909/1/2 .<br />
ARANZADI, E . (1910) : "¿Qué son las escuelas laicas?", 1910/IV/2 .<br />
BUSTINTZA, E . (1910) : "Euzkel-Ikastolea . Institutoan", 1910/VI/25 .<br />
"Colaboración femenina", 1910/XII/24 .<br />
"Contra las escuelas laicas", 1910/II/12 .<br />
"Contra las escuelas laicas", 1910/II/19 .<br />
"De enseñanza", 1912/IV/6 .<br />
"Educación e instrucción", 1912/1/27 .<br />
"EGIALDE, M . : "La instrucción primaria", 1912/V/4 .<br />
"El maestro castellano en Vasconia", 1912/IV/27 .<br />
"El Patronato de Escuelas Vascas", 1909/1/23 .<br />
"En la Juventud Vasca", 1910/1X/24 .<br />
"Escuelas laicas", 1910/111/2 .<br />
"Escuela vasca de párvulos", 1910/1X/11 .<br />
"Euzkel-ikaslarijari", 1910/VI/25 .<br />
"Euzkel-Ikastolan", 1909/VI/5 .<br />
"Euzkeraren Aldez", 1909/11/6 .<br />
"Finalidad y labores de los Batzokis", 1910/X/15 .<br />
GARAY, H . (1909) : "El arte como educativo social", 1909/11/13 .<br />
"Influencia de las madres", 1912/V/4<br />
"Jaun-Goikoa <strong>eta</strong> Euzkadi", 1909/1/23 .<br />
"La autonomía en la enseñanza", 1912/II/10 .<br />
4 0 5
406 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
"La autonomía en la enseñanza", 1912/11/17 .<br />
"La autonomía escolar . La libertad de los liberales", 1912/II/17 .<br />
"La Escuela Vasca", 1910/1X/17 .<br />
"La mujer vasca y el Nacionalismo", 1910/X/8 .<br />
"La velada de las Escuelas Vascas", 1909/11/6 .<br />
"Las Escuelas Vascas", 1912/111130 .<br />
"Las escuelas vascas en Bilbao", 1909/1/30 .<br />
"Organización perfecta", 1910/X/8 .<br />
"Por la lengua nacional vasca .", 1909/1/23 .<br />
"Por la lengua Nacional . Las Escuelas Vascas en Bilbao", 1909/1130 .<br />
"¿Qué son las escuelas laicas?", 1910/IV/2 .<br />
Gipuzkoarra<br />
"Aberriko izkeraz . Ikastol<strong>eta</strong>n", 191 l/V/6 .<br />
"¡Anillo!, 1910/X/15 .<br />
"Contra las escuelas laicas", 1910/III/12 .<br />
"Deplorables efectos de la falta de una buena historia de Euzkadi", 1908/11/29 .<br />
"En la escuela", 1908/X1/7 .<br />
"Ikastolarik ederrena", 1912/X1/23 .<br />
"Instruyamos á Euzkadi", 1908/11/1 .<br />
"La enseñanza en las escuelas", 1908/IV/13 .<br />
"La enseñanza en las escuelas", 1908/VIII/22 .<br />
"Los Ayuntamientos y la enseñanza", 1912/I/20 .<br />
"Naparratik : la cuestión de los maestros . . .", 1908/1/4 .<br />
"Provisión de escuelas", 1910/1/15 .<br />
El Correo Vasco<br />
ARANA, S . (1899) : "La enseñanza primaria en Bizkaya", 1899/VI/8 .<br />
ARANA, S . (1899) : "Vicios usuales del euskera bizkaino", 18991VI/10 .<br />
ARANA, S . (1899) : "Regeneración", 1899/V1111 .<br />
ARANA, S . (1899) : "Buen acuerdo", 1899/V1127 .<br />
ARANA, S . (1899) : "Qué va a ser de España", 1899/VII/11 .<br />
ARANA, S . (1899) : "Causas del mal", 1899/VII/25 .<br />
ARANA, S . (1899) : "La Patria", 1899/VIII/10 .<br />
ARANA, S . (1899) : "Extranjerización", 1899/VII1110 .<br />
<strong>Euskal</strong>duna<br />
"Algo de maestros (cosas de un escalafón)", 1899/VII/16 .<br />
"CHOLOPOCHOLO" (1902) : "¡Pobres maestros!", 1902/X11/14 .<br />
"CHOLOPOCHOLO" (1903) : "Cosas de maestros", 1903/X/4 .<br />
"Conferencia Pedagógica", 1898/VII/24 .<br />
"Cosas de Maestros", 1898/X/9 .
Dokumentazio-iturriak <strong>eta</strong> bibliografia 4 0 7<br />
"EGIGURE" (1901) : "La escuela en Euskeria", 1901/IX129 .<br />
"El bascuence en las escuelas", 1896/X/11 .<br />
"El euskera en las escuelas", 1896/XII/20 .<br />
"El problema educativo", 1904/VIII/21 .<br />
"Esos maestros . . .", 1906/IX122 .<br />
"Ikastetsea", 1897/1X/12 .<br />
"La Asamblea de maestros", 1906/VI1128 .<br />
"La educación nacionalista", 1909/VIII/5 .<br />
"La escuela aquí", 1896/X1/1 .<br />
"La Primera Enseñanza", 1898/X11/25 .<br />
LARRAURI, J . (1898) : "Vizcaitik Bizkaira", 1898/1/9 .<br />
"Las escuelas de <strong>Euskal</strong>erria", 1898/VI/4 .<br />
"Las escuelas parroquiales", 19021XI/23 .<br />
"Los Maestros y la Enseñanza", 19011X/27 .<br />
"Los Maestros y la Educación", 1903/VII/15 .<br />
"Males de Euskaria . ENseñanza en las escuelas por maestros extraños al país",<br />
1897/11/21 .<br />
"Otra vez los Maestros", 1906/VIII/l 1 .<br />
"Por la autonomía docente", 1902/111/2 .<br />
"Por la enseñanza", 1905/1X/2 .<br />
"Por nuestras escuelas", 1903/VII/25 .<br />
"S" (1902) : "Al Excelentísimo Señor Ministro de Instrucción Pública",<br />
1902/111/16 .<br />
"Sobre lo mismo", 1906/VII/18 .<br />
<strong>Euskal</strong>-Esnalea<br />
"A los padres de familia", 1916, 137 . zk . ; 255 .<br />
ARANA, J .I . (1922) : "La enseñanza del euskera", 221 . zk . ; 95-100 .<br />
ARANA, J .I . (1922) : "La enseñanza del euskera II . Curso medio . El euskera<br />
comparado con el castellano", 222 . zk . ; 116-120 .<br />
ARANA, J .I . (1922) : "La enseñanza del euskera III . Curso superior . Lengua y<br />
literatura", 224 . zk . ; 154-162 .<br />
BIONA, G . (1919) : "¿Ikastetsea? ¡Aitzakia!", 190 . zk . ; 11 .<br />
"De <strong>Euskal</strong>-Esnalea . A los Ayuntamientos", 1916, 134 . zk . ; 204 .<br />
"E .E ." (1917) : "Umientzat ikasgayak", 155 . zk. ; 135-138 .<br />
EIZAGUIRRE, J . (1917) : "De <strong>Euskal</strong>- Esnalea . El euskera en los colegios", 147 .<br />
zk . ; 28-31 .<br />
"El euskera en las escuelas", 1918, 174 . zk. ; 115-116 .<br />
"El euskera en los Colegios", 1916, 136 . zk . ; 239-241 .<br />
"El euskera en los Colegios", 1916, 137 . zk . ; 249 .<br />
"El euskera en los Colegios", 1916, 138 . zk . ; 272 .
408 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
"El euskera en los Colegios", 1916, 141 . zk. ; 309 .<br />
"El euskera en los Colegios", 1916, 143 . zk. ; 332 .<br />
"En por del idioma vasco . Tolosa'ko ikastola", 1922, 222 . zk. ; 128-129 .<br />
"En pro del idioma vasco . Clases de euskera en Bilbao", 116-117 . zk . ; 269 .<br />
ETXEBERIA, J . (1921) : "Irakatsi euskeraz", 209 . zk. ; 1 .<br />
EUSKAL-ESNALEA (1914) : "En pro de la lengua vasca . Cátedras de euskera",<br />
73-74 . zk . ; 16-17 .<br />
EUSKAL-ESNALEA (1916) : "Ikastetse bema", 135 . zk . ; 226 .<br />
"Euskel- ikastola ", 1916, 124 . zk . ; 42 .<br />
"Euskera ikastera",1921 ; 219 . zk . ; 182 .<br />
GURIDI, L . (1922) : "Euskera- aldez . Eŕdal-euskera ta euskal -eŕdera, moŕdoloa<br />
bata, bestea mofdolagoa", 220 . zk . ; 61-64 .<br />
IZASKUN (1920) : "Lekaroz'ko Ikatetxean", 197 . zk . ; 86-87 .<br />
JUNTAS DIRECTIVAS DE EUSKAL-ESNALEA Y EUZKALTZALE-<br />
BAZKUNA (1917) : "El euskera en los Colegios", 145-146 . zk . ; 10-14 .<br />
MARTIN, E. (1922) : "Los maestros . ¡Los niños no me entienden . . .!", 219 . zk. ; 43-<br />
45 .<br />
MUJICA, G . (1912) : "La enseñanza del euskera por correspondencia", 31 . zk. ; 86-<br />
88 .<br />
MUJIKA, G . (1916) : "Muñoa jaunaren ikastetsea . Ikastetsea ikusten", 140 . zk. ;<br />
289-294 .<br />
O, de A . (1917) : "De pedagogía primaria . Textos euskéricos", 151 . zk . ; 82 .<br />
ORMETXE, P .A . (1915) : "¿Ikastola nox ipiñiko da", 102 . zk . ; 65-66 .<br />
ORMETSE, P .A. (1916) : "Euskeraz irekatsi leike",126 . zk . ; 65-69 .<br />
ORMETSE, P . (1917) : "Egunaria ta ikastegia", 153 . zk . ; 97-100 .<br />
"Plaza vacante", 1919, 189 . zk . ; 191 .<br />
EuZkadi (aldizkaria)<br />
ARANA, S . (1901) : "Conócete a tí mismo", 3 . zk . ; 191/IX/1 .<br />
BASEŕI (1915) : "El anillo (cuento)", 7 . zk . ; 13-15 .<br />
BELAUSTEGIGOITIA, F. (1914) : "Bizkai-Luteliztija",4 . zk . ; 201-203 .<br />
BUSTINTZA, E . (1905) : "Al dana egin beaf",4 . zk . ; 382-385 .<br />
C . de E. (1907) : "Democracia y oligarquía", 12 . zk . ; 365-374 .<br />
"EGI-ITZA" (1911) : "La cuestión vasca", 8 . zk . ; 137-143 .<br />
ERRAZTI, K . (1911) : "Gabon'go gotzon bat", 8 . zk. ; 295-298 .<br />
ERRAZTI, K . (1911) : "Bakaldun aurreguna", 8 . zk . ; 463-466 .<br />
ERRAZTI, K . (1912) : "Neguko Loreak", 9 . zk . ; 459-460 .<br />
"JEL-ALDE" (1912) : "Euzkeraz", 8 . zk . ; 137-143 .<br />
"JEL-ALDE" (1912) : "Euzkeraz", 13 . zk . ; 26<br />
"JEL-ALDE" (1912) : "Euzkeraren aldez", 16 . zk. ; 274-281 .<br />
"JEL-ALDE" (1915) : "Euzkel- bidea", 9 . zk . ; 127-134 .<br />
OMABEITIA, K. (1915) : "Mutiko-neskatuai . Abeŕijaren iraslia", 11 . zk . ; 202-206 .
Dokinnentazio- iturriak <strong>eta</strong> bibliografia<br />
Euzkadi (egunkaria)<br />
"ABENDANO" (1917) : "Los maestros, el pais y nosotros", 1917/XII/11 .<br />
"A los estudiantes vascos",1922/VIII/9 .<br />
"Ante la campaña electoral . Historia de unas negociaciones . Programa presentado<br />
por el Nacionalismo para la unión de las fuerzas políticas", 1917/II/24 .<br />
"Apertura de las clases de euzkera", 1918/X/2 .<br />
APRAIZ, A . (1917) : "De cultura vasca . La Universidad", 1917/VII/11 .<br />
ARANZADI, E . (1916) : "A los padres de familia", 1916/VIII/10 .<br />
ARANZADI, E . (1916) : "La unidad de fé y la nacionalidad vasca", 1916/VII1/30 .<br />
ARANZADI, E . (1916) : "Estudios Vascos", 1 916/XII/25 .<br />
ARANZADI, E . (1917) : "¿Hacia el laicismo?", 1917/11/16 .<br />
ARANZADI, E . (1917) : "Antilaicismo ardiente", 1917/11/21 .<br />
ARANZADI, E . (1917) : "Universidad Vasca", 1917/VI/23 .<br />
ARANZADI, E . (1917) : "Los Derechos históricos y la autonomía", 1917/VIII/24 .<br />
ARANZADI, E . (1917) : "Con las Diputaciones", 1917/X/22 .<br />
ARANZADI, E . (1918) : "¡No ha dañado! ", 1918/VI/6 .<br />
ARANZADI, E . (1918) : " 'Las Bases de un Gobierno Nacional Vasco"',<br />
1918/XI/21 .<br />
ARANZADI, E . (1919) : "Universidad Vasca", 1919//VIII/1 .<br />
ARANZADI, E . (1922) : "Los colegios, panteones del euskera", 1922/VIII/20 .<br />
ARANZADI, E . (1922) : "La lección de Gernika", 1922/1X/22 .<br />
ARANZADI, E . (1930) : "Sólo por Dios", 1930/XI/20 .<br />
ARANZADI, E . (1916) : "Ante todo y sobre todo", 1916/VIII/8 .<br />
"Ayer en la Diputación . La cuestión de la propuesta unipersonal del Magisterio .<br />
El Estado no cumple su compromiso . La censurable desidia de la anteriores<br />
diputaciones", 1918/111/22 .<br />
BELAUSTEGIGOITIA, F . (1918) : "Las leyes españolas sobre la enseñanza y<br />
Euzkadi", 1918/VII/5-29 ; VIII/13-19 .<br />
BUSTINTZA, E . (1914) : "Euzkeraz irakatsi", 1914/IX/17 .<br />
BUSTINTZA, E . (1916) : "Egunekua . Oñatiko mutikoeri", 1916/111/3 .<br />
BUSTINTZA, E . (1917) : "Euzkeraz ala erderaz irakurten errazago<br />
euzkeldunentzat?", 1917/XII/7 .<br />
"Clases de euzkera para niños", 1918/IX/14 .<br />
"Clausura de la Asamblea de la Confederación Nacional de estudiantes católicos .<br />
Son aceptadas todas las proposiciones de los delegados vascos", <strong>1923</strong>/1/25 .<br />
"Comisión de Instrucción Pública de la Diputación . La Escuela Normal de<br />
Maestros", 1918/VII/10 .<br />
"¡Como los catalanes!", 1919/VIII/2 .<br />
"Constitución de la Diputación bizkaina", 1917/V/5 .<br />
"De <strong>Euskal</strong>-Esnalea . El euzkera en los Colegios", 1917/11/6 .<br />
DOMINE, J . (1913) : "La escuela primaria de Solokoetxe . Los maestros",<br />
1913/111/30 .<br />
4 0 9
410 <strong>Euskal</strong> Arazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
"DUNIXI" (1914) : "La Patria de mañana . Por los niños vascos", 1914/VIII/28 .<br />
"DUNIXI" (1914) : "Hacia la vida nacional . Asesinos del euzkera", 1914/X/12 .<br />
"DUNIXI" (1918) : "Reparación", 1918/111/9 .<br />
"DUNIXI" (1918) : "La instrucción religiosa del euzkeldun",1918/111/22 .<br />
"DUNIXI" (1918) : "De vida ó muerte", 1918/111/25 .<br />
"DUNIXI" (1918) : "¿Qué hacemos por el niño?", 1918/IV/13 .<br />
"DUNIXI' (1918) : "La deseuskerización del niño", 1918/IV/16 .<br />
"DUNIXI" (1918) : "La lucha por la escuela", 1918/IV/27 .<br />
"DUNIXI" (1918) : "La escuela y el euzkera . Lo que se puede hacer hoy mismo",<br />
1918/V/15 .<br />
"El caso de los maestros ó mando en dos casas", 1914/VI/21 .<br />
"El catalán en las Escuelas barcelonesas", 1918/VIII/20<br />
ELEIZALDE, L . (1914) : "La Mancomunidad Vasca para la Universidad Vasca",<br />
1914/11/22 .<br />
ELEIZALDE, L . (1914) : "Algunas ideas acerca de la Universidad Vasca",<br />
1914/111/15 .<br />
ELEIZALDE, L . (1914) : "Escuelas Vascas", 1914/V/3 .<br />
ELEIZALDE, L . (1914) : "Paises y razas . La nacionalidad vasca", 1914/XII/13 .<br />
ELEIZALDE, L . (1915) : "El nacionalsimo en los diversos países de Europa", 8 .<br />
zk . ; 55-64 .<br />
ELEIZALDE, L . ((1916) : "El idioma Vasco", 1916/11/6 .<br />
ELEIZALDE, L . (1916) : "El valor pedagógico de la enseñanza euskérica",<br />
1916/111/5 .<br />
ELEIZALDE, L . (1917) : "Detrás . . .el separatismo", 1917/1X/23 .<br />
ELEIZALDE, L . (1917) : "La Universidad Vasca . Una modesta opinión",<br />
1917/X/21 .<br />
"El clero vasco y el Euzkera . Ejemplo y meditación", 1916/111/7 .<br />
"El euskera y la mujer", 1921/IV/23 .<br />
"El euzkera y los niños", 1915/I/14 .<br />
"El principio de nacionalidad . El manifiesto de Elgoibar", 1914/VII/13 .<br />
"En defensa del euskera. La protesta de los ayuntamientos", 1916/11/26 .<br />
"En la Diputación . La autonomía de la enseñanza . Se acuerda por unanimidad<br />
solicitarla del Estado", 1918/V/12 .<br />
"En la Diputación . La Escuela Normal Libre de Maestros", 1918/VIII/30 .<br />
"En la Diputación . Se acuerda subvencionar a las Escuelas que fomenten el<br />
Euzkera", 1918/VI1/27 .<br />
"En la Normal de Maestras . Examenes de euzkera", 1919/VI/22 .<br />
"Escuelas vascas", 1913/X/11 .<br />
"Escuelas Vascas", 19171X/21 .<br />
"Escuelas Vascas", 1917/IX/25 .<br />
"Escuelas Vascas", 1918/V/11 .<br />
"Escuelas Vascas . Por la Religión y por la Patria", 1917/IX/28 .
Dokumentazio-iturriak <strong>eta</strong> bibliografia<br />
EUSKAL-ESNALEA (1917) : "De <strong>Euskal</strong>-Esnalea . El euzkera en los Colegios",<br />
1917/11/6 .<br />
EUZKADI BURU BATZARRA (1916) : "Sección Oficial . Euzkadi Buru<br />
Batzarra", 19161VIII/1 .<br />
"EUZKELDUN-BAT" (1913) : "La causa de nuestra decadencia", 1913/VI/2 .<br />
GAZTAÑAGA, J . (1916) : "Por la lengua nacional . Imitemos á Cataluna",<br />
1916/1/5 .<br />
"I" (1918) : "Bilbao, los maestros y la autonomía de la enseñanza", 1918/X/30 .<br />
INUNZIAGA, V . (1913) : "Pan y catecismo",1913/III/23 .<br />
IRIGOYEN, C . (1922) : "Sobre la universidad vasca", 1922/X/1 .<br />
"JAUPARI BAT" (1914) : "El Ministro de Instrucción Pública y el catecismo",<br />
1914/V16 .<br />
"Junta de Instrucción Pública de la Diputación de Bizkaya", 1918/VIII/31 .<br />
"La enemiga contra la Universidad Vasca", 1922/1X/17 .<br />
"La enseñanza primaria en Bizkaya", 1920/111/19 .<br />
"La escuela laica en Bilbao . Protesta dela Congregación de Maria Inmaculada y<br />
San Luis Gonzaga", 1914/VI/21 .<br />
"La labor de la Asamblea de Representantes Nacionalistas", 1917/XII/22 .<br />
"La labor de la Asamblea de Representantes Nacionalistas", 1918/1/21 .<br />
"La magna Asamblea de Concejales Nacionalistas . Las Ponencias", 1917/XII/3<br />
LANDETA, E . (1917) : "Nuestros problemas . La Escuela Vasca",, 19171XI/24 .<br />
LANDETA, E . (1918) : "Las Escuelas primarias en Bizkaya",1918/V/18 .<br />
LANDETA, E . (1918) : "La Inspección de Instrucción Pública", 1918/XII/6 .<br />
LANDETA, E . (192?) : "De Instrucción Pública . Acerca de la Escuela Vasca", (?) .<br />
"Las Diputaciones vascas, unánimes, acuerdn reclamar la autonomía á los Poderes<br />
de Madrid . Brillantísimo recibimiento á los diputados", 1917/VII/17 .<br />
"Las Escuelas Vascas (Interviú)", 1915/1/7 .<br />
"Las Escuelas Vascas", 1915/1/15 .<br />
"Las Escuelas Vascas", 1915/VIII/19 .<br />
"Las Escuelas Vascas", 1918/1X/30 .<br />
"La Facultad de Medicina en Bilbao . Gestión del Sindicato de Fomento",<br />
1917/1/25 .<br />
"La Universidad de Bilbao", 1914/VII/17 .<br />
"La Universidad Vasca . Don Angel de Apraiz en la Filarmónica", 1918/1/6 .<br />
"La Universidad Vasca . ¿Podrá facilitar su creación la autonomía universitaria?",<br />
1921 /1X/29 .<br />
L .E .A . (1915) : "Escuelas Vascas", 1915/IV/17 .<br />
"Los Estudiantes Vascos . Un ruego a la Sociedad de Estudios Vascos y a todos los<br />
estudiantes vascos", 1922/VIII/16 .<br />
M . (1917) : "Labor cultural catalana", 1917/VI/13 .<br />
MANTEROLA, V . (1915) : "El Nacionalismo Vasco y el clero",1915/V/8 .<br />
MANTEROLA, V . (1916) : "La Gran Obra", 1916/VIII/24 .<br />
411
412 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
"Más que ridículo . "El idioma y las regiones" . Propósitos separatistas",<br />
1918/VIII/27 .<br />
MEATZAKO (1916) : "La enseñanza y el Euzkera", 1916/111/9 .<br />
MUJIKA, R . (1922) : "Dantza nastua dala ta", 1922/X/29<br />
"Nacionalismo vasco en Araba . Memorable jornada de propaganda", 1918/IV/8 .<br />
"Nacionalismo y autonomía . Actuación lógica", 1917/VII/19 .<br />
"Nacionalismo y autonomía . La unidad nacional", 1917/VII/20 .<br />
"Nombramiento de Maestros", 1914/IV/17 .<br />
"Nos uniremos los vascos", 1917/VII/7 .<br />
OJARBIDE, J .M . (1917) : "Nuestros problemas . ¿Qué ha de ser la escuela vasca?",<br />
1917/1X/23 .<br />
OJARBIDE, J .M . (1918) : "De idioma vasco . El euzkera en la enseñanza",<br />
1918/IV/23 .<br />
OJARBIDE, J .M . (1918) : "De idioma vasco . El euzkera en la enseñanza",<br />
1918/V/6 .<br />
OJARBIDE, J.M . (1918) : "Habilitación de maestros", 1918/VIII/16 .<br />
OJARBIDE, J .M . (1920) : "El euskera en la enseñanza . La opinión de un maestro",<br />
1920íV/14 .<br />
OJARBIDE, J .M . (<strong>1923</strong>) : "Analfabetismo vasco . Ni escuelas, ni maestros",<br />
<strong>1923</strong>/1/23 .<br />
OJARBIDE, J .M . (<strong>1923</strong>) : "Analfabetismo vasco . Causas del analfabetismo",<br />
<strong>1923</strong>/11/ 10 .<br />
OJARBIDE, J .M . (<strong>1923</strong>) : "¡Cuando ellos lo dicen . . .! Las escuelas nacionales",<br />
<strong>1923</strong>/VIII/31 .<br />
"Persecución indigna", 1916/111/4 .<br />
"Por la autonomía vasca . Viaje triunfal de las Diputaciones . Las multitudes vascas<br />
aclaman á sus representantes", 1917/VII/16 .<br />
"Por la enseñanza de nuestro idioma", 1918/X/5 .<br />
"Por el honor católico", 1913/V/29 .<br />
"Por las escuelas vascas", 1917/IX/21 .<br />
R.K . (1921) : "Problemas Nacionales . El euzkera en las escuelas", 1921/11/18 .<br />
"Un Centro Universitario Vasco", 1914/11/20 .<br />
"Universidad de Donostia", 1914/11/24 .<br />
"Universidad en tierra vasca", 1914/11/25 .<br />
"Universidad Vasca . Mensaje de los estudiantes vascos", 1922/VIII/2 .<br />
USECHI, F . (1918) : "La enseñanza en el Pais Vasco . EL Estado, insolvente ; y<br />
Nabarra, burlada", 1918/1/8 .<br />
"21 de Julio de 1876", 1917/VII/21 .<br />
"Vida católica . De la Carta-Programa del cardenal Gibrons, arzobispo de<br />
Baltimore", 1919/1X/20 .
Dokumentazio-iturriak <strong>eta</strong> bibliografia 413<br />
X . (1915) : "Los niños vascos", 1915/VIII/27 .<br />
X. (1918) : "De la enseñanza primaria", 1918/V/19 .<br />
X . (1918) : "Las escuelas y el Euzkera . Ahora mismo", 1918/V/21 .<br />
Eazko-Deya<br />
"Euzkaldun neskati 1 ai", 1916 ; 16 . zk . ; 8 .<br />
"Euzkaldun neskatilai . Etxekandera onaren ereduba ", 1917 ; 21 . zk. ; 5-6 .<br />
"Euzkaldun neskatilai . Ekadun txikijak", 1917, 22 . zk . ; 4 .<br />
"Euzkaldun neskatilai . Neskatil-eredubal ", 1917//11/1 ; 3 .<br />
"Euzkaldun neskatilai . Neskatil on-onaren ereduba ", 1917/11111 ; 4 .<br />
"Euzkaldun neskati 1 ai . Etxe ardurea ", 1917/IX/ 1 ; 6 .<br />
"Euzkera-alez . Euzkel-ikastolea ", 1916, 6 . zk . ; 2 .<br />
"Euzkera Ikastola<strong>eta</strong>n ", 1917, 29 . zk . ; 1 .<br />
"Euzkerea ikastetxi<strong>eta</strong>n . ¡Gora "<strong>Euskal</strong>-Esnalea "! ", 1916/1X116 .<br />
EUZKO-DEYA (1916) : "Euzkel-íksatoleak Donosti'an ", 13 . zk . ; 3 .<br />
"Euzko-ele-aldez . Euzkerea ikastola<strong>eta</strong>n", 1916/XI/1 ; 1 .<br />
"SATARKA" (1918) : "Maita zazu zure izkuntza ", 1918/XII/1 ; 6 .<br />
La Patria<br />
ARANA, S . (1902) : "Tres Cartas", 1902/1/12 .<br />
ARANA, S . (1904) : "¡Ai Mikel, Mikel, Mikel!", 1904/1X/24 .<br />
La Tarde<br />
"Labor Cultural . Conferencia del Sr . Land<strong>eta</strong>", 1915/III/12 .<br />
"La Diputación de Vizcaya y los maestros interinos . Carta abierta para el Sr . "Don<br />
Higinio*`, 1915/V/26 .<br />
LANDETA, E . (1914) : "Los programas para las oposiciones", 1914/1/24 .<br />
LANDETA, E . (1914) : "De instrucción pública local. Acerca de unas<br />
manifestaciones", 1914/11/28 .<br />
LANDETA, E . (1914) : "Cosas de Instrucción Pública . El nombramiento de los<br />
Maestros", 1914/IV/25 .<br />
LANDETA, E . (1914) : "De Instrucción Pública local . El nombramiento de<br />
maestros", 1914/V/29 .<br />
LANDETA, E . (1914) : "El nombramiento de maestros", 1914/VI/4 .<br />
LANDETA, E . (1914) : "Los aumentos voluntarios a los maestros", 1914/VI/8 .<br />
LANDETA, E . (1914) : "La retribución de los maestros", 1914/VI/16 .<br />
LANDETA, E . (1914) : "Las retribuciones y el nombramiento de los maestros",<br />
1914/VI/24 .<br />
LANDETA, E . (1914) : "¡Entre maestros!, 1914/VII/16 .<br />
LANDETA, E . (1914) : "¡Las retribuciones!", 1914/VII/23 .<br />
0 LANDETA, E . (1914) : "De Instrucción Pública local . Lo que ha gastado Bilbao<br />
en la primera enseñanza el año 1913", 1914/VIII/1 .
414 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
LANDETA, E . (1914) : "El maestro y la familia", 1914/VIII/24 .<br />
LANDETA, E . (1914) : "El Sr . Fiscal y el nombramiento de maestros en Vizcaya",<br />
1914/X/3 .<br />
LANDETA, E . (1914) : "¿Qué hace nuestra Excma . Diputación?", 1914/X1/7 .<br />
LANDETA, E . (1914) : "La Escuela Normal de Maestros y los maestros interinos",<br />
1914/XII/9 .<br />
LANDETA, E . (1915) : "¿Qué hacen nuestros diputados provinciales", 1915/1/21 .<br />
LANDETA, E . (1915) : "La propiedad de los edificios escolares", 1915/111/6 .<br />
LANDETA, E . (1915) : "Las interinidades y los nombramietnos de maestros",<br />
1915/V/22 .<br />
LANDETA, E . (1915) : "Querer es poder", 1915/V/3 1 .<br />
LANDETA, E . (1915) : "El Director de la Primera Enseñanza y la Diputación",<br />
1915/VII/6 .<br />
LANDETA, E . (1915) : "El Sr . Gobernador civil y la Exma . Diputación",<br />
1915/VIII/7 .<br />
LANDETA, E . (1915) : "S.M . el Rey y el alcalde de Bilbao", 1915/VIII/27 .<br />
LANDETA, E. (1915) : "¿A qué esperan nuestros diputados provinciales",<br />
1915/1X/22 .<br />
LANDETA, E . (1915) : "Cómo se llama esa figura", 1915/X/1 .<br />
LANDETA, E . (1916) : "El nombramiento de maestros y la Diputación" .<br />
1916/VIII/5 .<br />
LANDETA, E . (1916) : "El maestro de escuela", 1916/X/27 .<br />
LANDETA, E . (1916) : "El asunto de los maestros y la Diputación", 1916/X11/13 .<br />
LANDETA, E . (1916) : "El asunto de los maestros . Ahí en la picota . Para el<br />
Presidente de la Diputación", 1916/XII/19 .<br />
LANDETA, E . (1917) : "La familia y la Escuela", 1917/11/5 .<br />
LANDETA, E . (1917) : "Cuidado con nuestras escuelas", 1917/11/8 .<br />
Napartarra<br />
"Cuestión grave", 1911/V1110 .<br />
ELEIZALDE, L. (1918) : "Las escuelas 'nacionales' . La situación en ellas del niño<br />
euzkeldun", 1918/IV/6 .<br />
"Escandaloso", 191 1/VII/8 .<br />
"La Diputación y los maestros", 1918/115 .<br />
"La educación y el idioma", 1918/1/5 .<br />
"La cuestión de la enseñanza en Nabarra", 1918/II/12 .<br />
"La instrucción primaria en Navarra", 1918/X1/16 .<br />
"Por el idioma de la Patria", 1918/111/16 .<br />
"Por la enseñanza vasca", 1918/1X/14 .<br />
"Un aplauso y un ruego", 1911/1/8 .
Dokumentazio-iturriak <strong>eta</strong> bibliografia<br />
BIBLIOGRAFIA<br />
AGIRREZABALBEITIA, P . (1977) : "Biharko <strong>Euskal</strong> Unibertsitatea", in Jakin, 1 . zk . ;<br />
72-91 .<br />
AGUIRRE, A . (1990) : "Identidad y fiestas", in Cuadernos de etnología y etnografía de<br />
Navarra, 55 . zk . ; 9-14 .<br />
AIZPURU, M .X . ; UNANUE, D . (1991) : "El clero diocesano guipuzcoano y el<br />
nacionalismo vasco : un análisis sociológico", in BERAMENDI,, J .G . ; MAIZ, R .<br />
(bil .) : Los nacionalismos en la España de la HRepáblica . Madrid : Siglo XXI .<br />
287-304 .<br />
AIZPURU, MM . (1991) : "Bandos y caciques en el País Vasco durante la Restauración",<br />
in Estudios de Historia Social, 54-55 zk ., 469-508 .<br />
AIZPURU, M .X . (1988) : "Euzko Alderdi Jeltzalia (1904-1911)", in H <strong>Euskal</strong> Mundu<br />
Biltzarra. <strong>Euskal</strong> Herriaren Historiari Buruzko Biltzarra. Donostia : Txertoa. V .<br />
alea, 231-243 .<br />
ALOS, l . de (1984) : "El regionalismo en el proyecto de reforma constitucional elaborado<br />
por la Asamblea de parlamentarios de 1917", in Estudios de Historia Social, 28-<br />
29 zk., 347-352 .<br />
ALVAREZ, I . (1993) : Diversidad cultural y conflicto nacional.Madrid : Talasa .<br />
AMIN, S . (1979) : Clases y naciones en el materialismo histórico . Barcelona : El Viejo<br />
Topo .<br />
APALATEGI, J . (1985) : Los vascos, de la autonomía a la independencia. Donostia :<br />
Txertoa .<br />
APRAIZ, A . (1918) : Universidad Vasca . Bilbo : Bilbaína de Artes Gráficas .<br />
ARANA, L . (1932) : Formulario de los principios esenciales o básicos del primitivo<br />
nacionalismo vasco contenidos en el lema Jaun-Goikua <strong>eta</strong> Lagizaŕa . Abando-<br />
Bilbo : Artes Gráficas Grijelmo S .A .<br />
ARANA, S . (1978) : Obras escogidas. Antología poítica. Zarautz : Haranburu .<br />
ARANA, S . (1980) : Obras compl<strong>eta</strong>s de Sabino Arana Goiri . Donostia: Sendoa (3 ale) .<br />
ARANGUREN, J .L . (1991) : "Naciones, Estados, nacionalismos, inter-nacionalidad", in<br />
Revista de Occidente, 122-123 zk ., 15-24 .<br />
ARANZADI, E . (1902) : Reconstrucción del pueblo euskaldun en la reconstitución de<br />
la lengua . Bilbo : Imp . y l ib . d e José Atuy .<br />
ARANZADI, E . (1918) : La Nación Vasca. Gipuzkoako Foru Aldundiko Liburutegia<br />
5740 .<br />
415
416 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (189 .5-<strong>1923</strong>)<br />
ARANZADI, J . (1981) : Milenarismo vasco . Edad de oro, etnia y nativismo . Madrid:<br />
Taurus .<br />
AROSTEGUI, J . (1988) . "Estructura y conflictividad social contemporánea", in II<br />
<strong>Euskal</strong> Munduko Biltzarra . <strong>Euskal</strong> Herriaren Historian Buruzko Biltzarra .<br />
Donostia : Txertoa . VI . alea, 9-22 .<br />
ARPAL, J . ; ASUA, B .; DAVILA, P . (1982) : Educación y sociedad en el País Vasco.<br />
Donostia : Txertoa .<br />
ARRILLAGA, L . (1986) : "Euskadi, nación diñcil", in Revista de Occidente, 59 . zk ., 115-<br />
128 .<br />
ARTOLA, M . (1973) : La burguesía revolucionaria (1808-1869) . Madrid:<br />
Alianza/Alfaguara .<br />
ARTOLA, M . (1988) : "El Estado y las provincias vascas, 1700-1876", in Gaurko euskal<br />
gizartearen sorburu hurbilak . XVIII-XIX mendeak . Eusko Ikaskuntzaren IX<br />
Biltzarra . Donostia : Eusko Ikaskuntza ; 49-63 .<br />
AZAOLA, J..M . (1976) : Vasconia y su destino. Madrid : Revista de Occidente (2 ale) .<br />
AZCONA, T .; TELLECHEA, J .I . ; RODRIGUEZ DE CORO, F . (1985) : "Historia de la<br />
Iglesia en el País Vasco", in INTXAUSTI, I . (zuz .) : <strong>Euskal</strong> Herria . Historia <strong>eta</strong><br />
Gizartea . Lan Kide Aurrezkia ; 337-350 .<br />
AZCONA, J . (1983) : "La construcción nacionalista y su relación con la etnia vasca" .<br />
UPV-EHUko II Udako Ikastaroak . Donostia .<br />
AZCONA, J . (1984) : "La construcción de la diferencialidad . El caso vasco", in<br />
"Etnicidad y Nacionalismo" ( Simposiuma) ; Antropologiaren III Batzarra .<br />
Donostia .<br />
AZCONA, J . (1984) : "Problemas teoréticos en tomo a la etnia vasca", in "Etnicidad y<br />
Nacionalismo" (Sinposiuma) ; Antropologiaren III Batzarra . Donostia .<br />
AZKUE, R.M. (<strong>1895</strong>) : Vizcaytik Bizkaira. Bilbo .<br />
AZKUE, R.M . (1898) : Pasa de Chimbos. Bilbo .<br />
AZKUE, R.M . (1898) : Sasi-Eskola. Bilbo .<br />
AZURMENDI, J . (1971) : Hizkuntza, etnia <strong>eta</strong> marxismoa . Baiona : <strong>Euskal</strong> Elkargoa .<br />
AZURMENDI, J . (1979) : Arana Goiriren pentsamendu politikoa . Donostia : Hordago .<br />
AZURMENDI, J . (1985) : "Irakaskuntza <strong>eta</strong> pentsamendua <strong>Euskal</strong> Herriko historian", in<br />
INTXAUSTI, I . (zuz.) : <strong>Euskal</strong> Herria. Historia <strong>eta</strong> Gizartea . Lan Kide<br />
Aurrezkia; 357-386 .<br />
AZURMENDI, J . (1992) : Espainolak <strong>eta</strong> <strong>Euskal</strong>dunak Donostia : Elkar .
Dokumentazio-iturriak <strong>eta</strong> bibliografia 417<br />
BALIBAR, R .; LAPORTE, D . (1976) : Burguesía y lengua nacional . Barcelona : Avance .<br />
BALPARDA, G . (1918) : Errores del nacionalismo vasco . Madrid : Imp . J . Pueyo .<br />
BANDRES, L . (1991) : <strong>Euskal</strong> abertzal<strong>eta</strong>sunaren historia 1936ra arte . Bilbo : Sabino<br />
Arana K .E .<br />
BARCENILLA, M .A . ; GONZALEZ de GARAI, I . (1989) : Jauntxoak, burgesak <strong>eta</strong><br />
foruak. Bilbo : Gaiak .<br />
BECERRO de BENGOA, R . ; MANTELI, S . ; HERRAN, F . (1877) : "La lengua<br />
vascongada", in La Paz, 1877/IV/26 .<br />
BELAUSTEGIGOITIA, F . (1909) : Por la Lengua Nacional Vasca . Bilbo : Imp . y Ene .<br />
Bilbao Marítimo y Comercial .<br />
BELAUSTEGIGOITIA, F . (1921) : "Euskerazko Eskolak", in Lenengo euskalegun<strong>eta</strong>ko<br />
itzaldiak . Bilbo : Euzko- Argitaraldia .<br />
BENEYTO, J. (1958) : Historia de la Aministración Española e Hispanoamericana .<br />
Madrid : Aguilar .<br />
BENEYTO, J . (1980) : Las Autonomías. El poder regional en España . Madrid : Siglo<br />
XXI .<br />
BENSO, M .C . (1983) : "Génesis y problemática del funcionariado docente en España : un<br />
aspecto de la política escolar del siglo XIX", in Historia de la Educación, 2 . zk . ;<br />
255-262 .<br />
BERAMENDI, J .G . ; MAIZ, R . (bil .) (1991) : Los nacionalismos en la España de la II<br />
República. Madrid : Siglo XXI .<br />
BERAMENDI, J .G . (1984) : "Aproximación a la historiografia reciente sobre los<br />
nacionalismos en la España contemporánea", in Estudios de Historia Social, 28-<br />
29 . zk ., 49-76 .<br />
BERIAIN, J . (1988) : "Representaciones colectivas y estructura simbólica de la sociedad",<br />
in Cuadernos de etnología y etnografía de Navarra, 51 . zk ., 23-47 .<br />
BERRUEZO, R . (1986) : "La Junta Superior de Educación del Reino de Navarra, 1829-<br />
1836", in Príncipe de Viana, 177 . zk .<br />
BOWEN, J . (1985) : Historia de la educación occidental. El Occidente moderno .<br />
Europa y el Nuevo Mundo. Siglos XVII-XX Barcelona : Herder (III . alea) .<br />
BREUILLY, J . (1990) : Nacionalismo y Estado . Barcelona : Ediciones Pomares-Corredor,<br />
S .A .<br />
BUSTINZA, E . (1984) : Edo geuk edo itok ez. Euskerearen alde . Bilbo : Labayru<br />
Ikastegia .
418 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
CABRERA, J . (1991) : "La reproducción del sistema ideológico nacionalista", in REIS,<br />
54 . zk ., 113-135 .<br />
CAMINO, l .; GUEZALA, L . (1991) : Juventud y nacionalismo vasco. Bilbao (1901-<br />
1937) . Bilbo : Sabino Arana K .E .<br />
CAMPION, A . (1889) : Blancos y Negros (Guerra en la paz) . 1934ko berarg . ; Zarautz :<br />
Itxaropena .<br />
CAMPION, A . (1907) : Discursos políticos y literarios . Pamplona : Imprenta y librería de<br />
Erice y Garcia .<br />
CAMPION, A . (1908) : Acerca del Nacionalismo . Gernika : Imp . y Enc . de Antonio de<br />
. Egurrola .<br />
CAPITAN, A . (1990) : "Los catecismos políticos en los inicios del siglo XIX español : un<br />
intento de formación política y social del pueblo", in OSSENBACH, G . ;<br />
PUELLES, M . de (arg .) : La Revolución francesa y su influencia en la educación<br />
en España . Madrid : U .N .E .D ./Universidad Complutense de Madrid; 437-449 .<br />
CARDERERA, M . (1883) : Diccionario de educación y métodos de enseñanza. Madrid :<br />
Librería de D . Gregorio Fernando (3 . arg .) .<br />
CARO, J . (1980) : Los Vascos. Madrid : Ediciones Itsmo (6 . arg .) .<br />
CARO, J . (zuz .) (1987) : "La mujer en el nacionalismo vasco : Emakume", in Historia<br />
General del Pais Vasco. Donostia : Haranburu .<br />
CASTELLS, L . (1987) : Modernización y dinámica política en la sociedad guipuzcoana<br />
de la Restauración 1876-1915 . Madrid : UPV-EHU/Siglo XXI .<br />
CAVA, M .J . (1992) : "Juntas Generales y Diputación de Gipuzkoa (1808-1979)", in<br />
GOMEZ, F .J . (koor .) : Historia de las Juntas Generales y de la Diputación Foral<br />
de Gipuzkoa. Donostia : Gipuzkoako Batzar Nagusiak <strong>eta</strong> Gipuzkoako Foru<br />
Aldundia; 127-194 .<br />
CERTEAU, M . de ; JULIA, D .; REVEL, J . (1975) : Une politique de la langue. La<br />
Révolution française et les patois . Editions Gallimard .<br />
CHATELET, F .; PISIER-KOUCHNER, E . (1986) : Las concepciones políticas del siglo<br />
XX. Madrid : Espasa Calpe, S .A .<br />
CHEVALIER, P . ; GROSPERRIN, B . (1971) : L'enseignementfrançais. De la révolution<br />
à nos jours: Documents. Pans : Mouton (II . alea) .<br />
CHUECA, J .P . (1990) : "<strong>Euskal</strong> <strong>nazionalismoa</strong>k herri nortasunaren eraikuntzan folkloreari<br />
emandako zeregina (1931-1939)", in Cuadernos de etnologia y etnografia de<br />
Navarra, 55 . zk. ; 27-33 .<br />
CLAVERO, B . (1990) : "Entre revolución y tradición : Constítucionalismo y Fuerismo",<br />
in Historia Contemporánea, 4 . zk . ; 39-60 .
Dokumentazio-iturriak <strong>eta</strong> bibliografia<br />
CLEMENTE, J .C . (1982) : Las guerras carlistas . Barcelona : Ediciones Península .<br />
COAKLEY, J . (arg .)(1992) : The social ogrigins of nationalist movements. The<br />
contemporany ivest european experience. London : SAGE Publications .<br />
CORCUERA, J . (1977) : "Algunos datos sobre organización en el primer Partido<br />
Nacionalista Vasco . Comentes intrapartidistas y lucha por el poder interno (<strong>1895</strong>-<br />
1920)", in Teoría y practica de los partidos políticos . Madrid .<br />
CORCUERA, J . (1979) : Orígenes, ideología y organización del nacionalismo vasco<br />
1876-1904. Madrid : Siglo XXI .<br />
CORCUERA, J . (1983) : Perspectiva del Nacionalismo Vasco . Integración y<br />
asimilación", in Revista Internacional de Sociología, 45 . zk . ; 51-74 .<br />
CORCUERA, J . (1984) : "El primer nacionalismo vasco : Sabino Arana", in Nacionalismo<br />
y socialismo en Euskadi . Bilbo : IPES ; 71-85 .<br />
CORCUERA, J . (1984) : "Nacionalismo y clases en la España de la Restauración", in<br />
Estudios de Historia Social, 28-29 . zk ., 249-282 .<br />
CORCUERA, J . ; GARCIA, M .A . (1980) : Sistema de partidos, instituciones y<br />
comunidad nacionalista en Euskadi", in Revista de Política Comparada, 2 . zk . ;<br />
115-190 .<br />
CORCUERA, J . ; ORIBE, Y . ; ALDAY, J .M . (1991) : Historia del nacionalismo vasco en<br />
sus documentos. Bilbo : Eguzki (4 ale) .<br />
COSSIO, M .B . (1910) : La enseñanza primaria en España. Madrid : La Lectura<br />
CUESTA, P . (1994) : La escuela en la reestructuración de la sociedad española . Madrid :<br />
Siglo XXI de España Editores, S .A.<br />
DAVANT, J .L . (1977) : Aberri <strong>eta</strong> klase burruka euskal mugimenduan . Baiona : Elkar .<br />
DAVILA, P . (1988) : Educación en el País Vasco : El magisterio y la enseñanza<br />
elemental (1857-1930) . Doktorego tesia . Universitat de Barcelona .<br />
DAVILA, P . (1988) : "El "problema vasco" en educación : conflicto y control de la<br />
enseñanza en el Pais Vasco", in Podery Control, 1 .go zk . ; 43-52 .<br />
DAVILA, P . (1993) : La profesión del Magisterio en el País Vasco (1857-1930) . Leioa :<br />
U .P .V .-E.H .U .<br />
DAVILA, P . (1994) : La honrada medianía . Génesis y formación del magisterio<br />
español. Barcelona : P .P .U ., S .A .<br />
DAVILA, P . (1995) : La política educativa y la enseñanza pública en el País Vasco<br />
(1860-1930) . Donostia : Iba<strong>eta</strong>-Pedagogía .<br />
419
420 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
DAVILA, P . (1996) : "Los libros escolaren en euskera", in ESCOLANO, A . (arg .) :<br />
Historia ilustrada del libro escolar en España . Madrid : Fundación G . Sanchez<br />
Ruiperez (argitaratzear) .<br />
DAVILA, P . ; EIZAGIRRE, A . (1992) : "Alfabetización y euskaldunización en <strong>Euskal</strong><br />
Herria", in Leery escribir en España . Doscientos años de alfabetización . Madrid :<br />
Fundación Germán Sánchez Ruipérez ; 187-211 .<br />
DELANNOI, G . ; TAGUIEFF, P .A. (1993) : Teorías del nacionalismo . Barcelona : Paidós .<br />
DELGADO, B . (1983) : "Los libros de texto como fuente para la historia de la educación",<br />
in Historia de la Educación, 2 . zk. ; 353-358 .<br />
DEUTSCH, K .W . (1971) : El nacionalismo y sus alternativas . Buenos Aires : Paidos .<br />
DIAZ FREIRE, J .J . (1993) : La república y el porvenir . Culturas políticas en Vizcaya<br />
durante la Segunda República . Donostia: Kriselu . .<br />
DIAZ SALAZAR, R . (1990) : "Política y religión en la España contemporánea", in REIS,<br />
52 . zk ., 65-83 .<br />
DOMINE, J . (1913) : "La escuela primaria de Solokoetxe . Los maestros", in Euzkadi,<br />
1913/111/30 .<br />
DONEZAR, J . .M . (1983) : "Economía, desamortización y revolución liberal burguesa",<br />
in Gaurko euskal gizartearen sorburu hurbilak . XVIII-XIX mendeak. Eusko<br />
Ikaskuntzaren IX Biltzarra . Donostia : Eusko Ikskuntza ; 109-125 .<br />
DUFRAISE, R. (1981) : "L'éducation durant le période révolutionaire 1789-1815", in<br />
MIALARET, G . ; VIAL, J . (zuz .) : Histoire Mondiale de l'Éducation . Paris :<br />
Presses Universitaires de France ; II . alea, 317-336 .<br />
DURKHEIM, E . (1982) : Historia de la educación y de las doctrinas pedagógicas. La<br />
evolución pedagógica en Francia . Madrid : La Piqu<strong>eta</strong> .<br />
ECHEGARAY, B . (1934) : "Vehículo lingüístico utilizado para la enseñanza en el País<br />
Vasco", in Yakintza, 7 . zk . ; 33-42 .<br />
ECHEGARAY, B . (1934) : "Vehículo lingúístico . . .(continuación)", in Yakintza, 8 . zk . ;<br />
104-111 .<br />
ECHEGARAY, B . (1934) : "Vehículo lingüístico . . .(conclusión)", in Yakintza, 9 . zk . ;<br />
194-202 .<br />
EGUREN, J .M . (1867) : Método práctico para enseñar el castellano . Gasteiz .<br />
ELEIZALDE, L . (1911) : Raza, Lengua y Nación vascas. Bilbo : Elexpuru Hnos .<br />
ELEIZALDE, L . (1918) : Cuatro conferencias . Bilbo : Editorial Vasca .<br />
ELEIZALDE, L . (1919) : La lucha por el idioma propio . Bilbo : Bilbaína de Artes<br />
Gráficas .
Dokimrentazio- iturriak <strong>eta</strong> bibliografia<br />
ELIZONDO, M . (1992) : Sabino Araua . El hombre y su trayectoria. Bilbo : Sabino Arana<br />
K .E .<br />
ELIZONDO, M . (1981) : Sabino Arana padre de las nacionalidades . Correspondencia<br />
de los herunanos Arrora-Goiri . Bilbo : La Gran Enciclopedia Vasca (2 ale) .<br />
ELORZA, A . (1978) : "Sobre los orígenes literarios del nacionalismo vasco", in Saioak,<br />
2 . zk . ; 69-98 .<br />
ELORZA, A . (1978) : Ideologías del nacionalismo vasco . Zarautz : Itxaropena .<br />
ELORZA, A . (1981) : "Les Basques : un siécle de lutte contre l'Espagne", in L'Histoire,<br />
4 . zk . ; 6-15 .<br />
ELORZA, A. (1984) : "La herencia sabiniana hasta 1936", in Nacionalismo y socialismo<br />
en Euskadi . Bilbo : IPES ; 107-122 .<br />
ELORZA, A . (1984) : "Los nacionalismos en el Estado español contemporáneo : las<br />
ideologías", in Estudios de Historia Social, 28-29 . zk., 149-168 .<br />
ELORZA, A . (1985) : "Ideología Nacionalista y Antiguo Régimen : elementos para una<br />
comparación", in Industrialización y nacionalismo. Análisis comparativos .<br />
Sitgesen izandako "I Coloquio Vasco-Catalán de Historia"ren aktak (1982-XII-<br />
20,22) . Barcelona : Universitat Autónoma de Barcelona ; 401-413 .<br />
ELORZA, A . (1985) : "Política, nacionalismo y cultura : el dificil salto a la modernidad",<br />
in INTXAUSTI, I .(zuz .) : <strong>Euskal</strong> Herria . Historia <strong>eta</strong> Gizartea . Lan Kide<br />
Aurrezkia ; 529-535 .<br />
ELORZA, A . (1988) : "Cultura e ideología en el País Vasco contemporáneo", in II <strong>Euskal</strong><br />
Mundu Biltzarra . <strong>Euskal</strong> Herriaren Historiari Buruzko Biltzarra . Donostia :<br />
Txertoa . V . alea, 215-231 .<br />
ERRAZTI, K. (1914) : Arnesa? Urrientzako ipuñak. Bilbo : Grijelmo .<br />
ESCOLANO, A . (1982) : "Las escuelas normales, siglo y medio de perspectiva histórica",<br />
in Revista de Educación, 269 . zk . ; 55-76 .<br />
ESCOLANO, A . (1992) : "El libro escolar y la memoria histórica de la educación", in<br />
H .E . : El libro y la escuela. Madrid: ANELE/Ministerio de Educación y<br />
Ciencia/Ministerio de Cultura ; 77-90 .<br />
ESCUDERO, M .; VILLANUEVA, J . (1976) : La autonomía del País Vasco desde el<br />
pasado al futuro . Donostia : Txertoa .<br />
ESTEVA, C . (1984) : Estado, etnicidad y biculturalismo . Barcelona : Ediciones<br />
Península .<br />
ESTEVEZ, X . (1985) : "El Nacionalismo Vasco . En el concierto de los nacionalismos<br />
peninsulares", in INTXAUSTI, I . (zuz .) : <strong>Euskal</strong> Herria . Historia <strong>eta</strong> Gizartea .<br />
Lan Kide Aurrezkia ; 536-548 .<br />
4 2 1
422 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
ESTORNES, B . (1933) : Historia del País Basko. Zarautz : Editorial Vasca .<br />
ESTORNES, J . (1970) : Los vascos y la universidad (Antecedentes y realizaciones) .<br />
Donostia : Auñamendi .<br />
ESTORNES, I . (1983) : La Sociedad de Estudios Vascos. Aportación de Eusko<br />
Ikaskuntza a la cultura vasca (1918-1936) . Donostia : Eusko Ikaskuntza.<br />
ESTORNES, I. (1984) : "Génesis del Estatuto General del Estado Vasco", in Eusko<br />
Ikaskuntza. Cuadrenos de Sección . Derecho., 4 . zk . ; 87-104 .<br />
ESTORNES, I . (1989) : "Leoncio Urabayen y la regeneración del tejido cultural vasco<br />
(1918-1936)", in RIEV, 2 . . zk. ; 365-382 .<br />
ESTORNES, l . (1990) : La construcción de una nacionalidad vasca. El autonornisino<br />
de Eusko-Ikaskuntza (1918-1931) . Donostia : Eusko Ikaskuntza .<br />
EUSKALTZAINDIA (arg .) (1979) : Conflicto lingüístico en Euskadi. <strong>Euskal</strong>tzaindia .<br />
EUSKO IKASKUNTZA (<strong>1923</strong>) : Memoria y Bases para la resolución del problema<br />
universitario en el País Vasco. Donostia : Eusko Ikaskuntza .<br />
EXTRAMIANA, J .M . (1985) : "Regionalismo y prenacionalismo en el País Vasco del<br />
siglo XIX", in Industrialización y nacionalismo. Análisis comparativos . Sitgesen<br />
izandako "I Coloquio Vasco-Catalán de Historia"ren aktak (1982-XII- 20,22) .<br />
Barcelona : Universitat Autónoma de Barcelona ; 387-400 .<br />
EXTRAMIANA, J .M . (1985) : "Originalidad y papel del carlismo vasco en la España del<br />
siglo XIX", in JIMENEZ de ABERASTURI, J .C . (koor.) : Estudios de Historia<br />
contemporánea del Pais Vasco . Donostia : Haranburu Editor ; 27-50 .<br />
FARREN, S . (1991) : "Culture, curriculum and educational policy in Northern Ireland",<br />
in Language, culture and curriculum, 1 . zk. ; 43-58 .<br />
FERNANDEZ, M . (1976) : Orígenes del régimen Constitucional en España . Barcelona :<br />
Editorial Labor, S .A .<br />
FERNANDEZ, I . (1994) : Oroimenaren hitza. Ikastolen historia 1960-1975. Bilbo :<br />
Udako <strong>Euskal</strong> Unibertsitatea /Bizkaiko Foru Aldundia .<br />
FERNANDEZ de PINEDO, E . (1982) : "Los primeros pasos en el proceso de<br />
Industrialización del País Vasco", in JIMENEZ de ABERASTURI, J .C . (koor .) :<br />
Estudios de Historia contemporánea del Pais vasco. Donostia : Haranburu Editor;<br />
13-24 .<br />
FERNANDEZ SEBASTIAN, J . (1990) : "Ideología, Fueros y Modernización . La<br />
m<strong>eta</strong>morfosis del Fuerismo . I : hasta el s . XIX", in Historia Contemporánea, 4 .<br />
zk . ; 61-88 .<br />
FERNANDEZ SEBASTIAN, J . (1991) : La génesis del firerismo . Prensa e ideas<br />
políticas en la crisis del Antiguo Régimen (Pais Vasco 1750-1840) . Madrid : Siglo<br />
XXI .
Dokumentazio-iturriak <strong>eta</strong> bibliografia<br />
FERRER y RIVERO, P . (1906) : Tratado de la Legislación de Primera Enseñanza<br />
vigente en España . Madrid : Librería de los Sucesores de Hernando .<br />
FUENTE, J .M . (1990) : "Elecciones de 1916 en Navarra", in Príncipe de Viana, 191 . zk . ;<br />
947-957 .<br />
FUSI, J .P . (1979) : El problemna vasco en la II República . Madrid : Tumer .<br />
FUSI, J .P . (1988) : "Política y nacionalidad", in II <strong>Euskal</strong> Mundu Biltzarra. <strong>Euskal</strong><br />
Herriaren Historiari Buruzko Biltzarra . Donostia : Txertoa . VII . alea, 7-3 0 .<br />
FUSI, J .P . (1990) : "Revisionismo crítico e historia nacionalista", in Historia Social, 7 .<br />
zk . ; 127-134 .<br />
GALLASTEGI, E . (1933) : Por la libertad vasca . Bilbo : Talleres Tip . E . Verdes .<br />
GARATE, J . (1975) : "El anillo escolar en la proscripción del euskara" . BIAEV, XXVI .<br />
GARATE, G . (1980) : Lenin <strong>eta</strong> nazioen autoeterminazio eskubidea . Bilbo : Ediciones<br />
Mensajero .<br />
GARCIA de CORTAZAR, F . (1981) : "La iglesia vasca y la implantación del<br />
liberalismo", in I Semana de Historia eclesiástica del País Vasco . Gasteiz :<br />
Teologia Fakultatea .<br />
GARCIA de CORTAZAR, F . (1982) : "La Iglesia vasca . Del carlismo al nacionalismo",<br />
in JIMENEZ de ABERASTURI, J .C . (koor .) : Estudios de Historia<br />
contemporánea del País Vasco. Donostia : Haranburu Editor ; 203-276 .<br />
GARCIA de CORTAZAR, F . (1988) : "Iglesia vasca, religión y nacionalismo en el siglo<br />
XX", in II <strong>Euskal</strong> Mundu Biltzarra. <strong>Euskal</strong> Herriaren Historiari Buruzko<br />
Biltzarra. Donostia : Txertoa . VI . alea, 221-250 .<br />
GARCIA de CORTAZAR, F .; MONTERO, M . (1982) : Historia contemporánea del Pais<br />
Vasco. De las Cortes de Cádiz al Estatuto de Guernica . Donostia : Txertoa .<br />
GARCIA de CORTAZAR, F . ; FUSI, J .P . (1988) : Política, Nacionalidad e Iglesia en el<br />
País Vasco . Donostia : Txertoa .<br />
GARCIA de CORTAZAR, F . ; AZCONA, J .M . (1991) : El nacionalismo vasco . Madrid :<br />
Historia 16 .<br />
GARCIA ISASTI, P . (1988) : "Nazionalismo espainarrari buruz zenbait ohar", in II<br />
<strong>Euskal</strong> Mundu Biltzarra. <strong>Euskal</strong> Herriaren Historiari Buruzko Biltzarra.<br />
Donostia : Txertoa . V . alea, 297-309 .<br />
GARCIA, V . (1980) : La educación en la España del siglo XX. Madrid : Rialp .<br />
GARMENDIA, V . (1976) : La Segunda Guerra Caí-lista (1872-1876) . Madrid : Siglo XXI<br />
de España Editores, S .A .<br />
42 3
424 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-1933)<br />
GARMENDIA, V . (1983) : "Los carlistas y la defensa del euskera", in Gaurko euskal<br />
gizartearen sorburu hurbilak. XVIII-XIX mendeak. Eusko Ikaskuntzaren IX .<br />
Biltzarra . Donostia : Eusko Ikaskuntza .<br />
GARMENDIA, V . (1983) : "Aspectos ideológicos del carlismo (1868-1876)", in Gaurko<br />
euskal gizartearen sorburu hurbilak. XVIII-XIX mendeak . Eusko Ikaskuntzaren<br />
IX . Biltzarra . Donostia : Eusko Ikaskuntza; 65-77 .<br />
GARMENDIA, V . (1985) : La ideología carlista (1868-1876) . En los orígenes del<br />
nacionalismo vasco . Donostia : Gipuzkoako Foru Aldundia .<br />
GARZIA, P . (1991) : "Mitoaren funtzio politikoaz", in JAKIN, 67 . zk . ; 89-98 .<br />
GELLNER, E . (1988) : Naciones y nacionalismos. Madrid : Alianza Universidad .<br />
GELLNER, E . (1993) : "El nacionalismo y las dos formas complejas de la cohesión en las<br />
sociedades complejas", in DELANNOI, G .; TAGUIEFF, P .A . : Teorías del<br />
Nacionalismo . Barcelona : Paidós ;<br />
GENDRE, C . ; JAVELIER, F . (1978) : Ecole, histoire de France et minorités nationales .<br />
Lyon : Fédérop .<br />
GIL de ZARATE, A . (1855) : De la Instrucción pública en España. Madrid .<br />
GIL, E . (1991) : "El ocaso de la Nación-Estado", in Claves, 17 . zk . ; 2-10 .<br />
GIOLITTO, P . (1983) : Histoire de l'ensegnement primaire au XIX° siècle . Paris :<br />
Nathan .<br />
GOMEZ, A . (1990) : Liberalismo y educación primaria en España (1838-1857) .<br />
Zaragoza : Secr<strong>eta</strong>riado de Publicaciones de la Universidad de Zaragoza .<br />
GOMEZ, F . (1986) : "El currículo de la formación del maestro (El momento histórico de<br />
la creación de las Normales en España) (1834-1857)", in Historia de la<br />
Educación, 5 . zk . ; 159-176 .<br />
GOMEZ de CASTRO, F . (1988) : "Los sistemas educativos y la revolución francesa", in<br />
H .E . : Génesis de los sistemas educativos nacionales . Madrid : U .N .E .D .<br />
GONZALEZ, A . (1991) : "Un referente de la L .R .U . : Decreto de Autonomía Universitaria<br />
de 1919", in Lecturas de educación comparada. Barcelona : PPU ; 461-471 .<br />
GONZALEZ-AGAPITO, J . (1991) : "Educación infantil e industrialización en Cataluña",<br />
in Historia de la Educación, 10 . zk . ; 135-154 .<br />
GONZALEZ CASANOVA, J .A . (1984) : "Los nacionalismos y el Estado de la<br />
Restauración", in Estudios de Historia Social, 28-29 . zk ., 337-346 .<br />
GONZALEZ CASANOVA, J .A . (1985) : "Nacionalismos y autonomías", in Revista de<br />
Occidente, 54 . zk . ; 69-81 .
Dokun?entazio- iturriak <strong>eta</strong> bibliografia 4 2 5<br />
GONZALEZ PORTILLA, M . (1977) : "Los orígenes de la sociedad capitalista en el País<br />
Vasco . Transformaciones económicas y sociales en Vizcaya", in Saioak, l .go zk . ;<br />
67-127 .<br />
GONZALEZ PORTILLA, M . (1977) : "El mineral de hierro español (1870-1914) : su<br />
contribución al crecimiento económico inglés y a la formación del capitalismo<br />
vasco", in Estudios de Historia Social, 1 . zk . ; 55-112 .<br />
GONZALEZ, A . (1983) : "Constitución versus escuela : tratamiento legal e ideología<br />
subyacente (siglo XIX)", in Escolarización y Sociedad en la España<br />
Contemporánea (1808-1970). II Coloquio de Historia de la Educación .<br />
Valencia ; 197-207 .<br />
GONZALEZ, E . (1988) : Sociedady educación en la España de Alfonso XIII . Madrid :<br />
Fundación Universitaria Española .<br />
GOODSON, I .F . (1991) : "La construcción social del curriculum. Posibilidades y ámbitos<br />
de investigación de la historia del curriculum", in Revista de Educación, 295 . zk . ;<br />
7-37 .<br />
GOYHENETCHE, M . (1979) : Pays Basque Nord un peuple colonisé . Hendaia : Elkar .<br />
GOYHENETXE, E . (1985) : Historia de Iparralde . Donostia : Txertoa .<br />
GRANJA, J .J . (1983) : "Proyección literaria de la primera obra de Arturo Campion :<br />
«Consideraciones acerca de la cuestión foral y los carlistas en Navarra»<br />
(1876)", in Gaurko euskal gizartearen sorburu hurbilak . XVIII-XIX inendeak .<br />
Eusko Ikaskuntzaren IX . Biltzarra . Donostia : Eusko Ikaskuntza ; 439-441 .<br />
GRANJA, J .L . de la (1984) : "La izquierda nacionalista vasca en la II República : A .N .V .",<br />
in Nacionalismo y socialismo en Euskadi. Bilbo : IPES ; 123-134 .<br />
GRANJA, J .L . de la (1986) : Nacionalismo y II República en el Pais Vasco. Madrid :<br />
C .I.S .<br />
GRANJA, J .L . de la (1991) : "El nacionalismo vasco entre la autonomía y la<br />
independencia", in BERAMENDI, J .G . ; MAIZ, R . (bil .) : Los nacionalismos en<br />
la España de la II República . Madrid : Siglo XXI ; 101-125 .<br />
GRANJA, J .L . de la (1991) : "La historiografía reciente sobre el nacionalismo vasco", in<br />
Cuadernos de Alzate, 15 . zk . ; 80-88 .<br />
GUAITA, A . (1984) : El Ministerio de Fomento 1832-1931 . Madrid : Instituto de<br />
Estudios de Administración Local .<br />
GUIBERT, M .E . (1983) : Historia de la Escuela Normal de Navarra (1831-1931) . Iruña :<br />
Principe de Viana .<br />
GURRUCHAGA, A . (1981) : "Euskadi : la sociedad vasca", in Docznnentación Social, 45 .<br />
zk . ; 147-161 .
426<br />
<strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
GURRUCHAGA, A . (1990) : "La problemática realidad del Estado y de la Nación", in<br />
REIS, 49 . zk . ; 103-122 .<br />
H .E . (1977) : El matxismo y la cuestión nacional . Barcelona : Avance (2 .arg .) .<br />
H . E . (1982) : Abertzales y vascos. Identificación vasquista y nacionalista en el País<br />
Vasco. Madrid : Akal .<br />
H .E . (1989) : Federico Belaustegigoitia 1876-1947. Gasteiz : Arabako Foru Aldundia .<br />
H .E . (1990) : Gannbios sociales y modernización . Bilbo : UPV-EHU .<br />
H .E . (1991) : "El conocimiento para las masas : modelos munidales y curricula<br />
nacionales", in Revista de Educación, 295 . zk . ; 317-344 .<br />
H .E . (1995) : Los nacionalistas . Historia del Nacionalismo Vasco 1876-1960 . Gasteiz :<br />
"Sancho el Sabio" Fundazioa .<br />
HALL, J .A . (1993) : "Nacionalismos : clasificación y explicación", in Debats, 46 . zk ; 89-<br />
102 .<br />
HEIBERG, M . (1980) : "Basques, anti-basques and the moral comunity", in GRILLO,<br />
R .D . (arg .) : "Nation" and "State" in Europe . University of Sussez : Academic<br />
Press ; 45-59 .<br />
HEIBERG, M . (1991) : La formación de la nación vasca. Madrid : Arias Montano .<br />
HERRAN, F . (1879) : "Observaciones sobre el vascuence", in Revista de las Provincias<br />
<strong>Euskara</strong>s, l1 go alea ; 9-16 .<br />
HOBSBAWM, E .J . (1991) : Naciones y nacionalismo desde 1780. Barcelona : Editorial<br />
Crítica .<br />
HOMOBONO, J .I . (1990) : "Fiesta, tradición e identidad local", in Cuadernos de<br />
etnología y etnografía de Navarra, 55 . zk . ; 43-58<br />
HOURMAT, P . (1973) : L Enseignement primaire dans les Basses-Pyrénées au temps<br />
de la monarchie connstitutionnnelle .Anglet : I .P .S .O .<br />
HUICI, V . (1981) : "Ideología y política en Arturo Campión", in Principe de Viana, 163 .<br />
zk . ; 641-687 .<br />
HUICI, V . (1984) : "La formulación ideológica del nacionalismo historicista (Apuntes<br />
sobre la ideología fuerista)", in Nacionalismo y socialismo en Euskadi . Bilbo :<br />
IPES ; 63-70 .<br />
HUTCHINSON, J . ; SMITH, A .D . (1994) : Nationalisnnn . Oxford : Oxford University Press .<br />
IBERO, E . (1906) : Ami vasco. Bilbo : Imp . de E . Arteche .<br />
IPES (1983) : Nacionnalisnnno y socialismo en Euskadi . Bilbo : Ipes .
Dokumentazio-iturriak <strong>eta</strong> bibliografia<br />
IRIARTE, A .M . (1988) : "Antecedentes históricos del derecho de propuesta de maestros<br />
por los ayuntamientos de Navarra % in I Congreso General de Historia de<br />
Navarra . Iruña : Príncipe de Viana ; anejo 10, 203-213 .<br />
IZTUETA, P . (1991) : Orixe <strong>eta</strong> bere garaia V. Donostia : Etor / Eusko Jaurlaritza .<br />
IZTUETA, P . ; APALATEGI, J . (1974) : Ma, -dsma <strong>eta</strong> nazional arazoa <strong>Euskal</strong> Herrian.<br />
Baiona : Irati .<br />
JAFRELOT, C . (1993) : "Los modelos explicativos del origen de las naciones y el<br />
nacionalismo . Revisión critica", in DELANNOI, G . ; TAGUIEFF, P .A . : Teorías<br />
del nacionalismo. Barcelona : Paidos ;<br />
JIMENEZ de ABERASTURI, J .C . (koor .) (1982) : Estudios de historia contemporánea<br />
del Pais Vasco. Donostia : Haranburu Editor .<br />
JIMENEZ, J .A . (1993) : "Caracterización general de la función inspectora de primera<br />
enseñanza en el siglo XIX", in Historia de la Educación, 2 . zk. ; 299-305 .<br />
JUARISTI, J . (1987) : Literatura vasca . Madrid : Taurus .<br />
KEDOURIE, E . (1988) : Nacionalismo . Madrid : Centro de Estudios Constitucionales .<br />
KINTZLER, C . (1990) : "Condorcet, teórico de la escuela republicana : un pensamiento<br />
filosófico", in OSSENBACH, G . ; PUELLES, M . de (arg) : La revolución francesa<br />
y su influencia en la educación en España . U .N.E .D ./Universidad Complutense<br />
de Madrid ; 25-41 .<br />
KNORR, E . (1987) : "Arana Goiriren inguruan", in RIEi; 81-87 .<br />
KORIMAN, M . ; RONAI, M . (1978) : "Las ideologías del territorio", in CHATELET, F .<br />
(zuz .) : Historia de las ideologías . Madrid : Zero .<br />
La enseñanza en las escuelas de los niños . (1906) . Gipuzkoako Foru Aldundia ; J .U .<br />
9818-27 .<br />
LANDETA, E . (<strong>1923</strong>) : Los errores del nacionalismo vasco y sus remedios . Bilbo : Impr .<br />
y lib . de J .Santos .<br />
LARRAÑAGA, P . (1978) : Emakume Abertzale Batza. La mujer en el nacionalismo<br />
vasco . Donostia : Itxaropena .<br />
LARRONDE, J .C . (1977) : El Nacionalismo Vasco . Su origen y su ideología en la obra<br />
de Sabino Arana-Goiri . Donostia : Txertoa .<br />
LASA, J .I . (1968) : Sobre la enseñanza primaria en el Pais Vasco. Donostia :<br />
Auñamendi .<br />
LASA, J . (1976) : Universidad Vasca . Zarautz : Auñamendi .<br />
LAZARO, R ..M . (1992) : "Poder carlista y respuesta popular", in Sancho el Sabio, 2 . zk . ;<br />
109-130 .<br />
427
428 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
LENIN (1966) : Problemas de la política nacional e internacionalismo prol<strong>eta</strong>rio .<br />
Moscu : Ed . progreso .<br />
LETAMENDIA, F . (1975) : Historia de Euzkadi. El nacionalismo vasco y ETA . París :<br />
Ruedo Ibérico .<br />
LETAMENDIA, F . (1988) : "Nacionalismo esencialista y pensamiento genealógico en el<br />
siglo XIX", in II <strong>Euskal</strong> Mundu Biltzarra. <strong>Euskal</strong> Herriaren Historiari Buruzko<br />
Biltzarra . Donostia : Txertoa . V . alea, 327-338 .<br />
LETAMENDIA, F . (1990) : Euskadi. Pueblo y Nación . Donostia : Kriselu .<br />
LETAMENDIA, F . (1994) : Historia del Nacionalismo Vasco y de E .T.A . Donostia : R<br />
& B Ediciones ; 3 ale .<br />
LEVRERO, R . (1975) : Nación, metrópoli y colonias en Marx y Engels . Barcelona :<br />
Anagrama .<br />
LINZ, J.J . (1992) : "Los nacionalismos en España: una perspectiva comparada", in<br />
Historia y Fuente oral, 7 . zk . ; 127-136 .<br />
LIZUNDIA, J .L . (1977) : "<strong>Euskal</strong> Unibertsitatearen aurrehistoriaz", in Jakin, 1 . zk . ; 27-<br />
35 .<br />
LONG, L. (1971) : "Spanish bsque nationalism" . Basque Studies Library . University of<br />
Nevada-Reno . Sig : B-13 .165 .<br />
LOPERENA, P . (1921) : Cómo el Estado forrua a sus maestros . Barcelona : Casa<br />
Editorial Araluce .<br />
LOPEZ de JUAN, J.M . ; ARANA, S . ; Mz. LAORDEN, E . (1977) : Nuestros fueros. El<br />
proceso político vasco . Gasteiz : ESET .<br />
.LOPEZ ADAN, E . (1974) : El nacionalismo vasco 1876-1936 . Donostia : Txertoa .<br />
LOPEZ ADAN, E . (1976) : Nacionalismo vasco y clases sociales . Donostia . Txertoa .<br />
LOPEZ ADAN, E . (1977) : "Sobre las bases sociales del carlismo y del nacionalismo<br />
vasco en Alava", in SAIOAK, 1 . zk. ; 128-135 .<br />
LOPEZ ADAN, E. (1978) : "Ipar <strong>Euskal</strong> Herria : 150 urte historiarik gabe (1789-1934)",<br />
in SAIOAK, 3 . zk . ; 99-135 .<br />
LOPEZ ADAN, E . (1978) : Del carlismo al nacionalismo burgués . Donostia : Txertoa<br />
LOPEZ-ARANGUREN, E . (1981) : "Regionalismo e integración nacional : aproximación<br />
teórica", in Reís, 15 . zk . ; 59-76 .<br />
LORENZO, J .M . (1992) : Gudari, una pasión útil . Eli Gallastegi (1892-1974). Tafalla :<br />
Txalaparta .<br />
LORENZO, J .M . (1995) : El nacimiento de una nación . Tafalla : Txalaparta
Dokumentazio-iturriak <strong>eta</strong> bibliografia 429<br />
LUENGO, F. (1988) : "La sociedad guipuzcoana de la Restauración . Algunas claves para<br />
su interpr<strong>eta</strong>ción", in II <strong>Euskal</strong> Mundu Biltzarra. <strong>Euskal</strong> Herriaren Historiari<br />
Buruzko Biltzarra . Donostia : Txertoa . VI . alea, 133-143 .<br />
LUXEMBURG, R . (1979) : La cuestión nacional y la autonomía. Mexico : Ediciones<br />
Pasado y Presente .<br />
MA SHU YUN (1990) : "Ethnonationalism, ethnie nationalism, and mini-nationalism : a<br />
comparison of Connor, Smith and Snyder", in Ethnie and racial studies, 4 . zk . ;<br />
527-541<br />
MACLAS, R . (1899) : El problema nacional. Hechos, causas, remedios. Madrid :<br />
Imprenta y Encuadernaciones de G . Juste .<br />
MAILLO, A . (1967) : La Inspección de enseñanza primaria . Historia y funciones.<br />
Madrid : Editorial Escuela Española, S.A . .<br />
MAIRET, G . (1978) : "Libertad, igualdad", in CHATELET, F . (zuz .) : Historia de las<br />
ideologías . Madrid : Zero .<br />
MARSAL, J .F . (1978) : "Nación, nacionalismo y ciencias sociales", in Reis, 4 . zk. ; 29-46 .<br />
MARTINEZ-PEÑUELA, A . (1988) : "Implantación del Partido Nacionalista Vasco en<br />
Navarra (1910-1918)", in II <strong>Euskal</strong> Mundu Biltzarra. <strong>Euskal</strong> Herriaren<br />
Historiari Buruzko Biltzarra . Donostia : Txertoa . VII . alea, 187-200 .<br />
MARTINEZ-PEÑUELA, A. (1989) : Antecedentes y primeros pasos del nacionalismo<br />
vasco en Navarra. Iruña : Nafarroko Gobernua . Kultura Saila .<br />
MARX, K .; ENGELS, F . (1970) : La ideología alezzzana. Montevideo-Mexico : Pueblos<br />
Unidos-Grijalbo .<br />
MARX, K. ; ENGELS, F . (1985) : Manifiesto del Partido Comunista. Moscú : Editorial<br />
Progreso .<br />
MAYORDOMO, A . (1978): "La problemática socio-profesional del magistrio primario<br />
en España (1900-1930), in Revista Española de Pedagogía, 139 . zk . ; 85-100 .<br />
MAYORDOMO, A . (1983) : "Bases para el estudio de la formación moral y de la<br />
civilidad a través de los textos escolares en la primera mitad del siglo XIX", in<br />
Historia de la Educación, 2 . zk . ; 55-65 .<br />
M .E .C . (1985) : Historia de la Educación en España L Del Despotismo ilustrado a las<br />
Cortes de Cádiz . Madrid : Servicio de Publicaciones del Ministerio de Educación<br />
y Ciencia (2 . arg .) .<br />
M .E .C . (1985) : Historia de la Educación en España II . De las Cortes de Cádiz a la<br />
Revolución de 1868 . Madrid : Servicio Editorial del Ministerio de Educación y<br />
Ciencia (2 . arg) .<br />
MEDINA, R . (1976) : La administración educativa periférica en España . Madrid :<br />
Paraninfo .
430<br />
<strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
MEES, L . (1990) : "Nacionalismo vasco y clases sociales . Algunos datos sobre la base<br />
social del nacionalismo vasco entre 1903 y <strong>1923</strong>", in Estudios de Historia Social,<br />
50-51 . zk . ; 71-99 .<br />
MEES, L . (1990) : "El nacionalismo vasco entre 1903-<strong>1923</strong>", in Eusko Ikaskuntza .<br />
Cuadernos de Sección . Historia-Geografía . 17 . zk . ; 113-139 .<br />
MEES, L . (1991) : Entre nación y clase . El nacionalismo vasco y su base social en<br />
perspectiva comparativa . Bilbo : Sabino Arana K . .E .<br />
MEES, L . (1991) : "Europako <strong>nazionalismoa</strong>ren historia <strong>eta</strong> oraina", in JAKIN, 64 . zk . ;<br />
101-104 .<br />
MEES, L . (1992) : Nacionalismo vasco, movimiento obrero y cuestión social (1903-<br />
<strong>1923</strong>) . Bilbo : Sabino Arana K .E .<br />
MERCADE, F . ; HERNANDEZ, F .; OLTRA, B . (1983) : Once tesis sobre la cuestión<br />
nacional en España . Barcelona : Anthropos .<br />
MERCADE, F . (1981) : "Intelectuales y nacionalismo", in REIS, 14 . zk . ; 21-46 .<br />
MINA, M .C . (1990) : Ideología, Fueros y Modernización . La m<strong>eta</strong>morfosis del fuerismo,<br />
II : siglos XIX y XX", in Historia Contemporánea, 4 . zk . ; 89-106 .<br />
MIRA, J .F . (1985) : Critica de la nació pura . Valencia : Eliseu Clement .<br />
MIRANDA, F . (1991) : "El convenio económico de 1927 entre Navarra y el Estado", in<br />
Principe de Viana, 192 . zk. ; 227-255 .<br />
MOCOROA, J .M . (1935) : Genio y lengua. Tolosa : Librería de Mocoroa Hermanos .<br />
MONTERO, M . (1983) : "Régimen liberal y autonomía vasca (teoría y práctica del<br />
uniformismo liberal", in Saioak, 5 . zk . ; 3-27 .<br />
MONTERO, M . (1993) : La construcción del Pais Vasco contemporáneo. Donostia :<br />
Txertoa .<br />
MORAZA, M .B . ; ORTIZ de ZARATE, R . (1852) : Vindicación de los ataques a los<br />
fueros de las Provincias Vascongadas, insertos en el periodico LA NAGION .<br />
Madrid: Imprenta LA ESPAÑA .<br />
MUJIKA, R . (1922) : Nekane edo ueskutzaren babesa (Unaientzako ipuiña, antzerki<br />
eraz) . Zornotza : Jaungoiko-Zaleren Irakorlea .<br />
MUJIKA, R. (<strong>1923</strong>) : Miren Itziar 'i idazkiak <strong>eta</strong> olerkiak . Zornotza : Jaungoiko-Zaleren<br />
Irarkola .<br />
Nacionalidad, Nacionalismo, Partido Nacionalista . Iruña : Imp . y l ib . de S . Argaiz .<br />
1914 .<br />
NAVARI, C . (1987) : "Los orígenes del Estado Nación", in TIVEY, L . : El Estado<br />
Nación . Barcelona : Ediciones Península .
Dokumentazio-iturriak <strong>eta</strong> bibliografia 431<br />
NEGRIN, O . (1983) : "Algunas características de la enseñanza secundaria española<br />
decimonónica a través de la legislación", in Historia de la Educación, 2 . zk. ; 275-<br />
286 .<br />
NIQUE, C . (1990) : Conunent l'Ecole devint une affaire d'Etat . Édition Nathan .<br />
ODRIDGE, A.W . (1987) : "Variedades de nacionalismo", in TIVEY, L . : El Estado<br />
Nación . Barcelona : Ediciones Península ; 55-77 .<br />
OLABARRI, I . (1988) : "Notas en tomo al problema de la conciencia de identidad<br />
colectiva de los navarros en el siglo XIX", in II <strong>Euskal</strong> Mundu Biltzarra. <strong>Euskal</strong><br />
Herriaren historiari Buruzko Biltzarra . Donostia : Txertoa . V. alea, 339-356 .<br />
OLABARRI, I . ; VAZQUEZ de PRADA, V . (1983) : "La sociedad vasca en los siglos<br />
XVIII y XIX : estado de la cuestión", in Gaurko euskal gizartearen sorburu<br />
hurbilak. Eusko Ikaskuntzaren IX Biltzarra . Donostia : Eusko-Ikaskuntza ; 139-<br />
153 .<br />
OLAZABAL, J. (1888) : "Esquema-Bosquejo del Programa Integrista", in Manifiesto de<br />
Bur os.<br />
OLAZABAL, J . (1918) : Errores nacionalistas y afirmación vasca. Donostia .<br />
OLAZABAL, J . (1919) : El sufragio universal, el nacionalismo y los fueros . Donostia :<br />
Tip . Baroja .<br />
OLORIZ, H . (<strong>1895</strong>) : "Cartilla Foral", in La cuestión foral. Reseña de los principales<br />
acontecimientos ocurridos desde Mayo de 1893 a Julio de 1894 . Pamplona :<br />
Imprenta Provincial .<br />
ORDOÑEZ, S . (1875) : Discurso inagural que en la apertura de la Real y Pontificia<br />
Universidad de Oñate verificada por S.M. el Rey Don Carlos VII el 16 de<br />
diciembre de 1874 pronuncio el Sr. Salvador Ordoñez Abadia. Tolosa : Imprenta<br />
Real .<br />
ORELLA, J .L . (1977) : La Universidad Vasca . Zarautz : Itxaropena .<br />
ORELLA, J .L . (1989) : "Derecho foral y autonómico vasco", in RIEV, 1 . zk . ; 113-115 .<br />
ORELLA, J .L . (1989) : "La Sociedad de Estudios Vascos y la Universidad Vasca", in<br />
Eusko Ikaskuntza. Cuadernos de Sección. Derecho, 4 . zk . ; 9-85 .<br />
ORTIZ de ORRUÑO, J.M . ; PORTILLO, J .M . (1990) : "La foralidad y el poder<br />
provincial", in Historia Contemporánea, 4 . z . ; 107-122 .<br />
OSSENBACH, G .; PUELLES, M. de (arg .) (1990) : La revolución francesa y su<br />
influencia en la educación en España . Madrid: U .N .E .DJUniversidad<br />
Complutense de Madrid .<br />
OTAEGUI, M . (1981) : "Organización obrera y nacionalismo : Solidaridad de Obreros<br />
Vascos (1911-<strong>1923</strong>)", in Estudios de Historia Social, 18-19 . zk . ; 7-83 .
432 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
PABLO, S . de (1985) : Alava y la Autonomía vasca durante la II República . Gasteiz :<br />
Arabako Foru Aldundia .<br />
PABLO, S . de (1991) : Los problemas de la autonomía vasca en el S. XX: la actitud<br />
alavesa 1917-1979. Oñati : H .A.E .E .<br />
PAYNE, S . (1984) : "Navarra y el nacionalismo vasco en perspectiva histórica", in<br />
Príncipe de Viana, 171 . zk. ; 101-113 .<br />
PEREZ AYALA, A . (1977) : "Euzkadi : debate sobre la cuestión nacional", in Materiales,<br />
5 . zk . ; 115-122 .<br />
PEREZ-AGOTE, A. (1986) : La reproducción del nacionalismo. El caso vasco . C .I .S .<br />
(2 . arg .)<br />
PESSET, J .L . ; GARMA, S . ; PEREZ GARZON, J .S . (1978) : Ciencias j? enseñanza en la<br />
revolución burguesa . Madrid : Siglo XXI de España Editores .<br />
PLAN para las Escuelas de Primeras Letras de Guipuzcoa . Vergara, 1824 .<br />
PLATA, G . (1988) : "Nacionalismo español en Vizcaya (1875-1936)", in II <strong>Euskal</strong><br />
Mundu Biltzarra. <strong>Euskal</strong> Herriaren Historiari Buruzko Biltzarra. Donostia :<br />
Txertoa . V . alea, 379-386 .<br />
PLATA, G . (1991) : La derecha vasca y la crisis de la democracia española (1931-1936) .<br />
Bilbo : Bizkaiko Foru Aldundia .<br />
PLENEL, E . (1985) : L'Etat et l'école en France. Paris : Payot .<br />
PORTILLO, J.M . (1987) : Los poderes locales en la formación del Régimen Foral .<br />
Guipúzcoa (1812-1850) . Bilbo : UPV-EHU .<br />
POZO, M .N ., del ; BRASTER, J .F .A . (1994) : "The role of the State and the transfer of<br />
values in education : the case of Spain, 1900-1931", in International Stading<br />
Conférence for the Histoiy of Education . Amsterdam .<br />
PROYECTO de una Universidad Vasco-Navarra propuesto por la Diputación de<br />
Navarra á las de Vizcaya, Álava y Guipuzcoa . Iruña : Impr . Provincial . 1868 .<br />
PROST, A . (1968) : Histoire de l'enseignement en France 1800-1967 . Paris : Armand<br />
Colin .<br />
PUELLES, M . de (1986) : Educación e ideología en la España contemporánea .<br />
Barcelona : Labor (2 . arg .) .<br />
PUELLES, M . de (1990) : "Revolución francesa y educación : su incidencia en la génesis<br />
del sistema educativo español", in OSSENBACH, G .; PUELLES, M . de (arg) : La<br />
revolución francesa y su influencia en la educación en España . Madrid :<br />
U .N .E .D ./ Universidad Complutense de Madrid ; 65-100 .
Dokumentazio-iturriak <strong>eta</strong> bibliografia 433<br />
PUELLES, M . de (1992) : "De las Corters de Cádiz a la LOGSE (1812-1990)", in H .E . :<br />
El libro y la escuela. Madrid: ANELE/Ministerio de Educación y<br />
Ciencia/Ministerio de Cultura ; 27-40 .<br />
REAL, J . (1983) : "Causas de la abolición foral", in Gaurko euskalgizartearen sorburu<br />
hurbilak. XVIII-XIX mendeak. Eusko Ikaskuntzaren IX . Biltzarra . Donostia :<br />
Eusko Ikaskuntza ; 493 .<br />
REAL, J . (1985) : El carlismo vasco 1876-1900 . Madrid : Siglo XXI de España Editores,<br />
S .A .<br />
REAL, J . (1988) : "División electoral y representación política en el País Vasco (1876-<br />
<strong>1923</strong>)", in II <strong>Euskal</strong> Mundu Biltzarra. <strong>Euskal</strong> Herriaren Historiari Buruzko<br />
Biltzarra. Donostia : Txertoa . VII . alea, 217-226 .<br />
REAL, J . (1991) : Partidos, elecciones y bloques de poder en el País Vasco 1876-<strong>1923</strong>.<br />
Bilbo : Deustuko Unibertsitatea .<br />
RECALDE, J .R . (1984) : "Intersección de dos procesos nacionales (Estudio del conflicto<br />
español-vasco)", in Estudios de Historia Social, 28-29 . zk . ; 77-84 .<br />
RECALDE, J .R. (1985) : "Crisis de legitimidad en los procesos nacionales en España<br />
(Estudio del caso vasco)", in Industrialización y nacionalismo . Análisis<br />
comparativos. Sitegesen (1982-XII-20 .22) izandako "Coloquio Vasco-Catalán<br />
de Historiaren aktak . Barcelona : Universitat Autónoma de Barcelona ; 517-530 .<br />
REGLAMENTO Provisional de las Escuelas de Instrucción Primaria de la M.N. y<br />
M.L . Provincia de Guipúzcoa. Azpeitia : Impr . de la exma . Diputación á cargo de<br />
Pablo Martinez, 1875 .<br />
RENAUT, A . (1993) : "Lógicas de la nación", in DELANNOI, G ; TAGUIEFF, P .A . :<br />
Teorías del Nacionalismo . Barcelona : Paidós ;<br />
RIQUER i PERMANYER, B . de (1990) : "Sobre el lugar de los nacionalismosregionalismos<br />
en la historia contemporánea española", in Historia Social, 7 . zk . ;<br />
105-125 .<br />
ROBLES, C . (1991) : "Jesuitas e Iglesia vasca . Los católicos y el partido conservador",<br />
in Príncipe de Viana, 192 . zk . ; 189-225 .<br />
ROCKER, R . (1977) : Nacionalismo y cultura. Madrid : La Piqu<strong>eta</strong> .<br />
RODINSON, M . (1975) : Sobre la cuestión nacional . Barcelona : Anagrama .<br />
RODRIGUEZ de CORO, F . (1983) : "La Iglesia vasca en la época liberal (1808-1876)",<br />
in Gaurko euskal gizartearen sorburu hurbilak . XVIII-XIX mendeak . Eusko<br />
Ikaskuntzaren IX . Biltzarra . Donostia: Eusko Ikaskuntza ; 193-216 .<br />
RODRIGUEZ de CORO, F . (1985) : Revolución burguesa e ideología dominante en el<br />
Pais Vasco (1866-1872) . Gasteiz : Arabako Foru Aldundia .
434 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
RODRIGUEZ de CORO, F . (1988) : Catolicismo vasco. Entre el furor y la furia (1931-<br />
1936) . Donostia : Eusko Ikaskuntza .<br />
ROKKAN, S . ; URWIN, D.W . (arg .) (1982) : The politics of territorial identity. Studies<br />
in european regionalisin . London : SAGE Publications .<br />
ROYO, A . (1918) : El nacionalismo regionalista y la política internacional de España .<br />
Madrid: Imp . de J . Martinez .<br />
RUIZ BERRIO, J . (1970) : Política escolar de España en el siglo XIX (1808-1833) .<br />
Madrid : Consejo Superior de Investigaciones Científicas .<br />
RUIZ BERRIO, J . (1988) : "Constitucionalismo y educación en España", in H .A . : Génesis<br />
de los sistemas educativos nacionales . Madrid : U .N .E .D . ; 115-157 .<br />
RUIZ BERRIO, J . (1988) : "Las nuevas instituciones en la enseñanza en España", in H .E . :<br />
Génesis de los sistemas educativos nacionales . Madrid : U .N .E .D . ; 159-202 .<br />
RUIZ, C . (1991) : Escuela y religión . Valencia : Nau llibres .<br />
RUIZ de GAUNA, A . (1991) : Catálogo de publicaciones periódicas vascas de los siglos<br />
XIXj? XX. Donostia : Eusko Ikaskuntza .<br />
RUIZ, C . ; PALACIO, I . (1983) : "Iglesia y educación en la España decimonónica : Política<br />
Concordatoria (1851)", in Historia de la Educación, 2 .zk . ; 287-298 .<br />
SAIZ VALDIVIELSO, A .C . (1977) : Triunfo y tragedia del periodismo vasco (1900-<br />
1939). Madrid : Editora Nacional .<br />
SANCHEZ-PRIETO, J.M . (1993) : El imaginario vasco. Representaciones de una<br />
conciencia histórica nacional y política en el escenario europeo 1833-1876 .<br />
Barcelona : Ediciones Internacionales Universitarias, EIUNSA, S .A .<br />
SAN SEBASTIAN, K . (1984) : Historia del Partido Nacionalista Vasco . Donostia :<br />
Txertoa .<br />
SANZ, K . ; PABLO, S . de (1984) : "Orígenes y desarrolo del nacionalismo vasco en Alava<br />
(1907-<strong>1923</strong>), in Estudios de Historia Social, 28-29 . zk . ; 427-437 .<br />
SARASOLA, I . (1976) : Historia social de la literatura vasca . Madrid : Akal .<br />
SAURAS, C . (1984) : "Estatutos autonómicos de las universidades españolas", in Historia<br />
de la Educación, 3 . zk. ; 127-133 .<br />
SERNA, M .P . (1988) : "Política escolar en Navarra de 1780 a 1833", in I Congreso<br />
General de Historia de Navarra . Iruña : Principe de Viana; 491-500 .<br />
SILVA, M . da (1977) : "The basques a nonstate nation", in BERTELSEN, J . S . : Nonstate<br />
Nations in International Politics : Comparative System Analyses . New York :<br />
Praeger ; 98-130 .<br />
SMITH, A .D . (1976) : Las teorías del nacionalismo . Barcelona : Ediciones Península .
Dokumentazio- itto•riak <strong>eta</strong> bibliografia 435<br />
SOLE, J . ; AJA, E . (1985) : Constituciones y periodos constituyentes en España (1808-<br />
19 3~6) . Madrid : Siglo XXI de España Editores S .A .<br />
SOLE, J . (1985) : Nacionalidades y nacionalismos en España . Madrid : Alianza Editorial .<br />
SOLOZABAL, J .J . (1982) : "Problemas en tomo al estudio del Nacionalismo . Formación<br />
y crisis de la conciencia nacionalista", in JIMENEZ de ABERASTURI, J .C .<br />
(koor .) : Estudios de Historia contemporánea del País Vasco . Donostia :<br />
Haranburu Editor; 107-135 .<br />
SOLOZABAL, J .J . (1994) : "El Estado Autonómico como Estado Nacional<br />
(Adaptabilidad y rendimiento integrador de la forma política española", in H .E . :<br />
Pueblos, Naciones y Estados en la Historia . Salamanca : Ediciones Universidad<br />
de Salamanca ; 171-189 .<br />
STALIN (1948) : El marxismo y la cuestión nacional . Moscu .<br />
SUREDA, B . (1983) : "El Boletín Oficial de Instrucción pública y su importancia en la<br />
difusión del pensamiento educativo liberal en España", in Historia de la<br />
Educación,2 . zk. ; 67-76 .<br />
SUREDA, B . (1984): Pablo Montesino : liberalismo y educación en España . Palma de<br />
Mallorca : Prensa Universitaria .<br />
SWAAN, A . de (1991) : "El curriculum elemental como código nacional de<br />
comunicación", in Revista de Educación, 295 zk . ; 207-290 .<br />
TERRON, A . (1987) : "El movimiento asociacionista del magisterio nacional . Orígenes<br />
y configuración histórica", in Historia de la Educación, 6 . zk . ; 279-299 .<br />
TIVEY, L . (1987) : El Estado Nación. Barcelona : Ediciones Península .<br />
TOUCHARD, J . (1983) : Historia de las ideas políticas . Tecnos .<br />
TUÑON de LARA, M . (1981) : "Nacionalismos y lucha de clases en la España<br />
contemporánea", in Iglesia viva, 95-96 . zk . ; 429-445 .<br />
TUÑON de LARA, M . (1990) : "Transformaciones políticas e ideológicas de España<br />
durante el primer tercio del siglo XX (1898-1936)", in Historia Contemporánea,<br />
4 . zk . ; 231-260 .<br />
UGALDE, M . (1979) : Unauu no y el Vascuence. Donostia : Ediciones Vascas .<br />
UGALDE, M . (1993) : Mujeres y Nacionalismo Vasco . Génesis y desarrollo de<br />
Emakume Abertzale Batza 1906-1936. Bilbo : UPV/EHU .<br />
URABAYEN, J .P . (1988) : "Católicos navarros y anticlericalismo : elecciones generales<br />
de 1901 ", in II <strong>Euskal</strong> Mundu Biltzarra. <strong>Euskal</strong> Herriaren Historiari Buruzko<br />
Biltzarra . Donosti : Txertoa . VI . alea, 345-361 .<br />
URABAYEN, L . (1919) : "La enseñanza en los pequeños Municipios vascos", in<br />
Asamblea Municipal Vasca . Sociedad de Estudios Vascos ; 277-296 .
436 <strong>Euskal</strong> Nazionalismoa <strong>eta</strong> Hezkuntza (<strong>1895</strong>-<strong>1923</strong>)<br />
URQUIJO y GOITIA, J.M . de (1988) : "La crisis de 1917 . Las reivindicaciones<br />
autonómicas en el Pais Vasco", in II <strong>Euskal</strong> Mrutdu Biltzarra. <strong>Euskal</strong> Herriaren<br />
Historiari Buruzko Biltzarra . Donostia : Txertoa . VII . alea, 305-310 .<br />
URWIN, D .W . (1983) : "Territorio e identidad", in Revista de Occidente, 26 . zk . ; 5-18 .<br />
VILAR, P : "Historia, nación y nacionalismo . Reflexiones para una historia del Pueblo<br />
Vasco" . Basque Studies Library . University of Nevada-Reno . Sig : B-19033 .<br />
VILAR, P . (1984) : "Estado, nación, patria en España y en Francia . 1870-1914", in<br />
Estudios de Historia Social, 28-29 . zk . ; 7-41 .<br />
VILLACORTA, F . (1980) : Burguesía y cultura . Los intelectuales españoles en la<br />
sociedad liberal 1808-1931 . Madrid : Siglo XXI de España Editores, S .A .<br />
VIÑAO, A . (1973) : "Educación y procesos políticos e ideológico-valorativos", in Anales<br />
de la Universidad de Murcia, 3-4 . zk. ; 321-370 .<br />
VIÑAO, A . (1982) : Política y educación en los orígenes de la España contemporánea .<br />
Madrid : Siglo XXI de España Editores, S .A .<br />
VIRTO, J .J . (1988) : "El movimiento autonomista de 1917 en Navarra : regionalismo o<br />
nacionalismo", in II <strong>Euskal</strong> Mundu Biltzarra. <strong>Euskal</strong> Herriaren Historial<br />
Buruzko Biltzarra . Donostia: Txertoa . VII . alea, 311-323 .<br />
YETANO, A . (1985) : "Congregaciones religiosas . Orígenes rurales y actuación urbana<br />
en el marco de la configuración de la Cataluña y el Euzkadi contemporáneos" . in<br />
Industrialización y nacionalismo . Análisis comparativos . Sitgesen (1982-XII-<br />
20 .22) izandako "I Coloquio Vasco-Catalán de Historia"ren aktak . Barcelona :<br />
Universitat Autónoma de Barcelona ; 531-552 .<br />
YETANO, A. (1988) : La enseñanza religiosa en la España de la Restauración (1900-<br />
1920) . Barcelona : Anthropos .<br />
ZABALETA, I . (1990) : "Mujer, educación y nacionalismo vasco : E .A .B . (1931-1936)",<br />
in Mujer y Educación en España 1868-1875 . Santiago de Compostela :<br />
Universidad de Santiago de Compostela .<br />
ZALBIDE, M . (1990) : "<strong>Euskal</strong> eskola, asmo zahar bide beni", in <strong>Euskal</strong> Eskola<br />
Publikoaren Lehen Kongresua . Gasteiz : Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu<br />
Nagusia ; 211-271 .<br />
ZUFIAURRE, B . (1983) : "Escuelas de Barriada en Vizcaya (1920-1930)", in Cuadernos<br />
de Pedagogia, 97 . zk. ; 73-75 .
Change language