12.12.2012 Views

contexto histórico y cultural en el estudio de la enfermedad mental

contexto histórico y cultural en el estudio de la enfermedad mental

contexto histórico y cultural en el estudio de la enfermedad mental

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

594<br />

[REV. MED. CLIN. CONDES - 2012; 23(5) 593-599]<br />

céutica, etc.), <strong>en</strong> gran medida <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s severas consecu<strong>en</strong>cias que<br />

acarrea esta <strong>en</strong>fermedad. Sabemos que <strong>la</strong> <strong>de</strong>presión no sólo es capaz<br />

<strong>de</strong> llevar a <strong>la</strong> muerte a qui<strong>en</strong>es <strong>la</strong> sufr<strong>en</strong> (especialm<strong>en</strong>te a través d<strong>el</strong><br />

suicidio, pero también por <strong>la</strong> adquisición sintomática <strong>de</strong> hábitos con<br />

una <strong>el</strong>evada morbi-mortalidad <strong>en</strong> sus portadores), sino que también<br />

su<strong>el</strong>e influir <strong>en</strong> que los paci<strong>en</strong>tes r<strong>en</strong>unci<strong>en</strong> o postergu<strong>en</strong> sus proyectos<br />

vitales, <strong>de</strong>terior<strong>en</strong> su r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to académico, <strong>la</strong>boral y profesional, o<br />

que, <strong>en</strong> fin, se traduzca <strong>en</strong> un m<strong>en</strong>oscabo y ev<strong>en</strong>tual <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

r<strong>el</strong>aciones interpersonales <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es <strong>la</strong> pa<strong>de</strong>c<strong>en</strong>.<br />

El interés principal <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación actual sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>presión se <strong>en</strong>foca<br />

<strong>en</strong> hal<strong>la</strong>r tratami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> mayor efectividad, ya que pareciéramos<br />

contar con herrami<strong>en</strong>tas mucho más po<strong>de</strong>rosas que <strong>la</strong>s que cualquiera<br />

<strong>de</strong> los clínicos anteriores a <strong>la</strong> primera mitad d<strong>el</strong> s. XX hubiese podido<br />

imaginar. Aún así, los resultados obt<strong>en</strong>idos no son tan promisorios como<br />

quisiéramos, y son varios los factores que influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> esto, algunos <strong>de</strong><br />

los cuales serán examinados <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> este trabajo.<br />

Un interesante texto sobre <strong>la</strong> evolución d<strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

primaria <strong>en</strong> <strong>el</strong> Reino Unido (2), seña<strong>la</strong> que hay al m<strong>en</strong>os tres hal<strong>la</strong>zgos <strong>de</strong><br />

importancia <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>estudio</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>presión. El primero, es que es una <strong>en</strong>fermedad<br />

común y a m<strong>en</strong>udo incapacitante. El segundo, que los aspectos<br />

r<strong>el</strong>ativos al <strong>en</strong>torno y a <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> afrontami<strong>en</strong>to a situaciones<br />

<strong>de</strong> estrés, <strong>en</strong>tre otros <strong>de</strong>terminantes psicosociales, son tan importantes<br />

como <strong>la</strong> g<strong>en</strong>ética y <strong>la</strong> neurobiología <strong>en</strong> <strong>la</strong> explicación <strong>de</strong> los factores<br />

causales o promotores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>presión. Y <strong>en</strong> tercer lugar, que tanto los<br />

<strong>estudio</strong>s epi<strong>de</strong>miológicos como <strong>la</strong>s evaluaciones clínicas <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes<br />

tratados <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción primaria con ese diagnóstico, dan cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

insufici<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o actual <strong>de</strong> <strong>de</strong>presión; un mod<strong>el</strong>o que fracasa <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> integración <strong>de</strong> prácticas que incorpor<strong>en</strong> tanto lo biomédico como lo<br />

psicosocial, tanto <strong>en</strong> su compr<strong>en</strong>sión como <strong>en</strong> <strong>la</strong> terapéutica.<br />

Son muchas g<strong>en</strong>eraciones <strong>de</strong> médicos, especialistas o no, que han sido<br />

educadas <strong>en</strong> un estándar exclusivam<strong>en</strong>te biomédico, reflejo inverso <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> visión psicologista que pret<strong>en</strong>día todo lo contrario algunas décadas<br />

atrás. El evid<strong>en</strong>te fracaso <strong>de</strong> ambos mod<strong>el</strong>os por separado, requiere <strong>de</strong><br />

una reformu<strong>la</strong>ción conceptual. Y <strong>el</strong>lo es especialm<strong>en</strong>te importante <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción Primaria <strong>en</strong> Salud (APS), don<strong>de</strong> <strong>de</strong>biera resolverse<br />

un importante número <strong>de</strong> casos.<br />

EPIDEMIOLOGÍA Y MAGNITUD DEL PRObLEMA<br />

En Chile, <strong>la</strong> Depresión Mayor afecta a un 6% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres y a un 3%<br />

<strong>de</strong> los hombres, mayores <strong>de</strong> 15 años. Si se agregan los episodios <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>presión leve y <strong>la</strong> distimia, <strong>la</strong> preval<strong>en</strong>cia alcanza <strong>el</strong> 10.7% <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />

mujeres y <strong>el</strong> 4.9% <strong>en</strong> hombres (3). De acuerdo a Vic<strong>en</strong>te y cols., <strong>la</strong> carga<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s m<strong>en</strong>tales ha sido subestimada por los actuales<br />

<strong>en</strong>foques, t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes a valorar <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> mortalidad por sobre <strong>la</strong>s discapacida<strong>de</strong>s.<br />

Datos como <strong>la</strong> preval<strong>en</strong>cia, los años vividos con discapacidad<br />

y <strong>la</strong> mortalidad, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser tomados <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta a fin <strong>de</strong> calcu<strong>la</strong>r los años<br />

<strong>de</strong> vida ajustados por discapacidad (AVAD) y los años vividos con discapacidad<br />

(AVISA) (4).<br />

En 2002, <strong>la</strong>s condiciones neuro-psiquiátricas a niv<strong>el</strong> mundial sólo explicaron<br />

<strong>el</strong> 1% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muertes, pero concurrieron a un 13% <strong>de</strong> <strong>la</strong> carga <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad y 28% <strong>de</strong> los años vividos con discapacidad. Las estimaciones<br />

<strong>de</strong> AVAD para <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s neuro-psiquiátricas <strong>en</strong> Chile no<br />

están disponibles <strong>de</strong> manera oficial; sin embargo, es posible proyectar<br />

que estén <strong>en</strong>tre un 40% a 48%. América Latina y <strong>el</strong> Caribe ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un<br />

AVAD estimado <strong>de</strong> 40%, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> los Estados Unidos <strong>de</strong> Norteamérica<br />

y Canadá llega a 48%. Otras regiones d<strong>el</strong> mundo están muy<br />

por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> esta cifra. En África alcanza a un 19%, <strong>el</strong> Ori<strong>en</strong>te Medio<br />

a 26%, mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> Su<strong>de</strong>ste Asiático pres<strong>en</strong>ta 28% y Europa, 40%<br />

(estos datos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser consi<strong>de</strong>rados con caut<strong>el</strong>a <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> otras <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> alta preval<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo)<br />

(Tab<strong>la</strong>s 1 y 2)<br />

De acuerdo a los autores citados más arriba, <strong>en</strong> Chile, los trastornos<br />

neuro-psiquiátricos a través <strong>de</strong> todos los grupos <strong>de</strong> edad se estima que<br />

contribuy<strong>en</strong> con 31% <strong>de</strong> los AVISA, uno <strong>de</strong> los más altos <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo.<br />

De los 20 trastornos específicos más r<strong>el</strong>evantes por su contribución a los<br />

AVISA <strong>en</strong> Chile, para 2002, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>presiones mayores y los trastornos por<br />

<strong>el</strong> consumo <strong>de</strong> alcohol c<strong>la</strong>sifican <strong>en</strong> primer y segundo lugar con 9,9% y<br />

5,1%, respectivam<strong>en</strong>te.<br />

Estos datos reafirman <strong>el</strong> campo prioritario <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>de</strong>bieran <strong>en</strong>focarse<br />

los esfuerzos y recursos <strong>de</strong>stinados al manejo d<strong>el</strong> problema, esto es, <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> APS. Des<strong>de</strong> hace más <strong>de</strong> una década que <strong>la</strong> OMS ha formalizado y<br />

estandarizado <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones para que <strong>el</strong>lo se haga efectivo (3).<br />

Y si bi<strong>en</strong> parece existir un avance <strong>en</strong> algunas <strong>de</strong> estas materias, estas<br />

iniciativas no han resu<strong>el</strong>to <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los problemas aún p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes.<br />

Y no sólo <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> respuesta <strong>de</strong> los sistemas<br />

sanitarios para dar cobertura a un problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> magnitud seña<strong>la</strong>da.<br />

Difer<strong>en</strong>tes análisis coincid<strong>en</strong> <strong>en</strong> que <strong>de</strong> <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

afectada <strong>de</strong> <strong>de</strong>presión <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to puntual, no más <strong>de</strong> un 60%<br />

consultará <strong>en</strong> <strong>la</strong> APS; y aunque un tercio <strong>de</strong> los síntomas sea id<strong>en</strong>tificado<br />

como <strong>de</strong>presión, m<strong>en</strong>os d<strong>el</strong> 10% será tratado con un esquema<br />

apropiado. Por fin, <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es se mant<strong>en</strong>gan cumpli<strong>en</strong>do tratami<strong>en</strong>to<br />

a<strong>de</strong>cuado, no más d<strong>el</strong> 4% lo seguirán haci<strong>en</strong>do a los tres meses <strong>de</strong><br />

tratami<strong>en</strong>to.<br />

Una a<strong>de</strong>cuada distinción <strong>en</strong>tre lo que es y no es <strong>de</strong>presión sigue si<strong>en</strong>do<br />

un obstáculo tanto para los paci<strong>en</strong>tes como para los profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

APS, especialm<strong>en</strong>te (aunque no pocas veces también para <strong>el</strong> especialista):<br />

<strong>la</strong> difer<strong>en</strong>ciación <strong>en</strong>tre “<strong>de</strong>presión” como síntoma, como <strong>en</strong>fermedad<br />

o como <strong>la</strong> manera <strong>de</strong> experim<strong>en</strong>tar<strong>la</strong> impone <strong>de</strong>safíos adicionales.<br />

Y tampoco son <strong>de</strong>s<strong>de</strong>ñables los problemas r<strong>el</strong>ativos a <strong>la</strong> correcta medición<br />

<strong>de</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> severidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong>presiva: aunque<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace tiempo se han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do instrum<strong>en</strong>tos (cuestionarios) <strong>de</strong><br />

medición que gozan <strong>de</strong> aceptación y cons<strong>en</strong>so, raram<strong>en</strong>te estos son<br />

utilizados <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica clínica. Por otra parte, algunos investigadores<br />

han puesto <strong>en</strong> t<strong>el</strong>a <strong>de</strong> juicio los aún borrosos límites <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> <strong>de</strong>presión<br />

y los s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos corri<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> p<strong>en</strong>a y aflicción (loss of sadness), que<br />

parec<strong>en</strong> haber llevado a una sobrevaloración d<strong>el</strong> diagnóstico, <strong>de</strong> acuerdo<br />

a sus argum<strong>en</strong>tos.<br />

1 Se hab<strong>la</strong>rá <strong>de</strong> <strong>de</strong>presión, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, como un constructo complejo <strong>en</strong> su sintomatología, y multidim<strong>en</strong>sional <strong>en</strong> su etiología. Se hará refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong><br />

diagnóstico <strong>de</strong> <strong>de</strong>presión <strong>de</strong> acuerdo a los sistemas nosológicos que <strong>la</strong>s <strong>de</strong>fin<strong>en</strong>. En términos muy amplios estará referida a <strong>la</strong> <strong>de</strong>presión mayor monopo<strong>la</strong>r recurr<strong>en</strong>te.<br />

2 http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/18/D%C3%BCrer_M<strong>el</strong>ancholia_I.jpg?us<strong>el</strong>ang=es

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!