chakálin, “camarón” [Calvo Pacheco]; chakal (Nicaragua-topo.). “Camarón grande”, español centroamericano. Véase: náhuatl chacalín, chacal. [Cabrera]. Náhuatl, chacalín “shrimp; chacalín” [Incer]; “camarón grande” [Molina]. chalchiyut, chalchíut, pl., chah-chalchíuit, piedra verde como oro, tesoro guardado, véase: D.1. [Schultze-Jena]. chalchíuit, “jade, esmeralda, cosa valiosa” [Calvo Pacheco]. Náhuatl, chalchiuitl, “esmeralda en bruto, perla, priedra preciosa verde”; en sentido figurado protector, hombre o mujer joven” [Siméon]. chalu, verbo, pres. impl., ni-k-chalúa-ua, pego; golpear, flagelar [Schultze-Jena]. chalua, “golpear, pegar” [Campbell]. chalúa, “pelear, pegar, golpear, azotar, flagelar” [Calvo Pacheco]. Náhuatl, chaloa, “regañar a un inocente delante de un culpable” [Siméon]. chalukut, “guayabo” [Roque; Rodríguez]. chaalukut, “guayava” [Cambell]. chalu, “guayabo” [Calvo Pacheco]. chama, verbo, ni-k-chamá-ua, lo hincho; estar hinchado, inflamar aumentar; náhuatl, nichamaua, “crecer, engordar” [Schultze-Jena]. chamawa, “crecer, aumentar, engordar” [Calvo Pacheco]. Náhuatl, chamaua, “crecer, engordar, se dice particularmente de los niños; madurar, hablando del maíz, etc. Nite-, elogiar, ensalzar, exaltar, ennoblecer a alguien” [Siméon]. chamawak, chamáuak, “adjetivo, gordo, fuerte, grande” [Schultze-Jena]. chaamaauak “grueso” [Campbell]; camawak “gordo, grueso” [Lemus]. chamawat, “grueso” [Roque]. chamáua, “crecer, aumentar, engordar” [Calvo Pacheco]. Náhuatl, chamactic o chamauac, “grande, grueso, fuerte, rudo, grosero, basto” [Siméon]. chamawayat, chamauáyat, pres. 3ª pers. sing. agu. de chama, hinchar [Schultze-Jena]. champa, “casa de carton, lamina, etc.”, español salvadoreño. Véase: español hondureño champa “tienda de lamina, palma, etc., contra la lluvia”, véase náhuatl chamapa “en la casa” < chantli “morada” + pan “en” [Cabrera]; entrada siguiente, chan. chan, “cabaña, casa, cueva, gruta, guarida, morada, vivienda” [Calvo Pacheco]. chan, forma posesiva, habitación, vivienda, choza; guarida, madriguera de animal, véase: I.A.2.5.b. [Schultze-Jena]. -chan, “casa, hogar” [Campbell]; can, “casa” [Lemus]. chan, “cabaña, casa, cueva, gruta, guarida, morada, vivienda” [Calvo Pacheco]; véase: español salvadoreño champa, “casucha de hojalata o lámina”. chanejke, “los del pueblo” [Roque]. chan, “casa, hogar”; tuchan, “pueblo [our house]”. chan, chane náhuatl, chan, chantli, “house; casa, habitación, residencia, país” [Incer; Siméon]. Véase: téchan. chankwa, chan-kua, verbo, pres. impl. frec., ni-k-cha-chan-kua, masticar [Schultze- Jena]. chajchánkua, “masticar, mascar” [Calvo Pacheco].
chapachin, “bajito” [Roque]. chapachin, “bajito” [Campbell]. chapachin, “bajo, enano” [Calvo Pacheco]. Náhuatl, tzapaton o tzapatzin, “diminutivo de tzapa o tzapatl [enano], enanito” [Siméon]. chapak, verbo, pres. 3ª pers. sing. frec., chachapáka, llover a gotas gruesas como tormenta, contrario a llovizna; náhuatl, chachapaca. [Schultze-Jena]; véase: chachapáka, pres. 3ª pers. sing. frec. de chapak, hinchar [Schultze-Jena]. Náhuatl, chachapaca, “caer gotas grandes, llover” [Siméon]. chapulin, “chapulín, saltamontes, grasshopper”; chapol (Nicaragua-topo.). chapúlin, “langosta pequeña, chacuate” [Calvo Pacheco]. Náhuatl, chapul “grasshopper; chapulín” [Incer]; chapolin o chapulin, “langosta” [Molina; Siméon]. chawiti, “chagüite, chahuite, charco” [Schultze-Jena], véase: texto XIII.4. chauíti, lago pantanoso, ciénaga [Campbell]. chauit’, chauiti, “chauiti, pantano, lodasal, ciénaga” [Calvo Pacheco]. chayaw, chayau, verbo, pres. impl., ni-k-chayáu-a, lo riego; esparcir; náhuatl, ni-tlachayaua [Schultze-Jena], chayaua, “esparcir, sembrar” [Siméon]. chayaawa “extender, tender, regar” [Campbell]. chayáua, “desparramar, esparcir” [Calvo Pacheco]. Náhuatl, chayaui, “esparcirse, hablando del trigo; caer la nieve, en sentido figurado” [Siméon]. chayawtuk, chayáu-tuk, perf. 3ª pers. sing. y p. p. p. de chayau, esparcir [Schultze- Jena]. chayuntía, “nacer” [Roque]. chayuntia, “mecer, columpiar” [Campbell]. chayu-t’, “chayote”; chayo-t (Nicaragua-topo.); náhuatl chayotli “chayote”[Incer]. chi, posposición, tal chi, sobre o en la tierra [Schultze-Jena]. [Campbell]; véase: taalchi “en el suelo”; [Lemus] ; ci “sobre”. Náhuatl, chi o chipa, “hacia, en, sobre […] tlalchi, abajo, en tierra” [Siméon]. chi, forma personal (náhuatl) [Brinton]. chi, verbo, 1. Con prefijo de complemento definido, ni-k-chí-a, “lo espero; aguardar"; pret., ni-k-chíx-ki; perf., ni-k-chíx-tuk. —2. Con prefijo de complemento indefinido, nita-chí-a, nitachi, espío a alguien; poner atención, buscar con la vista, descubrir, mirar alrededor; en la caza: rastrear, seguir la huella, acercarse con cautela; en los astros: aparecer, brillar, resplandecer. —3. Pres. doble impl., ni-k-ta-chí-a, comtemplo exactamente, niktachía ámat, leo el papel; náhuatl, ni-tla-chía [Schultze-Jena]. chiya “mirar, esperar” [Campbell]; quichua “contar” [Mántica]; kicha “hacer” [Calvo Pacheco]; quichihua “hacer” (<strong>náwat</strong> mexicano) [Walters]; quichuas [El Güegüence]; achiua “hacer” [Brinton]; véase: lichua [Brinton]; quichihua (<strong>náwat</strong> mexicano) [Walters]; chiquimate < chiwa-mati < mati “saber” + qui “objeto” [Brinton]; chihua
- Page 1 and 2: Introducción Glosario cultural NÁ
- Page 3 and 4: Cada palabra es un fresco, un siste
- Page 5 and 6: impl. forma implícita o implicada,
- Page 7 and 8: aj-át, “aguas”, pl. por redupl
- Page 9 and 10: aakiixtia, “sacar del agua, sacar
- Page 11 and 12: “leen” [Schultze-Jena]. < amat
- Page 13 and 14: ankichixket, an-gi-chíx-ket, 2a pe
- Page 15 and 16: apánti, “acequia, regadío”; a
- Page 17 and 18: açama “quizás”; ma “partíc
- Page 19 and 20: atekwisi, a-tekuísi, “cangrejo d
- Page 21 and 22: “cangrejo de mar” de axal “ar
- Page 23: congon, [El Güegüence]; /kunkun/;
- Page 27 and 28: chikawi, chikaui, pres. 3ª pers. s
- Page 29 and 30: chin, verbo, 1. Con prefijo de comp
- Page 31 and 32: chukuyu, chocoyo, chucuyo, “peric
- Page 33 and 34: chupi, chiúpi, 1. Forma completa,
- Page 35 and 36: fusionada a la raíz, ni-gi-k-ejké
- Page 37 and 38: ijíkman, véase: íkman [Schultze-
- Page 39 and 40: íkau, véase: uékau [Schultze-Jen
- Page 41 and 42: ína-t, pres. 3ª pers. pl. impl. d
- Page 43 and 44: ísa-k, pret. 3ª pers. sing. de is
- Page 45 and 46: iwan, í-uan, véase: uan. [Schultz
- Page 47 and 48: “seleccionar” [Calvo Pacheco].
- Page 49 and 50: jeku, verbo pres. impl., ni-gi-jek
- Page 51 and 52: kakálut, pájaro grande rojo, espe
- Page 53 and 54: kamújtal, kamúktal, kámu, con te
- Page 55 and 56: XXXV, renglón 1 [Schultze-Jena]. N
- Page 57 and 58: -ket, 1. Terminación de plural en
- Page 59 and 60: kichyuket, gi-chiú-ket, gi-chú-ke
- Page 61 and 62: kikwajket, gi-kuáj-ket, pret. 3a p
- Page 63 and 64: kimati, gi-máti, pres. 3a pers. si
- Page 65 and 66: kinama, gi-namá, pres. 3a pers. si
- Page 67 and 68: kinitskijkiyat, gin-itskij-kía-t,
- Page 69 and 70: kipachiwiya, gi-pachiuía, pres. 3
- Page 71 and 72: kisajsaka, gi-saj-sáka, pres. 3ª
- Page 73 and 74: kitajtapuk, gi-taj-tápu-k, pret. 3
- Page 75 and 76:
kiteki, gi-tégi, pres. 3ª pers. s
- Page 77 and 78:
kitsinkutuna, gi-tsin-kutúna, pres
- Page 79 and 80:
kiwika, gi-uíga, pres. 3ª pers. s
- Page 81 and 82:
kiyajkawa, gi-yajkáua, pres. 3ª p
- Page 83 and 84:
kujkutiya, kujkutía, pres. 3ª per
- Page 85 and 86:
kunáskast’, “conacaste” [Cal
- Page 87 and 88:
kutíltik, kutiltí-ket, adjetivo,
- Page 89 and 90:
árbol grande que produce una espec
- Page 91 and 92:
kwawti, kuáuti, “águila” (Cal
- Page 93 and 94:
“dar, donar, ceder, entregar, azo
- Page 95 and 96:
makitasutakan, ma-gi-tasutá-gan, o
- Page 97 and 98:
man, “y ahora”, con n alveolar
- Page 99 and 100:
la mano […] en comparación tomap
- Page 101 and 102:
matiwitsakan, ma-ti-uitsá-gan, opt
- Page 103 and 104:
mayagüe, [El Güegüence]; “orde
- Page 105 and 106:
melagüe, [El Güegüence]; melaua
- Page 107 and 108:
maleza”. —3. Reflex. ni-mu-méu
- Page 109 and 110:
invierno y de riego” [Schultze-Je
- Page 111 and 112:
muchiyuki, mu-chíu-ki, pres. 3ª p
- Page 113 and 114:
mulátu, pl., mujmulatújmet, “la
- Page 115 and 116:
mu-pepéta, pres. 3ª pers. sing. r
- Page 117 and 118:
mu-tálu-k, pret. 3ª pers. sing. r
- Page 119 and 120:
muyules, [El Güegüence]. Se lee m
- Page 121 and 122:
“quedarse, atrasarse”; naktia
- Page 123 and 124:
nána, madre; nan, tras posesivo, i
- Page 125 and 126:
nech-ilíj-ki, pret. 3ª pers. sing
- Page 127 and 128:
nej-némi-t, nej-némi-t, pres. 3ª
- Page 129 and 130:
némi-k, pret. 3ª pers. sing. de n
- Page 131 and 132:
ni-kálak, pret. 1ª pers. sing. im
- Page 133 and 134:
nikinpejpena, ni-gin-pej-péna, pre
- Page 135 and 136:
niktamiya, ni-k-tamía, pres. 1ª p
- Page 137 and 138:
nimetsinmaskiya, ni-metsin-ma-skía
- Page 139 and 140:
ni-mu-tálu-k, pret. 1ª pers. sing
- Page 141 and 142:
nitawantuk, ni-tauán-tuk, perf. 1
- Page 143 and 144:
niyunikcha, niu-ni-k-cha, fut. comp
- Page 145 and 146:
niyunimunelwiya, niu-ni-mu-neluía,
- Page 147 and 148:
núsan “también, asimismo, simil
- Page 149 and 150:
pa-chu, verbo pres. impl. ni-k-pach
- Page 151 and 152:
palewe, palegüe, [El Güegüence];
- Page 153 and 154:
[Schultze-Jena]. panu “pasar”;
- Page 155 and 156:
paxu, verbo pres. impl. frec. ni-k-
- Page 157 and 158:
pets, verbo, 1. Pres. impl. agu., n
- Page 159 and 160:
pinawiya, pinawa, “sicofante, adu
- Page 161 and 162:
[Campbell]. puchi, “humo” [Roqu
- Page 163 and 164:
“hervir, borbotar, agitarse, habl
- Page 165 and 166:
sajsaka, “acarrear” [Schultze-J
- Page 167 and 168:
[Campbell]; sekkalaki “resfriarse
- Page 169 and 170:
se pa panawiya iliwa, sepanegaligua
- Page 171 and 172:
sítal pl., sijsítal, “estrella
- Page 173 and 174:
-t, terminación de sustantivo, vé
- Page 175 and 176:
una coda demasiado pesada […] esp
- Page 177 and 178:
takatiket, tagatí-ket, pret. 3ª p
- Page 179 and 180:
takwika, ta-kuíga, pres. 3ª pers.
- Page 181 and 182:
tamáma, “cohabitar arrejuntarse
- Page 183 and 184:
tápa, “panela, pilón de azúcar
- Page 185 and 186:
tásan, tája san “sólo tú, tú
- Page 187 and 188:
“sembrador” [Campbell]. tátuk,
- Page 189 and 190:
afeitar” [Calvo Pacheco]. En salv
- Page 191 and 192:
techpuluwa, tech-pulúua, pres. 3ª
- Page 193 and 194:
preparar su propia comida” [Campb
- Page 195 and 196:
tem, verbo, 1. Pres. impl., ni-k-t
- Page 197 and 198:
con llave antes de salir” [Schult
- Page 199 and 200:
(Nicaraguan toponymic) [Incer]. tet
- Page 201 and 202:
tij-ními, apócope de ti-nej-ními
- Page 203 and 204:
tikelnamituk, ti-g-el-namí-tuk per
- Page 205 and 206:
ti-k-má-t, pres. 1ª pers. pl. imp
- Page 207 and 208:
tiktsuniyat, ti-k-tsuynía-t, pres.
- Page 209 and 210:
tiltik, “negro, café” [Roque].
- Page 211 and 212:
timuyayawaluwat, ti-mu-ya-yaualúa-
- Page 213 and 214:
típan, con artículo, “el últim
- Page 215 and 216:
titatuwituk, ti-ta-tuuí-tuk, perf.
- Page 217 and 218:
; tiútak, “tarde” [Calvo Pache
- Page 219 and 220:
tiyutimukawa, tiu-ti-mu-káua, fut.
- Page 221 and 222:
tsáput, “zapote”; chíltik ts
- Page 223 and 224:
tsuntisi, tsunpilu [Schultze-Jena].
- Page 225 and 226:
tujtútut, véase: tútut [Schultze
- Page 227 and 228:
uno” [Campbell]; “uno de los tr
- Page 229 and 230:
-túya, “terminación singular de
- Page 231 and 232:
del fruto. umit, “hueso” [Calvo
- Page 233 and 234:
waktuk, uák-tuk, agu., uatúka, pe
- Page 235 and 236:
disecarse, decaer, arruinarse; náh
- Page 237 and 238:
wets, uets, verbo, ni-uétsi-i, cae
- Page 239 and 240:
wipiya, “tiene” [Rodríguez]. w
- Page 241 and 242:
tumba, hoyo del entierro, sepulcro
- Page 243 and 244:
xikmanakan, xi-k-maná-gan, imperat
- Page 245 and 246:
xi-mík-ti, imperat. 2ª pers. sing
- Page 247 and 248:
xiw, “jade”; ji, náhuatl xiuh
- Page 249 and 250:
xúpan, invierno, estación lluvios
- Page 251 and 252:
yajané, yájane, demostrativo refo
- Page 253 and 254:
yawal, yáual, sustantivo, “lo re
- Page 255 and 256:
yektiwtak, yek tiutak, “buenas ta
- Page 257 and 258:
yukitaliyakatka, yu-gi-talía-gátk
- Page 259 and 260:
yu-pánu, fut. compuesto 3ª pers.
- Page 261 and 262:
I. 1. Lluvia Mixpanti --- vía lác
- Page 263 and 264:
Inconstancia; susto Rige invierno y
- Page 265 and 266:
Kuusnah --- color entre negro y bla
- Page 267 and 268:
Tayil --- roza, limpiar el terreno
- Page 269 and 270:
Xúlut --- niño tierno Suulin ---
- Page 271 and 272:
Tutsunkuat --- punta de los cabello
- Page 273 and 274:
X. 3. Tronco Mapiltéku, mapilkwiya
- Page 275 and 276:
X. 5. Órganos genitales Ikxípil,
- Page 277 and 278:
X. 6. Cuerpo muerto Chilan, chilau,
- Page 279 and 280:
Tenális --- lamento Tiyulkwani ---
- Page 281 and 282:
Jiménez, T. F. Idioma pipil de Cuz
- Page 283:
Sywulka, E. F. “Nahuatl of Santo