Informazio orokorra (3Mb)

DERRIGORREZKO BIGARREN HEZKUNTZA - IBAIALDE
1 IBAIAI BURUZKO IKUSPEGI OROKORRA
M u ndu ko ibair ik h a ndiena ket a e s a ngura tsuena k a z -
t e rtu ko ditug u o r a in, ibai ho r iek b e r en e r a gin e r em
u e t a nduten g a rra n tziaar gi ikusi a h a liz a t eko.
A m a z ona s i bai a . Ibai erra ldoia
B r a s ilda rrek “ O río m a r ”(I tsa s o a den ibaia )deitzen
diot e ,be rta n bar ner a tu z ir en lehen n abiga tza ile por -
tug a lda rrek e z baitzituzten b e r e bazte rra kik usten.
A ndeet a n ,Oz e a no Bar e t ik 150 km-r a ja iotzen den
ibai ho rrek iaHego A mer ika o s o a zeha r k a tzen d u;
m u ndu a nib ilb ider ik luzeena ( 7 .025 km) e t a ema r ir ik
h a ndiena (140 .000 metro ku b iko segu ndoko) d u en
ibaia d a ; ondor ioz ,ba it a ibai sa r enabiga g a rrir ik h a ndiena
e r e(A m a z ona s ibaia e t abe r eibaia d a rren a rtea
n , g uztir a, 8 0 .000 km). I z a ner e ,be r e b oka lea n un tzir
a tu e t aIq u it o s en ( P e ru) lehorre r a g a it e z ke, g uztir a
3 .500 km-ko ib ilb idea eginez kon t inent e a n barrena .
E z d a h a rritzeko a be r a z ,Am a z ona s ibaia oiha neko
“ a uto b idea ”iz a t e a . A m a z onia ko oiha nea nla nda r een
e t aanima lien a nizta sun a izug a rria d a, e t a oiha n abe r a,
pla net a ko a r n a s g u ne. Gaur egu n , o r dea, defo r e sta z io
bas a t ia r en a tza p a rre t a ner o r ida .
N ilo i bai a . H e rri a lde bat en oina rri a
E gipt o a rrek uste zuten ur geruza h a ndi bat z egoela
m u ndu a r en ja t o rria n ; bat - bat e a nlurm utur bat a z a ler
a tu e t a horrekin bat e r abiz ia so rtu z en eguzkia r en
a z pia n. Haien sines menek horrela is la d a tzen zuten e u -
r en h a r a n a r en e r a ket a: h a s ier a nibaia kla uta d a g uztia
e sta ltzen zu en baina be r e b idea eginez joa n zen,bila -
bar e r a tuz.
N ilo ibaia g abe ,Egipt on neke z g a r a tuko za t ekeen
m u ndu ko zib iliz a z io dis dir a tsuenet a ko bat iz a ndena .
N ilo ibaia zib iliz a z io honen ja n a r iiturr iiz a n zen, g a -
rra iob ide e t a kom u nikabide. B e r e ur a zen hilda koei
egit en zitza ien e s k a intza p r e z ia tuena e r e. H o rra hor
A n tzina ko E gipt oko b izta nleentza t N ilo ibaia k ze u k a n
g a rra n tzia . Gaur egu n ,Burundi, Ug a nda, S u d a n et a
E gipt o zeha r k a tzen ditu, 1 00 milioi perts ona t ik gor a
b iz idir en e s k u a ldea h a in zuz en, e t a goia n a ipa tu dir en
fu n tzioa k b e t e tzen ditu o r a indik e r e.
6 .671 km-ko luze r a d u enez ,Nilo ibaia m u ndu ko b iga -
rren luzeena d a, A m a z ona s ibaia r en a tze t ik. A fr ika
20
eku a t o r ia leko ha inbat la k u ( V ic t o r ia la k u a, M o b utu la -
k u a …) zeha r k a tu e t aSu d a nen bar ner a tzen d a, b e r e
ema r ia e r dir a m urr iztuz. Ibaia n b eher a,Abis inia ko mes
e t a n zeha r, ema r ia h a z iegit en d aMontzoi g a r a iko
e urit een ondor ioz , e t a honek uholdea ker a git en ditu
(ma ia tza e t a eka ina bit a rte a n). U rria alder a, N ilo
ibaia kohiko em a r iabe rre s k ura tzen d u ,be r a k b ustit a -
ko e t aAb is inia t ik g a rra ia tuta ko limoa z onga rrizta tuko
lurr a kla nda ket e z e sta liz .
A z ken ha m a r k a d a h a u e t a n , e t aAssua ngo urtegia r en
e r a ginez ,Nilo ibaia r en ja t o rriz ko dina mika n a lda ket a k
gerta tu dir a ;urtegi honek ur ema r ia e rregu la tu e t a limoa
r en g a rra ioa e r a gozten d u (limoa urtegia n b e rta n
met a tzen d a ). H onen ondor ioa k b oka lea ner enabar
ia kdir a .
Gange s i bai a . I ndia ko i bai sa k r a tua
4 00 milioi hindurentza t Ganges ibaia ibai sa k r a tua
iz a n da be t ida nik. B e r a ien te stu e r lijios oet a n“z or
iont a sun a r en ur a ”deitzen za io. T e stu h a u en a r aber
a, ibai honet a n baina tzen dir enei b eka tu g uztia kga r -
b itzen za iz kie,be rta ko ur a eda t en d utenei edo ur a z
a hoa igurtzitzen d utenei, z o r itxa rrakihes egit en die,
e t a ur h a u e t a nit o t a koa kja inkoen a rte a n b e r piztuko
dir a . A r gi d a go b e r a z , herri honen, India r en, e t aber
a u z eha r k a tzen d u en ibaia r en a rteko ha rrema n a e s -
tua dela .
Ganges ibaia k 3.000 km egit en ditu e t aIb e r ia r penintsulaba
ino b i a ldiz h a ndia goa den a rro a d r ena t -
z en d u . H ima la ia n ja iotzen d a, itsa s m a ila t ik o s o
urrun , 6 .000 m-ko a ltue r a n. U rtuta ko elurr a r en e t a
t ifoien e r a ginez ,Ga nges ibaia h a z iegit en d a, batzuet
a n10 m-ko a ltue r a ir abaz iz e t a urte r o-urt e r o ur a k
la uta d a e sta ltzen d u . U rte t ik urte r aar a z oha u ger o
e t a la rria goa bila k a tzen a r ida, H ima la ia t ik gertu d a u -
den e s k u a ldeek ja s a t en d uten defo r e sta z io bas a t ia -
r en ondor ioz .
Baina india rrek i bai a r ekin elka r b i z i tzen ika s i
d ute. L urzo rutik a ltue r aba t e r a ja s odituzten pla n txen
g a inea ner a iki dituzte etxe a k , e t a k a lea k ur a r en b ide
iz a t eko pr e sta tuta d a u de, ibaia h a z it a d a t o rrener a ko;
hir iet a n , pla t a for m a h a u ei e s ker, onda sun a k ur e t a t ik
s a lb u ja rtz en dituzte india rrek. U zta e urit e a kha s i a u -
rre t ik ja s o tzen d a . A z ken bat e a n , ibaia herrit a rren b iz
imodu a n bar ner a tu d a .