Informazio orokorra (3Mb)

More documents

Recommendations

Info

DERRIGORREZKO BIGARREN HEZKUNTZA - IBAIALDE 1 IBAIAI BURUZKO IKUSPEGI OROKORRA O r eka dina miko ho rre t a n , “dena kdenen menpe d a u - den” o r eka horre t a n indib idu oen a rteko er la z ioa k gerta tzen dir a, m a ila tr ofiko b e r ekoen zein m a ila des - b e r dinekoen a rte a n. Hau d a, s a r e tr ofiko a so rtz en d a, ener gi e t a m a t e r ia fluxua ema t en deneko sa r e bat a legia . H onela ba d a, s a r ehonen ener gi iturr ia eguzkia d a . Landa r e a kener gia honet a z balia tzen dir a elika - g a ia k so rtz eko et a horre x ega t ik h a in zuzen, “lehen m a ila ko ekoiz lea k” der itze.Landa r eha u e t a z elika tzen dir en a nima lia k“kon tsumitza ile p r ima r ioa k” dir a e t a a z ken ha u e t a z elika tzen dir ena k ,be rriz , “kontsu mit - z a ile seku nda r ioa k”. Talde h a u e t a ko bakoitza k a t e a - r en k a t e b egi bat d a . H onda kinez edo m a t e r ia hila z elika tzen dir ena k er e badir a: des konpos a tza ilea k. Hau en g a rra n tzia e r abat eko a d a, m a t e r ia hila birzikla - tzen baitute. Ik us dez a g u nma t e r ia r en zikloa r en a dib ide sinple bat : M iner a la k E lika g a ia L e rtxun ha usk a r ek per k a kja t en dituzte b e ste a k b e s - t e.P e r k a k ,aldi b e r e a n , t a m a ina tx ikia goko a rra inez elik a tzen dir a e t aaz ken ha u ek a lgez . E t aalga k , z e r e z elik a tzen dir a alga k? Hau ek, eguzki i z piez e t a des konpos a tza ileek ( bak t e r ioek, z enbait molusk u e t a 22 A lga k E g uzki E ner gia Zap aburua k A rra in tx ikia k P e r k a D e s konpos a tza ilea k L e rtxun ha usk a r a Mat e r ia hila k rusta z eok…) gor o tza ket a hilda ko iz a kien gor p u a k des konpos a tze a n a s k a tzen dir en miner a lez balia tuz, b eha r dituzten elika g a ia k sint e t iz a tzen dituzte. B e sta lde,algek, la nda r eguztiek legez , fot o s int e s ia dela medio o x igenoa ekoizten d ute , g a inontzeko b iz idu nent - z a t e r e b eha rre z koa den o x igenoa, a legia . Sar eha u h a uskorra d a, e rra z a p ur d a it eke. P entsa e z a - zue ze r gerta tuko litza t ekeen per k a gehiegi a rra n tza - tuko bagenitu, edo turista gehiegi d abiltza la inguruet a n et a, lertxun guztiek a lde egingo bal ute. E kos istema ko elementu g uztiet a ner a gingo lu ke. B iot opoa e r a tzen d uten elementue t a ko bat ek a lda ket a k ja s a ngo balitu, e s a t e r a ko ur a r en e z a u g a rri fis iko-kimikoe t a n a lda ket a kge rta tuko balir a, ondor ioa k b e r dintsua klir a t eke. Ibai et a e rreka k , s istema dina miko a kdir enez ,be r e z gerta tzen dir en (et a e z giz a e r a ginez ,aurr eko a dib idee t a n b e z a la ) baldintzaalda ket en menpe d a u de: negu a n migr a tzen d uten e s pez iea k , urt e sa s oia r en a r abe r a ko ur ema r ia r en gor abeher a k , h a z k u n tza boom-a k… B er a z , ingurua ba ldintza egokiet a nma n t entzeko meka - nis mo edo baliabide p r opioa kdituzteibaiet a e rrekek. Baliabide ha u en m u ltzo a r i a utodepura z ioa der itzo. L ehenik e t abehin, ibaiko iz a kiek, la nda r eek,anima liek e t aba k t e r ioek h a in zuzen, ur a z a let ik sa rtz en den o x igenoa e r abiltzen d ute. Bak t e r io a e r o b ioa kox igenoa z balia tzen dir a m a t e r ia o r g a niko a (la nda r eet aanima - lien honda kina k) m a t e r ia miner a l b ihurtzeko. U r a r en abia d ura e t a turb u lentzia h a ndia ba d a, o x igeno gehia - go sa rtz en d a, horrega t ik a utodepura z io m a ila altua - goa d a goi ib ilgu e t a n. B e sta lde e t a g r abit a t e a r en e r a ginez , pisu h a ndieneko honda kina khondoa n sediment a tzen dir a, a r a z g a ilu a r - t ifiz ia let a ko deka n t a z ioa n ge rta tzen den a n tze r a . G e r o , o x igenor ik b eha r e z d uten bak t e r io a n a e r o b ioek honda kin o r g a niko ho r iek m a t e r ia miner a l b ila k a - tuko dituzte , nor m a lea nkir a tsa at e r e a z . B e r a z , ba k t e r io des konpos a tza ileek ur a g a r b itzen d ute ,ba ina ur a r ihonda kin gehiegi heltzen za ionea n , industri et a honda r ure t a nge rta tzen den b e z a la, a u - t odepura z ioa e t en egit en d a, o r eka ap urtuz. E t a hor i, z o r itxa rre z , m a iz gerta tzen d a hir i, neka z a r itza e t a ind ustri honda kinen ondor ioz .
1.4. IBAIA:ERABILERAK ETA NEURRIZ KANPOKO ERABILERAK DERRIGORREZKO BIGARREN HEZKUNTZA - IBAIALDE E kintza pila ba t a urr e r a e r a m a t eko ingurune urta rra z balia tzen d a giz a kia . Itsa s oet a o z e a noa k , e s a t e r a ko, z enbait iha r d u e r a ekonomiko r en ( a rra n tza …) e usk a - rri dir a, g a rra iob ide (itsa s mer k a t a r itza )er e badir a, e t aais ia ldir a ko ( baina tzeko , kir ola egit eko…) e t ab. ust ia tzen ditug u . Baina ur gez aar ega rra n tzitsua goa d a giz a kia r entza t ( b e r e b eha rra z kon tura tzeko na hiko a d u g u g ure go r p utza r en % 60 baino gehia go ur a dela gogor a tze a ) : kon tsumor a ko, neka z a r itza r a ko, e r abiler a industria ler a ko e t aabar ustia tzen d u g u . E r abiler a h a u e t a r abider a tzen d u g u n ur kop urua r en %80 ibai et a e rreke t a t ik h a rtz en d u g u zuzenea n , e t a g a inontzeko a be ste medio batzue t a t ik e s k ura tzen d u g u (la k u e t a t ik, lur a z piko ur e t a t ik, ur g a z ia ur gez a b ihurtzen d uten pla n t e t a t ik…). G iz a kia kibaien b eha rra d u e t a histo r ia n zeha r e t eng abe ustia tu ditu, g a ur egu ninoiz baino gehia go. H o r i dela -et a, z o r i txa rre z , i bai ekos i stema k (i bai et a ibaiertz a k) b ios fer a ko ingurune meha txa tuenet a r ikoa kdir a, giz a kia r en ekintza zuzenekiko et a e r a t o rriekiko sent iko rra k bait ir a o s o. Ik us dez a g u nja rra ia n , ibaiei ema t en za iz kien e r abiler a n a - g usia k zein dir en e t a nola e r a git en d uten ingurunea n. A ) N eka z a r i tza, abeltza intza e t aba s ogintza N eka z a r itza, giz a e b oluzioa r en nor abidea m a r k a tu d uten gerta e r a n a g usienet a ko bat dela e s a nohi d a ; giz a t a lde a kneka z a r i b ihurtuz joa n zir en heinea negonkortuz joa n zir en; leku bat e a nfinka tu z ir en, e t a neurr i bat e a n b ehintza t , lurr a lde edo e s k u a lde horren menpea n gelditu. D u ela 1 0 .000 urt e inguru, elika g a ia k ekoizteko lurr a la n tzen h a s i zen giz a kia e t a o r d ura ko ja d a nik, e urit een e s k a s ia e t a irregu la rta sun a zela -et a, a lorra k ur e zta tzeko ur hor nike t aartifiz ia la kga r a tze a - r en b eha rra z oha rtu z en. U r a lortz eko medio des - b e r dina k ze u den, ba ina k a su gehienet a n zuzenea n h a rtz en zuten ibait ik. D enb o r a n a urr e r a egin a h a la, la nda tuta ko lurr en kop urua kgo r a egin d u e t aab e r eek baz k a tzeko b ela r di e t a la rre a k ug a r ituz joa ndir a . H onek iz a ndu e r a ginik bas oet a net a ingurunea nor oha r : neka z a r itza lurr a k ir abazteko a s moz bas o a kkontrolik g abe mo ztu iz a n dir aas kot a n ; ibai, la k u e t a net aabar a lda ket a kge rta tu IBAIAI BURUZKO IKUSPEGI OROKORRA dir a e t aak u ife r o a kne urr igabe ustia tu dir a . E s k a la h a ndiko neka z a r i tza r en ondor io dir en gerta e r a h a u ek, aldi b e r e a n ,be ste fa k t o r e batzue t a ner a git en d ute ; bas oek ur a r en e rregu la z ioa n b e t e tzen d uten fu n tzioa ner a git en d ute ,arroen higa d ura ar e a gotu egit en d a e t a e z d a ziurt a tzen ibaien o r eka ekologiko r a - ko b eha rre z koa den ur ema r ia m a n t endu ko denik. Bas o a k ustia tzeko modu a r en ondor ioz e r ege rta tzen dir a horrela koa k , e t a k a su honet a nhiga d ura ar a z o a k la rria goa kdir a o r a indik, m a kinentza ko pistek, lurzorua r en g a ler ek, zuh a itz moz ket a m a s ib oek…, h a u d a, ekoiz pen p r o z e suek b e r a iek,az eler a tu egit en baitute higa d ura p r o z e sua . Ibai et a e rreka keuria kga rra ia tut a ko m a t e r ia z b e t e tzen dir a, eko s istema r en dina mika o ztopa tuz. N eka z a r itza ner abiltzen dir en ur e zta pener a ko sistem a des b e r dinen a rte t ik, ba tzuekin b e steekin baino ur gehia go a urr e zten d a: z enbait t eknika tr a diz iona - lekin (ildoen b idez ko ur e zta pena ) ur a r en e r dia ba ino gehia go g a ltzen d a e t a g a iner a ur a e z d a unifo r meki ban a tzen. B e r a z , e rrendimendu a o s o baxua d a . I hinz - t a d ura mot a ko ur e zta pena e r a ginko rra goa d a, ura - r en % 70 p r o b e txa tzen bait a . H o r i bai, ponpa ket a r a - ko e t a ba n a ket a r a ko insta la z ioa k na hiko ga r e stia k dir a . Tan t a k a ko ur e zta pena (la nda r e bakoitza r en a ltue r a r a e z a rrit a ko hodi e stua k) e rrent a g a rriena d a, ura r en %95pr o batxa tze a z g a in, s istema ongi dis eina turik bad a go b ehintza t , e z baitu ponpa ket a r ik b eha r. Hala e r e ,ba d u e r a gozpenen bat edo b e ste , ura irte t eko zu lotxo a k batzue t a nitxitze a, e s a t e bat e r a ko. B e sta lde, ekoiz pen a ar e a gotzeko a s moz , an tzina t ik e r abili dir a pla giz ida ket a onga rria k , denb o r a n zeha r h a u en konpos iz ioa e t a egitura alda tuz joa n bad a e r e. Baina zein d a g a ur egu ner abiltzen dir en p r odu k tuek inguru gir o a nduten e r a gina ? O nga rriek so rtz en d uten k utsa d ura, lurzo ru mot a r en, e urit een, onga rria ker abiltzeko modu a r en (gehiegi e r a - b iltze a r en, g a r a ide s egokia nonga rrizta tze a r en…) e t aau - ker a tuta ko onga rria r en menpe d a go hein h a ndi bat e a n. N itrogenoa d a ur en k utsa tza ile n a g usia . O nga rri gehienet a nnitra t omodu a ner abiltzen d a e t a neurr i txikia goa n a monio e t a nitrit oer a n. F o s for o a (fo s fa t o e r a n) e r e a urkitzen d a ur e t a n. G iz a kia ked a t en d u en ure t a net a ja t en dituen bar a z ki e t a fruitue t a n su b s - t a n tzia h a u en kon tzentra z io a ltua g a ix o t a sun la rrien k a usa iz a nda it eke. 1 23
Page 1 and 2: INFORMAZIO OROKORRA
Page 3 and 4: 1.1. URA GURE PLANETAN DERRIGORREZK
Page 5: R hin i bai a . E uropa ko i bai a
Page 9 and 10: DERRIGORREZKO BIGARREN HEZKUNTZA -
Page 11 and 12: goz a tzen ja rra itu a h a l iz a
Page 13 and 14: hor ien a r abe r a g a ur egu ngo
Page 17 and 18: h a r k a tzen d u , popu la z io d
Page 19 and 20: e z a u g a rria k b e t e tzen dit
Page 27: DERRIGORREZKO BIGARREN HEZKUNTZA -

Informazio orokorra (3Mb)

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?