03.06.2013 Views

saqarTvelos saxelmwifo sazRvari – warsuli da awmyo

saqarTvelos saxelmwifo sazRvari – warsuli da awmyo

saqarTvelos saxelmwifo sazRvari – warsuli da awmyo

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

sagareo politikisa <strong>da</strong> usafrTxoebis programa<br />

www.css.ge<br />

seqtemberi 2012<br />

<strong>saqarTvelos</strong> <strong>saxelmwifo</strong> <strong>sazRvari</strong> <strong>–</strong> <strong>warsuli</strong> <strong>da</strong><br />

<strong>awmyo</strong><br />

nikoloz samxaraZe<br />

asocirebuli mkvlevari<br />

saerTaSoriso urTierTobebis doqtoranti<br />

ivane javaxiSvilis Tbilisis <strong>saxelmwifo</strong> universiteti<br />

socialur mecnierebaTa centris proeqti “sadoqtoro<br />

programebis ganviTareba iv. javaxiSvilis Tbilisis <strong>saxelmwifo</strong><br />

universitetSi<br />

grantis kodi: E0476


sarCevi<br />

I. Sesavali ......................................................................................................................................... 3<br />

II. <strong>saqarTvelos</strong> <strong>saxelmwifo</strong> sazRvris Camoyalibebis istoria me-20 saukuneSi 6<br />

III. molaparakebebi delimitaciis Sesaxeb .......................................................................... 21<br />

IV. <strong>da</strong>skvna ......................................................................................................................................... 25<br />

avtoris Sesaxeb ............................................................................................................................. 28<br />

2


I. Sesavali<br />

saqarTvelom <strong>da</strong>moukidebloba 1991 wlis dekemberSi aRidgina, mas<br />

Semdeg rac sabWoTa kavSirma oficialurad Sewyvita arseboba.<br />

sabWoTa kavSirSi mezobel sabWoTa socialistur respublikebs Soris<br />

arsebuli sazRvrebi administraciul sazRvrebad iTvlebo<strong>da</strong> <strong>da</strong><br />

“moZme” respublikebSi ga<strong>da</strong>adgileba yovelgvari sasazRvro Semowmebis<br />

gareSe iyo SesaZlebeli. erTi mokavSire respubliki<strong>da</strong>n meoreSi<br />

ga<strong>da</strong>svlaze mxolod avtoinspeqciis TeTr-lurji jixurebi <strong>da</strong> sagzao<br />

abrebi Tu mianiSneb<strong>da</strong>, gansxvavebiT saqarTvelo-TurqeTis<br />

sazRvrisagan, romelic amavdroulad sabWoTa kavSirsa <strong>da</strong> natos wevr<br />

qveyanas Soris <strong>–</strong> evrokavSiris Tanamedrove terminologias Tu<br />

gamoviyenebT <strong>–</strong> gare sazRvris funqciasac asruleb<strong>da</strong> <strong>da</strong> saTanadod<br />

iyo delimitirebuli <strong>da</strong> demarkirebuli. 1998 wels ruseTis sasazRvro<br />

jarebis ukanasknelma qve<strong>da</strong>nayofma <strong>da</strong>tova saqarTvelo <strong>da</strong> axlad<br />

<strong>da</strong>moukidebelma <strong>saxelmwifo</strong>m sazRvris <strong>da</strong>cva sakuTari resursebiT<br />

<strong>da</strong>iwyo. samwuxarod, <strong>da</strong>moukideblobis mopovebi<strong>da</strong>n 21 wlis Semdeg<br />

<strong>saqarTvelos</strong> <strong>saxelmwifo</strong> sazRvris 2148 kilometri<strong>da</strong>n, mxolod<br />

<strong>da</strong>axloebiT 13%, anu 275 kilometria delimitirebuli <strong>da</strong><br />

demarkirebuli. sazRvris delimitacia xangrZlivi <strong>da</strong> rTuli procesi<br />

aRmoCn<strong>da</strong>. dReisaTvis kavkasiis regionSi mxolod ruseTma <strong>da</strong><br />

azerbaijanma moaxerxes sazRvris oficialurad gaformeba.<br />

aRsaniSnavia, rom saqarTvelom verc erT mis mezobel qveyanasTan ver<br />

miaRwia SeTanxmebas <strong>saxelmwifo</strong> sazRvris Taobaze, miuxe<strong>da</strong>vad imisa,<br />

rom samive qveyanasTan sazRvris delimitacia-demarkaciis <strong>saxelmwifo</strong><br />

komisiebi jer kidev 1993-94 wlebSi Seiqmna.<br />

sawyis etapze komisiebs sakmaod rTul pirobebSi moux<strong>da</strong>T muSaoba,<br />

magram TiTqmis ocwliani molaparakebebis Semdegac ki ruseTis<br />

federaciasTan komisiebis doneze SeTanxmeba sazRvris mxolod 86%-is<br />

3


Taobaze moxerx<strong>da</strong>, somxeTTan 71%-ze <strong>da</strong> azerbaijanTan - 66%-ze. 1<br />

sayovelTaod cnobilia, rom <strong>sazRvari</strong> nawilobriv ver SeTanxmdeba.<br />

molaparakebebi maSin iTvleba <strong>da</strong>srulebulad, rodesac SeTanxmeba<br />

sazRvris mTel monakveTze aris miRweuli. bolo ramdenime wlis<br />

ganmavlobaSi samxreT kavkasiis qveynebTan molaparakebis procesi<br />

stagnacias ganicdis <strong>da</strong> sinaTle gvirabis bolos jer kidev ar Cans.<br />

mdgomareoba kidev ufro uaresia ruseTTan mimarTebaSi, radgan mis<br />

mier 2008 wels afxazeTisa <strong>da</strong> samxreT oseTis <strong>da</strong>moukideblobis<br />

aRiarebis Semdeg, molaparakebebi gaurkveveli vadiT Sewy<strong>da</strong>.<br />

<strong>saqarTvelos</strong> sazRvris marTvis strategiis Tanaxmad, romelic am<br />

sferoSi ZiriTad <strong>saxelmwifo</strong> dokuments warmoadgens, saqarTvelo-<br />

ruseTis sazRvris delimitaciis komisia muSaobas mxolod ruseTis<br />

mier afxazeTisa <strong>da</strong> samxreT oseTis deokupaciis Semdeg ganaaxlebs. 2<br />

amrigad, <strong>saqarTvelos</strong>a <strong>da</strong> yofil sabWoTa mosazRvre respublikebs<br />

Soris <strong>saxelmwifo</strong> sazRvris Taobaze SeTanxmebis miRweva Soreuli<br />

perspeqtivaa, rac Zirs uTxris <strong>saxelmwifo</strong>s erT-erT fun<strong>da</strong>mentur<br />

maxasiaTebel niSans <strong>–</strong> gansazRvrul teritorias. sazRvrebis<br />

SeuTanxmebloba qmnis <strong>da</strong>matebiT <strong>da</strong>Zabulobas <strong>saqarTvelos</strong>a <strong>da</strong><br />

mezobel qveynebs Soris urTierTobaSi, rac <strong>da</strong>viT garejis monasterSi<br />

axlaxans momx<strong>da</strong>ri incidentiTac <strong>da</strong>sturdeba. 3 gar<strong>da</strong> amisa,<br />

<strong>da</strong>udgeneli sazRvrebi <strong>da</strong>matebiT <strong>da</strong>brkolebas qmnis <strong>saqarTvelos</strong><br />

gacxadebuli sagareo politikuri miznis <strong>–</strong> nato-Si integraciis<br />

miRwevis saqmeSi.<br />

iqi<strong>da</strong>n gamomdinare, rom sazogadoeba yovelTvis Zalian mtkivneulad<br />

aRiqvams teritoriul <strong>da</strong>vebs, gansakuTrebiT maSin, rodesac<br />

SesaTanxmebeli sazRvris monakveTi kulturuli <strong>da</strong> religiuri<br />

memkvidreobis adgilebze gadis, rogorc es <strong>da</strong>viT garejis<br />

1 <strong>saqarTvelos</strong> sazRvris marTvis strategia, 2012<br />

2 <strong>saqarTvelos</strong> sazRvris marTvis strategia, 2012, gv. 18<br />

3 Georgia, Azerbaijani FMs discuss disputed border section at monastery complex area,<br />

http://civil.ge/eng/article.php?id n =24779<br />

4


SemTxvevaSia (saqarTvelo-azerbaijanis <strong>sazRvari</strong>), mdgomareoba<br />

advilad SeiZleba <strong>da</strong>iZabos <strong>da</strong> <strong>da</strong>azaralos mmarTveli reJimis<br />

popularoba. gar<strong>da</strong> amisa, miwis mcireoden nawilze arsebulma<br />

uTanxmoebamac ki SesaZlebelia mTeli regionis stabilurobac<br />

Searyios.<br />

amrigad, winamdebare statiis Tema - <strong>saqarTvelos</strong> <strong>saxelmwifo</strong><br />

sazRvrebis delimitacia sakmaod aqtualuria <strong>da</strong> samxreT kavkasiis<br />

regionis <strong>saxelmwifo</strong>ebs Soris urTierTobis umniSvnelovanesi<br />

elementia. igi trans-sasazRvro urTierTobebSi <strong>da</strong>Zabulobis uSret<br />

wyaros warmoadgens <strong>da</strong> qveynebs Soris SeuTanxmebloba xSirad iwvevs<br />

sazogadoebis aRSfoTebas, rac qveynis xelmZRvanelobas aiZulebs<br />

sasazRvro incidentebis seriozuloba <strong>da</strong>akninos.<br />

statia mimoixilavs <strong>saqarTvelos</strong> axlandeli sazRvris Camoyalibebis<br />

process me-20 saukuneSi, agreTve moicavs <strong>da</strong>moukideblobis mopovebis<br />

Semdeg sazRvris delimitaciis Sesaxeb <strong>saqarTvelos</strong> mTavrobis<br />

poziciis analizs. statiis pirveli nawili eTmoba 1918-1921 wlebs,<br />

rodesac samxreT kavkasiaSi mniSvnelovan sasazRvro cvlilebebs<br />

hqon<strong>da</strong> adgili, Semdeg ganxilulia sabWoTa periodi <strong>da</strong> 1991-93 wlebi<br />

rodesac sabWoTa socialisturi respublikebis kavSiris (ssrk)<br />

memkvidre qveynebma xelaxla <strong>da</strong>a<strong>da</strong>stures ssrk-is Si<strong>da</strong> respublikuri<br />

sazRvrebi. statiis meore nawilSi aRwerilia <strong>da</strong>moukideblobis<br />

aRdgenis Semdeg sazRvris delimitaciis Sesaxeb mezobel<br />

<strong>saxelmwifo</strong>ebTan warmoebuli molaparakebebis procesi. rasakvirvelia,<br />

sazRvris delimitacia calmxrivad ar miiRweva. es ormxrivi procesia<br />

<strong>da</strong> konsensusis miRwevis saqmeSi warumatebloba orive mxares un<strong>da</strong><br />

mieweros. Tumca, am statiis mizania ara <strong>da</strong>mnaSave mxaris<br />

identificireba, aramed molaparakebebze winsvlis ararsebobis<br />

mizezebis <strong>da</strong>dgena. statia asaxavs qarTuli mxaris xedvas, radgan igi<br />

efuZneba saqarTveloSi Catarebul interviuebsa <strong>da</strong> dokumentebis<br />

analizs. winamdebare kvlevis Tanaxmad, sazRvris delimitaciis<br />

procesis gaWianurebis mTavari mizezi molaparakebis mxareTa<br />

politikuri nebis ararsebobaa.<br />

5


statia warmoadgens mcdelobas gamoikvlios sazRvris delimitaciis<br />

sakiTxi <strong>saxelmwifo</strong>TaSoris urTierTobebSi. samwuxarod, sazRvris<br />

delimitaciis Temis irgvliv Rrma kvleva ar Catarebula, rac am<br />

statiis droulobasa <strong>da</strong> relevanturobas ganapirobebs.<br />

II. <strong>saqarTvelos</strong> <strong>saxelmwifo</strong> sazRvris Camoyalibebis istoria me-<br />

20 saukuneSi<br />

statiaSi <strong>saqarTvelos</strong> <strong>saxelmwifo</strong> sazRvris formirebis istoria sam<br />

perio<strong>da</strong>d aris <strong>da</strong>yofili: 1918-1921 - pirveli <strong>da</strong>moukideblobis periodi,<br />

1921-1991 - sabWoTa periodi <strong>da</strong> 1991-1993 - meore <strong>da</strong>moukideblobis<br />

periodis adreuli etapi. <strong>saqarTvelos</strong> <strong>saxelmwifo</strong> sazRvrebis<br />

Tanamedrove saxiT Camoyalibeba swored aRniSnul periodebSi mox<strong>da</strong>.<br />

1. pirveli <strong>da</strong>moukideblobis periodi<br />

me-20 saukunis <strong>da</strong>sawyisSi <strong>saqarTvelos</strong> axlandeli teritoria<br />

mTlianad ruseTis imperiis SemadgenlobaSi iyo <strong>da</strong> kavkasiis<br />

mefisnacvlis teritoriis ganuyofel nawils Seadgen<strong>da</strong>. 1917 wlis<br />

ianvrisaTvis kavkasiis samefisnacvlo Semdegi erTeulebisagan<br />

Sedgebo<strong>da</strong>: baqos, elizavetpolis, quTaisis, tfilisis, Savi zRvis <strong>da</strong><br />

erevnis guberniebi. guberniebi Tavis mxriv Sedgebo<strong>da</strong> olqebisa <strong>–</strong><br />

(baTumi, <strong>da</strong>Restani, yarsi, yubani, Tergi) <strong>da</strong> momcro administraciuli<br />

erTeulebisgan <strong>–</strong> okrugi <strong>da</strong> mazra. es teritoriebi imarTebo<strong>da</strong> 1883<br />

wlis “kavkasiis administraciuli aqtis” Sesabamisad (“kavkasiis<br />

samxareo marTvis <strong>da</strong>wesebuleba”- “Учреждение управления Кавказского<br />

края”) <strong>da</strong>Yyubanisa <strong>da</strong> Tergis olqebis gar<strong>da</strong> Seadgendnen amierkavkasias<br />

(Закавказье). amasTan, Savi zRvis gubernias gaaCn<strong>da</strong> gansakuTrebuli<br />

statusi. tfilisisa <strong>da</strong> quTaisis guberniebis samxreT miwebi ruseTis<br />

imperiis SemadgenlobaSi Sevi<strong>da</strong> 1877-1878 wlis ruseT-TurqeTis omSi<br />

ruseTis gamarjvebis Sedegad.<br />

6


1917 wlis Tebervlisa <strong>da</strong> oqtombris reoluciebis <strong>da</strong> ruseTSi<br />

gaafTrebuli samoqalaqo omis gaCaRebis Semdeg, amierkavkasiis<br />

komisariatma - amierkavkasiis marTvis mizniT ruseTis gar<strong>da</strong>mavali<br />

mTavrobis mier Seqmnili amierkavkasiis specialuri komitetis<br />

memkvidrem, 1918 wlis ianvarSi amierkavkasiis parlamenti (seimi)<br />

moiwvia. seimi ruseTis <strong>da</strong>mfuZnebeli krebis kavkasieli<br />

deputatebisagan Sedgebo<strong>da</strong>, romelic oqtombris revoluciis Semdeg<br />

bolSevikebma <strong>da</strong>iTxoves.<br />

seims rTuli misia hqon<strong>da</strong> mZime saerTaSoriso mdgomareobis fonze.<br />

ruseTsa <strong>da</strong> germanias Soris 1918 wlis martSi <strong>da</strong>debuli brest-<br />

litovskis SeTanxmeba sxva sakiTxebTan erTad baTumis, yarsisa <strong>da</strong><br />

artaanis miwebis TurqeTisTvis ga<strong>da</strong>cemas iTvaliswineb<strong>da</strong> 4 . Tumca, es<br />

ga<strong>da</strong>wyvetileba kavkasiis politikur elitasTan konsultaciis gareSe<br />

iyo miRebuli ramac mdgomareobis <strong>da</strong>Zabva gamoiwvia. seimi ar<br />

<strong>da</strong>eTanxma brest-litovskis SeTanxmebis pirobebs <strong>da</strong> TurqeTs<br />

samSvidobo molaparakebebis gamarTva SesTavaza.<br />

trapizonis molaparakebebis pirveli raundi warumateblad <strong>da</strong>srul<strong>da</strong><br />

<strong>da</strong> Sedegad, osmalebma <strong>da</strong>ipyres baTumi, artaani, ozurgeTi <strong>da</strong><br />

axalcixe, agreTve azerbaijanisa <strong>da</strong> somxeTis didi nawili.<br />

molaparakebebis gasagrZeleblad osmalebma amierkavkasiis<br />

<strong>da</strong>moukideblobis gamocxadeba moiTxoves. 1918 wlis 22 aprils<br />

gamocxad<strong>da</strong> amierkavkasiis demokratiuli federaciuli respublika,<br />

romelic 27 aprils aRiara TurqeTma. 5 amierkavkasiis demokratiuli<br />

federaciuli respublikis Si<strong>da</strong> <strong>da</strong> gare sazRvrebi emTxveo<strong>da</strong> im<br />

teritoriuli erTeulebis <strong>–</strong>guberniebis, olqebisa <strong>da</strong> okrugebis<br />

sazRvrebs, romlebic kavkasiis samefisnacvlos amierkavkasiis nawils<br />

Seadgendnen. amierkavkasiis demokratiulma federaciulma respublikam<br />

samSvidobo molaparakebebi <strong>da</strong>iwyo TurqeTTan, magram qarTvel<br />

menSevikebs, somex <strong>da</strong>Snakebsa <strong>da</strong> azerbaijanel musavatebs Soris Si<strong>da</strong><br />

<strong>da</strong>pirispirebam (romlebic respublikis seimis umravlesobas<br />

4 brest-litovskis xelSekruleba, 3 marti, 1918, http://www.dhm.de/lemo/html/dokumente/brest/index.html<br />

5 franc fon listi, <strong>saqarTvelos</strong> respublikis uflebebi, tfilisi, 1918,: akaki baqraZe, istoriuli<br />

raritetebi, Tbilisi, 1989<br />

7


Seadgendnen), agreTve TurqeTTan <strong>da</strong>zavebis mimarT am partiebis<br />

interesTa SeuTavseblobam amierkavkasiis demokratiuli federaciuli<br />

respublikis politikuri erTianoba Searyia. 1918 wlis 26 maiss<br />

TurqeTma amierkavkasiis demokratiul federaciul respublikas<br />

ultimatumi wauyena, rom 72 saaTis ganmavlobaSi eRiarebina axali<br />

sazRvrebi <strong>da</strong> TurqeTis jarisTvis <strong>saqarTvelos</strong> teritoriaze gavlis<br />

saSualeba mieca. seimis sxdomaze sami partiis sagareo politikuri<br />

interesebi kvlav erTmaneTs Seejaxa <strong>da</strong> ga<strong>da</strong>wyvetilebi miReba<br />

SeuZlebeli gax<strong>da</strong>. Sedegad, seimma Tavi <strong>da</strong>Slilad gamoacxa<strong>da</strong>. 6<br />

ramdenime saaTis Semdeg saqarTvelom, xolo ori dRis Semdeg ki -<br />

somxeTma <strong>da</strong> azerbaijanma <strong>da</strong>moukidebloba gamoacxa<strong>da</strong>.<br />

<strong>saqarTvelos</strong> demokratiuli respublika (sdr) omis pirobebSi <strong>da</strong>iba<strong>da</strong>.<br />

TurqeTs ukve <strong>da</strong>pyrobili hqon<strong>da</strong> samxreT saqarTvelo <strong>da</strong> borjomis<br />

xeobasa <strong>da</strong> tfiliss emuqrebo<strong>da</strong>. amasTan, sazRvrebi, romelzec sdr<br />

pretenzias acxadeb<strong>da</strong> ruseTis imperiis administraciul-teritoriuli<br />

<strong>da</strong>yofis mixedviT, sa<strong>da</strong>vo gax<strong>da</strong> yvela mezobel subieqtTan. TurqeTis<br />

okupaciisgan <strong>da</strong>narCeni <strong>saqarTvelos</strong> ga<strong>da</strong>sarCenad, 4 ivniss sdr-is<br />

mTavrobam osmaleTis imperiasTan baTumis xelSekrulebas moawera<br />

xeli, romelic iTvaliswineb<strong>da</strong> TurqeTisTvis baTumis <strong>da</strong> yarsis<br />

olqebisa <strong>da</strong> axalcixisa <strong>da</strong> axalqalaqis mazrebis (sul 11000 kv. km)<br />

ga<strong>da</strong>cemas. 7 Tumca, es xelSekruleba ar yofila ratificirebuli<br />

<strong>saqarTvelos</strong> parlamentis mier <strong>da</strong> Sesabamisad arasodes hqonia<br />

iuridiuli Zala. 1918 wlis zafxulSi, saqarTveloSi germanuli<br />

qve<strong>da</strong>nayofebis Semosvlam TurqeTis intervencia SeaCera <strong>da</strong><br />

<strong>saqarTvelos</strong> mTavrobas mieca saSualeba Se<strong>da</strong>rebiT mSvidobian<br />

viTarebaSi eSenebina <strong>saxelmwifo</strong> <strong>da</strong> <strong>da</strong>edgina sazRvrebi.<br />

1918 wlis seqtemberSi saqarTvelom molaparakebebi <strong>da</strong>iwyo general<br />

denikinTan <strong>saqarTvelos</strong>a <strong>da</strong> mis mier Seqmnil yubanis respublikas<br />

Soris sazRvrebis <strong>da</strong>dgenis Taobaze. yubanis respublikam<br />

<strong>saqarTvelos</strong>gan soWisa <strong>da</strong> afxazeTis <strong>da</strong>Tmoba moiTxova <strong>da</strong> samxedro<br />

operaciac ki Caatara gagris <strong>da</strong>sapyrobad. qarTulma jarebma Seteva<br />

6 a.surgulaZe, p. surgulaZe, <strong>saqarTvelos</strong> istoria, Tbilisi, 1991, gv. 196<br />

7 roin metreveli, <strong>saqarTvelos</strong> istoria, leqsikoni, Tbilisi 1979, gv. 114<br />

8


moigeries <strong>da</strong> ganlagdnen soWTan axlos mdinare mexadirTan. sasazRvro<br />

xazis <strong>da</strong>dgenis Taobaze molaparakebebi warumateblad <strong>da</strong>srul<strong>da</strong>. 8<br />

amasobaSi, germaniam <strong>da</strong> TurqeTma pirvel msoflio omSi kapitulacia<br />

gamoacxades <strong>da</strong> amierkavkasiaSi ganlagebuli germanuli qve<strong>da</strong>nayofebi<br />

britanuli kontigentiT Seicvala. mudrosis sazavo xelSekrulebis<br />

Tanaxmad, TurqeTs sakuTari jari un<strong>da</strong> gaeyvana brest-litovskis<br />

xelSekrulebis Semdeg okupirebuli samxreT <strong>saqarTvelos</strong><br />

regionebi<strong>da</strong>n. samxreT-<strong>da</strong>savleT saqarTveloSi aRdga Tbilisis<br />

mmarTveloba, gamonakliss mxolod baTumis olqi warmoadgen<strong>da</strong>,<br />

romelic britaneTis jarebis uSualo kontrols eqvemdebarebo<strong>da</strong>. 9<br />

1919 wlis martSi <strong>saqarTvelos</strong> mTavrobam parizis sazavo<br />

konferenciisaTvis moxseneba moamza<strong>da</strong> sakuTari politikuri<br />

moTxovnebisa <strong>da</strong> <strong>saqarTvelos</strong> sazRvrebis Sesaxeb. moxsenebaSi<br />

Camoyalibebuli iyo moTxovna imis Sesaxeb, rom <strong>saqarTvelos</strong><br />

sazRvrebi un<strong>da</strong> moicavdes tfilisisa <strong>da</strong> quTaisis yofil guberniebs,<br />

Crdilo-<strong>da</strong>savleTiT soxumis okrugs <strong>da</strong> Savi zRvis guberniis soWis<br />

okrugis teritorias mdinare makofsemde, samxreT-<strong>da</strong>savleTiT baTumis<br />

olqs, yarsis olqis artaanisa <strong>da</strong> olTisis okrugebs, erzrumis<br />

vilaieTis nawils (Woroxis ze<strong>da</strong> napiri) <strong>da</strong> lazistanis sanjayis<br />

nawils, aRmosavleTiT aseve zaqaTalis okrugs. moxsenebaSi naTqvami<br />

iyo, rom es teritoriebi <strong>saqarTvelos</strong> istoriuli miwebia <strong>da</strong><br />

mosaxleobis 75% eTnikuri qarTvelebisgan Sedgeba. 10 aqe<strong>da</strong>n<br />

gamomdinare, <strong>saqarTvelos</strong> <strong>saxelmwifo</strong>sTvis am miwebis <strong>da</strong>bruneba<br />

istoriul samarTlianobas aRadgen<strong>da</strong>. bedis ironiiT, erTa ligam<br />

<strong>saqarTvelos</strong> demokratiuli respublika am sazRvrebSi 1921 wlis 27<br />

ianvars aRiara, mas Semdeg rac erTi TviT adre uari uTxra<br />

organizaciaSi gawevrebaze, Tumca es aRiareba Zalian <strong>da</strong>gvianebuli<br />

8 a. surgulaZe, p. surgulaZe, <strong>saqarTvelos</strong> istoria, Tbilisi 1991 , gv. 221<br />

9 a. surgulaZe, p. surgulaZe, <strong>saqarTvelos</strong> istoria, Tbilisi 1991 , gv. 218<br />

10 a. surgulaZe, p. surgulaZe, <strong>saqarTvelos</strong> istoria, Tbilisi 1991 , gv. 380<br />

9


aRmoCn<strong>da</strong>, radgan <strong>saqarTvelos</strong> demokratiuli respublikis bedi<br />

kremlSi ukve ga<strong>da</strong>wyvetili iyo. 11<br />

manamde, <strong>sazRvari</strong> <strong>saqarTvelos</strong>a <strong>da</strong> ruseTs Soris ukve SeTanxmebuli<br />

iyo, <strong>saqarTvelos</strong>a <strong>da</strong> ruseTis sabWoTa federaciul socialistur<br />

respublikas (rsfsr) Soris 1920 wlis 7 maiss xelmowerili<br />

SeTanxmebis farglebSi. am SeTanxmebis me-3 muxlis mixedviT<br />

“<strong>saxelmwifo</strong> <strong>sazRvari</strong> <strong>saqarTvelos</strong>a <strong>da</strong> ruseTs Soris gadis Savi<br />

zRvi<strong>da</strong>n md. fsous gaswvriv asaxCis mTamde, ga<strong>da</strong>dis asaxCis <strong>da</strong><br />

agapetis mTaze <strong>da</strong> midis yofil Savi zRvis, quTaisisa <strong>da</strong> Tfilisis<br />

guberniebis CrdiloeT sazRvriT zaqaTalis olqamde <strong>da</strong> xsenebuli<br />

olqis aRmosavleT sazRvriT midis somxeTis sazRvrebamde”. 12 me-4<br />

muxlis Tanaxmad, mesame muxlSi CamoTvlili Savi zRvis guberniis<br />

miwebis gar<strong>da</strong>, ruseTma <strong>saqarTvelos</strong> teritoriis ganuyofel nawilad<br />

scno Semdegi guberniebi <strong>da</strong> ruseTis yofili olqebi: tfilisi, quTaisi<br />

<strong>da</strong> baTumi yvela mazriTa <strong>da</strong> okrugiT, soxumis <strong>da</strong> zaqaTalis okrugebi.<br />

1922 wlamde neitralurad gamocxad<strong>da</strong> sasazRvro uReltexilebi,<br />

specialuri komisiis mier am adgilebze sazRvrebis <strong>da</strong>dgenamde. 13<br />

ruseTTan xelSekrulebis <strong>da</strong>deba qarTuli diplomatiis udidesi<br />

warmateba iyo, rTul regionSi CrdiloeTisa <strong>da</strong> Crdilo-<strong>da</strong>savleTis<br />

sazRvris usafrTxoebis TvalsazrisiT. <strong>saqarTvelos</strong> teritoriuli<br />

moTxovnebis ZiriTadi nawili <strong>da</strong>kmayofil<strong>da</strong> <strong>da</strong> kidevac gasc<strong>da</strong><br />

quTaisis guberniis soxumis okrugis sazRvrebs <strong>da</strong> gagris teritoria<br />

moicva, romelic manamde Savi zRvis guberniis soWis okrugis<br />

SemadgenlobaSi Sedio<strong>da</strong>.<br />

ruseT-<strong>saqarTvelos</strong> xelSekrulebis gaformebam <strong>saqarTvelos</strong><br />

amierkavkasieli mezoblebis ukmayofileba gamoiwvia. im droisaTvis<br />

ukve gasabWoebuli azerbaijanis xelmZRvanelobam protesti gamoTqva<br />

zaqaTalis okrugis <strong>saqarTvelos</strong> demokratiuli respublikis<br />

11 avTandil menTeSaSvili, <strong>saqarTvelos</strong> demokratiuli respublikis sabWoTa ruseTTan <strong>da</strong> antantis<br />

<strong>saxelmwifo</strong>ebTan urTierTobis istoria 1918-1921 (rusul enaze), Tbilisi, 2000, gv . 86<br />

12 1920w. 7 maisis ruseT-<strong>saqarTvelos</strong> xelSekruleba: manana xvedeliZe, <strong>saqarTvelos</strong> <strong>saxelmwifo</strong> <strong>sazRvari</strong><br />

konstituciebsa <strong>da</strong> saerTaSoriso xelSekrulebebSi, Tbilisi, 1999. gv. 8.<br />

13 1920w. 7 maisis ruseT-<strong>saqarTvelos</strong> xelSekruleba: manana xvedeliZe, <strong>saqarTvelos</strong> <strong>saxelmwifo</strong> <strong>sazRvari</strong><br />

konstituciebsa <strong>da</strong> saerTaSoriso xelSekrulebebSi, Tbilisi, 1999. gv 8.<br />

10


sazRvrebSi moqcevis gamo, radgan misi mosaxleobis udidesi nawili<br />

muslimani iyo. 1916 wels, zaqaTalis okrugis 76000 mosaxli<strong>da</strong>n<br />

mxolod 19000 iyo qarTveli, xolo <strong>da</strong>narCen mosaxleobas 45000 leki<br />

<strong>da</strong> 12000 Turqi, sparsi <strong>da</strong> qurTi Seadgen<strong>da</strong>. 14 protests mohyva<br />

zaqaTalaSi qarTuli <strong>da</strong> azerbijanuli jarebis ganTavseba <strong>da</strong><br />

mciremasStabiani sabrZolo moqmedebebi. <strong>da</strong>pirispirebis aRsakveTad<br />

ruseTmac ganaTavsa Tavisi jarebi okrugSi. 1920 wlis 12 maiss<br />

saqarTvelom <strong>da</strong> ruseTma <strong>da</strong>matebiT xelSekrulebas moaweres xeli,<br />

romelic iTvaliswineb<strong>da</strong> <strong>saqarTvelos</strong> <strong>da</strong> azerbaijanis<br />

warmomadgenlebisgan Semdgari erToblivi komisiis Seqmnas, romelsac<br />

ruseTis (rsfsr) warmomadgeneli uxelmZRvaneleb<strong>da</strong>. komisiasTan un<strong>da</strong><br />

SeeTanxmebinaT zaqaTalis sa<strong>da</strong>vo teritoriis <strong>da</strong> saqarTvelo-<br />

azerbaijanis sazRvris statusi. komisiis ga<strong>da</strong>wyvetilebebis<br />

Sesruleba orive mxarisaTvis savaldebulo iyo. 15<br />

ruseT-<strong>saqarTvelos</strong> xelSekrulebam somxeTis protestic gamoiwvia. 1920<br />

wlis 15 ivniss saqarTveloSi somxeTis diplomatiurma<br />

warmomadgenelma bekzadianma nota gagzavna romelSic aprotesteb<strong>da</strong><br />

tfilisis guberniis <strong>da</strong> baTumis olqis yvela okrugisa <strong>da</strong> mazris<br />

<strong>saqarTvelos</strong> demokratiuli respublikis teritoriis ganuyofel<br />

nawilad aRiarebas. “es xelSekruleba arRvevs saqarTvelo-somxeTis<br />

1919 w. 17 ianvris xelSekrulebas sa<strong>da</strong>vo teritoriebis Sesaxeb. amitom<br />

somxeTis mTavroba am xelSekrulebis nawils, romelic tfilisis<br />

guberniasa <strong>da</strong> baTumis olqs exeba, baTilad acxadebs” <strong>–</strong> naTqvami iyo<br />

saprotesto notaSi. 16 somexi diplomatis mier moxseniebuli<br />

xelSekruleba <strong>da</strong>ido 1918 wlis dekembris saqarTvelo-somxeTis<br />

xanmokle omis Semdeg. qarTulma jarma moigeria ra somxeTis jaris<br />

Seteva, romelsac borCalos <strong>da</strong> axalqalaqis mazrebis nawili hqon<strong>da</strong><br />

<strong>da</strong>kavebuli, kontrSetevaze ga<strong>da</strong>vi<strong>da</strong>. britaneTis Suamdgomlobis<br />

14<br />

ivane javaxiSvili, <strong>saqarTvelos</strong> sazRvrebi, Tbilisi, 1919: akaki baqraZe , istoriuli raritetebi, Tbilisi,<br />

1989<br />

15<br />

ruseT-<strong>saqarTvelos</strong> 1920 wlis 7 maisis xelSekrulebis <strong>da</strong>matebiTi SeTanxmeba, : manana xvedeliZe,<br />

<strong>saqarTvelos</strong> <strong>saxelmwifo</strong> <strong>sazRvari</strong> konstituciebsa <strong>da</strong> saerTaSoriso xelSekrulebebSi, Tbilisi, 1999. gv.<br />

17<br />

16<br />

avTandil menTeSaSvili, <strong>saqarTvelos</strong> demokratiuli respublikis sabWoTa ruseTTan <strong>da</strong> antantis<br />

<strong>saxelmwifo</strong>ebTan urTierTobis istoria 1918-1921 (rusul enaze), Tbilisi, 2000, gv. 61<br />

11


Sedegad miRweuli cecxlis Sewyvetis Sesaxeb SeTanxmebam qarTul<br />

nawilebs borCalos mazris sofel sa<strong>da</strong>xloSi mouswro. 17 somxeTma<br />

moiTxova borCalosa <strong>da</strong> axalqalaqis mazrebis neitralur zonebad<br />

gamocxadeba saerTo mmarTvelobiT, maTi saboloo statusis<br />

<strong>da</strong>dgenamde. saqarTvelom uari ganacxa<strong>da</strong> axalqalaqis mazris<br />

erTobliv administraciaSi ga<strong>da</strong>cemaze <strong>da</strong> iq qarTuli administracia<br />

SeinarCuna, Tumca <strong>da</strong>Tanxm<strong>da</strong> erTobliv mmarTvelobaze borCalos<br />

mazris lores teritoriaze sa<strong>da</strong>xlos xazis samxreTiT, sa<strong>da</strong>c<br />

qarTulma jarebma Seteva SeaCeres. 17 ianvars droebiTi xelSekruleba<br />

<strong>da</strong>ido, romlis Sedegad somxeTis mTavrobam uari Tqva Tavis<br />

pretenziaze axalqalaqTan <strong>da</strong>kavSirebiT, xolo saqarTvelom <strong>da</strong>karga<br />

teritoriis nawili lores samxreTiT. lores <strong>da</strong>rCenili teritoria<br />

britaneTis mier <strong>da</strong>kavebul qarTul-somxur erTobliv administracias<br />

ga<strong>da</strong>eca. 18 neitraluri zonis CrdiloeTis sazRvrad is xazi un<strong>da</strong><br />

<strong>da</strong>dgin<strong>da</strong>, romelic qarTul jarebs ekavaT 1918 wlis 31 dekembris<br />

Ramis 12 saaTis mdgomareobiT (cecxlis Sewyvetamde): “...deRli-<strong>da</strong>Ris mTa,<br />

pir<strong>da</strong>piri xazi uReltexilze s. irRanCaimdis pir<strong>da</strong>piri xazi 798 simaRlemdis;<br />

Semdeg kulu<strong>da</strong>Sis simaRlemdis (855.5) simaRle 676, sof. saaTli, simaRle 694; sof.<br />

axkerpi, pir<strong>da</strong>piri xaziT sofel ofreTis simaRle 492, xojornis axlos sof.<br />

baraZoris eklesiis nangrevebi, - sof. sa<strong>da</strong>xlo, sadg. sa<strong>da</strong>xlo, sa<strong>da</strong>xlos<br />

CrdiloeTiT mTis wveri 1554, - Semdeg 2660 simaRlimdis (mTa tana <strong>da</strong>Ri), Semdeg<br />

wyaros warweramdis, romelic borCalos mTis haluTli-baSi warweris CrdiloeTiT<br />

aris. soflebi irRanCai, jan<strong>da</strong>ri, axkerpi, ofreTi, xojorni, baraZori, sa<strong>da</strong>xlo <strong>–</strong><br />

rCebian am xazis CrdiloeTiT”. 19 aRsaniSnavia, rom dReisaTvis <strong>sazRvari</strong><br />

<strong>saqarTvelos</strong>a <strong>da</strong> somxeTs Soris swored am xazze gadis.<br />

xelSekrulebis erT-erTi pirobis mixedviT konfliqti sabolood<br />

parizis samSvidobo konferenciaze un<strong>da</strong> mogvarebuliyo, iseve<br />

rogorc sazRvris saboloo delimitaciis sakiTxi, rac sinamdvileSi<br />

ver moxerx<strong>da</strong>. 1920 wlis somxeT-TurqeTis omSi, TurqeTis mier<br />

somxeTis teritoriebis <strong>da</strong>kavebam suraTi kidev erTxel Secvala.<br />

17 akaki ramiSvili, Cveni Secdomebi 1918-1921, Tbilisi, 2000, gv. 29.<br />

18 Andersen, Andrew and Egge, Georg, Armeno-Georgian War of 1918 and Armeno-Georgian Territorial Issue in the 20 th Century,<br />

http://www.conflicts.rem33.com/images/Georgia/Armeno_Georgian_War18_E.html<br />

19 Andersen, Andrew and Egge, Georg, Armeno-Georgian War of 1918 and Armeno-Georgian Territorial Issue in the 20 th Century,<br />

http://www.conflicts.rem33.com/images/Georgia/Armeno_Georgian_War18_E.html<br />

12


Turqebis mier lores SesaZlo mitacebis SiSiT <strong>da</strong>Snakurma somxeTma<br />

sdr-is jarebs seqtorSi sami TviT Sesvlis saSualeba misca. 20<br />

molaparakebebis Semdegi raundi seqtoris statusis Sesaxeb 1921 wlis<br />

TebervalSi un<strong>da</strong> gamarTuliyo, magram 1920 wlis 29 noembers somxeTSi<br />

sabWoTa wyobileba <strong>da</strong>myar<strong>da</strong> <strong>da</strong> lores seqtori kidev erTi wliT<strong>–</strong><br />

<strong>saqarTvelos</strong> gasabWoebamde <strong>da</strong>rCa <strong>saqarTvelos</strong> gamgeblobaSi. un<strong>da</strong><br />

aRiniSnos, rom qarTul-somxuri teritoriuli <strong>da</strong>va parizis<br />

samSvidobo konferenciaze aseve ukavSirdebo<strong>da</strong> artaanis, yarsis <strong>da</strong><br />

olTisis miwebs, magram iqi<strong>da</strong>n gamomdinare rom es teritoriebi dRes<br />

arc somxeTs <strong>da</strong> arc <strong>saqarTvelos</strong> ar ekuTvnis, es sakiTxi naklebad<br />

mniSvnelovania qarTul-somxuri sazRvris formirebisTvis.<br />

zaqaTalis okrugis sakiTxTan <strong>da</strong>kavSirebuli <strong>da</strong>Zabulobis Sedegad<br />

<strong>saqarTvelos</strong> demokratiulma respublikam <strong>da</strong> azerbaijanis sabWoTa<br />

socialisturma respublikam (assr) 1920 wlis 12 ivniss aRstafaSi<br />

samSvidobo xelSekrulebas moaweres xeli, romlis mixedviT<br />

<strong>sazRvari</strong> or qveyanas Soris borCalosa <strong>da</strong> yazaxis mazrebis<br />

sazRvrebze, romelic iwyeba somxeTis zoni<strong>da</strong>n, ga<strong>da</strong>dis poverCaSis<br />

mTaze, Semdeg ga<strong>da</strong>ivlis vartiSis mTebis gaswvriv, Suaze Wri<strong>da</strong> wiTel<br />

xids <strong>da</strong> foilos xids, Semdeg grZeldebo<strong>da</strong> Zveli administraciuli<br />

sazRvris gaswvriv zaqaTalis okrugis sazRvramde. yazaxis mazraSi<br />

ramdenime neitraluri zona ganisazRvra, sa<strong>da</strong>c erTi wliT aikrZala<br />

jarebis ganTavseba <strong>da</strong> fortifikaciebis mSenebloba. neitraluri<br />

zonebis mmarTveloba azerbaijanis xelSi rCebo<strong>da</strong>.<br />

es dokumenti a<strong>da</strong>stureb<strong>da</strong> ruseT-<strong>saqarTvelos</strong> xelSekrulebis punqts<br />

imis Taobaze, rom zaqaTalis okrugis statusis ga<strong>da</strong>wyveta erToblivi<br />

komisiis prerogativas warmoadgen<strong>da</strong>, 21 <strong>da</strong> rom molaparakebaSi CarTuli<br />

delegaciebi am sakiTxSi ver SeTanxmdnen. igive dokumentiT <strong>da</strong>myar<strong>da</strong><br />

diplomatiuri urTierToba <strong>saqarTvelos</strong> demokratiul respublikasa<br />

<strong>da</strong> azerbaijanis ssr-s Soris. xelSekrulebis ratifikacia<br />

20 avTandil menTeSaSvili, <strong>saqarTvelos</strong> demokratiuli respublikis sabWoTa ruseTTan <strong>da</strong> antantis<br />

<strong>saxelmwifo</strong>ebTan urTierTobis istoria 1918-1921 (rusul enaze), Tbilisi, 2000, gv. 86<br />

21 samSvidobo xelSekruleba sdr-sa <strong>da</strong> assr-s Soris: manana xvedeliZe <strong>saqarTvelos</strong> <strong>saxelmwifo</strong> <strong>sazRvari</strong><br />

konstituciebsa <strong>da</strong> saerTaSoriso xelSekrulebebSi, Tbilisi, 1999. gv. 19-22.<br />

13


<strong>saqarTvelos</strong> demokratiuli respublikis <strong>da</strong>mfuZnebeli krebis mier<br />

ori kviris Semdeg ganxorciel<strong>da</strong>. 22<br />

samwuxarod, es xelSekruleba aRmoCn<strong>da</strong> ukanaskneli SeTanxmeba<br />

sasazRvro sakiTxebze, romelic <strong>saqarTvelos</strong> demokratiuli<br />

respublikis istoriaSi <strong>da</strong>ido mezobel qveyanasTan. 1921 wlis<br />

TebervalSi <strong>saqarTvelos</strong> demokratiuli respublika wiTel armiasTan<br />

brZolaSi <strong>da</strong>marcx<strong>da</strong> <strong>da</strong> TbilisSi sabWoTa wyobileba <strong>da</strong>myar<strong>da</strong>.<br />

<strong>saqarTvelos</strong> demokratiuli respublika <strong>saqarTvelos</strong> sabWoTa<br />

socialistur respublikad (sssr) ga<strong>da</strong>iqca. marTalia, saqarTvelo-<br />

ruseTis <strong>da</strong> saqarTvelo-azerbaijanis sazRvris didi monakveTi<br />

<strong>saqarTvelos</strong> demokratiuli respublikis mTavrobis mier ukve<br />

SeTanxmebuli iyo, magram uReltexilebis, neitraluri zonebisa <strong>da</strong><br />

rac yvelaze mniSvnelovania, zaqaTalis sakiTxis mogvareba, romelic<br />

erTobliv komisias 1921 wels un<strong>da</strong> ga<strong>da</strong>eWra, aseve sasazRvro<br />

xelSekrulebebis <strong>da</strong>deba somxeTTan <strong>da</strong> TurqeTTan, <strong>saqarTvelos</strong> ssr-<br />

is axali bolSevikuri mmarTvelobis organos <strong>–</strong> revoluciuri<br />

komitetis prerogativa gax<strong>da</strong>.<br />

2. sabWoTa mmarTveloba<br />

1921 wlis 12 Tebervals lores neitralur zonaSi adgilobrivi<br />

komunistebis ajanyebis sababiT, wiTeli armiis sajariso erTeulebi<br />

<strong>saqarTvelos</strong> sazRvrebSi SemoiWrnen <strong>da</strong> cameti dRis Semdeg Tbilisi<br />

<strong>da</strong>ikaves. TurqeTma, romelsac somxeTTan omSi ukve <strong>da</strong>brunebuli<br />

hqon<strong>da</strong>T 1878 wels <strong>da</strong>karguli teritoriebis udidesi nawili,<br />

isargebla SemTxveviT <strong>da</strong> 1878 wels <strong>da</strong>karguli teritoriis qarTuli<br />

nawilis <strong>da</strong>brunebac ga<strong>da</strong>wyvita. 22 Tebervals, ankaraSi <strong>saqarTvelos</strong><br />

elCs acnobes, rom TurqeTis jarebi artaanis <strong>da</strong> arTvinis <strong>da</strong>pyrobas<br />

apirebdnen <strong>da</strong> marTlac meore dRes TurqeTis jarebi Sevidnen artaansa<br />

22 manana xvedeliZe, <strong>saqarTvelos</strong> <strong>saxelmwifo</strong> sazRvris samarTlebrivi, geografiuli <strong>da</strong> politikuri<br />

aspeqtebi, Tbilisi, 2000. gv. 35<br />

14


<strong>da</strong> arTvinSi. 23 11 marts, Turqebma baTumic <strong>da</strong>ikaves, romelic<br />

<strong>saqarTvelos</strong> mxolod amierkavkasii<strong>da</strong>n britaneTis jarebis saboloo<br />

gasvlis Semdeg, 1920 wlis ivlisSi <strong>da</strong>ubrun<strong>da</strong>. menSevikebisa <strong>da</strong><br />

<strong>saqarTvelos</strong> axali bolSevikuri xelmZRvanelobis erToblivi<br />

samxedro qmedebis wyalobiT eqvsi dRis Semdeg Turqebi baTumi<strong>da</strong>n<br />

gandevnes.<br />

am dros, 1921 wlis 16 marts, ruseTis sabWoTa federaciulma<br />

socialisturma respublikam <strong>da</strong> TurqeTis qemalisturma didma<br />

erovnulma yrilobam, romelTac sakuTar qveynebSi legitimaciis<br />

problema hqon<strong>da</strong>T, moskovSi “Zmobisa <strong>da</strong> megobrobis xelSekrulebas”<br />

moaweres xeli. es xelSekruleba sxva sakiTxebTan erTad adgen<strong>da</strong><br />

TurqeTis Crdilo-<strong>da</strong>savleTis sazRvars. am xelSekrulebis pirvel<br />

muxlSi weria rom: “<strong>sazRvari</strong> iwyeba Savi zRvis sanapiroze sof. sarfSi, kveTs<br />

xedismTas <strong>da</strong> gauyveba SavSeTis <strong>da</strong> kani-<strong>da</strong>Ris mTebis wyalgamyof xazs. Semdeg<br />

miuyveba artaanis <strong>da</strong> yarsis sanjayis CrdiloeT administraciul zols, md. arfa-Cais<br />

<strong>da</strong> araqss, <strong>da</strong> yara-sus qve<strong>da</strong> dinebamde aRwevs”. 24 meore muxlic <strong>saqarTvelos</strong><br />

teritorias exebo<strong>da</strong>: “TurqeTi Tanaxmaa <strong>saqarTvelos</strong> <strong>da</strong>uTmos suvereniteti<br />

qalaq-port baTumze, agreTve sazRvris CrdiloeTiT mdebare teritoriebze,<br />

romlebic winamdebare xelSekrulebis 1-el muxlSia gansazRvruli <strong>da</strong> romlebic<br />

baTumis olqis nawils Seadgenen....”. 25 im faqtis gamo, rom TurqeTis<br />

Crdilo-aRmosavleTis teritoria formalurad <strong>da</strong>moukidebel sabWoTa<br />

respublikebs <strong>–</strong> <strong>saqarTvelos</strong>a <strong>da</strong> somxeTs esazRvrebo<strong>da</strong>, moskovis<br />

xelSekrulebas am <strong>saxelmwifo</strong>ebisTvis kanonieri Zala ar hqon<strong>da</strong>.<br />

amrigad, moskovSi SeTanxmebuli sazRvrebis <strong>da</strong>samtkiceblad didi<br />

erovnuli yrilobis mTavrobam <strong>da</strong> <strong>saqarTvelos</strong>, somxeTisa <strong>da</strong><br />

azerbaijanis sabWoTa socialisturma respublikebma 1921 wlis 13<br />

oqtombers yarsSi xeli moaweres xelSekrulebas, romlis me-4 muxli<br />

faqtiurad moskovis xelSekrulebaSi gansazRvrul sazRvrebs<br />

amtkiceb<strong>da</strong> 26 im gansxvavebiT, rom misi I <strong>da</strong> II <strong>da</strong>narTebi ganasxvaveb<strong>da</strong><br />

23 Mango, Andrew, Atatuerk, London, 2004, p.310<br />

24 1921 w. 16 martis moskovis xelSekruleba, http://www.deutscharmenischegesellschaft.de/?page_id=2407<br />

25 1921 w. 16 martis moskovis xelSekruleba, http://www.deutscharmenischegesellschaft.de/?page_id=2407<br />

26 yarsis xelSekruleba, muxli 4: manana xvedeliZe <strong>saqarTvelos</strong> <strong>saxelmwifo</strong> <strong>sazRvari</strong> konstituciebsa <strong>da</strong><br />

saerTaSoriso xelSekrulebebSi, Tbilisi, 1999. gv.36<br />

15


TurqeT-<strong>saqarTvelos</strong>a <strong>da</strong> TurqeT-somxeTis sazRvrebs. 27 yarsis<br />

xelSekruleba ZalaSi 1922 wlis 11 seqtembers Sevi<strong>da</strong>, rodesac<br />

mxareebma erevanSi saratifikacio sigelebi gacvales.<br />

yarsis xelSekrulebiT saqarTvelom baTumis olqis arTvinisa <strong>da</strong><br />

artaanis mazrebi <strong>da</strong>karga, romlebsac igi srulad akontroleb<strong>da</strong> <strong>da</strong><br />

<strong>saqarTvelos</strong> demokratiuli respublikis 1921 wlis konstituciis<br />

Tanaxmad avtonomiuri statusi hqon<strong>da</strong>T miniWebuli 28 . <strong>da</strong>ikarga agreTve<br />

istoriuli taos <strong>da</strong> lazeTis (olTisis mazra <strong>da</strong> lazistanis sanjayi)<br />

sxva teritoriebic, romlebic erTa ligis mier <strong>saqarTvelos</strong><br />

suverenul teritoriad iyo aRiarebuli, magram verasodes<br />

kontroldebo<strong>da</strong> <strong>saqarTvelos</strong> demokratiuli respublikis mTavrobis<br />

mier. sainteresoa, rom am sazRvris ga<strong>da</strong>xedvis sakiTxi meore msoflio<br />

omis Semdeg pots<strong>da</strong>mis konferenciaze kidev erTxel <strong>da</strong>dga dRis<br />

wesrigSi. 1945 wlis 22 ivliss, sabWoTa kavSiris sagareo saqmeTa<br />

ministrma molotovma ganacxa<strong>da</strong>, rom arTvinis, artaanisa <strong>da</strong> yarsis<br />

teritoriebi <strong>saqarTvelos</strong> <strong>da</strong> somxeTis sabWoTa respublikebs un<strong>da</strong><br />

<strong>da</strong>brunebo<strong>da</strong>T, raTa aRdgeniliyo istoriuli samarTlianoba. 29 sabWoTa<br />

gegmas win aRudgnen britaneTisa <strong>da</strong> a.S.S. delegaciebi, romlebic eWvis<br />

TvaliT uyurebdnen sabWoTa kavSiris gegmebs axlo aRmosavleTis<br />

mimarTulebiT. kavkasiaSi teritoriebis <strong>da</strong>brunebis sakiTxma, romelic<br />

meore msoflio omis Semdeg ssrk-is sagareo politikis dRis wesrigis<br />

erT-erTi umTavresi Tema iyo, Tan<strong>da</strong>Tan <strong>da</strong>karga mniSvneloba <strong>da</strong><br />

sabolood 1953 wlis maisSi ssrk-m TurqeTis mimarT yvela<br />

teritoriuli pretenzia moxsna. 30 amrigad, saqarTvelo-TurqeTis<br />

<strong>sazRvari</strong> sabolood <strong>da</strong>fiqsir<strong>da</strong>.<br />

sakvirvelia, magram <strong>saqarTvelos</strong> gasabWoebis Semdeg yvela sasazRvro<br />

<strong>da</strong>va mezoblebTan (azerbaijani <strong>da</strong> somxeTi) swrafad mogvar<strong>da</strong>, iqi<strong>da</strong>n<br />

gamomdinare, rom sabWoTa <strong>saqarTvelos</strong> mTavrobam uari ganacxa<strong>da</strong><br />

yvela sa<strong>da</strong>vo teritoriaze. es mas Semdeg mox<strong>da</strong>, rac stalinma 1921<br />

27<br />

yarsis xelSekruleba, <strong>da</strong>narTi I, : manana xvedeliZe <strong>saqarTvelos</strong> <strong>saxelmwifo</strong> <strong>sazRvari</strong> konstituciebsa <strong>da</strong><br />

saerTaSoriso xelSekrulebebSi, Tbilisi, 1999. gv.42<br />

28<br />

sdr 1921 wlis konstitucia, muxli 107, www.tbappeal.court.ge/upload/r_848.pdf<br />

29<br />

pots<strong>da</strong>mis sami lideris konferencia <strong>–</strong> ssrk, aS.S. <strong>da</strong> didi britaneTi (rusul enaze), moskovi, 1984, gv. 135-<br />

136.<br />

30<br />

ssrk mTavrobis gancxadeba TurqeTis mTavrobisadmi, 30 maisi, 1953, www.obraforum.ru/pdf/fourth.pdf gv.109<br />

16


wlis ivlisSi gamarTul komunisturi partiis kavkasiis biuros<br />

sxdomaze ramdenime maRalCinosans partiuli kursi<strong>da</strong>n<br />

nacionalizmisken ga<strong>da</strong>xvevis braldeba wauyena.<br />

1921 wlis 5 ivliss, amierkavkasiis respublikebis saSinao sazRvrebis<br />

<strong>da</strong>regulirebisadmi miZRvnil konferenciaze gamoica <strong>da</strong>dgenileba<br />

<strong>saqarTvelos</strong> ssr-sa <strong>da</strong> azerbaijanis ssr-s sasazRvro zolis Sesaxeb.<br />

<strong>da</strong>dgenilebis 1-eli punqti amtkiceb<strong>da</strong> arsebul sazRvars Tu ki<br />

sxvagvarad ar iqnebo<strong>da</strong> gansazRvruli sxva muxlebSi. me-2 punqtSi ki<br />

yaraias velis statusi iyo gansazRvruli, kerZod, igi yazaxis mazris<br />

glexebis sakuTrebaSi un<strong>da</strong> yofiliyo im pirobiT, rom zust sazRvrebs<br />

specialuri erToblivi komisia gansazRvrav<strong>da</strong>. igive komisias <strong>da</strong>evala<br />

el<strong>da</strong>ris velis statusis gansazRvra. me-4 punqtis Tanaxmad,<br />

<strong>saqarTvelos</strong> ss respublikam uari ganacxa<strong>da</strong> zaqaTalis okrugze. 31<br />

konferenciis ga<strong>da</strong>wyvetilebis <strong>da</strong> specialuri erToblivi komisiis<br />

masalebis safuZvelze 1921 wlis 15 noembers <strong>saqarTvelos</strong>a <strong>da</strong><br />

azerbaijanis sabWoTa socialisturma respublikebma sasazRvro<br />

xelSekrulebas moaweres xeli. xelSekrulebis Tanaxmad “sazRvris xazi<br />

<strong>saqarTvelos</strong>a <strong>da</strong> azerbaijanis ssr Soris gansazRvrulia Semdegnairad: <strong>sazRvari</strong><br />

iwyeba wiTel xidi<strong>da</strong>n, miemarTeba CrdiloeTisken Torfan-Tanisken, midis swori<br />

xaziT, kveTs md. mtkvars <strong>da</strong> qozluxis tyis gavliT aRwevs yaraias sarwyavi sistemis<br />

me-17 rus samxreTiT bolomde, sai<strong>da</strong>nac imave me-17 rus <strong>da</strong>savleTis mxri<strong>da</strong>n midis<br />

CrdiloeTis mimarTulebiT <strong>da</strong> moicavs sofel Sixlis mcxovrebTa mier <strong>da</strong>muSavebul<br />

yvela mimdebare miwas. Semdeg <strong>sazRvari</strong> miemarTeba CrdiloeTisaken, moicavs bek-<br />

qiasiqis mamuls, kveTs jan<strong>da</strong>ris tbas, tovebs ra mis aRmosavleT - azerbaijanis ss<br />

respublikis mflobelobaSi, xolo <strong>da</strong>savleT naxevars <strong>saqarTvelos</strong> ss respublikis<br />

mflobelobaSi <strong>da</strong> miemarTeba CrdiloeTisaken, yiriSlis mTaze, aRwevs qeSiS-gzeis<br />

mTamde, eSveba samxreT-aRmosavleTiT <strong>da</strong> miemarTeba Sixli-qaravan-elis uReltexilis<br />

gavliT, kveTs did gzas, uxvevs CrdiloeTisaken, adis lebsizin<strong>da</strong>aze, kveTs aram-<br />

diare xrams, Semouvlis quTnas, aRwevs yalageris mTamde, midis mdinare ioramde,<br />

masze gayolebiT ki qesamalis mijnamde <strong>da</strong> Semdeg miemarTeba <strong>saxelmwifo</strong> sazRvris<br />

gayolebiT”. 32 Zalzed mniSvnelovania, rom xelSekrulebis me-3 punqtiT<br />

31<br />

manana xvedeliZe, <strong>saqarTvelos</strong> <strong>saxelmwifo</strong> sazRvris samarTlebrivi, geografiuli <strong>da</strong> politikuri<br />

aspeqtebi, Tbilisi, 2000. gv. 42<br />

32<br />

manana xvedeliZe, <strong>saqarTvelos</strong> <strong>saxelmwifo</strong> sazRvris samarTlebrivi, geografiuli <strong>da</strong> politikuri<br />

aspeqtebi, Tbilisi, 2000. gv. 51<br />

17


ZalaSi Sedis zaqaTalis okrugTan <strong>da</strong>kavSirebuli ga<strong>da</strong>wyvetileba<br />

sazRvrebis regulirebisadmi miZRvnil konferenciaze miRebuli<br />

<strong>da</strong>dgenilebis me-4 punqtis Sesabamisad. am xelSekrulebam sabolood<br />

ga<strong>da</strong>wyvita zaqaTalis okrugis <strong>da</strong> yaraias velis bedi, romlebic<br />

azerbaijanis ssr-is ganuyofel nawilad iqcnen. saqarTvelo-<br />

azerbaijanis axlandeli <strong>sazRvari</strong> TiTqmis identuria im sazRvrisa,<br />

romelic 1920 wels SeTanxm<strong>da</strong> aRniSnuli cvlilebebis<br />

gaTvaliswinebiT.<br />

rac Seexeba saqarTvelo-somxeTis sazRvars, 1921 wlis 6 noembers<br />

<strong>saqarTvelos</strong> <strong>da</strong> somxeTis ssr-ebma xeli moaweres sasazRvro<br />

xelSekrulebas, romlis Tanaxmad <strong>sazRvari</strong> “iwyeba uC-Tafalaris mTaze<br />

klaknili xaziT midis <strong>da</strong>savleTisaken aRmosavleTis 8456 simaRlemde <strong>da</strong> aRwevs<br />

orTul-<strong>da</strong>Ris uReltexils <strong>da</strong> oqiuz-<strong>da</strong>Ris mTas, Semdeg xazi uxvevs Crdilo-<br />

<strong>da</strong>savleTisaken, Semdeg aRmosavleTiT, tovebs CrdiloeTiT ma<strong>da</strong>Tis tbas <strong>da</strong> sofel<br />

troickoes, xolo samxreTiT <strong>–</strong> tatoi-xaraba, karmir-xaraba <strong>da</strong> <strong>da</strong>r-qei <strong>da</strong> aRwevs<br />

deli-<strong>da</strong>Ris mTas”. 33 aqe<strong>da</strong>n, <strong>sazRvari</strong> neitraluri zonis CrdiloeTiT<br />

gadio<strong>da</strong>, rogorc es 1919 wlis xelSekrulebaSia aRwerili (ix. zemoT).<br />

am xelSekrulebiT, sabolood <strong>da</strong>dgin<strong>da</strong> lores teritoriis statusi,<br />

romelic <strong>saqarTvelos</strong> ssr-is xelmZRvanelobam sabWoTa somxeTs<br />

ga<strong>da</strong>sca. neitraluri zonis CrdiloeTiT mdebare teritoria <strong>da</strong><br />

yofili axalqalaqis mazris teritoria <strong>saqarTvelos</strong> ssr-is<br />

farglebSi <strong>da</strong>rCa.<br />

yvela mezobel <strong>saxelmwifo</strong>sTan sazRvrebis <strong>da</strong>dgenis Semdeg 1922 wlis<br />

12 marts <strong>saqarTvelos</strong>, somxeTisa <strong>da</strong> azerbaijanis ssr-ebma Seqmnes<br />

amierkavkasiis sabWoTa federaciuli socialisturi respublika<br />

(asfsr). 1922 wlis dekemberSi asfsr sabWoTa socialisturi<br />

respublikebis kavSirs (ssrk) SeuerT<strong>da</strong> rogorc <strong>da</strong>mfuZnebeli wevri.<br />

sabWoTa kavSiris periodSi CrdiloeT kavkasiis avtonomiuri<br />

erTeulebis gauqmebis <strong>da</strong> Crdilo kavkasieli xalxebis Sua aziaSi<br />

deportaciis gamo ramdenimejer Seicvala <strong>saqarTvelos</strong> ssr-is<br />

33 manana xvedeliZe, <strong>saqarTvelos</strong> <strong>saxelmwifo</strong> sazRvris samarTlebrivi, geografiuli <strong>da</strong> politikuri<br />

aspeqtebi, Tbilisi, 2000. gv. 48<br />

18


CrdiloeT <strong>sazRvari</strong> rsfsr-sTan. 1943 wels, yaraCais avtonomiuri olqi<br />

gauqm<strong>da</strong> <strong>da</strong> misi teritoria rsfsr-is stavropolis mxaresa <strong>da</strong><br />

<strong>saqarTvelos</strong> ssr-s Soris ga<strong>da</strong>nawil<strong>da</strong>. analogiurad, 1944 wels<br />

gauqm<strong>da</strong> rsfsr-is CeCen-inguSeTis avtonomiuri ssr <strong>da</strong> misi samxreTi<br />

teritoria <strong>saqarTvelos</strong> ssr-s ga<strong>da</strong>eca. imave wels yabardo-balyareTis<br />

avtonomiuri ssr-is samxreT-<strong>da</strong>savleTis nawili <strong>saqarTvelos</strong> ssr-s<br />

teritorias SeuerT<strong>da</strong>. am cvlilebebis Sedegad <strong>saqarTvelos</strong> ssr-is<br />

CrdiloeT sazRvarma CrdiloeT kavkasiaSi ga<strong>da</strong>inacvla. Tumca, es<br />

mdgomareoba maleve Seicvala. CrdiloeT kavkasii<strong>da</strong>n deportirebuli<br />

erebis repatriaciisa <strong>da</strong> maTi avtonomiuri erTeulebis<br />

TanmimdevrobiT aRdgenis Semdeg, <strong>da</strong>iwyo <strong>saqarTvelos</strong> mier 1943-44<br />

wlebSi miRebuli teritoriebis rsfsr-Tvis <strong>da</strong> misi avtonomiuri<br />

erTeulebisTvis <strong>da</strong>bruneba. es procesi 1955 wels <strong>da</strong>iwyo <strong>da</strong> 1957 wels<br />

<strong>da</strong>srul<strong>da</strong>.<br />

ssrk-s periodSi <strong>saqarTvelos</strong> sazRvarma somxeTisa <strong>da</strong> azerbaijanis<br />

ssr-ebTan Zalzed mciredi cvlileba ganica<strong>da</strong>. amierkavkasiis sfsr-is<br />

gauqmebis Semdeg <strong>saqarTvelos</strong>, somxeTisa <strong>da</strong> azerbaijanis ssr-ebis<br />

centralurma aRmasrulebelma komitetebma 1938 wels <strong>da</strong>amtkices<br />

administraciul/respublikuri <strong>sazRvari</strong> 1:500000 masStabis verstul<br />

rukaze. 1945 wels, metruli sistemis topografiuli ruqebis SemoRebis<br />

Semdeg, Seiqmna axali 1:100000 masStabis ruqebi <strong>da</strong> sabWoTa<br />

respublikebis umaRlesi sabWos prezidiumebs maTi xelaxali<br />

<strong>da</strong>mtkiceba sTxoves. saqarTvelo-somxeTis administraciul/<br />

respublikuri <strong>sazRvari</strong> 1963 wels <strong>da</strong>mtkic<strong>da</strong> <strong>saqarTvelos</strong> <strong>da</strong> somxeTis<br />

ssr-ebis umaRlesi sabWos prezidiumebis mier. rac Seexeba saqarTvelo-<br />

azerbaijanis sazRvars, igi mxolod <strong>saqarTvelos</strong> ssr-m <strong>da</strong>amtkica.<br />

azerbaijanis ssr umaRlesi sabWos prezidiumma axali ruqis<br />

ratifikaciaze uari ganacxa<strong>da</strong>.<br />

amrigad, saqarTvelo sabWoTa kavSiri<strong>da</strong>n igive sazRvrebiT gamovi<strong>da</strong>,<br />

romlebic mas gaaCn<strong>da</strong> ssrk-Si Sesvlisas.<br />

3. meore <strong>da</strong>moukideblobis periodi<br />

19


1991 wlis 8 dekembris minskis (beloveJis tye) xelSekruleba,<br />

romelsac ssrk-is sami <strong>da</strong>mfuZnebeli wevris - ruseTis, ukrainisa <strong>da</strong><br />

belarusis prezidentebma moaweres xeli, sabWoTa kavSiris <strong>da</strong>sasrulis<br />

<strong>da</strong>sawyiss niSnav<strong>da</strong>. liderebma <strong>da</strong>moukidebel <strong>saxelmwifo</strong>Ta<br />

Tanamegobrobis (dsT) Seqmna gamoacxades <strong>da</strong> ssrk-s sxva respublikebs<br />

misi wevrobisken mouwodes. xelSekrulebis me-5 muxliT “maRalma<br />

xelSemkvrelma mxareebma ...... aRiares <strong>da</strong> pativs scemen Tanamegobrobis<br />

arsebuli sazRvrebis xelSeuxeblobas”. 34 1991 wlis 21 dekembers alma-<br />

aTaSi xelmowerili oqmis safuZvelze am sam respublikas rva yofili<br />

sabWoTa respublikac SeuerT<strong>da</strong>, <strong>saqarTvelos</strong>a <strong>da</strong> baltiispireTis<br />

respublikebis gar<strong>da</strong>. alma-aTis deklaraciiT oficialurad Seiqmna<br />

dsT <strong>da</strong> Sesabamisad, <strong>da</strong>iSala ssrk. 35 deklaraciis preambula<br />

a<strong>da</strong>sturebs TanamegobrobaSi arsebuli sazRvrebis xelSeuxeblobasa<br />

<strong>da</strong> pativiscemas. 36 agreTve, dsT-is 1993 wels miRebuli wesdeba mxars<br />

uWers sazRvris xelSeuxeblobis Sesaxeb debulebas <strong>da</strong> mkafiod<br />

acxadebs rom “dsT”-is wevr <strong>saxelmwifo</strong>ebs Soris urTierToba<br />

<strong>da</strong>myarebuli iqneba <strong>saxelmwifo</strong> sazRvrebis urRvevobaze, arsebuli<br />

sazRvrebis aRiarebaze <strong>da</strong> teritoriis ukanono miTvisebis uaryofaze;<br />

<strong>saxelmwifo</strong>ebis teritoriuli mTlianobis aRiarebaze <strong>da</strong> ucxo qveynis<br />

teritoriis <strong>da</strong>Slis motiviT mimarTuli nebismieri moqmedebis<br />

aRkveTaze”. 37 alma-aTis deklaraciis Sedegad TiToeuli sabWoTa<br />

respublika <strong>saqarTvelos</strong> CaTvliT gax<strong>da</strong> <strong>da</strong>moukidebeli im sazRvrebSi,<br />

romlebic maT 1991 wlis 21 dekembris mdgomareobiT gaaCn<strong>da</strong>T. 1992<br />

wlis ivlisSi, saqarTvelo gaeros 179-e wevrad miiRes. 1993 wlis<br />

dekemberSi ki igi dsT-s SeuerT<strong>da</strong>. istoriis ironia ganmeor<strong>da</strong>, radgan<br />

gaero-Si miRebisas saqarTvelo nawilobriv ukve veRar akontroleb<strong>da</strong><br />

sakuTar sazRvrebs, msgavsad 1921 wlis mdgomareobisa, rodesac<br />

saqarTvelo erTa ligam cno.<br />

34<br />

1991 w. 8 dekembris minskis xelSekruleba: Zbigniew Brzezinski, Paige Sullivan “Russia and the Commonwealth of<br />

Independent States: Documents, Data, and Analysis”, CSIS, 1997<br />

35<br />

1991 w. 21 dekembris alma-aTis deklaracia http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/belarus/by_appnc.html<br />

36<br />

1991 w. 21 dekembris alma-aTis deklaracia http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/belarus/by_appnc.html<br />

37<br />

<strong>da</strong>moukidebel <strong>saxelmwifo</strong>Ta Tanamegobrobis wesdeba: Zbigniew Brzezinski, Paige Sullivan Russia and the<br />

Commonwealth of Independent States: Documents, Data, and Analysis”, CSIS, 1997<br />

20


<strong>da</strong>moukideblobis aRdgenam kvlav moitana mezobel <strong>saxelmwifo</strong>ebTan<br />

sazRvrebis <strong>da</strong>dgenis aucilebloba. 1992 wlis ivlisSi, saqarTvelom<br />

<strong>da</strong> TurqeTma <strong>saqarTvelos</strong> respublikasa <strong>da</strong> TurqeTis respublikas<br />

Soris megobrobis, TanamSromlobisa <strong>da</strong> keTilmezobluri<br />

urTierTobebis Sesaxeb xelSekrulebis xelmoweriT saxmeleTo<br />

<strong>sazRvari</strong> <strong>da</strong>a<strong>da</strong>stures. TbilisSi xelmoweril xelSekrulebaSi<br />

naTqvamia, rom “mxareebi <strong>da</strong>icaven maT Soris <strong>da</strong>debul xelSekrulebebs<br />

<strong>da</strong> SeTanxmebebs <strong>da</strong>wyebuli yarsis SeTanxmebiT. mxareebi<br />

xelmZRvaneloben imiT, rom am SeTanxmebiT sabolood <strong>da</strong>dgin<strong>da</strong><br />

<strong>sazRvari</strong> or <strong>saxelmwifo</strong>s Soris”. 38 or qveyanas Soris sazRvao<br />

<strong>sazRvari</strong> oficialurad iqna SeTanxmebuli 1997 wlis ivlisSi<br />

<strong>saqarTvelos</strong>a <strong>da</strong> TurqeTis mTavrobebis mier xelmowerili oqmis<br />

safuZvelze. oqmis mixedviT mxareebma aRiares ssrk-TurqeTis sazRvao<br />

<strong>sazRvari</strong> teritoriuli wylebis Sesaxeb 1973 wlis xelSekrulebis,<br />

1978 wlis kontinenturi Selfis <strong>da</strong> 1980 wlis sazRvris demarkaciis<br />

Sesaxeb xelSekrulebis Sesabamisad. 39 amrigad, saqarTvelo-TurqeTis<br />

<strong>saxelmwifo</strong> <strong>sazRvari</strong> sabolood <strong>da</strong>mtkic<strong>da</strong>, Tumca <strong>da</strong>narCen<br />

mezoblebTan sazRvris <strong>da</strong>dgena jer kidev ga<strong>da</strong>uWrel problemad<br />

gvevlineba.<br />

III. molaparakebebi delimitaciis Sesaxeb<br />

gasakviri ar aris, rom kavkasiaSi, sa<strong>da</strong>c regionis oTxive qveyana<br />

ruseTi, saqarTvelo, somxeTi <strong>da</strong> azerbaijani post-sabWoTa periodSi<br />

teritoriul omSi iyo CarTuli, sazRvrebis <strong>da</strong>dgena Zalian<br />

mtkivneuli sakiTxi aRmoCn<strong>da</strong>. <strong>saqarTvelos</strong> <strong>da</strong> azerbaijanis<br />

teritoriuli mTlianobac <strong>da</strong>rRveulia <strong>da</strong>narCeni ori mezobeli qveynis<br />

<strong>–</strong> ruseTisa <strong>da</strong> somxeTis mier. amitom, bunebrivia, rom am rTul<br />

38 <strong>saqarTvelos</strong> respublikasa <strong>da</strong> TurqeTis respublikas Soris megobrobis, TanamSromlobisa <strong>da</strong><br />

keTilmezobluri urTierTobebis Sesaxeb xelSekruleba, 30 ivlisi, 1992: manana xvedeliZe <strong>saqarTvelos</strong><br />

<strong>saxelmwifo</strong> <strong>sazRvari</strong> konstituciebsa <strong>da</strong> saerTaSoriso xelSekrulebebSi, Tbilisi, 1999. gv.108<br />

39 manana xvedeliZe, <strong>saqarTvelos</strong> <strong>saxelmwifo</strong> sazRvris samarTlebrivi, geografiuli <strong>da</strong> politikuri<br />

aspeqtebi, Tbilisi, 2000. gv. 128<br />

21


egionSi sasazRvro xelSekrulebis <strong>da</strong>debas didi Zalisxmeva <strong>da</strong><br />

Zlieri politikuri neba esaWiroeba.<br />

gasakviria, rom <strong>saqarTvelos</strong> arc erT strategiul dokumentSi,<br />

rogorebicaa erovnuli usafrTxoebis koncefcia, sagareo politikis<br />

strategia <strong>da</strong> safrTxeebis Sefaseba, ar aris naxsenebi <strong>saxelmwifo</strong><br />

sazRvris delimitaciis aucilebloba. mxolod 2008 wels miRebul<br />

<strong>saqarTvelos</strong> sazRvris marTvis strategiaSia aRniSnulia, rom<br />

<strong>saxelmwifo</strong> sazRvris delimitacia <strong>da</strong> demarkacia sasicocxlo<br />

mniSvnelobis sakiTxs warmoadgens, radgan misi gaWianureba ara marto<br />

sazRvris marTvaze axdens gavlenas, aramed qveynis <strong>da</strong> regionis<br />

politikur, ekonomikur <strong>da</strong> socialur stabilurobas uqmnis<br />

safrTxes. 40 ZiriTad strategiul dokumentebSi am sakiTxis ararseboba<br />

iseT STabeWdilebas qmnis, rom sazRvris delimitacia ar warmoadgen<strong>da</strong><br />

<strong>saxelmwifo</strong>sTvis prioritetul amocanas.<br />

yofil sabWoTa respublikebTan sazRvris delimitaciis Sesaxeb<br />

molaparakebebi <strong>da</strong>moukideblobis aRdgeni<strong>da</strong>n male <strong>da</strong>iwyo. 1993 wels<br />

Seiqmna saqarTvelo-ruseTis <strong>saxelmwifo</strong> sazRvris delimitacia-<br />

demarkaciis <strong>saxelmwifo</strong> komisia, 1994 wels ki - saqarTvelo-<br />

azerbaijanis <strong>da</strong> saqarTvelo-somxeTis <strong>saxelmwifo</strong> sazRvris<br />

delimitacia-demarkaciis <strong>saxelmwifo</strong> komisiebi. 41 ruseTTan <strong>da</strong><br />

azerbaijanTan Seqmnilma komisiebma muSaoba SeqmnisTanave <strong>da</strong>iwyes,<br />

xolo saqarTvelo-somxeTis komisiam - cota mogvianebiT, misi somexi<br />

wevrebisa <strong>da</strong> Tavmjdomareebis xSiri cvlilebis gamo. efeqtianobis<br />

asamaRleblad 2006 wels es sami komisia <strong>saqarTvelos</strong> mxri<strong>da</strong>n<br />

gaerTian<strong>da</strong> erT <strong>saxelmwifo</strong> komisiaSi, romelsac xelmZRvanelobs<br />

<strong>saqarTvelos</strong> sagareo saqmeTa ministris moadgile <strong>da</strong> Sedgeba<br />

erovnuli uSiSroebis sabWos, Sinagan saqmeTa, iusticiis, Tav<strong>da</strong>cvis,<br />

ekonomikisa <strong>da</strong> regionuli ganviTarebis saministroebis<br />

warmomadgenlebisgan. molaparakebebi samive mezobel qveyanasTan<br />

sxva<strong>da</strong>sxvanairad warimarTa.<br />

40 <strong>saqarTvelos</strong> sazRvris marTvis strategia, 2008, Tavi 5.1<br />

41 interviu <strong>saqarTvelos</strong> delimitaciis komisiis eqspertTa jgufis ufrosTan<br />

22


miuxe<strong>da</strong>vad imedismomcemi perspeqtivisa, rom ruseTis federaciasTan<br />

molaparakeba warmatebiT <strong>da</strong>sruldebo<strong>da</strong>, radgan 2008 wlis<br />

<strong>da</strong>sawyisisTvis sazRvris 894 kilometri<strong>da</strong>n 768 kilometri ukve<br />

SeTanxmebuli iyo, agvistos omma <strong>da</strong> diplomatiuri urTierTobebis<br />

gawyvetam molaparakebebi gaurkveveli vadiT <strong>–</strong> <strong>saqarTvelos</strong><br />

teritoriebis deokupaciamde ga<strong>da</strong>do. 42 afxazeTisa <strong>da</strong> samxreT oseTis<br />

<strong>da</strong>moukidebel <strong>saxelmwifo</strong>ebad cnobiT ruseTma <strong>da</strong>arRvia komisiis<br />

doneze miRweuli SeTanxmebebi. teritoriebi, romelTa SeTanxmeba<br />

eqpertTa doneze ver moxerx<strong>da</strong>, exebo<strong>da</strong> sofel aibRas (afxazeTi),<br />

soflebs Werosa <strong>da</strong> incoxs (TuSeTi), aseve <strong>da</strong>rialis xeobis gvirabebsa<br />

(larsis sasazRvro sakontrolo-gamSveb punqtTan) <strong>da</strong> sofel fiWvebis<br />

(SatilTan) monakveTebs. 43 2011 wlis martSi, ruseTma kvlav wamoswia<br />

sofel aibRas sakiTxi, amjerad ruseT-afxazeTis delimitaciis<br />

komisiis winaSe, romelic ruseTis mier afxazeTis aRiarebis Semdeg<br />

Seiqmna. ruseTis warmomadgenlebma afxazeTis Crdilo-<strong>da</strong>savleTiT md.<br />

fsouze ganlagebuli sof. aibRas ga<strong>da</strong>cema moiTxoves. sabWoTa<br />

periodSi es sofeli orad iyo gayofili. misi samxreTi nawili<br />

<strong>saqarTvelos</strong> ekuTvno<strong>da</strong>, CrdiloeTi ki <strong>–</strong> ruseTs. aRsaniSnavia, rom<br />

aibRa strategiulad axlosaa sofel krasnaia polianasTan, sa<strong>da</strong>c<br />

2014 wlis zamTris olimpiuri TamaSebi un<strong>da</strong> gaimarTos.<br />

ga<strong>da</strong>umowmebeli wyaroebis Tanaxmad, ruseTma aseve moiTxova riwis<br />

tbis mimdebare 160 kv. kilometri farTobis teritoria gagris<br />

raionSi. 44 afxazuri mxare <strong>da</strong>JinebiT iTxov<strong>da</strong> sabWoTa droindel<br />

sazRvrebs <strong>da</strong> mas Semdeg rac maT warmoadgines dokumentacia, romlis<br />

Tanaxmad sof. aibRas samxreTis teritoria <strong>saqarTvelos</strong> ssr-s<br />

ekuTvno<strong>da</strong>, ruseTis delegaciam moxsna pretenzia. bunebrivia, rom<br />

<strong>saqarTvelos</strong>a <strong>da</strong> ruseTs Soris arsebuli Cixuri urTierTobis fonze<br />

SeuZlebeli iqneba uaxloes periodSi qarTul-rusuli sasazRvro<br />

SeTanxmebis miRweva.<br />

42 <strong>saqarTvelos</strong> sazRvris marTvis strategia, 2012, Tavi 5.2<br />

43 interviu <strong>saqarTvelos</strong> delimitaciis komisiis wevrebTan<br />

44 inal xaSigi, “upirobo Cixi”, Jurnali “liberali”, 14 aprili, 2011<br />

23


azerbaijanTan molaparakebebi aseve neli tempiT viTardebo<strong>da</strong>, Tumca<br />

garkveuli Sedegi mainc gamoiRo. komisiebma sazRvris 458<br />

kilometri<strong>da</strong>n 302 kilometrze miaRwies SeTanxmebas. komisiis erT-erTi<br />

wevris Tanaxmad, mxareebi SeTanxmdnen samarTlebriv midgomaze, rom<br />

sazRvris delimitacia ganxorcieldeba 1938 wels ormxrivad<br />

<strong>da</strong>mtkicebuli administraciuli sazRvris xazis Sesabamisad. Tumca,<br />

sazRvris calkeul monakveTebze faqtiuri mdgomareoba gansxvavdeba<br />

imisgan rac samarTlebrivad aris <strong>da</strong>dgenili. rogorc qarTuli mxare<br />

acxadebs, “saWiroa kompromisuli ga<strong>da</strong>wyvetilebebis MmiReba, maT<br />

Soris teritoriebis gacvla. samwuxarod, jerjerobiT azerbaijanuli<br />

mxare mzad ar aris aseTi Sinaarsis ga<strong>da</strong>wyvetilebis misaRebad”. 45<br />

yvelaze ufro problemuri sa<strong>da</strong>vo teritoriebia sofeli erisimedi<br />

siRnaRis raionSi <strong>da</strong> <strong>da</strong>viT garejis monastris mimdebare teritoria,<br />

sa<strong>da</strong>c berebis senakebi, freskebiani mRvimeebi <strong>da</strong> CiCxituris koSkia<br />

ganlagebuli. <strong>da</strong>viT garejis udidesi kulturuli <strong>da</strong> religiuri<br />

mniSvnelobis gamo qarTulma mxarem SesTavaza sazRvris am monakveTis<br />

sxva teritoriebSi gacvla, magram jerjerobiT uSedegod.<br />

analogiurad, sofeli erisimedi, romelic aWareli ekomigrantebiT<br />

aris <strong>da</strong>saxlebuli, alaznis kalapotis Secvlis gamo mdinaris<br />

marcxena sanapiroze moeqca. vinai<strong>da</strong>n, <strong>sazRvari</strong> mdinaris gaswvriv<br />

gadio<strong>da</strong>, marcxena sanapiro administraciulad azerbaijans ekuTvnis.<br />

qarTuli mxaris Tanaxmad, azerbaijans dRemde ar wamouyenebia<br />

sakuTari wina<strong>da</strong>deba sa<strong>da</strong>vo miwebis sakiTxis ga<strong>da</strong>saWrelad <strong>da</strong> bolo<br />

dros molaparakebebi minavl<strong>da</strong>.<br />

kidev erT mezobel <strong>saxelmwifo</strong>sTan <strong>–</strong> somxeTTan molaparakebebi aseve<br />

nela tempiT mimdinareobs. dReisaTvis komisiebs SeTanxmebuli aqvT<br />

sazRvris 225 kilometri<strong>da</strong>n 160 kilometri. samarTlebrivi<br />

TvalsazrisiT, saqarTvelo-somxeTis <strong>sazRvari</strong> yvelaze naklebad<br />

problemuria. igi <strong>da</strong>mtkicebulia ormxrivad 1938 wels, SeTanxmebulia<br />

mxareTa umaRlesi sabWos prezidiumebis mier 1945 wels <strong>da</strong> 1958-63<br />

wlebSi. dReisaTvis, sazRvris <strong>da</strong>cva xorcieldeba am xazis mixedviT.<br />

45 interviu <strong>saqarTvelos</strong> delimitaciis komisiis eqspertTa jgufis ufrosTan<br />

24


qarTuli mxaris gancxadebiT, saqarTvelo eTanxmeba am sazRvrebs,<br />

magram somxuri mxare efuZneba 1929-35 wlebis arasrulyofil masalas<br />

<strong>da</strong> <strong>saqarTvelos</strong>gan am periodSi TiTqos <strong>da</strong>karguli teritoriis<br />

kompensacias moiTxovs. amrigad, somxeTi sazRvris <strong>da</strong>narCeni 6 mcire<br />

monakveTis Taobaze SeTanxmebas aWianurebs 46 . qarTuli mxaris Tanaxmad,<br />

somxeTis midgoma moklebulia samarTlebriv <strong>da</strong> teqnikur<br />

argumentacias <strong>da</strong> miuRebelia <strong>saqarTvelos</strong> komisiisTvis.<br />

erTis mxriv rukebsa <strong>da</strong> dokumentebs Soris arsebuli SeuTavsebloba<br />

<strong>da</strong> meores mxriv faqtobrivi mdgomareoba somxeTTan <strong>da</strong> azerbaijanTan<br />

sazRvris garkveul monakveTebze abrkolebs delimitaciis Sesaxeb<br />

srulmasStabiani SeTanxmebis miRwevas. 2008 wels <strong>da</strong>iwyo sazRvris<br />

monakveTebze axali 1:10000 rukebis momzadeba axali geodeziuri<br />

mowyobilobebis <strong>da</strong> Tanamedrove teqnologiebis gamoyenebiT, ramac<br />

SesaZloa molaparakebebs axali biZgi misces. saqarTvelo-somxeTis<br />

sazRvris rukebi mxareebis mier savaraudod 2012 wlis bolos un<strong>da</strong><br />

<strong>da</strong>mtkicdes. saqarTvelom axali rukebi azerbaijanis sazRvris<br />

monakveTzec SeimuSava, magram es jerjerobiT mxolod calmxriv<br />

qmedebad rCeba <strong>da</strong> jerjerobiT maTze SeTanxmebis perspeqtiva ar Cans.<br />

gasagebi mizezebis gamo, ruseTis sazRvrisTvis aseTi rukebi ar<br />

momzadebula.<br />

calsaxad ikveTeba, rom mxareebs gansakuTrebuli interesi gaaCniaT<br />

calkeuli monakveTebis mimarT. samive SemTxvevaSi delimitaciis<br />

procesis xelSemSleli garemoeba politikuri mizezebi <strong>da</strong> ara<br />

eqspertTa doneze arsebuli SeuTanxmeblobaa. xSirad gacxadebulis<br />

sawinaaRmdegod, praqtikulad ar ikveTeba politikuri neba <strong>da</strong><br />

mzadyofna. 47<br />

IV. <strong>da</strong>skvna<br />

46 interviu <strong>saqarTvelos</strong> delimitaciis komisiis eqspertTa jgufis ufrosTan<br />

47 interviu <strong>saqarTvelos</strong> delimitaciis komisiis eqspertTa jgufis ufrosTan<br />

25


<strong>saqarTvelos</strong> <strong>da</strong>moukideblobis periodma <strong>da</strong> gasabWoebis pirvelma<br />

welma mniSvnelovani roli Seasrula <strong>saqarTvelos</strong> dRevandeli<br />

sazRvrebis formirebaSi. faqtiurad, 1921 wlis noembris Semdeg<br />

<strong>saqarTvelos</strong> sazRvrebi ar Secvlila. samxreT-<strong>da</strong>savleTi sazRvris<br />

amJamindeli saxiT Camoyalibeba ganapiroba Semdegma faqtorebma:<br />

parizis samSvidobo konferenciaze saqarTvelom ver moipova<br />

mokavSireebis mxar<strong>da</strong>Wera sakuTari nawilobriv ga<strong>da</strong>Warbebuli<br />

teritoriuli pretenziebis Taobaze <strong>da</strong> ver <strong>da</strong>icva sa<strong>da</strong>vo teritoria<br />

TurqeTis samxedro intervenciisgan. rac Seexeba sa<strong>da</strong>vo sazRvrebs<br />

samxreT kavkasiel mezoblebTan, sabWoTa <strong>saqarTvelos</strong> mTavrobam<br />

partiuli kursi<strong>da</strong>n nacionalizmisken ga<strong>da</strong>xvevis braldebis SiSiT<br />

zaqaTalis okrugi <strong>da</strong> yaraias veli azerbaijans ga<strong>da</strong>sca, lores<br />

seqtori ki <strong>–</strong> somxeTs. Tumca un<strong>da</strong> aRiniSnos, rom azerbaijanisa <strong>da</strong><br />

somxeTisTvis ga<strong>da</strong>cemul teritoriebze qarTuli mosaxleoba<br />

umciresobas Seadgen<strong>da</strong>, an TiTqmis ar cxovrob<strong>da</strong>. miuxe<strong>da</strong>vad mcire<br />

cvlilebebisa, romlebsac sabWoTa periodSi administraciuli<br />

sazRvrebis <strong>da</strong>dgenisas hqon<strong>da</strong> adgili, saqarTvelom <strong>da</strong>moukidebloba<br />

igive sazRvrebSi <strong>da</strong>ibruna, romlebic mas ssrk-Si Sesvlisas qon<strong>da</strong>.<br />

<strong>da</strong>moukideblobis aRdgeni<strong>da</strong>n 21 wlis Semdeg <strong>saqarTvelos</strong> jer kidev<br />

ar SeuTanxmebia <strong>saxelmwifo</strong> <strong>sazRvari</strong> sam mezobel <strong>saxelmwifo</strong>sTan.<br />

rogorc es kvleva gviCvenebs, es ori mizeziT aris ganpirobebuli.<br />

pirveli, rom sazRvris delimitacia ar warmoadgen<strong>da</strong> <strong>saxelmwifo</strong>s<br />

prioritetul amocanas, radgan arc erT strategiul dokumentSi ar<br />

aris igi moxseniebuli, gar<strong>da</strong> <strong>saqarTvelos</strong> sazRvris marTvis<br />

strategiisa, romelic sul axlaxans <strong>–</strong> 2008 wels aris miRebuli.<br />

Tumca, sazRvris delimitacia-demarkaciis <strong>saxelmwifo</strong> komisiam<br />

mniSvnelovani samuSao Seasrula 1990-ian wlebsa <strong>da</strong> am saukunis<br />

<strong>da</strong>sawyisSi <strong>da</strong> garkveul progressac miaRwia.<br />

meore <strong>da</strong>mabrkolebeli faqtoria politikuri nebis ararseboba am<br />

problemis droulad ga<strong>da</strong>saWrelad. molaparakebebi TviTdinebazea<br />

miSvebuli. qarTuli mxaris gancxadebebi<strong>da</strong>n Cans, rom saqarTvelo<br />

mzad aris gamoamJRavnos politikuri neba <strong>da</strong> wavides kompromisze<br />

teritoriebis gacvlasTan <strong>da</strong>kavSirebiT, magram rogorc Cans am Temaze<br />

26


konsensusi ar arsebobs. Sedegad, sazRvrebis delimitaciis perspeqtiva<br />

bundovania. am mxriv umZimesi mdgomareobaa ruseTTan mimarTebaSi,<br />

radgan Zneli warmosadgenia, rom ruseTi uars ityvis afxazeTisa <strong>da</strong><br />

samxreT oseTis aRiarebaze <strong>da</strong> uaxloes momavalSi deokupaciis<br />

process <strong>da</strong>iwyebs. amitom, <strong>saqarTvelos</strong> CrdiloeTis sazRvris Taobaze<br />

SeTanxmeba drois ganusazRvreli vadiT aris ga<strong>da</strong>debuli.<br />

rac Seexeba somxeTsa <strong>da</strong> azerbaijans, miuxe<strong>da</strong>vad imisa, rom<br />

molaparakebebis procesi Senel<strong>da</strong>, diplomatiuri resursebi ar aris<br />

amowuruli <strong>da</strong> <strong>da</strong>rCenil monakveTebze SeTanxmeba miRwevadia, radgan<br />

fun<strong>da</strong>menturi uTanxmoeba arcerT qveyanasTan ar ikveTeba. <strong>saxelmwifo</strong><br />

komisiis wevrebi iziareben im azrs, rom Tu saqarTvelo moaxerxebs<br />

erT-erT qveyanasTan sazRvris delimitacias, es avtomaturad<br />

<strong>da</strong>aCqarebs meore qveyanasTan SeTanxmebis miRwevas urTierTobebSi<br />

wonasworobis SesanarCuneblad. 48 Sesabamisad, arsebobs momdevno ori<br />

wlis ganmavlobaSi somxeTTan <strong>da</strong> azerbaijanTan sazRvris iuridiulad<br />

gaformebis realuri perspeqtiva, im SemTxvevaSi Tu mxareebi gamoiCenen<br />

politikur nebas delimitaciis procesis <strong>da</strong>sasruleblad.<br />

48 interviu <strong>saqarTvelos</strong> delimitaciis komisiis wevrebTan<br />

27


avtoris Sesaxeb<br />

nikoloz samxaraZem 2003 wels <strong>da</strong>amTavra hanoveris universiteti,<br />

evropul swavlebaTa magistris xarisxiT. 2004-2005 wlebSi muSaob<strong>da</strong><br />

korporacis rendis mier ganxorcielebul „<strong>saqarTvelos</strong> erovnuli<br />

uSiSroebis sabWos analitikuri SesaZleblobebis ganviTarebis"<br />

proeqtSi analitikosad. 2005-2009 wlebSi iyo samxreT kavkasiaSi<br />

evrokavSiris specwarmomadgenlis ofisis mekavSire oficeri<br />

<strong>saqarTvelos</strong> uSiSroebis sabWoSi. 2010 wli<strong>da</strong>n dRemde muSaobs gaeros<br />

ganviTarebis programis mier ganxorcielebuli samxreT kavkasiaSi<br />

erTiani sazRvris marTvis programis xelmZRvanelad saqarTveloSi.<br />

2009 wli<strong>da</strong>n dRemde aris Tbilisis <strong>saxelmwifo</strong> universitetis<br />

saerTaSoriso urTierTobebis fakultetze mowveuli leqtori. flobs<br />

qarTul, rusul, inglisur <strong>da</strong> germanul enebs.<br />

28

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!