23.09.2013 Views

marina gariSvili, mariam xoferia romis samarTlis safuZvlebi ...

marina gariSvili, mariam xoferia romis samarTlis safuZvlebi ...

marina gariSvili, mariam xoferia romis samarTlis safuZvlebi ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

<strong>marina</strong> <strong>gariSvili</strong>, <strong>mariam</strong> <strong>xoferia</strong><br />

<strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong> <strong>safuZvlebi</strong><br />

leqciebis kursi<br />

Tbilisi<br />

2007


Sinaarsi<br />

teqstSi gamoyenebuli Semoklebebi ..................................................................................................................... 7<br />

Sesavali........................................................................................................................................................................... 8<br />

Tavi I. <strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong> istoriuli sistemebi ............................................................................................ 9<br />

I. civiluri samarTali (ius civile) ...................................................................................................................... 9<br />

II. pretoruli samarTali (ius praetorium) ........................................................................................................ 9<br />

III. xalxis samarTali (ius gentium) .................................................................................................................... 9<br />

IV. bunebiTi samarTali (ius naturale) ............................................................................................................... 11<br />

Tavi II. <strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong> wyaroebi ................................................................................................................... 12<br />

I. arqauli periodis ZiriTadi Taviseburebani (qr. Sobamde 753-367ww.) ........................................ 12<br />

$1. CveulebiTi samarTali ............................................................................................................................. 13<br />

$2. Lex (leges) (kanoni) da plebiscita (plebiscitebi)................................................................................. 15<br />

a) Lex (leges) - kanoni ..................................................................................................................................... 15<br />

b) Plebiscita - plebiscitebi ......................................................................................................................... 17<br />

$3. sarCeli, rogorc <strong>samarTlis</strong> wyaro .................................................................................................. 17<br />

$4. iuristebis moRvaweoba, rogorc <strong>samarTlis</strong> wyaro ................................................................... 18<br />

$5. Iurisprudencia (romaeli samarTalmcodneTa saqmianoba) ................................................................ 20<br />

$6. <strong>samarTlis</strong> sxva wyaroebi ........................................................................................................................ 25<br />

a) Iudicatum (sasamarTlo precedenti)................................................................................................... 25<br />

b) Senatusconsultum (senatuskonsulti) ................................................................................................... 25<br />

g) Edicta magistratuum (magistratebis ediqtebi) ................................................................................... 26<br />

d) Constitutiones principum (imperatorebis konstituciebi) .............................................................. 27<br />

II. winaklasikuri periodi (qr. Sobamde 367-17 ww.) ................................................................................. 28<br />

III. klasikuri periodi (qr. Sobamde 17 w. _ qr. Sobis 235 w.) ............................................................ 31<br />

IV. postklasikuri periodi (IV-V ss.) .......................................................................................................... 33<br />

V. iustinianes periodi (527-565 ww.)............................................................................................................... 35<br />

VI. <strong>romis</strong> samarTali da misi recefcia evropaSi................................................................................... 36<br />

$1. glosatorTa saqmianoba ........................................................................................................................... 36<br />

$2. kanonistebi .................................................................................................................................................... 37<br />

$3. `VII muxli~ .................................................................................................................................................... 37<br />

VII. saerTo samarTali da moqmedi romauli samarTali .................................................................... 37<br />

$1. komentatorebi _ consiliatores .................................................................................................................... 38<br />

$2. humanistebi ..................................................................................................................................................... 38<br />

$3. bunebiTi <strong>samarTlis</strong> Teoria .................................................................................................................. 38<br />

$4. <strong>samarTlis</strong> istoriuli skola (germanuli) .................................................................................... 39<br />

$5. XIX saukunis pandeqtistebi ................................................................................................................... 39<br />

VIII. romauli iurisprudencia da moqmedi iuridiuli sistemebi ................................................... 39<br />

$1. samoqalaqo kodeqsebi ............................................................................................................................... 40<br />

$2. inglisuri samarTali. saerTo samarTali da samarTlianobis samarTali (common law<br />

and equity) ................................................................................................................................................................ 40<br />

Tavi III. <strong>romis</strong> sajaro-samarTlebrivi institutebis ganviTarebis ZiriTadi etapebi da<br />

Taviseburebani ............................................................................................................................................................ 41<br />

I. Civitas warmoSoba. Rex-ebis periodi ............................................................................................................ 42<br />

$1. Rex (reqsi) ...................................................................................................................................................... 43<br />

$2. senati ............................................................................................................................................................... 43<br />

$3. xalxi da saxalxo krebebi ..................................................................................................................... 44<br />

II. patriciul-plebeuri civitas-i da respublika ....................................................................................... 45<br />

2


$1. magistratura ................................................................................................................................................ 46<br />

$2. senati ............................................................................................................................................................... 47<br />

$3. saxalxo krebebi .......................................................................................................................................... 48<br />

III. msoflio imperia (qr. Sobis I-V ss.) ....................................................................................................... 49<br />

$1. principati ...................................................................................................................................................... 49<br />

$2. dominati (Dominatus) ................................................................................................................................... 51<br />

Tavi IV. uflebaTa dacva ....................................................................................................................................... 53<br />

I. sasamarTlo organizacia Zvel romSi ..................................................................................................... 53<br />

II. procesis cneba, saxeebi da stadiebi Zvel romSi ............................................................................. 54<br />

III. Lege agere (kanonismieri procesi) ............................................................................................................... 56<br />

IV. Per formulas agere (formularuli procesi) ............................................................................................ 58<br />

V. procesualuri warmomadgenloba ............................................................................................................. 64<br />

VI. Indefensio (dacvaze uaris Tqma) ................................................................................................................... 65<br />

VII. Litis contestatio (davis sagnis dadgena) ..................................................................................................... 66<br />

VIII. sarCelebis konkurencia ........................................................................................................................... 66<br />

IX. Iudicatum (sasamarTlo gadawyvetileba) ................................................................................................. 67<br />

X. interdiqtuli warmoeba ............................................................................................................................... 68<br />

XI. saaRsrulebo warmoeba ................................................................................................................................ 69<br />

XII. Extra ordinem cognitio (eqstraordinaluri procesi) ............................................................................ 70<br />

XIII. postklasikuri procesi ........................................................................................................................... 72<br />

Tavi V. pirTa statusi <strong>romis</strong> samarTalSi .................................................................................................... 73<br />

I. Servi (monebi) .......................................................................................................................................................... 73<br />

II. Liberti (ucxoelebi)............................................................................................................................................. 77<br />

III. Peregrini (ucxoelebi)........................................................................................................................................ 78<br />

IV. Personae alieni iuris (sxvis xelisuflebaSi myofi pirebi) ................................................................... 80<br />

V. Capitis deminutio (uflebaunarianobis damcroba) .................................................................................... 82<br />

VI. Persona (piri) ....................................................................................................................................................... 83<br />

VII. moyvroba ............................................................................................................................................................ 86<br />

VIII. Colonus (koloni) ............................................................................................................................................ 87<br />

IX. Universitates (iuridiuli pirebi).................................................................................................................. 87<br />

X. warmomadgenloba ............................................................................................................................................. 89<br />

Tavi VI. Zveli <strong>romis</strong> saojaxo samarTali ..................................................................................................... 91<br />

I. Familia et gentilitas (ojaxi da naTesaoba) ...................................................................................................... 91<br />

II. Sponsalia et nuptiae (niSnoba da qorwineba) ................................................................................................. 92<br />

III. Concubinatus (konkubinati) .............................................................................................................................. 95<br />

IV. Dos (mziTevi) ...................................................................................................................................................... 95<br />

V. Adoptio (Svileba) ............................................................................................................................................... 100<br />

VI. Divortium (qorwinebis Sewyveta) ............................................................................................................... 100<br />

VII. Paterfamilias (ojaxis ufrosi) ..................................................................................................................... 102<br />

VIII. Tutela et cura (mzrunveloba da meurveoba) ......................................................................................... 106<br />

Tavi VII. Zveli <strong>romis</strong> memkvidreobiTi samarTali .................................................................................... 110<br />

I. Ab intestato, successio legitima (kanoniT memkvidreoba) .............................................................................. 110<br />

II. Successio testamentaria (anderZiT memkvidreoba) ....................................................................................... 113<br />

Tavi VIII. <strong>romis</strong> sanivTo samarTali ............................................................................................................... 116<br />

I. qoneba .................................................................................................................................................................... 116<br />

II. Res (nivTebi) .................................................................................................................................................... 116<br />

$1. Res extra commercium (brunvidan amoRebuli nivTebi) ..................................................................... 118<br />

3


$2. Familia et pecunia ............................................................................................................................................ 118<br />

$3. Res manicipi et res nec manicipi (mancipirebadi da aramancipirebadi nivTebi) .......................... 118<br />

$4. Genus et species (gvarobiTi da individualuri nivTebi) .............................................................. 119<br />

$5. Res mobiles et res immobiles (moZravi da uZravi nivTebi) .................................................................. 121<br />

$6. Res corporales et res incorporales ..................................................................................................................... 121<br />

$7. gayofadi da gauyofadi nivTebi ........................................................................................................ 121<br />

$8. gamoyenebadi da gamouyenebadi nivTebi ........................................................................................... 122<br />

$9. martivi da rTuli nivTebi .................................................................................................................. 122<br />

$10. ZiriTadi da damatebiTi nivTebi ...................................................................................................... 122<br />

$11. sakuTvnebeli ............................................................................................................................................. 122<br />

$12. Fructus (nayofi) .......................................................................................................................................... 122<br />

III. sakuTreba ......................................................................................................................................................... 123<br />

$1. sakuTrebis ufleba .................................................................................................................................. 123<br />

$2. sakuTrebis uflebis Sinaarsi ............................................................................................................ 123<br />

$3. Communio (condominium _ TanasakuTreba) ........................................................................................... 124<br />

$4. sakuTrebis SeZenis saSualebebi ........................................................................................................ 124<br />

a) Occupatio (okupacia) ................................................................................................................................. 125<br />

b) ganZi ............................................................................................................................................................ 125<br />

g) Specificatio (gadamuSaveba) ...................................................................................................................... 125<br />

$5. sakuTrebis uflebis SeZena xelSekrulebiT ............................................................................... 126<br />

a) Mancipatio (mancipacia) ............................................................................................................................ 126<br />

b) in iure cessio ................................................................................................................................................. 127<br />

g) Traditio (gadacema) ................................................................................................................................... 127<br />

$6. sakuTrebis uflebis saxeebi ............................................................................................................... 127<br />

a) Dominium ex iure Quiritium (kvirituli sakuTreba) ........................................................................ 127<br />

b) peregrinebis sakuTreba ...................................................................................................................... 127<br />

g) provinciuli sakuTreba ..................................................................................................................... 127<br />

d) Res sua in bonis (bonitaruli anu pretonuli sakuTreba) ....................................................... 128<br />

e) sakuTreba iustinianes samarTliT ................................................................................................ 128<br />

$7. Usucapio (SeZena xandazmulobiT) ........................................................................................................ 128<br />

$8. sakuTrebis uflebis marTlzomieri SezRudva .......................................................................... 129<br />

$9. sakuTrebis uflebis dacva .................................................................................................................. 129<br />

IV. Possessio (mflobeloba) ............................................................................................................................... 131<br />

V. Servitutem (servituti) ..................................................................................................................................... 132<br />

$1. servitutis cneba ...................................................................................................................................... 132<br />

$2. servitutebis warmoSoba ....................................................................................................................... 133<br />

$3. servitutis saxeebi .................................................................................................................................. 133<br />

$4. sasoflo (saadgilmamulo) servituti ........................................................................................... 133<br />

$5. sasoflo servitutebis saxeebi.......................................................................................................... 134<br />

$6. saqalaqo (saadgilmamulo) servitutebi ........................................................................................ 134<br />

$7. piradi servitutebi ................................................................................................................................. 134<br />

$8. servitutis Sewyveta................................................................................................................................ 135<br />

$9. servitutis dacva ..................................................................................................................................... 135<br />

$10. dacvis sxva saSualebebi ..................................................................................................................... 135<br />

VI. Surepficies et emphyteusis (superficiumi da emfiTevzisi) .................................................................. 135<br />

$1. superficiumi .............................................................................................................................................. 135<br />

$2. emfiTevzisi ................................................................................................................................................. 136<br />

4


$3. emfiTevtas movaleobebi ........................................................................................................................ 137<br />

$4. emfiTevzisis warmoSoba ........................................................................................................................ 137<br />

$5. emfiTevzisis gadatana ............................................................................................................................ 138<br />

$6. emfiTevzisis Sewyveta ............................................................................................................................ 138<br />

Tavi IX. Zveli <strong>romis</strong> valdebulebiTi samarTali .................................................................................... 138<br />

I. valdebulebis cneba ...................................................................................................................................... 140<br />

II. valdebulebaTa klasifikacia .................................................................................................................. 141<br />

III. valdebulebis Sinaarsi ............................................................................................................................. 142<br />

IV. valdebulebis wyaro .................................................................................................................................. 142<br />

$1. verbaluri kontraqti ............................................................................................................................. 143<br />

a) stipulatio et obligatio verbis-is klasikuri struqtura ..................................................................... 144<br />

b) stipulaciis Sinaarsi da misi saxeebi ........................................................................................ 145<br />

g) Acceptilatio (valis gadaxdis aRiareba) ........................................................................................... 145<br />

d) stipulaciis dasasruli ................................................................................................................... 146<br />

e) Transacriptio nominum (sakredito valdebulebebis gadawera) ................................................ 146<br />

v) Chyrographa (subieqturi) da Synographa (obieqturi sakredito dokumentebi) ............... 147<br />

z) baTili da arara stipulaciebi..................................................................................................... 147<br />

$2. stipulaciis baTiloba .......................................................................................................................... 148<br />

a) ganusazRvreli obieqtis stipulacia .......................................................................................... 148<br />

$3. Novatio (novacia) .......................................................................................................................................... 148<br />

$4. rwmunebuleba anu piradi uzrunvelyofa. ..................................................................................... 149<br />

$5. Intercessio (intercesia) .............................................................................................................................. 150<br />

$6. piradi rwmunebuloba iustinianes samarTalSi. ......................................................................... 151<br />

$7. Dotis dictio ....................................................................................................................................................... 151<br />

$8. Operarum iurata p<strong>romis</strong>sio ................................................................................................................................ 151<br />

$9. Nomen transcripticium (literaluri kontraqti) ............................................................................... 151<br />

$10. Re (realuri kontraqtebi) .................................................................................................................. 151<br />

$11. Consensu (konsensualuri kontraqtebi)........................................................................................... 152<br />

V. Re (realuri kontraqtebi) ......................................................................................................................... 152<br />

$1. Mutuum, mutui datio – (sesxi) ...................................................................................................................... 153<br />

$2. Foenus nauticum, pecunia traiecticia (sazRvao sesxi) .............................................................................. 153<br />

$3. Commodatum (sesxi) .................................................................................................................................... 154<br />

$4. Depositum (Senaxvis xelSekruleba). ................................................................................................... 155<br />

$5. Fiducia (fiducialuri xelSekruleba) ............................................................................................. 155<br />

$6. Pignus datum (giravnoba) ............................................................................................................................ 156<br />

$7. keTilsindisieri sarCelebi da xelSekrulebebi ...................................................................... 156<br />

VI. brali xelSekrulebaSi ............................................................................................................................. 156<br />

VII. Consensu (konsensualuri xelSekruleba) ......................................................................................... 157<br />

$1. Emptio-venditio (yidva-gayidva) ................................................................................................................. 158<br />

$2. Mandatum (davalebis xelSekruleba) ................................................................................................ 162<br />

$3. Societas (amxanagobis xelSekruleba) .................................................................................................. 164<br />

$4. Locatio - conductio (qiravnoba, ijara). .................................................................................................... 165<br />

VIII. Quasi ex contractu (kvazi kontraqtebi) ................................................................................................... 167<br />

$1. Negotiorium gestio (sxvisi saqmis davalebis gareSe warmoeba). .................................................. 167<br />

$2. Solutio indebiti (usafuZvlo gamdidrebidan warmoSobili fsevdo xelSekruleba) ......... 167<br />

IX. Pacta (paqtebi) .................................................................................................................................................. 168<br />

X. Delictum (deliqti) .......................................................................................................................................... 171<br />

5


$1. Delictum cneba da pirobebi .................................................................................................................... 171<br />

$2. Furtum (qurdoba) ........................................................................................................................................ 173<br />

$3. Rapina (Zarcva) ............................................................................................................................................. 174<br />

$4. Damnum iniuria datum (zianis marTlsawinaaRmdego miyeneba) ..................................................... 174<br />

$5. Iniuria (pirovnebis Seuracxyofa) ......................................................................................................... 175<br />

XI. Quasi ex delicto (kvazideliqtebi) ............................................................................................................... 176<br />

Tavi X. Zveli <strong>romis</strong> sisxlis samarTali ..................................................................................................... 177<br />

I. sisxlis <strong>samarTlis</strong> principebi ................................................................................................................ 182<br />

$1. kanonierebis principi ............................................................................................................................. 182<br />

$2. moqalaqeTa kanonis winaSe Tanasworobis principi .................................................................. 182<br />

$3. braleulobis principi .......................................................................................................................... 183<br />

$4. samarTlianobis principi ...................................................................................................................... 183<br />

$5. piradi pasuxismgeblobis principi ................................................................................................... 183<br />

$6. dasjadobis gardauvalobis principi ............................................................................................. 184<br />

II. danaSauli <strong>romis</strong> samarTalSi .................................................................................................................. 184<br />

III. brali ................................................................................................................................................................. 185<br />

$1. Seracxaoba ................................................................................................................................................... 186<br />

$2. danaSaulis obieqturi mxare .............................................................................................................. 186<br />

$3. danaSaulis Cadenis stadiebi .............................................................................................................. 186<br />

$4. danaSaulSi Tanamonawileoba ............................................................................................................. 187<br />

$5. danaSaulebrivi qmedebis gamomricxavi garemoebani ................................................................. 187<br />

IV. sasjeli ............................................................................................................................................................ 189<br />

$1. sasjelis cneba da misi miznebi ........................................................................................................ 189<br />

$2. sasjelis daniSvna. danaSaulisa da sasjelis Tanafardobis problema ....................... 189<br />

$3. sasjelidan gaTavisuflebis wesi, Sewyaleba ............................................................................. 190<br />

$4. arasrulwlovanTa sisxlis <strong>samarTlis</strong> pasuxismgeblobis Taviseburebani .................. 191<br />

bibliografia ............................................................................................................................................................ 192<br />

6


Ins. Iust. _ iustinianes instituciebi<br />

D. _ iustinianes digestebi<br />

CI _ iustinianes kodeqsi<br />

SC _ senatuskonsulta<br />

Gai., I. _ gaiusis instituciebi<br />

Ulp., _ ulpiane<br />

Mod., _ modestinusiL<br />

Pomp., _ pomponiusi<br />

Pap., _ papiniane<br />

Paul., _ pavlusi<br />

Flor., _florentinusi<br />

teqstSi gamoyenebuli Semoklebebi<br />

7


Sesavali<br />

`yvela gza romSi midis~ _ ambobs erTi xatovani gamonaTqvami. romSi mimaval mravalricxovan gzaTa<br />

Soris yvelaze cnobili iyo uZvelesi via Latina – laTinuri gza, romelic qalaqSi Sedioda samxreTaRmosavleTidan,<br />

laTinuri karibWis mxridan, da, karakalas Termebis maxloblad, uerTdeboda via<br />

Appia-s (apiusis gzas). orive magistrals ki saxelganTqmuli palatinisaken mivyavarT – Septimontium-s<br />

(SvidborcvianTa) Soris, yvelaze mniSvnelovani romauli borvcisaken. palatinis borcvis ukan,<br />

Tvalwin iSleba mudmivi qalaqis guli – romauli forumi, aq Tavmoyrilia romaul RvTaebaTa<br />

taZrebis umravlesoba, maT Soris dioskuriebis, konkordiis, saturninusis (romelSic ganTavsebuli<br />

iyo saxelmwifo xazina da arqivi, agreTve tabulariumi – <strong>romis</strong> saxelmwifos oficialuri dokumentaciis<br />

– gasanTluli xis dafebis, papirusis gragnilebisa da pergamentis sacavi) salocavebi da<br />

romaelTaTvis yvelaze sayvareli da saTayvanebeli qalRmerTis – vestas taZari. forumi iyo sabazro<br />

da savaWro rigebis moedanic, sadac asrulebda sakuTar mogzaurobas mTeli samyarodan _ britane-<br />

Tidan-indoeTamde da evropis CrdiloeTidan-CrdiloeT afrikamde _ wamosuli saqoneli. amavdroulad,<br />

forumi iyo temperamentiT aRsavse, sazogadoebrivi cxovrebis centri: swored am moedanze<br />

xdeboda is movlenebi, romlebmac gadamwyveti roli iTamaSes msoflio istoriis Semdgom ganviTarebaSi.<br />

aqve aRimarTa rostrebi – oratorTa tribuna, romelsac amSvenebda, nadavlis saxiT xelSi<br />

Cagdebuli, mtris xomaldebis cxvirebi (rostra). forumis am nawilidan mimarTavdnen xalxs saxelganTqmuli<br />

oratorebi – apius klavdiusi usinaTlo, katoni ufrosi, gaius iulius keisari,<br />

hortenzius hortalusi; aqedan ismenda romaeli xalxi didi ciceronis mgznebare gamosvlebs da aqve<br />

gamofines misma jalaTebma, markus antoniusis brZanebiT, sikvdiliT dasjili mWermetyvelis<br />

mokveTili Tavi da xelebi.<br />

forumis suliskveTebiT ganimsWvala civilizaciis Semdgomi istoria. man Tanabrad SeiTvisa, samyarosaTvis<br />

Cveuli, sikeTe da boroteba, movlenaTa logika da mistiuroba, adamianTa sidiade da fuWi<br />

gancdebi. am moedanze iyo ganTavsebuli kuria – sabWos Senoba, romelSic sxdomebs marTavda romauli<br />

senati. aqve iyo komiciebic – saxalxo krebebis Catarebis adgili, sadac irCevdnen umaRles Tanamdebobis<br />

pirebsa da xalxi xmas aZlevda umniSvnelovanes kanonebs. forumi iqca tribunis adgiladac.<br />

swored aqedan mimarTavdnen plebs tribuni plebis (xalxis tribuni), momavalSi ki – kurulis savarZelSi<br />

msxdomi, konsulebi, pretorebi da kurulis edilebi. forumma saxeli imiTac gaiTqva, rom maszed<br />

iqna gamofenili uZvelesi Leges duodecem tabularum (xis firfitebze amotvifruli kanonTa teqsti, romlis<br />

originali ganadgurda, galebis mier <strong>romis</strong> darbevisas.).<br />

<strong>romis</strong> saxelwmifoebriobis istoriis ganuyofel nawilad iqca, Zveli samyaros udidesi monapovari –<br />

<strong>romis</strong> samarTali, romlis gareSec sruliad warmoaudgenelia Tanamedrove civilizaciebis kerZo<br />

<strong>samarTlis</strong> arseboba. swored <strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong> gavrcelebiT moxda, romaelTa mxridan, samyaros<br />

meoregzis dapyroba. amitomac, damkvidrda mosazreba, rom romma samgzis daipyro msoflio – pirvelad<br />

legionebis meSveobiT, meored – sakuTari samarTalganviTarebiT, mesamed ki – msoflio religiis<br />

– qristianobis SemoReba-gavrcelebiT. <strong>romis</strong> kerZo <strong>samarTlis</strong> (ius privatum) ganuyofel nawils<br />

warmoadgenda romauli Temis – civitas Romani samarTali – ius civile da <strong>romis</strong> imperiaSi Semavali<br />

mravalricxovani xalxis samarTali – ius gentium. maTi definiciebis umravlesoba ki swored <strong>romis</strong><br />

forumze iqna dadgenili, xolo comitia-ze arCeuli Tanamdebobis pirebi – praetor (pretori), censor<br />

(cenzori), aediles (edili), quaestor (qvestori) uzrunvelyofdnen <strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong> moTxovnaTa upirobo<br />

aRsrulebasa da samarTaldamrRvevTa mkacr dasjas.<br />

<strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong> <strong>safuZvlebi</strong>s saswavlo kursis mizani da daniSnulbaa Seaswavlos, iuridiuli<br />

fakultetis studentebs, <strong>romis</strong> saxelmwifos ganviTarebis ZiriTadi etapebi da, TiToeuli etapisaTvis<br />

damaxasiaTebeli, saxelmwifo meqanizmis Taviseburebani, agreTve <strong>romis</strong> sajaro (ius publicum) da<br />

kerZo <strong>samarTlis</strong> (ius privata) ZiriTadi institutebis Camoyalibebisa da evoluciis procesi; ganumartos<br />

maT, Tu ratom moxda <strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong> recefcia – dasavleT evropis qveynebSi misi ZiriTadi<br />

debulebebis damkvidreba da, adgilobrivi pirobebis gaTvaliswinebiT, sazogadoebrivi urTier-<br />

Tobebis mowesrigeba. ganaTlebuli iuristisaTvis savaldebuloa specialuri terminologiis Rrma<br />

da safuZvliani codna: iuridiul terminTa umravlesoba ki laTinuri warmoSobisaa: iustitia, iurisprudentia,<br />

servitutes, ususfructus, occupatio, obligatio, contractus, testamentum, consensu, conventio, advocatus, respublica,<br />

consul, censor, delicta da sxva.<br />

8


Tavi I. <strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong> istoriuli sistemebi<br />

<strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong> <strong>safuZvlebi</strong>s saswavlo kursi Seiswavlis Zveli <strong>romis</strong> samarTlebriv sistemas,<br />

romlis safuZvelzec Zvel romaelebsa da romSi mcxovreb ucxoelebs Soris samarTlebrivi urTier-<br />

Tobebi regulirdeboda. <strong>romis</strong> saxelmwifos farglebSi <strong>samarTlis</strong> Tanamedrove sistemisagan gansxvavebiT,<br />

romlis Tanaxmadac, kerZo da sajaro samarTali mkveTradaa erTmaneTisagan gamijnuli, Zveli<br />

romaelebi <strong>samarTlis</strong> sistemas erT mTlianobad ganixilavdnen da iuridiuli institutebis sxvadasxva<br />

aspeqts mxolod im socialuri rolis mixedviT adgendnen, Tu romelSic <strong>samarTlis</strong> subieqtebi<br />

gamodiodnen da romel sazogadoebriv avtoritets uzrunvelyofda adamianTa Soris tipur<br />

kavSirTa normatiuli xasiaTi. Tu saqme exeboda calkeul pirTa _ privates _ (sityvidan privus gancalkevebuli,<br />

raimes uqoneli) individualur Tu saojaxo interesebs, maSin saxeze iyo kerZo urTier-<br />

Tobebi, xolo subieqtebis formalizebuli neba, romelic maT kavSirebs gansazRvravda, kerZo kanonad<br />

(lex privata) iTvleboda. rodesac sakiTxi romaeli xalxis, kviritebis, saerTo interesebs (Populus<br />

Romanus Quiritium) exeboda, maSin am urTierToebebis, anu sajaro interesebis, normatiul safuZvels<br />

mTeli xalxis formalizebuli neba _ sajaro kanoni (lex publica) warmoadgenda.<br />

urTierTobis monawileTa Semadgenlobis mixedviT, romauli samoqalaqo Temis (civitas) samarTali (ius<br />

civile), romaelTaTvis mkacrad erovnuli, kvirituli samarTali iyo, xolo zogadsavaldebulo da<br />

sajarod mniSvnelobis TvalsazrisiT, kerZo samarTlebrivi urTierTobis samarTlebriv safuZvlebsa<br />

da farglebs gansazRvravda. normaSemoqmedebiTi wesebi aRniSnuli normatiuli sistemis safuZvelze<br />

regulirdeboda, romelic moicavda: religiur ritualebs, mmarTvelobis sayovelTao-saxalxo organoebis<br />

(senati da magistratura) saqmianobas, marTlzomieri moTxovnebis sasamarTlo dacvis formebs,<br />

ucxoelebTan urTierTobis principebs, piris statusis Secvlis wesebs, romauli moqalaqeobisa da<br />

qorwinebis gansazRvris normebs, moqalaqeTa Soris (rogorc sicocxleSi, ise maTi gardacvalebis<br />

Semdeg) qonebrivi urTierTobis (sanivTo, valdebulebiTi, memkvidreobiTi samarTali) myar formebs.<br />

I. civiluri samarTali (ius civile)<br />

uZveles romaul samarTals, erT-erTi mkvidri tomis kviritebis (Quiritium) saxelwodebis mixedviT,<br />

kvirituli samarTali ewodeboda. es saxelwodeba uZveles garigebebSi terminad damkvidrda da<br />

gansakuTrebiT im SemTxvevebSi gamoiyeneboda, rodesac saqme nivTze sakuTrebis uflebas (sakuTreba<br />

kvirituli <strong>samarTlis</strong> mixedviT dominium ex iure Quiritium) exeboda. mogvianebiT, <strong>samarTlis</strong> am sistemas<br />

civiluri samarTali (ius civile) ewoda, riTac xazi gaesva <strong>romis</strong> moqalaqeTa <strong>samarTlis</strong> mkacrad erovnul<br />

xasiaTs (<strong>samarTlis</strong> viwro gagebiT). sakanonmdeblo doneze civiluri samarTliT kerZo <strong>samarTlis</strong><br />

viwro erovnuli sistema regulirdeboda; farTo gagebiT ki, civiluri samarTali yvela komentars<br />

moicavda, romelic romaelma iuristebma, XII dafis kanonTa sistemasTan erTad, Seqmes.<br />

II. pretoruli samarTali (ius praetorium)<br />

<strong>samarTlis</strong> civiluri sistemis Tanadroulad, TandaTanobiT <strong>samarTlis</strong> axali sistema _ pretoruli<br />

samarTali (ius praetorium), anu Tanamdebobis pirTa samarTali (ius honorarium) _ Camoyalibda. drois<br />

kvalobaze, monaTmflobeluri sistemisa da ekonomikis ganviTarebis Sedegad, gabatonebuli socialuri<br />

fenis xelSi Tavi moiyara vaWrobiTa da mevaxSeobiT miRebulma kapitalma, msxvilma saadgilmamulo<br />

sakuTrebam, ris safuZvelzec socialuri dapirispireba gamwvavda. Zveli civiluri <strong>samarTlis</strong><br />

dadgenilebebi, rogorc raodenobrivi, ise xarisxobrivi TvalsazrisiT, axal socialur-ekonomikur<br />

pirobebs veRar pasuxobda. aRniSnuli xarvezebi saswrafo aRmofxvras saWiroebda, romlis gamosworebac<br />

sasamarTlo magistratebma _ pretorebma _ iTaves.<br />

pretoruli samarTali Tanminmdevrulad iqmneboda, rasac Sedegad mohyva, ZiriTadad, pretoruli<br />

ediqtebis safuZvleze Seqmnili, mTeli rigi axali institutebisa, romlebic samarTlebrivi dacvis<br />

axali saSualebebiT aRiWurva. civiluri samarTali pretoruli <strong>samarTlis</strong> sistemas arc cvlida da<br />

arc auqmebda, piriqiT, mis paralelurad iqmneboda da masTan erTad arsebobda.<br />

III. xalxis samarTali (ius gentium)<br />

civiluri samarTali gamoiyeneboda mxolod <strong>romis</strong> moqalaqeebis mimarT. is pirebi, romlebic romaul<br />

Tems ar ganekuTvnebodnen, mtrebad (hostes) iTvlebodnen da samarTlebriv dacvas ar eqvemdebarebodnen.<br />

warmoebisa da sasaqonlo gacvla-gamocvlis ganviTarebis kvalobaze, ucxoelebis ZiriTadi kerZo<br />

9


uflebebis (sakuTrebis ufleba, xelSekrulebis dadebis ufleba, memkvidreobis miReba da sxva) aRiareba<br />

da dacva savaldebelo gaxda, ris safuZvelze <strong>samarTlis</strong> axali sistema, xalxis samarTali (ius<br />

gentium) Seiqmna.<br />

Civiluri samarTali ara marto pretorul samarTals, aramed <strong>samarTlis</strong> kidev erT saxes _ xalxis<br />

samarTals _ upirispirdeboda. Romis <strong>samarTlis</strong> istoriaSi es sistema yvelaze originaluri movlena<br />

gaxldaT.<br />

Istoriuli ganviTarebis Sedegad am sistemaSi sxvadasxva elementi gaerTianda. Tavdapirvelad,<br />

xalxis <strong>samarTlis</strong> cnebaSi moiazreboda is uZvelesi samarTali, romlis mixedviTac ucxo TemebTan<br />

romaelTa urTierTobebi wesrigdeboda. kerZod, qorwinebis sakiTxi (ius conubium) da vaWrobis ufleba<br />

(ius commercium). mogvianebiT, <strong>samarTlis</strong> am sistemam SeiTvisa is CveulebiTi samarTali, romelic<br />

praqtikulad gamoiyeneboda savaWro urTierTobebisas. es iyo zogadi xasiaTis, kerZod, yovelgvari<br />

formalurobisagan Tavisufali sasaqonlo gacvla-gamocvlis garigebebi, laTinTa kavSiris wevrTa<br />

tomobrivi msgavseba da mWidro ekonomikuri kavSirebi. sabolood, romaelTa msoflio batonobam,<br />

xalxis <strong>samarTlis</strong> meSveobiT, imperiis sxvadasxva nawilSi moqmedi savaWro institutebi erTian<br />

samarTlebriv sistemaSi moaqcia.<br />

Ius gentium gaxda universaluri <strong>samarTlis</strong> sinonimi, romelic, erTi mxriv, ius civile-s, xolo, meore<br />

mxriv, <strong>romis</strong> imperiis saqonelbrunvaSi monawile xalxis erovnuli <strong>samarTlis</strong> sistemebs daupirispirda.<br />

vinaidan ius gentium-is normebs romaeli pretori mxolod romSi iyenebda, es sistema, kvlav,<br />

romSi moqmed samarTlad rCeboda.<br />

Tu pretori miiCnevda, rom modave mxaris interesebi samarTliani iyo, magram misi dacva civiluri<br />

<strong>samarTlis</strong> normebiT ver ganxorcieldeboda, maSin pretori gascemda faqtebze damyarebul (in factum<br />

conceptae) sasarCelo formulas, romelic saerTaSoriso vaWrobisa da saqonelbrunvis Cveulebis<br />

princips efuZneboda. amgvarad Camoyalibda <strong>samarTlis</strong> axali sistema, romelic srulad Seesabameboda<br />

yofiT pirobebs. is SemuSavebeli iqna, sasamarTlo magistratebis praqtikuli saqmianobis<br />

Sedegad, miRebuli gadawyvetilebebis safuZvelze da xSirad savaWro Cveulebebs efuZneboda.<br />

mkacrad formaluri da naklebad mobiluri civiluri <strong>samarTlis</strong>gan gansxvavebiT, xalxis samarTali<br />

ukeT da swrafad Seewyo mzard socialur moTxovnebs. ZirZveli tradiciebisagan Tavisufali ius<br />

gentium-iT ganviTarebuli savaWro urTierTobebi regulirdeboda, romlis monawile mxareebi romaelebi<br />

da sxva eris warmomadgenlebi iyvnen. amrigad, ius gentium-i universalur samarTlad iqca im<br />

TvalsazrisiT, rom komerciuli urTierTobis dasaregulireblad, savaWro brunvis nemismieri monawile<br />

mxaris mimarT (maTi moqalaqeobis miuxedavad) gamoyeneba.<br />

civiluri <strong>samarTlis</strong>a da xalxis <strong>samarTlis</strong> urTierTsapirispiro dualizmi maT Serwymas ver ganapirobebda.<br />

<strong>samarTlis</strong> unificirebis procesiT dainteresebuli iyo romauli sazogadoeba, romelic<br />

dapyrobili qveynebis yvela olqSi samoqalaqo da savaWro brunvis gafarToebas eswrafoda. aRniSnuli<br />

procesis warmatebiT ganviTarebas, uSualod uwyobda xels peregrinebisaTvis <strong>romis</strong> moqalaqeobis<br />

miniWeba. sabolood, pretoruli <strong>samarTlis</strong>, CveulebiTi samarTalisa da, zogadad, iurisprudenciis<br />

aqtiurma Zalisxmevam, ius civile-sa da ius gentium-is Serwyma ganapiroba.<br />

ganviTarebuli ius civile-s mxardaWeriTa da TanadgomiT, pretoruli samarTali sazogadoebriv yofaSi,<br />

faqtiurad, ius gentium-is principebs amkivrebda.<br />

sasaqonlo-savaWro urTierTobis wiaRSi, amave mimarTebiT moqmedi, axali CveulebiTi samarTali<br />

gansakuTrebiT uwyobda xels ius gentium-is ganviTarebas. qr. Sobamde 50 wliT adre xsenebuli <strong>samarTlis</strong><br />

axalma axsna-ganmartebam _ nova interpretatio iuris-ma wina planze iuridiuli garigebis yvelaze<br />

arsebiTi elementis _ nebis _ mniSvneloba wamoswia. Ius gentium-is ganviTarebis meore arsebiTi faqtori<br />

e.w eqstraordinaluri kognicia (davebis gadawyvetis Tavisufali forma) aRmoCnda (amaze<br />

saubari qvemoT gveqneba).<br />

gansakuTrebuli simkacriTa da formalizmiT ius civile saojaxo-memkvidreobiT urTierTobebze zemoqmedebda,<br />

rasac ver vityviT ius gentium-ze. samagierod, moZravi qonebis brunvis farTo sfero ius<br />

10


gentium-is gavleniT viTardeboda. Ius gentium-is swrafi ganviTarebis maCvenelad, romaelma iuristebma<br />

misi regulirebis sferoSi, monobis institutis Setana miiCnies. Ius gentium-i gansakuTrebul zegavlenas<br />

saxelSekrulebo urTierTobebze axdenda, ris Sedegadac, civiluri <strong>samarTlis</strong>agan gansxvavebuli,<br />

axali tipis xelSekrulebebi Seiqmna, romlebic, yovelgvari sazeimo ritualebisa da formalobebis<br />

gareSe, sada, martiv SeTanxmebebs efuZneboda. xalxis <strong>samarTlis</strong> zegavlena ius civile-ze ormxrivi<br />

iyo: 1. dadgenili institutebi ius civile-m wrafad STanTqa, 2. amavdroulad, Zveli civiluri<br />

samarTliT gaTvaliswinebuli normebi xalxis samarTalSi aisaxa. romauli ekonomikis ganviTarebis<br />

kvalobaze, aRniSnuli procesi sul ufro viTardeboda; amis gamo Tavad romaelebi ius gentium-sa da<br />

ius civile-s Tanabar mniSvnelobas aniWebdnen. Ius gentium-is Sesaxeb Teoriuli Sexedulebebis SemuSavebaze<br />

didi gavlena moaxdena berZnuli filosofiis doqtrinam, kerZod, aristoteles moZRvrebam,<br />

romelic erTmaneTisagan mijnavda bunebiT da kanonier (ius naturale, ius legitimum) samarTals. romaelma<br />

iuristebma mniSvnelovani wvlili Seitanes aRniSnuli doqtrinis srulyofa-ganviTarebis saqmeSi.<br />

Tumca, maTTvis ius gentium-i yovelTvis wminda romaul da ara ucxo <strong>samarTlis</strong> sistemad miiCneoda.<br />

Teoriulad, romaeli iuristebi samarTals or sfeord _ civilur da xalxis samarTlad _ yofdnen.<br />

am dayofas ciceronic iziarebda. <strong>samarTlis</strong> dayofis TvalsazrisiT, axali <strong>safuZvlebi</strong> Semoitana<br />

gaiusma, romelsac civiluri samarTali kanonmdeblobis nayofad miaCnda da igi mas bunebiTi gonis<br />

(ratio naturalis) mier Seqmnil ius gentium-s upirispirebda.<br />

romael iuristTa mier Semqnili axali Teoriis Tanaxmad, xalxis samarTali ara civilur samarTals<br />

upirispirdeboda, aramed bunebiT samarTals (stoelTa filosofiis mixedviT), romlis Tanaxmadac,<br />

bunebiTi samarTliT yvela adamiani Tanasworia _ iure naturae omnes homines aequales sunt. principatis<br />

xanaSi aequitas (samarTlianoba) _ civlur samarTalTan erTad, xalxis samarTals daupirispirda. Ius<br />

aequum-iT (samarTliani samarTali anu aequitas) mkacri samarTali (ius strictum) xorcieldeboda.<br />

iuristTa praqtikul saqmianobaSi samarTlianobis principi damkvidrda. marTalia, iuristebi Tvals<br />

xuWavdnen iseT siboroteze, rogoric monoba da mepatroneebis mier Tavisufali glexobis eqspluatacia<br />

iyo, mainc aqtiurad amkvidrebdnen samarTlianobis princips, romelic <strong>samarTlis</strong> sferoSi,<br />

kanonis winaSi yvelas udavo TanasworobiT, civiluri <strong>samarTlis</strong> moTxovnaTa simkacres amsubuqebda.<br />

didi xnis manZilze kerZo <strong>samarTlis</strong> sferoSi samarTlianobis principi iuristebis mier, wminda<br />

empiriuli (SemecnebiTi) da praqtikuli mosazrebebiT, gonebisa da samarTlianobis mzard moTxovnilebebisadmi<br />

ltolvad aRiqmeboda. respublikis bolo periodSi ki, sakuTrebis ufleba bunebiTi<br />

samarTlianobis princips efuZneboda. amis Taobaze xazgasmiTaa aRniSnuli digestebSi (D.40,1,9,3): bunebiT<br />

samarTlianobas ise araferi Seesabameba, rogorc samarTliT dadgenili mesakuTris neba.<br />

samarTlianobis principTan absolutur Seusabamobad ganixileboda raime sargeblis motyuebiT<br />

(dolus) miReba, romlis sapirispirodac keTilsindisiereba bona fides miiCneoda. aseTi principiT moqmedebdnen<br />

pretoris ediqtis miRebisas, riTac aixsneba, ediqtsa da pretoruli <strong>samarTlis</strong> mraval debulebaSi<br />

ius aequum-is arsebobis sixSire. pretoruli <strong>samarTlis</strong> mraval debulebas ediqtis komentatorebi<br />

swored samarTlianobis principis safuZvelze ganmartavdnen.<br />

IV. bunebiTi samarTali (ius naturale)<br />

Ius gentium-is zemoaRniSnuli gageba romaelma iuristebma imdenad ganavrces, rom respublikis xanis<br />

bolo periodSi, arsobrivad, igi ius naturale-s dauaxloves. ciceroni iyo pirveli, vinc bunebiTi<br />

samarTali zneobis moTxovnad gansazRvra; misi mtkicebiT, samarTali bunebis mier dadgenil ucvlel<br />

zneobasa da kanons emyareboda.<br />

ulpianes azriT, xSir SemTxvevaSi, kerZo sakuTrebis uflebac bunebiT samarTals efuZneboda.<br />

bunebiTi <strong>samarTlis</strong> Sesaxeb misi Sexeduleba yvelaze srulyofili iyo da farTo gagebiT aRiqmeboda.<br />

ulpianes Tanaxmad, bunebiTi <strong>samarTlis</strong> moTxovna, zogadad, sicocxleze vrceldeboda, xolo<br />

xalxis <strong>samarTlis</strong> moqmedebis areali mxolod adamianebiT ifargleboda. digestebSi vkiTxulobT:<br />

xalxis samarTali vrceldeba mTel kacobriobaze. amdenad, ioli gasagebia, rom igi gansxvavdeba<br />

bunebiTi <strong>samarTlis</strong>agan, romelic yvela sulierze vrceldeba, xalxis samarTali ki mxoldo adamianTa<br />

urTierTobebs moicavs. (D.1.1.1.4)<br />

11


Tavi II. <strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong> wyaroebi<br />

Tanamedrove gagebiT, <strong>samarTlis</strong> wyaro gulisxmobs saxelmwifo xelisuflebis mier sakuTari nebis<br />

gamoxatvis formas. Sesabamisad, <strong>samarTlis</strong> wyaroebSi asaxulia qveynis politikuri organizaciis<br />

oficialuri, saxelmwifoebrivi neba, romelic erTnairad misaRebi da savaldebuloa rogorc sazogadoebis<br />

yvela fenis, ise saxelmwifoebrivi institutebisaTvis. Tanamedrove gagebiT, <strong>samarTlis</strong> Ziri-<br />

Tadi wyaroebia: Cveuleba da CveulebiTi samarTli, normatiuli aqtebi, sasamarTlo da iuridiuli<br />

precedentebi, doqtrina, samarTalSegneba da samarTlebrivi ideologia. Tumca, sxvadasxva istoriul<br />

periodSi <strong>samarTlis</strong> wyaros mimarT gansxvavebuli damokidebulebis gamo, zemoCamoTvlili, <strong>samarTlis</strong><br />

ZiriTad wyaroebad yovelTvis rodi ganixileboda. Zvel romSi civilizaciis ganviTarebis sxvadasxva<br />

etapze <strong>samarTlis</strong> wyaroTa didi mravalferovnebis gamo, maTi rolisa da savaldebulo Zalis<br />

mimarT gansxvavebuli damokidebuleba arsebobda. Zveli <strong>romis</strong> civilizaciis istoriis Seswavlam,<br />

<strong>samarTlis</strong> istorikosebs SesaZlebloba misca samarTalganviTarebis Semdegi periodebi gamoeyoT:<br />

1. arqauli xana – qr. Sobamde 753 _ 367w.<br />

2. wina klasikuri periodi – qr. Sobamde 367w.-dan qr. Sobis 17w.<br />

3. klasikuri iurisprudenciis epoqa _ qr. Sobamde 17 w. _ qr. Sobis 235 an 305w.w.<br />

4. postklasikuri periodi IV–Vss.<br />

VI saukunis bizantiis imperatoris iustiniane didis saxelsa da moRvaweobasTan dakavSirebuli<br />

e.w. iustinianes samarTalSemoqmedeba calke ganxilvis sagania. es periodi moicavs iustinianes<br />

mmarTvelobis xanas _ 529-535 wlebsa da Semdeg, TiTqmis 30 wlis ganmavlobaSi e.w. iustinianes<br />

krebulSi Setanili cvlilebebisa da damatebebis, anu samarTlebrivi (sakanonmdeblo) novaciaTa<br />

epoqas, romlis Sedegad iustinianes sakanonmdeblo krebulis kidev erTi, meoTxe nawili, e.w.<br />

novelebi Seiqmna. amrigad, Zveli <strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong> wyaroTa Seswavla mizanSewonilia swored<br />

aRniSnuli periodebis mixedviT, vinaidan TiToeuli maTgani, momdevno epoqasTan SedarebiT, mniSvnelovani<br />

TaviseburebebiT xasiaTdeba.<br />

I. arqauli periodis ZiriTadi Taviseburebani (qr. Sobamde 753-367ww.)<br />

Ius civile (civluri samarTali); ius gentium (xalxis samarTali); ius sacrum (religiuri samarTali); ius<br />

commercium (savaWTo samarTali); pontifices (qurumi); interpretatio pontificium (qurumis ganmarteba); familia<br />

(ojaxi); fides (erTguleba); legisactiones (kanonieri sarCeli); aequum (samarTliani); fas (religiuri<br />

wesrigi); ius dicere, iuris dictio (sasamarTlo xelisufleba); curia (kuria); comitia curiata (kuriis saxalxo<br />

kreba); leges regiae (reqsebis kanonebi); populus (xalxi); comitia centuriata (centuriis saxalxo kreba); res<br />

publica (saxalxo krebebis suvereniteti, respublika); lex publica, lex rogata (sakaro kanoni); lex privata<br />

(kerZo kanoni); consul (konsuli); imperium (uzenaesi Zalaufleba); patricii (patricebi); plebs (plebeebi);<br />

civitas (Temi); hostes (mteri).<br />

qr. Somabde 753-367 ww. ori simboluri TariRia, romlebic Zvel romaelTa sazogadoebis samarTlebrivi<br />

organizaciis tradiciebs asaxavs. aRniSnuli tradiciebi jer kidev im periodidan iRebs<br />

saTaves, roca apeninis naxevarkunZuli italikebis tomebiT dasaxlebuli ar iyo da mdinare tibrosis<br />

sanapiroebze, laciumis patara olqSi, mokrZalebuli kolonia arsebobda. isic aRsaniSnavia, rom<br />

Zvel romaelTa msoflmxedveloba da maTi samarTlebrivi institutebi erTbaSad ver Seicvleboda.<br />

aRniSnul epoqaSi, zogadad, retrospeqtiuli da esqotoligiuri msoflmxedvelobis wiaRSi, sagnobrivi<br />

interesebi dgindeboda da samyaros individualurad aRmqmeli calkeuli adamianis Rirebuleba<br />

fexs ikidebda. amave epoqis dasawyisSi Tu romaelebi jer kidev did patriarqalur ojaxebad (familia)<br />

cxovrobdnen da winaparTa kults (adgnatus proximus) aRmerTebdnen, qr. Sobamde IV saukuneSi sazogadoeba<br />

mcire ojaxebad daiyo. gvari calkeul individs aRar STanTqavda, piriqiT, xels uwyobda<br />

misi STamomavlobis gamravlebas mcire ojaxuri koleqtivis saxiT. Zveli romauli erTobis ganvi-<br />

Tareba im stadias asaxavda, rodesac adamians sakuTari Tavi ver warmoedgina im saojaxo organizaciis<br />

gareSe, romelsac, drois mixedviT, didi winapari, mamamTavari gansazRvravda, xolo sivrciT<br />

_ ojaxis samkvidro teritoria. am ukanasknelis sazRvrebSi iyo moqceuli wminda adgilebic, anu<br />

maTi saTayvanebeli winaprebis saflavebi. ojaxis samflobelos sazRvrebs miRma mTeli garesamyaro<br />

romaelebs uwmindur Zalad warmoedginaT. sasaqonlo gacvla-gamocvla ara ekonomokuri, aramed mxolod<br />

sakomunikacio mniSvnelobisa iyo, ama Tu im ojaxis wevrebTan piradi kontaqtebs damyarebis<br />

12


mizniT, ucxo gvaris wevrebs mtrebad (hostes) aRar miiCnevdnen da Sinaurebad Rebulobdnen. amrigad,<br />

ucxosTan kontaqtiT, piri, samarTlebriv aspeqtSi, sakuTar Tavs iZenda. aseTi kavSirebis erTgulebis<br />

(fides) garanti magiuri da religiuri saSualebebi (fici, totemis gacvla, misnoba) iyo. yovelive amiT<br />

dasabami mieca garkveul ritualebs, romlebmac, sxvadasxva ekonomikuri urTierToba ganapiroba.<br />

sagnobrivi interesebis ganviTarebas ritualebis specializaciac moyva. marTalia, saritualo ceremoeniebSi<br />

monawileobis ufleba hqondaT mxolod romaelebs da, nawilobriv, im laTinur Temebs,<br />

romelTac romaelebTan garkveuli saxis garigebebis dadebis ufleba miecaT. Zveli romauli sazogadoebidan<br />

ucxoelebis, anu mtrebis (hostes) gandevnam mniSvnelovnad gansazRvra uZvelesi romauli<br />

samarTlebrivi sistemis karCaketiloba. saritualo ceremoniebis siwmindesa da tradiciiT dadgenili<br />

wesebs qurumebis sagangebo kolegia pontifices (pontifikosebi) icavda. Zveli <strong>romis</strong> religiur (ius<br />

sacrum) da saero cxovrebis wesebsac, axali viTarebis Sesabamisad, isini gankargavdnen, anu ama Tu im<br />

normisa Tu institutis saxes es kolegia erToblivad adgenda.<br />

amrigad, yofiTi pirobebis Secvlam <strong>samarTlis</strong> normatiul stabilurobasa da monacvleobaze gavlena<br />

ver moaxdina. qurumTa kolegia 15 pontifikosis _ flaminebi (uzenaesi RmerTebis umaRlesi qurumebi),<br />

qalRmerT vestas qalwuli qurumebis _ vestalebisa da rex sacrorum-isagan Sedgeboda. yovelwliurad<br />

pontifikosebi TavianTi kolegiis erT-erT wevrs kerZo <strong>samarTlis</strong> Seswavlas avalebdnen. aRniSnul<br />

epoqaSi, religiuri normebis Sesamabisad, kerZosamarTlebrivi urTierTobebi savaldebulo da misa-<br />

Rebi iyo (aequum, ius). Tumca, es garemoeba <strong>samarTlis</strong>a da religiis zust analogias rodi niSnavda.<br />

jer kidev romulusis dros, <strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong> istoriulad adreul etapzeve, Camoyalibda gansakuTrebuli<br />

sasamarTlo xelisufleba (iuridictio), romliTac aRiWurven rex-ebi. kerZo davaTa da<br />

konfliqtTa ganxilvisas, reqsi xelmZRvanelobda samarTliT ius (ius dicere) da samarTaldamrRvevisaTvis<br />

sanqcias awesebda. qcevis zogadi wesebis dadgenisas, rex-i (SesaZloa pontifikosebTan<br />

erTad) sakanonmdeblo xelisuflebasac axorcielebda. Semdeg is axal normebs waradgenda<br />

kuriis saxalxo krebaze (comitia curiata), romelic am wesebs (lex curiata) mxolod iwonebda. Rex-is<br />

kanonebis (leges regiae) Sesaxeb cnobebs gviandeli periodis avtorebi gvawvdian. qr. Sobamde 509 wels<br />

reqsebis gandevnis Semdeg axali periodi iwyeba; sasamarTlo xelisufleba da sakanonmdeblo iniciativis<br />

ufleba or umaRles magistrats _ konsulsa da senats (aristokratiul sabWos) _ mieniWa.<br />

kanonebis miReba mxolod senatis mier maTi mowonebisa da komiciebis mier votirebis proceduris<br />

gavlis Semdeg (auctoritas patrum) xdeboda. respublikis (res publica) damyareba xalxis suverenitetis<br />

gamarjvebasa (`populus” aqedan `publicum”) da <strong>romis</strong> samoqalaqo Temad civitas (moqalaqeTa erTobliobad)<br />

gadaqcevas mowmobda. tradiciulad, am procesis dasabamad miCneulia etruskuli reqsebis epoqa, romlebic<br />

romSi qr. Sobamde VI saukuneSi zeobdnen. servius tuliusis mier gatarebuli reformebis<br />

Sedegad, mosaxleoba qonebrivi cenzis mixedviT axal samxedro-administraciul _ centuriebad _<br />

dayofas daeqvemdebara da axali saxis saxalxo krebebi - comitia centuriata dawesda. gadmocemis Tanaxmad,<br />

etruski reqsebi qveyanas tiranulad marTavdnen, maT sagvareulo aristokratia daimorCiles,<br />

riTac didwilad amaRlda komiciebis politikuri mniSvneloba. reformis Semdeg, reqsebis gandevna<br />

kanonzomieri movlena, da sagvareulo aristokratiis erTgvari revanSi iyo. saxelmwifoSi umaRles<br />

Tanamdebobebze arCevis uleba mxolod senatorebs (patres) da maTi STamomavlebs (patricii) hqondaT;<br />

arapatriciebs aseTi ufleba ar gaaCndaT. amrigad, qr. Sobamde VI saukuneSi <strong>romis</strong> sazogadoeba or<br />

fenad _ patriciebad (patricii) da plebeebad (plebs) gaiyo. ori saukunis manZilze maT Soris Seurigebeli<br />

politikuri dapirispireba plebeebis gamarjvebiT dasrulda: maT miaRwies sakuTari<br />

magistratis, plebsis tribunis (tribuni plebs), arCevas. Tumca, konsulebis Tanabari umaRlesi Zalaufleba<br />

(imperium), ar gaaCndaT. magram sxva nebismieri magistratis gankargulebasa da maT Soris<br />

sasamarTlo gadawyvetilebaze, veto-s ufleba moipoves, aseve saerTo saxalxo krebebze sakanonmdeblo<br />

iniciativis ufleba mieniWaT. aRsaniSnavia, rom plebsis tribunis Zalaulfleba mxolod q. romiT<br />

ifargleboda. axla cal-calke ganvixiloT <strong>samarTlis</strong> TiToeuli wyaro.<br />

$1. CveulebiTi samarTali<br />

Mos romanum (romauli Cveuleba); mores maiorum (winaparTa daanderZevi); consuetudo (CveulebiTi<br />

samarTali); mos regionis (adgilobrivi Cveuleba, <strong>samarTlis</strong> normis analogiiT gamoyeneba).<br />

samoqalaqo brunvaSi mudmivad gamoyenebul <strong>samarTlis</strong> normas, romelic xalxis rwmenas efuZneba<br />

CveulebiTi samarTali ewodeba. CveulebiTi samarTali <strong>samarTlis</strong> is saxea, romelsac adamianebis<br />

13


gonivruli qcevis wesad miiCneven. cnebidan gamomdinare, CveulebiTi <strong>samarTlis</strong> wyaro, saxelmwifo<br />

wyobilebisagan damoukidebeli, saxalxo gonia. amitom, CveulebiTi samarTali SeiZleba ganviTardes<br />

winareistoriel xanaSi. imisaTvis rom, CveulebiT samarTals <strong>samarTlis</strong> wyaros funqcia mieniWos da<br />

moqmedebdes rogorc samarTlebrivi sistema, igi sam pirobas unda akmayofilebdes: 1. garkveuli wesis<br />

xangrZlivad, uwyvetad moqmedeba da misi dacva; 2. xalxis samarTlebrivi mrwamsi; 3. imperator<br />

konstantines konstituciis mixedviT, arsebul (moqmed) kanons unda avsebdes, ar unda ewinaaRmdegebodes<br />

da mxolod sakanonmdeblo xarvezs aRmofxvravdes.<br />

wesisamebr, aseTi moTxovniT igulisxmeboda Semdegi: CveulebiTi <strong>samarTlis</strong> normebi dasaSvebi iyo<br />

praeter legem-is da ara contra legem-is pirobebSi, anu CveulebiTi <strong>samarTlis</strong> normas unda hqonoda<br />

supletoruli (xarvezis aRmofxvris SesaZlebloba) da ara derogaciuli Zala.<br />

Zvel romSi Cveulebas, Cvevas mos Romanum ewodeboda. winaparTa anderZs, danabarebs _ mores maiorum,<br />

xolo CveulebiT samarTals _ consuetudo, <strong>samarTlis</strong> normis anologiiT, erT romelime mxareSi dadgenili<br />

CveulebiT (mos regionis) calkeuli pirebis TviTneburi qcevis SesaZleblobas, qcevis zogadsavaldebulo<br />

standartiT zRudavda da samarTlebrivi urTierTobis monawileTa SemTxveviTi<br />

garemoebebisagan dacvas uzrunvelyofda. kerZod, partniori mxaris ususurebisa, Tu misi mxridan<br />

fizikuri Zalis uxeSi gamoyenebisagan Tavdacvis mizniT, erTi konkretuli samarTlebrivi sivrcis<br />

pirebi Tanabar pirobebSi imyofebodnen.Aam wesisadmi morCileba, `Tavisiani~-is `ucxosgan~ (hostes) da<br />

samarTlebrivi urTierTobis monawileTa aramonawileTagan, anu subieqtebis arasubieqtebisagan<br />

gamijvnis SesaZleblobas iZleoda. amgvari damokidebulebis safuZvelze Camoyalibda Sexeduleba<br />

abstraqtuli partnioris, anu adamianTa im erTobliobis Sesaxeb, romelic yoveldRiuri urTier-<br />

TobaSi qcevis msgavsi wesebiT xelmZRvanelobda. sakuTar wreSi ama Tu im Cveul qcevaze adekvaturi<br />

reaqciis molodini da imedi, qcevis aseTi wesebis dadgenas ganapirobebda da Taobidan TaobaSi<br />

gadacemis aucileblobas gansazRvravda, rac romaelTa sazogadoebaSi jerovani qcevis Sesaxeb<br />

SexedulebaTa _ mos Romanum _ <strong>samarTlis</strong> axali sistemis Camoyalibebas uwyobda xels. es sistema<br />

moqmedebda ara marto yoveldRiur (Cveulebriv) qcevebSi, aramed enobriv formaSic (zepirsityvaobasa<br />

an werilobiTi dokumentebSi) aisaxa da pozitiuri <strong>samarTlis</strong> formas warmoadgenda. kodifikaciamde,<br />

normad qceuli tradiciis memkvidreobiTobas uzrunvelyofdnen pontifikosebi (pontifices), romelTac<br />

winaparTa naanderZevis (mores maiorum) dacva-gafrTxileba daevalaT. kerZod, urTierTobis dadgenili<br />

wesebis zustad gadacema sazogadoebisaTvis, misi moTxovnebis ganviTarebis kvalobaze, zogadsavaldebuli<br />

wesebis mudmivad, adekvaturad dadgena-ganaxleba, mzard sazogadoebriv moTxovnebTan<br />

maTi Sesabamisobis uzrunvelsayofa. garda amisa, maTve evalebodaT qcevis dadgenili wesebis saTanado<br />

formiT axsna-ganmarteba ganviTarebuli saxogadoebisaTvis. dawerili kanonebis Seqmnis Semdegac<br />

am teqnikam gansakuTrebuli mniSvneloba Cveulebebis avtoritetiT SeinarCuna. maTi avtoriteti<br />

imdenad didi iyo, rom pontifikosebi da gviandeli periodis saero iuristebi swored maT iyenebdnen<br />

im gadawyvetilebaTa misaRebad, romelTa gamotana kanonis safuZvelze SeuZlebeli iyo.<br />

Mores maiorum-iT gaTvaliswinebuli normebi XII dafis kanonebSi ar asaxula. es faqti samarTlebrivi<br />

urTierTobis uZvelesi formebis simtkiceze miuTiTebs (ritualebi da institutebi). XII dafis kanonebis<br />

interpretaciiT am normaTa umravlesoba, garkveuli cvlilebebiT, ius civile-s Semadgenel nawilad<br />

aRiqmeboda. unda aRiniSnos, rom mores-is didi nawili XII dafis kanonebis interpretaciiT<br />

mniSvnelovnad Seicvala da amis Semdeg isini ius civile-s Semadgenel nawilad ganixileboda.<br />

iuridiuli TvalsazrisiT, bevrad ufro mniSvnelovania termini Cveuleba (consuetudo). qr. Sobamde<br />

I saukuneSi moRvawe pretorebi mas CveulebiTi <strong>samarTlis</strong> _ axali normatiuli elementis _ aRsaniSnavad<br />

iyenebdnen. Ius civile-s gagebiT, mores maiorum-s funqcia ufro konservatiuli xasiaTisaa,<br />

consuetudo ki siaxlis wyarod, ius civile-s erTgvar saxeobad warmoCindeba. ciceronis Tanaxmad, CveulebiTi<br />

samarTali aris dauwereli kanoni, romelic efuZneba Cveulebas an adamianTa Soris SeTanxmebas<br />

da, TiTqmis, sayovelTao mowonebiT sargeblobs, uwinaresad mas vicavT, rogorc winaparTa<br />

naanderZevsa da, erTgvarad, bunebiTi samarTliT nakarnaxev kanonebs.<br />

amrigad, CveulebiTi <strong>samarTlis</strong> erTaderTi specifikuri niSani misi dawerili formiT ararseboba<br />

gaxlavT.<br />

14


$2. Lex (leges) (kanoni) da plebiscita (plebiscitebi)<br />

a) Lex (leges) - kanoni<br />

Populus (xalxi), lex publica (sajaro kanoni), lex rogata (komiciebSi votirebuli _ xmis micemiT miRebuli<br />

_ kanoni), privilegium (gansakuTrebuli norma), provocatio ad populo (komiciebSi apelacia-provokacia), leges<br />

perfecta (kanonierebis principi, srulyofili saxis kanoni), leges minus quam perfecta (naklebad<br />

srulyofili saxis kanoni), leges imperfecta (arasrulyofili saxis naklovani kanoni).<br />

Tanamedrove <strong>samarTlis</strong> Teoriis Tanaxmad, kanonis cneba Semdegnairadaa ganmartebuli: kanoni aris<br />

xelisuflebis umaRlesi warmomadgenlobiTi organos mier, gansakuTrebuli wesiT miRebuli, umaRlesi<br />

iuridiuli Zalis mqone normatiuli aqti, romelic awesrigebs (aregulirebs) sazogadoebrivi<br />

urTierTobis umniSvnelovanes mxareebs (sferoebs).<br />

Zvel romSi <strong>samarTlis</strong> umniSvnelovanes wyaros dawerili formis kanoni warmoadgenda. gaiusis<br />

instituciebis 1.3. Tanaxmad, lex est quod populus iubet atque constituit _ kanoni aris is, rac xalxma brZana da<br />

daadgina.<br />

Zveli romaelebi kanonis (lex) _ pozitiuri <strong>samarTlis</strong> uzenaesi da yvelaze srulyofili formis _<br />

kriteriumad saxalxo krebis mier mis miRebas miiCnevdnen; politikuri TvalsazrisiT, am aspeqtiT<br />

xalxi (populus) ganixileboda civitas-ad (suverenuli koleqtivi). praqtikulad, kanoni damtkicebuli da<br />

dadgenili unda yofiliyo mTeli romaeli xalxis (cives romani) warmomdgeni saxalxo krebis (comitia)<br />

mier: `...populi appellatione universi cives significatur _ saxeldebiT xalxi yvela moqalaqe igulisxmeboda<br />

(Gai.,1.3).<br />

sakuTari interesebis dasacavad, kanonis mimRebi suverenuli uflebebiT aRWurvili xalxis neba,<br />

kanons <strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong> oficialurad dadgenil (pozitivaciis) ZiriTad formad gardaqmnida,<br />

vinaidan moqalaqeTagan (cives) momdinare samarTalad _ ius civile-d aRiqmeboda.<br />

xalxisa (populus) _ <strong>samarTlis</strong> normis Semoqmedisa da Temis (cives) _ misi adresatis sayovelTaoba gansazRvravda<br />

aseTi normis universalurad gatolebad xasiaTs, imis miuxedavad, rom kanonis teqstis<br />

Camoyalibeba specialistebis mier unda momxdariyo. kanoni aris zogadi moTxovna, gamocdil kacTa<br />

gadawyvetileba, im danaSaulis daTrgunva, romelic Cadenili iqneba an TviTnebobiT, an ucodinrobiT,<br />

anu respublikis zogadi fici (D.1.3.1.). amgvarad, teqstSi saxalxo kanonis (lex populi) ganmasxvavebeli<br />

niSnebia aRniSnuli: 1. profesionalTa (samarTalmcodneebi - iuris prudentes) monawileoba<br />

cxadyofs, rom maT hqondaT saTanado codna da gamocdileba; 2. lex-i, rogorc <strong>samarTlis</strong> forma, zogad<br />

xasiaTs Seesabameboda; 3. kanonebi dgindeboda mTeli samoqalaqo sazogadoebisa (communis sponsio)<br />

da yvela moqalaqisTvis (commune praeceptum), iTvaliswinebda yovelgvari urTierTobis (sponsio) Sedegs,<br />

moqalaqeTa Soris. amdenad, gamoricxavda qcevis gauazreblobasa da umecrobas, rogorc normis<br />

SesaZlo darRvevis an ugulebelyofis mizezs.<br />

kanonebi uzrunvelyofdnen <strong>samarTlis</strong> sizustesa da sicxades. maTive daniSnuleba iyo moqalaqeTa da<br />

mmarTvelTa TviTnebobis gamoricxva.<br />

<strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong> istoriis aRwerisas pomponiusi erTmaneTs upirispirebs pozitiuri <strong>samarTlis</strong><br />

Tavdapirvel ararsebobasa da romulusis mier saxalxo krebebze (comitia curiata) kanonTa gamocema-dadgenis<br />

praqtikas (leges curiata), damtkicebis saxiT. misi azriT: Cveni samoqalaqo Temis sawyis periodSi<br />

xalxma sakuTari cxovreba warmarTa gansazRvruli kanonis, gansazRvruli <strong>samarTlis</strong> gareSe, da<br />

yvelaferi reqsebis mier gacemuli saxelisuflo gankargulebebiT imarTeboda. reqsebis kanonebi<br />

gamoicemoda etruskuli dinastiis zeobis periodSi. maTi gamocema didi pontifikosis _ papiriusis<br />

mier ganxorcielda da sruliad kanonzomierad iwoda ius civile Papirianum. kanonTa gamocema ki reqsTa<br />

sakanonmdeblo saqmianobis dasrulebas daukavSirda, ris gamoc, tradiciulad, es movlena respublikis<br />

periodis dasawyisad iTvleba. am periods pomponiusi <strong>samarTlis</strong> gaurkvevlobis axal mdgomareobad<br />

axasiaTebs. XII dafis kanonebis SeqmniTa da gamoqveynebiT viTareba kardinalurad Seicvala.<br />

plebsis daJinebuli moTxovniT, qr. Sobamde 451 wels Seiqmna sakanonmdeblo komisia, romlis SemadgenlobaSi<br />

Sevida aTi yvelaze cnobili da gavleniani romaeli (decim viri), apius klavdiusis<br />

15


xelmZRvanelobiT. komisiis mizani iyo <strong>samarTlis</strong> normebis mowesrigeba da maTSi sicxadis Setana.<br />

daaxloebiT orwliani muSaobis Semdeg, komisiam Seqmna Leges duodecim tabularum (XII dafis kanonebi),<br />

romelTa votireba moxda centurialur komiciebSi, qr. Sobamde 449 wels. Leges duodecim tabularum iqcnen,<br />

Semdgomi periodis, romauli samarTalganviTarebis ZiriTad safuZvlad, «mTeli sajaro da kerZo<br />

<strong>samarTlis</strong> wyarod» (fons omnis publici privatique … iuris » _ Livius, 3,24,6). uamravi Cveuleba (mores) da kuriatuli<br />

kanoni (leges regiae) iqna sistematizirebuli da werilobiTi formiT dafiqsirda, sayovelTao<br />

mniSvnelobis, erTgvarovan sajaro kanonSi (lex publica). yvela norma, romelic ar Sevida kodeqsSi,<br />

CaiTvala Zaladakargulad da gauqmda.<br />

Leges duodecim tabularum (XII dafis kanonebi) sistematizirebulia Tematuri principiT:<br />

I-II-III dafebi awesrigeben samoqalaqo process, pirTa statusebs, ufleba da qmedunarianobis<br />

safuZvlebs;<br />

IV-V dafebi ixilaven saojaxo da memkvidreobiTi <strong>samarTlis</strong> sakiTxebs, mamis xelisuflebis<br />

safuZvlebs;<br />

VI-VII dafebi Seicaven sanivTo da valdebulebiTi <strong>samarTlis</strong> normebs;<br />

VIII-IX dafebi awesrigeben sisxlis samarTlebriv urTierTobebs, danaSaulsa da sasjelis dadgenis<br />

safuZvlebs;<br />

X dafa exeboda sakraluri ritualebis mowesrigebas. Tumca, maleve gairkva, rom kanonmdeblebma ver<br />

gaiTvaliswines, sazogadoebrivi cxovrebis yvela sferoSi, momxdari cvlilebani da saWiro gaxda<br />

kidev ori dafis damateba. ase Seiqmna XI da XII dafebi, romlebSic Sevida pirveli aTi dafisaTvis<br />

gaTvaliswinebuli cvlileba-damatebebi.<br />

komisiis mier Sedgenili kanonebi, komiciebSi votirebis Semdeg, amotvifres spilenZis dafebze (firfitebze)<br />

da gamofines forumze, sayovelTao gacnobis mizniT. am aqtiT xazi gaesva normatiuli sistemis<br />

erTianobasa da pozitiur samarTalSi daZleul gaurkvevlobas.<br />

Cvenamde moRweulia rogorc amonaridebi XII dafis kanonebidan, ise maT safuZvelze Sedgenili sarCelebis<br />

formulebi. qr. Sobamde III-II saukuneebis mijnaze kanonTa teqsti da legis actiones gamoaqveyna<br />

seqstus eliusma, romlis naSromi safuZvlad daedo Semdgomi periodis filologiur da iuridiul<br />

komentarebs. Leges duodecim tabularum (XII dafis kanonebi)-is Sesaxeb Cveni codna ganmtkicebulia Zveli<br />

drois mecnierTa da iuristTa naSromebiT, kerZod: markus tulius ciceronis (Cicero), plinius ufrosis<br />

(Plinius), titus liviusis (Livius), dionise halikarnaselis (Dionysius) da sxvebis TxzulebebiT.<br />

Tu sazogadoebisaTvis mniSvnelovani yvela wesi kanonis saxes miiRebda, <strong>samarTlis</strong> garkveulobis<br />

idea ganuxorcielebeli darCeboda. XII dafis kanonebiT ikrZaleboda, samomavlod, iseTi saxis sakanonmdeblo<br />

iniciativa (rogatio), romelic iqneboda mimarTuli kanonis gverdis avlisa da, calkeul<br />

pirTa sasargeblod, gansakuTrebuli normebis (privilegium) misaRebad.<br />

XII dafis kanonebi pozitiuri <strong>samarTlis</strong> Secvlis sakanonmdeblo procedurasac iTvaliswinebda.<br />

titus liviusis redaqciiT, Cvenamde moRweul XII dafis kanonebis Tanaxmad, `rac ar unda daadginos<br />

xalxma sabolood, es iqneba dadgenili samarTali.~ am dadgenilebiT naTelia, rom yoveli axali<br />

kanoni Zvels ki ar auqmebda, aramed, pirvel yovlisa, icavda arsebul (moqmed) kanons, romlis gauqmebasac<br />

iseTive procedura esaWiroeboda, rogoric misi miRebisaTvis iyo dadgenili. <strong>romis</strong> samar-<br />

TalSi XII dafis kanonebi ZiriTad sakanonmdeblo aqtad rCeboda, amitom mas, sagangebo dazustebis<br />

gareSe, xSir SemTxvevaSi ubralod `leges~-ad ixseniebdnen; mogvianebiT, swored XII dafis kanonTa<br />

interpretaciis safuZvelze daixvewa da ganviTarda ius civile, ris gamoc, romauli saTemo-samarTlebrivi<br />

sistema formalurad mTlianad am kodeqss daefuZna.<br />

momdevno anu respublikis periodSi kanonebisaTvis xmis micema komicebSi xdeboda. Ius civile-sagan<br />

gansxvavebiT, maT leges rogatae ewoda da isini 1. an reagirebas axdendnen farTod gavrcelebul<br />

16


socialur cvlilebebze da amis gamo politikur mniSvnelobas iZendnen (maTi mTavari Sedegi iyo is<br />

socialuri komp<strong>romis</strong>i, romlis Sedegadac XII dafis kanonebi Seiqmna), 2. an XII dafis kanonebSi Cadebuli<br />

principebi axal urTierTobebze vrceldeboda, riTac arsebuli xarvezebis koreqtireba xdeboda.<br />

pirveli jgufs ganekuTvneboda: 1. lex Canulea, romlis safuZvelzec qr. Sobamde 443 w., XII dafis<br />

kanonebis miRebisTanave, patriciebsa da plebeebs Soris qorwinebis akrZalva gauqmda; 2. lex Poetelia<br />

Papiria, romlis ZaliTac qr. Sobamde 326 w. kreditors aekrZala, TviTneburad, piradad gasworeboda<br />

valauval movales; 3. mevaxSeobis SemzRudavi kanonebi; 4. qr. Sobamde II saukunis agraruli kanonebi,<br />

romlebic miwaTmflobelobisa da miwaTsargeblobis axal wess adgendnen; 5. qorwinebis Taobaze<br />

avgustusis kanonebi, romlebic saojaxo da memkvidreobiTi <strong>samarTlis</strong> mraval instituts Seexo.<br />

aRniSnul kanonTa mizani <strong>samarTlis</strong> sistemis logikis ganviTareba iyo, da ara misi reformireba.<br />

kanonTa meore jgufs ganekuTvneboda kanonebi, romlebmac marginaluri cvlilebebi daamkvidres. maT-<br />

Tvis damaxasiaTebeli iyo normaTa SezRuduli qmediToba. kanonSi miTiTebuli sanqciis mixedviT,<br />

romaeli iuristi ulpiane erTmaneTisagan kanonTa sam saxes ganasxvavebda: 1. leges perfectae (srulyofili<br />

saxis kanonebi), romlebic akrZaluli aqtis baTilobas gulisxmobda; 2. leges minus quam<br />

perfectae (naklebad srulyofili saxis kanonebi), romlebic samarTaldarRvevisaTvis sasjels (Ziri-<br />

Tadad, jarimas) adgenen, Tumca, akrZaluli aqts Zaladakargulad ar miiCnevdnen; 3. leges imperfectae<br />

(arasrulyofili saxis kanonebi), romlebic saerTod ar iTvaliswinebdnen sanqcias: arc aqtis baTilad<br />

cnobis, arc misi gamoyenebis gamo sasjelis dawesebis saxiT.<br />

b) Plebiscita - plebiscitebi<br />

Tavdapirvelad, plebsis saxalxo krebis (consilium plebis) mier miRebuli gadawyvetilebebi _ plebiscitebi<br />

(plebiscita) savaldebulo mxolod plebsisaTvis iyo (`olim patricii dicebant plebiscitis se non teneri, quia<br />

sine auctoritate eorum facta essent _ odesRac, patriciebis mtkicebiT, maT plebiscitebiT valdebulebebi ar<br />

ekisrebodaT, raki isini gamoicema maTi mowonebisa da mxardaWeris gareSe” (Gai.,1.3); Tumca, qr. Sobamde<br />

287 w., hortenziusis kanoniT, leges populi-s msgavsad, isini mTeli romaeli xalxisaTvis savaldebulod<br />

Seiqna; hortenziusis kanonis Tanaxmad, plebiscitebi kanonebs gauTanabres. Plebiscita gansxvavdeboda<br />

leges populi-gan mxolod misi miRebis formiT, Tumca, Seesabameboda leges yvela arsebiTi maxasiaTebliT.<br />

$3. sarCeli, rogorc <strong>samarTlis</strong> wyaro<br />

Legis actiones (kanonismieri sarCelebi); legis actio (kanonismieri sarCeli); pars iuris (<strong>samarTlis</strong> nawili);<br />

formae agendi (sasarCelo formis normatiuli mniSvneloba).<br />

Tu kanonebi sayovelTao TviTnebobis mniSvnelobis SezRudvebs adgenen da amiT socialuri Tavisuflebis<br />

garkveuli donis dacvis garantias iZlevian, kerZo pirTa Soris warmoqmnili davis SemTxvevaSi,<br />

subieqtis samarTlebrivad dacva, gansakuTrebuli sajaro xelisuflebis _ sasamarTlos _ meSveobiT<br />

xorcieldeba. <strong>samarTlis</strong> erTi subieqti, meore subieqtis mimarT, kanonze dafuZnebul sakuTar<br />

pretenzias amtkicebda da sasamarTlos winaSe Tavad pretenziis marTebulobas asabuTebda. misi mizani<br />

kanonTa debulebis safuZvelze, sakuTari uflebamosilebis aRiarebis miRweva iyo. kanonis normebi<br />

qmediTobas, raelurad arsebuli, dacvis saSualebebiT iZendnen. Tavis mxriv, sasamarTlo devnis muqarac<br />

xels uwyobda piris uflebebis ganxorcielebas, yovelgvari winaaRmdegobis gareSe.<br />

termini `legis actio~ ara imdenad lex populi _ sarCelis formalur wyaroze uTiTebda, ramdenadac TviT<br />

sarCelis fiqsirebul xasiaTze: `lege agere~ niSnavda `certis verbis agere~ _ fiqsirebuli gancxadebiT ve-<br />

ZioT dacva sasamarTloSi, garkveuli sityvebis warmoTqmiT (lex privata _ kerZo kanoni), romlis teqsti,<br />

rogorc kanonis sityvebi, ucvlelad rCeboda.<br />

pontifikosebi mkacrad icavdnen kanonis formalur mxares, Tumca drois Sesabamisi axali mniSvnelobis<br />

miniWebiT, normis qmedebas kanoniT gauTvaliswinebel urTierTobebzec avrcelebdnen.<br />

Zveli sasamarTlo procesis monawileni iZulebulni iyvnen zustad daecvaT sarCeliT fiqsirebuli<br />

sityvebi _ sasarCelo formalizmi, rac kidev ufro ganamtkicebda imis rwmenas, rom sasamarTlo<br />

dadebiT gadawyvetilebas gamoitanda, radgan, Tavis mxriv, sasamarTloc SeboWili iyo amave kanoniT<br />

(is sanqcias adgenda misi moTxovnis darRvevis SemTxvevaSi). <strong>samarTlis</strong> formis materialuri da<br />

procesualuri aspeqtebis Tanxvedra, uflebebisa da movaleobebis gansazRvrulobas uzrunvelyofda,<br />

17


ac yvela msgavsi urTierTobis Tanabari dacvis garanti iyo. sasarCelo formalizmi <strong>samarTlis</strong><br />

Rrma codnas gulisxmobda. sasamarTloSi saqmis wageba arasworad Sedgenili sarCelis gamo, TiTqmis<br />

warmoudgeneli iyo, vinaidan aseT sarCels, rogorc ararsebuls (baTils), gansaxilvelad, ubralod,<br />

arc iRebdnen. sasamarTlo procesis or nawilad dayofiT, mosamarTlesTan saqme mxolod im SemTxvevaSi<br />

xvdeboda, Tu miiCnevdnen, rom dava Rirda sasamarTlo magistrats ganexila. gaiusis droindel<br />

sasamarTlo procesSi per formulas sarCels pretori iZleoda da saqmes mosamarTlesTan gzavnida.<br />

samagierod, legis actiones dros saqmis saTanado gaformeba da maSasadame, sarCelis Sinaarsis gaformeba,<br />

sasamarTlo procesis pirvel fazas uswrebda win.<br />

qr. Sobamde IV saukuneSi dadgenili, legis actions-ebi kanonis tolfasad aRiqmeboda, rogorc ius civile-s<br />

Semadgeneli nawili. swored aman ganapiroba, kanonis darad, sarCelis formulaTa gamoqveyneba. Tumca,<br />

isic unda aRiniSnos, rom, legis actiones, rogorc pozitiuri sarCelis forma, arsebiTad gansxvavdeboda<br />

kanonisgan: kanoni zogadsavaldebulo da sayovelTao iyo, sarCeli mxolod maSin iZens mniSvnelobas,<br />

roca mas iyeneben (forma agendi). am formis damoukidebeli mniSvneloba, garda misi gamoyenebiTi<br />

daniSnulebisa, pontifikosebis axsna-ganmartebiTi saqmianobiT, anu pozitiuri <strong>samarTlis</strong> sxva<br />

wyaros _ iuristTa avtoritetiT izRudeboda.<br />

$4. iuristebis moRvaweoba, rogorc <strong>samarTlis</strong> wyaro<br />

Responsa prudentium (samarTalmcodneTa pasuxebi;) auctoritas prudentium (samarTalmcodneTa avtoriteti),<br />

cavere (garigebebisa da sarCelebis formis Sedgena); agere (sasamarTloSi saqmis warmoeba); respondere<br />

(konsultaciebze pasuxis gacema); exemplum (analogiuri kazusi); controversia (dava, uTanxmoeba); ius<br />

controversum (samarTali, iuristebs Soris davis obieqti); auctoritas principis (princefsis avtoriteti); ius<br />

respodendi ex auctoritate principis (pasuxebis micemis ufleba princefsis avtoritetis safuZvelze); ius publice<br />

respodendi (pasuxebis micemis ufleba sajaroobis safuZvelze); iuris consultus (iuriskonsulti); iura<br />

(iuridiuli literatura); leges (imperatoris konstituciebi).<br />

gaiusis Tanaxmad, Responsa prudentium sunt sententia et opiniones eorum quibus permissum est iura condere _ samarTalmcodneTa<br />

pasuxebi aris mosazrebani da Sexedulebebi im pirebisa, vinc uflebamosilia Seqmnas samar-<br />

Tali (Gai., 1.7.). iuridiuli codnis mqone profesionali pirebisaTvis samarTalSemoqmedebiTi funqciebis<br />

miniWeba pozitiuri <strong>samarTlis</strong> arsebobis praqtikul moTxovnaTa bunebrivi Sedegi iyo.<br />

pomponiusis azriT, Constare non potest ius, nisi sit aliquis iuris peritus, per quem possit cottidie in melius produci _ <strong>samarTlis</strong><br />

mcodne pirebis gareSe samarTali ver iarsebebs, maTi meSveobiT samarTali mudmivi srulyofis<br />

sagani iqneba (D.1.2.2.13.) Ius-is mimarT wayenebuli moTxovnebi, srulyofisa da adekvaturobis TvalsazrisiT,<br />

<strong>samarTlis</strong> normis pozitiur formasTan mudmivi SesabamisobiT unda ganviTarebuliyo.<br />

aseTi srulyofis garanti ki iyo im pirTa profesiuli saqmianoba, romelTac specialuri iuridiuli<br />

codna hqondaT (ius periti, iuris prudentes) da <strong>samarTlis</strong> sistemis funqciis uzrunvelsayofad, samarTal-<br />

Segnebis erTgvar samecniero organos qmnidnen. <strong>samarTlis</strong> sistemis srulyofis procesi samarTal-<br />

Semoqmedebis yvela elements moicavda; iurisprudenciis Taviseburebas warmoadgenda sistemis Sinagani<br />

mTlianobis uzrunvelyofa da normis zogadi da formaluri debulebebis konkretuli azriTa<br />

da qmediTobiT Sevseba.<br />

romauli sasamarTlo procesis SejibrebiToba, mosamarTleTa da advokatTa (romlebic kerZo pirebi<br />

iyvnen) mwiri iuridiuli ganaTleba samarTalmcodneTa avtoritets (auctoritas prudentium) uaRresad<br />

ganadidebda; es ki imas mowmobda, rom swored iuristebis mosazrebebisa da Sexedulebebis safuZvelze<br />

SemuSavebuli samarTali da sasamarTlo procesebze warmoTqmuli maTi sityvebi <strong>samarTlis</strong><br />

yvela dargis zogad nawilad (pars iuris) iqca da mas samoqalaqo samarTali _ ius civile ewoda.<br />

samarTalmcodneebis (prudentes) profesiuli saqmianoba sami ZiriTadi mimarTulebiT xorcieldeboda:<br />

cavere (axali sarCelebisa da garigebebis Sedgena), agere (sasamarTloSi saqmis warmoeba), respondere<br />

(pasuxebis gacema).<br />

Cavere anu sarCelebis, garigebebisa da anderZis Sedgena. samarTalmcodneebis (prudentes) cavere<br />

funqcia iyo magistratebisa da mosamarTleebisTvis daxmarebis gaweva. gamonaklisi iyo is viTareba,<br />

roca axali sarCelis avtori Tavad magistrati iyo. respublikis periodSi samarTalmcodneebi<br />

18


(prudentes) xSirad monawileobdnen mosamarTleTa consilium-ebze; TviTon mosamarTleobdnen; pretoris<br />

sabWos wevrebi iyvnen da TviTon xdebodnen pretorebi. samarTalmcodneebis (prudentes) wyalobiT<br />

mravali sasamarTlo gadawyvetileba, momavali sasamarTlo procesebisaTvis samagaliTo iyo, xolo<br />

axali sarCeli ki ediqtTa nawilad iqca. magram, aRniSnul organoebSi iuristebis samarTal-<br />

SemoqmedebiTi saqmianoba ar unda gavaigivoT sakuTriv iurisprudenciasTan, rogorc pozitiuri<br />

<strong>samarTlis</strong> gansakuTrebul formasTan. magaliTad, actio Rutiliana, romelic gamoCenili iuristis<br />

publius rutilius rufusis (qr. Sobamde 105 w. konsuli) saxeliTaa cnobili; aRniSnuli sarCeli<br />

publiusis pretorobis dros iqna SemoRebuli (qr. Sobamde 118 w.) da iuriskonsultis profesiul<br />

cavere-d ar miiCneva. igive iTqmis actio Publiciana-ze, actio Serviana-sa da a.S.<br />

Agere iyo sasamarTloSi saqmis warmoeba, roca iuristi mxaris dacvis funqciebs sakuTar Tavze<br />

iRebda da advokatad gamodioda. dialogSi `brutusi~, cicerons publius rufuss rutiliusi (politikuri<br />

moRvawe), kvintus muciusi (pontifikosi) oratorebad hyavs warmodgenili. mogvianebiT,<br />

samarTalmcodneebis (prudentes) agere saqmianoba advokatebisa da profesionali oratorebisTvis pasuxis<br />

gacemiT ifargleboda.<br />

iuriskonsultisTvis yvelaze tipuri funqcia kerZo pirebisa da maTi warmomadgenlebis mier dasmul<br />

SekiTxvebze azris gamoTqma da pasuxebis gacema, anu `respondere~ _ gaxldaT. sasamarTlo kamaTSi<br />

mopovebuli avtoritetiT, zogjer samarTalmcodneebis (prudentes) azri mo<strong>samarTlis</strong> nebaze uSualo<br />

zemoqmedebas axdenda da mas zRudavda; yvelaze mTavari mainc isaa, rom sasamarTlo sxdomebze<br />

samarTalmcodneebis (prudentes) uSualo monawileoba savaldebulo ar iyo. avtoris auTenturobis<br />

garanti sagangebo beWedi, mo<strong>samarTlis</strong>admi gagzavnili iuristis piradi werili, an konsultaciis<br />

dros damswre pirTa mowmeoba iyo. yvelaze xSirad samarTalmcodneebs (prudentes) konsultaciisaTvis<br />

orator-advokatebi mimarTavdnen; aseT SemTxvevaSi, samarTalmcodneTa funqcia iyo maTTvis `hastas<br />

ministrant~ _ `Subis miwodeba~, sityvieri paeqrobis gasamarTad. argumentaciis samarTlebriv safuZvlad<br />

mores, leges, exempla (analogiuri SemTxvevebi praqtikidan) gamoiyeneboda. Tumca, sasamarTlosTvis<br />

Tavad iuriskonsultis azric savaldebulo Zalis mqoned miiCneobda. sasamarTlo gadawyvetilebis<br />

miRebis safuZvels ara marto arsebuli pasuxi (responsa), aramed adre gamoTqmuli is mosazrebac<br />

warmoadgenda, romelic aramxolod aRiarebuli, aramed iuridiuli viTarebisTvis nimuSad miCneuli<br />

iyo.<br />

pontifikosebis mier kolegiurad gacemuli pasuxisagan (responsa) gansxvavebiT (rac uTanxmoebis<br />

daZlevis saSualebas iZleoda da <strong>samarTlis</strong> garkveulobas uzrunvelyofda), samarTalmcodneebis<br />

(prudentes), rogorc kerZo pirTa mier gacemuli pasuxebi, azrTa SesaZlo sxvaobis _ controversia-s<br />

SemTxvevaSi, uxerxulobas qmnida. azrTa mudmivi Widili sarCelis samarTlianobasa da gadawyvetilebis<br />

aqtualobas uzrunvelyofda. garkveul sakiTxTa Taobaze azrTa erTianoba yvelasTvis<br />

savaldebulo wess adgenda, xolo azrTa sxvaobis (ius controversum) SemTxvevaSi, mosamarTles romelime<br />

iuristis mosazrebis arCeva SeeZlo.<br />

romelime iuristis mosazrebisaTvis upiratesobis miniWeba, sabolood, iurisprudenciis avtoritets<br />

ganamtkicebda.<br />

principatis reJimma praqtikosi iuristebis samarTalSemoqmedebiTi saqmianoba garkveulwilad Sez-<br />

Ruda. imperatori avgustusi pirveli iyo, vinc pomponiusis miTiTebiT daadgina, rom `Ius respodendi ex<br />

auctoritate principis _ TviT princefsis avtoritetis safuZvelze” (D.1.2.2.49), iuristebs pasuxebis gacema<br />

SeeZloT. es iyo gansakuTrebuli privilegia, romelsac mravali iuristi gagebiT moekida. Tumca, am<br />

wesSi negatiuri xasiaTis garkveuli cvlilebebi imperatorma tiberiusma Seitana; man iurist<br />

mazurius sabinuss pasuxebis sajarod gacemis ufleba _ ius publice respodendi mianiWa. cvlilebaTa<br />

logikuroba ase warmogvidgeba: uwin, avgustusis dros, sajarod konsultaciis micemis uflebas<br />

princefsi ar aniWebda, Tumca, sakuTar codnaSi darwmunebuli pricepsi yvela SekiTxvaze pasuxs iZleoda,<br />

magram beWdiT ar amowmebda. amis Semdeg, imperatoris Tanxmoba sajaro movaleoba iyo; xolo,<br />

mogvianebiT, am movaleobam privilegiis saxe miiRo (“postea hoc coepit beneficium dari _ Semdeg es ufleba<br />

privilegiis saxiT eniWeboda~) (D.1.2.2.49).<br />

adrianes imperatorobis dros iuristebi aucileblad Sediodnen consilium principis-Si da imperatori<br />

19


diokletianes (306 w.) taxtidan gadadgomamde, mniSvnelovan gavlenas axdendnen imperatoris kancelariis<br />

muSaobis stilsa da teqnikaze. Tumca, es faqti pozitiuri <strong>samarTlis</strong> wyarod auctoritas<br />

prudentium-ad ar ganixileboda.<br />

dominatis epoqaSi (roca ganaTlebuli iuristebi praqtikul saqmianobas aRar eweodnen da mxolod<br />

swavlebiT iyvnen dakavebulni) responsa prudentium-i, mxolod dawerili <strong>samarTlis</strong> saxiT, klasikuri<br />

periodis Txzulebebsa da gviandeli periodis gadamuSavebuli naSromebis kompilaciebSi e.w. `iura~-Si<br />

(imperatorTa konstituciebisgan gansxvavebiT, leges-is saxiT,) arsebobda.<br />

sasamarTlo gadawyvetilebebis miRebis dros, maTze kvlav uTiTebdnen; Tumca, samecniero azris<br />

mkveTrad dacemis Semdeg, `Zveli~ iuristebis mosazrebebTan Sepirispireba did gaugebrobas iwvevda.<br />

klasikosTa mosazrebebis savaldebulo Zala upirobo kriteriumad miiCneoda, dasavleT imperiis<br />

mmarTvelis valentiniane III-is mier, 426 w. 7 noembers miRebuli kanoniT `citirebis Sesaxeb~, romliTac<br />

dadginda im xuTi yvelaze cnobili da, drois kvalobaze, yvelaze Tanamedrove iuristis vinaoba,<br />

romelTa mosazrebebsac, sxvebTan SedarebiT, upiratesoba mieniWaT. es iuristebi iyvnen: papiniane,<br />

paulusi, ulpiane, modestinusi da gaiusi. maT mosazrebaTa Soris winaaRmdegobis SemTxvevaSi, saqmis<br />

gadawyveta mo<strong>samarTlis</strong> mier xmaTa umravlesobiT xdeboda; Tanabari `xmebis~ SemTxvevaSi _ gadamwyveti<br />

papinianes azri iyo. aRniSnuli viTarebis ararsebobis SemTxvevaSi ki, mosamarTles, saqmis<br />

sakuTari Sexedulebisamebr, gadawyvetis ufleba eniWeboda. aRmosavleT <strong>romis</strong> imperiaSi kanoni<br />

`citirebis Sesaxeb~ Teodosius II-is mier 438 w. gamocemuli kodeqsiT damkvidrda, mogvianebiT ki, 529<br />

wels, iustiniane didis Novus Codex-Si Seitanes.<br />

$5. Iurisprudencia (romaeli samarTalmcodneTa saqmianoba)<br />

1. avgustusi oqtaviane (gaius iuliusi oqtaviane avgustusi) (qr. Sobamde 63 wlis 23 seqtemberi – qr.<br />

Sobis. 14 wlis 19 agvisto) _ <strong>romis</strong> imperatori qr. Sobamde 27 wlidan. gaius iulius keisris Zmis<br />

SviliSvili, keisris mier Svilad ayvanili. principatis saxelwodebiT cnobili politikuri reJimis<br />

fuZemdebeli. gaiusi yovelmxriv uwyobda xels iurisprudenciis ganviTarebas. misi iniciativiT samoqalaqo<br />

(kerZo) <strong>samarTlis</strong> ramdenime kanoni miiRes. avgustusis sakanonmdeblo saqmianobis mizani<br />

saxelmwifo da <strong>samarTlis</strong> sistemis daxvewa, <strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong> institutebisa da sazogadoebis zneobis<br />

srulyofa iyo. avgustusis mmarTvelobis periodi esaa xelovnebis ayvavebis Jami; am dros moRvaweobdnen:<br />

poetebi – vergiliusi, horaciusi, properciusi, istorikosi – titus liviusi; avgustusis<br />

dros romSi aSenda mSvidobis sakurTxeveli, avgustusis forumi, mavzoleumi marsis velze da sxva.<br />

2. avlus geliusi (daibada daaxloebiT 130 wels) _ romaeli mwerali. mis kalams ekuTvnis vrceli<br />

naSromi “antikuri Rameebi” (romelTaganc Cvenamde, 20 wignad, naxevarze metma moaRwia); naSromSi<br />

mocemulia mravali cnoba istoriis, literaturis, miTologiis, <strong>samarTlis</strong>a da filosofiis sferodan.<br />

moZRvrebisa da saTavgadasavlo moTxrobebis saxiT Sedgenili naSromi dialogis formiTaa<br />

dawerili. masSi uxvadaa citata romaeli iuristebis im Txzulebebidan, romlebic sxva wyaroebSi<br />

naxsenebi araa.<br />

3. gaiusi – (daaxloebiT qr. Sobis 117/138-180/192 w.w) _ biografiuli cnobebi gaiusis Sesaxeb iseve<br />

ucnobia, rogorc misi namdvili saxeli. mis kalams ekuTvnis: kerZo <strong>samarTlis</strong> klasikuri saxelmZRvanelo<br />

“Institutiones,” provinciale (32 wignad antonius piusis mmarTvelobis dros) da gamokvleva Ad Q.<br />

Mucium, romlebic citirebulia iustinianes digestebSi. saintereso da simboluria gaiusis `instituciebis”<br />

_ “Institutionum iuris civilis commentarii” bedic: Sua saukuneebSi maTi didi nawili daikarga; X1X<br />

saukunemde am naSromTa mxolod fragmentebma moaRwia; sxva naSromebSi ki instituciebis Sesaxeb<br />

Semonaxulia cnobebi an maTi gadamuSavebuli varianti. kerZod, gaiusis Sesaxeb cnobebs gvawvdis<br />

boeciusi, xolo gaiusis Eepistole alarixis breviariaSia Sesuli. 1816 wels veronis biblioTekaSi<br />

germanelma istorikosma bertold georg niburma wm. ieronimes werilebTan erTad palimfsestSi<br />

gaiusis sruli xelnaweri aRmoaCina. Semdeg manuskriptis atributi cnobilma germanelma civilistma,<br />

<strong>samarTlis</strong> istoriuli skolis fuZemdebelma fridrih karl fon savinim iTava. restavraciis procesSi<br />

sxvadasxva eqsperimentis Catarebis Sedegad, instituciebis xelnaweri mniSvnelovnad dazianda,<br />

ramac SeuSala xeli instituciebis gamocemas, 1934 wels, DZvelegviptur papirusebSi aRmoCenili<br />

instituciebis axali nawyvetebis meSveobiT, teqstSi arsebul xarvezTa aRmofxvra moxerxda.<br />

20


4. iavolenusi priskus oqtavius tidius tosiane (qr. Sobis I s.) _ gamoCenili romaeli iuristi da<br />

saxelmwifo moRvawe. Consul (86w.), imperatorebis _ traianesa da adrianes mrCeveli, <strong>samarTlis</strong> maswavlebeli.<br />

iavolenusma brwyinvale politikuri kariera Seiqmna (oTxi provinciis nacvali iyo). rogorc<br />

iuristi, iavolenusi originaluri, SemoqmedebiT niWiT gamoirCeoda. Mmis kalams ekuTvnis: Epistulae,<br />

Libri ex Cassio, Libri ex Plautio, Libri ex posterioribus Labeonis (labeonis teqstebis krebuli). iavolenusis moswavle<br />

gaxldaT iuliane, xolo celsus sabinusis gardacvalebis Semdeg, igi sabinianelTa skolas<br />

Caudga saTaveSi.<br />

5. iuliane lucius oqtavius kornelius emiliane (daax. II s.) _ gamoCenili romaeli iuristi da<br />

saxelmwifo moRvawe. igi daibada q. gadrumetSi (Crdilo afrika) daaxloebiT 100 w. misi maswavlebeli<br />

iyo cnobili iuristi, traianesa da adrianes mrCeveli iavolenus priskusi, romelic<br />

xelmZRvanelobda sabinianelTa skolas. iuliane iyo germaniis, espaneTisa da afrikis mefeTa nacvali.<br />

148 wlidan _ konsuli da mravali wlis ganmavlobaSi gaxldaT imperatorebis – adrianes, antoninus<br />

piusis, markus avreliusisa da lucius verusis mrCeveli. iavolenusis Semdeg, sabinianelTa skolas<br />

iuliane Caudga saTaveSi. <strong>samarTlis</strong>a da saxelmwifos winaSe iulianes yvelaze didi damsaxureba iyo<br />

Edictum perpetuum (mudmivi ediqtis) damuSaveba da redaqtireba, romelSic sistematizirebuli da<br />

unificirebulia wina epoqebis pretoruli <strong>samarTlis</strong> debulebani.<br />

6. iustiniane I didi – (482-565 ww. ) _ aRmosavleT <strong>romis</strong> imperiis imperatori – 527-565 ww. uzomod<br />

didia misi damsaxureba <strong>samarTlis</strong> istoriis sferoSi. dResdReobiT Cven xelT arsebul utyuar da<br />

mravalferovan cnobebs <strong>romis</strong> kerZo <strong>samarTlis</strong> Sesaxeb, swored mas unda vumadlodeT. iustiniane Iis<br />

samoqalaqo kanonmdeblobis krebuli _ `Corpus Iuris Civilis~ marTlacda saimedo xomaldi, aTaswleulze<br />

metia, rac <strong>samarTlis</strong>a da TviT istoriis boboqar talRebs miapobs. iustinianes cxovrebisa<br />

da pirovnebis Sesaxeb cnobebi ramdenadac mravalricxovania, imdenadve araerTgvarovania. iustinianes<br />

mmarTvelobis dros <strong>romis</strong> imperiis orive nawilis xelaxali gaerTianebiT, qveynis politikuri siZliere<br />

ganmtkicda. misi zeobis dros, bizantiis imperatori italiaSi _ ostguTebs, vestguTebs _<br />

espaneTSi, Crdilo afrikaSi _ vandalebs ebrZoda.<br />

Tumca ki, rogorc `iustinianes instituciebis~ SesavalSia naTqvami, `imperatoris dideba ara marto<br />

iaraRis ZaliT unda damSvendes, aramed kanonis ZaliTac, raTa qveyanas rogorc omis, ise mSvidobianobis<br />

Jams samarTlianad marTavdes~. swored am mizniT, imperator iustinianes brZanebiT, mecnieriuristTa<br />

jgufma tribonianes xelmZRvanelobiT, jer imperatoris mier gamocemuli kanonebi<br />

(klasificirebuli da sistematizirebuli), 529 wels, iustinianes kodeqsis saxiT gamoaqveyna, Semdeg<br />

iustinianes digestebi (fragmentebi 39 romaeli iuristis Txzulebebidan 50 wignad) da iustinianes<br />

instituciebi (<strong>samarTlis</strong> oficialuri elementaruli saxelmZRvanelo) gamosca. krebulis sami nawilis<br />

ZalaSi Sesvlis Semdeg, 529 wlidan moyolebuli imperatoris mier gamocemuli brZanebebi da<br />

gankargulebebi erT krebulad gaaerTianes da mas novelebi ewodes.<br />

imperatori iustiniane didi organizatoruli niWiTa da, intrigebis gziT, sakuTari Zalauflebis<br />

ganmtkicebis uzado unariT gamoirCeoda. mis moRvaweobas wiTel zolad gasdevs xelovnebisa da<br />

mecnierebisadmi siyvaruli (misi zeobisas konstantinopolSi wm. sofias didebuli taZari aages) da<br />

Seurigebeli dogmatizmi, rac naTlad gamovlinda eretikosebis umowyalo devnasa, aTenis neoplatonuri<br />

akademiis akrZalvasa da gauqmebaSi. imperator iustinianesa da misi saxelmwifoebrivi politikis<br />

dedaazri iyo: `axali, iseTive didi da Zlevamosili <strong>romis</strong> aRorZineba, rogoric Zveli romi<br />

iyo, magram ara warmarTuli, aramed qristianuli <strong>romis</strong>a.~<br />

7. klavdiusi apius kekus (qr. Sobamde 450w.) _ cnobili romaeli saxelmwifo moRvawe da iuristi.<br />

klavdiusi patriciebisa da decimvirebis meTauri iyo. man gansakuTrebiT mniSvnelovani wvlili Seitana<br />

decimvirTa komisiis muSaobaSi; misi rCevebis Sedegad mravali debuleba Sevida XII dafis kanonebSi.<br />

gadmocemis Tanaxmad, klavdiusma sakuTari xelisufleba borotad gamoiyena da pativi ayara<br />

virginias; es faqti decimvirTa Zalauflebis dacemis sababi Seiqmna.<br />

8. labeoni markus antistius (daaxloebiT qr. Sobamde 45 w. - qr. Sobis 10/21 ww.) _ avgustusis<br />

droindeli yvelaze gamoCenili romaeli iuristi, romelic gamoirCeoda codnismoyvareobiT, originaluri<br />

azrovnebiTa da novatorobiT aramarto <strong>samarTlis</strong>, aramed monaTesave mecnierebaTa sferoebSic.<br />

trebacius testas mowafe. labeoni Tavisi mrwamsiT respublikeli gaxldaT. Tavis<br />

21


siZulvils principatis mimarT igi ar malavda. Tumca, labeonis piradi da samecniero avtoritetis<br />

gamo, avgustusi mainc didi pativiscemiT epyroboda mas. momdevno periodis yvela gamoCenili iuristi<br />

labeonis Sromebis citirebas axdenda. labeonma miaRwia pretorobas, Tumca, uari Tqva konsulobaze<br />

da mTlianad samarTalmcodneobis srulyofa-ganviTarebaze muSaobda: 6 Tvis ganmavlobaSi romSi<br />

samarTals aswavlida, 6 Tvis ganmavlobaSi ki sakuTar mamulSi naSromebs qmnida. Llabeonma dawera<br />

40-mde naSromi (Cvenamde mxolod umniSvnelo nawyvetebma moaRwia), maT Soris: Ad Legem XII tabularum, Ad<br />

edictum, (pretoruli ediqtis pirveli klasikuri komentarebi), De iure pontificio, Epistulae, Responsa, Pithana.<br />

labeonis sicocxleSi gamouqveynebeli naSromebi ucnobma avtorma gamosca (libri posteriores).<br />

9. modestinusi herenius (qr. Sobis 226-244 ww.) _ `klasikuri periodis~ erT-erTi ukanaskneli iuristi,<br />

ulpianes moswavle, avtori <strong>samarTlis</strong> sxvadasxva dargis naSromebisa, romlebsac, xSir SemTxvevaSi,<br />

damxmare saxelmZRvanelos an praqtikuli komentaris mniSvneloba hqondaT. modestinusi romSi<br />

praefectus vigilimus movaleobas asrulebda. Vigilis iyo Zveli <strong>romis</strong> xanZarsawinaaRmdego razmi, romelic<br />

Ramis saaTebSi sapolicio samsaxuris funqciebsac asrulebda. amrigad, saxanZro razmisa da sapolicio<br />

samsaxuris ufrosis movaleoba praefectus praetoria-s Semdeg, faqtobrivad, meore Tanamdeboba iyo;<br />

masve evaleboda samoqalaqo da sisxlis <strong>samarTlis</strong> iurisdiqciac. garda amisa, cnobilia, rom<br />

modestinusi samarTals aswavlida maqsiminus umcross (imperator maqsiminus Trakielis vaJs, romelic,<br />

238 wels, jariskacTa amboxis dros, mamasTan erTad akvileusis alyis dros mokles).<br />

239 wels imperatorma markus antoninus gordianus mesamem mas ius respodendi-s, anu iuridiul sakiTxebze<br />

daskvnebis micemis ufleba uboZa. modestinusma Seqmna naSromebi <strong>samarTlis</strong> yvela dargSi,<br />

igi werda rogorc laTinur, ise berZnul enebze. misi Txzulebebi mosamarTle da <strong>samarTlis</strong> SemswavlelTaTvis<br />

praqtikuli saxelmZRvaneloebi ufro iyo, vidre Teoriul-kvleviTi xasiaTis Sromebi.<br />

modestinusis kalams ekuTvnis Semdegi Sromebi: Regulae, Responsa, Pandectae, De praescriptionibus.<br />

modestinusis naSromebma (papinianusis, pavlusis, gaiusisa da ulpianes naSromebTan erTad), `citirebis<br />

Sesaxeb~ 426 wlis kanoniT, citirebis ufleba moipoves da saqmeebis ganxilvis dros sasamarTloSi<br />

uapelacio upiratesobiT sargeblobdnen.<br />

10. marcelusi lucius ulpius (qr. Sobis II s.) – cnobili romaeli iuristi. marcelusi<br />

imperatorebis antoninus piusisa da markus avreliusis mrCeveli gaxldaT. TanamedroveTa Soris igi,<br />

sruliad damsaxurebulad, iTvleboda SorsmWvretel da gonier analitikosad. marcelusma<br />

kritikulad gadaamuSava iulianes mravali debuleba da uaryo zogierTi maTgani. marcelusis<br />

Txzulebebi, kerZod, misi `digestebi~ 31 wignad, Zalze popularul naSromad iTvleboda; pavlusi,<br />

ulpiane, modestinusi, marciane, trifoninusi maT xSirad iyenebdnen, xolo kvintus cervidius<br />

scevolam am TxzulebaTa komentarebi Seadgina.<br />

11. pavlusi iulius (II saukunis bolo _ III saukunisis dasawyisi) _ cnobili romaeli iuristi,<br />

scevolas mowafe. digestebis mTeli moculobis TiTqmis erT meeqvseds pavlusis TxzulebaTa nawyvetebi<br />

Seadgens. 426 wels imperatorebma Teodosius II-m da valentiniane III-m gamosces kanoni, romlis<br />

Tanaxmadac, sasamarTloebs pavlusis naSromTa citirebis ufleba da am naSromebis safuZvelze sasamarTlo<br />

davebis ganxilvis uflebamosileba eZleodaT. pavlusi iyo advokati, mogvianebiT _ pretorianelTa<br />

gvardiis prefeqtis asesori (Tanamdebobis piris TanaSemwe). am dros prefeqtis Tanamdeboba<br />

papinianes ekava. Semdeg pavlusma magister memoriae-s maRali Tanamdeboba daikava (ganagebda princefsis<br />

dRiurs, iwerda mis moxsenebebs da gankargavda mis korespondencias) da papinianesTan erTad saimperatoro<br />

sabWos wevri gaxda; imperator aleqsandre severusis mmarTvelobis dros, Tavis kolega<br />

ulpianesTan erTad, igi praefectus praetoriae gaxda. pavlusis kalams ekuTvnis 86 Txzuleba 319 wignad,<br />

romelTa Sorisacaa neraciusis, iulianes, papinianes, scevolas Sromebisadmi miZRvnili SeniSvnebi<br />

(Notae), Ad Plautium, Ad Sabinum-is komentarebi.<br />

pavlusis mTavari naSromi Ad edictum erTdroulad pretoruli <strong>samarTlis</strong> normaTa komentaricaa da<br />

maTi uzogadesi formulirebac. pavlusiseuli fragmentebis im nawilebis garda, romlebic iustinianes<br />

digestebSia, nawilobriv SemorCenilia misi naSromi sententiae ad filium (Svilebisadmi micemuli<br />

rCeva-darigebani), romelic didi popularobiT sargeblobda modevno saukuneebSi; pavlusis rCevadarigebebma<br />

aseve, kanonis Zala SeiZina. aRniSnul naSromSi pavlusi <strong>samarTlis</strong> zogad sistemasa da<br />

mis calkeul debulebebs mokled da gasagebad ayalibebs.<br />

22


12. papiniane emilius (daaxloebiT 146-212 ww. daibada siriis q. hemezaSi) _ erT-erTi yvelaze<br />

avtoritetuli mecnier_iuristi, romlis siRrmiseulma azrovnebam da cxovrebiseulma gamocdilebam,<br />

igi II-III saukuneebis gamoCenil samarTalmcodneTa liderad aqcia. `citirebis Sesaxeb” 426 wlis kanonis<br />

safuZvelze, nebismier samarTlebriv sakiTxze, yvela sxva avtoris mosazrebasTan SedarebiT,<br />

papinianes mosazreba upiratesobiT sargeblobda. savaraudod, papiniane enaTesaveboda imperator<br />

septimius severuss, romelsac colad misi da hyavda. yovel SemTxvevaSi, kvintus cervidius scevolas<br />

skolaSi septimius severusi da papiniane erTad swavlobdnen.Mseverusis mmarTvelobis dros papinianem<br />

praefectus praetoriae-s Tanamdeboba miiRo. septimiusis memkvidris - imperator karakalas dros, papinianem<br />

uari ganacxada karakalas mier umcrosi Zmis _ getasa da misi momxreebis mklvelobis gamarTlebaze,<br />

riTac imperatori gadaimtera; 212 wels karakalas brZanebiT papiniane daqiravebulma mkvlelma<br />

mokla.<br />

papinianes mTavari naSromebia Quaestiones 19 wignad da Responsa, romlebic stilisturad imdenad rTuli<br />

iyo, kazuisturi masaliT ki _ imdenad mdidari, rom <strong>samarTlis</strong> skolaSi mesame wels iswavleboda (am<br />

skolis msmenelebs `papinianelebsac~ uwodebdnen).<br />

13. pomponiusi seqstus (qr. Sobis IIs.) _ cnobili romaeli iuristi, iulianes Tanamedrove. <strong>samarTlis</strong><br />

sferoSi pomponiusi, ZiriTadad, pedagogiur da literaturul saqmianobas eweoda. igi aRniSnuli<br />

periodis erT-erTi nayofieri SemoqmedTagania. mis kalams ekuTvnis: Cvenamde moRweuli pretoruli<br />

ediqtis yvelaze vrceli komentari (daaxloebi, 150 wignad). pomponiusis ediqti <strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong><br />

istoriis yvelaze vrcel da popularul naSromad iTvleba. formalurad sabinianelTa skolis<br />

mimdevari, prokulianelTa skolis Sexedulebebs ar uaryofda.<br />

14. rufusi servius sulfius (daaxloebiT qr. Sobamde 106-43 ww.) _ cnobili romaeli iuristi da<br />

saxelmwifo moRvawe, akviliusisa da luciusis mowafe, konsuli (51 w.), prokonsuli aqeaSi (46-45 ww.).<br />

kvintus mucius scevolasTan erTad, servius rufusi respublikuri samarTalmcodneobis TvalsaCino<br />

warmomadgenlad iTvleboda; <strong>samarTlis</strong> Tanmimdevruli meTodisti, imavdroulad, kargi praktikosi,<br />

SesaniSnavi oratori, pedagogi (10-ze meti moswavle gamozarda) da Zalze nayofieri avtori, romelmac<br />

STamomavlobas dautova: daaxloebiT 180 wigni, mravalricxovani gamosvlebi sasamarTlo<br />

sxdomaze, pretoruli ediqtis pirveli, Zalze mokle komentari da sxva naSromebi, kerZod: De dotibus,<br />

De sacris detestands, Reprehensa Scaevolae, Responsa, romlebic misma mowafeebma avfidius namusam, alfenus<br />

varusma da sxvebma gamosces.<br />

15. rufusi rutilius publius (qr. Sobamde 158 w. ?) _ gamoCenili romaeli iuristi, publius<br />

muciusis mowafe, konsuli (105 w.). 92 wels qveynidan gaZeveba mas usamarTlod miusajes. rufusi<br />

saxelganTqmuli respodenti gaxldaT. mis kalams ekuTvnis: actio formula Rutiliana da (SesaZloa) constitutio<br />

Rutiliana. garda amisa, rufusis Sesaxeb cnobilia, rom igi gatacebuli iyo oratoruli xelovnebiTa<br />

da istoriis kvleviT.<br />

16. sabinus mazurius (qr. Sobis I s.) _ <strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong> istoriaSi erT-erTi yvelaze avtoritetuli<br />

moRvawe, romlis saxelsac, postklasikuri tradiciiT, sabinianelTa skolis – <strong>samarTlis</strong> mecnierebis<br />

axali mimdinareobis _ daarseba ukavSirdeba. ateius kapitonis mowafe. sabinusis erTguli Tanamoazre<br />

iyo misi mowafe kasius longinusi. sabinusi warmoSobiT ubralo ojaxidan iyo, Tavs irCenda<br />

im honorarebiT, romlebsac mowafeebi uxdidnen. 50 wlis asakSi mxedris cenzis miRebas igi imperator<br />

tiberiuss umadloda, romelmac, mxedrebis wodebis warmomadgenelTagan, pirvelad sabinuss<br />

darTo neba gaeca kvalificiuri pasuxebi, anu profesiul doneze gadaewyvita is samarTlebrivi problemebi,<br />

romlebic arsebul sakanonmdeblo aqtebSi, saTanadod, asaxuli ar iyo. sabinusis Sexedulebebze<br />

garkveuli gavlena moaxdina mucius scevola pontifikosis ideebma, rasac mowmobs Tavad<br />

mazurius sabinusis mTavari naS<strong>romis</strong> Ius civile-s saxelwodebac, romelic scevolas Txzulebis saxelwodebis<br />

identuria.<br />

17. scevola publius mucius (qr. Sobamde 133 w.) _ didi qurumi da konsuli; misi gonierebis,<br />

<strong>samarTlis</strong> Rrma codnisa da sasamarTlo davebis ganxilvis dros miukerZoeblobis gamo, scevolamama<br />

ciceronma did da WeSmarit iuristad aRiara. pomponiusma publius mucius scevolas (markus<br />

iunius brutussa da markus maniliusTan erTad) civiluri <strong>samarTlis</strong> erT-erTi fuZemdebeli uwoda.<br />

scevola-mamam samoqalaqo <strong>samarTlis</strong> sferos 10 wigni miuZRvna; didi qurumi, qurumebis kolegiis<br />

23


privilegirebuli mdgomareobis SenarCunebaze metad, iuridiul kompetenturobaze zrunavda, riTac<br />

<strong>samarTlis</strong> sekularizacias Seuwyo xeli.<br />

18. scevola kvintus mucius konsuli (qr. Sobamde 95 w.) da didi qurumi (qr. Sobamde 84 w.). umwikvlo<br />

reputaciiT scevola-Svilis saxelma da avtoritetma mamis dideba daCrdila. man brwyinvale filosofiuri<br />

ganaTleba miiRo. kvintus mucius scevolam <strong>samarTlis</strong> sferoSi Rrma codniTa da oratoruli<br />

xelovnebiT didi popularoba moipova. sasamarTloSi mis gamosvlebs axalgazrda ciceroni<br />

usmenda. scevola-Svilma monawileoba miiRo lucinius-muciusis kanonebis SedgenaSi. <strong>samarTlis</strong><br />

istoriis TvalsazrisiT, misi udidesi damsaxureba gaxlavT is, rom man pirvelma samarTlebrivi aqtebi<br />

ara qronologiurad, aramed sistemurad Camoayaliba, razec misi Txzulebis De iure civili-is 18<br />

wignSi mocemuli samoqalaqo <strong>samarTlis</strong> ZiriTadi cnebebi metyvelebs.<br />

19. trifoninusi klavdius (qr. Sobis II-III ss.) – romaeli iuristi. papinianusisa da paulusis<br />

Tanamedrove, maTTan erTad swavlobda kvintus cervidius scevolas <strong>samarTlis</strong> skolaSi.<br />

trifoninusi septimius severusis saimperatoro sabWos wevri iyo. sabWos sxdomebze ganxilul<br />

sakiTxebze saboloo daskvnebi, quaestor sacri patatii-im, Camoayaliba naSromSi Disputationes.<br />

20. triboniane (?- 542/546 ww.) – gamoCenili bizantieli iuristi, iustinianes droindeli saxelmwifo<br />

moRvawe, ekava umaRlesi saxelmwifo Tanamdebobebi (magister officium). triboniane gaxldaT iustinianes<br />

samoqalaqo <strong>samarTlis</strong> krebulis Seqmnis iniciatori da koordinatori. Codex-ze muSaobisas, igi mxolod<br />

komisiis wevrobas dasjerda, 530 wlidan ki, faqtobrivad, yvela samuSaos igi xelmZRvanelobda<br />

da TanamSromlebsac sakuTari Sexedulebisamebr arCevda. tribonianem komisias gadasca sakuTari<br />

unikaluri biblioTeka, romelic im droisaTvis xelmiuwvdomel, iSviaT gamocemebs Seicavda.<br />

<strong>samarTlis</strong> winaSe tribonianes Rvawlze termini `emblemaTa triboniane~ aSkarad metyvelebs.<br />

21. trebacius gaius testa (gardaicvala qr. Sobis I saukunis dasawyiSi) _ labeonis maswavlebeli,<br />

gviandeli respublikis erT-erTi cnobili romaeli iuristi, romlis naSromma Cvenamde moaRwia, misi<br />

calkeuli gamonaTqvamebi ki sxva avtorebis Txzulebebma Semogvinaxa. testa mxedarTa wodebis warmomadgeneli<br />

iyo, megobrobda ciceronTan (romelmac igi keisars gaacno), horaciusTan, iyo avgustusis<br />

mrCeveli, romlis mmarTvelobis drosac trebacius testas avtoriteti Zalze amaRlda, rac misma<br />

<strong>samarTlis</strong> siRrmiseulma codnam da cxovrebiseulma gamocdilebam ganapiroba.<br />

22. ulpiane domicius (daax. II saukunis II naxevari) gamoCenili romaeli iuristi, warmoSobiT<br />

sirieli. pavlusis msgavsad, ulpianes pretorianelTa gvardiis prefeqt papinianesTan asesoris Tanamdeboba<br />

ekava. mogvianebiT, saimperatoro kancelariis ufrosi (magister serinius), xolo aleqsander<br />

severusis mmarTvelobis dros praefectus preatoriae iyo. ulpiane axalgazrda imperatoris, aleqsander<br />

severusisa da misi dedis – mameas ndobiT aRWurvili piri gaxldaT. mas Tavad imperatoric did<br />

pativs scemda. samxedro valdebulebisa da imperatoris erTgulebis momxere, ulpiane ver egueboda<br />

yovlisSemZle pretorianel jariskacTa da oficerTa Tavgasulobas; am umarTavi Zalisadmi misi<br />

principuli damokidebuleba, sabolood, tragikulad dasrulda – 228 wels, igi imperator<br />

aleqsander severusis Tvalwin mokles pretorianelebma.<br />

ulpianes kalams ekuTvnis grandiozuli naSromi `Ad edictum~_ pretoruli <strong>samarTlis</strong> komentari 83<br />

wignad, Txzulebebi: Ad Sabinum de appellationibus, De fideicommissus, agreTve calkeul kanonTa komentarebi.<br />

Cvenamde moaRwia ulpianes Sromebma Iber singularis regularum-is 29 Tavma (samarTalmcodneobis Sesaswavlad).<br />

mkvlevarTa Tanaxmad, ulpianes TxzulebebSi stoelTa ideebis zegavlena igrZnoba, rasac,<br />

kanonTan SedarebiT, zneobrivi normebisaTvis upiratesobis miniWeba mowmobs.<br />

23.Fflorentinusi (qr. Sobis II s.) _ romaeli iuristi, romlis Sesaxebac cnobilia, rom man vrceli<br />

naSromi _ Institutiones _ dawera. frolentinusis Sesaxeb Cvenamde Zalze mcire cnobebma moaRwia.<br />

iustinianes digestebSi mocemuli fragmentebis safuZvelze, SesaZlebelia imis gancxadeba, rom Rrma<br />

filosofiuri azrovnebiTa da oratoruli niWiT gamorCeul iurists, <strong>samarTlis</strong> rTuli cnebebisa<br />

da debulebebis martivad axsnis unaric Seswevda. kerZod, frolentinuss genialurad aqvs ganmartebuli<br />

Tavisuflebisa da monobis arsi, romelic mocemulia De status hominum-Si.<br />

24. ciceroni markus tulius (qr. Sobamde 106-43 ww.) – udidesi romaeli filosofosi, oratori,<br />

24


politikuri moRvawe, mwerali, iuristi. respublikuri wyobis momxre da respublikelTa erT-erTi<br />

ukanaskneli gamoCenili ideologi. politikuri uiRblobis gamo, igi araerTxel ganidevna romidan;<br />

cicerons bedi ar swyalobda; erTpirovnuli mmarTvelobis ideuri mowinaaRmdege, markus antoninusma<br />

proskripciul siebSi Seitana.<br />

ciceroni iyo ganumeorebeli oratori, sazogadoebis winaSe warmoTqmuli misi sityvebi dRemde oratoruli<br />

xelovnebis nimuSad rCeba. filosofiaSi ekleqturi Sexedulebebis momxres _ stoicizmis,<br />

akademizmisa da epikureizmis simbiozi, imavdroulad sajaro da kerZo <strong>samarTlis</strong> sferoSi <strong>samarTlis</strong><br />

mTeli rigi fuZemdebluri principebis SemuSavebis saSualebas aZlevda.<br />

ciceronis yvelaze cnobili naSromebia: `oratorisadmi~, `saxelmwifos Sesaxeb~, `kanonebis Sesaxeb~,<br />

`keTilisa da borotis sazRvrebis Sesaxeb~, `movaleobaTa Sesaxeb~ da sxva. rogorc respublikuri<br />

wyobilebis ideologi, ciceroni (romelsac im droisaTvis axleburi azrovnebis gamo homo novus-s<br />

uwodebdnen), <strong>romis</strong> siZlieresa da mis uZveles kanons (De respublica, De legibus) ganadidebda. ciceronis<br />

saxelganTqmul trilogiaSi (`De oratore~, `Orator~, `Brutus~) sasamarTlo da politikuri oratoris –<br />

perfectus orator – srulyofili saxea aRwerili.<br />

$6. <strong>samarTlis</strong> sxva wyaroebi<br />

a) Iudicatum (sasamarTlo precedenti)<br />

Auctoritas res iudicatae (sasamarTlo gadawyvetilebis avtoriteti); exemplum (precedenti).<br />

<strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong> ganviTarebis TvalsazrisiT, iuriskonsultebis (iuris prudentes) intensiurma samar-<br />

TalSemoqmedebiTma saqmianobam, faqtiurad, sasamarTlo praqtikis roli da mniSvneloba dasca. digestebSi<br />

(D.1.3.38) moyvanilia kalistratusis (qr. Sobis II-III ss. romaeli iuristi) azri, rom imperator<br />

septimius severusis moTxoviT, kanonSi raime saeWvos an sxvaobis arsebobis SemTxvevaSi, kanonis Zala<br />

miniWeboda im Cveulebas an avtoritetul saqmes, romelTa safuZvelzec sasamarTloSi saqme<br />

wydeboda. es aris romaul iuridiul literaturaSi arsebuli erTaderTi teqsti, romelic sasamarTlo<br />

precedentisTvis savaldebulo Zalis miniWebasa da kanonTan mis gaTanabrebis aucileblobaze<br />

(rogorc avtoritetul sasamarTlo gadawyvetilebaze) metyvelebs. am teqstidan irkveva,<br />

rom, analogiuri SemTxvevebis regulirebis mizniT, sasamarTlo gadawyvetilebaTa magaliTad miRebis<br />

praqtika (ad exempla), Zvel romSi sakmaod gavrcelebuli iyo da imperatoris nebas ar eqvemdebareboda.<br />

respublikis periodis ritorikul TxzulebebSi, iudicatum-i <strong>samarTlis</strong> im sxva wyaroebisa da mtkicebulebaTa<br />

saSualebebTan erTad ixsenieba, romlebsac sasamarTlo sxdomebze advokatebi iyenebdnen.<br />

Tumca, rogorc gairkva, digestebSi kalistratusis teqsti pavlusis xsenebul teqstTan erTadaa<br />

mocemuli (D.1.3.37); pavlusis teqstSi saubaria provinciuli <strong>samarTlis</strong> Sesaxeb; pavlusi wers, interpretaciis<br />

dros, eWvis arsebobisas, msgavsi Sinaarsis SemTxvevis gadawyveta, sasamarTlom provinciuli<br />

Temis Cveulebis (adgilobrivi samarTali) siRrmiseulad Seswavlis Sedegad unda moaxdinos.<br />

amrigad, kalistratusis fragmentSi moxseniebuli septimiuss severusis reskripti, eZRvneba provinciul<br />

sasamarTlo praqtikas, sadac ganviTarebuli iuridiuli azrovneba ar arsebobda da mravalsaukunovani<br />

tradiciis kompensireba adgilobrivi CveulebiTi <strong>samarTlis</strong>a da precedentis interpretatios<br />

xarjze xdeboda.<br />

b) Senatusconsultum (senatuskonsulti)<br />

Senatusconsultum - SC; Quaestiones extraordinariae et quaestiones perpetuae (sagangebo da mudmivmoqmedi sisxlis<br />

<strong>samarTlis</strong> sasamarTlo); oratio principis (princefsis sityva sasamarTloSi).<br />

Senatusconsultum (SC) xalxis (populus) monawileobis gareSe miiReboda; aqedan gamomdinare, qmediTobis<br />

TvalsazrisiT, leges-Tan misi gaTanabreba, udavod gamoiwvevda im konceptualur sirTules, romelic<br />

asaxulia gaiusis teqstSi: Senatusconsultum est, quod senatus iubet atque constituit: idque legis vicem optinet quamvis<br />

fuerit quaesitum _ senatis dadgenileba aris is, rac senatma brZana da daadgina; mas aqvs kanonis Zala,<br />

Tumca, amis Sesaxeb bevrs daobdnen (Gai., 1,4). qr. Sobis II saukunemde SC-s kanonis Zala ar gaaCnda da<br />

25


amitom ius civile-s SeqmnaSi uSualo monawileobas ver iRebda.<br />

senats hqonda ori SesaZlebloba: normatiul viTarebaze SualobiTi gavlenis mosaxdenad, sasurveli<br />

kanonis miReba daevalebina magistratisTvis, an pretorisagan _ ediqtSi cvlilebebis Setana. zogjer<br />

senati magistratisagan sisxlis <strong>samarTlis</strong> gansakuTrebuli sasamarTlos - quaestiones extra ordinariae _<br />

Seqmnas iTxovda. amgvari dawesebuleba ver iqneboda mudmivmoqmedi, misi Seqmna kanonis (lex) miRebas<br />

saWiroebda, xolo senatuskonsults kanonis Zala ar gaaCnda. amdenad, moqalaqes yovelTvis hqonda<br />

ufleba apelaciiT miemarTa xalxisaTvis. qr. Sobamde II saukuneSi Zvel romSi seriozuli politikuri<br />

da samarTlebrivi krizisi warmoiSva, rac imiT iyo ganpirobebuli, rom senatma msgavsi sagangebo<br />

sasamarTlo gadawyvetilebebis SezRudvis Tavidan acileba moisurva.<br />

principatis periodSi, komiciebis rolis dacemis Sedegad, senatis normaSemoqmedebiTi saqmianoba<br />

mniSvnelovnad gaizarda, xolo imperatoris xelSi senatuskonsulti pretoris ediqtze zemoqmedebis<br />

mZlavri iaraRi Seiqna. marTalia, qr. Sobis I saukuneSi senatuskonsults, ius civile-Tan mimarTebiT,<br />

kanonis Zala jer kidev ar gaaCnda da mxolod pretorul <strong>samarTlis</strong> (ius honorarium) Camoyalibebaze<br />

axdenda gavlenas, qr. Sobis II saukunidan misi roli imdenad gaizrda, rom civiluri <strong>samarTlis</strong><br />

tolfasi Sedegi miiRo, rac kanonTan mis gaTanabrebaze metyvelebda.<br />

g) Edicta magistratuum (magistratebis ediqtebi)<br />

Ius edicendi (normis dadgenisa da gamoqveynebis ufleba); edictum (magistratis ediqti), iurisdictio<br />

(sasamarTlo uflebamosileba); officium (Tanamdebobrivi movaleobani); interdictum (interdiqti); edictum<br />

perpetuum (mudmivi ediqti); edicta repentina (erTjeradi ediqti); decretum (dekreti); denegatio actionis<br />

(sasarCelo dacvaze uaris Tqma); edictum provinciale (provinciuli ediqti); aediles curules (kurulis<br />

edilebi); praefecti (prefeqti); praesides provinciale (provinciis gubernatorebi).<br />

umaRlesi samxedro da sajaro xelisuflebis (imperium) mqone romael magistratebs ius edicendi<br />

ganxorcieleba (Tanamdebobrivi uflebamosilebebis ganxorcielebis mizniT, zogadsavaldebulo<br />

qcevis wesebis dadgena da gamocema), ediqtis (edictum) saxiT, SeeZloT. marTlmsajulebis (iurisdictio)<br />

ganxorcielebis ufleba qr. Sobamde 242 w. q. <strong>romis</strong> mmarTvelobaze pasuxismgebel pretorsa (praetor<br />

urbanus) da peregrinebis pretors (praetor peregrinus) mieniWaT. `Ius dicere” iyo samoqalaqo sasamarTlo<br />

ganxilvis (in iure) pirveli stadia, romlis drosac saqmis arsi dgindeboda da Sesabamisi procesualuri<br />

saSualebebi ganisazRvreboda. sakuTari uflebis (ius, iuris dicendi) safuZvelze, pretori mosamarTles<br />

uTiTebda im safuZvels, romlis Tanaxmadac am ukanasknels gadawyvetileba unda gamoetana.<br />

pretoris gadawyvetileba ganisazRvreboda ius civile-s im normebiT, romlebic ama Tu im urTierTobis<br />

dasadgenad gamoiyeneboda. sakuTari imperium-is safuZvelze, pretors dacvis specifikuri saSualebebis<br />

gaTvaliswineba da saqmis damoukidebeli ganxilvac SeeZlo. aseTi eqstraordinaluri procesebi<br />

xels uwyobda <strong>samarTlis</strong> sistemis ganviTarebas da ius civile-Ti gauTvaliswinebeli urTierTobebis<br />

oficialur doneze dacvisa da aRiarebis SesaZleblobas iZleoda. garda pretorebisa,<br />

romlebic zogadi iurisdictio-Ti sargeblobdnen, specialuri iurisdiqcia mieniWaT kurulis edilebsac<br />

_ magistratebs, romlebic q. romSi wesrigis dacvaze iyvnen pasuxismgebelni, gansakuTrebiT bazrebSi<br />

(cura urbis). sakuTari officium-is farglebSi ius edicendi hqonda edilsac; igi gamoscemda ediqtebs (edicta),<br />

romlebic ara marto marTlmsajulebis, aramed kerZo <strong>samarTlis</strong>, da gansakuTrebiT _ edicta<br />

iurisdictionis exeboda.<br />

magistratebis ediqtebma gansakuTrebuli mniSvneloba qr. Sobamde II saukuneSi, lex Aebutia-s gamocemiT<br />

SeiZina. damkvidrda axali saxis procesi _ per formulas, romelic legis actiones procesTan Tanadroulad<br />

moqmedebda. aRniSnulis Sedegad, ius civile-Ti gauTvaliswinebeli urTierTobebis dacva pretorsac<br />

SeeZlo. amisTvisac igi ara eqstraordinalur, aramed Cveulebriv samoqalaqo-samarTlebriv saSualebebs<br />

iyenebda.<br />

qr. Sobamde 17 w. legis actiones procesis gauqmebiT, samoqalaqo procesualuri saSualebebis Seqmnis<br />

TvalsazrisiT, magistratebis ediqtma TiTqmis monopoluri mdgomareoba moipova. Camoyalibda axali,<br />

gansakuTrebuli normatiuli sistema _ ius honorarium anu praetorium (magistratebis anu pretoruli<br />

samarTali), romelsac ius civile-Tvis praqtikuli mniSvneloba hqonda: pretoruli dacvis gansakuTrebul<br />

saSualebebs moqalaqe Tu ar gamoiyenebda, igi civiluri <strong>samarTlis</strong> normis anabara<br />

26


Ceboda, xolo pretorulma samarTalma ius civile-s institutebis modifikacias xeli materialuradac<br />

Seuwyo. Tavdapirvelad, pretorTa mier ediqtebis Sesruleba Rirsebis (fides) sakiTxad iqca da<br />

`dignitas~-ze (tradiciul warmodgenaze) iyo damokidebuli. pretors SeeZlo uari eTqva misive ediqtiT<br />

gamocxadebul sarCelze (denegare actionem); aseve, erTi wlis ganmavlobaSi gamoeca axali ediqti,<br />

romelic, Tanamdebobaze misi daniSvnis dros, gamocemuli ediqtis sapirispiro iqneboda;<br />

e.w. erTjeradi saxis naCqarevi ediqtisagan (edicta repentina) gansxvavebiT, wlis dasawyisSi gamocemuli<br />

ediqti, pretoris Tanamdebobaze yofnis periodSi Zalas inarTunebda da mudmiv ediqtad (edictum<br />

perpetuum) iwodeboda. qr. Sobamde 67 w. plebsis tribunis korneliusis mier gamocemuli kanoniT,<br />

pretors, edictum perpetuum-is garda, sxva aqtebiT marTlmsajulebis ganxorcieleba aekrZala.<br />

marTlmsajulebis sferoSi edicta repentina-s gauqmebam, calkeul SemTxvevebSi, pretoris mier<br />

araordinaluri gadawyvetilebebis (decretum) miRebaze gavlena ver moaxdina. amasTanave, ediqtis (an<br />

kanonis) winaaRmdeg wasvla pretors ar SeeZlo, mas evaleboda mxolod dadgenili <strong>samarTlis</strong><br />

farglebSi moqmedeba da axal urTierTobebze bonum et aequum-is ZiriTadi principebis gavrceleba.<br />

qr. Sobis II saukuneSi, roca senatusconsultum-s kanonis Zala mieca, imperatoris kancelaria sagrZnoblad<br />

gaaqtiurda, kerZo samarTali ius civile-s farglebSi ganviTarda, ediqti ki arsebiTad Seiz-<br />

Ruda da misi ganviTarebis procesic SeCerda. aseTi viTarebis logikuri Sedegi ki iyo, imperator<br />

adrianes iniciativiT, pretoruli <strong>samarTlis</strong> saboloo sistematizacia. 131 w. imperatorma kvestorebs<br />

salvius iulianesa da servius korneliuss pretoruli ediqtebis saerTo redaqtireba daavala. am<br />

amocanis Sesasruleblad saTanado codna mxolod iulianes hqonda, amdenad, TiTqmis mTeli samu-<br />

Saoc man Seasrula. iulianes redaqciiT gamocemul ediqts `Edictum perpetuum-i~ ewoda (Tumca, sruliad<br />

axali mniSvnelobiT). amieridan kodificirebul teqstSi magistratebs mxolod aucilebeli<br />

xasiaTis damatebebis Setana SeeZloT.<br />

amrigad, papinianes Tanaxmad, pretoruli samarTali aris is, rac civiluri <strong>samarTlis</strong> gaumjobesebis,<br />

masSi damatebebisa Tu cvlilebebis Setanis mizniT, civiluri <strong>samarTlis</strong> sajaro sargeblianobis<br />

asamaRleblad, pretorebma brZanes (D.1.1.7).<br />

d) Constitutiones principum (imperatorebis konstituciebi)<br />

Lex generalis (zogadi moqmedebis norma); decretum (sasamarTlo gadawyvetileba); rescriptum (calkeuli<br />

kazusis gadawyveta); subscriptio (kerZo piris moTxovniT (sapasuxod) gamotanili gadawyvetileba); epistula<br />

(Tanamdebobis piris moTxovnaze sapasuxo gadawyvetileba); translatio imperii (Zalauflebis gadatana).<br />

ulpianes azriT, princefsis gadawyvetilebas kanonis Zala aqvs, radgan xalxi imperators mTel<br />

xelisuflebas, princefsis xelisuflebis Sesaxeb gamocemuli kanoniT, gadascems. (D.1.4.1).<br />

am teqstSi, faqtiurad, principatis, rogorc politikuri reJimis, arsia Camoyalibebuli. princefsi,<br />

rogorc kanonmdebeli, xalxis sinonimia da magistratis msgavsad (romelsac xalxma garkveuli vadiT<br />

imperium-i gadasca) ki ar axorcielebs Tanamdebobriv funqciebs, aramed saxalxo nebas samisdReSiod<br />

gamoxatavs. III saukuneSi Camoyalibebul principatis reJimis gamamarTlebel konceptualur tradicias<br />

naTlad asaxavs Zalauflebis gadatanis (translatio imperii) idea. pomponiusi princefss populus-is<br />

sadar suverenad axasiaTebs (D.1.2.2.11). misi azriT, princefsis mdgomareoba pozitiuri <strong>samarTlis</strong><br />

pirveladi wyaros tolfasia; sakanonmdeblo uflebamosilebebs igi sakuTari saxelisuflo statusis<br />

mixedviT, qmnida. pomponusis Tanaxmad, aseTi cvlileba <strong>romis</strong> saxelmwifos bunebrivi ganviTarebis<br />

Sedegi iyo, romelic, TavisTavad, iTxovda <strong>samarTlis</strong> dadgenis saSualebaTa Semcirebasa da am<br />

uflebamosilebis erTi piris xelSi Tavmoyras. Constitutio principis-iT gamoxatuli axali suverenis<br />

neba, kanonzomierad icavs kanons, rogorc pozitiuri <strong>samarTlis</strong> formas. pomponiusis azriT, is, rac<br />

Tavad princefsma daadgina, kanonis magivrad Sesruldeba _ quod ipse prinseps constituit pro lege servetur<br />

(D.1.2.2.12).<br />

ulpianes Tanaxmad, princefsis neba da xelisufleba xalxisas uTanabrdeba, imperatoris konstitucia<br />

Tavad kanonia (legem esse constat). (D.1.4.1.1)<br />

princefsis konstituciasa da kanons Soris gansxvaveba-Tanafardoba marcianusis teqstSia mocemuli:<br />

`werilobiTi formiT dadgenili pirobebi, romlebic ewinaaRmdegeba imperatoris ediqts, an kanons, an<br />

kanonis Zalis mqone aqtebs... dauwerlad iTvleba _ condiciones contra edicta imperatorum aut contra leges aut quae<br />

27


legis vicem optinent scriptae… pro non scriptis habentur. . . (D.28.7.14). aseTi damokidebuleba imperatoris konstitucias<br />

ganaxsvavebda pozitiuri <strong>samarTlis</strong> im sxva formebisgan, romelTac SeiZleba kanonis (lex)<br />

masStabebi mivusadagoT da vivaraudoT, rom konstitucia sakuTari Tavis kriteriumi iyo. am logikis<br />

gamoxatulebaa cnobili maqsima _ princefsi kanonisgan Tavisufalia _ princeps legibus solutus est (D.1.3.31).<br />

formis mixedviT, imperatoris konstituciebi iyofa: 1. Edicta _ zogadi moqmedebis norma; 2. Decreta _<br />

sasamarTlo gadawyvetileba, Cveulebriv, qveda instanciis sasamarTlo gadawyvetilebaze apelaciis<br />

pasuxad; 3. Rescripta _ calkeuli kazusis gadawyveta, romelic, Tavis mxriv, subscriptiones-ad da epistulaed<br />

iyofoda imis mixedviT, kerZo Tu Tanamdebobis piris SekiTxvis sapasuxod iyo gacemuli.<br />

III saukunis bolomde saimperatoro samarTalSemoqmedebis sxva formebs Soris rescripta dominirebda.<br />

<strong>romis</strong> pozitiuri <strong>samarTlis</strong> struqturaSi rescripta xSirad responsa prudentium-Tan erTad ixsenieboda.<br />

kerZo <strong>samarTlis</strong> calkeul problemaTa gadaWriT ius controversum-Si Tavisi wvlili Sehqonda. postklasikur<br />

epoqaSi (konstantines gamefebasTan erTad) rescripta-m adrindeli mniSvneloba dakarga.<br />

samagierod, konstantines periodidan kerZo samarTlebrivi urTierTobis regulirebis sferoSi<br />

mniSvnelovani roli SeiZina edicta-m da is leges generales-i gaxda. am periodSi sasamarTlo gadawyvetilebis<br />

miRebis safuZveli swored imperatoris konstituciebi (leges) iyo. klasikuri periodis iuristebis<br />

mosazrebas _ iura-s maSin mimarTavdnen, roca sakanonmdeblo moTxovna ar gaaCndaT.<br />

imperatoris konstituciebis kerZo krebulebis Sesaqmnelad mzardma interesma iseTi mniSvnelovani<br />

aqtebis Seqmna ganapiroba, rogoricaa diokletianes dros Sedgenili Codex Gregorianus da Codex<br />

Hermogenianus. 428 w. aRmosavleT <strong>romis</strong> imperiis mmarTvelma Teodosius II-m <strong>samarTlis</strong> wyaroebis zogadi<br />

sistematizacia ganizraxa. 438 w. ZalaSi Sevida Codex Theodosianus-i, romelSic konstantines Semdeg<br />

gamocemuli konstituciebi gaaerTianes. 528 w. aprilSi aRmosavleT <strong>romis</strong> imperatorma iustinianem<br />

brZana SeeqmnaT axali kodeqsi Novus Codex, romelic 529 wlis aprilSi ZalaSi Sevida.<br />

iustinianem Tavi mouyara Zvel kodeqsebs; 439 wlis Semdgom miRebuli axali konstituciebic daurTo<br />

da maT novellae constitutiones uwoda. aRniSnulma kodeqsma Cvenamde ver moaRwia.<br />

II. winaklasikuri periodi (qr. Sobamde 367-17 ww.)<br />

Praetor urbanus (qalaqis pretori); praetor peregrinus (peregrinebis pretori); per formulas agere<br />

(formularuli procesi); edictum praetorium (pretoruli ediqti); edictum tralaticium (ediqtis monacvleoba<br />

_ memkvidreobiToba); ius praetorium (pretoruli samarTali); ius honorarium (magistratebis samarTali);<br />

iuris prudentes (iurisprudencia); responsa (iuristebis pasuxebi); ius gentium (xalxis samarTali); divisiodefinitio<br />

(sarCelis sistematizacia); pars iuris (<strong>samarTlis</strong> mecniereba); aequitas (samarTlianoba).<br />

qr. Sobamde 367 wels tribun licinius stolonusisa da misi kolega seqstius lateranusis<br />

iniciativiT miRebuli kanoniT (lex Liciniae Sextiae) dadginda: erT-erT konsulad aucileblad plebsis<br />

warmomadgeneli unda arCeuliyo. am monopoliuri uflebis dakargvas patriciebi ver Seeguen da imave<br />

kanoniT, kompensaciis saxiT, q. <strong>romis</strong> mmarTvelobis sistemaSi umaRlesi magistratis axali Tanamdebobis<br />

_ qalaqis pretoris (preator urbanus) SemoReba moiTxoves. qalaqis pretori konsulis umcrosi<br />

TanaSemwe da Sesabamisi impirium-iT aRWurvili piri unda yofiliyo. pretori marTlmsajulebas (iuris<br />

dictio) ganaxorcielebda. aRniSnuli magistraturis SemoReba, faqtiurad, mmarTvelobis sistemidan<br />

sasamarTlo xelisuflebis instituciur gamoyofas niSnavda. aseTma cvlilebam sasamarTlo procesis<br />

axali formis Camoyalibeba da mTeli romauli <strong>samarTlis</strong> sistemis TandaTanobiTi gardaqmna<br />

gamoiwvia. amrigad, es cvlilebebi SeiZleba Sevafasod ara konstituciuri <strong>samarTlis</strong>, aramed samoqalaqo<br />

<strong>samarTlis</strong> istoriis umniSvnelovanes movlenad. swored aRniSnuli movlenaa miCneuli <strong>romis</strong><br />

<strong>samarTlis</strong> arqauli periodis dasasrulad da e.w. winaklasikuri periodis dasawyisad.<br />

tradiciis Tanaxmad, romSi mcxovrebi mosaxleobis wodebrivi gaTanabreba qr. Sobamde 287 wels miRebul<br />

hortenziusis kanons (lex Hortensia) ukavSirdeba. am kanoniT plebsis saxalxo krebebis gadawyvetilebebs<br />

(plebiscita) kanonis (lex) Zala mieniWaT da yvela moqalaqisTvis savaldebulo gaxda. formalur-konstituciuri<br />

TvalsazrisiT, aseTi cvlileba plebsisaTvis privilegiis miniWeba iyo,<br />

vinaidan, iZulebis wesiT, mTeli xalxisaTvis savaldebulod mxolod erTi wodebis neba iqca; maSin,<br />

roca patriciebs aseTi ufleba ar gaaCndaT. msgavsi disproporcia magistraturebis mimarTac<br />

28


SeiniSneboda. amieridan, <strong>romis</strong> respublikaSi Tu plebeebs nebismieri Tanamdebobis dakaveba SeeZloT,<br />

sakuTriv plebeebis magistraturis (maT Soris ki umTavresi tribuni iyo) dakavebis ufleba mxolod<br />

plebeebs eniWebodaT, anu, am TvalsazrisiT, isini wodebriv upiratesobas inarCunebdnen. arsebiTad,<br />

patriciati saxelmwifos erTaderTi umaRlesi wodeba aRar iyo. plebeebis elitam patriciatTan<br />

aRreva moaxerxa, patriciebisa da plebeebis zeda fenam ki sazogadoebis axali umaRlesi wodeba _<br />

nobiliteti (nobilis) Seqmna.<br />

saxelmwifo wyobilebis oligarqiuli xasiaTi mniSvnelovnad uwyobda xels gabatonebuli socialluri<br />

jgufebis politikur aqtivobas da interesTa memkvidreobiTobis harmoniul Tanxvedras<br />

iwvevda, rasac Sedegad <strong>romis</strong> respublikis ayvaveba mohyva. mogvianebiT, aRniSnulma viTarebam ganapiroba<br />

amave reJimis swrafi rRveva da dacema.<br />

respublikis periodSi evropis, afrikis da aziis uzarmazar teritoriebze <strong>romis</strong> gabatonebam<br />

konstituciuri cvlilebebi gamoiwvia. qr. Sobamde VI saukunis bolos laciumze dakarguli batonoba<br />

romma kvlav daibruna; qr. Sobamde IV saukuneSi centraluri italia daipyro da xmelTaSua zRvis<br />

sanapiroebisaken aiRo gezi, sadac 264 wlidan mis uSualo metoqes _ karTagens _ daupirispirda.<br />

e.w. `punikur omebSi~ miRweuli warmatebebiT Caeyara safuZveli <strong>romis</strong> batonobasa da Zalauflebas<br />

axal dapyrobil teritoriebze, romlebzec <strong>romis</strong> provinciebi (provinciae) Seiqmna. provinciaTa<br />

mmarTvelebad pretoris msgavsi sasamarTlo funqciebiT aRWurvili prokonsulebi da propretorebi<br />

(proconsul et propraetore) dainiSnen. qr. Sobamde II saukunis Sua periodisaTvis roms Tanaswori<br />

mowinaaRmdege ukve aRar hyavda.<br />

winaklasikuri periodi es aris axali formis garigebebisa da <strong>samarTlis</strong> axali mecnierebis<br />

Camoyalibebis xana. mkacrad dacul saritualo formaTa gareSe dadebuli xelSekrulebebi mxolod<br />

mxareTa nebis gamovlenas efuZneboda da pretoris dacvas eqvemdebareboda. Tu garigeba mxolod<br />

romael moqalaqeTa Soris ideboda, maSin isini qalaqis pretors mimarTavdnen, xolo qr. Sobamde 242<br />

wlidan Tu garigebis erT-erTi mxare ucxoeli iyo, saqmes peregrinebis specialuri pretori (preator<br />

peregrinus) ganixilavda. pretori saqmis arss adgenda, ris Sesabamisadac, Tu mosarCelis mier moyvanili<br />

faqtebi sarwmuno iyo, brZanebas gascemda mo<strong>samarTlis</strong>admi (anu im kerZo pirisadmi, romelic,<br />

modave mxareebis mier SeirCeoda), raTa mas saqmeze gadawyvetileba gamoetana. pretoris mxridan, ker-<br />

Zo mo<strong>samarTlis</strong>aTvis sasamarTlo funqciebis delegireba, gansakuTrebuli brZanebis (formula) saxiT<br />

xdeboda; aqedan gamomdinare, sasamarTlo ganxilvis axal, pretorul saxes, formularuli procesi<br />

(per formulas) ewoda.<br />

Tanamdebobis dakavebis Semdeg, yoveli axali pretori gamoscemda ediqts (edictum), romliTac<br />

gacxadebuli iyo, misi magistratobis periodSi, ra saxis samarTlebrivi urTierToba moipovebda dacvis<br />

uflebas. Amgvarad, ediqtis zogadi debulebebi da masSi moyvanili sasarCelo formulebi, calkeul<br />

saqmeze gamotanili dekretebisagan (decretum) gansxvavebiT, droSi gansazRvruli simtkiciT<br />

gamoirCeodnen (edictum perpetuum). yovel axal magistrats momdevno wels, winamorbedis ediqtSi cvlileba<br />

Sehqonda. Tumca, ediqtis Sinaarsis memkvidreobiToba (edictum tralaticium), zogadad, Senar-<br />

Cunebuli iyo. miuxedavad imisa, rom pretori flobda imperium-s da SeeZlo, iZulebis wesiT, uzrunveleyo<br />

misi iurisdiqciis safuZvelze gamotanili sasamarTlo gadawyvetilebis aRsruleba, mas<br />

lex publicae-s (igulisxmeba XII dafisa da sxva kanonebi) sawinaaRmdego moqmedebis ufleba mainc ar<br />

gaaCnda.<br />

samoqalaqo procesis organizeba da pretoris samarTalSemoqmedebiTi saqmianobisTvis sakanonmdeblo<br />

bazis Seqmna, kardinalur cvlilebebs iTxovda, rac qr. Sobamde II saukunis meore naxevarSi ebuciusis<br />

kanoniT (lex Aebutia) ganxorcielda. faqtiurad, amiT safuZveli Caeyara sasamarTlo magistratis<br />

reformatorul iniciativas. momdevno asi wlis ganmavlobaSi romauli <strong>samarTlis</strong> sistema<br />

mniSvnelovnad garTulda. garda ius civile-s institutebisa, Seiqmna pretoruli sarCelebis sistema,<br />

romelTa meSveobiTac mkacri samoqalaqo samarTliT (ius strictum) gauTvaliwinebeli da misi debulebebis<br />

sawinaaRmdego urTierTobebis dacvac gaxda SesaZlebeli. mxareTa mier procesis erT-erTi<br />

saxeobis arCevis Semdeg, gadawyvetilebis Secvla maT im SemTxvevaSic ekrZalebodaT, roca paraleluri<br />

sistema ufro sasurveli Sedegis imeds iZleoda.<br />

amrigad, procesualuri saSualebebiT pretorma gadalaxa ius civile-s SeuTavsebloba, romelic<br />

29


socialuri urTierTobebis Secvla-garTulebiT iyo ganpirobebuli. pretoruli dacvis saSualebebisTvis<br />

mimarTva kerZo pirebs exmareboda axal, pretoruli ediqtis debulebebze dafuZnebul,<br />

samarTlebriv urTierTobaTa agebaSi. pretorulma (ius praetorium) anu magistratebis samarTalma (ius<br />

honorarium) <strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong> sistema ara mxolod procesualuri, aramed materialuri TvalsazrisiTac<br />

mTlianad Secvala.<br />

qr. Sobamde 17 w. gamocemulma avgustusis kanonma gaauqma marTlmsajulebis ganxorcieleba (leges Iuliae<br />

de iurisdictione) per legis actiones proceduris safuZvelze.<br />

pretoris samarTalSemoqmedebis srulyofa <strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong> mecnierebis Camoyalibebis periods<br />

daemTxva. respublikis periodSi termini <strong>samarTlis</strong> specialisti-mcodne romael samarTalmcodnes<br />

(iuris prudentes), `pontifices”-gan ara imdenad saero TanamdebobiT, ramdenadac aristokratiuli mdgomareobiT<br />

ganasxvavebda, vinaidan am drois iuristebi _ ZiriTadad pontifikosebi _ eqs-magistratebi<br />

iyvnen, xolo samarTalmcodneobis permanentuloba uSualod pontifikosebis saqmianobas ukavSirdeboda.<br />

am faqtze, konsulis Tanamdebobaze myofi pirveli plebei pontifikosis _ tiberius<br />

korunkaniusis saqmianobac mowmobs, romelic damswreebs <strong>samarTlis</strong> sakiTxebze konsultaciebs<br />

individualurad aZlevda. swored iurisprudenciis ayvavebis periodSi, daZlia romma mkacrad erovnuli<br />

<strong>samarTlis</strong> saritualo formebi da peregrinebisTvis xelmisawvdomi axali formis kontraqtebi<br />

SeimuSava. am samarTlebrivi konstruqciebis sayovelTao xasiaTi aisaxa im SexedulebaSi, romlis<br />

Tanaxmadac, es normebi yvela xalxisaTvis, erovnuli da moqalaqeobrivi kuTvnilebis miuxedavad,<br />

sayovelTao mniSvnelobis iyo. ase mieca dasabami xalxis samarTals (ius gentium). Ius gentium-iT dadgenili<br />

garigebebi sxvadasxvagvari komerciuli urTierTobisas gamoiyeneboda da maT orive pretoris<br />

sasamarTlo dacviT sargeblobis ufleba moipoves. am Taobis iuristebis saqmianobam mniSvnelovnad<br />

ganapiroba samarTlebrivi azris progresi. isini gaecnen aristoteles dialeqtikas, romelic Sesaswavli<br />

sagnis analizisa (<strong>safuZvlebi</strong>s mixedviT dayofa) da sinTezis (SemecnebiT kategoriebSi<br />

rekonstruqcia) meTodebs efuZneboda; aman xeli Seuwyo samarTlebrivi institutebis, gvarobiT<br />

niSniT (genera), relevantur dayofas (divisiones), rac romauli iurisprudenciis ZiriTad meTodologiad<br />

iqca.<br />

romaeli filosofosebi da samarTalmcodneebi pozitiuri <strong>samarTlis</strong>a da samarTlianobis urTierTdapirispirebis<br />

ideas aristoteles daesesxnen. oficialurad dadgenili <strong>samarTlis</strong>agan gansxvavebul,<br />

samarTlianobas maT aequitas uwodes. Tavdapirvelad, Tu samarTali (ius) da samarTlianoba (aequum)<br />

sinonimebad iTvleboda da misaRebis, marTebulis ideas Seesabameboda (axal droSi ius-i ganixileboda<br />

im dadgenil da umkacres raimed, romelic movlenaTa bunebriv wesrigs saerTod ar pasuxobda),<br />

aequum-ma ufro eTikuri (zneobrivi) mniSvneloba SeiZina da sityvebiT bonum et aequum (keTili<br />

da samarTliani) aRiniSneboda.<br />

samarTalmcodneebis _ prudentes mTavari saqmianobis mizani kanonis arsisa da movlenaTa bunebrivi<br />

wesrigis (naturalis ratio) moTxovnaTa urTierTSesatyvisobis uzrunvelyofa gaxldaT. konkretul<br />

sakiTxebze iuriskonsultebis gadawyvetilebebi sasamarTlosTvis savaldebulo Zalas, samarTlianobis<br />

principTan, Sesabamisobis SeTxvevaSi iZendnen. amrigad, calkeul SemTxvevaSi, samarTlianobis<br />

dadgena an qcevis wesebiT misi gamoxatva maTTvis ius civile-s tolfasi iyo. maT mier iuris gentium-iT<br />

SemuSavebuli xelSekrulebebi, romlebic ex bono et aequi sarCelebis dacviT sargeblobda, ganaxlebuli<br />

ius civile-s ganuyofeli nawili gaxda. ciceronis azriT, samoqalaqo samarTali aris erTi<br />

samoqalaqo Temis wevrTaTvis dadgenili samarTlianoba, nivTis kuTvnilebis gansazRvris uzrunvelsayofad<br />

_ ius civile est aequitas constituta eis qui eiusdem civitatis sunt, ad res obtinendas….<br />

winaklasikuri periodidan Cvenamde moaRwia qvaze an brinjaos firfitebze dawerilma sakanonmdeblo<br />

normebma. esaa senatis dadgenilebebi, romauli (leges rogatae) da municipaluri (leges datae) kanonebi.<br />

maTi umravlesoba administraciuli da sisxlis <strong>samarTlis</strong> normebs Seicavs. <strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong> Seswavlis<br />

TvalsazrisiT, didi mniSvneloba eniWeba brinjaos dafis 9 natexs, romlebic, erTi mxriv, qr.<br />

Sobamde 121 wels miRebul lex Cecilia repetundarum-s, xolo meore mxriv, qr. Sobamde 111 wels miRebul<br />

lex agrarian-s Seicaven.<br />

Lex Cecilia repetundarum meqrTameobisTvis adgens sasamarTlo devnis axal wess, romlis ZaliTac,<br />

30


provinciis mkvidrs, piradad an sakuTari patronis, <strong>romis</strong> moqalaqis, SuamdgomlobiT romaeli<br />

magistratis meqrTameobaSi dadanaSauleba SeeZlo, xolo lex agraria sazogadoebriv mindvrebze (ager<br />

publicus) miwaTsargeblobis axal wesebs adgenda. am kanonis Tanaxmad, yvela saxis kerZo mflobeloba<br />

(possessiones) kerZo sakuTrebad (ager privatus) iqca, xolo sxvadasxva kategriis miwaze renta (vectigal)<br />

dawesda.<br />

III. klasikuri periodi (qr. Sobamde 17 w. _ qr. Sobis 235 w.)<br />

Princeps (princefsi); consilium principis (princefsis sabWo); praefectus praetoria (pretorianelTa prefeqti);<br />

praefectus urbi (qalaqis prefeqti); provinciae Caesaris (saimperatoro provinciebi); provinciae populi Romani<br />

(senatis provinciebi); schola, secta (<strong>samarTlis</strong> (mecnieruli) skola); Sabiniani (sabinianelebi) da<br />

Proculiani (prokulianelebi); institutiones (institutebi); nota _ (lema, SeniSvna); problemata _ (problemuri<br />

literatura); responsa, digesta, epistulae.<br />

qronologiurad, <strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong> klasikuri periodi samoqalaqo omSi gamarjvebul oqtaviane<br />

avgustusis mier damkvidrebuli axali politikuri reJimis _ principatis periods _ ukavSirdeba,<br />

xolo principatis dacema da dasasruli _ imperator aleqsander severusis gardacvalebas (235 w.).<br />

am dros mTeli qveyana xangrZlivma politikurma krizisma _ e.w. `jariskacTa imperatorebis epoqam~ _<br />

moicva. qr. Sobamde 27 w. oqtavianem eqstraordinaluri (sagangebo) uflebamosilebani moixsna da<br />

senats ganucxada, rom respublikuri wyobis aRdgena surda. saxelmwifoSi pirveli piris _ princefsis<br />

(princeps) gansakuTrebuli statusiT igulisxmeboda meamboxe provinciebisa da iq ganlagebuli<br />

jarebis marTva da `avgustusis~ titulis is sagangebo imperium-i, romliTac oqtaviane, misi moRvaweobiT,<br />

kmayofilma senatma daajildova. am viTarebas avgustusi aRwers Tavis politikur anderZSi<br />

_ `Res gestae ~(qmedebani). igi wers: amis Semdeg me yvelaze didi avtoriteti gamaCnda, Tumca, magistraturaSi<br />

Cemi Zalaufleba, Cemive kolegebis statuss sulac ar aRemateboda~.<br />

qr. Sobamde 27 wels avgustusma Seqmna consilium principis _ sakonsultacio sabWo, romelic aRniSnuli<br />

saqmeebis ganxorcielebaSi senats cvlida. qr. Sobamde 23 wels avgustusma uari ganacxada konsulatze<br />

da imperium proconsulare _ provinciebis erTi jgufisa da iq ganlagebul jarebis marTvis<br />

uzenaesi xelisufleba miiTvisa, rac, faqtiurad, yvela danarCeni prokonsulis (maius) xelisuflebas<br />

aRemateboda da funqcionaluri SeuzRudaobiT (infinitum) gamoirCeoda. pozitiuri saxis am xelisuflebas<br />

man plebeebis tribunis mudmivi xelisufleba (tribunicia potestas) SeuTavsa da oficialurad<br />

es movaleobac moixsna.<br />

amis Semdeg, marTalia, avgustusi tribunad aRar iTvleboda, magram mas nebismieri magistratis<br />

gadawyvetilebaze veto-s dadeba SeeZlo. am periodidan moyolebuli axali politikuri reJimi sabolood<br />

Camoyalibda.<br />

saxelmwifo mmarTvelobis aseTma struqturam, senatTan, yvelaze efeqtur politikur TanamSromlobas<br />

xeli Seuwyo da imperiis mmarTvelobis axali sistemis organizeba uzrunvelyo.<br />

qr. Sobamde 16 wels Seiqmna axali administraciuli struqtura _ praefectura urbi (saqalaqo prefeqtura),<br />

mis saTaveSi mdgom pirs _ praefectus urbi (qalaqis prefeqts) _ Tavad imperatori niSnavda.<br />

qalaqis pretori (praetor urbi) q. romSi arsebul wesrigze agebda pasuxs. missave sapolicio funqciebs<br />

samoqalaqo da sisxlis <strong>samarTlis</strong> saqmeebze sasamarTlo funqciebi daemata. qr. Sobamde 2 w.<br />

avgustusma Seqmna praefectus praetoriae _ pretorianelTa prefeqtis Tanamdeboba, romelic sagangebo<br />

jaris, pretorianelTa kohortis (cohors praetoriae) meTauri iyo. es jari ganlegabuli iyo q. romSi.<br />

pretorianelTa prefeqti sardlobda italiis mTel teritoriaze ganlagebul jarebs, igi imperatoris<br />

marjvena xeli iyo q. romSi, riTac man ganusazRvreli Zalaufleba igdo xelT, kerZod, <strong>romis</strong><br />

farglebs gareT marTlmsajulebis ganxorcieleba. pretorianelTa prefeqti yvela provinciisaTvis<br />

uzenaesi sasamarTlo instancia iyo samoqalaqo saqmeebze, xolo imperatoris qveyanaSi aryofnis<br />

SemTxvevaSi (vice sacra), misi iurisdiqcia sisxlis <strong>samarTlis</strong> saqmeebzec vrceldeboda. septimius<br />

severusis dros misi Zalaufleba, garda q. <strong>romis</strong>a, mTels italiaze gavrcelda. 235 w. aleqsander<br />

severusis konstitucia, pretorianelTa prefeqtis brZanebulebaTa normatiul mniSvnelobas (formae),<br />

im pirobiT aRiarebda, Tu kanons ar ewinaaRmdegeboda. mogvianebiT, biurokratiuli sawyisebi ufro<br />

ganmtkicda. severusebis mmarTvelobis dros, sisxlis <strong>samarTlis</strong> saqmeebze eqstraordinaluri<br />

31


sasamarTlo proceduris damyarebiT, senatma dakarga sasamarTlo funqciebi. principatis epoqaSi<br />

romma axali, mniSvnelovani teritoriebi daipyro.<br />

qr. Sobamde 29 w. avgustusma SemoierTa egvipte, riTac safuZveli Caeyara axali kategoriis saimperatoro<br />

provinciebs _ provinciae Caesaris, romlebic gansxvavdeboda senatis _ romaeli xalxis<br />

(provinciae populi Romani) _ provinciebisgan.<br />

imperiaSi mSvidobis simyare centraluri xelisuflebisa da adgilobrivi TviTmmarTvelobis efeqturma<br />

Serwymam, ekonomikisa da kulturis ganviTarebam ganapiroba. imperiis Sida komunikaciebis<br />

intensiurma ganviTarebam saxelmwifo sul ufro homogenuri gaxada. am procesis apogead iTvleba<br />

imperator karakalas mier qr. Sobamde 212 wels gamocemuli ediqti (Constitutio Antoniniana), romlis<br />

Tanaxmadac, imperiis mravalmilioniani mosaxleoba <strong>romis</strong> moqalaqeTa uflebebs iZenda. am droidan<br />

moyolebuli, sxvaoba ius civile-sa da ius gentium-s Soris, mxolod akademiuri mniSvnelobisaRa iyo.<br />

qr. Sobamde 17 w. avgustusis kanonma `kerZo pirTa Soris davebis sasamarTlo wesiT ganxilvis<br />

Sesaxeb~ (lex Iulia iudiciorum privatorum), gaauqma per legis actionem procesi. amieridan, materialuri<br />

TvalsazrisiT, samoqalaqo procesis _ per formulas _ formis erToblioba, <strong>samarTlis</strong> institutebis<br />

Sesabamis unifikacias iTxovda. qr. Sobis I saukuneSi dadebuli garigebebis umravlesoba, marTalia,<br />

ius gentium-s efuZneboda, magram mainc ius civile-s doneze iqna aRiarebuli. mkacr civilur (ius strictum)<br />

samarTalSi imperatoris moTxovnebs arsebiTi xasiaTis cvlilebebi Sehqonda; gansakuTrebiT es exeba<br />

piris uflebebis, saojaxo da memkvidreobiTi <strong>samarTlis</strong>, saxelSekrulebo pasuxismgeblobis<br />

sferoebs. imperatorebi xels uwyobdnen iuristiebs politikur karieras; sabolood, am TanamSromlobas<br />

Sedegad mohyva iuristebis monawileoba consilium principis-s saqmianobaSi, aseve maT moipoves<br />

pretorianelTa prefeqtis Tanamdebobis dakavebis ufleba.<br />

sasamarTlos sistemis progresi uSualod ukavSirdeboda damoukidebel samarTalmcodneTa (prudentes)<br />

moRvaweobas. avgustusis droidan moyolebuli, maTi avtoritetis (auctoritas principis) amaRlebaze TviT<br />

imperatorebi zrunavdnen. respublikis bolos ori iuristi dawinaurda: ateius kapitoni da markus<br />

anTistius labeoni. kapitoni tradiciul Sexedulebebs emxroboda; misi Txzulebebi sajaro <strong>samarTlis</strong><br />

sferos ganekuTvneboda. labeoni kerZo <strong>samarTlis</strong> problemebisadmi SemoqmedebiTi midgomiT<br />

gamoirCeoda: mas q. <strong>romis</strong> pretoris mier Sedgenili ediqtis komentarebi ekuTvnis. am ori cnobili<br />

pirovnebis politikuri antagonizmi SesaZleblobas iZleva avxsnaT, Tu, mainc da mainc, maT saxelTan<br />

ratomaa dakavSirebuli klasikuri periodis ori <strong>samarTlis</strong> skolis Seqmnis tradicia: igulisxmeba<br />

prokulianelTa da sabinianelTa skolebi. arc erT skolas miekuTvneboda II saukuneSi mcxovrebi<br />

cnobili iuristi florentinusi (Florentinus). man Seqmna `Institutiones~ Tormet wignad. termini `institutio~<br />

(`ganaTleba~) miuTiTebs dawyebiTi codnis <strong>safuZvlebi</strong>s (elementa) Camoyalibebasa da amisaTvis elementaruli<br />

xasiaTis samuSaoebis Sesrulebaze. imavdroulad, moRvaweoba daiwyo romaelma iuristma<br />

gaiusma. misi naSromi Institutiones (oTx wignad) Cvenamde srulyofilad moRweuli erTaderTi klasikuri<br />

Txzulebaa. gaiusis naSromi daiwera antoninus piusis mmarTvelobis dros da misi gardacvalebis<br />

Semdeg gamoica. `instituciebis~ zogadi struqtura aseTia: pirebi, nivTebi, valdebulebebi,<br />

sarCelebi; gaiusiseuli modeli misaRebi gaxda iustinianes instituciebisa da napoleonis kodeqsisTvis<br />

(1804 w.), aseve maT safuZvelze Seqmnil Tanamedrove samoqalaqo kodeqsebisTvis.<br />

klasikuri periodis iuristebi did mniSvnelobas aniWebdnen winamorbedTa naSromebis komentarebs,<br />

maT Soris, ius civile-s zogad Sromebsa, Tu calkeuli sakiTxebis Sesaxeb fundamenturi monografiebis<br />

avtorTa Txzulebebs.<br />

komentarebisgan unda ganvasxvaoT SeniSvnebi (notae). am Janris Tavisebureba isaa, rom Canaweri uSualod<br />

sxva iuristis naS<strong>romis</strong> teqstSi keTdeboda. aRsaniSnavia, rom SeniSvnebs akeTebdnen aramxolod<br />

piradi qmnilebebis mindvrebze, aramed yvelaze mniSvnelovani naSromebis saarqivo aslebzec.<br />

pretoruli ediqtis komentarebi (Ad edictum) samarTalmcodneebis (prudentes) literaturuli memkvidreobis<br />

mniSvnelovani nawilia. Cveulebriv, komentirebas qalaqis pretoris ediqti eqvemdebareboda.<br />

yvelaze vrceli komentarebi (150 wignamde) ekuTvnis pomponiuss, romlis citirebasac sxva avtorebi,<br />

magram ara kompilatorebi axdendnen. paulusma dawera ediqtis komentarebi 78 wignad.<br />

32


iuriskonsultTa praqtikuli, profesiuli saqmianobis amsaxveli Janri iyo responsa (konsultaciebi,<br />

pasuxebi), romelSic, uSualod, klasikuri epoqis samarTlebrivi azris ayvavebaa asaxuli.<br />

Digesta _ esaa calkeul gadawyvetilebaTa krebuli da responsa-s Janris yvelaze ganzogadebuli saxe.<br />

Epistulae (werilebi) iuridiuli konsultaciis saxeoba iyo, romelic axlobeli adamianis SekiTxvis<br />

pasuxad gaicemoda.<br />

Quaestiones (SekiTxvebi) gansxvavdeboda sakuTriv responsa-sagan gansaxilvel sakiTxTa xelovnurobiT.<br />

aseT viTarebas, calkeuli institutis an principis detalurad Sewsavlis mizniT, Tavad iuristi an<br />

misi mowafe warmoidgenda.<br />

IV. postklasikuri periodi (IV-V ss.)<br />

Dominatus(dominati); tetrarqia; coloni (kolonati); decuriones (dekurionebi); pars imperii (imperiis nawili);<br />

constitutio (imperatoris brZaneba); vulgarizmi; iuridiuli (saswavlo) skola; praeceptores (profesori).<br />

qronologiurad, postklasikuri periodi klasikuri periodis dasasruliTa da iustinianes<br />

mmarTvelobis periodis dasawyisiT ganisazRvreboda. tradiciulad, aseTi periodizacia am epoqisadmi<br />

uaryofiT damokidebulebas asaxavs da im mkveTr gansxvavebas gulisxmobs, romelic <strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong><br />

klasikur periodsa da mis Semdgom _ dacema-gadagvarebis _ etapze arsebobda. III saukunis meore naxevarSi<br />

dawyebuli naxevarsaukunovani zogadi krizisi, romelmac mTeli romauli sazogadoeba moicva,<br />

<strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong> istoriazec aisaxa. gviandeli <strong>romis</strong> epoqisaTvis niSandoblivia didi politikuri<br />

(dominatis Camoyalibeba), kulturuli (qristianobis saxelmwifo religiad gamocxadeba) da samarTlebrivi<br />

Zvrebi, ramac mravali saukunis manZilze gansazRvres evropis saxe.<br />

284 wels iliriulma legionebma taxtze dasves imperatori diokletiane, romelic ar dakmayofilda<br />

erTpirovnuli xelisuflebis damkvidrebiT. man moaxdina mTeli imperiis mmarTvelobis sistemis<br />

reorganizacia da dasavleT provinciebis mmarTvelad yvelaze erTguli sardali _ maqsimiane<br />

daniSna. SemdgomSi, provinciebis mmarTvelTa TanaSemweebad kidev ori piri (galeriusi, romelic mis<br />

pirad moadgiled iTvleboda da konstancius qlorusi, romelic maqsimianes TanaSemwe iyo)<br />

gamocxadda. diokletiane da maqsimiane avgustusebad iwodebodnen, maT mier Svilad ayvanili Tana-<br />

Semweebi ki _ keisrebad. dadginda, rom avgustusis gardacvalebis Semdeg, taxtis memkvidred cxaddeboda<br />

misi uSualo TanaSemwe keisari, romelic, Tavadac axal keisars iyvanda Svilad. Lex de imperio<br />

gauqmda da monarqiam sabolood CamoiSora respublikuri safarveli. oTxTa mmarTvelobis aRniSnul<br />

sistemas tetrarqia ewoda. es sistema imperiis dayofas ar gulisxmobda (uzenaesi xelisufleba<br />

diokletianem SeinarCuna), magram man mmarTvelobis decentralizacia gamoiwvia.<br />

ganxorcielda administraciuli reforma, romlis Sedegadac Seiqmna Semcirebuli moculobis<br />

provinciebi _ diocezebi, romelTa saTaveSic pretorianelTa prefeqtisadmi daqvemdebarebuli<br />

vikariusebi idgnen. Tavis mxriv, diocezebi daiyo ufro mcire teritoriul erTeulebad _<br />

provinciebad, romlebsac reqtorebi marTavdnen. Camoyalibda axali biurokratiuli institutebi,<br />

konsulatma da preturam uwindeli mniSvneloba dakarges. diokletianem SemoiRo axali sagadasaxado<br />

sistema da imperiis mTel teritoriaze gadamxdelTa, zedmiwevniT zusti, aRwera Caatara. man safuZveli<br />

Cauyara profesiuli kastebis Seqmnas da daadgina: samxedro mosamsaxureTa vaJiSvilebi mamis<br />

saqmes unda gahyolodnen. moxda memkvidreobiTi moijareebis _ kolonebis (coloni) miwaze samarTlebrivi<br />

mimagreba, ris Sedegadac imperator Teodosius I-is mmarTvelobis dros mosaxleobis es<br />

kategoria, faqtiurad, yma-glexebad iqca. garda amisa, municipaluri sabWoebis _ kuriebis _ wevroba<br />

memkvidreobiTi gaxda. kuriebis wevrebi anu dekurionebi (decuriones), maT mier gankargul olqebSi<br />

gadasaxadebis akrefaze sakuTari qonebiT agebdnen pasuxs. safinanso politika uSedegod dasrulda,<br />

warumatebeli aRmoCnda qristianebis devnac, romelic, garkveuli periodis sjulSemwynareblobis<br />

Semdeg, 303 wels kvlav ganaxlda.<br />

305 w. taxtidan gadadga diokletiane. man imperiis dasavleT nawilis mmarTveli maqsimianec aiZula,<br />

gadamdgariyo. 306 wels keisar konstanciusis gardacvalebis Semdeg, jariskacebma avgustusad misi<br />

vaJi, konstantine gamoacxades. 312 wels, maqsimianes vaJiSvil maqsenciusze, samxedro gamarjvebis<br />

moipovebis Semdeg, imperiis dasavleT nawilzec konstantines Zalaufleba gavrcelda.<br />

33


313 w. konstantinem gamosca milanis (mediolanis) ediqti, romlis Tanaxmadac, qristianoba sxva<br />

religiebs gautolda, qristianul eklesiebs ki CamorTmeuli qoneba daubrunda. 324 w., aRmosavleTis<br />

avgustus-maqsenciusze gamarjvebis Semdeg, konstantines qristianulfiluri xelisufleba mTeli<br />

imperiis teritoriaze gavrcelda. 325 wels, imperatoris iniciativiTa da aqtiuri monawileobiT,<br />

Catarda nikeis msoflio saeklesio kreba, romelmac samebis erTmorwmuneobis Sesaxeb<br />

marTlmadidebluri dogmati gamoacxada da eretikosobas brZola gamoucxada. am RonisZiebiT<br />

qristianuli eklesia ideologiuradac imperatoris xelisuflebas daemorCila. 380 wels Teodosius<br />

didma gamosca milanis (mediolanis) ediqti, romelic, nikeis msoflio saeklesio krebis dogmatebis<br />

safuZvelze, moqalaqeebisgan qristianobis miRebas iTxovda. 391 wels man yvela warmarTuli taZari<br />

daxura da gandegilTa devna iwyo.<br />

konstantinem warmatebuli safinanso reforma gaatara, mosaxleobis dabegvris sistema gaaumjobesa,<br />

samxedro da administraciuli xelisufleba erTmaneTisgan gamijna, xolo pretorianelTa prefeqtisaTvis<br />

Zalauflebis CamorTmeviT, kidev ufro gaaZliera armia, dedaqalaqi gadaitana bizantionSi,<br />

romelsac SemdgomSi konstantinopoli ewoda.<br />

395 wlidan, imperator Teodosius didis gardacvalebis Semdeg, sul ufro mkveTr xasiaTs iZenda<br />

imperiis or nawils (partes imperii) Soris dava, ori diocezis _ dakiisa da makedoniis gamo, riTac<br />

isargebles, Teodosiusis mier mowveuli, alarihis vesTguTebma; 410 wels maT romi aiRes da<br />

gaZarcves. 425 w. taxtze avida imperatori valentiniane III-e, romlis drosac droebiTma politikurma<br />

stabilurobam daisadgura. Tumca, verc aman ixsna pars Occidentis genzerihis vandalebisa da atilas<br />

hunebis (451-452 ww.) Semosevisgan, romlebmac daarbies da daipyres afrika, galia da CrdiloeT<br />

italia. 455 w. vandalebma daikaves kunZuli sardinia da iqidan romze veraguli Tavdasxma ganaxorcieles.<br />

barbarosebTan kavSiris damyarebis praqtikam da maTma mowvevam romaelTa samsaxurSi, <strong>romis</strong><br />

dasavleTi nawilis politikuri simtkice mkveTrad Seasusta, rac 476 wlis politikuri gadatrialebiT<br />

dasrulda. barbarosTa beladma odoakrma taxtidan norCi uzurpatori romulus<br />

konstantinusi Camoagdo da, konstantinopolSi, imperator zenonTan gagzavna. sanacvlod, odoakrma<br />

italiis mmarTveloba iTxova. 480 w. gardaicvala imperator zenonis mier kanonier mmarTvelad<br />

aRiarebuli _ iulius nepoti. male dasavleT imperiisgan gadarCenili nawili _ italia Teodorixis<br />

osTguTebis xeliT gaaTavisufles. odoakri Caiketa ravenaSi, sadac igi 493 w. mokles. am xnis ganmavlobaSi<br />

konsulTa arCevnebi kvlav grZeldeboda romSi, administraciul Zalauflebas ki praefectus<br />

urbi axorcielebda; Teodorihma miiRo uzenaesi mxedarTmTavris Tanamdeboba da rex-is wodeba Seinar-<br />

Cuna. V saukunis bolos galiis samxreT-dasavleT nawili da espaneTi vesTguTebis samefos SemadgenlobaSi<br />

Sevida, samxreT-aRmosavleTi galia _ burgundebis samefoSi, xolo galia md. luaras<br />

CrdiloeTiT _ xlodvigis frankTa samefos SemadgenlobaSi moeqca.<br />

postklasikuri epoqis samarTalganviTareba biurokratizmis ganmtkicebas, saxelmwifos feodalizaciasa<br />

da pirovnebis damoukideblobis dacemas asaxavda. konstantines droidan moyolebuli,<br />

roca pozitiuri <strong>samarTlis</strong> ZiriTadi forma _ imperatoris konstitucia (constitutio _ dadgena, daweseba)<br />

ediqtad (zogadi moqmedebis normebi _ generalis) iqca, mkveTrad gauaresda kancelariis muSaobis<br />

xarisxi; kanonebis iuridiuli da enobrivi forma mniSvnelovnad gansxvavdeboda klasikuri periodis<br />

nimuSebisgan. <strong>samarTlis</strong> samecniero ganviTarebisa da praqtikos-moxeleTa momzadebis donis dacemis<br />

gamo, postklasikuri epoqa vulgarizmis saxeliTaa cnobili. am epoqis iuristebi inteleqtualuri<br />

damoukideblobiT ver daikvexnidnen: Zalze didi iyo maT winamorbedTa samecniero memkvidreobis<br />

avtoriteti. am epoqis samarTalmcodneebi, maTi Tanamedrove periodis pozitiuri <strong>samarTlis</strong> stabilizaciisa<br />

da unifikaciis mizniT, zogadi debulebebiT xelmZRvanelobdnen. zogjer xdeboda klasikuri<br />

periodis sxvadasxva avtorTa naSromebs moculobiTi Semcireba, zogjer ki _ kompilaciebis<br />

gadamuSaveba.<br />

IV saukunis dasasrulidan iuridiul skolebSi <strong>samarTlis</strong> sferoSi e.w. klasikuri tendencia ganvi-<br />

Tarda. xsenebul skolaTa warmomadgenlebi klasikuri periodis avtoritetul mecnierTa naSromebs<br />

iyenebdnen. Tumca, am tendenciisaTvis ucxoa klasikuri memkvidreobisadmi istoriuli midgoma. piriqiT,<br />

iuridiuli skolis profesorebi (praeceptores) beriTSi (beiruTi), konstantinopolSi,<br />

aleqsandriasa da romSi cdilobdnen daedginaT iseTi kanoni, romelic <strong>samarTlis</strong> mecnierebis<br />

uzenaes gamovlenad aRiqmeboda. praqtikuli mosazreba aiZulebda profesorebs yuradReba gaemaxvilebinaT<br />

severusTa epoqis iuristTa naSromebsa da gaiusis `institutebze~.<br />

34


wesisamebr, imperatoris konstituciisaTvis mimarTva iurists mxolod klasikuri memkvidreobis SeTvisebis<br />

Semdeg SeeZlo. momzadeba elementaruli naSromebis (gaiusis Sromebi) SeswavliT iwyeboda;<br />

swavlebis meore wels msmeneli (savaraudod, ulpianes komentarebis safuZvelze) _ ediqts, xolo<br />

mesame wels papinianes naSromebs swavlobda. praqtikuli sakiTxebis gacnoba mxolod swavlebis<br />

meoTxe wels iyo SesaZlebeli. aRniSnul naSromTa Seswavla damoukideblad xdeboda da ZiriTadi<br />

saswavlo masala pavlusis naSromebi iyo. swavlebis mexuTe wels, individualuri damrigeblebis<br />

xelmZRvanelobiT, konstituciebis Seswavla iwyeboda. konstituciebisa da moqmedi <strong>samarTlis</strong> komentirebas<br />

profesorebi Tavs aridebdnen; maTTvis ufro mniSvnelovani iyo studentebisTvis is klasikuri<br />

normebi aexsnaT da ganemartaT, romlebic aRar gamoiyeneboda da TanamedroveobasTan mxolod<br />

nawilobriv iyo adaptirebuli.<br />

postklasikuri periodidan Cvenamde moaRwia qristian imperatorTa konstituciebis krebulis mniSvnelovanma<br />

fragmentebma (alarihis 506 w. kodeqsis didi nawili), romlebic 429-438 ww., imperator<br />

Teodosius II-is iniciativiT (Codex Theodosianus) momzadda. am epoqis kerZo <strong>samarTlis</strong> ZiriTadi wyaro<br />

Teodosiusis kodeqsia.<br />

V. iustinianes periodi (527-565 ww.)<br />

Corpus Iuris Civilis (samoqalaqo <strong>samarTlis</strong> krebuli); Digesta seu Pandectae (digestebi anu pandeqtebi); Codex<br />

(kodeqsi); Novellae constitutiones (novelebi); kodifikacia; interpolaciebi.<br />

imperator iustinianes mmarTvelobis dros iuridiuli kulturisa da iuridiuli ganaTlebis<br />

aRorZineba, saxelmwifo mniSvnelobis doneze, imperiis aRmosavleT nawilSi SeiniSneboda. gansakuTrebuli<br />

zrunvis sagnad, iustinianes droindeli, klasicizmi iqca. imperatori da misi kancelaria<br />

normatiuli stabilurobis damkvidrebas cdilobdnen da maT am mizniT, iuridiuli samecniero tradiciis<br />

gaTvaliswinebiT, aRadgines mravali klasikuri instituti, romelTa safuZvelzec Zveli<br />

kontraverzebi da winaaRmdegobebi iqna daZleuli. mTel rig garigebebSi (mancipatio, emancipatio, cretio)<br />

Zveli ritualebis gauqmeba imaze miuTiTebs, rom es garigebebi moqmed institutebad aRiqmeboda da<br />

klasikur memkvidreobas kanonmdebeli erT mTlian sistemad ganixilavda.<br />

iustinianes samarTlebrivi politikisa da misi iniciativiT ganxorcielebuli <strong>samarTlis</strong> kodifikaciis<br />

meSveobiT, evropulma kulturam klasikuri periodis romaeli iuristebis teqstebi da<br />

imperatorebis konstituciebi SeinarCuna. mogvianebiT, kodifikaciis teqstebs _ Corpus Iuris Civilis<br />

(samoqalaqo <strong>samarTlis</strong> krebuli) _ dasavleT evropaSi swavlobdnen. is oficialur saxelmZRvanelos<br />

_ institutiones warmoadgenda; igi 532 wels gaiusis, florentinusis, marcianusis, ulpianesa da sxvaTa<br />

`Institutiones~ safuZvelze iqna Sedgenili; klasikosTa Txzulebebis anTologia _ Digesta (krebuli) 530-<br />

533 wlebSi sagangebod Seqmnilma komisiam moamzada; 534 wels imperatorTa konstituciebis krebuli _<br />

Codex ZalaSi Sevida.<br />

Cvenamde iustinianes instituciebma IX da X saukuneebis xelnawerTa saxiT moaRwia.<br />

pretoruli ediqtis wesis mixedviT, iustinianes kodeqsSi mocemulia adreanes droidan moyolebuli,<br />

iustinianes mmarTvelobamde (534 w. CaTvliT) arsebuli imperatorebis konstituciebi.<br />

konstituciebis teqsti xSir SemTxvevaSi Semcirebuli saxiTaa mocemuli, adreuli epoqis konstituciebis<br />

teqsti gadamuSavebuli da redaqtirebulia, amoRebulia moZvelebuli an gauqmebuli terminebi<br />

da debulebebi. teqsts erTvis SemdgenelTa mier Camatebuli SeniSvnebi _ interpolaciebi.<br />

kodeqsTan uSualo kavSirSia iustinianes mier, kodifikaciis Semdeg, Seqmnili axali konstituciebi _<br />

Novellae Constitutiones, romelTTaganac zogierTis mizani kerZo <strong>samarTlis</strong> institutebis gardaqmnaa:<br />

magaliTad, valdebulebis Sesrulebis piradi garantia; anderZis gareSe memkvidreoba.<br />

iustinianes kodifikaciis yvelaze mniSvnelovani nawilia Digesta. swored am gamocemam Semogvinaxa<br />

klasikuri iuridiuli teqstebi, ris safuZvelzec italiaSi, XI saukunidan moyolebuli, <strong>romis</strong><br />

samarTali evropel iuristTa mudmivi mecnieruli Seswavlis obieqtad iqca. 530 wlis bolos,<br />

imperatorma iustinianem gamosca konstitucia _ `Deo Auctore~, romlis Tanaxmadac, sagangebo sakodifikacio<br />

komisia Seiqmna. mas saTaveSi im drois saukeTeso iuristi _ triboniane Caudga. komisiis<br />

35


wevrebi iyvnen: beriTidan, profesori doroTeusi (Dorotheus) da konstantinopolidan, profesorebi<br />

anatoliusi (Anatolius), Teofilusi (Theophilus) da kratinusi (Cratinus). TanaSemweebad maT 11 iuristi<br />

daeniSnaT. sami wlis ganmavlobaSi komisiam waikiTxa da Seiswavla 1535 wigni, iuridiul TxzulebaTa<br />

teqstebiT, romelTa safuZvelzec Seadgina 50 wignis anTologia, romelic 432 Tematur Tavad daiyo.<br />

digestebSi mocemulia amonaridebi 38 iuristis 275 Txzulebidan, romelTaganac, TiToeul<br />

amonaridSi, miTiTebulia Txzulebebis avtorTa saxelebi.<br />

VI. <strong>romis</strong> samarTali da misi recefcia evropaSi<br />

ramdenime saukunis manZilze evropa gansakuTrebul geografiul da politikur realobad yalibdeboda.<br />

mTlianobaSi, esaa romauli, qristianuli da germanuli kulturis elementebis erTianoba,<br />

rac qmnis im fenomens, romelic evropad iwodeba. cnebis TvalsazrisiT, esaa istoriisa da kulturul-politikur<br />

ideaTa erTiani qmnileba, romelic Sua saukuneebSi Caisaxa. 800 wels <strong>romis</strong> papma<br />

leon III-m, Sobis dResaswaulze, frankTa mefe Sarl didi imperatorad akurTxa. erTgvarad, politikuri<br />

da iuridiuli TvalsazrisiT, es faqti evropis imperiuli ideebis realizebas niSnavda.<br />

Sua saukuneebis axali politikuri wyobis mkvidri sayrdeni Zala iyo imperatoris (monarqis) xelisufleba<br />

(regalis potestas) da <strong>romis</strong> papis saRvTo Zalaufleba (sacrata auctoritas). dasavleT imperiis<br />

aRdgenis Semdeg, msoflioSi Tanaarsebobda sami civilizacia: dasavlur-qristianuli, bizantiuri da<br />

islamuri. berZnul filosofiasa da qristianul sarwmunoebasTan erTad, erT-erTi faqtori <strong>romis</strong><br />

samarTali iyo, romelic evropis kulturis erTian ideas qmnida. evropis aRmosavleT nawilSi romanistuli<br />

tradiciis aRdgena ukavSirdeboda imperator iustinianes Corpus luris Civilis-s. XII saukunidan,<br />

kodeqsis gavrcelebiT, ase vTqvaT, <strong>romis</strong> samarTali meored daibada. evropis dasavleTSi <strong>romis</strong><br />

<strong>samarTlis</strong> SenarCuneba vesTguTebis samarTalma (Lex Romana Wisigothorum) anu alarixis kodeqsma<br />

(Breviarum Alaricanum) (506 w.) da vesTgoTurma kanonmdeblobam ganapiroba. evropaSi, XII saukuneSi,<br />

<strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong> recefcia mniSvnelovanwilad boloniel glosatorTa saqmianobam da maT mier<br />

<strong>samarTlis</strong>, rogorc imperiuli <strong>samarTlis</strong>, gaidealebam ganapiroba. maTi azriT, saRvTo <strong>romis</strong> imperia<br />

<strong>romis</strong> uSualo memkvidre da uflebamonacvle iyo. evropisaTvis <strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong> gacnobisa da regionSi<br />

misi gavrcelebis mizniT, garkveuli saqmianoba kanonistebma (kanonikuri <strong>samarTlis</strong> avtorebma)<br />

ganaxorcieles, komentatorebma ki _ zogad-evropuli samarTli SeimuSaves.<br />

$1. glosatorTa saqmianoba<br />

glosatorebi iyvnen Tavisufali xelovnebis skolis maswavleblebi, sadac gramatikasa da ritorikasTan<br />

erTad, isini iurisprudenciasac aswavlidnen. am saxeldebas dasabami mieca terminidan<br />

`glosa~, rac iustinianes Corpus Iuris Civilis teqstTa velebze gakeTebul SeniSvnebsa da axsna-ganmartebebs<br />

niSnavda.<br />

iuridiuli codnis Seswavlas safuZveli `xelovnebis magistrma~ (magister artium) irneriusma (daax.<br />

1055-1130 ww.) Cauyara. digestebis aRmoCenis Semdeg, <strong>samarTlis</strong> Seswavla man codnis damoukidebel sferod<br />

aqcia, xolo sqolastikuri logikisa da gramatikis wesebis gamoyenebiT, mas samecniero xasiaTi<br />

SesZina. ubralo xelovnebis skolaSi dasabami mieca cnobil kerZo saswavlebels _ boloniis universitets,<br />

sadac evropis sxvadasxva qveynis studentebi iuridiul ganaTlebas iRebdnen. boloniis<br />

universitetSi romauli kulturis idea da <strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong> imperiuli koncefcia aRorZinda. <strong>romis</strong><br />

imperiis uSualo memkvidresa da uflebamonacvles _ dasavleTis imperias _ unda exelmZRvanela<br />

ideiT: samarTali erTia, radgan erTia imperia _ unum esse ius, cum unum sit imperium.<br />

irneriusis memkvidreebad oTxi doqtoria miCneuli: bulgarusi, martinusi, hugo da iakobi. Glossa<br />

Magna/Ordinaria anu `didi (Cveulebrivi) glosa~ ki akursiusma Seadgena.<br />

rogorc Zvel romSi, ise Sua saukuneebSi iuristi rigiTi moqalaqe, kerZo piri, iyo. Tumca, am ori<br />

periodis iuristebi erTmaneTisgan socialuri warmomavlobiTa da maT mier gamoyenebuli meTodebiT<br />

gansxvavdebodnen. mcodne romaeli iuristi rCevebs aZlevda romael moqalaqeebs, konsultacias<br />

uwevda pretorebsa da sxva magistratebs da ase qmnida samarTals; amis Semdeg, mas iwvevdnen princefsis<br />

samsaxurSi, riTac igi oficialuri piri xdeboda. glosatori iyo maswavlebeli, romelic<br />

ganviTarebuli iuridiuli sistemis ararsebobisa da adgilobrivi statusebis usistemo gamoyenebis<br />

36


gamo, universaluri <strong>samarTlis</strong> Semdgom ganviTarebas, digestebSi mocemuli iurisprudenciis principebis<br />

safuZvelze eweoda. glosatorTa azriT, iuridiuli codnis sawyisad, uSecdomo wignad da<br />

yovelive WeSmaritis wyarod irneriusisa da glosatorebis teqsti miiCneva, romelic srulyofilebiT<br />

gamoirCeoda da winaaRmdegobriv mosazrebebs ar Seicavda. am viTarebam ganapiroba iurisprudenciaSi<br />

filologiuri da logikur-dialeqtikuri meTodebis gamoyeneba, riTac manamde mxolod<br />

literaturaTmcodneebi da Teologebi sargeblobdnen.<br />

aqedan gamomdinare, Sua saukuneebis iuristebi mxolod teqstis ganmmarteblebi rodi iyvnen; isini<br />

akeTebdnen romaeli iuristebis pasuxTa komentars, Tematurad mwyobri Txzulebis saxiT, sistemuri<br />

xasiaTis naSromebs qmnidnen, rogorcaa, magaliTad, e.w. summae, romelSic Tavmoyril problemaTa<br />

(quaestiones) dadebiTi da uaryofiTi pasuxebi _ `Tanaxma var~ da `winaaRmdegi var~ _ ganixileboda.<br />

amrigad, klasikosebis drois `ars~-idan (xelovneba), samarTali iqca `scientia~-ad (mecniereba), romlis<br />

ganviTareba-srulyofa universitetebSi xdeboda da, amdenad, axali Sexedulebebisa da midgomebisTvis<br />

xelmisawvdomi iyo.<br />

$2. kanonistebi<br />

romauli kanonis (lex Romana) winaSe, `RvTis kanonis~ (lex Dei) upiratesoba, Tanasworobisa (honestas) da<br />

qristianuli samarTlianobis (aequitas cristiana) principebi, swored kanonistebis meSveobiT, gadamwyvet<br />

gavlenas axdendnen axal samarTalze. meore mxriv, antikuri samyaros kulturuli tradiciebis<br />

damcveli da gamavrcelebeli swored eklesia gaxldaT. Tavisufali xelovnebisa da <strong>samarTlis</strong><br />

orive dargis (samoqalaqo da kanonikuri) Seswavlisa da swavlebis centrebi eklesia-monastrebsa da<br />

samefo saydrebSi ganTavsda. kanonistebis mier Seqmnili kanonebi saero iurisdiqciasac exeboda; maT<br />

mier SemuSavebuli axali doqtrinebi da gadawyvetilebebi, marTalia romauli <strong>samarTlis</strong>agan gansxvavdeboda,<br />

magram mainc uzomo gavlenas axdenda axal samarTalze. kerZod, is moqmedebda stipulaciebis,<br />

xelSekrulebebisa da araformaluri SeTanxmebebis (paqtebi), Cuqebis, dapirebis, mflobelobisa<br />

da memkvidreobis, sasamarTlo ganxilvisa da gamoZiebis mimarT.<br />

$3. `VII muxli~<br />

Sua saukuneebSi, <strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong> recefciis TvalsazriT, didi mniSvneloba eniWeboda alfons X-e<br />

brZenis dros Sedgenil kodeqss, romlis SemuSaveba mamamisis _ ferdinand III-is dros daiwyo da<br />

1263 an 1265 wels dasrulda. kodeqsis redaqciaze didi zegavlena glosatorebma _ akursiusma, agaim,<br />

da gansakuTrebiT, iakobma (romlis gavlena zedmiwevniT aisaxa me-3 muxlze), dekretalistebma da<br />

kanonistebma, aseve kastiliis iuridiulma dokumentebma moaxdines. kodeqsi cnobilia `kanonTa<br />

wignis~ an `kanonTa krebulis~ saxelwodebiT. saxeldeba gansazRvra misi Semadgeneli wignebisa Tu<br />

muxlebis raodenobam; gansakuTrebiT Rirebulia me-7 muxli. pirvel muxlSi saubaria <strong>samarTlis</strong> wyaroebsa<br />

da saeklesio sakiTxebze; me-2 muxlSi _ sajaro samarTalze; me-3 muxlSi _ sasamarTlo organizaciasa<br />

da samarTalwarmoebaze; me-4 da me-6 muxlebSi Camoyalibebulia samoqalaqo <strong>samarTlis</strong><br />

normebi, xolo me-7 muxlSi _ sisxlis samarTali. aRniSnulma kodeqsma didi gavlena moaxdina kastiliuri<br />

da espanur-amerikuli <strong>samarTlis</strong> romanizaciaze; magram evropaSi <strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong> recefciis<br />

erT-erT umniSvnelovanes wyarod swored es krebuli unda ganixilebodes, radgan mis safuZvelze<br />

Camoyalibda evropel da amerikel iuristTa samarTlebrivi Sexedulebebi.<br />

VII. saerTo samarTali da moqmedi romauli samarTali<br />

evropuli saerTo <strong>samarTlis</strong> fuZemdeblebad miiCnevian komentatorebi (consiliatores), romelTa axsnaganmartebiTma<br />

krebulebma Sua saukuneebis periodis <strong>samarTlis</strong> ganviTareba ganapiroba da Tanamedrove<br />

samarTals Cauyara safuZveli. praqtikuli miznebis mqone axali iurisprudenciis Camoyalibebisas<br />

isini, glosatorebis msgavsad, <strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong> ZiriTadi principebis Tanamedrove <strong>samarTlis</strong>Tvis<br />

morgebas cdilobdnen. aseT tradicias italiuri meTodi (mos italicus) ewoda da miznad sargeblis<br />

motanas da misi praqtikuli daniSnulebis ganxorcielebas isaxavda, riTac gansxvavdeboda<br />

frangi iuristebis mier SemuSavebuli galuri (mos gallicus) meTodebis kulturuli anu humanisturi<br />

37


tendenciebisgan.<br />

$1. komentatorebi _ consiliatores<br />

evropuli iurisprudenciis realuri fuZemdeblebi komentatorebi anu praqtikosebi arian. maT<br />

iustinianes samarTali saerToevropul samarTlad aqcies. komentatorTa Soris gamoirCeoda boloniasa<br />

da perujaSi moRvawe profesori bartolo, romlis Sesaxebac, gadmocemis Tanaxmad, ambobdnen:<br />

`aravinaa iuristi, Tu ara bartolos mimdevari _ nemo iurista nisi Bartolista~.<br />

komentatorebma sistemuri iuridiuli doqtrina Seqmnes; maT glosatorTa meTodologia _ sqolastikuri<br />

dialeqtikisa da logikis meSveobiT _ iuristis profesiul iaraRad aqcies. iuridiuli<br />

sistemis SemuSavebisas, maT warmatebiT daZlies kanonikur da romaul samarTals, aseve saerTo<br />

samarTalsa da adgilobriv (regionalur) samarTalSemoqmedebas Soris arsebuli winaaRmdegobebi.<br />

maTi Sexedulebis Tanaxmad, saero saqmeebisTvis saerTo samarTali (ius commune) gamoiyeneboda, xolo<br />

kanonikuri samarTali mxolod sasuliero saqmeebis mogvarebisas moqmedebda. moqmedi specialuri<br />

<strong>samarTlis</strong> normebi, adgilobrivi kanonmdeblobis saxiT, saerTo samarTals eqvemdebareboda da iuridiuli<br />

Zala mxolod sakuTari kompetenciis farglebSi gaaCndaT.<br />

$2. humanistebi<br />

XVI saukuneSi saero azrovneba, Tavisi axali formiT, aRorZinebis xanis deda-azriT _ humanizmiT<br />

gamovlinda. humanizmis msoflgagebis centrSi dgas adamiani _ rogorc pirovneba da rogorc Tavisufali.<br />

evropis qveynebSi TiToeuli saxelmwifosaTvis niSandoblivi _ ekonomikuri Tu socialurpolitikuri<br />

_ pirobebis miuxedavad, aRorZineba da humanisturi moZraoba, ZiriTadad, erTi xaziT<br />

mimdinareobda. es iyo brZola Sua saukuneebis msoflmxedvelobisa da kaTolikuri eklesiis, rogorc<br />

uZlieresi feodalis, ideologiis winaaRmdeg.<br />

aRorZinebis epoqa xasiaTdeba antikuri kulturis, <strong>samarTlis</strong>, filosofiisa da literaturisadmi<br />

didi interesiT. komentatorebisaTvis (mos italicus) niSandoblivi praqtikuli tendenciebisgan gansxvavebiT,<br />

safrangeTSi humanistebis kulturuli mimdinareoba (mos gallicus), istorias saero meTodebiT<br />

swavlobda da ZiriTadi istoriuli movlenebis religiur-utilitaruli Sexedulebebisagan gaTavisuflebas<br />

cdilobda. humanistebi didad afasebdnen klasikur iurisprudencias da cdilobdnen<br />

<strong>samarTlis</strong> wyaroebis gaTavisuflebas yvela im modifikaciisgan, romelsac uxvad iyenebdnen iustinianeseuli<br />

kanonmdeblobis kompilatorebi (interpolaciebi) da Sua saukuneebis periodis glosatorebi<br />

(glosa da komentarebi). am mizniT, TavianT gamokvlevebSi maT gamoiyenes ara marto<br />

iustinianes kodeqsis winamorbedi <strong>samarTlis</strong> wyaroebi, aramed saliteraturo tradiciac. marTalia,<br />

humanistebma ver Seqmnes `<strong>samarTlis</strong> istoria~, magram maT mier gamokvleulma antikuri periodis<br />

<strong>samarTlis</strong> wyaroebma, <strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong> Seswavlas mecnieruli xasiaTi SesZina. maT SeimuSaves e.w.<br />

profesorTa samarTali, romelic, iuristTa didi masidan calke mdgomi, mcirericxovani mecnieriuristTa<br />

jgufis prerogativad iqca.<br />

$3. bunebiTi <strong>samarTlis</strong> Teoria<br />

XVII-XVIII saukuneebSi, ganmanaTleblobis epoqaSi moqmedi bunebiTi <strong>samarTlis</strong> skola, adamianis<br />

bunebisa da gonebis Sesabamisi da yvela xalxisaTvis saerTo, universaluri <strong>samarTlis</strong> suliskveTebaze<br />

dafuZnebul, socialur eTikas aRiarebda. adamianis saqmianobaTa sferoSi bekonis,<br />

dekartis, niutonis sabunebismetyvelo aRmoCenebis praqtikulma gamoyenebma, bunebiTi kanonebi sazogadoebriv<br />

cxovrebazec ganavrco. Teologiisa da Sua saukuneebis istoriuli mrwamsis postulatebis<br />

uaryofis Semdeg, maT axali, zogadi cnebebisa da principebis, <strong>samarTlis</strong> sistemis SemuSaveba<br />

daiwyes. reformaciisa da kontrreformaciis ideebiT, aseve safrangeTis revoluciis SedegebiT STagonebuli<br />

bunebiTi <strong>samarTlis</strong> Teoriis ideologebi, uzenaess Rirebulebad adamianTa Soris Tanasworobasa<br />

da samarTlianobas miiCnevdnen. iuristTa am skolis yvelaze did warmomadgenlebad aRiarebulni<br />

arian hugo grociusi (saerTaSoriso <strong>samarTlis</strong>a da gonis <strong>samarTlis</strong> meTodologiis<br />

fuZemdebeli), samuel pufendorfi, qristian Tomaziusi da qristian volfi. enciklopedistebi akritikebdnen,<br />

iuristebisTvis Cveul, kazuistikis meTods, romelic analogiiT msjelobisas da precedentis<br />

safuZvelze gamoiyeneboda, rac, maTi azriT, samarTlebrivi gaugebrobebisa da gaurkvevlobis<br />

wyaro iyo, moqalaqeTa Soris ki uimedobas aRvivebda.<br />

38


unebiTi <strong>samarTlis</strong> skola <strong>romis</strong> samarTals ratio scripta-d (dawerili goni) ganixilavda. iuristebi<br />

kvlav romanistikis cnebebiT xelmZRvanelobdnen, xolo samarTlamcodneobiT naSromebs _ usistemobis<br />

gamo akritikebdnen. romauli samarTlebrivi doqtrinisadmi amgvari damokidebulebiT, gansakuTrebiT<br />

gamoirCeodnen frangi mecnierebi doma da potie, romelTac mniSvnelovani gavlena iqonies<br />

napoleonis 1804 wlis kodifikaciaze.<br />

$4. <strong>samarTlis</strong> istoriuli skola (germanuli)<br />

<strong>samarTlis</strong> axali mecnierebisa da `moqmedi~ <strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong> mimarT, axleburi damokidebuleba<br />

kvlav naTlad gamoikveTa XIX saukunis dasawyisSi. mxedvelobaSi gvaqvs germaniis <strong>samarTlis</strong> istoriuli<br />

skola da am skolis damaarseblis fon savinis moRvaweoba. savinis naSromiT _ `<strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong><br />

moqmedi sistema~ _ <strong>romis</strong> samarTali evropuli kulturis safuZvlad da mis ganuyofel nawiladaa<br />

aRiarebuli.<br />

savini samarTals ori gansxvavebuli _ istoriuli da sistemuri _ kuTxiT ganixilavs. pirvel<br />

SemTxvevaSi, samarTali xalxis suliskveTebis bunebriv da spontanur gamovlinebad, xelovnebis,<br />

enisa da folkloris msgavs, avTentur fenomenad aRiqmeba. Tumca, xalxis neba da misi suliskveTeba<br />

ara Tavad xalxis, aramed ganaTlebuli iuristebis, mecnierebisa da mosamarTleebis mieraa gamoxatuli.<br />

iuristis ucilobeli movaleobaa sakuTari eris istoriis Seswavla, raTa saTanadod gansazRvros<br />

iuridiuli memkvidreoba, da amiT xeli Seuwyos erovnuli suliskveTebis ganaxleba-Senar-<br />

Cunebas.<br />

sistemis TvalsazrisiT, samarTali mecnieruli racionalizmisadmi daqvemdebarebuli cnebebisa da<br />

principebis erTobliobaa, induqciisa da deduqciis meTodebis gamoyeneba ki _ iuridiuli dogmatikis<br />

sistemurobis garanti.<br />

<strong>samarTlis</strong> sferoSi kantis mier SemuSavebuli axali samecniero koncefciis gamoyenebam da universitetis<br />

_ samecniero-kvleviT centrad _ qcevis ideam, profesorTa <strong>samarTlis</strong> (iuristebis <strong>samarTlis</strong>agan<br />

gansxvavebiT) Seqmna ganapiroba. sakiTxi exeba 1810 wels gaxsnil berlinis universitets,<br />

sadac prof. humboldtma, sxva cnobil mecnierebTan erTad, savinic miiwvia. glosatorTa Semoqmedebis<br />

gaTvaliswinebiT, savinim upiratesoba humanistebs mianiWa, vinaidan miaCnda, rom komentatorebi da<br />

maTi mimdevrebi, usus modernus meTodiT, WeSmariti <strong>samarTlis</strong> keTilSobilur principebs arRvevdnen.<br />

savinis imis gamoc akritikebdnen, rom realurad, mis mier Seqmnili <strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong> moqmedi sistema,<br />

sxvadasxva epoqis elementebisagan Sedgeboda da, faqtiurad, arc erT epoqaSi moqmedebda. arqaul da<br />

klasikur samarTals xelovnurad mieniWa moqmedi <strong>samarTlis</strong> statusi, ramac igi zogadi Teoriis<br />

dogmad aqcia.<br />

$5. XIX saukunis pandeqtistebi<br />

pandeqturi <strong>samarTlis</strong> (pandeqtebis Tanamedrove gamoyeneba _ usus modernum pandectarum) fuZemdeblebma,<br />

interpretaciis meSveobiT, mecniereba da iuridiuli dogmatika _ Corpus iuris - SeimuSaves. es iyo e.w.<br />

`cnebebis iurisprudencia~, anu pandeqtistika (saxelwodeba pandeqtebis sistemuri Seswavlidan<br />

momdinareobs). pandeqtistikas safuZveli Cauyares r. puxtam da iseTma cnobilma romanistebma,<br />

rogorebic iyvnen vagnerovi, dernburgi da vindSaidi. pandeqtistebi iuridiuli mecnierebis<br />

pozitivistur mimdinareobas mfarvelobdnen. maTi azriT, samarTlebrivi wesrigi iuridiuli principebisa<br />

da normebis sruli da Caketili sistemaa. amis gamo maT miuReblad miaCndaT kazusebis arseboba,<br />

cnebebisa da dogmebis sistemaSi, radgan maTi gadawyvetis xerxebi iurists (mis xelT arsebuli<br />

saSualebebiT), <strong>samarTlis</strong> normiT gauTvaliswinebel SemTxvevaSic (formalur-logikuri procedurebis<br />

gamoyenebis gareSe), SeeZlo Seevso da gamoeZia.<br />

VIII. romauli iurisprudencia da moqmedi iuridiuli sistemebi<br />

samoqalaqo kodeqsebis Seqmnisa da ZalaSi Sesvlis Semdeg, <strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong> aqtualizaciis praqtikuli<br />

tendencia, anu italiuri meTodi (mos italicus) ganxorcielebulad miiCnies. Tumca, imis mtkiceba,<br />

rom iuristebs <strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong> mimarT interesi gauneldaT usafuZvloa, vinaidan dRemde<br />

arsebuli mravali istoriuli da dogmaturi mizezi, <strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong> sicocxlisunarianobas<br />

cxadyofs. samoqalaqo kodeqsebSi dRemde SenarCunebulia <strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong> cnebebi da principebi.<br />

erovnuli samarTlebrivi sistemebis Sefasebis myar safuZvlad da amosaval wertilad maTi saerTo<br />

39


omanistikuli wyaroebi unda gamoviyenoT, iseve, rogorc es axali saerToevropuli <strong>samarTlis</strong><br />

Seqmnisas xdeba. Tanamedrove <strong>samarTlis</strong>agan gansxvavebiT, sasamarTlo gadawyvetilebebis safuZvelze<br />

Seqmnili romauli iurisprudencia, konsultaciebis formiT ganxorcielebul Tavisufal saqmianobas<br />

warmoadgenda; igive iTqmis saerTo <strong>samarTlis</strong> ganmmartebelTa da komentatorTa (consiliatores) naSromebzec.<br />

samarTalmcodneobis SemoqmedebiTi Tu sainterpretacio bunebis mixedviT, ganasxvaveben<br />

Tanamedrove iuridiul sistemaTa daxurul da Ria formebs, anu erTmaneTisagan unda gaimijnos erTi<br />

ram: ra principiTaa Seqmnili samarTali _ cocxali (precedentuli), Tu werilobiTi formiT (erT<br />

krebulSi sistemurad Camoyalibebul normaTa wesiT). <strong>samarTlis</strong> Ria tipis nimuSia anglo-saqsonuri<br />

precendentuli <strong>samarTlis</strong> sistema, xolo samoqalaqo kodeqsebSi asaxuli samarTali _ daxurul<br />

models ganekuTvneba. aRniSnuli gansxvaveba am ori sistemis erTmaneTisagan mkveTrad gasamijnad ar<br />

gamodgeba, vinaidan, dResdReobiT, sakanonmdeblo samarTali orive sistemas iyenebs; garda amisa, es<br />

ori sistema yovelTvis verc warsulis mkacrad istoriul kriteriumebs daeyrdnoba.<br />

romauli iurisprudencia gamudmebiT uwyobda xels <strong>samarTlis</strong> SemoqmedebiT ganviTarebas da<br />

sxvadasxva iuridiul sistemaze udavo gavlenas axdenda. Sesabamisad, ufro mizanSewonilia samoqalaqo<br />

kodeqsebisa da anglo-saqsonuri `saerTo <strong>samarTlis</strong>~ mimarTeba <strong>romis</strong> samarTalTan, cal-calke<br />

ganvixiloT.<br />

$1. samoqalaqo kodeqsebi<br />

kanonis winaSe moqalaqeTa Tanasworobis Sesaxeb bunebiTi <strong>samarTlis</strong> Teoriis mimdevarTa doqtrina<br />

da maTi postulatebi, samoqalaqo kodeqsebis Seqmnasa da gamocemas uwyobda xels. 1804 wels napoleonis<br />

samoqalaqo kodeqsis SeqmniT sakodifikacio saqmianobam safrangeTSi umaRles dones miaRwia<br />

(Tumca, msgavsi samoqalaqo kodeqsebi manamde bavariasa da prusiaSic arsebobda). safrangeTis revluciis<br />

periodSi, samoqalaqo kodeqsis avtorebma uari ganacxades oTx, maTi azriT, Zalzed kazuisturad,<br />

an piriqiT, abstraqtulad Sedgenil proeqtze. or ukiduresobas Soris miRweuli komp<strong>romis</strong>is<br />

Sedegad, franguli samoqalaqo kodeqsi sakanonmdeblo teqnikis nimuSadaaa miCneuli, romelic,<br />

mogvianebiT, sxva qveynebis samoqalaqo kodeqsTa misabaZ magaliTad iqca. frangulma kodeqsma zegavlena<br />

moaxdina aramxolod evropis, aramed amerikis kodifikaciebzec. napoleonis kodeqsi mTlianad<br />

<strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong> principebs efuZneboda, ramac misi warmateba ganapiroba. XIX saukunis didma frangma<br />

iuristebma obrim da rom, iurisprudenciisa da doqtrinis urTierTzemoqmedebis dadgeniT, axali<br />

kanonmdebloba Zalze gonivrulad da gabedulad ganmartes.<br />

1900 wlamde germaniis samoqalaqo sjuldeba ZalaSi ver Sedioda istoriuli skolis winaaRmdegobis<br />

gamo. germanuli samoqalaqo sjuldeba pandeqtistikis yvelaze srulyofili da damaxasiaTebeli qmnilebaa,<br />

romelic Seiqmna <strong>samarTlis</strong> istoriuli skolis saqmianobis miwuruls da <strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong><br />

dasasrulze miuTiTebs. kodeqsis zogadma nawilma da iuridiuli garigebis doqtrinam mniSvelovani<br />

zegavlena moaxdina Tanamedrove civilistikaze.<br />

$2. inglisuri samarTali. saerTo samarTali da samarTlianobis samarTali (common law and equity)<br />

<strong>samarTlis</strong> am sistemisaTvis niSandoblivia gansakuTrebuli da specifikuri Taviseburebebi, riTac<br />

igi arsebiTad gansxvavdeba kontinenturi samarTlebrivi sistemebis romanistuli tradiciebisgan.<br />

aRniSnuli sistemiT, erTmaneTisagan ganaszvaveben sakanonmdeblo samarTalsa (Statute law) da precedentul<br />

samarTals (Common law).<br />

XI saukuneSi normanTa Semosevis Semdeg, roca inglisis dampyrobelma _ uiliamma qveyanaSi batonymuri<br />

sistema da centralizebuli administracia SemoiRo, dasabami mieca saerTo <strong>samarTlis</strong><br />

(Common law) istorias. samarTlebrivi reformebis gansaxorcieleblad, arsebuli <strong>samarTlis</strong>a da<br />

marTlmsajulebis dacvis uflebamosilebani mefem sakuTar Tavze aiRo. sasamarTlo xelisuflebis<br />

centrs warmoadgenda samefo karis sasamarTlo (Curia regis), sadac xdeboda adgilobriv sasamarTloebSi<br />

ganxiluli saqmeebis gadasinjva. mefis sasamarTlo xelisufleba xorcieldeboda Serifis,<br />

anu im moxelis mier, romelic sasamarTlo-administraciuli funqciebiTa da gamsvleli sasamarTlo<br />

sxdomebis (Justice in Eyre) warmarTvis uflebiT iyo aRWurvili. samarTalwarmoeba sasamarTlo<br />

brZanebebis (writs an brevia) sistemiT xelmZRvanelobda. brZaneba iyo pergamentze, tipuri da mkacrad<br />

gansazRvruli formulebis gamoyenebiT, lakonurad Sedgenili gansakuTrebuli werilobiTi sabuTi,<br />

romelic miiReboda samefo kancelariaSi. formulaTa Sesadgenad gansazRvruli krebulebiT xel-<br />

40


mZRvanelobdnen, risTvisac gasamrjelos iRebdnen. sasamarTlo brZanebebisa da maT safuZvelze gacemuli<br />

sarCelebis meSveobiT, kerZo <strong>samarTlis</strong> sferoSi mefe adgenda kanonebs (imdeni sarCeli iyo,<br />

ramdenic brZanebaTa formula). amis gamo, inglisuri saerTo samarTali imTaviTve pozitiuri iyo da<br />

yovelTvis dauwerel, CveulebiT samarTlad miiCneoda, xolo <strong>romis</strong> samarTali, romelic universitetebSi<br />

iswavleboda, wignier da idealur samarTlad ganixileboda.<br />

samarTlianobis <strong>samarTlis</strong> (Equity) cnebaSi igulisxmeboda sasamarTlo sistema, romelic upirispirdeba<br />

saerTo samarTals (Common law) da lord-kancleris sasamarTloSi (Court of Chansery) moqmedebda.<br />

marTlmsajulebis ganxorcielebis TxovniT, qveSevrdomebi peticiiT mimarTavdnen uSualod<br />

mefes. mefe gzavnida moTxovnas samefo sabWosa (King’s Council) da kanclerTan, romelic samefo sindisis<br />

mcvelad (keeper of the King’s conscience) iTvleboda. samarTlianobis cnebaze dafuZnebuli, sasuliero<br />

piris _ kancleris iurisdiqciis mizani iyo mopasuxis sindisis ganwmenda.<br />

samarTlianobis <strong>samarTlis</strong> mizani marTlmsajulebis arsebiTi, da ara formaluri ganxorcieleba<br />

iyo; amitom samoqmedod or xerxs iyenebdnen: realur aRsrulebas (specific performance), romelic xorcieldeboda<br />

aRsrulebis Sesaxeb dadgenilebis gamocemis gansakuTrebuli formiT da raime qmedebis<br />

(injunction) sasamarTlo akrZalviT, rac zianis mimyenebelisaTvis garkveuli qmedebis ganmeorebiT Cadenas<br />

krZalvda.<br />

samefo iurisdiqciam pirveli gamarjveba, samarTlianobis <strong>samarTlis</strong> upiratesobis Sesaxeb, brZanebulebis<br />

gamocemiT da saerTo samarTalsa da samarTlianobis samarTals Soris winaaRmdegobis<br />

daZleviT moipova. Tumca, maT Soris dapirispireba kvlav grZeldeboda: Common law-s farglebSi<br />

moqmedi mosamarTleebi, vestminsteris sasamarTloebis mimarT, kancleris sasamarTlos saapelacio<br />

instanciad gadaqcevis faqts ar iwonebdnen.<br />

rac Seexeba <strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong> recefciis mniSvnelobas, inglisuri <strong>samarTlis</strong> evoluciis procesSi,<br />

yuradReba unda gamaxvildes sam momentze: 1. eklesiis, upirveles yovlisa, benediqtelTa ordenisa da<br />

glosatorTa doqtrinis gavlenaze. romanistikis zemoqmedebis kvali SeiniSneba terminologiaSi,<br />

inglisuri <strong>samarTlis</strong> analizisa da, misi <strong>samarTlis</strong> sistemad gadaqcevis procesSi, <strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong><br />

cnebebis gamoyenebaSi; 2. XVI saukuneSi <strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong> recefciam gadamwyveti gamarjveba moipova,<br />

germaniaSi qorwinebis sakiTxSi saepiskoposo sasamarTloebma romaul-kanonikuri doqtrina aRiares,<br />

xolo inglisuri saerTo <strong>samarTlis</strong> gamarjvebas iuristTa wodebisa da maTi warmomadgenlis _ kokis<br />

_ pirovnuli avtoriteti uzrunvelyofda, riTac inglisuri CveulebiTi samarTali <strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong><br />

debulebebis gamoyenebas ugulebelyofda; 3. mesame momenti exeboda <strong>samarTlis</strong> Teorias da ara<br />

praqtikas, raSic didi wvlili miuZRvis ingliseli moazrovnis jon ostinis Txzulebebsa da<br />

<strong>samarTlis</strong> istorikosis _ meitlendis Sromebs.<br />

kazusebidan gamomdinare, principebisa da normebis Seqmnis TvalsazrisiT, romaul da inglisur<br />

iurisprudencias bevri ram aqvT saerTo, miuxedavad gansxvavebuli kritikisa da ganviTarebis ganvlili<br />

gzisa; kerZod, saerTo sasamarTlos gadawyvetilebebis kazuisturi xasiaTi, teqnikis gamoyeneba.<br />

isic aRsaniSnavia, rom iuristTa da mosamarTleTa gadawyvetilebebze did gavlenas axdenda<br />

intuicia, romelic, logikuri da sistemuri kriteriumebis miuxedavad, samarTlianobis princips<br />

efuZneboda.<br />

Tavi III. <strong>romis</strong> sajaro-samarTlebrivi institutebis ganviTarebis ZiriTadi etapebi da Taviseburebani<br />

romSi moqmed iuridiul debulebebaTa erTobliobas <strong>romis</strong> samarTali ewodeba. <strong>samarTlis</strong> es tipi vi-<br />

Tardeboda xangrZlivi istoriuli periodis ganmavlobaSi, romelic 13 saukunis manZilze _ qr. Sobamde<br />

753 wlidan qr. Sobis 565 wlamde _ imperator iustinianes gardacvalebamde gagrZelda.<br />

<strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong> gamoyenebis istoria mxolod aRniSnuli qronologiuri periodiT rodi ifargleba.<br />

Semdeg sxvadasxva qveynisa da sazogadoebis interesebis Sesabamisad, Sua da axal saukuneebSi moqmedma,<br />

<strong>romis</strong> samarTlebrivma sistemam Cvens dromdec moaRwia. amitom amboben: <strong>romis</strong> samarTali xel-<br />

41


meored daibadao.<br />

Tumca romanistTa, anu <strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong> mkvlevarTa interesis ZiriTadi obieqti <strong>romis</strong> moqalaqeTa<br />

urTierTobebis maregulirebeli kerZo samarTalia, dResdReisobiT mravali samecniero naSromi<br />

kvlavac eZRvneba <strong>romis</strong> sajaro <strong>samarTlis</strong>, romauli saxelmwifo institutebis Camoyalibebisa da<br />

ganviTarebis istorias. aseTi saxis gamokvlevebSi aucilebelia istoriuli monacemebis gaTvaliswinebac,<br />

vinaidan <strong>romis</strong> kerZosamarTlebrivi institutebis evoluciis procesi mWidrod ukavSirdeboda<br />

romSi moqmed politikur sistemasa da samarTalSemoqmedebiT tradicas. <strong>romis</strong> politikurma<br />

reJimma, mmarTvelobis transformaciis TvalsazrisiT, ramdenime etapi ganvlo. kerZod: 1. reqsebis<br />

epoqa _ qr. Sobamde 753-510 ww; 2. respublikis periodi _ qr. Sobamde 510-27 ww; 3. principatisa _ qr.<br />

Sobamde 27 w.-qr. Sobis 284 w. da 4. dominatis epoqa _ 284-565 ww.<br />

aRniSnuli bolo ori etapi imperiuli mmarTvelobis ori gansxvavebuli formaa. sakuTriv <strong>romis</strong><br />

iuridiuli sistemis ganxilvisas, TiToeuli etapisaTvis, niSandoblivi arsebiTi Taviseburebebis<br />

gaTvaliswinebiT, ramdenime etaps ganasxvaveben; esenia: 1. arqauli _ qr. Sobamde 753-367 ww.; 2. winaklasikuri<br />

_ qr. Sobamde 367-130 ww.; 3. klasikuri _ qr. Sobamde 130 w. - qr. Sobis 235 w. esaa yvelaze<br />

xangrZlivi periodi, romelic, Tavis mxriv, sam etapad iyofa: a) adreuli klasika _ qr. Sobamde<br />

130-30 ww.; b) ganviTarebuli klasika _ qr. Sobamde 30 w. _ qr. Sobis 130 w.; g) gviandeli klasika _<br />

130-235 ww.; 4. postklasikuri _ 235-527 ww.; 5. iustinianes periodis samarTali _ 527-568 ww.<br />

<strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong> istoriis pirveli, arqauli anu kvirituli <strong>samarTlis</strong> periodi droSi emTxveva<br />

reqsebisa da respublikuri saxelmwifo wyobilebis adreul da klasikur periodebs. klasikuri<br />

<strong>samarTlis</strong> pirveli etapi gviandeli respublikis epoqas Seesabameba, xolo klasicizimis meore da mesame<br />

etapebi _ principatis xanas (imperiis pirvel etaps), anu <strong>romis</strong> imperiis teritoriuli gafarToebis<br />

periods.<br />

<strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong> istoriis postklasikuri da iustinianes periodebi SeuzRudavi monarqiuli<br />

mmarTvelobis _ dominatis _ xanas Seesabameba.<br />

I. Civitas warmoSoba. Rex-ebis periodi<br />

civitas (qalaq-saxelmwifo); Senatus Populus que Romanus (SPQR) (senati da romaeli xalxi ); ager publicus<br />

(saxelmwifo miwebi).<br />

saxelmwifoebriobis Tanamedrove koncefciebis (saxelmwifos Sesaxeb Teoriebis) gamoyeneba Zvelromauli<br />

Temis mimarT TiTqmis SeuZlebelia, vinaidan didia modernistuli Teoriebis gavlena. Zveli<br />

romaelebisaTvis politikuri erToba ganuyofeli iyo romauli Temis moqalaqeebisagan. Sesabamisad,<br />

romauli Temis wevrebi sakuTar Tavs Populus Romanus-s uwodebdnen, xolo oficialur dokumentebsa<br />

da legionerTa samkerde niSnebze pirvel adgilze senati iyo: Senatus Populus que Romanus (SPQR).<br />

cnebiT respublica sazogadoebrivi saqmeebi an sazogadoebrivi qmedebebi aRiniSneboda. principatis epoqaSi<br />

romaul libera res publica-s imperatoris potestas-i daupirispirda. mecnierTa umravlesobis azriT,<br />

primitiul romaul politikur organizacias yvelaze ukeT Seesabameba termini `qalaq-saxelmwifo~;<br />

es iyo erTgvari citadeli, romlis kedlebs SigniTac xelisuflebis saqalaqo da qalaqs daqvemdebarebuli<br />

teritoriebis administraciuli organoebi iyo ganTavsebuli. Tanamedrove gamokvlevebiT<br />

SesaZlebelia imis gancxadeba, rom <strong>romis</strong> saxelmwifo Tanmimdevruli sinoikizmis (axlo mdebare<br />

dasaxlebaTa urTierTSerwymis) safuZvelze Camoyalibda.<br />

romi Svid borcvze ganlagebuli ramdenime dasaxlebis gaerTianebiT Seiqmna. Sesabamisad, am adgils<br />

Septimontium-i anu Svidborcviani (aventinusi, palatinusi, kapitoliumi, kvirinalis, viminalis,<br />

eskvilinusi da keliusi) ewoda. mogvianebiT, qalaqs galavani Semoavles, romelic mosaxleobas mtris<br />

Tavdasxmisagan icavda. am borcvTagan erT-erTs, kapitoliumi Semdegi garemoebis gamo ewoda: borcvze<br />

iupiteris taZris asagebad saZirkvelis gaTxrisas md. tibrosis sanapiroebze muSebma adamianis Tavis<br />

qala aRmoaCines. metad xelsayreli savaWro gzebis (via Salaria) kveTaze mkvidri primitiuli sasoflo<br />

Temi, TandaTanobiT iZenda qalaq-saxelmwifos (civitas) niSan-maxasiaTeblebs. galavanSemovlebuli uZvelesi<br />

civitas-is teritoriaze (pomoerium), mravlad iyo wminda adgilebi, sadac sxvadasxva magiuri da<br />

religiuri ritualebi tardeboda; aqve mdebareobda mTavrobis rezidencia da sagangebo adgilebi<br />

42


saxalxo krebebis Casatareblad.<br />

miTis Tanaxmad, uZvelesi dasaxleba romulusis saxels ukavSirdeba, manve daudgina qalaqs Tavdapirveli<br />

sazRvrebi (e.w. Roma quadrata). qalaqs gars ertya sajaro miwebi da saZovrebi (ager publicus) da<br />

mtris Semosevebisagan daucveli soflebi da miwaTmoqmedTa gancalkevebiT mdgomi qoxebi. arqeologiuri<br />

gaTxrebis masalebis Tanaxmad, civitas-is garSemo safortifikacio samuSaoebi permanentulad,<br />

laTinebis TemebiT dasaxlebuli soflebis gaerTianebiT, mimdinareobda. Tavdapirvelad, romi albalongas<br />

(Alba Longa) kolonia iyo. aqve dabadebula qalRmerT vestas qurumi qali rea-silvia, tyupi<br />

Zmis _ romulusisa da remusis deda.<br />

amrigad, romi saerTo mmarTvelobas daqvemdebarebuli sazogadoebis sxvadasxva jgufis konglomerats,<br />

ciceronis Tanaxmad, coetus hominum iure sociali-s, warmoadgenda.<br />

primitiuli civitas-is mmarTvelobis organoebi iyo:<br />

$1. Rex (reqsi)<br />

rex sacrorum (saRvTo ritualebi); interrex (Sualeduri funqciebiT aRWurvili reqsi); regifugium (reqsis<br />

gaqceva); quando rex comitia vit fas (formula, riTac reqsi RvTis nebas aqveynebda).<br />

reqsi (rex) iyo uzenaesi samxedro da politikuri beladi, romelic, xalxis survilis SemTxvevaSi,<br />

moqalaqeTa sakraluri warmomadgenlis funqciasac asrulebda. aqedan gamomdinare, reqsi anu beladi<br />

(ductor) iyo, religiur-magiuri ritualebis Catarebis uflebamosilebiT, aRWurvili piri, romlis<br />

magiur da zebunebriv unars misi piradi qarizma kidev ufro aZlierebda. reqsis zebunebrivi Zalisadmi<br />

rwmena xalxs mis morCilebas da misi xelisuflebis uzenaesobas STaagonebda. romaelebs reqsi<br />

miaCndaT RvTis nebis aRmsruleblad, romlis nebasac xalxs amcnobdnen qurumebi; isini momavals<br />

zeciur movlenebze dakvirvebiT, msxverplad Sewiruli cxovelebis Signeulobisa da frinvelTa<br />

frenis (auspicium, augurium) mixedviT winaswarmetyvelebdnen.<br />

gadmocemis mixedviT, roms marTavda Svidi reqsi: romulusi (Romulus), numa pompiliusi (Numa<br />

Pompilius), tulus hostiliusi (Tullus Gostilius), ankus marciusi (Ancus Marcius), tarkvinius priskusi<br />

(Tarquinius Priscus), servius tuliusi (Servius Tullius) da tarkvinius amayi (Superbus). pirveli oTxi reqsi<br />

laTinTa da sabinTa warmomadgeneli iyo, xolo bolo sami reqsi ki _ etruskTa tomisa.<br />

respublikis periodSi romma SeinarCuna reqsebis xelisuflebisaTvis niSandoblivi rudimentebi. la-<br />

Tini reqsebi roms senatTan TanxmobiT marTavdnen, samagierod, xalxis mxardaWeriT sargeblobdnen.<br />

etruskma reqsebma TavianTi despotizmiT xalxi daipirispires. bolo reqss _ tarkviniuss amays _<br />

romaelebi ganudgnen, aujanydnen da gandevnes.<br />

etruskTa dinastiis reqsebma SemoiRes uzenaesi xelisuflebis (imperium) Semdegi simboloebi: spilos<br />

Zvlisgan damzadebuli samefo taxti, porfiris samosi _ toga (toga) da wkeplebiT SeiaraRebuli piradi<br />

mcvelebi (lictores); magram romaeli rex-i araviTar SemTxvevaSi ar miiCneva mefed; ase rom, maTi<br />

zeobis epoqa arasworad miiCnies monarqiuli mmarTvelobis periodad.<br />

$2. senati<br />

Senex (mxrcovani); Senatus (senati); patres (senatorebi); tribus (triba); gens (gvari); sacra gentilicia (wminda<br />

ritualis aRsruleba); interregnum (reqsis gardacvalebis Semdeg xelisuflebis aRsruleba<br />

senatorebis mier ).<br />

Tavdapirveli senati (Senatus) iyo uxucesTa sabWo, romelic reqss iseTi umniSvnelovanesi<br />

saxelmwifo problemebis gadawyvetaSi exmareboda, rogoric iyo, magaliTad, omisa da zavis sakiTxi.<br />

gadmocemis Tanaxmad, romulusma Tavad daaarsa senati, romlis SemadgenlobaSic 100 senatori Seiyvana;<br />

drois kvalobaze, maTi ricxvi gaizarda da tarkvinius priskusis mmarTvelobis dros maTma<br />

ricxvma 300 miaRwia. SesaZloa, senatorTa ricxvi ganisazRvreboda im patres raodenobiT, senatSi adgilis<br />

dakavebis ufleba rom moipoves. senatorTa es wodeba (patres) imas mowmobs, rom senati gvarTa<br />

meTaurebis wridan iqmneboda. gvari (gens) iyo im ramdenime monaTesave ojaxis gaerTianeba, romelsac<br />

saerTo winapari hyavda. Civitas-is Seqmnis TvalsazrisiT, ojaxis (familia), gvarisa (gens) da tomis<br />

43


(tribus) funqciis sakiTxi didi xnis ganmavlobaSi ganixileboda romanistikaSi. ojaxis wevrebs<br />

erTmaneTTan sisxliT naTesaoba akavSirebdaT. ojaxi uZvelesi socialuri organizmia. ojaxTa kavSiri,<br />

romelsac saerTo winapari (patres gentis) hyavda naTesavTa erTobas _ gvars (gens) qmnida. gvaris<br />

wevrebi saerTo sagvareulo saxels atarebdnen da gvaris yvela wevrisaTvis erTnair wminda ritualebs<br />

(sacra gentilicia) aRasrulebdnen. reqsis gardacvalebis Semdeg mTeli Zalaufleba gadadioda senatorTa<br />

xelT (interregnum), romlebic axal reqss irCvdnen.<br />

$3. xalxi da saxalxo krebebi<br />

pirvel saukuneebSi xalxi ori fenis _ patriciebisa da plebeebisagan _ Sedgeboda. privilegirebul<br />

fenas Seadgenden patriciebi; klientebi da gaazatebulebi maTze iyvnen damokidebulni. patronisa da<br />

klientis urTierTobebis Sesaxeb cnobebi mocemulia dionise halikarnaseliTan, romlis mtkicebiTac<br />

patronis uflebebi romulusma SemoiRo. patroni klients iuridiuli xasiaTis rCevebs aZlevda da<br />

mas sxva pirTa ukanono devnisagan icavda; Tavis mxriv, saWiroebis SemTxvevaSi, klienti patronis<br />

daxmarebis valdebulebas sakuTar Tavze iRebda; magaliTad, misi qaliSvilebis gaTxovebisas an<br />

patronis tyveobdan gamosyidvisas, klients sakuTari patronis sasamarTlo xarjebi an sajaro jarimebi<br />

unda gadaexada. patrons da klients erTmaneTis winaaRmdeg sasamarTloSi mowmed gamosvlis<br />

ufleba ar hqondaT. klients ar SeeZlo xmis micema im kandidaturis winaaRdeg, romelsac patroni<br />

mxars uWerda.<br />

patriciebis fena Sedgeboda im 100 ojaxisgan (familia), romelic <strong>romis</strong> teritoriaze uZvelesi droidan<br />

cxovrobda (patriciebis STamomavlebi imave wodebas ganekuTvnbodnen). patriciebis ojaxebi _ gvarad,<br />

gvarebi ki tomebad erTiandeboden. patriciebi samoqalaqo da politikuri uflebebiT SeuzRudavad<br />

sargeblobden, aRniSnul uflebebs plebeebis (plebs) fena moklebuli iyo. Tanasworobisa da<br />

sazogadoebis erTiani patriciul-plebeuri maRali fenis _ nobilis _ Sesaqmnelad plebeebi, ramdenime<br />

saukunis manZilze ibrZodnen. saxelmwifos respublikuri wyobis dros nobiliteti gabatonebul fenas<br />

warmoadgenda. xalxs iwvevdnen sagangebo krebebis e.w. komiciebis (comitia; cum+ire: Sekreba)<br />

sxdomebze. saxalxo krebis uZveles saxes warmoadgenda kuriis kreba (comitia curiata), romelic moqalaqeebs<br />

kuriebis mixedviT aerTianebda. 30 kuriad dayofili mosaxleoba sam tribad erTiandeboda.<br />

Tavdapirvelad, kuriis krebis kompetencia lex curiata de imperio (romlis ZaliTac reqss saxelisuflebo<br />

uflebamosileba eniWeboda) mxardaWera da adrogatio (Svilad ayvanis erT-erTi saxe) gaxldaT. centuriis<br />

komiciebi (comitia centuriata) boloswina etruskelma reqsma servius tuliusma Seqmna. aRniSnuli<br />

komicia efuZneboda romaeli jaris axal struqturas, romelic, jariskacTa qonebrivi statusis<br />

mixedviT, xuT kategoriad iyofoda. <strong>romis</strong> jarisa da saxalxo krebebis reformatorad servius<br />

tuliusia miCneuli. laTinTa da sabinTa `monarqiis~ pirvel etapze jaris Sekreba gvarebis mixedviT<br />

xdeboda; wlis ganmavlobaSi jarSi, patriciebisa da klientebisagan, romel wevrs unda emsaxura, amas<br />

gvari (gens) adgenda. aqedan gamomdinare, jarSi kavaleria dominirebda. brZolis hoplituri taqtikis<br />

SemoRebiT, cxenosanTa rigebi Semcirda. hoplitebi (hoplitas) (mZimed SeiaraRebuli qveiTi jari) _ es<br />

iyo asi meomrisagan Semdgari samxedro razmebi (centuriae), romlebic mkacrad icavdnen sabrZolo<br />

mwyobrsa da samxedro disciplinasa, rac maT brZolisunarianobas ganamtkicebda.<br />

samxedro reformis gatarebisas, qonebrivi cenzis mixedviT, servius tuliusma moqalaqeebi 5 jgufad<br />

dahyo. pirveli, umaRlesi jgufis wevrobisaTvis savaldebulo iyo 100 000 sisterciis (fuladi er-<br />

Teuli) qona, meoresaTvis _ 75 000, mesame da meoTxisaTvis _ Sesabamisad, 50 000 da 25 000, xolo bolo,<br />

mexuTe jgufs 12 000 sisterciis qona moeTxoveboda. moqalaqeTa TiToeuli kategoria valdebuli<br />

iyo gamoeyvana centuriis gansazRvruli raodenoba (magaliTad, pirvel kategorias 30 centuriis<br />

gamoyvana evaleboda). mxedrobas (equites) 18 centuria gamohyavda, xolo damxmare kari (muSebi, musikosebi<br />

da proletarii) kidev 5 centurias qmnida. amgvarad, centuriebis saerTo ricxvi 193 Seadgenda.<br />

centuria (centuria), erTdroulad, samxedro erTeuli da politikur-fiskaluri gaerTianeba iyo, anu<br />

maT saxalxo krebaze xmis micemis ufleba hqonda. xmis micemisas, pirveloba moqalaqeTa yvelaze SeZlebul<br />

fenas eniWeboda, vinaidan centuriaTa yvelaze didi raodenoba (30 centuria) am fenas gamohyavda.<br />

xmaTa absoluturi umravlesobis mopovebis Semdeg (moqalaqeTa pirveli fena, cxenosnebTan<br />

erTad, 98 centurias Seadgenda. isini pirvelebi aZlevdnen xmas da saxalxo krebebze xmaTa umravlesobas<br />

iRebdnen) xmis micemis procedura wydeboda.<br />

44


II. patriciul-plebeuri civitas-i da respublika<br />

Comitia curiata (kuriis kreba); comitia centuriata (centuriis kreba); comitia tributa (tribis kreba); plebs<br />

(mdabio); nobilis (warCinebuli); centuriae (centuriebi); hoplitas (mZimedSeiaraRebuli qveiTi jari); equites<br />

(mxedrebi); proletarii (uqonelni).<br />

gadmocemis Tanaxmad, tarkviniusebis gvaris ukanaskneli reqsi qr. Sobamde 510 wels romidan gandevnes<br />

da, erTwliani uflebamosilebis vadiT, magistratis Tanamdeboba SemoiRes. kolegiis wevri _ magistratebi<br />

umaRlesi samxedro da politikuri xelisuflebiT aRWurvili pirebi iyvnen. qr. Sobamde<br />

451 wels SeirCa aTi moqalaqe (decemviri legibus scribundis), romelTac XII dafis kanonebis redaqtireba<br />

daevalaT. sakanonmdeblo saqmianoba, patriciebsa da plebeebs Soris urTierTobebis ukiduresi gamwvavebisa<br />

da politikuri dapirispirebis fonze, ori weli gagrZelda. XII dafis kanonebis gamoqveynebis<br />

Semdeg, xalxma konsulebis arCeva aRar isurva da mmarTveloba gadasca konsulis ZalauflebiT<br />

aRWurvil samxedro tribunebs (tribuni militum consulari potestate), romelTac jarebis sardlobis ufleba<br />

moipoves. qr. Sobamde 367 wels liciniusisa da seqstiusis kanoniT (lex Liciniae et Sextiae) konsulati _<br />

respublikuri <strong>romis</strong> saxelmwifo wyobilebis umaRlesi organo _ sabolood damkvidrda.<br />

antikuri periodis cnobebis interpretaciisas, istorikosTa azri orad iyofa: erTi nawilis<br />

Tanaxmad, romSi tarkviniusebis gandevnis Semdeg, politikuri sistemis reformireba mkveTrad, revoluciuri<br />

meTodebiT ganxorcielda; istorikosTa meore jgufis (umravlesobis) azriT, reforma<br />

mdovred, Tumca, Tanamimdevrulad mimdinareobda. Tavdapirvelad, SesaZloa yovelwliurad, airCeoda<br />

mxolod erTi umaRlesi pretori (praetor maximus, prae+ire _ jaris winamZRoli, mxedraTmTavari),<br />

romelsac, damxmared (savaraudod, jarebis sardlebad) umcros pretorebs (praetores minores)<br />

uniSnavdnen.<br />

<strong>romis</strong> respublikuri saxelmwifo wyoblebis sawyisi etapi patriciebsa da plebeebs Soris gamudmebuli<br />

da mkveTri urTierTdapirispirebiT xasiaTdeboda. privilegirebuli politikuri uflebebis<br />

mudmivad borotad gamoyenebiT, patriciebis gabatonebuli fena pleebis gaRizianebas iwvevda;<br />

protestis niSnad, plebeebi roms tovebdnen da secesiebs (secessio), anu romidan maT saTayvanebel<br />

wminda mTaze organizebul gaqcevas, mimarTavdnen. patriciebi samxedro samsxurs mxolod plebeebs<br />

avaldebulebdnen, valauval plebeebs savalo kabalaSi amyofebdnen. aRniSnuli, pirveli socialuri<br />

konfliqtis mizezi gaxda. qr. Sobamde 494 w. plebeebma miaRwies, rom patriciebma maT mier arCeuli<br />

Tanamdebobis pirebi _ tribuni plebis _ aRiares.<br />

plebsis tribunebs magistratebis gadawyvetilebebze veto-s dadebis ufleba miecaT. RvTaebrivi<br />

kanonis (lex sacrata) ZaliT, plebsis tribuni xelSeuvalobiT (sacrosanctae) sargeblobda; mis winaaRmdeg<br />

ganxorcielebul qmedebaSi mxilebuli piri kanongareSed (homo sacer) cxaddeboda. male plebeebma politikuri<br />

moTxovnebic wamoayenes. maT patriciebs plebsis tribunis uflebamosilebaTa (potestas<br />

tribunicia) aRiarebas, tribunisaTvis veto-s uflebis, plebsis saxalxo krebaze miRebuli gadawyvetilebisTvis<br />

(plebiscita) iuridiulad savaldebulo Zalis miniWeba mosTxoves. valeriusisa da<br />

horaciusis kanonis (leges Valeriae-Horatiae) miRebiT, tribuni, xelSeuvalobis mqone civitas-is uflebamo-<br />

siლ magistratad iqca; qr. Sobamde 445 w. kanuleusis kanoniT (lex Canulea) patriciebsa da plebeebs<br />

Soris qorwinebis akrZalva gauqmda; qr. Sobamde 367 w. plebeebis konstituciuri moTxovnebi sabolood<br />

dakmayofilda. liciniusisa da seqstiusis kanonis (leges Liciniae Sextiae) Tanaxmad, ori konsulidan<br />

erT-erTi, aucileblad, plebsis warmomadgeneli unda yofiliyo. publilius filonis kanoniTa<br />

(lex Publilia Philonis) da hortensius kanoniT (lex Plebiscita Hortensia), plebsis saxalxo krebebze miRebul<br />

gadawyvetilebebs komiciebis mier dadgenili, kanonis Zala mieniWa.<br />

patriciul-plebeuri mmarTvelobis mqone civitas-is safuZvelze aRmocenebulma axalma saxelmwifo<br />

wyobam, qr. Sobamde III-II saukuneebSi ganviTarebis mwvervals moaRwia. mmarTvelobis am tipis saxelmwifo<br />

organoebi iyo: magistratura, senati da saxalxo krebebi.<br />

Zveli berZeni istorikosisa da filosofosis polibiosis Tanaxmad, <strong>romis</strong> saxelmwifo wyobileba Sereuli<br />

tipis saxelmwifo formaa, romelic aristoteles mier gansazRvrul monarqiis, aristokratiisa<br />

da demokratiis cnebaSi ar jdeba. erTi mxriv, Tu konsulis uflebamosilebas ganvixilavT, SesaZloa<br />

vifiqroT, rom romi _ monarqiaa; senatis uflebamosilebaTa ganxilvis safuZvelze, SeiZleba<br />

45


davaskvnaT, rom is aristokratiuli wyobis mqonea; xolo mravalricxovani xalxis politikur<br />

uflebebsac Tu gaviTvaliswinebT, vifiqrebT, rom romi demokratiuli saxelmwifoa. imdroindel<br />

romSi, senatisa da patriciuli magistraturis batonobis didi xnis manZilze, mmrTvelobis sferoSi<br />

monawileobis misaRebad, plebeebis brZolis miuxedavad, <strong>romis</strong> saxelmwifo wyoba mainc aristokratiuli<br />

niSnebiT xasiaTdeboda. meore mxriv, SeuZlebelia xelisuflebaTa aRniSnuli Tanafardoba<br />

xelisuflebaTa danawilebis (sakanonmdeblo, aRmasrulebeli, sasamarTlo xelisufleba) Tanamedrove<br />

Teoriis mixedviT aixsnas. erTi ram faqtia: <strong>romis</strong> saxelmwifo wyobis sistemiT, politikuri<br />

institutebis urTierTdamokidebulba da urTierTkontroli xorcieldeboda. mudmivmoqmedi organo _<br />

senati (Senatus), uflebamosilebaTa erTwliani vadiT arCeul magistratebze, arsebiTi gavlenas<br />

axdenda; imavdroulad, sazogadoebrivi saqmeebis (res publica) saerTo mmarTvelobasac uWerda mxars.<br />

$1. magistratura<br />

Veto (akrZalva); imperium (Zalaufleba); auspicia (frinvelebsa da cxovelebze dakvirveba); imperium militiae<br />

(samxedro Zalaufleba); imperium domi (xelisufleba qveynis SigniT); provocatio ad populum (xalxisadmi<br />

mimarTva); praetor maximus (umaRlesi pretori); collega minor (umcrosi TanaSemwe); praetor peregrinus<br />

(ucxoelebis pretori); quaestorae parricidii (kvestorebis TanaSemweebi); quaestores aerarii (saxazino<br />

kvestorebi); cura urbis (qalaqis zedamxedveloba); cura ludorum (TamaSebze zedamxedveloba); cura morum<br />

(zneobaze zedamxedveloba); cura annonae (sursaT-sanovageze zedamxedveloba); tribuni plebis (plebsis<br />

tribuni); intercessio (tribunis mier vetos gamoyenebis ufleba sxva magistratebis gadawyvetilebebze);<br />

ius auxilii (moqalaqeTa dacvis ufleba); ius agendicum senatus (senatis mowvevis ufleba); ius agendi cum plebe<br />

(plebsis krebis mowvevis ufleba; lectio senatus (senatis dakompleqteba).<br />

respublikuri magistraturis ZiriTadi niSnebia: 1. arCeviToba; 2. kolegialoba; 3. Tanamdebobaze<br />

yofnis erTwliani vada; 4. usasyidloba; 5. angariSvaldebuleba.<br />

wesis Tanaxmad, magistratebi komiciebSi erTwliani vadiT da kolegialobis principiT airCeodnen;<br />

maT hqondaT Tanabari uflebamosilebani, aseve kolegis gadawyvetilebaze veto-s dadebis ufleba. did<br />

xarjebTan dakavSirebuli samsaxuris miuxedavad, magistratoba usasyidlod iyo; Tanamdebobis dakavebisas,<br />

isini debdnen fics, rom kanonis Sesabamisad (nihil contra leges fecissent) imoqmedeben. magistrati,<br />

romelic sakuTar Zalauflebas borotad iyenebda, meqrTameobaSi braldebuli piris msgavsad (crimen<br />

repetundarum) isjeboda.<br />

kuriatul kanonTa (lex curiata) da auspiciiT (auspicia) anu RvTis nebis axsna-ganmartebis uflebiT,<br />

romael konsulebs uzenaesi xelisufleba (imperium) eZleodaT. Imperium-i anu uzenaesi xelisufleba<br />

eniWeboda ufross magistratebs _ konsulebs, diqtatorebs, pretorebsa da samxedro tribunebs.<br />

erTmaneTisgan ganasxvaveben imperium-is or saxes: imperium militiae _ <strong>romis</strong> sazRvrebs gareT jaris<br />

sardlobis ufleba da imperium domi _ umaRlesi samoqalaqo xelisufleba q. <strong>romis</strong> sazRvrebSi, sadac<br />

moqalaqeTaTvis sasjelis Sefardeba izRudeboda mxolod romaeli xalxisadmi apelirebiT (provocatio<br />

ad populum), romelic braldebuls saxalxo krebisaTvis mimarTvis uflebas aZlevda.<br />

T. momzenis klasifikaciis Tanaxmad, magistraturebi iyofada or saxeobad: Cveulebrivi (ordinariaeordinaluri)<br />

da gansakuTrebuli (extra ordinem-eqstraordinaluri). Tavis mxriv, Cveulebrivi magistratura<br />

mudmivmoqmed da garkveuli Sesvenebebis Semdeg amoqmedebul organoebad iyofoda.<br />

mudmivmoqmedi magistraturebi:<br />

1. konsulati. romSi erTi wlis vadiT arCeuli ori konsuli iyo. maTi Tanamdebobaze yofnis erT<br />

wels maTive saxeli ewodeboda. konsulebi axorcielebdnen imperium-s, anu uzenaes samxedro da samoqalaqo<br />

xelisuflebas; atarebdnen samkerde niSansa da reqsis simboloebs: emosaT porfiris toga da<br />

Tan dahyvebodaT liqtorebi. damnaSavisaTvis sasikvdilo ganaCenis gamotanis ufleba mxolod konsuls<br />

eniWeboda. sikvdilmisjils e.w. provocatio-s wesiT am ganaCenis gasaCivreba centuriis saxalxo<br />

krebis mimarT mxolod q.<strong>romis</strong> farglebSi SeeZlo; Tu aRniSnul sasjels provinciaSi gamoitndnen,<br />

is saboloo iyo da gasaCivrebas ar eqvemdebareboda.<br />

2. pretura. pretori uzenaesi xelisuflebiT aRWurvili magistri (praetor maximus) iyo. liciniusisa<br />

46


da seqstiusis kanonebSi pretori moxseniebulia konsulis umcros TanaSemwed (collega minor). imave<br />

kanoniT, pretors marTlmsajulebis (iurisdictio) ganxorcielebis funqciac mieniWa, gansakuTrebiT<br />

aRmasrulebeli xelisuflebisagan marTlmsajulebis instituciurad gamoyofis Semdeg. qr. Sobamde<br />

242 w. SemoiRes axali Tanamdeboba ucxoelebis pretori (praetor peregrinus), romelsac romael moqalaqeebsa<br />

da ucxoelebs Soris sasamarTlo davebis ganxilva-gadawyveta daevala.<br />

3. kvestura. kvestori iyo konsulis TanaSemwe (quaestores parricidii), romelsac, umTavresad, saxelmwifo<br />

damnaSaveTa sisxlissamarTlebrivi devna da danaSaulis gamoZieba evaleboda. garda amisa, kvestorebs,<br />

danaSaulebrivi xelyofisagan saxelmwifo xazinisa da sxva saxis sazogadoebrivi qonebis dacvac<br />

evalebodaT (quaestores aerarii).<br />

4. ediliteti. Tavdapirvelad, edilebi (aediles) plebsis RvTaebaTa kults zedamxedvelobdnen. mogvianebiT,<br />

maT romSi sazogadoebrivi wesrigis dacva (cura urbis), qalaqis xorbliTa da sarCo-sanovagiT<br />

momarageba (cura annonae) da TamaSebis organizeba (cura ludorum) daevalaT.<br />

5. plebsis tribunati. Tavdapirvelad, plebsis tribunebi, patriciebis winaaRmdeg socialuri<br />

TanasworobisaTvis brZolaSi, plebeebis `revoluciuri~ beladebi iyvnen. patriciati iZulebuli gaxda,<br />

magistratebis mier miRebul nebismier gadawyvetilebaze, plebsis tribunis vetosa (intercessio) da<br />

moqalaqeTa dacvis (ius auxilii), aseve senatisa da plebsis krebebis mowvevis uflebac (ius agendi cum<br />

senatus, cum plebe) eRiarebina.<br />

6. cenzura ordinaluri, magram ara permanentuli magistratura iyo. yofili konsulebi 18 Tvis vadiT<br />

airCeodnen cenzorebad (censor), romelTa movaleobac yovel xuT weliwadSi erTxel, qonebrivi<br />

cenzis mixedviT, moqalaqeebis aRwera da maTi saTanado kategoriebSi ganweseba gaxldaT. cenzori<br />

akompleqtebda senats (lectio senatus), zedamxedvelobda moqalaqeTa zneobas (cura morum). Tu moqalaqe<br />

uzneo qmedebas Caidenda, mas ricxavdnen moqalaqeTa siidan, mis mier Cadenil uRirs qmedebaze werilobiTi<br />

miTiTebiT.<br />

magistraturis meore _ eqstraordinaluri saxe diqtatoris instituti iyo.<br />

sagangebo viTarebis dros konsulebi niSnavdnen diqtators, romlis uflebamosileba mxolod eqvsi<br />

TviT gamisazRvreboda. am drois ganmavlobaSi is iyo erTpirovnuli xelisufali, romlis<br />

kompetenciaSic uzenaesi samxedro da samoqalaqo administracia (imperium militiae et imperium domi)<br />

Sedioda. diqtaturis dros moqalaqeTa yvela ufleba SeCerebuli iyo.<br />

ramdenime magistraturis erTi piris xelSi moqceva dauSvebeli iyo. qr. Sobamde 180 w. viliusis<br />

kanoniT (lex Villia annalis) dadginda: erTi da igive piri, imave an sxva Tanamdebobaze xelmeored<br />

mxolod ori wlis Semdeg airCeoda. amave kanoniT, ganisazRvra magistratobis Semdegi ierarqia<br />

(cursus honorum): kvestura, ediliteti, pretura, konsulati; cenzorad da diqtatorad mxolod yofili<br />

konsuli daiSveboda.<br />

$2. senati<br />

Senatus (senati); senex (senatori); patres (mamebi); conscripti (miwerilni).<br />

senati (senatus) iyo respublikuri <strong>romis</strong> umaRlesi aRmasrulebeli xelisuflebis warmomadgelobiTi<br />

da saTaTbiro organo, romlis wevrebadac senatori (senex) _ patriciebi (e.w. `patres~ - mamebi,<br />

romlebsac clarissimi (D.27.10.5)-c ewodebodaT, rac maT brwyinvale warmomavlobasa da xarisxs gulisxmobda<br />

da senatori _ plebeebi (e.w. conscripti - miwerilni) airCeodnen.<br />

senatis kompetenciaSi Sedioda: omis gamocxadeba da zavis dadeba; religiuri ceremonialis aRsrulebaze<br />

zedamxedveloba; sazogadoebrivi finansebis gankargva da mxedarTmTavrebis daniSvna. aRniSnuli<br />

mowmobs, rom senatis funqcia mxolod saTaTbiro uflebamosilebiT ar ifargleboda. magistratebis<br />

xelisufleba droiT iyo SezRuduli, xolo mudmivmoqmedi saxelmwifo organo senati, komiciebis<br />

mier miRebul kanonebs sakuTari auctoritas-iT amtkicebda, senatusconsultum-iT ki sakanonmdeblo<br />

saqmianobas axorcielebda. senatorTa ricxvi permanentulad izrdeboda da III saukunis dasawyisSi<br />

aTass miaRwia.<br />

47


$3. saxalxo krebebi<br />

Plebiscita (plebisciti); consilia plebis (plebsis kreba); magistratus maiores (umaRlesi rangis magistratebi);<br />

magistratus minores (dabali rangis magistratebi); ius agendi cum populo (komiciebis mowvevis ufleba); ius<br />

agendi cum plebe (plebsis krebebis mowvevis ufleba); optimates (optimatebi); populares (popularebi);<br />

nobilitas (warCinebuli); ordo equister (mxedarTa wodeba); consul sine collega (konsuli kolegis gareSe).<br />

Tavdapirvelad, magistratebis arCeva da kanonproeqtisaTvis xmis micema centuriis saxalxo krebis<br />

kompetencia iyo. magram reformebis gatarebam, da qonebrivi cenzis mixedviT, moqalaqeTa socialur<br />

jgufebad, SedarebiT, samarTlianma dayofam, ganapiroba tribis komiciebisaTvis centuriis krebebis<br />

umaRlesi funqciebis nawilis gadacema.<br />

mogvianebiT, kanonis Zalis mqone plebiscita-s plebsis kreba (consilia plebis) iRebda. umaRlesi magistratebis<br />

(magistratus maiores) _ konsulebis, cenzorebis, pretorebis arCeva (daniSvna) centurialuri komiciis<br />

kompetencia iyo. tribebis komiciebi yvelaze dabali rangis magistratebs (magistratus minores) _<br />

edilebsa da kvestorebs irCevdnen; plebsis krebebze ki _ plebsis tribunebs. plebsis krebebze<br />

magistratebad mxolod moqmedi magistratebis mier warmodgenil pirebs irCevdnen.<br />

kanonproeqtisaTvis xmis micemis dros sakanonmdeblo iniciativis ufleba mxolod moqmed magistratebs<br />

hqondaT; saxalxo kreba uflebamosili iyo maTi iniciativa mieRo an saerTod uareyo; misi Secvlis,<br />

Sevsebis an nawilobriv miRebis ufleba maT ar gaaCndaT. komiciebis mowvevis ufleba (ius agendi<br />

cum populo) umaRles magistratebs, xolo plebsis krebebis (ius agendi cum plebe) _ plebsis tribunebs<br />

hqondaT.<br />

saxelmwifoebriobis Camoyalibebis dasrulebisTanave, romma aqtiuri dapyrobiTi omebis politika<br />

daiwyo, ris Sedegadac im droisaTvis cnobil, TiTqmis mTel geografiul sivrceze gabatonda. meore<br />

punikuri omis Semdeg (qr. Sobamde 220 w.), daaxloebiT qr. Sobamde 168 w. mimdinare omebis Sedegad,<br />

<strong>romis</strong> saxelmwifo msoflio imperia gaxda. qr. Sobamde II saukunidan <strong>romis</strong> saxelmwifo wyobileba,<br />

axali socialur-ekonomikuri da politikuri faqtorebiT ganpirobebulma, Rrma krizisma moicva.<br />

upirveles yovlisa, Zveli civitas-is administraciuli organoebi msoflio imperiis mmarTvelobis sferoSi<br />

wamoWril moTxovnebs veRar akmayofilebda. umaRles Tanamdebobaze xanmokle vadiT pirTa<br />

arCeva saxelisuflo struqturebs araefeqturs xdida, gansakuTrebiT maSin, roca saqme dapyrobili<br />

provinciebis samxedro mmarTvelobas exeboda. saxelmwifos konstituciur mdgomareobaze uaryofiT<br />

zegavlenas axdenda, erTi mxriv, Zveli senatoruli aristokratia, savaWro operaciebiT gamdidrebuli<br />

mxedarTa wodebis da meore mxriv, optimatebisa (optimates) da popularebis (populares) urTierTqiSpi.<br />

primitiul agrarul ekonomikas swrafad enacvleboda monebis Sromaze damyarebuli intensiuri<br />

latifundisturi meurneoba. gamudmebuli omebis Sedegad sakuTar miwebs kargavda wvril mesakuTreTa<br />

fena _ jarisa da saxalxo krebebis mTavari wyaro. amis Sesaxeb mogviTxrobs plutarqes `biografiebis~<br />

is Tavi, romelic tiberius graqhusis moRvaweobas eZRvneba. kerZod, etruriis velebis Semovlisas,<br />

man aRmoaCina, rom glexebis mier mitovebuli miwis nakveTebis did nawils senatoruli<br />

aristokratiis monebi amuSavebdnen. aRniSnuli viTareba moraluri simtkicis daqveiTebaze<br />

metyvelebda. politikuri krizisis erT-erTi mizezi sruluflebian moqalaqeTa raodenobisa da dapyrobili<br />

teritoriebis (provinciebis) mosaxleobis raodenobis disproporciis Seuqcevadi gazrdac<br />

iyo. krizisuli periodis sxva epizodTa Soris Zalze mniSvnelovani aRmoCnda Zmebi graqhusebis mier<br />

SeTavazebuli agraruli reforma; am movlenam kidev ufro gaamwvava mZvinvare politikuri qiSpi saxelmwifoSi.<br />

politikuri simSvidis rRvevis kidev erT mizezad SeiZleba CaiTvalos Seurigebeli dapirispreba<br />

mmarTvel oligarqiasa (senatoruli nobilitas) da mxedarTa wodebas (ordo equister) Soris. samxedro<br />

beladebsa da senats Soris dausrulebelma konfliqtma erTpirovnuli xelisuflebis krizisi ganapiroba.<br />

<strong>romis</strong> saxelmwifo sistema saWiroebda siaxles, politikur anu konstituciur reformas an<br />

antikonstituciur qmedebas _ saxelmwifos gadatrialebas. am mimarTulebiT pirveli nabiji gaius<br />

mariusma gadadga. romauli jaris SemadgenlobaSi, daqiravebuli jaris nawilebis SeyvaniT man<br />

konsuloba moipova. qr. Sobamde 104-100 ww. samoqalaqo omSi gamarjvebis Semdeg, kornelius sulam,<br />

ganusazRvreli vadiT, Tavi diqtatorad gamoacxada da senatoruli oligarqiis reJimis aRdgena<br />

daiwyo. plebsis tribunebis gavlenis Semcirebis mizniT, man aRadgina Zveli principi, romlis<br />

48


Tanaxmadac, plebsis krebis gadawyvetilebas kanonis Zala mxolod senatis mier damtkicebis Semdeg<br />

eniWeboda. man tribuns CamoarTva sxva magistraturis dakavebis ufleba, xolo veto-s ufleba<br />

gaavrcela im saCivrebze, romelsac, Seuracxyofis msxverplad qceuli an magistratis mier, sakuTari<br />

mdgomareobis borotad gamoyenebis Sedegad, dazaralebuli moqalaqe mowinaaRmdegis mimarT Seitanda.<br />

sulas reformebi maleve gauqmda; saxelmwifo kvlav mwvave politikurma krizisma da samoqalaqo<br />

omis safrTxem moicva. Tavdapirvelad, prokonsulis sagangebo uflebamosilebani mianiWes pompeuss,<br />

romelmac qr. Sobamde 52 w. Tavi erTpirovnul, `kolegis gareSe~ konsulad (consul sine collega) gamoacxada.<br />

Semdeg, keisaris, pompeusisa da krasusis paqtiT, Seiqmna pirveli triumvirati, rac sajaro<br />

xelisuflebis gadanawilebas niSnavda. krasusis daRupvis Semdeg Tavi iCina dapirispirebam optimatebis<br />

lider pompeussa da popularebis belad keisars Soris. provinciaSi sakuTar legionebTan myofma<br />

keisarma konsulobas ver miaRwia. aseve ar gaiTvaliswines misi interesebi, ris gamoc plebsis<br />

tribunebs uari eTqvaT saxalxo krebebSi monawileobaze. am faqtma sabolood gaamwvava damokidebuleba<br />

senatsa da keisars Soris, romelmac, demokratiuli wyobilebis aRdgenis sababiT, italiis<br />

sazRvari gadmolaxa. mis winaaRmdeg oligarqiuli reJimis damcvelma pompeusma gailaSqra. gamarjvebis<br />

mopovebis Semdeg, keisarma cezalpiuri galiis, siciliisa da sxva provinciebis mkvidrT <strong>romis</strong><br />

moqalaqeoba uboZa, riTac maT swraf romanizacias Seuwyo xeli. ramdenime wlis ganmavlobaSi konsulad,<br />

cenzorad, mudmiv diqtatorad arCeulma keisarma tribunis Zalaufleba (tribunicia potestas)<br />

kanondarRveviT miiniWa. keisari grZnobda saxelmwifo reformebis gatarebis aucileblobas; ris gamoc,<br />

moZvelebuli saxelmwifo sistemis reorganizebis mizniT, gadamWreli zomebi miiRo. keisris reformebi<br />

oqtavianes gardaqmnebis dasawyisad miiCneva. <strong>romis</strong> imperiis uzenaesi politikuri xelmZRvaneloba<br />

(gestio rei publicae) diqtatorma (dictator) igdo xelT; mTeli imperiis administraciuli mmarTveloba<br />

ki italiuri modelis Sesabamisad, lex Iulia municipalis-is safuZvleze gardaiqmna. keisrisaTvis imperator<br />

perpetuum wodebis miniWebam magistratebze, senatsa da saxalxo krebebze misi uzenaesi xelisufleba<br />

ganamtkica. qr. Sobamde 44 wlis martis Tvis dResaswaulis idebis (idus) dros, keisris reformatoruli<br />

da mmarTvelobiTi diqtatoruli xelisufleba daemxo; magram keisris mkvlelebma<br />

dasaxul mizans ver miaRwies: warsulis dabruneba, senatoruli oligarqiis batonobis aRdgena, SeuZlebeli<br />

aRmoCnda. markus antoniusis, oqtavianesa da lipidusis SemadgenlobiT axali triumvirati<br />

Seiqmna. qr. Sobamde 31 wels aqciumis (Actium) koncxTan (saberZneTi), markus antoniusTan brZolaSi,<br />

oqtavianem gadamwyveti gamarjveba moipova da safuZveli Cauyara saxelmwifos axal politikur<br />

wyobas _ principats.<br />

III. msoflio imperia (qr. Sobis I-V ss.)<br />

$1. principati<br />

Princeps (pirveli); restaurator rei publicae (respublikis amRorZinebeli); res gestiae divi Augusti (RvTaebrivi<br />

avgustusis mmarTveloba); consensus universorum (moqalaqeTa sayovelTao Tanxmoba).<br />

mas Semdeg, rac oqtavianem keisris mkvlelebi dasaja da sakuTari mtrebic daamarcxa, <strong>romis</strong> istoriaSi<br />

axal politikur sistemas mieca dasabami. Zvel respublikuri politikur wyobas axali<br />

saxelmwifoebrivi reJimi mxolod garegnulad eTanadeboda. Tanamedrove terminologiis Tanaxmad,<br />

SeiZleba iTqvas, rom es iyo respublikuri wyobis ara revoluciuri damxoba, aramed misi Tanda-<br />

TanobiTi reformireba. axali politikuri wesrigis damyarebisa da misi konsolidaciis periodSi,<br />

avgustusis ZiriTadi mizani respublikis aRdgena (restaurator rei publicae) gaxldaT. avtobiografiaSi<br />

`Res gestiae divi Augusti~ avgustusi warmogvidgeba im axalgazrda mxedarTmTavrad, romelmac jari saku-<br />

Tari saxsrebiT daiqirava, raTa `SeTqmulTa mir Cagruli samSoblo gaeTavisuflebina~ (avtobiografiuli<br />

xasiaTis Canawerebi ankarasa da antioqiaSi aRmoCenilma warwerebma Semogvinaxa. xsenebuli<br />

memuarebi avgustusma sicocxlis ukanasknel wlebSi dawera. SesaZloa, Canawerebi amotvifruli<br />

yofiliyo im marmarilos filebze, romlebiTac marsis velze aRmarTuli misi mavzoleumi<br />

moapirkeTes). markus antoniusis dasamarcxeblad senatma oqtavianes pretoris imperium-i uboZa da senatSi<br />

miiRo. qr. Sobamde 43 w. oqtaviane konsulad airCies, xolo qr. Sobamde 32 wels `italiasa da<br />

provinciebSi~ SeTqmulTa winaaRmdeg sabrZolvelad (coniuratio Italiae et provinciarum) gansakuTrebuli<br />

uflebamosilebani mianiWes. moqalaqeTa sayovelTao TanxmobiT (consensus universorum), qr. Sobamde 31<br />

wels mopovebuli gamarjvebis niSnad, oqtavianes respublikis amaRorZinebeli (restaurator rei publicae)<br />

uwodes. amieridan, mas yovelwliurad irCevdnen konsulis Tanamdebobaze, xolo privilegiis niSnad<br />

49


senatSi princeps-oba (pirveli) uboZes. qr. Sobamde 27 wlis 13 ianvars, senatis sazeimo sxdomaze, oqtavianem<br />

ganacxada, rom amieridan igi daasrulebda mSvidobismyofel misias, uars ityoda saxelmwifo<br />

saqmeebze da mTel Zalauflebas romael xalxsa da mis senats gadascemda. senatis daJinebuli<br />

moTxovniT, oqtavianem `gulmowyaleba gamoiCina~ da, konsulobis SenarCunebasa da gandgomili provinciebis<br />

dasamorCileblad miniWebul sagangebo imperium-ze, Tanxmoba ganacxada. senatma mas Augustus<br />

wodeba mianiWa, ris Sedegad oqtavianes Imperator Caesar Augustus-s uwodebdnen. Imperator samxedro<br />

meTaurs niSnavda (am wodebiT legionebi mxedarTmTavars mimarTavdnen). Caesar _ misi Sviladamyvanis,<br />

iulius keisris saxeli iyo. Augustus _ <strong>romis</strong> axaldamaarsebeli, anu axali romulusi (qalaqis<br />

daarsebasTan dakavSirebuli religiuri rituali augustum, augurium) iyo. senatis mier miRebul politikuri<br />

gadawyvetilebebze Tavad avgustusi werda: `amieridan, sakuTari auctoritas wyalobiT, me yvelaze<br />

maRla videqi, Tumca Cemi potestas, magistraturaSi moRvawe, kolegebis Zalauflebas ar aRemateboda~.<br />

swored auctoritas wyalobiT, anu yvelas mier aRiarebuli piradi prestiJis da ara potestas, anu<br />

magistratis xelisuflebis safuZvelze, miRweul iqna komp<strong>romis</strong>i mmarTvelobis axal, avtoritarul<br />

wessa da saxalxo-aristokratiul-respublikur reJims Soris. T. momzenis mtkicebiT, principati, rogorc<br />

orxelisuflebianoba, iyo iseTi reJimi, romlis drosac Zalaufleba gamijnuli iyo princefssa<br />

da senats Soris. yovelive aqedan gamomdinare, avgustuss saukeTeso wesrigis fuZemdebeli (optimi<br />

status auctor) uwodes.<br />

saxelmwifo xelisuflebis axali mowyobis pirobebSi princefss imperium proconsulare maius et infinitum da<br />

tribunicia potestas mieniWa. pirveli wodebiT jaris uzenaesi mxedarTmTavroba da saimperio provinciebis<br />

mmarTvelobis ufleba igulisxmeboda. Tribunicia potestas-iT ki, princefss magistratebis mier gamocemul<br />

nebismier aqtze, veto (intercessio) dadebis SesaZleblobas da plebsis saxalxo krebebis mowvevis<br />

uflebas (ius agendi cum plebe) aniWebda. mogvianebiT, qr. Sobamde 44 w. keisris mibaZviT, oqtavianem<br />

plebsis tribunis Tanamdebobaze, dadgenili proceduris gareSe, sakuTari kandidatura wamoayena.<br />

Tumca markus antoniusis protestis gamo, tribunis Tanamdebobaze oqtavianes uari eTqva. qr. Sobamde<br />

36 w. oqtavianes plebsis tribunis RvTaebrivi xelSeuvaloba (sacrosanctitas) mieniWa, xolo 30 wels _<br />

tribunis samisdReSio Zalaufleba (tribunicia potestas vitalicia). man tribunis uflebamosilebas SeuTavsa<br />

prokonsulis Tanamdeboba (imperium proconsulare), riTac dairRva uZvelesi da myarad moqmedi principi:<br />

erTi piris xelSi samoqalaqo (imperium domi) da samxedro (imperium militiae) xelisuflebis SeTavsebis<br />

dauSvebloba. romSi Sesvlis dros, prokonsulebisagan gansxvavebiT, princefss jaris sardlobis<br />

uflebamosilebis moxsna ar moeTxoveboda. tiberiusis droidan moyolebuli, princefsis tribunis<br />

xelisufleba imperiis mTel teritoriaze gavrcelda. qr. Sobis II saukunidan tribunebs aRar irCevdnen.<br />

Tumca, cnobebi am Tanamdebobis Sesaxeb IV da V saukuneebSi gamocemul imperatorTa konstituciebSia<br />

SemorCenili.<br />

Sidasaxelmwifoebrivi wesrigisa da simSvidis damkvidrebis Semdeg, avgustusis moRvaweobiT, dasabami<br />

mieca provinciebis romanizaciis xangrZliv process. egvipte man romaeli xalxis xelisuflebas dauqvemdebara,<br />

xolo egviptis mmarTveloba sakuTar Tavze aiRo. <strong>romis</strong> moqalaqis (civis romanus) sapatio<br />

mdgomareobisa da misi uflebebis gaTvaliswinebiT, <strong>romis</strong> moqalaqis tolfas uflebebs provinciis<br />

mcxovreblebs avgustusi individualurad aniWebda, provinciebSi ki <strong>romis</strong> msgavs mmarTvelobis sistemas<br />

amkvidrebda. yvelaze mdidar provinciebs, maTi Semorigebis sababiT, princefsi uSualod saku-<br />

Tar xelisuflebas uqvemdebarebda (saimperatoro provinciebi), xolo danarCeni provinciebi senatis<br />

administraciul daqvemdebarebaSi (senatis provinciebi) rCebodnen.<br />

provinciebis pirvel saxeobas avgustusis legati-propretorebi (legati Augusti pro praetore) marTavdnen,<br />

meore saxeobas _ prokonsulebi. Tumca, yvela maTgans Tanamdebobaze princefsi niSnavda. municipaluri<br />

mmarTvelobis reJimsac (municipia) romauli struqtura hqonda: magistratebi, senati, komiciebi. municipaluri<br />

sabWoebi (ordo decurionum) 100 wevrisagan Sedgeboda. isini yofili magistratebis<br />

rigebidan airCeodnen. saqmianobis kolegialuri wesiT warsamarTavad magistratebs municipiebSi erTi<br />

wlis vadiT irCevdnen.<br />

principatis periodSi imperiuli biurokratia Camoyalibda. princefsma sakuTari uflebamosilebani,<br />

ierarqiulobis mixedviT, Tanamdebobis pirebs gadasca, romlebic, saqmianobis safasurad, gasamrjelos<br />

iRebdnen. yvelaze didi gavleniTa da ZalauflebiT pretorebi sargeblobdnen: 1. samxedro<br />

funqciebiT aRWurvili, praefectus praetorio imperatoris pirad gvardias sardlobda; 2. romSi poli-<br />

50


ciasa da sisxlis <strong>samarTlis</strong> sasamarTlos praefectus urbi xelmZRvanelobda; 3. Ramis saaTebSi simSvidis<br />

uzrunvelmyof samsaxurs praefectus vigilum xelmZRvanelobda; masve eqvemdebareboda xanZarsawinaaRmdego<br />

samsaxuri; 4. sursaTiT uzrunvelyofis samsaxuris ufross _ praefectus annonae bazrebis<br />

kontrolic evaleboda; 5. safosto samsaxuris ufrosi praefectus vehiculorum iyo.<br />

imperatoris piradi kancelariis (scrinia) ZiriTadi funqciebi iyo: imperatoris saxeliT oficialuri<br />

mimowera, imperatoris qonebis gankargva, sakadro sakiTxebis gadawyveta, princefsis iurisdiqcias<br />

daqvemdebarebul sasamarTlo davaTa ganxilva. Sesabamisad, imperatoris kancelaria (scrinia) oTx<br />

ganyofilebad iyofoda: 1. ab epistulis _ princefsis oficialuri korespondenciis ganyofileba;<br />

2. a rationibus _ imperatoris qonebis marTvis ganyofileba; 3. a cognitionibus _ princefsis iurisdiqcias<br />

daqvemdebarebuli sasamarTlo davebis ganmxilveli ganyofileba; 4. a libellis _ arzebisa da ajebis<br />

ganmxilveli ganyofileba.<br />

imperator adrianes mmarTvelobis dros saxelmwifo aparatis biurokratizaciis procesi dasrulda,<br />

Seiqmna saimperatoro sabWo (consilium principis), anu gansakuTrebuli saTaTbiro organo, romlis SemadgenlobaSi<br />

maRalCinosani moxeleebi da gamoCenili iuristebi Sediodnen. amrigad, principati iyo<br />

SeniRbuli, Selamazebuli romauli imperia, romlis dros, formalurad, ganagrZobdnen arsebobas<br />

respublikuri periodis saxelmwifo organoebi da Tanamdebobis pirebi, Tumca realuri Zalaufleba<br />

Tavmoyrili iyo mxolod princefsisa da misi uaxlovesi garemocvis xelSi.<br />

axali reJimis yvelaze rTuli sakiTxi _ qveynis pirveli piris xelisuflebis memkvidreobiTobis<br />

problema _ verc avgustusis politikurma geniam gadawyvita da verc misi memkvidreebis gonierebam.<br />

qarizmatulobis tradiciuli rwmenisa da rex-is dros taxtis memkvidreobiTobis dinastiuri<br />

formisadmi romaelTa siZulvilis gamo, xelisuflebis monacvleobis problema kvlavac gadauWreli<br />

iyo da mudmiv politikur krizisebsa da gadatrialebebs uwyobda xels.<br />

konkretuli istoriuli viTarebis gaTvaliswinebiT, saimperatoro taxtis memkvidris daniSvna sami<br />

wesiT xdeboda: 1. imperatoris mier mis sicocxleSive memkvidris daniSvna anu cooptacia; 2. senatis<br />

Sexedulebisamebr memkvidres daniSvna; 3. legionebis mier ama Tu im piris imperatorad gamocxadeba.<br />

rogorc wesi, princefsebi memkvidred Sviladayvanils asaxelebdnen. magaliTad, keisarma memkvidred<br />

oqtaviane daasaxela. senati imperatoris arCevans yovelTvis ar eTanxmeboda. Tumca, avgustusis<br />

memkvidre `dinastiebSi~, xSiri iyo instituciuri krizisi, ris gamoc iulius-klavdiusebis dinastiis<br />

ramdenime imperatori _ tiberiusi, kaligula, klavdiusi _ sakuTari naTesavebisa da pretorianelTa<br />

msxverpli gaxda; sxvebma _ magaliTad, neroni _ sicocxle TviTmkvlelobiT daasrules. flaviusebsa<br />

da vespasianes legionebi uWerdnen mxars. titusis gardacvalebis Semdeg, legionerebma imperatoris<br />

taxtze dasves domiciane, romelmac, aseve tragikulad daasrula sicocxle. antoninusebis dinastiis<br />

imperatorebma _ nervam, traianem, adrianem, antoninus piusma, markus avreliusma da komodusma _ imperiis<br />

gandidebiT, mSvidobis damyarebiTa da Sviladayvanis sistemis mkacri dacviT (yvelam ara)<br />

gaiTqves saxeli. rodesac imperatori aRniSnul princips ugulebelyofda da, mamidan Svilze, taxtis<br />

memkvidreobas aniWebda upiratesobas, saxelmwifoSi kvlav politikuri krizisi da anarqia isadgurebda.<br />

swored ase moxda maSin, roca markus avreliusma taxtis memkvidred sakuTari vaJiSvili _<br />

komodusi daasaxela, romelic sakuTari tiranuli mmarTvelobis msxverpli Seiqna. aleqsander severusis<br />

mkvlelobis Semdeg, saxelmwifo xangrZlivma politikurma krizisma da anarqiam moicva, ramac<br />

principatis epoqas bolo mouRo.<br />

$2. dominati (Dominatus)<br />

dominatis saxeliT cnobili axali politikuri sistemis epoqaSi, princefsi (princeps _ senatorTa Soris<br />

pirveli) mbrZaneblad (dominus) iqca, xolo moqalaqeebi (civis) qveSevrdomebi (subditi) gaxdnen.<br />

dominatis dros imperatori absoluturi Zalauflebis mqone piri iyo. saxelmwifoSi damkvidrebuli<br />

sistema, principatis avtoritaruli demokratiidan dominatis periodis absolutur da TviTmpyrobelur<br />

monarqiamde, <strong>romis</strong> politikuri sistemis xangrZlivi evoluciis Sedegi iyo.<br />

qveyanaSi mmarTvelobis axali principebi III saukuneSi saxelmwifos mmarTvelobis sistemis umwvavesi<br />

krizisis dros SemoiRes, rasac ekonomikuri da socialuri xasiaTis cvlilebebi kidev ufro aRrma-<br />

51


vebda. aRniSnuli viTareba primitiuli agraruli ekonomikis, mZime sagadasaxado sistemisa da sasoflo<br />

raionebis (annona) mudmivi danawevrebis sruli kraxis Sedegi iyo. fuladi erTeulis emisias<br />

gamudmebiT mimarTavdnen karakala da sxva imperatorebi. Tumca, saxelmwifoSi mZvinvare inflacias es<br />

ver Sveloda. sayovelTao siRaribisa da sulier faseulobaTa Rrma krizisis viTarebaSi, saxelmwifoSi<br />

gadamwyveti mniSvneloba politikur faqtorebs eniWeboda. upirvelesad unda aRiniSnos<br />

samxedro aristokratiis uzomo batonoba, maT politikosebs sakuTari neba Tavs moaxvies da<br />

faqtiurad, mmarTvelobis yvela sferoSi TviTneboba daamkvidres. qveynis mdgomareobaze uaryofiTad<br />

aisaxeboda sagareo faqtorebic, kerZod, barbarosTa gamudmebuli Semosevebi da <strong>romis</strong> armiaSi maTi<br />

(germanelebis, aRmosavleTis xalxisa da momTabare arabebis) miReba; klasikuri romauli<br />

civilizaciisadmi mtrulad ganwyobilma elementebma TandaTanobiT mniSvnelovani gavlena moipoves,<br />

rac uaryofiTad aisaxa <strong>romis</strong> saxelmwifoze da misi civilizaciis daqveiTeba da dacema gamoiwvia.<br />

212 wels imperatorma markus avrelius antoninus karakalam mTeli imperiis Tavisufal mosaxleobas<br />

<strong>romis</strong> moqalaqeoba mianiWa, ramac <strong>romis</strong> moqalaqeTa (cives romani) privilegirebuli mdgomareoba<br />

mniSvnelovnad Seasusta. <strong>romis</strong> moqalaqeebi <strong>romis</strong> imperatoris qveSevrdomebad iqcnen. <strong>romis</strong> imperatorebma,<br />

aRmosavluri monarqiebisaTvis damaxasiaTebeli, mmarTvelobis despoturi forma<br />

daamkvidres. septimius severusma dominus-is wodeba miiRo. dion kasiosis Tanaxmad, imperator septimius<br />

severusma sakuTar Svilebs anderZad daubara: `gaamdidreT jariskacebi da safrTxeze nuRar<br />

ifiqrebT~.<br />

zogma imperatorma senatorebad barbarosebi daniSna da sasaxlis karze aRmosavlur-despoturi<br />

ritualebi SemoiRo. 239-284 ww. <strong>romis</strong> imperia umwvavesma politikurma krizisma da anarqiam moicva,<br />

rasac mowmobs is faqti, rom am drois ganmavlobaSi saimperatoro taxti, erTmeoris miyolebiT, 22<br />

pirma daikava. maTi umravlesoba saxelmwifoSi gamefebul qaoss Seewira. mSvidobianobis xanmokle<br />

periodi daamyara iliriuli warmoSobis mxedarTmTavarma avrelianem, romlis brZanebiTac fulis<br />

monetebze misi tituli _ mefe da RmerTi (dominus et deus) _ iyo amotvifruli; amiT igi aRmosavleTis<br />

monarqebs baZavda. mkacri wesrigis damyarebas, imperiis Zlevamosilebisa da romauli gmiruli suliskveTebis<br />

aRdgenas Seecada meore ilirieli mxedarTmTavari diokletiane (284-305 ww.). man sakuTar<br />

xelisuflebas sakraluri xasiaTi mianiWa da moiTxova, rom misTvis iupiteris vaJi _ ioviusi (Iovius)<br />

ewodebinaT.<br />

<strong>romis</strong> armiis reformirebis Sedegad diokletianem Seqmna swrafi reagirebis korpusi _ exercitus<br />

praesentialis, romelsac mtris Semoseva sazRvarzeve unda ukuegdo. inflaciis SesaCereblad man gamosca<br />

ediqti _ edictum de rerum venalicium, romliTac diokletianem pirveladi moxmarebis sagnebze, momsaxurebis<br />

sferos da satransporto saSualebebze minimaluri fasebi daadgina. garda amisa, man mniSvnelovani<br />

reforma ganaxorciela imperiuli mmarTvelobis sferoSic; Seqmna xelisuflebis ierarqiuli<br />

piramida, romlis umaRlesi piri Tavad imperatori iyo. e.w. officia palatina (sasaxlis uwyebani) centraluri<br />

mmarTvelobis organoebad iqca, xolo quaestor sacri palatii (RvTaebrivi sasaxlis mcveli) erTgvarad,<br />

iusticiis ministri iyo; magister officiorum _ provinciis moxeleTa ufrosi iyo; comes sacrarum<br />

largitationum-i da comes rerum privatarum-i, Sesabamisad, saxelmwifo finansebsa da imperatoris qonebas<br />

ganagebdnen. msxvili sajariso SenaerTebis meTaurebad imperatorma ramdenime Tanamdeboba _ magistri<br />

militum _ SemoiRo. vrceli imperiis farglebSi, mmarTvelobis sistemis reorganizaciis mizniT, diokletianem<br />

e.w. tetrarqiis sistema Seqmna; man imperia dayo or _ aRmosavleT <strong>romis</strong>a da dasavleT<br />

<strong>romis</strong> _ imperiebad, romlebic, Tavis mxriv, oTx _ aRmosavleTi, iliria, italia da galia _ prefeqturad<br />

daiyo, es ukanasknelni _ diocezebad, xolo diocezebi _ provinciebad. Prefeqturebs<br />

marTavdnen prefeqtebi (praefectus), diocezebs _ vikariusebi (vicarius), xolo provinciebs _ reqtorebi<br />

(rector) imperiis TiToeul nawils marTavda avgustusi (Augustus), romelsac memkvidris Svilad ayvana<br />

SeeZlo. aseT memkvidreebs `keisrebi~ ewodebodaT. diokletiane aRmosavleT <strong>romis</strong> imperias ganagebda,<br />

misi rezidencia nikomediaSi mdebareobda; dasavleT imperias, romlis dedaqalaqic milani<br />

(mediolani) iyo, mmarTvelad maqsimiane daeniSna. magram xelisuflebis memkvidreobiTobis problema<br />

verc am RonisZiebebma gadaWra. 305 w., imperator diokletianes taxtidan nebayoflobiT gadadgomis<br />

Semdeg, brZola xelisuflebisaTvis axali ZaliT gamwvavda.<br />

imperatorma konstantinem, metoqis _ maqsenciusis damarcxebiT, imperia kvlav gaaerTiana. imperator<br />

konstantines, romelic saxelmwifos 307-337 ww. marTavda, romaeli istorikosi amiane marcelinusi<br />

novatorad da uZvelesi institutebis reformatorad ixseniebs. konstantines 313 wils milanis<br />

52


(mediolanis) ediqtiT _ `qristianuli religiis mimarT rjulSemwynareblobis Sesaxeb~, Tanda-<br />

TanoboT, qristianoba imperiis oficialur religiad, xolo RvTaebrivi samarTali _ monarqiis politikur<br />

sayrdenad iqca. saxelmwifos dedaqalaqi konstantinem gadaitana bizantionSi, romelsac<br />

mogvianebiT konstantinopoli ewoda. konstantines gardacvalebis Semdeg, misma vaJebma imperia kvlav<br />

or nawilad gayves. 395 w., roca imperatorma Teodosius I-ma saxelmwifos aRmosavleTi nawilis marTva<br />

Tavis erT vaJiSvils _ arkadiuss, xolo dasavleTi nawilisa, meore vaJs, honoriuss daavala, imperiis<br />

gayofa sabolood dasrulda. barbarosTa gamudmebul Semosevas ganicdida dasavleT <strong>romis</strong> imperia.<br />

476 w. barbarosebis samxedro beladma _ odoakrma dasaleT <strong>romis</strong> ukanaskneli imperatori<br />

romulus avgustulusi daamxo, riTac dasavleT <strong>romis</strong> imperiis istoria dasrulda.<br />

aRmosavleT <strong>romis</strong> _ bizantiis _ imperia kidev TiTqmis 1 000 wlis ganmavlobaSi ganagrZobda arsebobas<br />

da is daeca Turq-osmaloTa Semosavisa da, 53-dRiani alyis Sedegad, imperiis dedaqalaqis _<br />

konstantinopolos dakavebis Semdeg, 1453 wlis 28 maiss.<br />

bizantiaSi viTardeboda <strong>romis</strong> samarTali, romelmac ganviTarebis mwvervals imperator iustiniane I<br />

Magnus (didis) mmarTvelobis dros (527-565 ww.) miaRwia. iustiniane daibada iliriis provinciaSi (romelmac<br />

imperias ramdenime imperatori misca) terensiumis mxareSi, glexi _ sabaciusis ojaxSi. iustiniane<br />

mTielisa da miwaTmoqmedisaTvis damaxasiaTebeli sulieri sitkiciT gamoirCeoda. igi bizantionSi<br />

Camoiyvana da aRzarda biZam (dedis Zmam) _ iustinem, romelic imperator anastasiosis gvardiaSi<br />

msaxurobda. anastasiosis gardacvalebis Semdeg, taxti daikava iustinem. man TanammarTvelad<br />

disSvili daniSvna da iusitinianec uwoda. iustinianem iqorwina cirkis mocekvave qal _ Teodoraze,<br />

romelsac iustinem, disSvilTan erTad, Augusta-s tituli uboZa. iustinianes sanukvari ocneba <strong>romis</strong><br />

imperiis Zveli didebisa da teritoriuli mTlianobis aRdgena iyo. iustinianes mmarTvelobis mkvidri<br />

sayrdeni qristianuli ideologia da samarTlebrivi `klasicizmi~ iyo.<br />

Tavi IV. uflebaTa dacva<br />

I. sasamarTlo organizacia Zvel romSi<br />

romSi sasamarTlo SedarebiT gvian iqca saxelmwfo organod. am mxriv saetapoa qr. Sobamde 149 weli,<br />

rodesac adre arsebuli decemviri stlitibas iudicandis-is paralelurad, mudmivi sasamarTloebi _<br />

`Quaestiones perfectuae~ _ daarsda. decemvirebis sasamarTlos didi mniSvneloba aRar eniWeboda, maTi<br />

meSveobiT mxolod moqalaqeobasa da TavisuflebasTan dakavSirebuli saqmeebi ganixileboda.<br />

adreul xanaSi aseve arsebobda 105 msajulis SemadgenlobiT centumvirebis sasamarTlo, romelTac<br />

tribebis mixedviT _ TiToeuli tribadan sam-sam kaci _ irCevdnen. isini ZiriTadad memkvidreobasTan<br />

dakavSirebul davebs ganixilavdnen. amgvarad, Zvel romSi didi mniSvneloba eniWeboda memkvidreobis<br />

miRebasTan dakavSirebuli sadavo saqmeebis ganxilvas.<br />

mudmivi sasamarTlo (Quaestiones perfectuae) provinciebSi gamoZalvisa da Zalauflebis borotad gamoyenebis<br />

Sesaxeb kanonis (crimen repetundarum) safuZvelze Seiqmna. SemdgomSi, am sasamarTloebis gansjadobas<br />

daeqvemdebara `<strong>romis</strong> xalxis didebis Seuracxyofis~ saqmeebi, rac saxelmwifo Ralats gulisxmobda.<br />

amave sasamarTlos kompetenciaSi Sedioda mkvlelobis, Zaladobis, siyalbis, arCevnebis dros<br />

amomrCevelTa mosyidvis, saxazino qonebis qurdobis saqmeebic.<br />

sulas diqtatoruli mmarTvelobis dros, sisxlis <strong>samarTlis</strong> mZime danaSaulis CamdenTa saTanadod<br />

dasjis mizniT, mravali mkacri kanoni gamosces. aRniSnul saqmeTa gansaxilvelad calkeuli sasamarTloebic<br />

Seiqmna.<br />

Tavdapirvelad, mosamarTleebad sazogadoebis umaRlesi fenis warmomadgenlebi iyvnen. pirveli mosamarTleebi<br />

gaxldaT umaRlesi qurumebi – pontifikosebi, romlebic ZiriTadad senatorTa fenas ganekuTvnebodnen.<br />

cnobilma gaius graqxusma sasamarTloebSi moRvaweobis neba darTo mxedarTa wodebis<br />

warmomadgenlebsac. male sasamarTloebi upiratesad mxedrebis xelSi aRmoCnda. qr. Sobamde 70 wlamde<br />

<strong>romis</strong> sazogadoebis maRali fenis warmomadgenlebi sasamarTloebSi monawileobis uflebis misa-<br />

Rebad brZolas ganagrZnobdnen. sabolood imas miaRwies, rom mosamarTleebs senatorebis, mxedrebis<br />

53


da tribunTa fenidan irCevdnen. yovel wels pretori ramdenime aseuli kacis sias adgenda. sasamarTlo<br />

procesi am siis mixedviT unda gamarTuliyo. ficis miRebis Semdeg, magistrati ramdenime<br />

aTeul mosamarTles niSnavda. am dros saxelmwifo-sajaroobis sawyisi sasamarTlo procesze jer<br />

kidev ar iyo ganviTarebuli. samarTalSi micema kvlavindeburad kerZo saqmed iTvleboda. esa Tu is<br />

piri pretors mimarTavda TxovniT, rom sasamarTlos procesze bralmdeblis saxiT daeSvaT. ra Tqma<br />

unda, mas unda daesaxelebina braldebulis vinaobac. braldebuls dakiTxvisaTvis iZaxebdnen. sasamarTlo<br />

procesze saqmis ganxilva-gamoZieba daaxloebiT 30-100 dRis Semdeg iniSneboda.<br />

sasamarTloze ismendnen rogorc braldebulis dasacav, ise mis winaaRmdeg warmoTqmul sityvebs;<br />

xdeboda mowmeTa dakiTxva da warmodgenili sabuTebis ganxilva da mxolod amis Semdeg ganaCeni<br />

xmaTa umravlesobiT gamohqondaT. gamamtyunebeli ganaCenis SemTxvevaSi braldebuls mkacri sasjeli<br />

eloda; Zveli Cveulebis Tanaxmad, braldebuls saxalxo krebisadmi apelirebis (provocatio) ufleba<br />

eZleoda. sasamarTlo ganxilvis dros, procesze monawiled plebsis tribunic daiSveboda.<br />

mwvave politikuri viTarebis gamo, bralmdebelisa da braldebulis socialur-politikuri mdgomareoba,<br />

mosamarTleTa simpaTia da antipaTia did zegavlenas axdenda sasamarTlos gadawyvetilebaze.<br />

amis gamo, sasamarTloebi metwilad politikuri konfliqtebis ganmxilvelis funqcias<br />

asrulebdnen.<br />

sasamarTlos statusis gansazRvraze didi gavlena moaxdina <strong>romis</strong> saxelmwifos monarqizacizaciis<br />

Semdgomma procesma.<br />

Tu respublikis periodSi saqmeebs magistratebis mier daniSnuli mosamarTleebi ganixilavdnen,<br />

marTlmsajulebis funqciebi TandaTan TavadGsaxelmwifo Tanamdebobis pirebis – pretorebis xelSi<br />

aRmoCnda da warmoiSva extra ordinem.<br />

qr. Sobis II saukunis iuristis seqstus pomponiusis CamonaTvalSi mocemulia im Tanamdebobis pirTa<br />

sia, romelTac gasamarTlebis ufleba eniWebodaT; romSi marTlmsajulebas axorcielebda plebeebis<br />

10 tribuni, 18 pretori, 6 edili. (D.1.2.29-34). <strong>romis</strong> imperiis provinciebSi mo<strong>samarTlis</strong> funqcias<br />

presidebi (praesidis - Tavi, Tavmjdomare _ mefisnacvlebi da maTi moadgileebi) asrulebdnen.<br />

zogierTi mniSvnelovani saqmis, magaliTad, saxazino saqmianobasTan dakavSirebuli darRvevis garCeva<br />

saxazino da saimperatoro qonebis mmarTvel moxelesac SeeZlo. qalaqebSi mo<strong>samarTlis</strong> funqcia<br />

dakisrebuli hqondaT duumvirebs (duumviri), romelTac samTavrobo moxeleebi uflebebs Tanda-<br />

TanobiT uzRudavdnen. romSi arsebobda sazogadoebrivi interesebis kerZo dacvis praqtikac. sazogadoebisa<br />

da saxelmwifos interesebis dasacavad <strong>romis</strong> yvela moqalaqes ufleba hqonda bralmdeblad<br />

gamosuliyo. jariskacebsa da uflebaayrilebs (famas) aseTi uflebebi ar gaaCndaT. iseTi saxis saqmeebis<br />

SemTxvevaSi, romlebic misi `udidebulesobis Seuracxyofas~ exeboda, bralmdeblebad gamosvla<br />

jariskacebs, qalebsa da monebsac SeeZloT. (D.48.4.7.1;D.2.8).<br />

qr. Sobis II saukunis romaeli iuristis pavlusis Txzulebis meSveobiT, Cvenamde moaRwia werilobiTi<br />

braldebis sanimuSo formulam: ama da am piris konsulobis dros, ama da am pretorTan<br />

lucius ticiusma, iuliusis kanonis Tanaxmad, mruSobaSi dasdo brali mevias, romelmac ama da am<br />

Tves, ama da am piris konsulobis dros, ama da am qalaqis ama da am saxlSi imruSa gaius seiusTan<br />

(D.48.2.3).<br />

imperiis periodis <strong>romis</strong> sasamarTlom TandaTan dakarga saqveyno Tanxmobis, da, Tu gnebavT, im adgilis<br />

funqcia, sadac asparezi eZleoda Tavisufal azrs da mWermetyvelTa paeqrobas; erTmmarTvelobisa<br />

da diqtatoruli reJimis Sedegad sasamarTlo procesebs politikuri mniSvneloba daekarga,<br />

Sesabamisad sul ufro mcire mniSvneloba eniWeboda emociebs, gacilebiT arsebiTi iyo <strong>samarTlis</strong><br />

yovelmxrivi da zusti codna, misi axsna-ganmartebis da konkretul viTarebasTan morgebis unari.<br />

II. procesis cneba, saxeebi da stadiebi Zvel romSi<br />

Actio (sarCeli), actor (mosarCele), reus (mopasuxe), actiones in rem, legis actio sacramento in rem (sanivTo<br />

sarCeli), actiones in personam, legis actio sacramento in personam (piradi sarCelebi), litis contestatio (procesis<br />

dadgena), iudicatum (sasamarTlo gadawyvetileba).<br />

54


1. sarCelis cneba<br />

piris uflebis dacva <strong>samarTlis</strong> arsebobisa da samarTlebrivi sistemis funqcionirebis erT-erTi<br />

mniSvnelovani aspeqtia.<br />

subieqturi iuridiuli garemoebebis substanciuri (materialuri) aspeqtis gacnobis Semdeg, <strong>romis</strong><br />

samoqalaqo procesis ZiriTadi institutebi unda ganvixiloT.<br />

individualur doneze samarTlebrivi moTxovna, rogorc socialuri qcevis normatulobis gamoxatuleba,<br />

zogadad dadgenil wesebTan konkretuli moTxovnis aucilebel Sesabamisobas gulisxmobs.<br />

aqedan gamomdinare, samarTlebrivi urTierTobis monawileTa Soris warmoqmnili konfliqti <strong>samarTlis</strong><br />

subieqtTa dacvis formas iZens imis mixedviT, Tu ramdenad Seesabameba maTi pretenzia zogadad<br />

dadgenili qcevis wesebs, anu ganixileba Tu ara <strong>samarTlis</strong> subieqtebs Soris warmoSobili dava<br />

<strong>samarTlis</strong> normis miukerZoebeli interpretatoris mier; Tanac, davis gadawyveta mxolod dadgenili<br />

zogadsavaldebulo wesebiT unda moxdes. romauli procesis gansakuTrebul Tavseburebaze swored<br />

misTvis damaxasiaTebeli dispoziciurobis principi metyvelebs.<br />

magaliTad, sisxlis <strong>samarTlis</strong> danaSauli sasamarTlo devnas mxolod kerZo iniciativis safuZvelze<br />

eqvemdebareboda. maSinac ki, roca saxelmwifo <strong>samarTlis</strong> subieqts misi uflebebis realizaciaSi<br />

exmareboda, saxelmwifo individis interesebs warmoadgenda; aRniSnul procesSi monawileobiT saxelmwifo<br />

Tavad subieqtis Semcvlelad an mis damxmared gamodioda.<br />

piris daukmayofilebeli interesi sarCelis saxiT formdeboda. sarCeli (actio) aris samarTlebrivi<br />

urTierTobis monawile erTi mxaris mier meore mxarisaTvis werilobiTi formiT wardgenili pretenzia,<br />

romelic marTlwesrigiTaa aRiarebuli. sasamarTlo procesi iwyeba mosarCele piris (actor)<br />

pretenziis dasabuTebuli aRiarebiT; meore mxare _ mopasuxe (reus), movale iyo Seesrulebina sasamarTlos<br />

mier dakisrebuli is valdebulebebi, romelsac misgan mosarCele iTxovda, raTa arsebuli<br />

urTirTobis eqvivalenturoba aRdgeniliyo. radgan sasamarTlo Carevis gareSe actor–ma ver miaRwia,<br />

mopasuxis mxridan, garkveuli moqmedebis ganxorcielebas, valdebulebis aRsruleba mopasuxes<br />

iZulebis wesiT ekisreboda. formasa da Sinaarss Soris arsebuli Seusabamoba samarTlebrivi<br />

sanqciiT kompensirdeboda; Tumca formiT gauTvaliswinebeli interesi aucileblad unda yofiliyo<br />

dasabuTebuli, raTa misi samarTlebrivi uzrunvelyofa moxerxebuliyo. warmoiqmneboda axali<br />

samarTlebrivi viTareba, romelSic urTierTobis aqtiuri mxaris axali interesi, sasamarTlo gadawyvetilebis<br />

aRsrulebis Sesaxeb, sarCeliT (actio iudicati) dakmayofildeboda da piruku, sasamarTlo<br />

gadawyvetilebisadmi subieqturi interesis Sesabamisoba srulfasovnad iTvleboda, Tu samarTlebrivi<br />

moTxovniT uflebaTa aRiareba da aRdgena igulisxmeboda.<br />

amrigad, garkveul farglebSi, iudicatum _ uflebaTa abstraqtul aRdgenasa da nebis Tavisuflebis<br />

gamoxatvas warmoadgenda. piris uflebaTa dacvisa da realizaciis romauli procesi, individebis<br />

TasnasworobiTa da damoukideblobiT xelmZRvanelobda.<br />

materialur aspeqtSi ZiriTadi uflebebis (abstraqtuli an SefardebiTi) sarCelebi Sesabamisad or<br />

jgufad: sanivTo (actiones in rem) da pirad (actiones in personam) sarCelebad iyofa.<br />

gaiusis azriT, In personam actio est, qua animus cum aliquo, qui nobis vel ex contractu vel ex delicto obligatus est, id est cum<br />

intendimus dare, faure, praestare, oportere – piradi sarCelis safuZvelze, Cven vawarmoebT process imaT<br />

winaaRmdeg, visac xelSekrulebiT an deliqtiT Cvens sasargeblod raime evaleba, anu roca pretenziiT<br />

vacxadebT, Cveni pretenziis Tanaxmad, an raime unda gadmogvecen sakuTrebaSi, an raime Segvisrulon,<br />

an raimeTi uzrunvelgvyon. `In rem actio est, cum aut corporalem rem intendimus nostram esse, aut ius aliquid<br />

nobis competere veluti utendi aut utendi fruendi, eundi agendi aquamve ducendi vel altius tollendi prospiciendive; actio ex<br />

diverso adversario est negativa – sanivToa sarCeli, roca vacxadebT pretenzias sxeulebrivi nivTis<br />

kuTvnilebaze, an uflebaze, magaliTad, raimeTi sargeblobis ufleba, sargeblobisa da nayofis miRebis<br />

ufleba, vinmes teritoriaze gavlis, saqonlis gadarekvis, wylis gayvanis ufleba, an ufleba<br />

garkveul simaRleze maRali Senobis agebis akrZalvisa mezoblisaTvis, an piruku, roca sarCeli<br />

mowinaaRmdegis uflebas uaryofs~.<br />

55


sanivTo sarCelis wardgenisas, mosarCele sanivTo uflebebze pretenzias acxadebda. am SemTxvevaSi,<br />

aRniSnuli sarCeliT, mopasuxe SeiZleba yofiliyo nebismieri piri. garkveuloba mxolod procesis<br />

dadgenis (litis contestatio) dros miiRweoda. piradi sarCelis wardgenis SemTxvevaSi, (sarCeli valdebulebaTa<br />

Sesaxeb) pasuxs agebda mxolod kreditoris movale konkretuli piri, romelic valdebuli<br />

iyo kreditoris winaSe.<br />

In personam-is procesSi mogebis SemTxvevaSi, mosarCeles moTxovna wydeboda da mosarCele<br />

sasamarTlo gadawyvetilebaze dafuZnebuli axali uflebis subieqti xdeboda.<br />

In rem-i sarCelis dros mosarCeles SeeZlo darCeniliyo subieqtad imave uflebisa, romelzec pretenzias<br />

acxadebda.<br />

III. Lege agere (kanonismieri procesi)<br />

Legis actio (kanonieri sarCeli); lex privata (kerZo kanoni); in iure (mosamarTleobis funqciiT aRWurvili<br />

magistratis winaSe warmarTuli procesis stadia); vindicatio (vindikacia); festuca (saritualo kverTxi);<br />

iudex (nafici mosamarTle); apud iudicem (mosamarTlesTan saqmis ganxilvis stadia); aeris confessio (valis<br />

aRiareba); arbiter (arbitri); secum dictio (mevalis wayvana kreditoris saxlSi); vindex (damcveli); manus<br />

iniectio pro iudicato (xelis dadeba sasamarTlo gadawyvetilebis analogiurad); sponsor (rwmunebuli);<br />

depensum (rwmunebulis mier, ZiriTadi mevalis magier, valis gadaxda); manus inectio pura (xelis dadeba<br />

uflebebSi damcrobis gareSe); condictio (kondiqciuri sarCeli).<br />

Lege agere (sarCelis kanonieri formiT wardgena) niSnavda certis verbis agere – sasamarTloSi sarCelis<br />

wardgenas garkveuli sityvebiT, roca sarCeli Sedgenili iyo im kanonis sityvebis Sesabamisad, romelsac<br />

efuZneboda. kanoni, romelsac mosarCele warmoTqvamda iyo kerZo kanoni, romelic subieqtis<br />

nebis avtonomiurobasa da sazogadoebrivi cxovrebis zogadsavaldebulo wesebisadmi mis Sesabamisobas<br />

gamoxatavda.<br />

kanonier sarCelTa Soris uZvelesi legis actio sacramento in rem-i iyo. ficze dafuZnebuli sanivTo sar-<br />

Celi cnobilia gaiusis dawvrilebiTi aRweriT. sasamarTlo xorcieldeboda pretoris winaSe<br />

winaswar gansazRvrul adgilze; mowinaaRmdege mxareebi xelSi iRebdnen saritualo kverTxsa (festuca)<br />

da sadao nivTs (an didi nivTis SemTxvevaSi, mis mcire nawils) da morigeobiT warmoTqvamdnen Semdeg<br />

sityvebs: vacxadeb, rom kvirituli <strong>samarTlis</strong> ZaliTa da misi debulebebis safuZvelze, es nivTi<br />

mainc Cemia. rogorc vTqvi, isea, esec Sen, me ukve movaxdine vindicireba.<br />

nivTze uflebis damtkicebis dros (vindicatio), Cveulebis Tanaxmad, monas kveTxs adebdnen. TiToeuli<br />

mowinaaRmdegis mtkicebiT, kvirituli <strong>samarTlis</strong> (wminda romauli Temis gansakuTrebuli ufleba)<br />

safuZvelze, mona mas ekuTvnoda da kuTvnilebis safuZvels (causa) asaxelebda. pretendentebi, scenaze<br />

myofi msaxiobebis msgavsad, sakuTar pretenziebs simboloebis enaze ayalibebdnen, riTac ganzogadebisaTvis<br />

savaldebulo abstraqcia miiRweoda.<br />

procesis am stadiaze saqmeSi ereoda damswre magistrati, romelic mxareebs monis gaTavisuflebisaken<br />

mouwodebda. magistris Careva mowmobda, rom dava absurdamde iyo misuli. erTsa da<br />

imave nivTze erTdroulad sxvadasxva piris gansakuTrebuli da eqskluziuri ufleba dauSvebeli iyo.<br />

am formiT mxareTa dapirispireba konkretuli gadawyvetilebis miRebas gamoricxavda.<br />

Semdeg is mxare, romelic pirveli axdenda vindicirebas, mowinaaRmdeges mouwodebda pretenziis<br />

safuZveli (causa) daesaxelebina da ideboda fici garkeul Tanxaze, romelic, davis wagebis SemTxvevaSi,<br />

saxelmwifo xazinaSi gadairicxeboda.<br />

nivTze gacxadebuli pretenziebis identuroba erT-erTi mxaris sicrueze metyvelebda. amitom vindikaciis<br />

marTebulobaSi eWvis Setana sruliad kanonzomieri iyo; amis gamo procesi, piris marTlsawinaaRmdego<br />

qmedebis (in iuria) Sesaxeb da ara nivTze uflebis Sesaxeb, saqmis gamoZiebaSi gadaizrdeboda<br />

xolme. wminda fics (sacramentum in iure) debdnen ara nivTze uflebis, aramed saritualo<br />

pretenziis gacxadebis gamo, vinaidan saqme ara sanivTo urTierTobebis darRvevas, aramed piris<br />

marTlsawinaaRmdego qmedebas exeboda.<br />

56


amrigad, procesis Semdgomi ganviTareba ukve iZenda piradi sarCelis _ legis actio sacramento in personamis<br />

saxes, romlis Sesaxebac wyaroebSi mocemuli informaciis simwiris gamo, mecnierebs dRemde bundovani<br />

warmodgena aqvT. Tumca, erTi ram naTelia: aRniSnuli sasamarTlo procesis saxe efuZneboda<br />

fics da marTlsawinaaRmdego (dausabuTebeli) moTxovnis wamomyenebeli piris (romelmac kerZo kanoni<br />

(lex privata) anu normatiulad mniSvnelovani forma aramarTlzomierad gamoiyena) pasuxismgeblobas<br />

adgenda.<br />

amrigad, Tavdapirvelad, mxolod nivTis Taobaze aRZruli konkretuli (piradi moTxovnis saxiT)<br />

sasamarTlo dava SemdgomSi samarTaldarRvevis Sesaxeb _ iniuria _ procesSi gadadioda da<br />

samarTaldamrRvevi (usafuZvlod modave) mxaris pasuxismgeblobis sakiTxi dgeboda, vinaidan es mxare<br />

wminda ficis gamtexad miiCneoda.<br />

mogvianebiT, sadao saqmeSi monawile Suamavlebis mimarTac procesis or fazas ganasxvavebdnen:<br />

mogvianebiT, procesis ori stadiis gamoyofas, davaSi monawile Suamavlis mixedviTac axdendnen.<br />

kerZod, Tu arsebuli samarTlebrivi pretenzia sasamrTlo magistratis winaSe gacxaddeboda, in iure<br />

stadiaze davis formalizebuli ganxilva da saqmeze gadawyvetilebis (iudicatum) gamotana xdeboda.<br />

aRniSnul funqcias mosamarTle (iudex) axorcielebda. sasamarTlo procesis amave stadiaze davis<br />

sagnis dadgena (litis contestatio) unda momxdariyo. am momentidan davis saganze mxareebs mxolod procesualuri<br />

uflebebi gaaCndaT, vinaidan materialuri uflebebi ukve sxva – procesualur – doneze iyo<br />

gadasuli. aRniSnuli momenti gansakuTrebuli yuradRebis Rirsia. sasamarTlo procesis (interesTa<br />

konfliqtis gansakuTrebuli formaluri gamoxatva) specifika am proceduriT miRwevadi, samarTlebrivad<br />

mowesrigebuli urTierTobebis abstraqtulobis maRali xarisxis maCvenebeli iyo, rac<br />

sasamarTlo procesze monawileTa samarTlebriv urTierTobas uzrunvelyofda. motivebis miuxedavad,<br />

konfliqtis monawile mxareTa saqmis sasamarTloSi ganxilvis dros, isini sazogadoebis Suamavlad<br />

gamosvlas iTxovdnen, amitom mxareebi aucileblad imave pirobebSi unda CaeyenebinaT, rac msgavs<br />

viTarebaSi sazogadoebis sxva wevrebis mimarT gaiTvaliswineboda. calkeuli piris moTxovna sayovelTao<br />

aRiarebas iZenda da swored es gaxldaT procesis _ rogorc darRveuli uflebis dacvis<br />

gansakuTrebuli saSualebis _ mniSvneloba.<br />

sasamarTlo funqciebis danawileba jer kidev XII dafis kanonebis dros iyo cnobili, rodesac<br />

mxedvelobaSi miiReboda gansakuTrebuli sarCeli – legis actio per iudicis postulationem _ `mo<strong>samarTlis</strong><br />

gamoTxovis meSveobiT~ (Gai.,4,17a.). aseT SemTxvevaSi, xazinis sasargeblod sajarimo Tanxis gadaxda ar<br />

iniSneboda; sadavo sagnis dadgenis Semdeg (nominata causa), procesis monawileebi magistratisagan<br />

mo<strong>samarTlis</strong> daniSvnas iTxovdnen. procesis pirvel stadiaze gamartiveba ganpirobebuli iyo imiT,<br />

rom legis actio-s aRniSnuli saxe, mxolod kanoniT gaTvaliswinebul SemTxvevaSi _ verbaluri<br />

valdebulebidan (ex stipulatione) warmoSobili uflebebis dasacavad an saerTo samkvidros, an<br />

TanasakuTrebis ganawilebis dros daiSveboda.<br />

Sponsio-dan (stipulatio-s uZvelesi forma) warmoqmnili valis moTxovniT mosarCele mopasuxes eubneboda:<br />

ex sponsione me mihi ex milia daro oportere aio: id postulo aias an negas? _ vamtkiceb, rom ficiT gamtkicebuli<br />

dapirebis safuZvelze, Sen CemTvis aTi aTasis mocema gmarTebs: gekiTxebi, adastureb amas, Tu<br />

uaryof? Tu mopasuxe warmoTqvamda aio, procesi dasrulebulad iTvleboda, vinaidan sasamarTloSi<br />

valis aRiareba (aeris confessio) sasamarTlo gadawyvetilebis (iudicatum) tolfasi iyo; xolo Tu<br />

mopasuxe sadavo sagans – vals uaryofda, mo<strong>samarTlis</strong> daniSvnis Taobaze, mosarCele TxovniT<br />

mimarTavda pretors.<br />

procesi gadadioda axal stadiaze, romlis Sedegadac mosamarTle mopasuxes an gaamtyunebda da<br />

valis gadaxdas daakisrebda, an gaamarTlebda.<br />

gaiusis teqstSi mocemuli sxvaoba nafic mosamarTlesa (iudex) da momrigebel arbitrs (arbiter) Soris<br />

uZveles movlenad iTvleba. farTod gavrcelebuli hipoTezis Tanaxmad, mo<strong>samarTlis</strong>agan gansxvavebiT,<br />

arbitris funqcia iyo miyenebuli zaralis moculobis dadgena (davis qonebrivi Sefaseba – litis<br />

aestimatio), romelsac, piradi sarCelebis SemTxvevaSi, yovelTvis didi mniSvneloba eniWeboda.<br />

uZveles droSi aRsrulebis saSualebebad gamoiyeneboda legis actio per manus iniectionem (xelis dadebis<br />

meSveobiT), romelic, XII dafis kanonebiT dadgenil SemTxvevebSi, _ sasamarTlo gadawyvetilebis<br />

57


Seusruleblobis an aRiarebuli valis gadaxdaze uaris Tqmis SemTxvevaSi _ gamoiyeneboda.<br />

Tu valauval movales damcveli (vindex) ar gamouCndeboda, mas piradi statusis dakargvis safrTxe<br />

emuqreboda (capitis deminutio maxima); kreditoris saxlSi misi miyvanidan mesamoce dRes secum ductio dgeboda.<br />

piradi Tavisuflebis dakargvis Semdeg, damonebul pirs sakuTari saxeliT Tavis dacva aRar<br />

SeeZlo; sasamarTlo procesze mas damcveli unda gamoeyvana. xelis dadeba sasamarTlo gadawyvetilebis<br />

Seusruleblobisas (sacramento in personam, an per iudicis postulationem procesis dros) xdeboda<br />

da sayovelTaod mniSvnelovani formiT iyo dadasturebuli, rogorc movalis kreditorisadmi gansakuTrebuli<br />

piradi damokidebulebis valdebuleba, xolo xelis dadebiT dasturdeboda damokidebuleba,<br />

romlisaganac movales valis gadaxdac aRar aTavisuflebda. swored valauvali movalis<br />

gamosasyidad dgeboda dacvis aucilebloba, ris Semdegac movale damcvelze damokidebuli xdeboda.<br />

aRsrulebis saSualebis Semdeg formad – legis actio per pignoris capionem (giraos mitacebis meSveobiT)<br />

iTvleboda. XII dafis kanonebiT gaTvaliswinebuli am formiT, msxverplad Sesawiri cxovelis sayideli<br />

fasis anazRaureba igulisxmeboda. aRniSnuli forma aseve gamoiyeneboda im SemTxvevaSic, Tu<br />

mesakuTres samsxverplo nadimis gasamarTad tvirTis mzedavi cxovelebis daqiraveba esaWiroeboda.<br />

giraos mitaceba certa verba sityvebis warmoTqmiT xdeboda. am formis gansakuTrebuli Taviseburebebi<br />

TviT romaelebSic imis eWvs badebda, Tu ramdenad iyo is legis actio-s forma, radgan proceduras magistrati<br />

ar eswreboda. savaraudod, piri, romelsac pignoris capio eniWeboda, RmerTebis an romaeli<br />

xalxis saxeliT moqmedebda, riTac TavisTavad viTareba sajaro xasiaTs iZenda.<br />

sasamarTlo sarCelis axali saxeoba iyo – legis actio per condictionem _ romlis safuZvelzec sakuTrebis<br />

uflebis gadatanasTan (dare) dakavSirebiT, valdebulebis Sesruleba moiTxoveboda. sarCelis es saxeoba<br />

qr. Sobamde III saukunis dasasruls lex Salia-s safuZvelze miiRes. am sarCelis gamoyenebis sferoze<br />

misive saxeldeba _ piradi sarCeli sakuTrebis gadatanis Sesaxeb (condictio) miuTiTebda. am sar-<br />

Celis gansakuTrebul Taviseburebas warmoadgenda pretenziis abstraqtuli, causa-sagan damoukidebeli<br />

formulireba: aio te mihi ex milia dare oportere: id postulo aias an negas _ me vamtkiceb, rom Sen aTi<br />

aTasi unda momce: me gekiTxebi, adastureb Sen amas, Tu uaryof? uaryofiTi pasuxis SemTxvevaSi,<br />

gancxadebidan 30 dRis Semdeg mopasuxes sasamarTloSi iZaxebdnen. es periodi, romelic qr. Sobamde<br />

IV saukunis bolosa da III saukunis dasawyisSi lex Pinaria-s safuZvelze dadginda, procesis stadiebs<br />

Soris vadas aRniSnavda.<br />

IV. Per formulas agere (formularuli procesi)<br />

Centum vires (centumvirebis sasamarTloebi); formula (sasarCelo formula); concepta verba (formulis<br />

fiqsirebuli Sinaarsi).<br />

qr. Sobamde II saukunis me-3 meoTxedSi ebuciusis kanoniT (lex Aebutia) dadginda sasamarTlo procesis<br />

axali saxe – formuliT (per formulas) anu dadgenili sityvebiT (per concepta verba). es kanoni, romelsac<br />

gaiusi da avlus geliusi ixsenieben, aRniSnuli sasamarTlo procesis sakanonmdeblo bazas qmnida.<br />

uZvelesi cnobebi am formulis Sesaxeb lex latina tabulae Bantinae-Si gvxvdeba (qr. Sobamde 133 – 118 ww.,<br />

savaraudod, q. bantiusis (samxr. italia) statuti).<br />

paraleluri saproceso saSualebebis Seqmna lex Aebutia-s miRebamde, gacilebiT adre daiwyo. Tumca,<br />

swored am kanoniT mieniWa gansakuTrebuli mniSvneloba pretorul process, ris Semdegac, ara marto<br />

civilur sarCelze uari, aramed mxareTaTvis axali wesebis SeTavazebac pretoris nebaze iyo damokidebuli.<br />

procesis orive forma – legis actiones et per formulas _ Tanaarsebobda, magram qr. Sobamde 17 w.<br />

lex lulia iudiciorum privatorum-ma (da municipalitetebisaTvis dadgenili msgavsi kanoni) legisaqciuri<br />

procesi gaauqma.<br />

Zveli sarCelebi gansaxilvelad mxolod maSin miiReboda, Tu saqme centumvirebis (centumviri) sasamarTloSi<br />

unda ganxiluliyo da moTxovna pretoris winaSe sakramentaluri formiT (lege agere<br />

sacramento) unda gamoTqmulliyo, anda zianis miyenebis muqaris (damnum infectum) SemTxvevaSi. Tumca, am<br />

ukanasknel SemTxvevaSi, SesaZlebeli iyo pretoruli stipulaciis gamoyeneba da safrTxis Semqmneli<br />

mezoblisagan dapirebis miReba, rom is, SesaZlo zianis Sedegad, miyenebul zarals aanazRaurebda.<br />

58


gaiusis Tanaxmad, romaelebi upiratesobas pretoruli dacvis saSualebebs aniWebdnen.<br />

Per formulas procesic ori stadiiT iyo warmodgenili: a) in iure da b) apud iudicem.<br />

b) Apud iudicem stadiaze sasamarTlo warmoeba<br />

Datio iudicem (mo<strong>samarTlis</strong> daniSnva); mors litis (davis Sewyveta procesis kanonieri xangrZlivobis<br />

gadametebis (gadacilebis) gamo); traditio iudicii (apud iudicem stadiaze formulaSi Setanili cvlileba):<br />

mutatio iudicii (mo<strong>samarTlis</strong> Secvla); sibi non liquere (mo<strong>samarTlis</strong> mier gadawyvetilebis gamotanaze<br />

uaris Tqma saqmis gaurkvevlobis gamo).<br />

Litis contestatio da datio iudicii Semdeg, qr. Sobamde IV saukuneSi, pinariusis kanonis Tanaxmad, pretori<br />

modave mxareebs 30 dRis Semdeg uniSnavda mosamarTles (datio iudicem), romelic, erTi dRis Semdeg,<br />

mopasuxes mouwodebda sasamarTloSi _ apud iudicem (legisaqciuri an formularuli procesis meore<br />

stadia nafici mo<strong>samarTlis</strong> winaSe, romelsac gamoaqvs gadawyvetileba saqmeze, yvela warmodgenili<br />

mtkicebulebis Semowmebis Semdeg) gamocxadebuliyo. Tu mopasuxe sasamarTloSi ar gamocxaddeboda,<br />

naSuadRevs, XII dafis kanonebis normis Tanaxmad, mosamarTles ganaCeni sasamarTloSi gamocxadebuli<br />

mxaris sasargeblod gamohqonda. Lex Iulia, iudicia legitima-sadmi, davis sasamarTlo ganxilvis maqsimalur<br />

vadad 18 Tves adgenda, xolo iudicia legitima-sTvis pretoris Tanamdebobaze yofnis erTwliani vada iyo<br />

gaTvaliswinebuli. aRniSnuli vadis amowurvis Semdeg, litis contestatio Zalas kargavda, anu saxeze iyo<br />

`davis gardacvaleba~ (mors litis), anu mosarCelis moTxovna gaqviTulad iTvleboda. Tu mopasuxe process<br />

Segnebulad aWianurebda, misi qmedeba mo<strong>samarTlis</strong> mier aRikveTeboda. procesis am stadiaze<br />

davis monawile piris Secvla (gardacvalebis gamo an cognitos et procurator daniSvnisas) daiSveboda, rasac<br />

magistratis mier formulaSi cvlilebis (translatio iudicii) Semotana moyveboda, magram ara axali<br />

litis contestatio-s dadgena. saWiroebis SemTxvevaSi, pretori mosamarTles cvlida (mutatio iudicii). yvela<br />

aRniSnuli cvlileba mxareTa Tanxmobas iTxovda, xolo Tu mopasuxe uars ityoda, es dacvaze uaris<br />

Tqmad (indefensio) ganixileboda. procesis erTianobaze mo<strong>samarTlis</strong> Secvla zegavlenas ar axdenda,<br />

radgan litis contestatio ucvleli iyo.<br />

romSi mosamarTle iyo kerZo piri, romlis saqmianoba sasamarTlo magistratis imperium-sa da mis<br />

iussum iudicandi-ze (mo<strong>samarTlis</strong>aTvis gacemuli brZaneba mis mier saqmeze gadawyvetilebis gamosatanad)<br />

iyo damokidebuli. sakuTari Zalauflebis safuZvelze, pretors saqmis warmoebis (procesis)<br />

SeCereba da mo<strong>samarTlis</strong>aTvis saqmeze gadawyvetilebis gamotanis akrZlava SeeZlo, rac procesis<br />

CaSlas iwvevda. procesSi Carevis SesaZlebloba hqonda sxva pretorsac, romelic kolegis gadawyvetilebaze<br />

veto uflebiT (intercessio) iyo aRWurvili.<br />

I. formulis nawilebi<br />

Praeiudicium (winaswari sasamarTlo procesi, romelzec piris uflebis dadgena xdeboda); bona fides<br />

(keTilsindisiereba); iudicium bonae fidei (keTilsindisieri sarCelebi); formula arbitraria (gansakuTrebuli<br />

fraza, romelic iudicia arbitraria sarCelis formulaSi iyo Setanili); arbitrum (iussum) de restituendo<br />

(mo<strong>samarTlis</strong> mier mopasuxisadmi gacemuli brZaneba, raTa mas mosarCelis moTxovna sasamarTlo<br />

gadawyvetilebis gamotanamde daakmayofilos); contumacia (sasamarTlosadmi daumorCilebloba); litis<br />

aestimatio (davis Sefaseba).<br />

cnobilia formulis Semdegi ZiriTadi nawilebi (partes formulae): demonstratio, intentio, adiudicatio,<br />

condemnatio (Gai.,4,39).<br />

1. Adiudicatio (miniWeba) gvxvdeba mxolod iseTi saxis sarCelebSi, romlebic TanasakuTrebisa da sazRvrebis<br />

ganawilebis Taobaze dgeboda. sarCelis am nawiliT mosamarTles amcnobdnen imis Taobaze,<br />

TanamesakuTreTagan Tu romels ra odenobis wili ekuTvnoda.<br />

2. Intentio-Si (intencia) Camoyalibebuli iyo mosarCeles moTxovna, anu pretenzia (desiderium suum); es<br />

nawili iwyeba sityvebiT: `Tu gairkva, rom (dadasturda, rom). . .~ da dasaxelebuli iyo is ufleba,<br />

romelsac mosarCeles moTxovna efuZneba.<br />

59


3. Demonstratio-Si (demonstracia) Camoyalibebuli iyo saqmis arsi (Semadgenloba), hipoTeza. is<br />

iwyeboda kavSiriT `vinaidan~ (quod) da saxeldeboda is faqtebi da garemoebebi, romelTa safuZvelzec<br />

mosarCeleTa uflebebi da mopasuxes movaleobebi (garigebebi) ganisazRvreboda.<br />

4. Condemnatio-Ti (kondemnacia) mosamarTles mopasuxis dasjis an gamarTlebis uflebamosileba<br />

eniWeboda.<br />

Per formulas procesiT wagebuls, mogebuli mxaris sasargeblod mxolod fuladi Tanxis gadaxda evaleboda.<br />

dauSvebeli iyo mopasuxis mimarT iseTi gadawyvetilebis gamotana, romliTac mas garkveuli<br />

moqmedebis Sesruleba an sadavo nivTis naturiT gadacema evaleboda. aRniSnuli saxis moTxovnis<br />

wamoyeneba subieqtis avtonomiurobas da uSualod <strong>romis</strong> ius privatum-is principebs ewinaaRmdegeboda.<br />

fuladi Tanxis miniWebis gansakuTrebuli principi – condemnatio pecuniaria, romelic sasamarTlo procesis<br />

pretoruli formiT damkvidrda, mxareTa formaluri Tanasworobis principis uSualo Sedegi<br />

iyo da samarTlebriv Tavisuflebas yvelaze naTlad asaxavda. Condemnatio sintaqsurad ukav-<br />

Sirdeboda intentio-s da mis gareSe Zala ar hqonda; xolo intentio, piriqiT, formulis sruliad<br />

damoukidebeli nawili iyo da uflebis konstatacias (praeiudicium) ukavSirdeboda; es ukanaskneli<br />

sasamarTlo ganxilvebze dasturdeboda; swored intentio asaxelebda faqts, romelzec sasamarTlos<br />

sabraldeboda gadawyvetilebis gamotana iyo damokidebuli. amasTanave, mxedvelobaSi miiReboda is<br />

garemoebac, rom swored aRniSnuli faqtis arsebobasTan iyo dakavSirebuli garkveuli Sedegis dadgoma<br />

da mxareTa Soris iuridiuli xasiaTis urTierTobis mogvareba. intenciis mTavar normatiul<br />

wyarod pretoruli ediqti miiCneoda. Tumca, formulis Sedgenac swored faqtis safuZvleze xdeboda<br />

(formula in factum concepta), anu Tu intentio-Si ius civile-s mier aRiarebuli faqti iyo moyvanili, formula<br />

<strong>samarTlis</strong> safuZvelze (formula in ius concepta) iqmneboda.<br />

In factum conceptae formulebi asaxavda pretoruli dacvis ganviTarebaSi uZvelesi stadiis Taviseburebas,<br />

roca pretori, sakuTari imperium-iT, mo<strong>samarTlis</strong>agan iTxovda mxedvelobaSi mieRo is faqtic,<br />

romelsac ius civile ar aRiarebda. amaTan mimarTebiT, araferia naTqvami im ius-is Sesaxeb, romelzec<br />

actor-i sakuTar moTxovnas afuZnebda da arc civiluri movaleobaa (reus oportere) miTiTebuli.<br />

sarCels mxolod maSin hqonda in ius consepta formulis saxe, roca mosarCeles moTxovna ius civile-s<br />

efuZneba. keTilsindisieri sarCelebi (iudicia bonae fidei) saocari moqnilobiTa da mo<strong>samarTlis</strong> Zalze<br />

farTo uflebamosilebiT gamoirCeoda. aseTi sarCelis meSveobiT mosarCele garigebidan iTxovda ara<br />

marto dadebiTi interesis dakmayofilebas, aramed im Sedegis dadgomasac, romelic damatebiT<br />

SeTanxmebebs efuZneboda. am ukanasknelTa dadeba SesaZlebeli iyo rogorc xelSekrulebis dadebisas,<br />

ise mogvianebiTac. amave dros, mosarCeles, xelSekrulebis dadebisas, nebelobiTi xarvezebis<br />

aRmoCenis SemTxvevaSi, amis Sesaxeb miTiTeba SeeZlo, Tanac specialuri sasarCelo uaryofis (exceptio<br />

pacti, doli, metus) gamouyenebladac. aRniSnuli sarCelebi konsesualuri da realuri kontraqtebidan<br />

warmoSobil uflebebs, sameurveo piris (actio tutelae) da, qorwinebis Sewyvetis SemTxvevaSi, colis samziTvo<br />

uflebebs (iucactio rei uxoriae) icavdnen.<br />

Iudicia arbitraria-s SemTxvevaSi mosamarTle farTo uflebamosilebiT sargeblobda. Iudicia arbitraria sar-<br />

Celis is saxeobaa, romlis formula mocemuli iyo sagangebo fraziT, romelsac, intentio-s Semdeg,<br />

condemnatio-s win urTavdnen xolme. formulis teqstSi aseTi fraza yvela sanivTo sarCelSi (D.4.2.10.1;<br />

6.1.68; 7.6.5,4a) da zogierT pirad sarCelSic (actio aqua pluviae arcendae, actio Fabiana, actio Calviciana)<br />

gvxvdeba.<br />

aRniSnuli sagangebo frazis safuZvelze, Tavdapirvelad, mosamarTle arkvevda hqonda Tu ara mosar-<br />

Cele mxares miTiTebuli ufleba – pronuntiatio de iure. uflebis Sesaxeb dadebiTi mtkicebis SemTxvevaSi,<br />

brZanebis Semcveli fraziT, dadgenil vadamde mopasuxes mosarCelisaTvis nivTis gadacema –<br />

iussum de restituendo _ evaleboda. mopasuxis Tanxmoba aTavisuflebda mas pasuxismgeblobisagan. formulis<br />

Sesabamisad, mosamarTle valdebuli iyo gamamarTlebeli gadawyvetileba gamoetana. xolo, Tu<br />

mopasuxe uars acxadebda (an braldebad ar miiCnevda sadavo faqts), misi qmedeba sasamarTlosadmi<br />

daumorCileblobad (contumacia) ganixileboda da imiT isjeboda, rom davis Sefaseba (litis aestimatio)<br />

xdeboda sadao nivTis RirebulebiT. nivTis Rirebulebas, TavisTavad, mosarCele acxadebda daficebiT.<br />

60


II. Condemnatio saSualebebi<br />

Condemnatio certa (gansazRvruli kondemnacia); condemnatio incerta (ganusazRvreli kondemnacia);<br />

kondemnacioSi (condemnatio) miTiTebuli miniWebis moculoba unda Seesabamebodes intentio-Si mocemul<br />

formulirebas. imis mixedviT, iyo Tu ara gansazRvruli dasaxelebuli Tanxa, ganasxvavebdnen<br />

condemnatio certa-s (gansazRvrul) da condemnatio incerta-s (ganusazRvrel) kondemnacias. Condemnatio mxolod<br />

maSin iyo gansazRvruli, Tu intentio-Si fulis garkveuli odenoba (mxolod gansakuTrebiT kondiqciur<br />

sarCelSi – condictio certae pecuniae) iyo miTiTebuli. aseT formulirebas adgendnen im SemTxvevaSi,<br />

roca mosarCeles ufleba hqonda mopasuxisaTvis fuladi anazRaureba moeTxova. yvela danarCen<br />

SemTxvevaSi es iyo condemnatio incerta. formulis am nawilis ganusazRvreloba ori saxisa iyo: 1. zogjer<br />

mosamarTlesagan iTxoven mopasuxis mimarT gamoetana iseTi gadawyvetileba, romliTac am ukanasknels<br />

garkveul odenobaze meti Tanxa ar unda gadaexada. mosamarTle uflebamosili iyo gamoetana<br />

iseTi gadawyvetileba, romelSic mopasuxes naklebi Tanxis gadaxdas avaldebulebda; 2. Tumca,<br />

ufro xSirad mosamarTles aseTi zusti SezRudvis gansazRvra ar moeTxoveba. mas mxolod mopasuxisaTvis<br />

gadasaxdeli Tanxis odenoba unda daedgina.<br />

III. Iuris petitio (moTxovnis gadameteba)<br />

Intentio incerta (ganusazRvreli intencia); pluris petitio re (moTxovnis gadameteba obieqtis mimarT); pluris<br />

petitio tempore (moTxovnis gadameteba drois mimarT); pluris petitio loco (moTxovnis gadameteba adgilis<br />

mimarT); pluris petitio causa (moTxovnis gadameteba safuZvlis mimarT); intentio certa (gansazRvruli<br />

intencia); actio certi an condictio (sarCeli gansazRvrulis Sesaxeb an kondiqciuri sarCeli); lis dividua<br />

(ganawilebuli dava); falsa demonstratio (cru demonstracia).<br />

fiqsirebuli xasiaTi moTxovnisa, romliTac mosamarTles mimarTavdnen, ganapirobebda imas, rom Tu<br />

CamoTvlili faqtebiT ver dadasturdeboda mopasuxes marTlac marTebda Tu ara is, rasac misgan<br />

mosarCele iTxovda, mosamarTle valdebuli iyo gamamarTlebeli ganaCeni gamoetana. samarTliT dadgenilze<br />

(pluris petitio) metis moTxovna uflebis dakargvas iwvevda, vinaidan erTsa da imave saqmeze ganmeorebiTi<br />

sarCelis Setana dauSvebeli iyo. ganusazRvreli intenciis (intentio incerta) SemTxvevaSi, gadametebuli<br />

moTxovnis wardgena SeuZlebeli iyo, miT ufro, Tu misaniWebeli obieqtis odenoba gansazRvruli<br />

ar iyo.<br />

Pluris petitio gamoiyeneboda obieqtis, vadis, adgilisa da samarTlebrivi safuZvlisa mimarT: re, tempore,<br />

loco, causa.<br />

1. Pluris petitio re _ dasaSvebze meti Tanxis odenobis nivTis moTxovnisas; 2. Pluris petitio tempore _ dadgenil<br />

vadamde moiTxoveboda is, risi gadaxdac savaldebulo iyo; 3. Pluris petitio loco _ danapirebis<br />

Sesruleba sxva adgilze moiTxoveboda; 4. Pluris petitio causa gamoiyeneboda alternatiuli valdebulebis<br />

(alternatio) SemTxvevaSi, anu rodesac, struqturiT gaTvaliswinebuli, valdebulebis arCevanis<br />

uflebas (ius variandi), kreditori mevales arTmevda. (Gai.,4,53d).<br />

Tu garkveuli intenciis (intentio certa) mqone sarCelis formuliT miTiTebuli iyo imaze naklebi<br />

moTxovna, risi uflebamosilebac mosarCeles hqonda, meore wels mas procesis sxva pretorTan ganmeoreba<br />

SeeZlo, romlis drosac is danarCens iTxovda. am SemTxvevaSi procesi ara ganmeorebiTi,<br />

aramed gayofili (lis dividua) iyo. Tu condementio-Si warmodgenili moTxovnis gadameteba mxolod pretoris<br />

miTiTebebze iyo damokidebuli, mosamarTle valdebuli iyo mopasuxisaTvis imaze metis gadaxda<br />

daekisrebina, vidre amas mosarCele intentio-Ti iTxovda. am SemTxvevaSi, pretori mopasuxes exmareboda,<br />

mosarCele ki _ pirvandeli mdgomareobis mdgomareobis aRdgenis moTxovniT (in integrum<br />

restitutio) gamodioda, raTa amis Semdeg mainc miemarTa sasamarTlosaTvis marTebuli kondemnaciiT.<br />

Fi in demonstratione plus aut minus positum sit, nihil in iudicium deducitur, et ideo res in integro manet: et hoc est quod dictur falsa<br />

demonstratione rem non perimi – Tu demonstraciaSi miTiTebulia (saWiroze) meti an naklebi moTxovna,<br />

sasamarTlo ganxilvis usagnobis gamo, saqme pirvandel mdgomareobaSi rCeba; swored aseT SemTxvevaSi<br />

igulisxmeba: cru demonstraciis gamo saqme uqmdeba. (Gai.,4,58). Tumca, labeonis azriT, Tu demonstracioTi<br />

moTxovnis nawili miTiTebuli iyo, is cru demostraciad ar miiCneoda, (Gai.,4.59; D.19.1.3;<br />

61


3.3.78.1; 13.6.17.4).<br />

IV. Formulae ficticiae (fiqciis Semcveli formula) da pirTa monacvleobiT Sedgenili formula<br />

Fictio (fiqcia); fictio iuris (civiluri statusis mqone fiqcia).<br />

Intentio-Ti pretors SeeZlo mo<strong>samarTlis</strong>agan moeTxova iseTi qmedebebis Sesruleba, romelTa arsebiTi<br />

iuridiuli faqti, TiTqosda, realurad ar arsebobda, an piriqiT _ aseTi faqti namdvilad arsebobda.<br />

pirvel SemTxvevaSi fiqcia pozitiuri iyo, meore SemTxvevaSi _ negatiuri.<br />

pozitiuri <strong>samarTlis</strong> srulyofis TvalsazrisiT (adiuvare ius civile), fiqcia (fictio) pretoris umniSvnelovanesi<br />

instrumenti iyo. zogjer fiqcia pretoruli sarCelis (actio Publiciana-s msgavsad) Seqmnis<br />

mizniT gamoiyeneboda. Tumca, rogorc wesi, fiqcia tipuri sarCelis danamati iyo, raTa sasarCelo<br />

dacva mieniWebinaT im pirisaTvis, romelsac mkacri samarTliT (ius strictum) amis ufleba ar gaaCnda,<br />

anda im piris gasasamarTleblad, vinc, ius civile-s Tanaxmad, dasjas rom eqvemdebareboda. magaliTad,<br />

pretoruli <strong>samarTlis</strong> safuZvelze (bonorum possessor), samkvidros misaRebad mowveuli piris dasacavad.<br />

pretori mas aZlevda sarCels, romliTac mosamarTle valdebuli iyo mosarCele memkvidred<br />

ecno. aRniSnuli fiqciis gareSe, pretorul memkvidres samkvidros moTxovna ar SeeZlo, vinaidan, ius<br />

civile-Ti igi memkvidre (heres) ar iyo (Gai.,4,34).<br />

msgavsi formulis Sedgena moiTxoveboda umemkvidreod darCenili valauvali movalis uflebamonacvlis<br />

(bonorum emptor) mimarT, romelic aseTi mevalis memkvidred fiqtiurad cxaddeboda<br />

(Gai.,4,35).<br />

yvelaze Zveli civiluri sarCelis forma im SemTxvevaSi gamoiyeneboda, Tu samarTaldarRvevis (ex<br />

delicto) erT-erT mxare ucxoeli (peregrinus) iyo, romelzec <strong>romis</strong> civiluri samarTali ar vrceldeboda.<br />

aseT SemTxvevaSi, formulaSi iwereboda fiqcia: “Si civis Romanus esset – is, rom <strong>romis</strong> moqalaqe<br />

yofiliyo”. (Gai.,4,37). savaraudod, aRniSnul praqtikas peregrinebis pretoris sasamarTloTi mieca<br />

dasabami. sagulisxmoa, rom dasaxelebul SemTxvevebSi statusis fiqcia (fictio iuris), rogorc<br />

urTierTobaTa dacvis procesualuri saSualeba maSin gamoiyeneboda, roca pretori, materialuri<br />

<strong>samarTlis</strong> TvalsazrisiT, uZluri iyo: ius civile Tanaxmad, mas ufleba ar hqonda piri memkvidred<br />

(heres) an romael moqalaqed gamoecxadebina.<br />

roca erTi pirisaTvis miniWebuli ufleba meore pirs gadaecemoda, an erTi piris pasuxismgebloba<br />

meore pirs ekisreboda, gamoiyeneboda fiqciis gansakuTrebuli forma _ pirTa monacvleoba. aRniSnul<br />

fiqcias im SemTxvevaSi mimarTavdnen, roca iuridiuli aqti vrceldeboda iseTi piris winaaRmdeg, romelsac<br />

aRniSnuli qmedeba Cadenili ar hqonda; magaliTad, rodesac garigeba dadebuli iyo xelisuflebaSi<br />

myofi piris (persona alieni iuris) an meurvis (tutor) mier. aseT SemTxvevaSi, demonstratio-Si an<br />

intentio-Si pretori uTiTebda erT pirs (persona alieni iuris an tutor), xolo condemnatio-Si meores _ ojaxis<br />

ufross (paterfamilias) an meurveobaSi myofs (pupillus).<br />

V. Exceptio (eqscepcia) da praescriptio (preskripcia)<br />

Exceptiones peremptoriae (mudmivi eqscepciebi); exceptiones dilatioriae (droebiTi eqscepciebi); replicatio<br />

(Sesagebeli uaryofa); praescrptio pro actore (uaryofiTi piroba, romelic formulaSi intenciis win<br />

iwereba da davis sagans mosarCelis sasargeblod zRudavs).<br />

Praescriptio pro reo iyo uaryofiTi piroba, romelic formulis dasawyisSi, intenciis win iwereboda da<br />

davis sagans mopasuxis sasargeblod zRudavda. Tu es piroba namdvili aRmoCndeba, uqmdeboda davis<br />

safuZveli (litis contestatio), romelic, procesualuri TvalsazrisiT, iyo sarCelze uaris Tqma<br />

(denegatio), im SemTxvevaSi, Tu magistrati sarCels usafuZvlod miiCnevda. procesi Cerdeboda, Tumca<br />

mis qmedebas arc auqmebda da arc gamoricxavda. Exceptio iyo procesualuri daTqmis gansakuTrebuli<br />

wesi, romliTac mopasuxe saerTod uaryofda mosarCelis uflebas (mopasuxis dacva) an awmyo droSi<br />

raime qmedebis Sesrulebis Taobaze mopasuxis valdebulebas, anu e.w. Sesagebeli sarCeli.<br />

62


garda formulis im ZiriTadi nawilebisa, romelTa gareSec formulas iuridiuli Zala ar gaaCnda,<br />

arsebobda damatebiTi elementebic, romelTa meSveobiTac erT sasamarTlo procesze mxareTa Sesagebeli<br />

moTxovnebis wamoyeneba an sarCelis tipuri formuliT gaTvaliswinebuli garemoebebis miTi-<br />

Teba daiSveboda.<br />

formulis ZiriTad teqsts win uZRoda sasarCelo moTxovna (praescriptio). Tavdapirvelad, praescriptio<br />

mopasuxis (reus) interesebis sasargeblod (praescriptio pro reo) dgeboda da sasamarTlo procesis dawyeba<br />

garkveuli faqtebis gamovlenaze iyo damokidebuli. Tu faqtebi ar dadasturdeboda, mo<strong>samarTlis</strong>agan<br />

litis contestatio-s ararsebulad cnobas iTxovdnen; magaliTad, garigebis dadebisas, mopasuxis<br />

interesebis sasargeblo moTxovna (sasarCelo uaryofis funqciiT), ganzraxvisagan Tavis aridebis<br />

saSualebas iZleoda, anu es iyo e.w. exceptio doli (exceptio-s yvelaze mniSvnelovani saxeoba), romelic<br />

interdiqtuli warmoebisas gamoiyeneboda. im axali garemoebebis safuZvelze, exceptio-s savaldebulo<br />

Zalas rom erTmeoda, uaris Tqma exceptio-ze mosarCelesac SeeZlo. Ea res agatur, extra quam si ita negotium<br />

gestium est, ut stari eo non oporteat ex fide bona... dae, procesi am saqmeze dadgenilad mxolod im SemTxvevaSi<br />

CaiTvalos, Tu garigeba keTili sindisis safuZvelze daido...<br />

mogvianebiT, praescriptio pro reo Secvala exceptio-m, romelsac mopasuxis dacvis funqcia daekisra.<br />

akvilius galusis droidan moyolebuli, mowinaaRmdegis dolus-ze misaTiTeblad, mosarCele actio doli-s,<br />

xolo mopasuxe exceptio dolo-s iyenebda.<br />

Praescriptio SenarCunebuli iqna rogorc mosarCeles (actor) interesebis dacvis saSualeba – praescriptio<br />

pro actore. Intentio-s win exceptio-s CarTviT condemnatio-s adgendnen.<br />

dacvis aRniSnuli saSualeba, praescriptio pro reo-sagan gansxvavebiT, ufro qmediTi iyo, vinaidan, aRniSnuli<br />

faqtis aRmoCenis SemTxvevaSi, mo<strong>samarTlis</strong> gamamarTlebeli ganaCeni saboloo iyo: litis contestatio<br />

imgvarad auqmebda mosarCelis sarCels, rom sasamarTlo procesis ganmeorebiTi wamowyebis mcdeloba<br />

gamoricxuli iyo.<br />

gaiusisa da ulpianes Tanaxmad, Sedaveba SeiZleba yofiliyo droebiTic da mudmivi: exceptiones<br />

dilatoriae (temporales) et exceptiones peremptoriae (perpetuae) (D.44.1.3; 44.2.4).<br />

Peremptoriae sunt quae perpetuo valent, nec evitari possunt, velut quod metus causa, aut dolo malo, aut quod contra legem senatusve<br />

consultum factum est, aut quod res iudicata est vel in iudicium delicta est, item pacti conventi quod factum est, ne omnino pecunia<br />

peteretur – mudmivia Sedaveba, romelsac yovelTvis gaaCnia mniSvneloba da misgan Tavis daRweva SeuZlebelia;<br />

magaliTad, (Sedaveba) imis Taobaze, rom garigeba daido daSinebiT, motyuebiT an kanonisa<br />

da senatis dadgenilebis gverdis avliT, an imis Taobaze, rac ukve iyo ganaCenis an sasamarTlo ganxilvis<br />

sagani, aseve araformaluri SeTanxmeba imis Taobaze, rom gadaxda saerTod ar iqneba moTxovnili<br />

(Gai.,4,121).<br />

Exceptio peremptoria aris sarCelis gauqmebis piroba, romlis gamoyeneba yovelTvis da nebismieri<br />

mosarCelis winaaRmdeg SeiZleboda. Tu mopasuxe am pirobas formulaSi ar Seataninebda, maSin procesis<br />

mimdinareobisas, mopasuxes SeeZlo sadavod eqcia mxolod Tavad garigebis xarvezebi, xolo<br />

formulaSi gauTvaliwinebeli faqtis gamo, yuradRebis gamaxvileba ar SeeZlo. Tu SecdomiT mopasuxe<br />

exceptio peremptoria-s ar gamoiyenebda, am ukanasknels pretori, formulis sworad Sedgenis mizniT,<br />

pirvandeli mdgomareobiT aRadgenda (in integrum restitutio), (Gai.,4.125). Tu droebiTi uaryofa (exeptio<br />

dilatoria) gamoyenebuli ar iqneboda, msgavsi daxmareba mopasuxes veRar gaeweoda.<br />

Tu mosarCeles surda, rom mosamarTles mxedvelobaSi mieRo mopasuxis sasarCelo Sedavebis sawinaaRmdego<br />

sxva faqti, pretori mas replicatio exceptio-ze Sedavebis uflebas aniWebda. kerZod, sasarCelo<br />

moTxovnis wardgenaze uaris saTqmelad, mxareebi sapirispiro rameze Tanxmdebodnen. msgavsi paqtebis<br />

araformaluroba miuRebels xdida zogad princips imis Sesaxeb, rom sapirispiro SeTanxmebiT<br />

(conventio contraria) winamorbedi SeTanxmeba baTildeboda. amitom mopasuxis mxridan warmodgenili<br />

exceptio pacti conventi sagangebo replicatio-Ti unda gaeuqmebinaT (Gai.,4,126): `si non postea convenerit ut mihi eam<br />

pecuniam peteri liceret... Tu daTqmuli ar iyo, rom mogvianebiT me gamoTxovis neba meZleva... Sesabamisad,<br />

mosarCelis replicatio-ze mopasuxes SeeZlo axali SedavebiT _ duplicatio-Ti, epasuxa (Gai.,4.127), xolo<br />

63


mosarCeles ki axali Sedavebis (triplicatio) ufleba hqonda (Gai.,4.128).<br />

sarCeli praescriptio pro actore moTxovnis sagnis danawevrebis mizniT gamoiyeneboda. aseTi danawevreba<br />

savaldebulo iyo perioduli xasiaTis miniWebaTa SemTxvevaSi, mTlianis magivrad moTxovnis nawilis<br />

dros, aseve moTxovnis ramdenime safuZvlis arsebobis SemTxvevaSi.<br />

Cveulebriv, valis nawilis gadaxdas iTxovdnen nawilobrivi gadaxdis vadis dadgomis Sesabamisad<br />

(Gai.,4,131). Intentio incerta-s Semcveli sarCelis wardgeniT kreditors, valis danarCeni nawilis mimarT,<br />

procesis ganmeorebis SesaZlebloba ar eZleoda. Praescriptio: “Ea res agatur cuius rei dies fuit“ (dae, saqmis<br />

sagnad iTvlebodes valdebulebis is nawili, romlis Sesrulebis vada ukve dadga). Praescriptio-s<br />

aRniSnuli saxe erTsa da imave saqmeze sarCelis periodulad wardginis SesaZleblobas iZleoda.<br />

V. procesualuri warmomadgenloba<br />

Cognitor et procurator ad litem (procesualuri rwmunebulis ori saxe); dominus litis (marwmunebeli piri<br />

procesSi); datio cognitori (rwmunebulis sasamarTlo procesSi daniSvnis Sesaxeb gakeTebuli<br />

gancxadeba); actio iudicati utilis (analogiis wesze dafuZnebuli sarCeli sasamarTlo gadawyvetilebis<br />

aRsrulebis sasarCelo moTxovniT); cautio de rato (prokuratoris mier mosarCelis mxareze moqmedebaTa<br />

mowonebis sajarimo garantia); cautio iudicatum solvi (prokuratoris mier mopasuxis mxareze sasamarTlo<br />

gadawyvetilebis aRsrulebis sajarimo garantia); procurator in rem suam (sakuTar saqmeSi rwmunebulad<br />

myofi).<br />

In iure stadiaze mxareebs SeeZloT warmomadgenlebis gamoyvana. Zvel romSi procesualur<br />

warmomadgenelTa ori saxeoba iyo: cognitor et procurator ad litem. Cognitor daniSvnis Sesaxeb mowinaaRmdege<br />

mxares atyobinebdnen calmxrivi aqtis _ datio cognitori-iT. Cognitor-i saqmes sakuTari saxeliT awarmoebda,<br />

amitom gamoiyeneboda formula, romliTac pirTa Tanmimdevroba gadaadgilebuli iyo: intentio-<br />

Si marwmuneblis saxeli (dominus litis) aRiniSneboda, xolo condemnatio mimarTuli iyo cognitor-isken. Tu<br />

cognitor mopasuxis mxareze iyo, intentio-Si aRiniSneboda dominus litis saxeli, xolo condemnatio miniWebas<br />

eqvemdebareboda cognitor. Datio cognitoris meSveobiT moTxovnis ganaxleba (novatio) xdeboda, amitom, Tu<br />

kognitori mosarCelis rwmunebuli iyo, maSin misi moTxovna, litis contestatio (sarCelis gasaCivreba, sasamarTloSi<br />

arabraleulobis Sesaxeb gancxadebiT) iqviTeboda. sasamarTlo gadawyvetilebaSi aRiniSneboda<br />

cognitor-is saxeli da actio iudicati an mis sasargeblod, an mis sawinaaRmdegod (Tu is mopasuxes<br />

warmoadgenda) gaicemoda. Tumca, sasamarTlo gadawyvetilebaSi miTiTebuli sarCelis, analogiur<br />

sarCels _ actio iudicati ulitis, pretori marwmunebeli mxaris sasargeblod (an sawinaaRmdegod)<br />

gascemda.<br />

sasamarTlo procesSi prokuratoroba marwmuneblis mouravsac (procurator omnium bonorum _ mTeli qonebis<br />

mmarTvels) SeeZlo. daSvebuli iyo, marwmuneblis (dominus litis) nebiT, specialurad daniSnuli<br />

piris moadgilis (procurator ad lites) monawileoba, brZanebis (iussum) an davalebis (mandatum) safuZvelze.<br />

Procurator ad litem-ad iTvleboda is piric, romelic sasamarTlo procesSi monawileobis survils,<br />

davalebis an brZanebis gareSe, keTili nebiT (bona fide) ganacxadebda. vinaidan aseT SemTxvevaSi<br />

litis contestatio-Ti moTxovnis gaqviTva ar xdeboda, prokurators nebayoflobiT unda mieca piroba, rom<br />

marwmunebeli piri xelaxla ar daiwyebda process gansakuTrebuli cautio rem ratam dominum habiturumiT<br />

(fici, rom marwmunebeli moiwonebs mis moqmedebebs), romelsac cautio de rato-c ewodeboda. pretoruli<br />

dacvis aRniSnuli saSualeba, pirgasamtexlos Sesaxeb SeTanxmebis gansakuTrebul formas<br />

warmoadgenda: im SemTxvevaSi, Tu rwmunebulis qmedebas ar moiwonebda dominus litis, romelic xelaxla<br />

daiwyebda process (mas amaze sruli ufleba hqonda), arSemdgari prokuratori dajarimdeboda mopasuxis<br />

sasargeblod, rac mTlianad gaabaTilebda im danakargs, rasac mas saqmis wageba uqadda.<br />

Tu prokuratori mopasuxes warmoadgenda, maSin prokuratori (mopasuxis Rirseul moadgiled miCnevis<br />

mizniT) gansakuTrebuli cautio iudicatum solvi-is (sasamarTlo gadawyvetilebis) aRsrulebis garantias<br />

iZleoda.<br />

Cognitor-ad daniSvnis SemTxvevaSi, aseT cautio-s Tavad dominus litis (marwmunebeli piri) iZleoda. logikuria,<br />

rom igi imavdroulad actio iudicati utilis-s gamoc (mis winaaRmdeg an mis sasamrgeblod, sasamarTlo<br />

gadawyvetilebis analogiuri sarCeliT) pasuxs agebda.<br />

64


prokuratori sakuTari saxeliT ebmeboda procesSi; aseT SemTxvevaSi, pretori adgenda formulas,<br />

romelSic pirTa Tanmimdevroba gadaadgilebuli iyo. Tumca, am SemTxvevaSi, marwmuneblis sasargeblod<br />

an sawinaarmdegod, actiones utilis-s pretori ar gascemda.<br />

prokuratorisa da dominus litis urTierTobebi davalebis xelSekrulebiT (mandatum) an im urTierTobiT<br />

wesrigdeboda, romelTa safuZvelze procesSi monawile mxare brZanebas (iussum) iZleoda.<br />

warmomadgenlobis am saxeobis meSveobiT savalo moTxovnebis cesia (anu sxva pirze sakuTari valis<br />

gadakisreba) miiRweoda. aseTi procesis dros prokuratori sakuTari interesebis damcvelad _<br />

procurator in rem suam (sakuTar saqmeSi rwmunebuli piri) gamodioda. miuxedavad imisa, rom misi<br />

moTxovna sxvis uflebaze (an pasuxismgebloba efuZneboda sxvis valdebulebas, Tu is mopasuxis<br />

rwmunebulad gamodioda) iyo dafuZnebuli.<br />

VI. Indefensio (dacvaze uaris Tqma)<br />

Bona (qoneba), missio in bona (pretoris mier sxva pirisaTvis qonebis mfarvelobis uflebis miniWeba);<br />

indefensio (dacvaze uaris Tqma); translatio possessionis (mflobelobaSi mxareTa mdgomareobis Secvlamonacvleoba).<br />

sasamarTlo procesis dadgenaSi mopasuxis savaldebulo monawileoba gulisxmobda misi qmedebis<br />

iseT gansakuTrebul kvalifikacias, romelic konfliqtis gadawyvetis sasamarTlo formis CaSlisaken<br />

iqneboda mimarTuli. mxareTa damoukidebloba, davis procesualuri wesiT gadawyvetisas,<br />

<strong>samarTlis</strong> ZiriTadi principis umniSvnelovanes gamovlinebad miiCneoda. sasamarTlo procesze<br />

monawileobaze uaris Tqma ki, pirovnebis avtonomiurobis dakargvad im moculobiT aRiqmeboda,<br />

rogoric iyo sasamarTlo ganxilvis sagani. ramdenadac mopasuxe mxare uars acxadebda sistemis im<br />

pirobebze, romlebic, sasamarTlos gadawyvetilebis winaSe, mxareTa formalur Tanasworobas adgenen<br />

da icaven, igi sakuTar Tavs sazogadoebis miRma ayenebda im zomiT, ra zomiTac samoqalaqo procesi<br />

mas TviTnebobisa da TviTgasworebisagan icavda. am doneze piris monawileobas samoqalaqo brunvaSi<br />

ganasaxierebda misi qoneba (bona), romelic, dacvaze uaris Tqmis SemTxvevaSi, individualurad mizandakargulad<br />

aRiqmeba, radgan mis mepatrones aRniSnul qonebaze socialurad aRiarebuli neba aRar<br />

gaaCnda.<br />

yovelive zemoTqmulis logikur Sedegad mosarCelis im uflebis konstatacia iyo, romelic mas am<br />

obieqtis gankargvis SesaZleblobas aniWebda, misive interesebis farglebSi. aseTi qmedeba praqtikulad<br />

administraciuli xerxebiT miiRweoda: mosarCele mopasuxis qonebis nawilis _ missio in bona-s<br />

mflobeli xdeboda da aRniSnuli qonebis auqcionze gatanisa da gayidvis ufleba eniWeboda.<br />

sasamarTlo procesis dadgenaSi mopasuxis monawileoba savaldebulo iyo; masSi monawileobaze<br />

uariT, socialuri normebiT aRiarebuli, misi uflebebi eWvqveS dgeboda. dacvaze uaris Tqmad<br />

(indefensio) ara marto sasamarTloSi gamoucxadebloba an litis contestatio (davis sagnis mimarT)<br />

uTanxmoeba kvalificirdeba, aramed sasamarTlo gadawyvetilebisadmi (iudicatum) daumorCileblobac.<br />

procesis SesaZlo CaSlisagan Tavis daRwevis mizniT, procesis pirvel stadiaze mopasuxes sTavazobdnen<br />

sakuTari rolis ganmtkicebas da sasamarTlo ganxilvebSi sanivTo sarCelis wardgenas. am<br />

mizniT mopasuxes evaleboda: 1. rigi valdebulebebis sakuTar Tavze aReba, stipulaciiT garantiebis<br />

micemis gziT _ sadisdatio (cautio) iudicatum solvi (procesualuri garantiebi). aseve misTvis savaldebulo<br />

iyo sasamarTlo gadawyvetilebis aRsrulebis utyuari garantiis micema _ ob rem iudicatum; 2. sasamarTlo<br />

procesis ganviTarebis miznT, mopasuxe pirobas iZleoda, rom sasamarTlo pocesze misi monawileoba<br />

konstruqciuli iqneboda _ ob rem bene defensam; 3. Tavis Sekaveba iseTi ganzraxi qmedebebisagan,<br />

romlebsac procesis CaSla (ob dolo malo) SeeZloT.<br />

Indefensus-ad miCneuli piris mimarT gamoiyeneba mkacri sanqciebi, romelTa gamkacrebis safrTxe, dadgenili<br />

marTlwesrigis moTxovnaTa darRvevis simZimis kvalobaze, matulobda. sanivTo sarCelebis<br />

dros pretori Segnebulad cvlida mxareTa mdgomareobas mflobelobaSi e.w. translatio possessionis, radgan,<br />

msgavsi sarCelis Setanis SemTxvevaSi, dacvaze uaris mTqmeli mopasuxe, samomavlod, mtkicebis<br />

tvirTis (onus probandi) mTel simZimes sakuTar Tavze iRebda. Tu sadavo uflebis sagani moZravi nivTi<br />

iyo, miznis miRweva mosarCelis mier aRniSnuli nivTis waRebis Sesaxeb, brZanebiT an nivTis gacemis<br />

65


Sesaxeb sarCeliT (actio ad exibendum) xdeboda (imis mixedviT, iyo Tu ara sadao nivTi warmodgenili<br />

sasamarTloSi). Tu mopasuxe sasamarTlo gadawyvetilebas ar emorCileboda da nivTs ar gadascemda,<br />

pretori mosarCeles mopasuxis mTeli qonebis mflobelod (missio in bona) acxadeboda, raTa mowyobiliyo<br />

mopasuxis qonebis auqcionis wesiT gayidva.<br />

VII. Litis contestatio (davis sagnis dadgena)<br />

Datio iudicii (sasamarTlo dacvis miniWeba); litis contestatio (sadao sagnis fiqsacia); iussum iudicandi (brZaneba<br />

sasamarTlo gadawyvetilebis gamotanis Sesaxeb); iudicium legitimum, iudicium imperium continens, ipso iure<br />

(TviT <strong>samarTlis</strong> ZaliT); ope exepticiones (eqscefciis ZaliT); exceptio rei iudicatae vel in iudicium deductae<br />

(eqscefcia imis Sesaxeb, rom saqmeze ukve iyo gamotanili sasamarTlo gadawyvetileba an ukve<br />

dadginda procesi).<br />

formulis Sedgenis Semdeg, roca pretori mxareTa molodinis pasuxad, maT procesualur saSualebebs<br />

(datio iudicii) mianiWebda, mosarCele da mopasuxe (dictare et accipere iudicium (sasamarTlo ganxilvis<br />

SemoTavazeba da miReba) SemoTavazebuli formulaze Tanxmobas acxadebdnen. sami mxaris aseT<br />

SeTanxmebas litis contestatio ewodeboda; es iyo sasamarTlo procesis ganviTarebis is gansakuTrebuli<br />

momenti, romlis Semdegac procesualur uflebebsa da movaleobebSi mosarCelisa da mopasuxis interesebi<br />

adekvaturad asaxulad iTvleboda. vinaidan formula mo<strong>samarTlis</strong>admi (vis saxelzec Seadgines)<br />

gagzavnilad iTvleboda, datio iudicii -Si mocemuli iyo brZaneba mo<strong>samarTlis</strong>admi _ iussum<br />

iudicandi, raTa mas saqmeze gadawyvetileba gamoetana. aseTi mosamarTle iyo kerZo piri, romelsac<br />

aRniSnul saqmeze uflebamosileba eZleoda. Litis contestatio-Ti iqviTeboda mosarCelis moTxovnis ufleba<br />

da gamoiricxeboda imave sagnis ganmeorebiTi sasamrTlo ganxilvis SesaZlebloba (prekluziuri<br />

efeqti). prekluziuri efeqtis gamoyeneba damokidebuli iyo sasamarTlo ganxilvis tipze.<br />

Lex Iulia sasamarTlo ganxilvis or etaps adgenda: 1. iudiciorum privatorum iudicia legitima-s da 2. iudicia<br />

imperia continentia-s.<br />

Tu procesi imarTeboda romSi, romael moqalaqeTa Soris da erTi mo<strong>samarTlis</strong> (iudex unus) winaSe<br />

mimdinareobda (Tu mosamarTlec <strong>romis</strong> moqalaqe iyo), sasamarTlo ganxilva legitimum-ad iTvleboda.<br />

sasamarTlo ganxilvis yvela danarCeni saxe, romelic romSi ar imarTeboda, magram rekuperatorebis<br />

SuamavlobiT warimarTeboda da erTi monawile <strong>romis</strong> moqalaqe ar iyo, iudicia imperia continentia-d iTvleboda.<br />

aseTi sasamarTlo ganxilva magistratis xelisuflebaze (imperia continentia) iyo dafuZnebuli.<br />

cxadia, iudicia legitima nasesxebi iyo per legis actiones procesis uZvelesi formidan.<br />

uZveles droSi, litis contestatio prekluziuri qmedeba <strong>samarTlis</strong> ZaliT (ipso iure) gamoyeneboda ius civiles<br />

safuZvelze. Per formulas procesis dros sarCelis ganmeorebiTi Setana an ipso iure ZaliT, an sasar-<br />

Celo uaryofiT (ope exceptionis) gamoiricxeboda, radgan moTxovna litis contestatio-s sagani ukve iyo.<br />

dauZleveli Zalis zemoqmedebiT, sadavo sagnis ganadgureba mopasuxes pasuxismgeblobisagan ar<br />

aTavisuflebda; piradi xasiaTis moTxovnebi: sajarimo sarCelebi _ memkvidreobiTi xasiaTisaa da<br />

sasarCelo xandazmulobis vada mxedvelobaSi ar miiReboda. Litis contestatio-s damayovnebeli Sedegi<br />

mxareTa materialuri uflebebis procesualur uflebebad gardaqmnas ukavSirdeboda. Litis contestatio-s<br />

ganmaaxlebeli motivi valdebulebiT urTierTobebze vrceldeboda da mxolod piradi sarCelis<br />

safuZvelze saqmis ganxilvis dros (actio in personam) gamoiyeneboda. samarTalmcodneebi (prudentes) litis<br />

contestatio-s verbaluri saxis xelSekrulebebTan aigivebdnen da misi Sedegis Sesaxeb davebs swored am<br />

safuZvelze wyvetdnen. (D.45.1.83.1)<br />

VIII. sarCelebis konkurencia<br />

pirTa alternatiuli konkurencia, sarCelebis alternatiuli da kumulaciuri konkurencia; actiones in<br />

persecutoriae (qonebrivi sarCelebi); actiones poenales (sajarimo sarCelebi); actions mixtae (Sereuli<br />

sarCelebi); infitiatio (valis uaryofa); in duplum (ormagi anazRaurebiT); in simplum (martivi anazRaurebiT).<br />

ganmeorebiTi procesis Catarebaze subieqturi da obieqturi SezRudvebis dadgena Tavad moTxovnis<br />

tolfasi iyo. `erT saqmeze ori procesis Catareba dauSvelia _ bis de eadem re ne sit actio~. es principi<br />

pirTa an sarCelTa konkurenciis cnebiT iyo dakonkretebuli. Tu valdebulebis pasiuri mxare soli-<br />

66


darulad, ramdenime mopasuxe piris saxiT iyo warmodgenili, aseT saqmeze sarCelis Setana mxolod<br />

erT-erTi movalis winaaRmdeg SeiZleboda: `rakiRa arCeulia erTi gza, meoris gamoyeneba dauSvebelia<br />

_ electa una via, non datur recursus ad altem~. am princips pirTa alternatiuli konkurencia ewodeboda. zog<br />

SemTxvevaSi erTi saxis urTierToba ramdenime sarCeliT iyo daculi. yvela sarCelis paralelurad<br />

gamoyenebis SesaZleboba (sarCelebis kumulaciuri konkurencia), an arCevanis mixedviT am saSualebebaTa<br />

gamoyenebis aucilebloba (sarCelebis alternatiuli konkurencia) sarCelis xasiaTiT ganisazRvreba.<br />

Agimus autem interdum, ut rem tantum consequamur interdum ut poenam tantum, alias ut rem et poenam _ zogjer sarCeli<br />

mxolod interesis dasakmayofileblad, zogjer ki mxolod dasjis mizniT Seitaneboda, sxva SemTxvevaSi<br />

_ saqmisa da dasjis gamoc.<br />

Tavdapirvelad, sarCelebi mxolod qonebriv sarCelebad (actiones rei persecutoriae) da sajarimo sar-<br />

Celebad (actiones poenales) iyofoda. sarCelTa pirveli saxeoba alternatiuli konkurenciis, meore ki<br />

kumulaciuri konkurenciis wess eqvemdebareboda. kumulaciuri konkurenciis naTeli magaliTia qurdobis<br />

(furtum) hipoTeza, roca dazaralebuls sajarimo sarCelic (actio furti) eniWeboda damnaSavis dasasjelad<br />

da arasajarimo sarCelic (condictio ex causa furtiva) _ Tavad moparuli nivTis gamoTxovisaTvis.<br />

nebadarTuli iyo ori sxvadasxva tipis sarCelis wardgena TiToeuli damrRvevisaTvis. ase<br />

rom, sarCelebis kumulaciur konkurencias pirTa kumulaciuri konkurenciac axlda. Tumca, nivTis<br />

gamoTxovisas piris winaaRmdeg mxolod erTi _ arasajarimo sarCeli _ moparuli nivTis dabrunebis<br />

Sesaxeb (condictio ex causa furtiva), an nivTis gamoTxovis Sesaxeb (rei vindicatio) miiReboda. sajarimo sar-<br />

Celebi mkacrad personaluri xasiaTisa iyo; memkvidreobiT isini ar gadaicema da arc mopasuxe mraxis<br />

procesualuri warmomadegnloba daiSveboda, radgan iTvleboda, rom damnaSavis dasasjelad<br />

dazaralebuls gansakuTrebuli interesi amoZravebda.<br />

mogvianebiT, Sereuli xasiaTis sarCelebi _ actiones mixtae _ SeimuSaves. maTi mizani erTdroulad<br />

piris dasjac iyo da zianis anazRaurebac. Tavis mxriv, sarCelebis es saxeoba or jgufad iyofa: pirvel<br />

jgufs ganekuTvneboda is sarCelebi, romelTa safuZvelzec nivTis Rirebulebis ormagi odenoba<br />

(in duplum) moiTxoveboda. im SemTxvevaSi, Tu mevale sakuTar vals uaryofTa (infitiatio), sarCelis<br />

Semdegi saxeebi gamoiyeneboda: 1. sasamarTlo gadawyvetilebis Sesaxeb (actio iudicati), 2. valis gadaxdis<br />

Taobaze davalebis mimcemi pirisaTvis xarjebis anazRaurebis Sesaxeb (actio depensi) da sxva. am tipis<br />

sarCelebi zianis martivi anazRaurebis (in simplum) moTxovnis, anu arasajarimo sarCelebis msgavsi<br />

iyo. aseT SemTxvevaSi, kumulaciur konkurenciaze saubari zedmeti iyo.<br />

IX. Iudicatum (sasamarTlo gadawyvetileba)<br />

Res iudicata (saqme, romelzec sasamarTlo gadawyvetileba gamoitanes); obligatio iudicati (sasamarTlo<br />

gadawyvetilebis safuZvelze warmoSobili valdebuleba); actio iudicati (sasamarTlo gadawyvetilebis<br />

aRsrulebis Sesaxeb Setanili sarCeli); auctoritas rei iudicatae (sasamarTlo gadawyvetilebis normatiuli<br />

Zala).<br />

garda sasamarTlos winaswari mosmenis, sasamarTlo ganxilva mTavrdeboda an adiudicatio-Ti _ mosar-<br />

CelisaTvis sadao nivTis garkveuli nawilis mikuTvnebiT (TanasakuTrebis an memkvidreobis gayofis<br />

saqmeebSi), an condemnatio-Ti _ yvela danarCen saqmeebSi, mopasuxis mimarT garkveuli Tanxis gadaxdevinebis<br />

moTxovniT.<br />

mosazreba (sententia) iyo mo<strong>samarTlis</strong> (kerZo piris) dadgenileba, gadawyvetileba romelic savaldebulo<br />

Zalas mxareTa SeTanxmebisa da magistratis brZanebis (iussum iudicandi) safuZvelze iZenda.<br />

Sententia-s gamotaniT (mopasuxis gamamtyunebeli an gamamarTlebeli) sasamarTlo ganxilvis sagani<br />

gadawyvetilad iTvleboda _ res iudicata (D.42.1.1).<br />

Res iudicata dicitur, quae finem controversiarum pronuntiatione iudicis accipit: quod vel condemnatione vel absolutione contingit _<br />

saqmeze sasamarTlo gadawyvetileba gamotanilad iTvleba, Tu mo<strong>samarTlis</strong> gamatyunebeli an gamamarTlebeli<br />

gadawyvetilebiT dava sruldeba.<br />

Iudicium legitimum-Si gamotanili sasamarTlo gadawyvetileba xdeboda procesis gamarjvebuli mxaris<br />

67


axal uflebad, romelic, sasamarTlo gadawyvetilebis aRsrulebis Sesaxeb, actio iudicati-T unda daecvaT.<br />

aRniSnuli uflebiT, romelsac wagebuli mxaris obligatio iudicati Seesabameboda, icvleboda mo-<br />

Txovna, romelic sasamarTlo ganxilvis sagani xdeboda. Iudicium imperium continens-iT gamotanili gana-<br />

Cenis savaldebulo Zala pretorul ediqts efuZneboda (D.42.1.4.3) da in factum concepta formuliani actio<br />

iudicati-T iyo daculi.<br />

Actiones in personam-iT mogebuli mosarCele axali piradi uflebis subieqti xdeboda, actiones in rem-iT<br />

mogeba ki, mas uwindeli sanivTo uflebis subieqtad aqcevda da mopasuxis mimarT gadaxdevinebis axali,<br />

gansakuTrebuli moTxovnis litis aestimatio (sadao nivTis Sefaseba) uflebas aniWebda. Tu mopasuxe<br />

nivTs daabrunebda, arbitrium de restituendo-iT gamarTlebas eqvemdebareboda.<br />

sasamarTlo gamoricxavda procesis ganmeorebas rogorc gamamtyunebel, (vinaidan is exceptio rei<br />

iudicate-saTvis safuZvli xdeboda) anu prekluziuri efeqtisas, ise gamamarTlebel SemTxvevaSi<br />

(vinaidan miRebuli gadawyvetileba momdevno sasamarTlo ganxivlis aucileblobas gamoricxavda) anu<br />

preiudiciuri efeqtisas. magaliTad, servitutis uflebis Sesaxeb sarCelis (vindicatio servitutis)<br />

SemTxvevaSi, sakuTrebis ufleba mikuTvnebul nakveTze mosarCeles aRar unda emtkicebina, xolo Tu<br />

servitutis ufleba ukve iyo sasamarTlo ganxilvis sagani, mopasuxis uari mxedvelobaSi aRar miiReboda.<br />

Tanac, iudicatum-i nebismieri mesame piris mimarT moqmedebda, servitutis Sesaxeb sarCeliT, da<br />

zemoxsenebuli magaliTiT moyvanil mopasuxed SeiZleboda gamosuliyo sxva piri da ara is, vinc<br />

sakuTrebis Sesaxeb uwindel sasamarTlo procesSi mxared iyo warmodgenili. sasamarTlo gadawyvetilebiT,<br />

romliTac raime uflebis arseboba uariyofoda, amave uflebidan gamomdinare an masze<br />

damokidebuli nebismieri ufleba Sewyvetilad cxaddeboda. am movlenas romaelebma auctoritas rei<br />

iudicatae _ sasamarTlo gadawyvetilebis iuridiulad savaldebulo Zala _ uwodes.<br />

X. interdiqtuli warmoeba<br />

garda kerZo saqmis warmoebis (ordo iudiciorum privatum) Cveulebrivi sasarCelo wesisa, arsebobda gansakuTrebuli<br />

interdiqtuli warmoebac, romelic Cveulebrivi sasarCelo warmoebisagan imiT gansxvavdeboda,<br />

rom sasamarTlo magistrati, rogorc uzenaesi xelisufali, moqalaqeTa mimarT brZanebebs<br />

gamoscemda. interdiqtebs pretorebi saqmis gamoZiebis dros gamoscemdnen, ris gamoc, interdiqtebi<br />

iyo upirobo da kategoriuli brZanebebi, romlebic jarimisa da giraos Setanis sanqcias gascemdnen.<br />

interdiqtuli warmoeba pretoris aRmasrulebeli xelisuflebis saxe iyo. gaiusis azriT, klasikur<br />

epoqaSi pretoris interdiqti gaxda pirobiTi brZaneba, romliTac interdiqtuli warmoeba iwyeboda.<br />

is sadao saqmis ganxilvis momdevno _ sasamarTlo warmoebis _ etapis safuZveli xdeboda da mmarTvelobis<br />

sferodan marTlmsajulebis sferoSi unda gadasuliyo.<br />

a) ganasxvavebdnen interdiqtis Semdeg saxeebs: 1. martivi da rTuli interdiqtebi _ simplicia, duplicia;<br />

(imis mixedviT, erT mxares exeboda, Tu orives); 2. aRmkveTi _ prohibitoria; 3. aRdgeniTi _ restitutoria;<br />

4. warmdgeniTi – ex hibitoria.<br />

interdiqtis upiratesoba is iyo, rom movale mxare faqts usityvod emorCilebida _ interdiqtSi<br />

miTiTebul faqts ar asaCivrebda da arc aRmkveTi interdiqtis darRvevas amtkicebda.<br />

Tu piri, vis winaaRmdegac pretori gamoscemda interdiqts, am ukanasknels, pretoris oTaxidan<br />

gausvlelad gaasaCivrebda da mo<strong>samarTlis</strong> (arbiter) daniSvnas moiTxovda, misi moTxovna kmayofildeboda.<br />

b) restituciis <strong>safuZvlebi</strong> iyo: 1. qmedebiT an daudevrobiT miyenebuli qonebrivi da araqonebrivi<br />

ziani (laesio); 2. restituciis gamamarTlebeli safuZveli im SemTxvevaSi arsebobda, roca mosamarTles<br />

mimarTavda mTxovneli: a) minor aetas (aranakleb 25 wlis asakis piri); b) quod metus causa (safrTxis<br />

SemTxvevaSi SiSis gamo); g) error (iSviaT SemTxvevaSi); d) dolus malus (xSir SemTxvevaSi); e) ar yofnisas<br />

(iSviaT SemTxvevaSi. magaliTad, tyveobisas). 3. drouli Txovna.<br />

restituciis amoqmedebiT Zala ekargeboda faqts, romlis safuZvelzec axali iuridiul urTierTobebi<br />

warmoiSva, ama Tu im konkretuli viTarebis gamo da aRadgenda am urTierTobebis pirvandel<br />

mdgomareobas. restituciis mimRebi mosarCele valdebuli iyo mopasuxisaTvis iuridiuli urTi-<br />

68


erTobebis gaqviTvidan miRebuli sargebeli daebrunebina. kerZod, Tu myidveli mis mier gadaxdil<br />

safasurs daibrunebda, mas gamyidvelisaTvis nayidi saqonlis dabruneba evaleboda.<br />

XI. saaRsrulebo warmoeba<br />

Ductio iussu praetoris (kreditoris saxlSi mevalis miyvana); addictus (piri, romlis mimarT gamotanilia<br />

sasamarTlo gadawyvetileba misi aRsrulebis moTxovniT da romelmac sasamarTlo gadawyvetileba<br />

ar Seasrula); bonorum venditio (valauvali movalis qonebis aRwera misi sakonkurso wesiT gayidvis<br />

mizniT); magister bonorum (konkursis porganizatori); venditio ad hasta (auqcioni); bonorum emptor<br />

(eqspropriirebuli movalis uflebamonacvle); cessio bonorum (mosarCelesaTvis qonebis nebayoflobiT<br />

daTmoba).<br />

sasamarTlo procesis Sedegad wagebuli piri sasamarTlo gadawyvetilebas Tu ar Seasrulebda, mis<br />

mimarT iyenebdnen sadamsjelo RonisZiebebs, romlebic an piradad masze an mis qonebaze vrceldeboda.<br />

qr.Sobamde 17 w. lex Iulia iudiciorum privatorum-iT gauqmda manus iniectio (xelis dadeba) anu simboluri<br />

aqti, romelic kreditors movalis piradad dauflebis kanonier saSualebas aZlevda da pretoris<br />

brZanebis safuZvelze, piradi dasjis mxolod erTi forma _ ductio iussu praetoris (movalis miyvana<br />

kreditoris saxlSi) SenarCunda. sasamarTlo procesis mogebuls, pretoris gadawyvetilebis<br />

(addictio) safuZvelze, movalis miyvana SeeZlo sakuTar saxlSi, sadac mas borkilebs adebda an ama Tu<br />

im samuSaos Sesrulebas aiZulebda. SedarebiT gviandeli periodis cnobebiT, addictum-i sasamarTlo<br />

normebiT ar wesrigdeboda, Tumca, movalis gaTavisufleba, valis gadaxdis (an Sesrulebuli samu-<br />

SaoTi valis gaqviTviT) Semdeg, SesaZlebli iyo. amrigad, piradi sasjeli gamoiyeneboda pragmatuli<br />

mosazrebiT: misi meSveobiT movalis naTesavebsa da megobrebze zemoqmedebiT, maTi axloblis valis<br />

dasafarad da iudicatum aRsrulebisaTvis.<br />

sasamarTlo gadawyvetilebis iZulebiTi aRsrulebis yvelaze gavrcelebuli forma, miyenebuli zianis<br />

anazRaurebis mizniT, damnaSavis qonebis bonorum venditio-s (sakonkurso wesiT gayidva iyo) wesiT<br />

gayidva iyo. valauvali movalis qonebis sakonkurso wesiT gayidviT, movale samoqalaqo-samarTlebrivi<br />

kavSirebis sistemidan amoiricxeboda, rac mis samoqalaqo sikvdils (kerZo piris, rogorc<br />

samoqalaqo urTierTobis monawilis Taviseburi likvidacia) da samoqalaqo urTierTobaSi misi sxva<br />

uflebamonacvle piriT Canacvlebas iwevevda.<br />

dasja iwyeboda pertoris sagangebos dekretis gamocemiT, riTac sasamarTlo procesis momgebi mxare<br />

movalis qonebis mflobelad cxaddeboda _ missio in bona (in possessionem). Tumca, am aqtis hipoTezad<br />

ediqti mainc iTvaliswinebda: dacvaze uaris Tqmas (indefensio); sasamarTlo devnisagan Tavis aridebis<br />

mizniT, piris mimalvas (latistatio); aseve, umemkvidreod gardacvlili movalis sikvdils (cui heres non<br />

extabit).<br />

momdevno 30 dRis (movalis sikvdilis (missio) SemTxvevaSi) Semdeg, kreditori sakonkurso gayidvis<br />

wesiT, savaraudo dRes _ proscriptio bonorum _ acxadebda. movalis qonebis mflobelebad gaxdoma sxva<br />

kreditorebs maSinac ki SeeZloT, roca sasamarTlo gadawyvetileba maTi moTxovniT ar iyo gamotanili.<br />

Semdeg kreditorebi irCevdnen konkursis mmarTvels (magister bonorum), romelic adgenda konkursis<br />

wesebs/wesdebas (lex bonorum vendundorum), movalis qonebis aqtivebsa da pasivebs Soris Tanafardobas<br />

da Casatarebeli konkursis pirobebs. pirvelyovlisa, mxedvelobaSi miiReboda pirveli rigis kreditorTa<br />

interesebi: xazinis (fiscus), adgilobrivi xelisuflebis, meurveobaSi myofi pirebis (Tu movale<br />

maTi meurve iyo), dakrZalvis xarjebis kreditorebis, saxlis saremonto samuSaoebis kreditorebis<br />

moTxovnebi; aseve im kreditorTa interesebic, romelTa moTxovnis sagani mziTevi (dos) iyo. aqtivebis<br />

Sesabamisad ganisazRvreboda is wili, romlis farglebSic upiratesi kreditorebis moTxovnebi<br />

kmayofildeboda.<br />

Tu pretori lex bonorum vendundorum-s moiwonebda, is gayidvis savaraudo dRes (proscriptio) acxadebda.<br />

konkursis mmarTveli (magister bonorum), sakonkurso wesiT gayidvis dros, warmoadgenda movalis mTeli<br />

qonebis fass, romlis odenoba kreditorTa moTxovnili Tanxis jamiT da ara qonebis saerTo<br />

RirebulebiT ganisazRvreboda, vinaidan kreditorTa dakmayofilebis movaleoba gamyidvels<br />

69


ekisreboda. wesisamebr, qonebis saaqciono gayidva `CaquCiT~ (venditio ad hasta) _ Ria auqcionis formiT<br />

xorcieldeboda. gamarjvebulad cxaddeboda is myidveli, romelic yvelaze met fass SesTavazebda.<br />

Tumca, Tu myidveli CaTvlida, rom aqtivebis odenoba arasakmarisi iyo, mas SeeZlo valis mxolod<br />

nawilis gadaxda, Tanac privilegirebuli kreditorebisaTvis, romlebic (aseT pirobebSi) kanoniT<br />

dadgenili rigiTobis gaTvaliswinebiT kmayofildebodnen.<br />

movalis qonebis gayidvis Taobaze (bonorum venditio) garigeba ideboda saukeTeso winadadebis<br />

avtorTan, rac gamyidvelis samoqalaqo sikvdilis tolfasi iyo. gamocxadebuli fasis gadaxda ar<br />

xdeboda, vinaidan, faqtobrivad, qonebis gamyidveli ar arsebobda, xolo myidveli mflobelobas,<br />

sakonkurso qonebis mmarTvelisagan iZenda. im SemTxvevaSi, Tu auqcionis wesiT gayiduli qonebis<br />

myidveli (bonorum emptor) nivTze mflobelobis uflebas dakargavda, igi sakuTar uflebas actio<br />

Publiciana-Ti icavda.<br />

movalis universaluri uflebamonacvle xdeboda bonorum emptor-i, romlis winaaRmdegac kreditorTa<br />

sarCelebi iyo mimarTuli. am sarCelebs igi pasuxobda, mis mier SeZenili nivTis Rirebulebis,<br />

Sesabamisi wilis moculobiT.<br />

qonebis eqspropriacias (CamorTmeva) Tan sdevda pativis, Rirsebis ayra (infamia). unda aRiniSnos, rom<br />

aseTi sasjelis mizezi ara valauvaloba iyo. Tu kreditorTa moTxovnebis dakmayofileba movales ar<br />

SeeZlo, igi lex iulia kanonis safuZvelze, dasjisagan Tavis aridebis mizniT, mosarCeles sakuTar qonebas<br />

nebayoflobiT gadascemda (cessio bonorum). Tu sasamarTlo procesis CaSla an sasamarTlo gadawyvetilebis<br />

Seusrulebloba qmeduunaro piris (infans, furiosus, prodigus) warmomadgenlis aryofnas ukav-<br />

Sirdeboda, iZulebiTi anazRaureba mxolod calkeuli nivTebis mimarT (bonorum distractio) gamoiyeneboda<br />

da mas pativis ayra (infamia) ar moyveboda.<br />

da pirvelad, pretori, mxareebis mosmenis Semdeg, gascemda sarCelis formulas, romelSic, modave<br />

mxareebis TxovniT, SesaZlebeli iyo cvlilebebisa da damatebebis Setana. formula iyo pretoris<br />

mier mo<strong>samarTlis</strong>admi gacemuli brZaneba, romliTac pretori mas mouwodebda gamoetana iseTi gadawyvetileba,<br />

romelSic gaTvaliswinebuli iqneboda miTiTebuli principebi; Tanac, mosamarTles, romelic<br />

gaxldaT kerZo piri da sasamarTlo xelisuflebiT (iuris dictio) aRWurvili ar iyo, aRniSnul saqmeze<br />

saWiro uflebamosileba eniWeboda. formulis Sedgenas Tan axlda davis sagnis dadgena (litis<br />

contestatio). saqme gadaecemoda mosamarTles, romelic, Tavis mxriv, pretoris moTxovnaTa Sesabamisad,<br />

faqtebs amowmebda da sasamarTlo gadawyvetileba (iudicatum) gamohqonda.<br />

formulis Sinaarsi winaswar iyo dadgenili (fiqsirebuli Sinaarsi _ concepta verba). ediqtis principuli<br />

ganaxleba drois moTxovnebis gaTvaliswinebis saSualebas iZleoda, raTa axali urTierTobebisaTvis,<br />

pretoruli dacvis Sesabamisi saSualebebi, miecaT. pretoris mier gacemuli procesualuri<br />

dacvis axali formebi ganviTarebuli marTlSegnebis moTxovnebs asaxavda. formulis SedgenaSi<br />

orive mxare monawileobda. pretoruli formebis safuZvelze, mxareebs ufleba hqondaT, mowinaaRmdegis<br />

mier moyvanil faqtebze, formulaSi sakuTari SeniSvnebi SeetanaT. Tumca, sayovelTaod<br />

aRiarebuli normebisadmi mkacri Sesabamisoba mTavar pirobad rCeboda, rac, Tavis mxriv, konfliqtis<br />

specifikis moqnilobas xels sulac ar uSlida.<br />

XII. Extra ordinem cognitio (eqstraordinaluri procesi)<br />

Extra ordinem (dadgenili wesrigis miRma); cognitio (mokvleva); denuntiatio (sasarCelo gancxadeba); evocatio<br />

(sasamarTloSi gamocxadebis uwyeba); in ipsam rem (piris iZuleba nivTis naturaluris saxiT<br />

gadasacemad); sumptus litis (sasamarTlo xarjebi); sportulae (sasamarTlo baJi); appellatio (apelacia); iudex a<br />

quo (mosamarTle, romlis gadawyvetilebis gasaCivreba dasaSvebia); iudex ad quem (mosamarTle, romelic<br />

sasamarTlo gadawyvetilebas saapelacio wesiT gadasinjavs); litterae dimissoriae (saapelacio<br />

dokumentebi); pignus in causa iudicati captum (girao, romelic gamoiyeneba sasamarTlo gadawyvetilebis<br />

aRsrulebis uzrunvelsayofad).<br />

klasikuri periodis iuristebi mogviTxroben extra ordinem procesualuri saSualebebis Sesaxeb, romlebsac<br />

isini per formulas procesis gansakuTrebuli procedurisgan ganasxvavebdnen. qr. Sobamde 17 w.<br />

kanoni per formulas process iTvaliswinebda rogorc ordo iudiciorum privatorum-s. klasikur periodSi<br />

70


sasamarTlo ganxilvis axali formebi _ cognitiones _ sul ufro met mravalferovnebas iZenda, Tumca<br />

maT hqondaT saerTo niSnebi, romelTa garkveuli unificirebac moxda postklasikur periodSi, gansakuTrebiT<br />

maSin, roca 342 wlidan per formulas warmoeba gauqmda da mxolod cognitio procesis ordinalur<br />

saxeobad iqca. sasamarTlo ganxilva mimdinareobda magistratis winaSe; aRar arsebobda mosamarTle<br />

_ kerZo piri da in iure et apud iudicem stadiebi. mo<strong>samarTlis</strong> gadawyvetileba iZenda<br />

saxelmwifo organos brZanebis Zalas da mas ukavSirdeboda (da ara litis contestatio-s) procesis prekluziuri<br />

Sedegi. aseTi gadawyvetilebis Zala damokidebuli iyo sasamarTlo instanciis ierarqiulobaze,<br />

romlis umaRles safexurzec imperatori iyo. am periodSi qveda instanciis sasamarTlos<br />

mier gamotanil gadawyvetilebaze umaRlesi instanciis sasamarTloSi apelaciis Setana daiSveboda.<br />

sasamarTlo procesis daniSvnaSi mopasuxe ar monawileobda da, Tu igi gadawyvetilebas ar<br />

daemorCileba, mis mimarT iZulebiTi RonisZiebebi gatardeboda. sasamarTlo procesis dros administraciulma<br />

TviTnebobam imZlavra, ramac procesualuri formis simkacre mniSvnelovnad Seasusta. imperiis<br />

epoqaSi, imperatoris absoluturi xelisuflebis ganmtkiceba da kerZo saqmezec samarTalwarmoebis<br />

sajaro xasiaTi, uSualod piris avtonomiurobis TandaTanobiT degradaciaze mowmobda.<br />

mokvlevis (cognitiones) warmoSoba avgustusis mmarTvelobasTan iyo dakavSirebuli, romelmac jer kidev<br />

qr. Sobamde 30 w. xelT igdo uzenaesi saapelacio sasamarTlo instanciis kompetencia, savaraudod<br />

im saqmeeebis mimarT, romlebsac magistratebi ganixilebodnen. am periodSi lex Iulia iudiciorum<br />

privatorum-is miRebamde, extra ordinem-is cneba saerTod ar gvxvdeba. pirveli instanciis mo<strong>samarTlis</strong><br />

funqcia avgustusma qr. Sobamde 23 w., imperium proconsulare maius et infinitum-Tan erTad miiRo. es iyo<br />

uzenaesi prokonsularuli xelisufleba, romelic funqcionalur da teritoriul SezRudvebs ar<br />

eqvemdebareboda; princefss sasamarTlo procesebis dadgena SeeZlo. cxadia, lex Iulia iudiciorum<br />

privatorum-i princefsis sasamarTlo saqmianobis sferos zRudavda, princefsi mxolod sisxlis<br />

<strong>samarTlis</strong> saqmeebs ganixilavda da sxvadasxva cognitiones-Ti, gamotanili ganaCanebis saapelacio instancia<br />

gaxldaT. romSi cognitiones-i im sxvadasxva urTierTobaTa mosawesrigeblad SemoiRes, romlebic<br />

per formulas procesis sistemas ar Seesabameboda. TandaTanobiT, samoqalaqo saqmeTa didma<br />

nawilma _ maT Soris iseTebmac, romelTa formula ediqtiT iyo Seqmnili _ Tavi moiyara praefectus<br />

urbi-s sasamarTloSi, romelmac III s. dasasrulidan ordinaluri sasamarTlo mTlianad gaauqma. klasikuri<br />

epoqis cognitiones sasamarTloSi, mo<strong>samarTlis</strong> zepiri gancxadebis (denuntiatio) safuZvelze mopasuxis<br />

gamoZaxebiT iwyeboda. mosarCele ayalibebda saqmis arss da magistratTan gamocxadebis vadas<br />

adgenda. zogjer, mosarCelis TxovniT, sasamarTlo funqcias _ evocatio-s (an denuntiatio ex auctoritate-s) _<br />

sajaro xelisuflebis organo asrulebda. Tu mopasuxe cxovrobda sxva qalaqSi, am qalaqis xelisufalT<br />

sasamarTlo magistrati, mopasuxis sasamarTloSi gamoZaxebis Taobaze (evocatio litteris), werilobiTi<br />

TxovniT mimarTavda. Tu aRniSnul moTxovnas mopasuxe yurad ar iRebda, maSin mas sajaro wesiT<br />

evocatio edictis-iT iZaxebdnen. aseTi formiT mopasuxes samjer iZaxebdnen; Tu es saSualebac warumatebeli<br />

aRmoCndeboda, maSin magistrati edictum peremptorium-s gamoscemda, riTac urC, mopasuxes mis<br />

dauswreblad, saqmis ganxilvis safrTxe emuqreboda (D.5.1.70-71). is mopasuxe, romelic sasamarTlo<br />

magistratis brZanebis daumorCileblobas gabedavda, mo<strong>samarTlis</strong> avtoritetis Seuracxmyoflad<br />

(contumax) cxaddeboda. sasamarTloSi gamoucxadeblobiT sasamarTlosadmi upativcemuloba<br />

(contumatia), Tavdapirvelad, procesis avtomatur wagebas iwvevda, mogvianebiT, ki saqmis dauswrebeli<br />

warmoebis dadgenis ZiriTadi safuZveli gaxda. amave dros, mosarCele mxolod maSin agebda<br />

sasamarTlo process, Tu misi qmeduunaroba dadgindeboda an gansaxilveli saqmisadmi sasamarTlos<br />

arakompetenturoba gamomJRavndeboda. mosarCelis gamoucxadebloba sasamarTlo procesis Sewyvetas<br />

iwvevda. magistratis winaSe wardgenis Semdeg, mxareebi, saqmis arss Tavisufali formiT ayalibebdnen.<br />

procesis am stadiaze mopasuxes SesaZlo uaris mizezi unda moeyvana (exceptiones, praescriptiones),<br />

mosarCelis moTxovnis mimarT (petitum). amas moyveboda litis contestatio, romelic damabrkolebel Sedegs<br />

iwvevda. Semdeg, igive magistrati saqmes an TviTon ganixilavda, an gadascemda daniSnul mosamarTles<br />

(iudex datus), romlis arCevazec mxareebi gavlenas ver axdendnen. ukve III saukuneSi condemnatio pecuniaria-s<br />

principi, in rem tipis sasamarTlo ganxilvisas, dairRva da nivTis savaldebulo gadacemis in ipsam rem<br />

gadawyvetileba miiRes (C.3,34,5). mopasuxis mimarT kidev erTi siaxle daadgines: sasamarTlos gadawyvetileba<br />

gamohqonda sasamarTlo xarjebis (sumptus litis) dafarvis Sesaxeb, romelsac sajarimo xasiaTi<br />

hqonda da sasamarTlo baJis (sportulae) saxiT, saxelmwifos sasargeblod gaiReboda; aseTi praqtika<br />

gansakuTrebiT postklasikuri periodis sasamarTlo procesSi ganviTarda.<br />

71


Cognitio extra ordinem-Ti sasamarTlo procesis dros gamotanili gadawyvetileba eqvemdebareboda<br />

apelacias (appellatio), romelic princefsis saxelze Setanili im saCivrebis praqtikidan ganviTarda,<br />

romlebic sasamarTlos mier gamotanil arasamarTlian gadawyvetilebebaze iwereboda. apelaciebis<br />

ganxilvas imperatori qalaqis pretors (Tu ganaCeni romSi iyo gamotanili), an pretorianelTa<br />

prefeqts (Tu saqme q. <strong>romis</strong> sazRvrebs iqiT ganixileboda) avalebda. apelaciis Setana uSualod<br />

mosamarTlesTan ganaCenis gamotanisTanave zepiri formiT, an momdevno dReebSi werilobiTi formiT<br />

xdeboda. mosamarTle magistrati, vis ganaCenzec apelacia (iudex a quo) Sedioda, Tavad wyvetda (zogjer<br />

mdgomareobis borotad gamoyenebiT) apelaciis sakiTxs. apelaciaze uaris Tqma motivirebuli iyo<br />

saCivris formaluri xarvezebiT da mopasuxis ganzrax surviliT gaeWianurebina sasamarTlo gana-<br />

Cenis aRsruleba; Tu dadebiTi gadawyvetileba mainc gaicemoda, mopasuxe mo<strong>samarTlis</strong>agan iRebda<br />

sasamarTlo uwyebas (litterae demissioriae (a postoli)), romelic, garemoebaTa gaTvaliswinebiT, saqmis arsis<br />

dawvrilebiT Camoyalibebis gareSe, saapelacio mosamarTles (iudex ad quem) egzavneboda. saapelacio<br />

instanciis mo<strong>samarTlis</strong> gadawyvetilebiT, apelaciiT ganaCenis ZalaSi Sesvlis gadavadeba xdeboda.<br />

Tu apelaciaze uari ar iyo naTqvami, sasamarTlo gadawyvetileba icvleboda. Tu gadawyvetileba<br />

miRebuli iyo umaRles sasamarTlo instanciaSi (TviT princefsis mier), misi aRsruleba dauyovnebliv<br />

xdeboda. ZalaSi Sesul gadawyvetilebas prekluziuri Sedegi hqonda. saaRsrulebo sasamarTlo<br />

procesis warmoeba ordinaluri procesisagan mxolod wvrilmani detalebiT gansxvavdeboda.<br />

Tu mopasuxes in ipsam rem miesajeboda, gadawyvetilebis aRsruleba Zalis gamoyenebiT xdeboda.<br />

antoninus piusis mmarTvelobis periodSi mniSvnelovani siaxle SemoiRes: magistrati sakuTari<br />

pignore capere uflebis ZaliT, epatroneboda msjavrdebelis calkeul nivTebs (pignus in causa iudicati<br />

captum), romlebsaic mogvianebiT sasamarTlo procesis mogebuli mxare sajaro auqcionis wesiT<br />

hyidda. Tu myidveli ar gamoCndeboda, septimius severusisa da karakalas ediqtiT nivTebi (D.42.1.15.3),<br />

sasamarTlo procesis mogebul mxares gadaecemoda, oRond im pirobiT, Tu nivTebis saerTo Rirebuleba<br />

valis odenobas ar aRemateboda.<br />

XIII. postklasikuri procesi<br />

Litis denuntiatio (sasamarTlo organos avtoritetiT, sasamarTloSi gamoZaxeba); principium litis (saqmis<br />

ganxilvis pirveli stadia); medium litis (saqmis ganxilvis meore stadia); praesumptio (prezumfcia);<br />

praesumptio iuris tantum (SedarebiTi prezumfcia); praesumptio iuris et de iure (absoluturi prezumfcia).<br />

IV-V saukuneebSi werilobiTi formiT sasamarTloSi gamoZaxebas, mosarCele sasamarTlo organos<br />

meSveobiT axorcielebda (litis denuntiatio klasikuri periodis denuntiatio ex auctoritate-s analogia). reagirebis<br />

niSnad, mopasuxe sasamarTloSi gzavnida contradictorii libelii-s, romelic sasamarTlos kancelariaSi<br />

inaxeboda. sasamarTloSi gamocxadeba gamoZaxebidan oTxi Tvis vadaSi unda momxdariyo.<br />

VI saukunis meore naxevridan gamoZaxebis es forma libelus conventionus-iT Seicvala, romelsac<br />

sasamarTlo mopasuxes mosarCelis iniciativiT ugzavnida. mosarCele mimarTavda mosamarTles da<br />

mopasuxis gamoZaxebas iTxovda. aseT SemTxvevaSi, gamoZaxeba xdeboda mo<strong>samarTlis</strong> mier, romelsac<br />

jer unda mieRo gadawyvetileba, mieca Tu ara saqmisaTvis msvleloba da Semdeg sasamarTloSi<br />

mopasuxis gamocxadebis vadas adgenda. mopasuxis mier sasamarTloSi gamocxadebaze uaris SemTxvevaSi,<br />

gamoZaxeba samjer meordeboda (rogorc klasikuri cognitio), Semdeg procesi mis gareSe tardeboda.<br />

V-VI saukuneebSi, sasamarTlo procesis dauswrebeli warmoebis dros, mosarCelisagan saku-<br />

Tari uflebebis damtkicebas iTxovdnen. mosarCelis gamoucxadebloba procesis Sewyvetas iwvevda.<br />

am epoqaSi sasamarTlo ganxilvis pirvel stadiaze, romelsac principium (an primordium) litis<br />

ewodeboda, mxareebi sakuTar moTxovnebsa (narratio) da pretenzias (contradictio an responsio) werilobiT<br />

ayalibebdnen. yvelaferTan erTad, mopasuxes saqmeze sasamarTlos arakompetenturobaze miTiTebac an<br />

teritoriuli qvemdebarebis (mopasuxes sasamarTloSi gamoiZaxebdnen mxolod misi sacxovrebeli<br />

adgilis mixedviT) principis gaTvaliswinebis moTxovnac SeeZlo. Litis contestatio-s Semdeg uari apelaciis<br />

saxes iZenda. iustinianes droidan moyolebuli uaris miReba procesis meore stadiazec daiSveboda.<br />

amieridan, litis contestatio-s Sedegad, mkacrad piraduli xasiaTis moTxovnebma, imdenad srulyofili<br />

saxe miiRo, rom maTi memkvidreobiT gadaicemac SesaZlebeli gaxda. procesis meore stadiaze<br />

(medium litis) mxareebi sakuTari moTxovnebis mtkicebulebebs waradgendnen. am epoqaSi mtkicebulebaTa<br />

ierarqiis dadgenis tendenciam, romelic ukve klasikur cognitiones-ad Camoyalibda, apelacia SesaZlebeli<br />

gaxada da man imdenad srulyofili saxe miiRo, rom swored postklasikur procesSi sabo-<br />

72


lood damkvidrda is principebi, Sua saukuneebis iuristebma TavianT maqsimebSi rom Camoyalibes:<br />

actore non probante reus absolvitur (Tu mosarCele sakuTar moTxovnebs ver daamtkicebs, mopasuxe gamarTldeba)<br />

da in excepiendo reus fit actor (sasamarTlos uaris SemTxvevaSi, mopasuxe mosarCele xdeba), anu<br />

mtkicebis mTeli tvirTi mas ekisreboda. am periodSi procesualuri wesebis arsenalSi gaCnda<br />

prezumfciis (praesumptio) cneba, romelic mtkicebulebis tvirTis (onus probandi) ganawilebas ukav-<br />

Sirdeboda. normatiuli wesis mixedviT, zogierTi faqti mo<strong>samarTlis</strong> mier ararsebulad iTvleboda<br />

manamde, vidre dainteresebuli mxare sapirispiro mosazrebas ar daamtkicebda. im SemTxvevaSi, Tu ase-<br />

Ti faqti damtkicdeboda, onus probandi mxareTa Soris gadanawildeboda. garda amgvari SefardebiTi<br />

prezumfciisa (praesumptio iuris tantum), absoluturic (praesumptio iuris et iure) arsebobda; vinaidan am<br />

epoqaSi werilobiT mtkicebulebebs eniWeba upiratesoba mowmis zepir CvenebebasTan SedarebiT. mowmis<br />

Cvenebebs garkveuli tendenciurobiT ganixilavdnen, rac maqsimiT `erTi mowme, ara mowme~ (testus unus,<br />

testus nulus) gamoixateboda. werilobiTi dokumentis gabaTilebis SemTxvevaSi, savaldebulo iyo mowmeTa<br />

raodenobis gazrda. SemoiRes procesis oqmebis werilobiT (per litteras) Sedgena, rac did dros<br />

iTxovda da saqmis ganxilvas uazrod aWianurebda. uwindeli cognitio-sagan gansxvavebiT, postklasikuri<br />

procesis dros mkvdari procesis (mors litis) forma damkvidrda. iustinianes dros daadgines<br />

sasamarTlo procesis Sewyvetis vada _ litis contestatio-dan sami wlis Tavze. Tumca, mosarCeles SeeZlo<br />

procesis gameoreba. am periodis sasamarTlo gadawyvetilebaTa Sinaarsi meti mravalferovnebiT<br />

xasiaTdeboda. mas Semdeg, rac gauqmda litis contestatio-s prekluziuri Sedegi, sasamarTlo procesis<br />

gameorebis SesaZlebloba damokidebuli iyo im gadawyvetilebaze, romelic xSir SemTxvevaSi saqmis<br />

gadasinjvis SesaZleblobas dasaSvebad miiCnevda.<br />

da bolos, erTi sasamarTlo ganxilvis mimdinareobis dros (cognitio-Sic) ramdenime gadawyvetilebis<br />

miReba saqmis calkeul sakiTxebzec SeiZleboda da mTel saqmazec. saqmis ganxilvis TiToeuli forma<br />

apelaciis Setanas eqvemdebareboda, rac sasamarTlo ganxilvis vadebs kidev ufro axangrZlivebda.<br />

Tavi V. pirTa statusi <strong>romis</strong> samarTalSi<br />

<strong>samarTlis</strong> subieqtebi samarTlebriv urTierTobebSi abstarqtuli pirebis (personae) saxiT gamodian.<br />

piris (persona) statuss gansazRvravda, <strong>samarTlis</strong> normebiT regulirebuli, samarTlebriv TvisebaTa<br />

is erToblioba, romelic uSualod asaxavda sazogadoebrivi cxovrebis ama Tu im sferoSi subieqtis<br />

monawileobas.<br />

rac ufro maRali iyo piris statusi, miT srulyofili iyo misi uflebaunarianoba _ uflebebisa da<br />

movaleobebis subieqtad yofnis SesaZlebloba; piris ufleba moicavda klasifikaciis kriteriumebs,<br />

agreTve iuridiuli aqtebis realurad ganxorcielebis SesaZleblobas _ qmedunarianobas.<br />

<strong>samarTlis</strong> sistemis arsebobisa da funqciobis TvalsazrisiT, am sakiTxebs fundamenturi mniSvneloba<br />

hqondaT.<br />

piris ufleba mxolod ius civile-s moqmedebis sferos ganekuTvneboda. aseTi SezRudva pirdapir miuTi-<br />

Tebda kviritebis samoqalaqo Temze, romelic piris statusis gansazRvrisas, sawyisi wertili iyo.<br />

bunebiTi samarTliT (ius naturale) formalurad yvela adamiani Tanasworia; `samoqalaqo samarTali ar<br />

miiCnevs monas samarTlebrivi urTierTobis subieqtad, magram bunebiTi <strong>samarTlis</strong> Tanaxmad, yvela<br />

adamiani Tanasworia~ (D.50.17.32).<br />

istoriulad gansazRvruli erovnuli samarTlebrivi sistemis (ius gentium) TvalsazrisiT, garkveuli<br />

SezRudvebi mainc moqmedebda: ius civile _ calkeuli samoqalaqo Temis samarTali _ monebisa da ucxoelebis<br />

mimarT, mainc privilegirebul samarTals warmoadgenda. am TvlasazrisiT, sruluflebian<br />

pirebad mxolod civitas wevrebi (cives) miiCneodnen.<br />

I. Servi (monebi)<br />

Libertas (Tavisufali mdgomareoba); vindicatio in libertate (sarCeli Tavisuflebis Sesaxeb); postliminium<br />

(tyveobidan dabrunebuli piris uflebebSi aRdgena); deditio (mtrisaTvis moqalaqis gadacema); favor<br />

73


libertatis (TavisuflebisaTvis xelsayreli pirobebis Seqmna); noxae deditio (sxvis xelisuflebaSi myofi,<br />

deliqtis Camdeni, piris mowinaaRmdegisaTvis gadacema); actio noxalis (noqsaluri sarCeli); peculium (pekuliumi);<br />

manumissio vindicta (gaazateba kverTxis dadebiT); manumissio censu (gaazateba cenzSi SetaniT);<br />

manumissio testamento (gaazateba anderZiT); manumissio inter amicos (gaazateba megobrebis wreSi).<br />

Tavisufali mdgomareobis (libertas) sapirispiro iyo monoba. monisa da Tavisufali adamianis<br />

mdgomareoba maT socialur urTierTdapirispirebas gamoxatavda. romaelTaTvis Tavisufleba aramonuri<br />

mdgomareoba, anu negatiuri mdgomareobis sawinaaRmdego pozitivi iyo. iustinianes institituciebSi<br />

monobis statusi Tavisufali adamianis mdgomareobasTanaa Sepirispirebuli. kerZod,<br />

iustinianes instituciebSi mocemuli ganmartebis Tanaxmad: `ZiriTadi dayofis safuZvelze, romliTac<br />

pirTa uflebebi ganisazRvreba, yoveli adamiani an Tavisufalia, an monaa~. (Inst. Iustin.,1).<br />

1. sityvidan `Tavisufleba~ (libertas) warmodgeba saxelwodeba `Tavisufalni~ (liberti) anu piris bunebrivi<br />

SesaZlebloba akeTebdes imas, rac surs, cxadia, Tu aseTi ram an ZaliT, an samarTliT ar<br />

ikrZaleba.<br />

2. xalxis <strong>samarTlis</strong> dawesebuleba monoba aris iseTi ram, rodesac bunebis sapirispirod, erTi piri<br />

meore piris batonobas morCilebs.<br />

3. Cveulebriv, imperatoris brZanebiT tyveebs yiddnen da ar klavdnen, sicocxles unarCunebdnen<br />

(servare), aqedan mieca dasabami sityvas `mona~ (servus).<br />

4. monebad an ibadebian, an (Semdeg) xdebian. monebad ibadebian Cvens mxevalTagan Sobilni. tyved<br />

Cavardnilni monebad xdebian xalxis samarTliT, an civiluri samarTliT im SemTxvevaSi, Tu oc<br />

wels gadacilebulma Tavisufalma adamianma, gasayidi fasis garkveuli nawilis miRebis mizniT, saku-<br />

Tari Tavis monad gayidvas daTanxmda. monaTa orive tipis mdgomareoba identuri iyo, maT Soris<br />

sxvaoba ar arsebobda.<br />

sazogadoebis samoqalaqo organizaciiT ganisazRvreboda rogorc Tavisuflebis, ise monobis institutis<br />

SesaZlebloba. monoba (servitus) aris ius gentium-is instituti, romelic wminda romaul movlenad<br />

ar iTvleboda. monobas samoqalaqo Temis (civitas) warmoSoba ganapirobebda. mona (servus homo)<br />

politikuri sazogadoebis miRma idga, is arc ius civile-s da arc ius gentium-s subieqti iyo. sxva antikuri<br />

samarTlebrivi sistemebis msgavsad, <strong>romis</strong> samarTaliT, mona nivTad (res) iTvleboda. romauli<br />

monobis specifika is iyo, rom mebatoneebs monebi ekuTvnodaT kvirituli sakuTrebis uflebis safuZvelze<br />

(dominium ex iure Quiritium), romelic mxolod <strong>romis</strong> moqalaqeebisaTvis iyo xelmisawvdomi.<br />

monobis wyaros anu monad qcevis Sesaxeb ZiriTadi cnobebi gaiusis instituciebSia Semonaxuli: `monebi<br />

Cvens sakuTrebaSi gadadian an civiluri <strong>samarTlis</strong>, an xalxis <strong>samarTlis</strong> safuZvelze: civiluri<br />

samarTliT _ Tu, 25 wlis asaks gadacilebuli nebismieri piri safasuris nawilis miRebis mizniT,<br />

gayidvas daeqvemdebareba; xalxis samarTliT Tamaxmad, Cveni monebi arian mtrebTan brZolaSi tyved<br />

Cavardnilni an Cveni mona-qalebis mier Sobilni. monur mdgomareobaSi gadasvlis civilur xerxad<br />

miiCneoda is vTareba, roca myidvelis motyuebis mizniT, mimdobi vinmes Seagulianebs, rom man sakuTari<br />

Tavi monad gayidos, raTa SemdgomSi garigeba baTilad gamoacxadon~. Tumca, aRniSnuli garigeba<br />

Seuqcevadad cxaddeboda: jer erTi, motyuebuli myidvelis mimarT, pretori Tavisuflebis winaaRmdeg<br />

gansakuTrebul sarCels - exceptio vindicatio in libertatem gamoscemda; meore, kanonTan gaTanabrebuli normatiuli<br />

aqtebiT, romelTa safuZvelzec piris statusi ganisazRvreboda, motyuebuli piris pirvandel<br />

mdgomarebaSi aRdgena gamoiricxeboda. amis gamoc, motyuebiT sakuTari Tavis monad gamyidveli<br />

piri monobaSi rCeboda. am konkretul SemTxvevaSi, piris statusi sxva piris sakuTrebaSi gadasvlis-<br />

Tanave ganisazRvreboda.<br />

ara marto samxedro mowinaaRmdegis (hostis), aramed romTan megobrobis an stumarTmoyvareobis<br />

xelSekrulebis armqone nebismieri xalxis warmomadgeneli, romelsac tyved Caigdebdnen, dampyroblis<br />

sakuTreba xdeboda (Gai,4,16). samxedro gamarjvebis SemTxvevaSi, senatTan SeTanxmebis Semdeg,<br />

romaeli mxedarTmTavari tyvedCavardnilTa monad gayidvas sajarod marTavda (venditio ad hasta an sub<br />

corona).<br />

tyvedCavardnili romaeli civitas-is wevrad aRar iricxeboda; igi ucxoeTSi gayidul monad iTvleboda<br />

74


(`servus hostium”, Gai.,1,129). am hipoTeziT specifikuri instituti _ postliminium (sazRvris xelmeored<br />

gadalaxvis Semdeg damdgari viTareba) ganisazRvreboda. dakargul statuss tyveobidan dabrunebuli<br />

<strong>romis</strong> moqalaqe kvlav ibrunebda. piris yvela uflebamosileba mas srulad ubrundeboda, garda<br />

mflobelobisa da qorwinebisa (D.49.15.12.49.15.8), vinaidan maTi aRdgena xelaxali nebis gamovlenas iTxovda.<br />

piradi Tavisuflebisa da moqalaqeobis dakargva maSinac xdeboda, roca samxedro mtrebs sakuTar<br />

moqalaqes (deditio) Tavad saxelmwifo gadascemda. am proceduras eqvemdebareboda yvela is moqalaqe,<br />

romelmac Segnebulad Seuracxyo ucxoeli elCebi.<br />

Ius gentium-is mixedviT, kanonieri qorwineba (iustum matrimonium) mona qalTan dauSvebeli iyo. amitom<br />

misgan Sobili bavSvi monis statuss iRebda, anu bavSvi monad ibadeboda. Tu bavSvis Casaxvis dros an<br />

orsulobis periodSi, deda mcire xniT Tavisufali iyo, bavSvi Tavisufal moqalaqed ibadeboda<br />

(D.1.5.5.3).<br />

Tavisuflebisadmi aseTi keTilganwyoba (favor libertatis) klasikur periodSi dadginda.<br />

romSi monad qcevis sxva civiluri wesebic arsebobda: 1. iudicium publicum-iT sikvdiliT dasjis an katorRuli<br />

samuSaoebis Sesrulebis sasjeli monad gayidviT (servus poenae) icvleboda, anu sikvdilmisjil<br />

an katorRul samuSaoebze gamwesebul pirebs sasjeli monad gayidviT ecvlebodaT.<br />

535 w. iustinianem im pirebis monad qceva, romelTac katorRuli samuSaoebi (in metalum) hqondaT misjili,<br />

gaauqma; 2. mona xdeboda is moqalaqec, romelic ver gaivlida perioduli qonebriv cenzs (in<br />

census), an romelic samxedro samsaxurs TaRliTurad aaridebda Tavs; 3. klavdiusis dros miRebuli<br />

senatuskonsultis (SC) Tanaxmad, monasTan mruSobaSi mxilebuli Tavisufali matrona, monis<br />

mebatonis samgzis gafrTxilebis miuxedavad, masTan akrZalul kavSirs Tu ar Sewyvetda, monis mebatonis<br />

mona-qali xdeboda. monadqceuli yofili matronas Svilebi monebad ibadebodnen. Tumca, dedis<br />

monobis miuxedavad, aseTi qalis mier kanonier qorwinebaSi Casaxuli bavSvi, Tavisufal adamianad<br />

ibadeboda. sisxlis <strong>samarTlis</strong> danaSaulis (crimen) Camdeni mona, samarTlebriv dacvas ar eqvemdebareboda<br />

da mas mxolod, magistratis imperium-is an sakuTari batonis potestas-is gadawyvetilebis<br />

safuZvelze (sasamarTlos gareSe), gamotanili mZime sasjeli efardeboda. Delictum-is Cadenis SemTxvevaSi,<br />

XII dafis kanonebis Sesabamisad, monas dazaralebuls gadascemdnen (noxae deditio). Tu monis batoni<br />

monis dacvas sakuTar Tavze aiRebda, (riTac arsebiTad am monaze sakuTrebis uflebas icavda),<br />

sasamarTlo procesis wagebis SemTxvevaSi, monis batons, TiTqosda aRniSnuli delictum-is uSualod<br />

Camdenis msgavsad, pasuxismgebloba ekisreboda.<br />

akviliusis kanoniT (lex Aquilia) actio noxalis-is wesi, monis mier sxva mesakuTrisaTvis zianis miyenebis<br />

SemTxvevaSic (damnum iniuria datum) igulisxmeboda. Tu mona, ganizraxavda qurdobas da mas danaSaulis<br />

adgilze daakavebdnen (furtum manifestum), XII dafis kanonebis Tanaxmad, mas jer rozgavdnen (verberatio),<br />

Semdeg ki tarpeas kldidan (Saxum Tarpeium) agdebdnen (praecipitatio). monisaTvis sxeulebrivi zianis<br />

miyeneba iniuria-ad ganixileboda da misi batonis sasargeblod jarimis gadaxdiT isjeboda. XII dafis<br />

kanonebis Tanaxmad, sxeulis mZime zianis miyenebis SemTxvevaSi (os fractum), monisaTvis gansazRvruli<br />

jarimis odenoba, Tavisufali adamianisaTvis dadgenil jarimaze, orjer meti iyo.<br />

monis mowmeobas, Tundac samoqalaqo davaze, mxolod im SeTxvevaSi hqonda Zala, Tu gamoZiebis dros<br />

misi Cveneba wamebiT moipoveboda (quaestio). monas evaleboda sakuTari mebatonis usafrTxoebaze zrunva,<br />

radgan winaaRmdeg SemTxvevaSi, verc erTi saxli misTvis usafrTxo ver iqneboda (D.29.5.1).<br />

qr. Sobamde 10 w. miRebul SC Silanianum-iT dadgenda, rom batonis mkvlelobis SemTxvevaSi, yvela mona,<br />

romelic moklulTan erT WerqveS cxovrobda, dakiTxvas eqvemdebareba. Tu romelime mona sakuTar<br />

udanaSaulobas ver daamtkicebda (magaliTad, Zalze sapatio mizeziT, ver daexmara sakuTar batons),<br />

sikvdiliT isjeboda. imave senatuskonsultis safuZvelze, Tu sakuTari batonis mkvlels, mona xelisufalT<br />

warudgenda, is Tavisufali adamiani xdeboda (D.29.5.3.139; 35.2.39).<br />

klasikuri periodis <strong>romis</strong> sazogadoebaSi, stoelTa filosofiis ideebis gavleniT, monisadmi<br />

damokidebuleba Seicvala da es kanonmdeblobiTac ganmtkicda. imperator klavdiusis mmarTvelobis<br />

75


dros gamocemuli lex Petronia-Ti, batons monis TviTneburad dasja (misi mxecebisaTvis migdeba)<br />

ekrZaleboda; dasabuTebuli braldebis SemTxvevaSi, aRniSnuli sasjeli damnaSaves sasamarTloTi<br />

efardeboda. markus avreliusisa da lucius verusis reskriptiT, mebatones ekrZaleboda monebis<br />

(msgavsi wesiT dasjis mizniT) gayidva. sxvisi monis mkvleloba ara mxolod zianis miyenebad, aramed<br />

sisxlis <strong>samarTlis</strong> danaSaulad ganixileboda. imperator klavdiusis ediqtiT, sakuTari monis<br />

dausabuTebeli mkvlelobac dasjadi iyo. batonis mier uyuradRebod mitovebuli avadmyofi mona<br />

Tavisufldeboda da mas laTinTa moqalaqeoba eniWeboda (D.40.8.2). cnobilia, rom imperatorma adrianem<br />

erT-erTi matrona romidan xuTi wliT gaZevebiT dasaja imitom, rom igi sakuTari mona-qalebis<br />

usafuZvlo dasjaSi amxiles (D.1.6.2). gansakuTrebuli SemwynareblobiT gamoirCeoda imperator antoninus<br />

piusis mier gamocemuli reskripti (D.1.6.2; Gai.,1.53), romelic monaTa usafuZvlo dasjamkvlelobisaTvis<br />

sastik sasjels awesebda. qristianul epoqaSi, antoninus piusis reskriptis nawili<br />

imperator konstantines ediqtiT dadasturda, amave reskriptis preambula moxseniebulia iustinianes<br />

institutebSi (Inst. Iustin.1,8,2). am periodSi humanizmis ideebis progresulobaze metyvelebs monebisaTvis<br />

naTesaobisa da ojaxis yolis uflebis micema. marTalia, monas araviTari qoneba ar gaaCnda, magram,<br />

uZvelesi droidanve, meurneobis ganviTarebis mizniT, qonebis garkveuli nawili (peculium) maT<br />

marTvis uflebiT gadaecemoda. pekuliumis Semavali nivTebis Taobaze, monis mier dadebul garigebaze<br />

pasuxismgebloba monis batons ekisreboda. aseTi viTareba mebatonisTvisac xelsayreli iyo,<br />

radgan Tu mona gaazatebas moindomebda, monis mier mebatonisaTvis moparuli an gadamaluli Tanxebidan,<br />

mebatones didi gamosasyidis miRebis SesaZlebloba eZleoda. gamosasyidis Taobaze monasa da<br />

mebatones Soris SeTanxmeba mesame pirebisaTvis iyo mniSvnelovani. Peculium-i mebatonis sakuTrebaSi<br />

rCeboda da mebatones nemismier dros SeeZlo misi CamoerTva monisaTvis.<br />

Tavisuflebis statusis Taobaze fiqtiuri sasamarTlo procesis dros, monis batoni damcvelis<br />

gancxadebas (adsertor in libertatem) ar ewinaaRmdegeboda, riTac, faqtiuriad, monis gaTavisuflebis procesSi<br />

Tanamonawileobda. aRniSnuli sasamarTlo procesi monis gaazatebiT sruldeboda (manumissio<br />

vindicta). saritualo kverTxiT (festuca) sagangebod aRWurvil nebismier moqalaqes SeeZlo adsertor in<br />

libertatem-is funqciis Sesruleba. monis mimarT, SeuzRudavi ganmkargvelis poziciis dakavebiT, damcveli,<br />

faqtiurad, monis batonis statuss (rogorc vindikaciis SemTxvevaSi) utoldeboda. Tumca, am<br />

SemTxvevaSi, vindikantis pretenzia sxva piris kerZo uflebis uaryofas ki ar aRniSnavda, aramed sajaro<br />

<strong>samarTlis</strong> sferos ganekuTvneboda. aseT pirobebSi, gaazatebis proceduris damswre magistratis<br />

mier warmoTqmuli Tavisufali statusis dadastureba (addictio secundum libertatem) sabolood<br />

adgenda yofili monis pirad statuss da misi gaazatebis sakiTxi gasaCivrebas aRar eqvemdebareboda.<br />

sajaro bunebis iyo monis gaazatebis sxva wesebic: 1. batonis brZanebiT monis Seyvana sacenzo siebSi<br />

(manumissio censu), romelsac xuT weliwadSi erTxel adgendnen; 2. monis gaazateba anderZis safuZvelze<br />

(manumissio testamento), romelic Tavdapirvelad komiciebSi mtkicdeboda an brZolisaTvis mzadmyofi<br />

jaris winaSe warmoiTqmeboda (Gai., 1,77).<br />

amgvarad, samoqalaqo erToba, mxolod piris statusis Secvlis, dasaSvebi formebis dadgeniT ar<br />

ifargleboda. imavdroulad, is sajaro organoebis meSveobiT akontrolebda moqalaqeTa rangSi im<br />

pirTa Seyvanas, romlebic manamde nivTebad iTvlebodnen. mebatonis nebis gamovlineba, monis mesakuTreobaze<br />

uaris TqmiT ar izRudeboda da, uSualod daqvemdebarebuli, piris statusis Secvlas isaxavda<br />

miznad. es Tavisebureba Zalze naTlad gamoixata winaklasikur periodSi SemoRebul gaazatebis<br />

wesSi _ gaTavisufleba megobrebis wreSi (manumissio inter amicos). gaazatebis Sesaxeb gadawyvetilebas,<br />

zepiri an werilobiTi formiT, acxadebdnen, raTa aRniSnuli aqti yru-munjebisaTvisac gasgebi<br />

yofiliyo. Semdeg, am gadawyvetilebis Sesaxeb atyobinebdnen patronis megobrebs.<br />

aRniSnuli aqtis struqturiT naTlad ikveTeba ori etapi: 1. batonis nebis gamovlena da 2. amis Sesaxeb,<br />

megobrebisaTvis Setyobineba. Tumca mebatonesTan, keTilSobilebis (fides) safuZvelze, dakavSirebuli<br />

megobrebis roli, mxolod faqtis martivi dadastureba-damowmebiT rodi ifargleboda;<br />

mebatonis nebis Sesrulebis garantiasa da gaazatebulis piradi statusis gansazRvris uzrunvelyofas<br />

isini sakuTar Tavze iRebdnen. aRniSnuli aqtis kerZo xasiaTi monis statusis Secvlas ar iwvevda,<br />

Tumca, ndobis faqtoriT, keTilSobilebisa (fides) da micemuli sityvisadmi erTgulebis principebi,<br />

faqtobrivad, monis mdgomareobas Tavisufali piris statusTan aTanabrebda (in libertate morari), ris<br />

gamoc es procesi Seuqcevadi iyo. keTilsindisierebis (fides) darRvevis saSualebas pretori Tavidan<br />

76


icilebda, radgan igi ar uSvebda yofili mebatonisagan gaazatebulis vindicatio in servitutem-s,<br />

romelic, ius civle-Ti, amis SesaZleblobas iZleoda.<br />

qr. Sobis 18 an 19 w. miRebuli lex Iunia Norbana-Ti, msgavsi wesiT gaazatebuli pirebi, laTinur moqalaqeobas<br />

iRebdnen, ris gamoc kerZo xasiaTis manumisia, ius civile-s Tanaxmad, namdvili da, maSasadame, savaldebulo<br />

Zalis mqone xdeboda. qr. Sobamde 2 w., avgustusis dros miRebuli lex Fufia Caninia-Ti,<br />

anderZis safuZvelze monaTa gaTavisuflebis kvota dadginda; kerZod, aTi monidan mxolod xuTis<br />

gaTavisufleba iyo SesaZlebeli, xolo maqsimumi iyo _ 500-dan 100 mona (Gai.,1,42). qr. Sobis 4 w.<br />

lex Aelia Sentia-Ti kreditorebis sazianod ganxorcielebuli (in fraudem creditoris) manumisia baTilad cxaddeboda<br />

(Gai.,1,13;18,23). imave kanoniT, 20 wlamde piris gaazateba, mxolod vindicta-Ti daiSveboda; Tanac<br />

batons, monis gaazatebis safuZvlianoba (iusta causa manumissionis) xuTi senatorisa da xuTi mxedris<br />

(romSi) an oci romaeli moqalaqisagan (provinciebSi) Semdgari krebis (consilium) winaSe unda daemtkicebina.<br />

aseTi gaazatebis safuZvlad sisxlis naTesaoba, an batonis mier monis sakuTar pedagogad<br />

aRiareba, an monis mebatonis meurneobis mmarTvelad daniSvna, an mona qalTan kanonieri qorwinebis<br />

dadeba miiCneoda (Gai.,1,19). es SezRudvebi vrceldeboda 30 wlamde asakis gaazatebulebzec, romel-<br />

Ta manumisia, causa probatio-s gareSe, maT latini coloniarii-ebad xdida xolme. elius senciusis kanonis<br />

Tanaxmad, danaSaulis Camdeni damRadadebuli monebis gaazateba, iaraRiT dapyrobili ucxoelebis<br />

(peregrini dediticii) statusis miniWebiT xdeboda. gaiusi aseT statuss `pessima libertas~ _ yvelaze cud<br />

Tavisuflebas _ uwodebda, vinaidan misi mflobeli <strong>romis</strong> moqalaqeobas verasdros iRebda.<br />

klasikur periodSi gaazatebis erT-erT saSualebad fideikomisi (libertas fideicommissaria) iqca _ saanderZo<br />

danakisris saSualebiT moanderZis mier memkvidrisaTvis, monis gaazatebis moTxovna. gaazatebulis<br />

axali patroni moanderZis memkvidre xdeboda. Tu memkvidre moanderZis nebas ar Seasrulebda,<br />

monas sakuTari uflebis dacva, sagangebo pretorTan (praetor fideicommissarius) saCivris SetaniT<br />

SeeZlo. qr. Sobis 103 w. gamocemuli SC Rubrianum-iT dadginda: Tu memkvidre sasamarTlo gadawyvetilebas<br />

ar daemorCileboda, mona, magistratis pronuntiatio ZaliT, Tavisuflebas iRebda, rac ius<br />

honorarium-iT gansazRvruli iyo (D.40.5.26.7).<br />

II. Liberti (ucxoelebi)<br />

Libertus, libertinus (gaazatebuli); patronus (patroni); obsequium (pativiscema); operae libertorum (patronisaTvis<br />

gaweuli momsaxureba); ingennus (Tavisuflad Sobili).<br />

iustinianes instituciebis pirveli wignis III Tavis 5 punqti da V Tavi gaazatebulTa statuss<br />

ganmartaven.<br />

III Tavis 5 punqtis Tanaxmad: `TavisufalTa Soris ki mravali gansxvaveba arsebobs, vinaidan isini an<br />

dabadebiT Tavisufalni arian, an _ gaazatebiT~. V Tavi mTlianad gaazatebulTa statuss exeba: «gaazatebulni<br />

arian is pirebi, romlebic kanonieri monobidan ganTavisufldnen. xolo gaazateba ki<br />

Tavisuflebis micemaa, vinaidan vidre vinme monobaSia, igi (sxvis) xelsa da xelisuflebas eqvemdebareba,<br />

xolo gaazatebuli (am) xelisuflebidan Tavisufldeba. am viTarebas dasabami eZleva xalxis<br />

samarTlidan, vinaidan bunebiTi <strong>samarTlis</strong> Tanaxmad, yvela Tavisufali ibadeba; radgan monoba ar<br />

arsebobda, monis ganTavisuflebac (gaazatebac), ucnobi iyo... gaazateba mravalnairad xdeboda: saxeldobr,<br />

an wminda konsituciiT wminda saxalxo krebebze, an vindiqtiT, an megobrebis winaSe, an weriliT,<br />

an anderZiT, an sxva nebismieri saxiT ukanaskneli nebis gamovleniT...»<br />

Tavisuflad Sobili romaeli moqalaqeebisagan, gaazatebulni (liberti, libertini), sajaro uflebebis<br />

moculobiT gansxvavdebodnen. kerZo samrTlis mixedviT, maTi mdgomareobis Taviseburebas, yofili<br />

batonis (patronus) da misi ojaxis mimarT, garkveuli damokidebuleba ganapirobebda.<br />

sakuTari patronis mimarT gaazatebulebs (libertis) pativiscema hmarTebdaT (obsequium), rac sajaro<br />

saqmeebSi TanadgomiT da momsaxurebis gaweviT (operae libertorum) igulisxmeboda. cxadia, msgavsi<br />

SezRudvebi ar vrceldeboda im monebze, romelTac Tavisufleba anderZis safuZvelze hqondaT mopovebuli.<br />

rogorc wesi, obsequium patronis daRmavali xazis naTesavebzec vrceldeboda. liberts ar<br />

SeeZlo: 1. sakuTari patronis an misi Svilebis crimen publicum CadenaSi dadanaSauleba (D.48,2,8);<br />

2. xolo patronis an misi memkvidreebis sasamarTloSi (in ius vocatio) gamoZaxeba mxolod pretoris<br />

77


TanxmobiT SeiZleboda (D.2,4,4).<br />

patronisaTvis gaweuli momsaxureba SromiTi saqmianobiT gamoixateboda: garkveuli drois ganmavlobaSi,<br />

sazeimo ficis ZaliT, gaazatebuls, sakuTari ostatobis farglebSi, batonisaTvis sasargeblo<br />

S<strong>romis</strong> Sesruleba evaleboda. gaazatebulis mimarT, mebatonis mier Tavisi mdgomareobis borotad<br />

gamoyenebis faqtebma (uzomo valdebulebebis dakisrebam, Tavisuflebis sanacvlod Zvirfasi saCuqrebis<br />

moTxovnam) pretor rutiliusis ukmayofileba gamoiwvia, ris gamoc man qr. Sobamde 118 w.<br />

gamocemul ediqtSi Seitana debuleba, romlis Tanaxmadac, normalur SemTxvevaSi, samarTlebriv<br />

dacvas (iudicatum operarium) mxolod patronis ufleba operae-ze (Tavisufali adamianebisaTvis<br />

Rirseuli, inteleqtualuri saqmianoba) eqvemdebareboda. sasamarTlo dacva actio societatis-s safuZvelze,<br />

im garemoebebzec vrceldeboda, roca gaazatebulsa da mis mepatrones Soris arsebuli<br />

obsequium-is Sesaxeb SeTanxmeba irRveoda da maT Soris libertis mTeli qonebis momcveli<br />

amxanagobis (societas) xelSekruleba warmoiSoboda. (D.38,2,1,1). mogvianebiT, pretorma, patronis sasargeblod,<br />

anderZis sawinaaRmdegod samkvidros floba (bonorum possessio contra tabulas) daadgina im SemTxvevisTvis,<br />

Tu gaazatebuli uSvilod gadagvardeboda an sakuTar Svilebs memkvidreobis uflebas<br />

CamoarTmevda. Tu liberti momsaxurebis gawevis Taobaze, patronisaTvis sazeimod micemul fics<br />

darRvevda, yvela SemTxvevaSi, gaazatebulis samkvidro qonebidan patroni naxevar wils iRebda.<br />

XII dafis kanonebis interpretaciis safuZvelze, pretoruli dadgenilebis gareSec, uanderZod gardacvlili<br />

gaazatebulis qoneba patrons adgnatio-s uflebiT gadaecemoda.<br />

Lex Papia Poppea, mdidari gaazatebulis mimarT Semdeg moTxovnebs adgenda: 1. Tu gaazatebuli (liberti)<br />

flobda 100 aTas sisterciis Rirebulebaze met qonebas (anu igi Zalian mdidari iyo), patronis sasargeblod<br />

mas samkvidros naxevris gadacema evaleboda (Tu mxolod erTi memkvidre hyavda, xolo ori<br />

da meti memkvidris yolis SemTxvevaSi _ qonebis 1/3). im SemTxvevaSi, Tu mas sami da meti Svili<br />

(memkvidre) rCeboda, gaazatebuli am movaleobidan Tavisufldeboda; 2. Agnatio uflebis Tanaxmad, yvela<br />

SemTxvevaSi, patroni sakuTari gaazatebuli qalis meurved da mis memkvidred xdeboda; 3. kanoni<br />

meurveobidan aTavisuflebda mxolod oTxi Svilis gaazatebul dedas. patronatis urTierTobebi<br />

mamidan Svilze gadadioda, patronis Svilebs gaazatebulis memkvidred yofna SeeZloT.<br />

patronatis urTierTobebi samisdReSio xasiaTis iyo.<br />

gaazatebulis (libertati) Svilebi TavsufladSobilebad (ingenui) iTvlebodnen. principatis periodSi,<br />

imperatoris nebiT, TavisufladSobilis statusis miniWeba gaxSirda (nalatium restitutio) (D.40,11,1).<br />

III. Peregrini (ucxoelebi)<br />

Commercium (samoqalaqo brunva); ius commercii (civiluri garigebis dadebis ufleba); ius migrandi (romSi<br />

gadasaxlebis ufleba); ius conubii (qorwinebaSi Sesvlis ufleba); ius honorum (pasiuri saarCevno ufleba<br />

- Tanamdebobebze arCevis ufleba); ius suffragii (aqtiuri saarCevno ufleba); Latini prisci (Zveli laTinebi);<br />

Latini coloniarii (koloniebis laTinebi); Latini Iuniani (gaazatebuli, romelmac moqalaqeoba iunia norbanas<br />

kanoniT moipova); peregrini nullius civitatis (ucxoelebi, romlebic samoqalaqo Temebs ar miekuTvnebian); iura<br />

peregrinorum (adgilobrivi araromauli samarTali); peregrini dediticii (iaraRiT dapyrobili Temebi).<br />

Ius civile samoqalaqo eqskluziuroba (rogorc mxolod <strong>romis</strong> moqalaqeebis ufleba) aramoqalaqeTa<br />

(hostes, peregrini) gansakuTrebul samoqalaqo-samarTlebriv statuss ganapirobebda. maTTan dadebuli<br />

garigebebis namdviloba _ commercium _ specialuri kanoniT iyo gansazRvruli. XII dafis kanonebiT<br />

ukve iyo gaTvaliswinebuli ramdenime saxeobis iuridiuli aqti, romelTa gaformeba dasaSvebi iyo<br />

ucxoelTa im kategoriasTan, romelic romael xalxTan megobrobis xelSekrulebas debda. maTve eni-<br />

WebodaT sasamarTlo ganxilvebSi monawileobis miRebis ufleba. TandaTanobiT, maTi statusis Sesabamisad,<br />

SemuSavebuli iqna ucxoelebis zogadi klasifikacia.<br />

1. <strong>romis</strong> moqalaqeebTan yvelaze meti siaxloviT uZvelesi laTinebi (latini prisci) _ laciumis teritoriaze<br />

mdebare qalaqebis moqalaqeebi gamoirCeodnen. isini <strong>romis</strong> egidiT Seqmnil laTinuri ligis<br />

SemadgenlobaSi Sediodnen, xolo qr. Sobamde 338 w. misi daSlis Semdeg, maT yvela is ufleba<br />

SeinarCunes, romlebsac qr. Sobamde 493 w. flobdnen: a) laTinebs (ligis nebismieri qalaqis<br />

78


mcxovrebs) romaelebTan ius civile-Ti garigebebis dadeba (ius commercii), b) <strong>romis</strong> teritoriaze<br />

dasaxleba, g) <strong>romis</strong> moqalaqed gaxdoma (ius migrandi) da d) romaelebTan kanonier qorwinebaSi Sesvla<br />

(ius conubii) SeeZloT.<br />

qr. Sobamde II saukunidan, <strong>romis</strong> respublikis periodSi, dapyrobil miwebze romaelebma koloniebi<br />

Seqmnes, xolo kolonistebs laTini moqalaqeebis statusi (colonii civium Latinorum) mianiWes.<br />

338 wlis Semdeg, aRniSnuli koloniebis moqalaqeebma gansakuTrebuli statusi _ latini coloniarii _ mii-<br />

Res. am kategoriis pirebs miniWebuli hqondaT ius migrandi da ius commercii, magram ius conubii-s ufleba<br />

maT ar gaaCndaT. amave periodSi is laTinebi, romlebmac sakuTar TemebSi umaRlesi Tanamdebobebis<br />

dakaveba SesZles, <strong>romis</strong> moqalaqeobas iRebdnen da romSi politikuri karieris gakeTebis, anu e.w. ius<br />

honorum-is uflebis mopovebis SesaZlebloba eZleodaT. aRniSnuli viTarebis Sedegad, laTinuri qalaqebisa<br />

da koloniebis politikurma elitam ormoqalaqeoba miiRo; Tumca, isic unda aRiniSnos, rom<br />

realurad es faqti aseTad ar miiCneoda, radgan, Cveulebriv, latini coloniarii romauli warmomavlobisani<br />

iyvnen. Tu amasve davumatebT <strong>romis</strong> saxalxo krebebze (daswrebis SemTxvevaSi) xmis micemis<br />

uflebas (ius suffragii), romelic laTinuri qalaqebisa da koloniebis mosaxleobas hqonda miniWebuli,<br />

cxadi gaxdeba, rom romaul da laTinur moqalaqeobas Soris sxvaoba araarsebiTi iyo da Tavisuflad<br />

SeiZleboda erTi moqalaqeobis meoreTi Secvla.<br />

gansxvavebis ZiriTadi kriteriumi iyo: 1. faqtobrivi sacxovrebeli adgili da, aqedan gamomdinare _<br />

2. garkveuli samoqalaqo Temisadmi (civitas) kuTvnileba. laTinur koloniaSi gadasaxlebis Semdeg,<br />

romaeli laTini moqalaqe xdeboda, Tumca romSi dabruneba Tavisuflad SeeZlo.<br />

ori statusis siaxloveze naTlad metyvelebs is wesic, romelic gaazatebulis samoqalaqo statuss<br />

gansazRvravda: 1. kanonieri qorwinebis Semdeg, laTinuri statusis mqone gaazatebuli (Latini Aeliani),<br />

<strong>romis</strong> moqalaqeobas Tavisuflad iZenda (elius senciusis kanoniT _ 30 wlamde axalgazrdebi, xolo<br />

vespasianes droidan _ uklebliv yvela); 2. Tu laTini <strong>romis</strong> moqalaqeze iqorwinebda, adrianes dros<br />

miRebuli senatuskonsultiT, am qorwinebis Sedegad Sobili bavSvi <strong>romis</strong> moqalaqe xdeboda;<br />

3. klavdiusidan moyolebuli _ traianemde, laTinebis mier <strong>romis</strong> moqalaqeobis miReba princefsis<br />

konstituciebiT wesrigdeboda.<br />

axal laTinur TemebSi sabazo samarTls sistemad ius civile iTvleboda (lex Irnitana, 93), maSin, roca politikuri<br />

sistemisa da sasamarTlo organizaciis specifika erTnairi municipaluri kanoniT<br />

gansazRvreboda. <strong>romis</strong> moqalaqeebsa da laTinebs Soris warmoqmnili qonebrivi da piradi urTierTobebi<br />

romauli samarTlebrivi institutebis Tanaxmad regulirdeboda.<br />

Lex Iunia Norbana safuZvelze gaazatebuli pirebis (Latini Iuniani) samarTlebrivi statusi mniSvnelovani<br />

TaviseburebiT xasiaTdeboda. am kategorias ganekuTvnebodnen is pirebi, romlebic arc erT laTinur<br />

Tems ar miekuTvnebodnen da, amrigad, samoqalaqo kavSirebis sistemaSi, maTi laTinuri statusi<br />

erTgvar defeqtur mdgomareobaze metyvelebda. <strong>romis</strong> moqalaqeTa mimarT, latini Iiniani arc ius conubii-iT<br />

da arc aqtiuri an pasiuri anderZis datovebis, an anderZiT qonebis miRebis (testamenti factio), uflebas<br />

flobdnen. danarCen SemTxvevaSi, sruli uflebaunarianoba gaaCndaT (universaluri fideikomisebis<br />

mixedviT, <strong>romis</strong> moqalaqeebidan samkvidros miRebis uflebac ki hqondaT); laTinebis mimarT, <strong>romis</strong><br />

samarTliT daculi maTi statusi araviTar SezRudvas ar eqvemdebareboda. <strong>romis</strong> an laTinuri moqalaqeobis<br />

uflebebs provinciebis ZiriTadi mosaxleoba (samokavSireo omamde _ italiac) ar flobda.<br />

provinciebis samoqalaqo Temebs romTan xelSekrulebebi hqondaT dadebuli, romlebiTac maTi avtonomiis<br />

xarisxi ganisazRvreboda.<br />

erTmaneTisagan ganasxvavebdnen: 1. formalurad damoukidebel Temebs _ civitates peregrinae liberae et<br />

foeredatae; 2. damokidebul Temebs _ civitates nostro iure obstictae, romlebic, Tavis mxriv, iyofodnen:<br />

a) avtonomiis uflebebis mqoned; b) dapyrobil Temebad _ peregrini dediticii, romlebic uSualod <strong>romis</strong><br />

provinciuli administraciis gamgeblobaSi Sediodnen. avtonomiuri Temebis moqalaqeebze maTive,<br />

adgilobrivi samarTali vrceldeboda.<br />

dapyrobili Temebis mosaxleoba, anu samoqalaqo Temis miRma myofi, ucxoelebi (peregrini nullius civitatis)<br />

eqvemdebareboda romaeli nacvlis xelisuflebas, romlis imperium-ze formaluri SezRudvebic ki ar<br />

vrceldeboda. Tumca, praqtikulad, maT mimarT mainc adgilobrivi <strong>samarTlis</strong> normebs (iura peregrinum)<br />

79


iyenebdnen. nebismier peregrins SeeZlo moeTxova romaeli provinciuli magistratis sasamarTlos iurisdiqcia<br />

da misi saqme am provinciaSi moqmedi, ius gentium, an ius honorarium <strong>samarTlis</strong> normebis<br />

mixedviT ganixileboda.<br />

212 wels imperator karakalas ediqtis (Constitutio Antoniniana) miRebis Semdeg, pirTa statusis TvalsazrisiT,<br />

mdgomareoba radikalurad Seicvala. aRniSnuli ediqtiT, imperiis mTel mosaxleobas<br />

<strong>romis</strong> moqalaqeoba mieniWa. yvela saxis civitates peregrinae gauqmda da ius civile xmelTaSuazRvis auzis<br />

<strong>samarTlis</strong> ZiriTad sistemad iqca. Tumca, aRmosavleTis provinciebSi, sadac maRalganviTarebuli<br />

adgilobrivi samarTlebrivi kultura hqondaT, jer kidev adgilobrivi <strong>samarTlis</strong> normebs iyenebdnen.<br />

<strong>romis</strong> moqalaqeoba eniWeboda soflis im mosaxleobas, romelic arc erT TemSi ar Sedoda. am<br />

dromde gavrcelebuli T. momzenis azri, TiTqos Constitutio Antoniniana ar vrceldeboda peregrini nullius<br />

civitatis (peregrini dediticii)-ze, mTlad safuZvliani ver iqneba, vinaidan, am kategoriidan dediticii Aeliani da<br />

latini Iuniani gamoiricxebodnen.<br />

IV. Personae alieni iuris (sxvis xelisuflebaSi myofi pirebi)<br />

Personae in potestate (daqvemdebarebaSi myofi piri); in manu (xelisuflebaSi yofna); in mancipio (sxva<br />

pirisaTvis mancipirebuli, xelqveiTi piri); paterfamilias (ojaxis ufrosi); persona aliena iurus (sxvisi<br />

xelqveiTi piri); persona sui iuris (TviTxelisuflebis piri); filius familias (ojaxis vaJiSvili); filiae familias<br />

(ojaxis qaliSvili); filiae loco (cum manu tipis qorwinebisas cols ojaxis ufrosTan mimarTebiT<br />

SviliSvilis statusi hqonda, xolo qmarTan mimarTebiT _ qaliSvilis).<br />

Sequitur de iure personarum alia divisio. Nam quaedam personae sui iuris sunt, quaedam alieno iuri subiectae sunt _ pirTa<br />

uflebebis sferoSi sxva dayofac arsebobs. vinaidan zogierTi piri TviTxelisuflebis, zogic sxvisi<br />

uflebis xelqveiTia.<br />

Rursus earum personarum, quae alieno iur, subiectae sunt, aliae in potestate, aliae in manu, aliae in mancipio sunt _ Semdeg, im<br />

pirTa Soris, vinc sxvisi xelisuflebis morCilia, erTni ojaxis ufrosis xelisuflebaSi, meoreni<br />

qmris xelisuflebaSi, sxvebi ki gankargviT xelisuflebaSi imyofebian (Gai,1,48-49).<br />

iustinianes institutebis pirveli wignis VIII TavSi ganmartebulia damoukidebeli da sxvebze damokidebuli<br />

pirebis mdgomareoba: `pirTa uflebebis sxvagvar dayofas iyenebdnen. vinaidan zogi piri saku-<br />

Tari uflebis mqone (e.i. Tavisufali) iyo, zogic sxvis uflebas eqvemdebareboda; meore mxriv, maTgan,<br />

vinc sxvis uflebas eqvemdebareboda, zogi mSoblis xelisuflebaSi imyofeboda, zogi ki _ batonebisa<br />

(monaTmflobelobis)~.<br />

monebi sxvis xelisuflebaSi (in potestate) imyofebodnen; monaze batonis xelisufleba xalxis samar-<br />

Tals (potestas iuris gentium) miekuTvneba. ojaxis Tavisufali wevrebi (liberi) _ vaJiSvilebi (filii familias) da<br />

qaliSvilebi (filiae familias), daRmavali xaziT sxva naTesavebi, ojaxis ufrosis (paterfamilias) xelisuflebaSi<br />

imyofebodnen; bavSvebze xelisufleba (patria potestas) ius civile-s instituti iyo (ius proprium civium<br />

Romanorum (Gai.,1.55).<br />

kanonieri meuRle, romelmac conventio in manu ganaxorciela, qmris xelisuflebaSi (in manu)<br />

imyofeboda. Tu misi qmari sakuTari ojaxis ufrosis xelisuflebaSi (in potestate) iyo, maSin coli,<br />

erTdroulad, sakuTari qmrisa (in manu mariti) da misi ojaxis ufrosis xelisuflebaSi (in potestate)<br />

Sedioda; amiT mas ojaxSi qmris qaliSvilisa da ojaxis ufrosis SviliSvilis adgili hqonda mikuTvnebuli<br />

(filiae loco).<br />

qmris xelisuflebaSi gadasvliT qali sakuTari ojaxis ufrosis xelisuflebidan Tavisufldeboda<br />

da sxva piris xelisuflebaSi gadadioda. Tu qali TviTxelisufali piri iyo, qorwinebis Semdeg<br />

sxvis xelisuflebaSi myofi piri xdeboda.<br />

In mancipio imyofeba sxva ojaxis ufrosisadmi mancipirebuli xelqveiTi piri (Cveulebriv, miyenebuli<br />

zaralis anazRaurebis mizniT _ Gai.,1,140). aseTi piris Svilebi sakuTari ojaxis ufrosis _ papis _<br />

xelisuflebaSi imyofebian, anu xelisuflebaSi myofi (in mancipio) piri, imavdroulad, potenciurad<br />

sakuTari ojaxis ufrosis in potestate-Si imyofeba. mancipacia (mancipium) da mamis xelisufleba (patria<br />

80


potestats) erTmaneTs brunvadi (samoqalaqo brunvisadmi mikuTvnebuli) da statikuri uflebamosilebis<br />

saxiT Seefardeboda. sxvis xelisuflebaSi yofna piris sajaro uflebebze gavlenas ver axdenda<br />

(D.1.6.9), Tumca, kerZo <strong>samarTlis</strong> sferoSi mis uflebauunarobis ganmsazRvreli iyo.<br />

sxvis daqvemdebarebaSi myof pirebs sakuTreba ar gaaCniaT, maT mier SeZenili raime nivTi, ojaxis<br />

ufrosis sasargeblod SeZenilad iTvleboda. aseT pirebs damoukideblad ar SeeZloT iseTi iuridiuli<br />

garigebis dadeba, romelic maT mdgomareobas daamZimebda (magaliTad, gasxviseba, sakuTar Tavze<br />

valdebulebebis aReba). aseTi aqtebis namdvilobisaTvis savaldebulo iyo ojaxis ufrosis nebis<br />

gamovlena (auctoritas). xelisuflebaSi myofi piri qorwinebaSi mxolod ojaxis ufrosis (paterfamilias)<br />

Tanxmobis Semdeg Sedioda. ojaxis ufrosi avtomaturad xdeboda mis xelisuflebaSi myofi piris<br />

(Tavisuflis an monis) mier, xandazmulobiT SeZenili qonebis (usucapio) mflobeli.<br />

<strong>romis</strong> samarTalSi uflebaunarianobis aRniSnuli SezRudva mxolod kerZo sawyiss efuZneboda da<br />

winasaxelmwifoebrivi epoqis socialuri organizaciis _ patriarqaluri ojaxis (familia) _ xaziT<br />

Camoyalibebis principebisaTvis iyo damaxasiaTebeli. adamians, geneologiurad, sakuTari Tavi garkveuli<br />

jgufis nawilad miaCnda da sakuTari moqmedebebisa da gadawyvetilebebis siswores winaparTa<br />

nebas usadagebda. winaparTa sulebsa da cocxlad myofTa Soris mediatorad, ojaxis yvelaze uxucesi<br />

da, Sesabamisad, winaprebTan yvelaze axlos myofi _ ojaxis ufrosi (paterfamilias) iyo. winaparTa<br />

kultisa da saojaxo siwmindeTa (sacra familiares) mcveli, Sesabamisad, winapris saqmeebisa da ojaxis<br />

wevrTa saqmianobaze pasuxismgebeli piri iyo. Sidasaojaxo socialur sivrceSi am patara lideris<br />

avtoriteti ojaxze (familia) mis pirad Zalauflebad _ patria potestas _ aRiqmeboda; ojaxis wevrebs,<br />

ojaxis ufrosis mimarT, morCileba da pativiscema hmarTebdaT. igives iTxovda dadgenili marTlwesrigic.<br />

klasikuri gagebiT, ojaxis (familia) wevrebi _ sxvis xelisuflebaSi myof pirebad (personae in aliena<br />

potestate), an iuridiulad sxvis xelisuflebas daqvemdebarebul pirebad (personae alieno iuri subiectae), an<br />

xelqveiT pirebad (personae alieni iuris) moixsenebian.<br />

Sidasaojaxo socialur sivrceSi ojaxis ufrosi TviTxelisufal pirad _ persona sui iuris-ad warmogvidgeboda.<br />

ojaxis ufrosi (paterfamilias) sakuTar xelisuflebasa da uflebas morCilebda, imavdroulad,<br />

sakuTari Tavis baton-patroni da damoukidebeli pirovneba iyo. xelisuflebaSi myofTa statusi,<br />

maTi TviTRirebuleba SefardebiTi iyo da mxolod ojaxis ufrosis samarTalsubieqtobis<br />

anarekls warmoadgenda.<br />

ulpianes azriT, potestatis verbum communiter accipiendum est tam in filio quam in servo _ sityva `potestas~ (xelisufleba)<br />

ganzogadebuli mniSvnelobiT unda gavigoT rogorc xelisuflebaSi myofi vaJiSvilis, ise<br />

monasTan mimarTebiT (D.15.1.1.5).<br />

Svilebis mimarT gamoyenebuli sityva _ liberi _ asaxavda im pirvandel viTarebas, roca isini, xelisuflebis<br />

(potestas) saerTo safuZvelze, monebis msgavsad ganixilebodnen; maT Soris sxvaoba mxolod<br />

sajaro samarTliT dasturdeboda, romlis Tanaxmadac, liberi anu Svilebi, sityvasityviT Tavisufals<br />

niSnavda.<br />

saojaxo erTeulis _ potestas _ cneba saojaxo struqturis yvela doneze vrceldeboda, anu es iyo<br />

zogadi cneba, romelic xelisuflebaSi myof pirTa yvela saxis mdgomareobasa da garemoebas moicavda.<br />

In potestas-ad yofna ara mxolod morCilebas, aramed, garkveuli damoukideblobis mqone, socialuri<br />

erTeulisadmi kuTvnilebasac niSnavda. In potestate an cum potestate pirebs romaelebi upirispirebdnen<br />

imaT, vinc potestate-dan gamoricxuli an, saerTod, mis miRma iyo. es viTareba iuridiul<br />

konstruqciaSic aisaxa da Semdegs gulisxmeboda: ojaxidan gasvlas Tan sdevda TviTxelisuflebis<br />

SeZena da uflebaunarianobis Semcireba (capitis deminutio minima).<br />

Sui iuris pirad qcevis Semdeg (Tumca, sakuTari familia-s miRma) piri ara imdenad sakuTari ojaxis<br />

ufrosis (patesfamilias) mimarT damoukideblobas iZenda, ramdenadac mfarvelobasa da socialur stabilurobas<br />

kargavda, romelic pirdapir da uSualod, garkveuli avtonomiuri erTeulisadmi, kuTvnilebis<br />

princips ukavSirdeboda.<br />

81


V. Capitis deminutio (uflebaunarianobis damcroba)<br />

Status libertatis (Tavisufali mdgomareoba); status civitatis (moqalaqeoba); status familiae (ojaxisadmi kuTvnileba);<br />

capitis deminutio maxima, media, minima (uflebaunarianobis sruli, nawilobrivi, minimaluri damcroba);<br />

peculium castrense (sabanako pekuliumi); bona materna (dedis qoneba).<br />

<strong>romis</strong> samarTali piris sam statuss ganasxvavebda: status libertatis, status civitatis, status familiae, anu eseni<br />

<strong>romis</strong> is moqalaqeebi iyvnen, romlebic im ojaxs (familia) ekuTvnodnen, romelSic daibadnen da samive<br />

statuss flobdnen; sakuTari ojaxis ufrosis (paterfamilias) xelisuflebidan gasuli da ojaxis miRma<br />

myofi pirebi or status, xolo Tavisufali ucxoelebi (peregrini) _ mxolod erT statuss flobdnen.<br />

Patria potestas da patriarqaluri ojaxi _ familia _ wminda romauli institutebia.<br />

iustinianes instituciebis I wignis IV TavSi mocemuli ganmartebis Tanaxmad, `Tavisuflad (Tavisufal<br />

pirad) dabadebulia is, vinc dabadebisTanave Tavisufalia, gind igi ori Tavisuflad dabadebuli<br />

[piris] qorwinebisgan daibados, gindac _ orive gaazatebulis da gindac _ erTi Tavisuflad<br />

dabadebulis da meore gaazatebulis. xolo Tu vinme Tavisufali dedisa da mona mamisgan ibadeba,<br />

igi mainc Tavisufal [pirad] ibadeba, zustad iseve, rogorc is, vinc Tavisufali dedisa da ucnobi<br />

mamisgan daibada, radgan igi [kanonieri] qorwinebis gareSe Caisaxa. meore mxriv, sakmarisia, rom deda<br />

Tavisufali iyos im dros, rodesac [bavSvi] ibadeba, Tundac [igi man] mxevlad yofnisas Casaxos, da<br />

piriqiT, Tu Tavisufalma Casaxa da Semdeg mxvlad gamxdarma dabada, dadgenilia, rom is, vinc ibadeba,<br />

Tavisufali daibados, vinaidan dedis ubedurebam ar unda avnos mas, vinc muclad aris...<br />

1. xolo Tavisuflad dabadebuls ar avnebs is [garemoeba], rom igi monobaSi iyo da Semdeg iqna<br />

ganTavisuflebuli (gaazatebuli), radgan mravaljer daadgines, rom gaazateba dabadebis mdgomareobas<br />

ar vnebs~.<br />

piris sami statusis Tanadroulad, arsebobda uflebaunarianobis damcrobis sami xarisxic: capitis<br />

deminutio maxima, media et minima (Gai.,1,158-162). D.4.5.11 digestebSi uflebaunarianobis damcrobis<br />

aRniSnuli xarisxebis Sesaxeb weria: `im sami mdgomareobis _ Tavisufleba, moqalaqeoba, ojaxi _<br />

mixedviT, romelTac Cven vflobT, arsebobs uflebaunarianobis damcrobis sami xarisxi: sruli, nawilobrivi<br />

da minimaluri. yvela maTganis, anu Tavisuflebis, moqalaqeobisa da ojaxis statusis<br />

dakargviT, uflebaunarianobis yvelaze didi damcroba xdeba; moqalaqeobis dakargvisas radgan Tavisufleba<br />

SenarCunebulia, uflebaunarianobis saSualo damcroba xdeba; xolo Tavisuflebisa da moqalaqeobis<br />

SenarCunebisas, Tu mxolod saojaxo statusi ikargeba, maSin uflebaunarianobis damcroba<br />

minimalurad iTvleba~.<br />

`Caput~ _ uflebaunarianobas niSnavda da uSualod adamianis erTiani koleqtivis wevrobaze miuTi-<br />

Tebda. Tavdapirvelad, capitis deminutio-s mxolod or safexurs ganasxvavebdnen: maxima da minima, rac<br />

uSualod Tavisuflebisa (libertas) da moqalaqeobis (civitas) institucionaluri urTierTkavSiris pirobebs<br />

Seesabameboda. termini `capitis deminutio~ iTargmneba, rogorc `erTi TaviT Semcireba~, da sazogadoebrivi<br />

kavSiris wevrobis Sewyvetaze miuTiTebda (cvlilebis arsi swored es iyo).<br />

piri, romelic gamovidoda jgufidan, statuss icvlida, radgan masze jgufuri privilegiebi veRar<br />

gavrceldeboda. sazogadoebrivi kavSirebidan gamodevna ki, pirs jgufSi dadgenili normebis moqmedebis<br />

miRma tovebda da mis daucvelobas ganapirobebda. uflebauunarobis ori xarisxis arseboba or<br />

socialur kavSirze _ Temsa (civitas) da ojaxze (familia) miuTiTebda. maTdami kuTvnileba piris samarTlebrivi<br />

statusis sisrules uzrunvelyofda, statusTa ierarqia ki samoqalaqo Temisadmi ojaxis<br />

morCilebaze metyvelebda.<br />

imavdroulad, ojaxis ufrosis (paterfamilias) gardacvalebis Semdeg, statusis Secvla capitis deminutio<br />

minima-s gareSec SeiZleboda; ojaxis ufrosis daRmavali xazis naTesavebi (Svilebi, cum manu qorwinebaSi<br />

myofi meuRle), TviTxelisufalni (persona sui iuris) xdebodnen da aRniSnul ojaxSi yvela uflebas<br />

inarCunebdnen. Tu ojaxis erTi wevri meore ojaxSi qmris xelisuflebaSi (conventio in manum mariti)<br />

gadasvliT, an Svilad ayvanis (adoptio) gziT, kvlav xelisuflebaSi myofad (alieni iuris) rCeboda, imis<br />

maniSnebeli iyo, rom misi statusi ar Secvlila. Tumca, ojaxis Secvla Zvel ojaxTan uSualod<br />

dakavSirebuli uflebebis _ memkvidreobiTi, sameurveo da sxva uflebebis _ dakargvas niSnavda. sxva<br />

82


ojaxSi analogiuri uflebebis mopoveba mxedvelobaSi ar miiReboda. ojaxisadmi kuTvnileba ara marto<br />

dadebiT uflebamosilebebs uzrunvelyofda, aramed piris statussac adgenda. praqtikulad ki, es<br />

Semdegs niSnavda: saojaxo solidarobas, erTi ojaxis yvela wevrTa urTierTpasuxismgeblobasa da<br />

samarTalsubieqtobis erTobliobas.<br />

VI. Persona (piri)<br />

<strong>romis</strong> samarTalSi `piris~ (`persona~) cnebiT, samarTlebrivi urTierTobis subieqtis tipuri, universaluri<br />

idea aRiniSneboda. yvela SemTxvevaSi, piri (persona) urTierTobebis monawile piris iuridiul<br />

mniSvnelobaze miuTiTebda.<br />

adamianuri arseba fizikur pirad (persona) mas Semdeg miiCneoda, rac: 1. Cvili dedis sxeuls gamoeyofoda,<br />

2. daibadeboda cocxali, 3. adamianis ier-saxiT da 4. fizikurad sakmarisad Camoyalibebuli.<br />

dedis saSoSi myofi bavSvi (nasciturus, venter, partus nondum editus) ara fizikur pirad, aramed dedis sxeulis<br />

nawilad miiCneoda. axali drois iuristebis formulirebis Tanaxmad, igi iyo dedis saSoSi<br />

myofi Cvili, romelsac hqonda yvela is ufleba (socialuri statusi, memkvidred yofna), rac dabadebisTanave<br />

eniWeboda (nasciturus pro iam nato habetur, quoties de commodis eius agitur). aRniSnuli uflebebis<br />

dasacavad, jer kidev ardabadebul bavSvs qonebis ganmkargvelad mzrunveli (curator ventris) eniSneboda.<br />

amis gamo, SesaZloa Svili gansakuTrebuli zrunvis sagani gamxdariyo. magaliTad, fexmZimobis<br />

periodSi dedas mis gamosakvebad sarCo (alimenta) eniSneboda. iuridiuli TvalsazrisiT, dedis<br />

sxeulisagan Svilis gancalkevebas mniSvneloba ar hqonda Semdeg viTarebaTa gamo: 1. iustinianes<br />

Tanaxmad, Cvilis sicocxlisunarianobis dasadgenad sakmarisad iTvleboda axalSobilis dayvireba.<br />

piris cnebis dasadgenad sicocxlis xangrZlivoba mxedvelobaSi ar miiReboda; 2. normalurad miCneuli<br />

adamianis sxeulisagan (sxeulis nawilebis uCveulo raodenoba, siamis tyupebi da sxva) umniSvnelo<br />

gadaxra, axalSobilisaTvis piris statusis CamorTmevis safuZvlad ar miiCneoda. Zvel romaelebs<br />

sagagebod ar daudgeniaT is naklovanebebi, romelTa safuZvelzec adamiani maxinjad (monstrum) unda<br />

miCneuliyo. zogierTi iuristis azriT, uCveulo Tavis formis mqone Cvili maxinjad (monstrum)<br />

iTvleboda; 3. axalSobilis <strong>samarTlis</strong> subieqtad miCnevis TvalsazrisiT, iyo sadavo viTareba, roca<br />

bavSvis saTanado ganviTarebis done eqspertTa daskvnas saWiroebda. ase, magaliTad, muclis mowyvetis<br />

Sedegad cocxladSobili bavSvi pirad (persona) ver CaiTvleboda; samagierod, dRenakluli, magram<br />

saTanadod ganviTarebuli Cvili, pirad (persona) iTvleboda.<br />

<strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong> Tanaxmad, dadgenili iyo iuridiuli mniSvnelobis mqone arsebiTi xasiaTis sxvaobebi<br />

piris mimarT; kerZod, es iyo: sqesi, asaki, janmrTelobis mdgomareoba, naTesauri kavSiri, samoqalaqo<br />

Temisadmi kuTvnileba da sacxovrebeli adgili.<br />

1) Sexus (sqesi)<br />

<strong>romis</strong> samarTali mxolod or sapirispiro sqess _ mamrobiT da mdedrobiT _ aRiarebda. Sesabamisad,<br />

arasrulyofili sqesobrivi monacemebis mqone pirebs (hermaphroditae) im sqess akuTvnebdnen, romlisadmi<br />

midrekilebac individSi ufro Warbobda. sajaro <strong>samarTlis</strong>agan gansxvavebiT (saidanac<br />

momdinareobda qalis uunaroba sameurveo saqmianobis TvalsazrisiT), adamianTa sqesobriv sxvaobas<br />

kerZo samarTali did mniSvnelobas ar aniWebda. <strong>romis</strong> samarTali mxedvelobaSi iRebda qalis, SedarebiT<br />

swarf mowifulobas da aqedan gamomdinare, qalis srulwlovanebis asakad 12 wlis asaks<br />

adgenda. imavdroulad, <strong>romis</strong> samarTliT qals SedarebiT naklebi damoukidebloba eniWeboda, radgan,<br />

sayovelTaod miRebuli azris Tanaxmad, mamakacisagan gansxvavebiT, qali naklebad icnobda samarTals,<br />

rac mas xels uSlida sakuTari uflebebis dacvaSi. amis gamo, zogjer, qals samudamo meurveobasac<br />

ki uwesebdnen.<br />

2) Aetas (asaki)<br />

<strong>romis</strong> samarTliT, adamianis qmedunarianoba, ZiriTadad, asakis safuZvelze ganisazRvreboda. Cveulebriv,<br />

nebis gamovlenis unari adamianSi TandaTanobiT viTardeboda da yoveli adamiani am viTarebas<br />

gansxvavebulad ganicdida. amitom, samarTliT dadginda is ori, tipuri da sayovelTaod aRiarebuli<br />

asakobrivi etapi, SeZlebisdagvarad rom asaxavda adamianis gonebrivi da fizikuri ganvi-<br />

Tarebis dones anu arasrulwlovanebis asaki (impuberes anu pupilli) da srulwlovanebis asaki (puberes).<br />

83


Tavis mxriv, TiToeuli maTgani kidev or periodad dayves:<br />

1. arasrulwlovanebis asaki (impuberes anu pupilli) iyofoda: a) Svid wlamde asakis (infantes, qui fari non<br />

possunt) bavSvebi, romlebic sruliad qmeduunaroni iyvnen; b) vaJebi 14 wlis asakamde da gogonebi<br />

12 wlis asakamde (qui fari possunt, e.w. infantia maiores, prokulianes Tanaxmad, rasac iustinianec<br />

daeTanxma). aRniSnuli asakis orive piri raimes SesaZenad _ qmedunarianad, magram valdebulebebis<br />

dasadebad, qonebis gasasxviseblad, anderZiT memkvidreobis gansakargavad _ qmeduunarod miiCneoda.<br />

2. srulwlovanebis asaki (puberes) miiCneoda vaJebisaTvis _ 14, xolo gogonebisaTvis 12 wlis asaki.<br />

Zveli romauli samarTliT, srulwlovani mamakacebi srulad qmedunarianni, qalebi ki _ nawilobriv<br />

qmedunarianni iyvnen da amitom mancipaciis (mantipatio) damoukideblad ganxorcielebisa da anderZis<br />

datovebis ufleba ar hqondaT. mogvianebiT, 25 wlamde srulwlovanebs (minores viginti quinque annis)<br />

zogi upiratesoba miecaT. magaliTad, restitutio in integrum. ojaxis ufrosis (paterfamilias) xelisuflebaSi<br />

armyof arasrulovnebs (minores) ki garkveuli saxis meurveoba (cura) an mzrunveloba<br />

(tutela) eniSneboda.<br />

sqesis ganurCevlad ganasxvavebdnen srulwlovanebis or periods: a) arasrulyofil srulwlovnebs<br />

(puberes minores), romlebic mamis xelisuflebaSi aryofnis SemTxvevaSi srulad uflebauunaroTa<br />

(infantia maiores) mdgomareobas iZendnen da SeZenis, valdebulebis aRebis, marTlsawinaaRmdego<br />

qmedebaze pasuxisgebis ufleba ar hqondaT. Tumca, pirTa aRniSnuli kategoria (impuberes infantia-sa da<br />

maiores-gan gansxvavebiT) anderZiT memkvidreobiT gadacemisa da ficis dadebis upiratesobiT<br />

sargeblobda. gansakuTrebul SemTxvevaSi, 20 wels gadacilebuli vaJebi da 18 wels gadacilebuli<br />

qaliSvilebi, imperatoris reskriptiT, srulwlovanebas iZendnen (veniam aetatis impetrare).<br />

b) 25 wels gadacilebuli pirebi (puberes maiores legitimae aetatis) sruli moculobiT srulwlovanebad<br />

iTvlebodnen. zogadi wesis Tanaxmad, kanoniT maT sruli qmedunarianoba eniWebodaT.<br />

3) Sanitas (janmrTeloba)<br />

piris qmedunarianobaze uSualo gavlenas axdenda daavadeba (farTo gagebiT, gadaxra adamianis<br />

sxeulis normaluri ganviTarebidan). ganasxvavebdnen fizikur da sulier daavadebas: a) fizikur<br />

daavadebad miiCneoda sxeulis aranormaluri mdgomareoba an raime fizikuri nakli (vitium: yru-munji,<br />

brma, kastrati, an calkeul organoTa daavadeba (morbus), uSviloba (spadones)). qmedunarianobis<br />

TvalsazrisiT, aRniSnul pirTa mimarT, garkveuli SezRudvebi arsebobda; magaliTad, yru-munji ver<br />

dadebda iseT garigebas, romlis drosac aucilebeli iyo sakuTari nebis sityvieri gacxadeba an<br />

meore mxaris pirobis mosmena; kastrats ar SeeZlo qorwineba da Svileba. b) fsiqikur daavadebad<br />

miiCneoda Wkuasustoba (dementes), Seuracxadoba (furiosi). suliT avadmyofi anu Seuracxadi sruliad<br />

qmeduunaro iyo. ramdenadac sulier daavadebas axasiTebda gamonaTebis periodebi (lucida intervalla),<br />

maTi qmedunarianoba SeiZleba aRdgebiliyo.<br />

<strong>romis</strong> samarTliT SezRuduli qmedunarianobis kategorias miekuTvnebodnen ugunurebi (stulti) da<br />

gulubryviloebi (simplices). aseTi pirebi savsebiT qmedunarianni iyvnen, magram ar SeeZloT sakuTari<br />

ugunuri qmedebiT miRebuli zianis anazRaurebis moTxovna. aqedan mieca dasabami gamoTqmas stultis non<br />

succurritur _ ugunurebas gamarTleba ara aqvs.<br />

4) Gentilitas (naTesaoba)<br />

<strong>romis</strong> samarTali ganasxvavebda naTesaobis or saxes: bunebriv, sisxlismiersa da wmina iuridiul<br />

naTesaobas.<br />

1. bunebrivi naTesaobiT (naturalis cognatio an, ubralod, cognatio) igulisxmeboda sisxliT naTesaoba,<br />

romelic warmoiSoboda sqesobrivi kavSiris Sedegad da moyveboda STamomavloba. gansxvavebuli<br />

tipis sqesobrivi kavSiris (saqorwino, naturaluri, konkubinati da a.S.) Sedegebic gansxvavebuli iyo.<br />

a) <strong>romis</strong> samarTali ganasxvavebda kanonier qorwinebas (matrimonium iustum an iustae nuptiae), romlis<br />

drosac, ius civile-Ti orive mxares kanonieri qorwinebis (ius connubii) ufleba moeTxoveboda. kanonieri<br />

qorwinebis Sedegad Sobili bavSvebi (filii legitimi) mamis xelisuflebas eqvemdebarebodnen da iuri-<br />

84


diulad sxvis xelisuflebaSi myof pirebad (persona alieni iuris) miiCneodnen; b) zemoaRniSnul<br />

moTxovnaTa daucvelad dadebul qorwinebas, naturaluri qorwineba (matrimonium non legitimum) ewodeboda;<br />

Sesabamisad, aseTi tipis qorwineba, kanonieri qorwinebisagan SedegebiTac gansxvavdeboda.<br />

iustinianes kanonmdebloba orive tipis qorwinebas aRiarebda.<br />

daqorwinebul meuRleTa naTesavebs (adfinitas) Soris, vidre maTi naTesavi wyvili qorwinebaSi imyofeboda,<br />

yovelgvari sqesobrivi urTierToba ikrZaleboda; maTi ganqorwinebis SemTxvevaSi, aseTi<br />

akrZalva uqmdeboda.<br />

2. qalsa da mamakacs Soris mudmivi Tanacxovrebis saxiT sqesobrivi kavSiris SemTxvevaSi, igulisxmeboda,<br />

rom mamakacs daqorwineba surda (affectio maritalis), xolo qals daqorwineba qmris xelisuflebaSi<br />

Seusvlelad (dignitas uxoris), anu konkubinatis pirobad iTvleboda wyvilis iseTi kavSiri,<br />

romlis drosac coli da Svilebi (liberi naturales) qmris ojaxSi (familia) ar Sediodnen. <strong>romis</strong> samarTliT<br />

aseTi kavSiri dasaSvebad miiCneoda.<br />

3. iuridiuli TvalsazrisiT, sqesobrivi kavSiri monasa da Tavisufal qals Soris (contubernium) imiT<br />

gansxvavdeboda, rom aRniSnuli kavSiris Sedegad Sobili bavSvebi <strong>romis</strong> moqalaqeebi xdebodnen, Tu<br />

qali ar iqneboda monad dasjili, imis gamo, rom is sajer iyo gafrTxilebuli Seewyvita ukanono<br />

kavSiri monasTan.<br />

4. mamakacsa da Tavisufal gasaTxovar qals (stuprum) Soris droebiTi sqesobrivi kavSiris Sedegad<br />

Sobili bavSvebi mouwesrigebeli sqesobrivi urTierTobis Sedegad Sobilebad miiCneodnen (spurii, vulgo<br />

concepti, vulgo quaesiti), ris gamoc, maTi mamis dadgena SeuZlebeli iyo. Liberi naturalis-gan gansxvavebiT,<br />

meZavis ukanono Svilebs mamis memkvidred yofnis ufleba ar hqondaT.<br />

5. mamakacsa da sxvis meuRlesTan sqesobrivi kavSiris, mruSobis (adulterium) Sedegad Sobil bavSvebs,<br />

iuridiuli TvalsazrisiT, arasrulyofilni, arasrulfasovanni (adulterini) ewodebodaT.<br />

6. sqesobrivi kavSiri pirdapiri xazis naTesavebsa da moyvrebs Soris, sisxlaRreviTi sqesobrivi kav-<br />

Siri aRmavali da daRmavali xazis naTesavebs (incestus iure gentium, incestae ac nefariae nuptiae, damnatus<br />

coitus), yvela drosa da yvela qveyanaSi ikrZaleboda.<br />

7. naTesaoba ganisazRvreboda Semdegi pirobebis safuZvelze: a) bavSvebi sakuTari dedisa da misi<br />

naTesavebis mimarT, sisxlismier naTesavebad iTvlebodnen, mSoblebs Soris sqesobrivi kavSiris iuridiuli<br />

formis (anu qorwinebis Tu qorwinebis gareSe) miuxedavad. gansxvavebuli viTareba iyo<br />

bavSvebsa da maT mamas Soris naTesauri kavSiris dadgenisas. kerZod, maT Soris naTesaobis dasadgenad<br />

savaldebulo pirobad bavSvebis kanonier qorwinebaSi dabadeba da mamis mier maTi aRiareba<br />

miiCneoda. bavSvebi filii legitimi-s statuss, mxolod aRniSnul pirobaTa dakmayofilebis SemTxvevaSi<br />

iZendnen, ase rom, qorwinebis gareSe Sobil bavSvebs, iuridiuli TvalsazrisiT, mama da mamis mxridan<br />

naTesaoba, ar hyavdaT. Tumca, <strong>romis</strong> samarTliT, konkubinatis Sedegad Sobil bavSvebs (liberi naturales)<br />

mamis mimarT alimenta da kanonismieri sagangebo memkvidreobis ufleba eniWebodaT.<br />

<strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong> Tanaxmad, naTesaobis ramdenime saxes ganasxvavebdnen: 1. pirdapiri (recta) aRmavali<br />

(linea superior, ascendens) da daRmavali (linea inferior, descendes) xazis naTesaobas, anu naTesaoba im pirTa<br />

Soris, romelTaganac erTni warmoiSobodnen meoreTagan. naTesaobis aRmniSvneli xazisagan ganasxvavebdnen<br />

2. gverdiTi xazis (linea transversa) naTesaobas, anu naTesaur kavSirs saerTo mesame pirisagan<br />

CamomavalTa Soris. gverdiTi xazis naTesavebs or jgufad yofdnen: a) srulyofil (RviZli da-Zma _<br />

germani consangvinei) da b) arasrulyofil (naxevari da-Zma, romelTaganac mamiT erTni consangvinei-ebad,<br />

xolo dediT erTni uterini-ebad iwodebodnen) naTesavebad. 3. rTuli da martivi naTesaoba. rTul<br />

naTesavebad miiCneodnen is pirebi, romlebic ori Zmis or daze qorwinebis Sedegad iyvnen Sobilni.<br />

axla ganvixiloT ara bunebrivi, aramed wminda iuridiuli naTesaoba, anu naTesaobis meore didi<br />

safuZveli.<br />

wminda iuridiuli TvalsazrisiT, naTesaobad miiCneoda im pirTa erToba (agnatio), romelnic saerTo<br />

mamis _ paterfamilias _ xelisuflebas eqvemdebarebodnen. aseTi naTesaoba erTian civilur ojaxs<br />

85


(familia) efuZneboda. Paterfamialia-s mis xelisuflebaSi myof pirebTan erTad (persona alieni iuris) hqmnida<br />

ojaxs, viwro gagebiT, (familia proprio iure), xolo misi gardacvalebis Semdeg (posthumi) ojaxis wevrebi,<br />

mogvianebiT Sobil pirebTan erTad, warmoadgendnen ojaxs, am sityvis farTo gagebiT (familia communi<br />

iure, familia agnatorum). agnaturi naTesaoba SeiZleba dakavSirebuli yofiliyo kognatur naTesaobasTan<br />

(kanonier qorwinebaSi Sobili da legitimuri Svili). Tumca, zogjer, aseTi kavSiris arseboba ar<br />

SeiniSeneboda (magaliTad, agnatio-d miiCneoda Svilad ayvana mSvilebesa (arrogator) da Svilad ayvanils<br />

(arrogatus) Soris; aseve cognatio – paterfamilias da mis emancipirebul vaJiSvils Soris). aRniSnuli<br />

magaliTi eWvqveS ayenebs prof. baronis ganmartebas: sunt agnati, qui per virilis sexus personas cognatione iuncti<br />

sunt, quasi a parte cognatis. naTesaobis orive saxes Tanabari iuridiuli mniSvneloba mxolod iustinianes<br />

kanonmdeblobiT mieniWa, ris Sedegadac dadginda Tanabari samemkvidreo uflebebi da meurved yofnis<br />

movaleoba. uZveles ius civile-Ti martiv cognatio-s araviTari iuridiuli Sedegi ar mohyveboda. gviandeli<br />

respublikis periodidan cognatio naTesaobas samarTlebrivi Sedegebis dadgomis ufleba mieca,<br />

xolo aRniSnuli naTesauri samarTlebrivi aRiareba uSualod aisaxa pretorul ediqtebSi, imperatoris<br />

kanonebsa da gansakuTrebiT, iustinianes kanonmdeblobaSi. Cognati naTesavebi igive uflebebs<br />

iZendnen, rac, ius civile-Ti agnat naTesavebs hqondaT. aqedan mieca dasabami Semdeg iuridiul debulebas:<br />

Tu agnatia, maSin kognaticaa _ qui est agnatus, et cognatus est.<br />

5) saqalaqo Temisadmi (civitas) kuTvnileba da sacxovrebeli adgili (loco habitare)<br />

apeninis naxevarkunZulis teritoria gansazRvruli raodenobis saqalaqo Temebad (civitates respublicae)<br />

iyofoda. qalaqi da mis garSemo mdebare sasoflo dasaxlebebi politikur kavSirs qmnida. klasikuri<br />

periodis iuristebi imave principiT ganixilavdnen <strong>romis</strong> imperiaSi Semaval provinciebsac. amrigad,<br />

erTi saxelmwifos SemadgenlobaSi Semavali xalxi, Cveulebriv, romelime saqalaqo Temis wevric<br />

iyo.<br />

1. saqalaqo Temisadmi kuTvnileba efuZnebod: a) saqalaqo Temis moqalaqeobis uflebas (origos, domus -<br />

samSoblo). aRniSnuli ufleba SeiZineboda: moqalaqesTan kanonier qorwinebaSi myofi piris mier<br />

bavSvis gaCeniT an moqalaqis mier bavSvis gaCeniT (origo, nativitas), saqalaqo Temis wevris mier piris<br />

SvilebiT (adoptio), piris saqalaqo Temis wevrad miRebiT (allectio) da monis gaazatebiT (manumissio);<br />

b) sacxovrebel adgils (domicilium) piri irCevda raime saqmianobis gansaxorcieleblad da sxva<br />

pirebTan urTierTobebis dasamyareblad. Tumca, SerCeul adgilze mudmivad yofna savaldebulo ar<br />

iyo. sacxovrebeli adgilis mixedviT, qalaqisadmi kuTvnilebas incolae ewodeboda, xolo sacxovrebeli<br />

adgilis sakuTari nebiT SerCeveas domicilium voluntarium. Tu sacxovrebeli adgilis arCevas<br />

<strong>samarTlis</strong> norma adgenda, mas domicilium necesarium ewodeboda. jariskacebis, moxeleebis, colebis,<br />

mamis xelisuflebaSi myofi Svilebis sacxovrebeli adgilis Secvla damokidebuli iyo piris Tavisufal<br />

nebaze an samarTlebriv normaze. kanoniT daSvebuli iyo ramdenime sacxovrebeli adgilis<br />

qona an, saerTod, misi uqonloba _ aseTi cxovrebis wesi moxetiale adamianebisaTvis iyo damaxasiaTebeli.<br />

2. gansazRvruli saqalaqo Temisadmi kuTvnileba adgenda: a) saqalaqo valdebulebis Sesrulebis<br />

movaleobas (munera); b) saqalaqo xelisfulebis moTxovnebisadmi (sasamarTlo qvemdebareobis<br />

principis dacva) da g) konkretul qalaqSi moqmedi <strong>samarTlis</strong>admi piris morCilebas (lex originis, lex<br />

domicilii).<br />

VII. moyvroba<br />

Adfinitas (moyvroba).<br />

Zvel romSi cnobil, naTesaur kavSirs, romelic arsebobda meuRleebis naTesavTa Soris, ewodeboda<br />

moyvroba (adfinitas). am kavSiris arseboba mniSvnelovani iyo im TvalsazrisiT, rom qorwinebis damabrkolebel<br />

garemoebad miiCneoda, radgan krZalavda incestum-s, agreTve, garkveulwilad, xels uSlida<br />

zogierTi sarCelis procesualur dasabuTebas. meuRle iTvleboda meore meuRlis naTesavTa<br />

moyvrad imave xarisxSi, ra xarisxis naTesauri kavSiric arsebobda maT Soris. kerZod, siZe iyo simamrisaTvis<br />

pirdapiri xazis pirveli xarisxis moyvare, radgan aseTive xarisxis naTesauri kavSiri arsebobda<br />

mis colsa da simamrs Soris.<br />

86


VIII. Colonus (koloni)<br />

Colonus (koloni); servi terra (miwis monebi); coloni adscripticii (sagadasaxado reestrSi Setanili kolonebi);<br />

dominus fundi (miwis nakveTis batoni).<br />

III saukuneSi, ekonomikuri krizisis gaRrmavebis pirobebSi, damokidebuli mosaxleobis gansakuTrebuli<br />

kategoria _ miwaze mimagrebuli glexoba (coloni) warmoiSva.<br />

Tavdapirvelad, miwaze mimagrebis procesi mxolod imperatoris miwaze monebis, gaazatebulebisa da<br />

moijareTa (coloni) S<strong>romis</strong> gamoyenebas iTvaliswinebda; amiT maT sakuTari nebiT sadme wasvla ekrZalebodaT.<br />

kolonatis institutis iuridiuli gaformeba IV saukunis bolos dasrulda. aRniSnuli<br />

institutis farglebSi moxda, profesiul kavSirebsa (collegia, corpora) da adgilobriv sabWoebSi (curia),<br />

memkvidreobiTi wevrobis zogadi principis damkvidreba da aseT gaerTianebaTa kuTvnili qonebis<br />

aRwera funqciis mixedviT. amave dros imperatorebis Teodosius I-is, arkadiusisa da honoriusis<br />

konstituciam coloni-s statusi miwis monad (servi terrae) gansazRvra: `Licet conditione videantur ingenui, servi<br />

tamen terrae ipsius cui nati sunt aestimentur _ miuxedavad imisa, rom isini TavisufladSobilni arian, isini im<br />

miwis monebad ganixilebian sadac daibadnen. kolonis qonebas ewodeboda peculium-i, romelis gasxviseba,<br />

memamulis Tanxmobis gareSe, dauSvebeli iyo. imperiis aRmosvleT nawilSi kolonebs, sagadasaxado<br />

reestrSi (coloni adscripticii), miwasTan erTad aRnusxavdnen. V saukunis II naxevarSi gamwvavebuli<br />

ekonomikuri krizisis pirobebSi, kolonebis am kategoriis mdgomareoba, praqtikulad monobisagan ar<br />

gansxvavdeboda. kolons ekrZaleboda mamulis mesakuTris (dominus fundi) Tanxmobis gareSe miwis nakve-<br />

Tis mitoveba, mesakuTres ki am miwebidan kolonebis gandevna; mesakuTres mxolod kolonebis erTi<br />

mamulidan meoreSi gadayvanis ufleba hqonda. statusis SezRudva administraciuli mizniT iyo<br />

ganpirobebuli: samoqalaqo <strong>samarTlis</strong> TvalsazrisiT, kolonsa da mamulis mesakuTres Soris<br />

urTierTobebi qiravnobis xelSekrulebiT (locatio conductio operarum) an saijaro xelSekrulebiT (locatio<br />

conductio rei) wesrigdeboda. Tu maT Soris dadebuli xelSekrulebis pirobebi sagadasaxado reestrSi<br />

iyo gatarebuli, am urTierTobebis TviTneburi, an Tundac, urTierTSeTanxmebiTi moSla, mxareebs ar<br />

SeeZloT. mesakuTris mxridan xelSekrulebis pirobebis darRveva sasamarTlo wesiT isjeboda, vinaidan<br />

sasamarTlo procesze koloni damoukidebel mxared gamodioda. kolonis mdgomareoba memkvidreobiTi<br />

iyo.<br />

a) kolonatis warmoSobis <strong>safuZvlebi</strong> iyo: 1. Tu erT-erTi mSobeli koloni iyo, bavSvi dedis mdgomareobas<br />

iRebda; 2. Tu piri 30 wlis ganmavlobaSi koloni iyo, xandazmulobis vadis ZaliT, igi miwaze<br />

mimargebas eqvemdebareboda.<br />

b) kolonatis Sewyvetis pirobebi iyo: 1. memamules kolonisadmi sakuTar uflebaze uaris Tqma,<br />

mxolod miwaze uariT (peculium-is gadacemasTan erTad monis gaazatebis msgavsad) SeeZlo. es iyo<br />

kolonatis urTierTobis Sewyvetis mTavari piroba; 2. Tu koloni, 30 wlis ganmavlobaSi, Tavisufali<br />

piris statusiT cxovrobda, misi ganTavisufleba xandazmulobiT xdeboda; 3. Tu koloni 30 wlis<br />

ganmavlobaSi xelisuflebis adgilobrivi organos wevri _ dekurioni _ iyo, kolonati wydeboda;<br />

4. Tu miwis mesakuTris (dominus fundi) TanxmobiT, koloni episkoposobas miiRebda an monazoni gaxdeboda,<br />

kolonati wydeboda.<br />

IX. Universitates (iuridiuli pirebi)<br />

Pagus (sasoflo Temi); Sodales (TanamesufreTa kavSiri); collegium (profesiuli gaerTianeba); lex collegii<br />

(gaerTianebis wesdeba); actor (kolegiis warmomadgeneli); arca (kolegiis xazina); universitas (adgilobrivi<br />

Temi); municipium (municipaliteti); persona certa (ganszRvruli piri); fiscus (saimperatoro xazina);<br />

aerarium populi Romani (romaeli xalxis xazina); ius fisci (fiskaluri (sagadasaxado) samarTali); beneficium<br />

(beneficiumi, saeklesio (sataZro) qoneba); piae causae (samlocvelo)<br />

samarTlebrivi urTierTobis monawiled _ subieqtad _ SeiZleba iyos ara marto fizikuri piri, anu<br />

calkeuli adamiani, aramed adamianTa gaerTianeba, romelic samarTlebriv urTierTobaSi erTveboda<br />

rogorc erTiani mTeli da am ukanasknelis Semadgeneli calkeuli subieqtebisagan, Tvisobrivad<br />

gansxvavdeboda. kerZo pirTa uflebebiT aRWurvili, socialuri erTeulis saxiT, <strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong><br />

subieqtebad gamodiodnen: profesiuli da religiuri kavSirebi (collegia, sodalicia, societates, corpora),<br />

TviTmmarTvelobis mqone adgilobrivi samoqalaqo Temebi (municipia, coloniae), saxelmwifo xazina (fiscus).<br />

87


kerZo asociaciebis Tavisufleba XII dafis kanonebiT iyo dadgenili, romelic maT wesdebebs (lex<br />

collegii) Sidasavaldebulo Zalas aniWebda, Tumca, im pirobiT, rom isini kanonis moTxovnas ar ewinaaRmdegebodnen.<br />

am normis wyarod miiCnevdnen solonis kanons, romlis teqstSic CamoTvlili iyo<br />

rogorc Zveli, ise klasikuri epoqis cnobili kolegiebis saxeobebi: sasoflo Temi (pagi), meomarTa<br />

da TanamesufreTa gaerTianeba (curiales, sodales), religiuri da damkrZalavi kavSirebi, romelTa umravlesobac<br />

Rarib mosaxleobaSi arsebobda, vinaidan glexebs dakrZalvisaTvis saWiro saxsrebi ar<br />

hqondaT; maT ricxvs aseve miekuTvneboda sawarmoo da savaWro korporaciebi.<br />

mogvianebiT, kanonmdeblobiT kerZo gaerTianebebis Tavisufleba araerTgzis SeizRuda, vidre avgustusis<br />

kanoniT (lex Iulia de collegiis) kolegiaTa dasaSvebi saxeebis CamonaTvali ar dadginda. amgvari<br />

gaerTianebebis Seqmnis SezRudva saimperatoro konstituciebiTa da senatuskonsultebiTac gagrZelda.<br />

korporaciebs ufleba hqondaT sasamarTloSi gamosuliyvnen. am mizniT iniSneboda korporaciaTa<br />

warmomadgeneli (actor), romlis kompetencias kolegiis gadawyvetileba gansazRvravda. kolegiis<br />

pasuxismgebloba samarTlebrivi urTierTobis obieqtis saerTo qonebisa da xazinis (arca) moculobiT<br />

ganisazRvreboda.<br />

TiTqmis msgavsi sistema gamoiyeneboda adgilobrivi Temebis mimarTac, romlebic, aseve korporaciis<br />

(universitas) saerTo qonebis subieqtad gamodiodnen, magram maTi qoneba korporaciaSi Semavali calkeuli<br />

piris kerZo qonebisagan gansxvavdeba.<br />

TanasakuTrebis uflebis Sesabamisad, Temis kuTvnili mona Temis moqalaqeTa mona ar iyo; igi ganixileboda<br />

mTeli Temis saerTo sakuTrebad; kerZod, misTvis SeeZloT moeTxovaT Cvenebis micema Temis<br />

calkeuli moqalaqis winaaRmdeg.<br />

Temis mier gaazatebuls, magistratis Tanxmobis gareSe, calkeuli moqalaqis sasamarTloSi gamoZaxeba<br />

SeeZlo, vinaidan misi patroni mTlianad Temi iyo da ara Temis calkeuli moqalaqe. Tavdapirvelad,<br />

adgilobriv samoqalaqo Tems pativs miagebdnen rogorc koleqtivs, rac terminologiaSic aisaxa:<br />

municipium nacvlad, mas, rogorc kerZo <strong>samarTlis</strong> subieqts, xSirad municipes (municipali) ewodeboda,<br />

rac piris certa persona-ad dadgenis proceduras arTulebda da Temis memkvidred (heres) daniSvnas<br />

SeuZlebels xdida.<br />

iuridiuli piris gansakuTrebul saxeobas saimperatoro xazina (fiscus) warmoadgenda, xolo mogvianebiT<br />

_ mTeli saxelmwifo qoneba. romaeli xalxis qonebas princefsis sakuTrebaSi arsebuli saxelmwifo<br />

qonebisagan ganasxvavebdnen; romaeli xalxis qoneba (populus Romanus) iuridiuli piri ar iyo da<br />

samoqalaqo brunvaSi ar monawileobda. samagierod, sxva subieqtebis msgavsad, princefss SeeZlo<br />

kerZosamarTlebriv urTierTobebSi Cabma, garigebis dadeba, mosarCeled an mopasuxed gamosvla ara<br />

mxolod rogorc piradi sakuTrebis mqone kerZo pirs (patrimonium principis), aramed rogorc <strong>romis</strong><br />

saxelmwifos warmomadgenel sajaro pirsac. arsobrivad, xazina (fiscus) gansakuTrebuli samarTlebrivi<br />

formis saxelmwifo sakuTreba iyo da kerZo sakuTrebis specialuri reJimiT regulirgeboda,<br />

riTac mTeli romaeli xalxis sakuTrebas emijneboda. dominatis damyarebisTanave aRniSnuli<br />

gansxvaveba gauqmda, radgan saerTo-saxalxo xazina (aerarium populi Romani) saimperatoro xazinas<br />

(fiscus) Seerwya.<br />

princefsis gardacvalebis Semdeg, res fiscales <strong>romis</strong> saxelmwifos saTaveSi myof princefsis memkvidres<br />

(monacvles) gadaecemoda, xolo princefsis piradi qoneba _ mis pirad memkvidreebs (ojaxis wevrebs)<br />

ekuTvnoda. saxazino qonebis mmarTvelad specialuri piri _ procuratores _ iniSneboda. mogvianebiT,<br />

xazina (fiscus) ganixileboda <strong>samarTlis</strong> damoukidebel subieqtad, iuridiuli pirad, romlis Tavisebureba<br />

administraciuli xasiaTis upiratesobad ganixileboda.<br />

xazinis (fiscus) samarTlebrivi reJimi <strong>samarTlis</strong> gansakuTrebul dargad _ ius fisci (D.49,14) Camoyalibda;<br />

im sasamarTlo ganxilvas, romelSic xazina (fiscus) erT-erT mxared gamodioda (causae fiscales), specialuri<br />

sasamarTlo magistrati, eqstraordinaluri sasamarTlo procesis wesiT warmarTavda.<br />

313 w. miRebuli, milanis (mediolanis) ediqtis Semdeg, gansakuTrebul iuridiul pirad iqca qristianuli<br />

eklesia, romelsac mis morwmuneTagan damoukidebel subieqtad ganixilavdnen. TandaTanobiT,<br />

saeklesio qoneba damoukidebeli iuridiuli piris niSnebs iZenda, romelic, sabolood, Sua sauku-<br />

88


neebSi regulirebis sagangebo subieqtad (beneficium) Camoyalibda. garda amisa, arsebobda saeklesio<br />

qonebis gansakuTrebuli saxeoba _ samwysos mier saqvelmoqmedo mizniT Sewiruli qoneba _ piae causae,<br />

romlis marTva saeklesio qonebis marTvisagan gansxvavdeboda da samoqalaqo brunvaSi uflebaunarian<br />

da qmedunarian pirad gamodioda. aRniSnuli qoneba arafriT gansxvavdeboda, Tanamedrove kerZo<br />

samarTliT gansazRvruli, fondebis samarTlebrivi reJimisagan.<br />

X. warmomadgenloba<br />

Dominus negotii (marwmunebeli); procurator (rwmunebuli); actiones adiecticial qualitatis (damatebiTi Tvisebis sar-<br />

Celebi); actio de peculio (pretoruli sarCeli pekuliumis Sesaxeb); actio de in rem verso (ojaxis ufrosis mimarT<br />

Setanili sarCeli, Tu xelisuflebaSi myofi piris mier SeZenili qoneba paterfamilias qonebad<br />

CaiTvala); excercitor (xomaldis mepatrone); institor (mmarTveli); actio excercitoria (mepatronis winaaRmdeg Setanili<br />

sarCeli, romelic xomaldis meTaurad myofi misi monis mier dadebul xelSekrulebas exeba);<br />

actio institoria (mepatronis winaaRmdeg Setanili sarCeli, romelic, meurneobis mouravad myofi, misi monis<br />

mier dadebul xelSekrulebas exeba); actio quod iussu (kreditoris mier mebatonis winaaRmdeg<br />

Setanili sarCeli, romelic sakuTari batonis saxeliT, monis mier dadebul xelSekrulebas exeba);<br />

par condicium creditorum (kreditorebis Tanabari mdgomareoba); ratihabitio (rwmunebulis qmedebis mowoneba).<br />

garigebis dadeba <strong>samarTlis</strong> subieqts uSualod yovelTvis ar SeeZlo. zogjer mas sxva piris saku-<br />

Tar warmomadgenlad gamoyeneba esaWiroeboda. aseTi viTareba Semdeg SemTxvevebSi warmoiSoboda:<br />

1. roca <strong>samarTlis</strong> subieqti daTqmul adgilze ar imyofeboda (Tumca, saqme saswrafod unda gadawyvetiliyo)<br />

an 2. roca viTareba statusis xarvezs _ qmeduunarobas _ ukavSireboda da uflebamosil<br />

subieqts nebelobiTi qmedebiT misi ganxorcieleba ar SeeZlo. pirvel SemTxvevaSi sakiTxi exeboda<br />

nebayoflobiT warmomadgenlobas, xolo meore SemTxvevaSi _ aucilebel an kanoner warmomadgenlobas.<br />

kerZod, Wkuasusti (furiosus) mzrunvelobas iZulebiTi wesiT, xolo mcirewlovani bavSvi da qali<br />

_ meurveobas (tutela) eqvemdebarebodnen.<br />

warmomadgenlobis cnebiT igulisxmeboda: marwmuneblis saxeliTa da mis sasargeblod (dominus<br />

negotii), rwmunebulis mier dadebuli garigebis Sedegi uSualod marwmunebels exeboda. am garigebidan<br />

warmoSobili uflebebi da movaleobebi marwmunebls, da ara rwmunebuls, ekuTvnoda. aRniSnuli instituti<br />

<strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong>aTvis ucxo iyo. pirdapiri warmomadgenlobisagan gansxvavebiT, brunvis<br />

(obieqturad arsebuli) moTxovnis dakmayofileba moadgileobis meSveobiT SeiZleboda. moadgile<br />

saqmes sakuTari saxeliT awarmoebda, garigebis dadebiT uflebebs da movaleobebs iZenda, Tumca,<br />

imavdroulad, maTi sxva pirisaTvis gadacema evaleboda. aseT SemTxvevaSi, saqme irib warmomadgenlobas<br />

(an moadgileobas) exeboda, romelic warmomadgenloba arc iyo, am sityvis pirdapiri gagebiT.<br />

<strong>romis</strong> samarTalSi moadgilisa da marwmuneblis urTierTobas davalebis xelSekruleba (mandatum) an<br />

davalebis gareSe sxvisi saqmeebis warmoeba (negotiorum gestio) SeiZleba ewodos. <strong>romis</strong> samarTliT<br />

aseTi urTierTobebi, roca erTi piris mier dadebuli garigeba Sedegs meore piris sasargeblod iZleoda,<br />

warmomadgenlobis instituts saeTod ar ukavSirdeboda. warmomadgenlobad aseve ver iqneba<br />

miCneuli ojaxis ufrosisa (paterfamilias) da daqvemdebarebuli pirebis (in potestate) urTerTobebi, vinaidan<br />

am ukanasknelTa mier SeZenili uflebebi da movaleobebi uSualod maTi ojaxis ufross<br />

(paterfamilias) exeboda, maSinac ki, roca xelisuflebaSi myofni sakuTari saxeliT an ojaxis ufrosis<br />

nebarTvis gareSe moqmedebdnen.<br />

pekuliumi (peculium) iyo mebatonis mier monisaTvis, an ojaxis ufrosis (paterfamilias) mier mis<br />

xelisuflebaSi myofi pirisaTvis gamoyofili qoneba, romlis farglebSic, xelisuflebaSi myof (in<br />

potestate) pirs sakuTari saxeliT garigebebis dadebis ufleba hqonda. pekuliumis Sesaxeb mecnierTa<br />

mier gamoTqmuli mosazrebebis mizani qonebis am saxeobis raobis formaluri gansazRvra iyo. ojaxis<br />

biujeti ojaxis ufross unda gaeyo da amis Sesaxeb mesame pirebisaTvis ecnobebina. pekuliumis dadgena<br />

Wkuasustsa da mcirewlovans ar SeeZloT, vinaidan pekuliumis gamoyofa ganixileboda iseT<br />

iuridiul aqtad, romelsac realuri Sedegi mohyveboda. pekuliumis dadgenisas savaldebulo iyo<br />

nivTebis materialurad gadacema (traditio) an, Tundac, gadacemis ceremoniis imitireba. pekuliumis<br />

odenobis gaangariSebisas, mxedvelobaSi miiReboda, ojaxis ufrosis mimarT xelisuflebaSi myof pirTa<br />

valebi.<br />

ulpianes Tanaxmad, `Peculium autem Tubero quidem sic definit, ut Celsus libro sexto digestorum refert, quod servus domini<br />

89


permissu separatim a rationibus dominicis habet, deducto inde si quid domino debetur _ pekuliums tuberoni iseve<br />

ganmartavs, rogorc celsusi digestebis VI wignSi: pekuliumi aris is, rasac mona, batonis nebarTviT<br />

flobs, mebatonis Semosavlebis garda da im valis gamoklebiT, rac monas mebatonisagan marTebs~.<br />

respublikis periodis bolos pekuliumis aRniSnuli cneba ganxilvis sagnad iqca. cnobilia, rom<br />

serviusi pekuliumis am cnebas Semdegs umatebda: monis vali, monis batonis xelisuflebaSi myofTa<br />

mimarT, TviT monis batonis mimarT vals utoldeba, da aseve pekuliumis moculobis gansazRvrisas<br />

gamoklebuli unda iqnes.<br />

principatis epoqaSi, garigebis dadebisas, ojaxis vaJiSvili (filius familias in potestate) piradad xdeboda<br />

pasuxismgebeli. Tumca, valis gadaxdaze uaris (indebensio) SemTxvevaSi, kreditorebs ufleba ar<br />

hqondaT valis asanazRaureblad moeTxovaT is qoneba, romelsac ius civile-Ti alieni iuris piri ar flobda.<br />

mevalis mier valis individualurad gadaxdis SesaZlebloba ojaxis ufrosis ukmayofilebas iwvevda,<br />

radgan igi uflebamosili iyo Tavad gadaexada mis xelisuflebaSi myofi piris vali da igi kvlav<br />

Tavis xelisuflebaSi daetovebina.<br />

aRniSnulis miRweva jer kidev winaklasikur epoqaSi, pekuliumis Sesaxeb pretoruli sarCeliT (actio<br />

de peculio) iyo SesaZlebeli. am sarCelis formulis safuZvelze (in factum concepta formula), xelisuflebaSi<br />

myofi piris (Tavisufalis an monis) mier dadebul garigebebze, pekuliumis moculobis gaTvaliswinebiT,<br />

pasuxs ojaxis ufrosi (paterfamilias) agebda; pasuxismgeblobas Tan axlda ojaxis ufrosis<br />

winaaRmdeg sarCeli _ actio iudicati de peculio, im sasamarTlo gadawyvetilebis aRsrulebis Taobaze,<br />

romelic gamotanili iyo misi xelisuflebaSi myofi piris winaaRmdeg; es iyo pasiuri uflebamosileba.<br />

Tu sxvis xelisuflebaSi myofi piri, batonis Tanxmobis gareSe, raime qonebas SeiZenda, aRniSnuli<br />

SenaZeni im SemTxvevaSi CaiTvleboda pekuliumad, Tu amas ojaxis ufrosi moiwonebda. Tu SeZenili<br />

qoneba am ukanasknelis sakuTreba xdeboda, sarCeliT actio de in rem verso, SenaZenze pasuxismgebloba<br />

ekisreboda. analogiur SemTxvevad ganixileboda, Tu sxvis xelisuflebaSi (in poteste) myofi piri<br />

xomaldis meTauri an misi mepatrone (exercitor) xdeboda; aseve, Tu mas sawarmos mouravoba-mmarTveloba<br />

(institor) evaleba. garigebebis safuZvelze miRebuli sargebeli ojaxis ufrosis (paterfamilias) angariSze<br />

iricxeba. amgvari garigebis Tanaxmad, kreditorebs, sxvis xelisuflebaSi myofi pirebis<br />

mimarT, ufleba hqondaT ojaxis ufrosis winaaRmdeg mTeli valis farglebSi sarCeli _ actio<br />

exercitoria da actio institoria _ SeetanaT. aseTive pasuxismgebloba ekisreba paterfamilias-s Tu in potestas piri<br />

misi brZanebiT (iussum) moqmedebda; aseT SemTxvevaSi, igi pasuxs actio quod iussu-Tu agebda. Tumca, am<br />

urTierTobis arsi principulad gansxvavdeba pirdapiri warmomadgenlobis cnebisagan: roca sxvis<br />

xelisuflebaSi myofi (in potesta) piri ojaxis ufrosis (paterfamilias) saxeliT ar moqmedebda, maSin Se-<br />

Zena maT Soris arsebul daqvemdebarebiT urTierTobebs Seesabameboda; ojaxis ufrosis (paterfamilias)<br />

pasuxismgebloba ki pretoris Carevis Semdeg dgeboda.<br />

pekuliumis SemTxvevaSi, sxvis xelisuflebaSi myofi piri garigebas ojaxis ufrosis xarjze ar<br />

debda, rac warmomadgenlobis ideas gamoricxavda. dabolos, pekuliumiT (peculium) ojaxis ufrosis<br />

pasuxismgeblobis moculoba ganisazRvreba im valis gamoklebiT, romelic, mis xelisuflebaSi<br />

myofs, paterfamilias-gan emarTa; aqedan gamomdinare, ojaxis ufrosi, in potestas piris pekuliumis mimarT,<br />

privilegirebul kreditorad xdeboda. danarCeni kreditorebis moTxovnaTa dakmayofileba pretenziis<br />

wayenebis rigiTobis gaTvaliswinebiT anu prior tempore, prior iure (vinc ufro adre; visac meti ufleba<br />

aqvs) xdeboda. gamonaklisi iyo is SemTxveva, roca savaWro saqmianobis gansaxorcieleblad, ojaxis<br />

ufrosi pekuliums uSualod iTvaliswinebda. aseT SemTxvevaSi, kreditorebi iZendnen actio tributoria-s<br />

uflebas, romlis meSveobiT, paterfamilias-s valis gadaxdas, sakuTari moTxovnebis proporciulad,<br />

Tanabar pirobebSi _ par condicium creditorum _ aiZuleben.<br />

90


Tavi VI. Zveli <strong>romis</strong> saojaxo samarTali<br />

I. Familia et gentilitas (ojaxi da naTesaoba)<br />

Familia (ojaxi); paterfamilias (ojaxi mama, ojaxis ufrosi,); adgnatio (ojaxis ufrosis xelisuflebaSi<br />

myofi naTesavi); adgnatus proximus (uaxloesi agnati naTesavi); patria potestas (mamis xelisufleba); cognatio<br />

(sisxliT naTesaoba);<br />

cnobili frangi filosofosis J.J. rusos TqmiT, ojaxi aris .`sazogadoebaTa Soris uZvelesi da<br />

erTaderTi bunebrivi sazogadoeba~.<br />

Tanamedrove gagebiT, ojaxi (familia) iseTi socialuri institutia, romliTac qalsa da mamakacs<br />

Soris saqorwino kavSiri, mSoblebsa da Svilebs Soris sisxliT naTesaoba, maT urTierTsanacvlo<br />

uflebebi da movaleobebi igulisxmeba.<br />

amrigad, ojaxi aris naTesauri kavSiriT an qorwinebiT dakavSirebul pirTa erToblioba.<br />

<strong>romis</strong> samarTalSi qorwinebis ori oficialuri definicia iyo. kerZod, 1. `Nuptiae sunt coniunctio maris et<br />

feminae et consortium omnis vitae, divini et humani iuris communicatio _ qorwineba aris mamakacisa da qalis kavSiri,<br />

mTeli cxovrebis erTianoba, RvTiuri da adamianuri <strong>samarTlis</strong> erToba~ (D.23.2.1) da 2. `Nuptiae autem sive<br />

matrimonium est viri et mulieris coniunctio, individuam consuetudinem vitae continens _ ...qorwineba (nuptiae) anu<br />

colqmroba (matrimonium) aris mamakacis da qalis kavSiri, romlis arsi erTobliv cxovrebaSi<br />

mdgomareobs~. (Iust. Inst.1.9.1)<br />

m. bartoSeki naSromSi `<strong>romis</strong> samarTali~ ojaxis sakmaod vrcel ganmartebasa da daxasiaTebas<br />

iZleva. misi TqmiT, ojaxi aris mTeli saojaxo qonebisa da aseve ojaxis wevrebis gaerTianeba. ojaxi<br />

es aris romauli ojaxis meurneobis ZiriTadi qoneba, romelic, Tavdapirvelad, ojaxis yvela Tavisufal<br />

wevrs Tanabrad ekuTvnoda, mogvianebiT ki _ mxolod ojaxis ufross, mamasaxliss<br />

(paterfamilias). romauli ojaxi iyo yvela is piri da mTeli is qoneba, rac <strong>romis</strong> saojaxo meurneobas<br />

qmnida. ojaxi aseve iyo monebis erToblioba, romelic ojaxis ufross ekuTvnoda da saojaxo-sameurneo<br />

saqmianobas asrulebda.<br />

<strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong> erT-erTi mkvlevaris r. zomis Tanaxmad, `<strong>romis</strong> civiluri <strong>samarTlis</strong> gagebiT, ojaxi<br />

aris agnaturi kavSiri, anu erToblioba pirebisa, romlebic urTierTdakavSirebulni arian patria<br />

potestas-iT.<br />

Ius civile-Ti agnaturi ojaxi iyo saojaxo Temi, romlis ganmsazRvreli da erTianobis ganmapirobebeli<br />

iyo naTesaoba mamis mxridan, xolo formaluri safuZveli _ xelovnurad Seqmnili iuridiuli urTierToba<br />

(patria potestas), romlis gauqmebac aseve xelovnurad SeiZleboda.<br />

Ius gentium-iT ojaxi gansxvavebulad ganimarteboda. kerZod, ojaxi iyo kognaturi kavSiri, anu naTesaoba,<br />

romelic sisxlismier kavSirs efuZneba. ojaxis safuZveli bunebrivi da ara iuridiuli urTierToba<br />

iyo.<br />

Zveli romauli civiluri samarTali mxolod agnatur naTesaobas iTvaliswinebda; mogvianebiT, kognaturi<br />

naTesaoba, imperatoris kanonmdeblobis wyalobiT, pretormac aRiara da, sabolood, urTierTobis<br />

kognaturma principma gaimarjva.<br />

<strong>romis</strong> saojaxo samarTali aRiarebda Semdegi saxis naTesaur kavSirebs: 1. agnatur naTesaobas<br />

(adgnatio) anu rodesac ojaxis yvela wevri (coli, Svilebi, SviliSvilebi, rZlebi da a.S.) ojaxis mamrobiTi<br />

sqesis ufrosis xelisuflebaSi iyo; 2. kognaturi anu sisxliT naTesaoba (cognatio), romelSic,<br />

garda zemoCamoTvlili pirebisa, ojaxis winaprebTan naTesauri kavSiriT yvelaze axlos mdgomi mamrobiTi<br />

sqesis agnati naTesavic _ adgnatus proximus _ moiazreboda.<br />

naTesaobis ori _ kanonieri da bunebrivi _ saxis urTierTSeTanxmeba `genus - species~ sagangebo sqemas<br />

efuZneboda. digestebis Tanaxmad, `Svilad ayvanili naTesaobiT aris dakavSirebuli im ojaxis wevrebTan,<br />

romelSic is Sevida da ara imaTTan, romlebic am ojaxis wevrebi arian. vinaidan Svilad<br />

91


ayvana iZleva ara sisxlis naTesaobas, aramed agnatobis uflebas~. amrigad, romauli ojaxi patriarqaluri<br />

iyo, anu mis saTaveSi idga, TiTqmis SeuzRudavi uflebiT AaRWurvili, paterfamilias-i, xolo<br />

ramauli qorwineba _ patrilokaluri, anu coli Sedioda sakuTari qmris an misi paterfamilias-is xelisuflebaSi.<br />

II. Sponsalia et nuptiae (niSnoba da qorwineba)<br />

Ius conubii (qorwinebis ufleba); persona sui iuris (TviTxelisufali); persona alieni iuris (sxvis<br />

xelisuflebaSi myofi piri); cum manu mariti (qorwineba qmris xelisuflebiT); sine manu mariti (qorwineba<br />

qmris xelisuflebis gareSe); confarreatio (qorwinebis sazeimo rituali); sponsalia (niSnoba); nuptiae<br />

(qorwineba); deductio domum (qalis `saxlSi Seyvana~); matrona (romaeli gaTxovili qalbatoni); uxor<br />

(meuRle, coli); struptum (sqesobrivi kavSiri Tavisufal mamakacsa da gauTxovar qals Soris);<br />

contubernium (mona-mamakacisa da mona-qalis Tanacxovreba).<br />

ojaxis instituts romaelebi gansakuTrebuli yuradRebiT ekidebodnen. saojaxo urTierTobebs romaeli<br />

iuristebi kanonmdeblobiT awesrigbdnen, riTac romaeli moqalaqeebis waxalisebas cdilobdnen<br />

da maT, erTgvarad, ojaxis Sesaqmnelad ganawyobdnen.<br />

r. zomi sami saxis saojaxo xelisuflebas ganasxvavebs, romelTac sami saxis qonebrivi urTierToba<br />

Seesabameba. esenia: 1. meuRleTa urTierToba (saojaxo-qonebrivi urTierTobebis samarTali), 2. mamisa<br />

da Svilebis urTierToba (mamis qonebrivi urTierTobebis samarTali) da 3. meurvisa da sameurveo piris<br />

urTierToba (sameurveo urTierTobebis samarTali). Sesabamisad, saojaxo samarTali sam nawilad<br />

iyofa: 1. saqorwino samarTali, 2. mamis xelisuflebis samarTali da 3. sameurveo samarTali.<br />

romaelebma qorwinebasa da bavSvebis raodenobas igive prerogativebi mianiWes, rac moxucebulobas<br />

ekuTvnoda. daqorwinebulebs, romlebsac yvelaze meti Svili hyavdaT, pativTa miRebisas da am pativTa<br />

gamoyenebisasac upiratesoba eZleodaT; konsuli, romelsac meti Svili hyavda, pirveli Rebulobda<br />

sapatio niSnebs, SeeZlo provinciis arCeva; senatori, romelsac yvelaze meti Svili hyavda, pirveli<br />

iwereboda senatorTa siaSi, pirveli gamoTqvamda Tavis azrs senatSi. “dekurions, romelsac yvelaze<br />

meti Svili hyavs, privilegiis Tanaxmad, pativi eZleva sakuTari azri gamoTqvas pirvelma”. qali,<br />

romelic oTx an met Svils gaaCenda, daqvrivebis SemTxvevaSi meurveobisagan Tavisufldeboda. Tumca,<br />

arsebobda iZulebiTi RonisZiebebic; ase magaliTad, qr.Sobamde 18 wels miRebuli kanonis lex Iulia et<br />

Poppea-s Tanaxmad, `romaelebi valdebulni arian 25-dan 60 wlamde qorwinebaSi cxovrobdnen [qalebi<br />

20-dan 50 wlamde] da iyolion aranakleb 3 Svili [gaazatebulebma 4 Svili]; qvrivebi da ganqorwilebulebi<br />

xelmeored unda daqorwindnen: qvrivebi 2 wlis, xolo ganqorwinebulebi _ 18 Tvis<br />

ganmavlobaSi~. dauojaxeblobis SemTxvevaSi, 65 wels miRweul mamakacs da 50 wels miRweul qals,<br />

kanoni, sasjelis saxiT, jarimas akisrebda. ojaxis Sesaqmnelad dadgenili iyo garkveuli winapiroba.<br />

kerZod:<br />

1. qorwinebis ufleba. dasaqorwinebel pirebs, romauli samarTliT aRiarebuli, qorwinebis ufleba<br />

anu ius conubii unda hqonodaT; am uflebiT mxolod romaeli moqalaqeebi sargeblobdnen, xolo ucxoelebi<br />

(peregrini) amgvari uflebiT mxolod im SemTxvevaSi sargeblobdnen, Tu maT mas sagangebod miani-<br />

Webdnen; 2. naTesauri (rogorc agnaturi, ise kognaturi) kavSiris arqona. qorwineba ekrZalebodaT: a.<br />

erTi ojaxis ufrosis (paterfamilias) xelisuflebaSi Semaval pirebs da b. meurvesa da meurveobaSi<br />

myof pirebs; 3. meqorwineTa asaki. romSi qorwinebebi Zalian adreul asakSi xdeboda. Cveulebriv,<br />

qaliSvilebisaTvis saqorwino asakad 12 weli, xolo vaJebisaTvis 14 weli iyo dadgenili.<br />

romaelebi qorwinebis or saxes _ sruluflebian da arasruluflebian _ qorwinebas ganasxavavebdnen.<br />

sruluflebiani qorwineba mxolod romael moqalaqeTaTvis iyo nebadarTuli; aRniSnuli tipis qorwineba<br />

ori saxisa iyo: 1. Tu coli qmris xelisuflebaSi gadadioda, mas `ojaxis deda~, qalbatoni<br />

(matrona) ewodeboda; 2. Tu igi mamis xelisuflebaSi rCeboda, mas `coli~, `meuRle~ (uxor) ewodeboda.<br />

Zveli romauli tradiciis Tanaxmad, qorwineba ramdenime saxis ritualis dacviT tardeboda. uZvelesi<br />

periodis romSi arsebobda sazeimo religiuri rituali _ confarreatio, romelsac aTi qurumi<br />

aRasrulebda da mxolod patriciebisaTvis iyo nebadarTuli. ritualis dros sapatarZlo da saqmro<br />

wminda purs texdnen da qurumebis miTiTebebs asrulebdnen. respublikis periodisaTvis niSandoblivi<br />

92


iyo sapatarZlos simboluri yidva (coemptio), rasac win uswrebda an mosdevda qorwinebaze Tanxmoba.<br />

sxva SemTxvevebSi saqorwino ritualebis dacva, garda qalis `saxlSi Seyvanisa~ (deductio domum), savaldebulo<br />

ar iyo.<br />

tradiciulad, qorwinebamde imarTeboda niSnoba (sponsalia). florentinusis Tanaxmad, `Sponsalia sunt<br />

mentio et rep<strong>romis</strong>sio nuptiarum futurarum _ niSnoba aris momavali qorwinebis daTqma (xseneba) da ormxrivi<br />

dapireba.~ (D.23.1.1)<br />

Tavdapirvelad, niSnoba TiToeuli dasaqorwinebeli piris ojaxis ufrosebis (paterfamilii) SeTanxmebiT<br />

xdeboda; mogvinebiT ki, Tavad meqorwineTa TanxmobiT _ `Nuptiae consistere non possunt nisi consentiant omnes, id<br />

est qui coeunt quorumque in potestate sunt _ ar SeiZleba [da]qoriwneba, Tu ar aris Tanxmoba yvela im [mxarisa],<br />

e.i. im pirebisa, romlebic qorwindebidan da aseve im pirebisa, romelTa xelisuflebis qveS isini<br />

imyofebian~ (D.23.2.2).<br />

kanonmdebloba uSvebda erT gamonakliss, roca qaliSvils SeeZlo ar damorCileboda mamis gadawyvetilebas.<br />

kerZod, _ `Tunc autem solum dissentiendi a patre licentia filiae conceditur, si indignum moribus vel turpem<br />

sponsum ei pater eligat _ ...mamis SewinaaRmdegeba qaliSvils mxolod maSin eZleva, rodesac mama mas uRirsi<br />

znis an saxelgatexil saqmros aurCevs~ (D.23.1.12$1)<br />

niSnobis dros, saqmros mxare, sapatarZlos mxares niSnobis beWeds (patriciebi _ oqros, sxva socialuri<br />

fenis wevrebi, SedarebiT dabali, xarisxis liTonis, xolo monebs rkinis beWeds) da sxvadasxva<br />

saxis moZrav nivTs gadascemda.<br />

romaelebi gansakuTrebuli sifrTxiliT ekidebodnen qorwinebis TariRs, radgan zogi dRe Tu Tve<br />

(magaliTad, maisi, ivnisis pirveli naxevari) ubedurebis momtanad miaCndaT. qorwinebis dRes tardeboda<br />

auspicia (auspicia _ frinvelebsa da bunebaze dakvireveba, rogorc RmerTisagan gamogzavnil<br />

miniSnebze). qorwilis dRes patarZali qaliSvilobis droindel togas ixdida da mas bednierebis<br />

qalRmerTs swiravda; Semdeg patarZals grZel TeTr tunikas acmevdnen, welze sartyels akravdnen da<br />

Tavze mkveTri wiTeli feris Tavsaburavs afarebdnen. saqmros mosvlis Semdeg, stumrebis TandaswrebiT,<br />

saqorwino rituali tardeboda: saojaxo keriaze msxverpls swiravdnen, ris Semdegac<br />

lxini iwyeboda. imave dRes patarZali qmris saxlSi Sedioda.<br />

<strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong> Tanaxmad, qorwinebis ori tipi _ 1. qmris xeliT (cum manu mariti) da 2. qmris xelis<br />

gareSe (sine manu mariti) _ arsebobda.<br />

Tavdapirvelad, iyo cum manu mariti tipis qorwineba, romlis Tanaxmadac, qali, gaTxovebis Semdeg,<br />

mSoblebis ojaxTan iuridiul kavSirs kargavda da qmris xelisuflebaSi gadadioda. Tuki qmari aravis<br />

xelisuflebaSi myofi piri (persona sui iuris) iyo, maSin coli, Svilebis msgavsad, qmris daqvemdebarebaSi<br />

eqceoda. am tipis qorwinebisas, qmris xelisufleba colze, faqtiurad, ganusazRvreli<br />

iyo. qmars colis monad gayidva, misi mokvlac SeeZlo. qonebrivi urTierTobebis TvalsazrisiT, monebisa<br />

da Svilebis msgavsad, cols araviTari uflebaunarianoba ar gaaCnda. yvelaferi, rac qorwinebamde<br />

cols (Tu igi persona sui iuris iyo) ekuTvnoda, qmris sakuTreba xdeboda. qorwinebis periodSi<br />

colis saCuqari (magaliTad, mamisagan miRebuli saCuqari) qmris sakuTrebaSi gadadioda. Tu qmari<br />

sxvas daqvemdebarebuli piri (persona alieni iuris) iyo, maSin coli, qmarTan erTad, qmris ojaxis ufross<br />

(paterfamilias) eqvemdebareboda.<br />

iuridiulad, colis aseT uuflebo mdgomareobas is awonasworebda, rom coli qmris memkvidre _<br />

heres sua iyo, Tuki mas kanonieri STamomavlebi ar hyavda; Svilebis yolis SemTxvevaSi, isic, maT msgavsad,<br />

memkvidre iyo.<br />

Cum manu mariti tipis qorwinebis dros qmris upiratesoba imdenad didi iyo, rom mziTevi qmris qonebas<br />

erwymoda da mis sakuTrebad iTvleboda. cols sakuTrebis ufleba ar gaaCnda da mziTevze aranairi<br />

samarTlebrivi ufleba ar hqonda. digestebis Tanaxmad: `Constante matrimonio dotem in bonis mariti esse<br />

_ qorwinebis ganmavlobaSi mziTevi qmris qonebaSi aris~.<br />

colis qoneba qmris an ojaxis ufrosis (paterfamilias) sakuTreba iyo. amitom qmars (an ojaxis ufross)<br />

93


xelSekrulebis dadeba da sasamarTlo procesze gamosvla colisagan damoukideblad SeeZloT. colis<br />

cxovreba saojaxo meurneobis gaZRoliT ifargleboda. colis pirovnebaze qmris xelisufleba<br />

ara samarTliT, aramed sazogadoebrivi azriT izRudeboda. Tumca isic unda aRiniSnos, rom realurad<br />

romaeli moqalaqeebis colebi didi pativiscemiT sargeblobdnen.<br />

colqmruli erTgulebis dacva mkacrad moeTxoveboda qals. colis Ralati qmars ganqorwinebis<br />

moTxovnis safuZvels da mis sasargeblod mziTevis datovebis uflebas aZlevda. am SemTxvevaSi, Ralati<br />

(qonebrivi mdgomareobis TvalsazrisiT) colisaTvis ufro mZime iyo, vidre qmrisaTvis. colis<br />

mizeziT ganqorwinebis SemTxvevaSi, mziTevis qalisaTvis datoveba jarimis tolfasi iyo.<br />

respubilikis bolos, cum manu mariti qorwineba sine manu miriti tipis qorwinebiT Seicvala, ramac, Sesabamisad,<br />

gavlena moaxdina meuRleTa qonebriv uflebebze da romauli ojaxis wevrTa uflebrivi<br />

mdgomareoba mniSvnelovnad Secvala. ojaxis ufrosis xelisuflebisagan TavdaRweuli coli, iuridiulad,<br />

ara qmris, aramed mSoblebis ojaxis (familias) wevrad iTvleboda. am periodSi qmris Zalauflebac<br />

sagrZnoblad SeizRuda.<br />

qmris xelisuflebis gareSe (sine manu mariti) qorwinebis dros, qmars colis pirovnebasa da mis qonebaze<br />

ufleba aRar hqonda, vinaidan coli qmris xelisuflebaSi ar imyofeboda. Tu gaTxovili qali<br />

damoukidebeli piri (persona sui iuris) iyo, e.i. mamis xelisuflebas ar eqvemdebareboda da qorwinebamde<br />

sakuTari qoneba hqonda, gaTxovebis Semdeg Tavis qonebaze sakuTrebis uflebas inarCunebda.<br />

amgvari saxis qorwinebis periodSi meuRleTa qoneba gancalkevebulad rCeboda. qorwinebis dros mzi-<br />

Tevi, rogorc qmrisaTvis gadacemuli qoneba, gansakuTrebuli samarTlebrivi reJimiT regulardeboda.<br />

colis qonebis marTvis ufleba qmars mxolod im SemTxvevaSi hqonda, Tu amas Tavad coli<br />

gadascemda. „Quamvis in bonis mariti dos sit, mulieris tamen est _ Tumca mziTevi qmris qonebaSi Sedis, is mainc<br />

cols ekuTvnis~. (D.23.3.75)<br />

respublikis periodSi, rodesac saojaxo instituti mniSvnelovnad Seirya, mziTeviT manipulirebis<br />

erTgvari kanonieri safuZveli Seiqmna. kerZod, mamakacs SeeZlo daqorwinebuliyo mxolod mziTevis<br />

miRebis mizniT, raTa igi sakuTari Sexedulebisamebr ganekarga da ganqorwinebis SemTxvevaSi Tavis-<br />

Tvis daetovebina. am arasasurveli faqtis Tavidan asacileblad, coli da mziTevis damdgenlebi<br />

qmars pirobas arTmevdnen, rom ganqorwinebis an qmris gardacvalebis SemTxvevaSi, mziTevi cols<br />

daubrundeboda.<br />

mogvianebiT, qmris uflebebis SezRudvis mizniT, <strong>romis</strong> imperatorma avgustusma gamosca kanoni<br />

`iuliusis kanoni samziTvo miwis nakveTebis Sesaxeb~ (lex Iulia de fundo dotali). am kanoniT, romelmac<br />

mniSvnelovnad SezRuda qmris uflebebi, imperatori or mizans isaxavda: jer erTi, gasxvisebisagan<br />

daecva, italiis teritoriis Semadgeneli, miwis nakveTebi da meorec, igi imedovnebda, rom amiT qalis<br />

uflebebis dacvas SeZlebda. isic aRsaniSnavia, rom aRniSnuli kanoni uSualod italiis teritoriaze<br />

arsebul samziTvo miwis nakveTebze vrceldeboda.<br />

digestebSi ulpiane samziTvo miwis nakveTs Semdegnairad ganmartavs: „Dotale praedium accipere debemus tam<br />

urbanum quam rusticum: ad omne enim aedificium lex Iulia pertinebit _ [termin] `samziTvo miwis nakveTSi“ unda vigulisxmoT,<br />

rogorc qalaqis miwis nakveTebi [e. i. saxlebi], aseve – soflis, radgan iuliusis kanoni<br />

yvela nagebobas exeba. (D.23.5.13)<br />

kanonSi araferi iyo naTqvami mziTvad gacemul moZrav qonebaze da italiis sazRvrebs miRma mdebare<br />

miwis nakveTebze. amrigad, aRniSnuli kanonis Tanaxmad, colis Tanxmobis gareSe, qmars ekrZaleboda<br />

mziTevis rogorc mTliani, ise nawilobrivi gasxviseba. am akrZalvam mziTevis, rogorc qonebis<br />

_ manamde arsebuli gankargvis formaSi, arsebiTi gardatexa Seitana, da mziTevis samarTlebrivi<br />

institutis raobis TvalsazrisiT, mniSvnelovani roli Seasrula. mogvianebiT, igive akrZalva<br />

imperatorma iustinianem provinciaSi mdebare samziTvo miwis nakveTebzec ganavrco.<br />

rogorc aRvniSneT, colis Tanxmobis gareSe, qmars mziTevis gasxvisebis ufleba ar hqonda;<br />

Tu samziTvo qoneba qmris samkvidro qonebas erwymoda da qmari sakuTari Tavis gaSvilebaze Tanxmobas<br />

ganacxadebda, maSin mziTevi gasxvisebas eqvemdebareboda; aseve, Tu mziTevi Seadgenda meuRleTa<br />

94


saerTo qonebas, romelsac qmarTan erTad kidev ramdenime Tanamflobeli hyavda da Tu es ukanasknelni<br />

qonebis gasxvisebas moiTxovdnen, maSin qmars uaris Tqmis ufleba ar hqonda.<br />

amrigad, romaeli iuristebis mier zustad iyo gansazRvruli mziTevis, rogorc kerZo sakuTrebis<br />

erT-erTi saxe; qorwinebis ganmavlobaSi aseve sagangebo samarTlebrivi reJimiT regulirdeboda colqmris<br />

damokidebuleba mziTevisadmi.<br />

unda aRiniSnos, rom romSi, `xelis gareSe~ (sine manu) qorwinebis gavrcelebis paralelurad, ganqorwinebebic<br />

gaxSirda. bunebrivia, sazogadoebaSi gaCnda qalis interesebis dacvis moTxovnilebac. am<br />

viTarebis Sedegi iyo is, rom VI saukunidan moyolebuli, sacole an misi ojaxis ufrosi<br />

(paterfamilias) saqmrosTan an misi ojaxis ufrosTan (paterfamilias) aformebda stipulacias (xel-<br />

Sekrulebas), romlis ZaliTac, qorwinebis Sewyvetis SemTxvevaSi, qmars mziTevis dabruneba evaleboda.<br />

aRniSnul xelSekrulebas cautio rei uxoriae ewodeboda.<br />

aqedan mieca dasabami mziTevis dabrunebis Sesaxeb sarCelsac, romelsac actio ex stipulatu ewodeboda.<br />

mogvianebiT, mziTevis gamosaTxovad kidev erTi saxis sarCeli gaCnda.<br />

romauli samarTali qalsa da mamakacs Soris erTaderT kanonier kavSirad qorwinebas aRiarebda.<br />

Tumca, Zvel romSi qalisa da mamakacis kanonieri qorwinebisagan gansxvavebuli sxva saxis urTierTobebic<br />

iyo cnobili.<br />

III. Concubinatus (konkubinati)<br />

Concubinatus (qalisa da mamakacis ukanono Tanacxovreba); contubernium (mona-mamakacisa da mona-qalis<br />

Tanacxovreba); liberi naturales (`bunebis Svilebi~, bastardebi).<br />

romSi arsebobda qorwinebis gansakuTrebuli saxe konkubinati (concubinatus), anu bunebiTi qorwineba,<br />

romlis Sedegadac Sobil pirebs bastardebi anu “bunebis Svilebi” ewodebodaT. es iyo ara SemTxveviTi<br />

kavSiri, aramed qalisa da mamakacis xangrZlivi Tanacxovreba, romelic ar pasuxobda qorwinebis<br />

kanonier moTxovnebs, anu rodesac maT, kanoniT gaTvaliswinebuli, damabrkolebeli garemoebis<br />

gamo daqorwineba ar SeeZloT. magaliTad, qorwinebis uflebis (ius conubii) arqona, socialuri<br />

uTanasworoba (magaliTad, qorwineba senatorsa da gaazatebuls Soris, lex Iulia et Poppaea-s kanonis<br />

Tanaxmad, Tavisufal romael moqalaqes `uRirsi saqcielis~ qalze daqorwineba ekrZaleboda) da sxva.<br />

konkubinatis dros mamakacis socialuri mdgomareoba mxedvelobaSi ar miiReboda; konkubinatis Sedegad<br />

dabadebuli bavSvebi _ liberi naturales _ mamis kanonier Svilebad ar iTvlebodnen da mamis xelisuflebas<br />

ar eqvemdebarebodnen; konkubinatSi qali kanonieri colis uflebebiT ar sargeblobda.<br />

miuxedavad imisa, rom romauli ojaxi monogamiuri iyo, adreuli respublikis periodSi qmars, kanonieri<br />

ojaxis paralelurad, sxva qalTan konkubinatSi Tanacxovrebis uflebac hqonda, xolo qals,<br />

qmris garda sxva mamakacTan Tanacxovrebis ufleba ar gaaCnda.<br />

postklasikuri periodis romSi konkubinatSi dabadebuli bavSvebis dakanoneba gaxda dasaSvebi; maT<br />

alimentis miRebisa da SezRuduli memkvidreobiTi uflebac hqondaT.<br />

kanoniT lex Iulia de adulteriis, akrZaluli iyo struptum, adulterium da incestum. Struptum iyo sqesobrivi kav-<br />

Siri Tavisufal kacsa da gauTxovar qals Soris; Aadulterium-is SemTxvevaSi erT-erTi mxare qorwinebaSi<br />

imyofeboda; incestum-i iyo kavSiri im naTesavebs Soris, romelTac erTmaneTze daqorwineba<br />

kanoniT ekrZalebodaT. SemTxveviTi da droebiTi kavSirebi monebTan, meZavebTan da msubuqi yofaqcevis<br />

qalebTan, rogorc wesi, sasjels ar iTvaliswinebda.<br />

Contubernium iyo mona-mamakacisa da mona-qalis kavSiri, romelic faqtobriv, Tumca iuridiulad<br />

akrZalul Tanacxovrebad ganixileboda. postklasikur periodSi amgvari kavSiri, garkveulwilad,<br />

mowesrigebuli iqna samarTlebrivad, roca separatio dura anu contubernium-Si myofi monebisa da maTi<br />

Svilebis sxvadasxva adgilsa da sxvadasxva patronisaTvis miyidva aikrZala.<br />

IV. Dos (mziTevi)<br />

Dos (mziTevi); dos profecticia (ojaxis ufrosisagan miRebuli mziTevi); dos adventicia (mesame pirisagan<br />

95


miRebuli mziTevi); dos aestimata (Sefasebuli mziTevi); actio rei uxoriae (colisaTvis micemuli sarCeli);<br />

dos necessaria (savaldebulo mziTevi); pactum dotalis (samziTvo SeTanxmeba); dotis p<strong>romis</strong>sio (mziTevis<br />

dapireba); dotis dictio (mziTevis daTqma); dotis datio (mziTevis micema); donatio (Cuqeba); donatio ante nuptias<br />

(qorwinebamdeli saCuqari); donatio propter nuptias (saqorwino saCuqari, qorwinebis Semdgomi saCuqari);<br />

traditio (gadacema); stipulatio (dapireba); parapherna (mziTevs garda).<br />

Zvel romaelTa yofaSi mziTevs imdenad did mniSvnelobas aniWebdnen, rom igi saxelmwifo interesis<br />

sagans Seadgenda da, mziTevTan mimarTebiT, saojaxo urTierTobebis garkveul reglamentacias adgenda.<br />

iustinianes digestebis Tanaxmad: `Rei publicae interest mulieres dotes salvas habere, propter quas nubere possunt<br />

_ saxelmwifosaTvis mniSvnelovania, rom qalebi uzrunvelyofilni iyvnen mziTviT, romlis meSveobiT<br />

maT gaTxoveba SeuZliaT~. (D.23.3.2)<br />

qr. Sobamde III saukunidan mziTevis gacema moralur valdebulebaSi gadaizarda da savaldebulo<br />

xasiaTi SeiZina. erTi mxriv, ekonomikis ganviTarebis kvalobaze, am periodSi conventio in manu-s gareSe<br />

qorwinebebma imata, meore mxriv, mkveTrad gaizarda ganqorwinebaTa ricxvic. aseT viTarebaSi mzi-<br />

Tevis gacemis aucileblobas sazogadoeba sul ufro da ufro uWerda mxars, radgan mziTevi ojaxis<br />

materialuri safuZvlis garanti iyo. kanonmdebelmac ar daayovna da mziTevi, rogorc sakuTrebis<br />

erT-erTi saxeoba, kanoniT gansazRvra.<br />

mziTevi _ qorwinebis SemTxvevaSi qmrisaTvis gadacemuli rogorc moZravi, ise uZravi qoneba _ Cuqeba<br />

ar iyo da amitom masze Cuqebis (donatio) wesebi ar vrceldeboda.<br />

iuridiul literaturaSi mziTevis cneba TiTqmis yvela mecnieris mier identuradaa definicirebuli.<br />

ase magaliTad, n. bogolepovis Tanaxmad, mziTevi, rogorc sayofacxovrebo instituti, odiTganve<br />

arsebobda romSi; Cveulebriv, mama Rirsebis saqmed miiCnevda qaliSvili mziTevis gareSe ar gaeTxovebina.<br />

magram Cven ar mogvepoveba cnoba imis Sesaxeb, samarTliT iyo Tu ara gansazRvruli mziTevis,<br />

rogorc qonebis raoba.<br />

i. baronis ganmartebiT, mziTevi aris yovelive is, rac qmars (an mis mamas, Tu igi kvlav mamis xelisuflebaSia)<br />

colisagan an mis nacvlad sxva pirisagan, saojaxo cxovrebis xarjebis Sesamsubuqeblad<br />

gadaecema.<br />

d. grimis azriT, mziTevi ewodeba qonebas, romelic qmars colisagan an mesame pirisagan saerTo meurneobis<br />

xarjebis nawilis dasafaravad gadaecema.<br />

istoriulad, mziTevis instituti alimentaciur valdebulebaTa ganviTarebis safuZvelze dawesda.<br />

mSoblebi an maTi uflebis monacvleebi, ojaxidan gareT gaTxovil qals, romelic, Tavis mxriv, axal<br />

ojaxs qmnida, mziTevis saxiT, garkveul qonebas aZlevdnen.<br />

i. novickis Tanaxmad, am terminiT aRiniSneba nivTebi an sxva raime qonebis nawili, romelic gadaeca<br />

qmars colisagan, misi ojaxis ufrosis an mesame pirisagan, saojaxo cxovrebis materialuri sir-<br />

Tuleebis Sesamsubuqeblad.<br />

v. xvostovis azriT, mziTevi gulisxmobs qmrisaTvis qonebis gadacemas, raTa mas saojaxo cxovrebis<br />

simZime Seumsubuqdes.<br />

m. bartoSekis naSromSi `<strong>romis</strong> samarTali~ terminebi `mziTevi~ (dos) da `colis qoneba~ (res uxoriae)<br />

sinonimuri rigis cnebebadaa warmodgenili.<br />

zemoaRniSnul ganmartebebs Tu SevajerebiT, mziTevis, met-naklebad, amomwurav definicias miviRebT.<br />

amrigad, mziTevi es aris qoneba, romelic, saojaxo xarjebis Semsubuqebis mizniT, qmars colis an mesame<br />

pirisagan gadaecemoda.<br />

sakuTriv romaul wyaroebSi, mziTevi ganmartebulia Semdegnairad: `Dos est donatio mariti delata ad onera,<br />

matrimonii ustinenda _ mziTevi aris meuRlis saCuqari qorwinebis periodSi xarjebis asanazRaureblad~.<br />

96


mziTevis institutis istorias sam ZiriTad etapad yofen; aseTi dayofa, <strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong> Tanaxmad,<br />

uSualod qorwinebaSi myofi qalis socialuri da samarTlebrivi statusiTaa ganpirobebuli.<br />

v. xvostovi aRniSnavs, ,,mziTevis instituti jer kidev uZveles <strong>romis</strong> samarTalSi cum manu mariti<br />

tipis qorwinebis dros arsebobda. Tu conventio manu-s axdenda sui iuris coli, maSin manu mariti-s safuZvelze,<br />

colis mTeli qoneba qmris sakuTrebaSi gadadioda da mziTevs cvlida.~<br />

im epoqaSi, rodesac ojaxi agnaturi naTesaobis princips emyareboda da jer kidev arsebobda qonebrivi<br />

damokidebuleba ojaxis ufrossa da sxvis daqvemdebarebaSi myof (alieni iuris) pirebs Soris, mas<br />

Semdeg, rac ojaxi momxmarebelTa kavSirad iqca, gansazRvruli odenobis qonebis Setanis movaleoba<br />

(meuRleTa Tanacxovrebis materialuri mdgomareobis Sesamsubuqeblad) mxolod cols ekisreboda.<br />

Zvel romSi mziTevi qmris srul sakuTrebaSi gadadioda, xolo ganqorwinebis SemTxvevaSi, mis<br />

dasabruneblad araviTari iuridiuli norma ar arsebobda.<br />

qmris xelisuflebiT (cum manu mariti) qorwinebis dros saqmros da sacolis ojaxis ufrosebs<br />

(paterfamilias) Soris, winaswari SeTanxmebis safuZvelze, coli qmris xelisuflebaSi gadadioda. marTalia,<br />

mziTevi colis qoneba iyo, magram samarTlebrivi TvalsazrisiT, es viTareba qorwinebaSi myof<br />

qals aranair uflebas ar aniWebda mziTevze, vinaidan samarTlebrivad igi uuflebo iyo.<br />

Tu patarZali sxvis xelisuflebaSi myofi (alieni iuris) iyo, maSin, Cveulebis Tanaxmad, mas mziTevs ojaxis<br />

ufrosi (paterfamilias) aZlevda. marTalia, es tradicia materialurad axalisebda qalis Sesvlas<br />

qmris ojaxSi, magram, imavdroulad, igi kargavda memkvidreobis kanonier uflebas mamis ojaxSi; meore<br />

mxriv, es ganamtkicebda qalis pozicias qmris ojaxSi.<br />

Tavdapirvelad, coli iuridiulad xelisuflebas daqvemdebarebuli piri (in manu) iyo da, amdenad,<br />

mas qonebis gankargvis ufleba ar hqonda; amitom colis mziTevi qmris sakuTrebaSi gadadioda da mis<br />

qonebas erwymoda. qmris ufleba mziTevze imdenad didi iyo, rom mziTevis dabruneba qmars, Tundac<br />

ganqorwinebis SemTxvevaSi (rac im dros Zalze iSviaTi iyo), ar evaleboda. Tu qorwineba wydeboda<br />

qmris gardacvalebiT, in manu coli Svilebis msgavsad, iRebda memkvidreobas, riTac mas mziTevi<br />

unazRaurdeboda.<br />

romSi samziTvo sagani SeiZleba yofiliyo nebismieri ram, rasac qonebirvi Rirebuleba gaaCnda, anu<br />

es iyo rogorc materialuri, ise aramaterialuri qonebrivi sikeTe; kerZod, mancipirebuli Tu<br />

aramancipirebuli, sxeulebrivi Tu usxeulo, moZravi Tu uZravi nivTi. magaliTad, miwa, fuli,<br />

pirutyvi, mona da sxva.<br />

d. grimis Tanaxmad, mziTevis obieqti SeiZleba yofiliyo, Rirebulebis mqone, nebismieri sikeTe. mzi-<br />

Tevis gamcem pirs mziTvad SeeZlo daedgina sakuTrebis ufleba, dotis causa-s mimarT savaldebulo<br />

moTxovnebi ganesazRvra, vali epatiebina da sxva.<br />

i. baronis TqmiT, mziTevis dadgena SeiZleboda sxvadasxva saxis garigebiT: gadacemiT, dapirebiT an<br />

saanderZo danakisriT (legatum).<br />

1. mziTvis gadacema gulisxmobda, winaswari dapirebis gareSe, samziTvo qonebis qmrisaTvis<br />

dauyovnebliv gadacemas: a) Tu mziTevis sagani iyo sxeulebrivi nivTebi, romlebzec sakuTrebis<br />

ufleba qmars unda moepovebina, maSin gadacema (traditio) unda gamoeyenebinaT; b) qmrisaTvis mziTevad,<br />

aseve, SeiZleboda servitutis, emfiTevzisisa da superficiumis gadacema; g) qmrisaTvis mziTevad SeiZleboda<br />

gadaecaT moTxovna mesame pirTa winaaRmdeg, cesiis an delegaciis saxiT; Tu mevale Tavad<br />

qmari iyo, maSin vali unda epatiebinaT; d) Tu mziTevis sagani iyo raime erTi, mTliani qoneba, maSin<br />

misi Semadgeneli nawilebis mimarT, gansxvavebuli garigebebi gamoiyeneboda; e) Tu mziTevis dadgeniT<br />

memkvidreobisagan gandgoma an memkvidreobaze uari unda gaeTvaliswinebinaT, maSin, amgvari nebis<br />

ubralo gamovlinebac kmaroda.<br />

2. mogvianebiT, klasikur periodSi samziTvo dapireba (stipulatio), mziTevis dapirebis (dotis p<strong>romis</strong>sio) an<br />

mziTevis daTqmis (dotis dictio) saxiT, gaicemoda; iustinianes samarTaliT, mziTevis daTqma (dotis dictio)<br />

gauqmda, samagierod, dadginda araformaluri xelSekruleba.<br />

97


3. saanderZo danakisri _ legati colisaTvis imis gansazRvriT, rom gasces uarnaTqvami qoneba mzi-<br />

Tevad, ar iqneba mziTevis dadgena, aramed mxolod sababi mis dasadgenad.<br />

digestebis Tanaxmad, mziTevis dadgenis ramdenime saSualeba arsebobda: dos aut datur aut dicitur aut<br />

promittitur Ulp. Reg., 6,1], anu dotis p<strong>romis</strong>sio, dotis dictio da dotis datio.<br />

Dotis p<strong>romis</strong>sio (igive stipulatio dotis), stipulaciuri formiT, qmrisaTvis mziTevis dapireba.<br />

Dotis dictio _ es iyo calmxrivi sityvieri valdebulebis gansakuTrebuli forma, romliTac ganmcxadebeli,<br />

saqmros winaSe, kisrulobda valdebulebas Semdegi formulis warmoTqmiT _ mziTevad gadmogecema<br />

(dotis tibi erunt) _ da samziTvo obieqtebs asaxelebda. es forma nebadarTuli iyo patarZlisaTvis,<br />

misi mamasaxlisisa da mevalisaTvis, vinc uSualod saqmrosaTvis valis gadaxdis _ delegatio<br />

solvendi _ pirobas debda. amgvari SeTanxmeba qorwinebis dadebis Semdeg Sedioda ZalaSi.<br />

Dotis datio realuri SeTanxmeba iyo. Tu qorwineba ar moxdeboda, maSin qmars condictio ob rem dati causa non<br />

secuta-iT pasuxismgebloba ekisreboda. Tu gadacema (datio) mancipaciiT an uflebis daTmobiT (in iure<br />

cessio) xdeboda, mziTevad dasaxelebuli nivTebi qmars dauyovnebliv gadaecemoda. gadacemis (traditio),<br />

rogorc kazualuri garigebis realur Sedegs, qorwineba ganapirobebda: Tu qorwineba ar Sedgeboda,<br />

maSin mziTevi rei vindicatio-s meSveobiT, ukan gamoiTxoveboda.<br />

isic unda aRiniSnos, rom mziTevad gaRebuli Secvladi nivTebi Tanabari odenobiTa da saTanado xarisxiT<br />

dabrunebas eqvemdebareboda. digestebSi gaiusi sagangebod aRniSnavs: `Res in dotem datae, quae<br />

pondere numero mensura constant, mariti periculo sunt, quia in hoc dantur, ut eas maritus ad arbitrium suum distrahat et quandoquo<br />

soluto matrimonio eiusdem generis et qualitatis alias restituat vel ipse vel heres eius _ mziTevad micemuli is nivTebi, romlebic<br />

woniT, raodenobiTa da zomiT ganisazRvreba, qmris risks warmoadgens, radgan maT im mizniT<br />

aZleven, rom qmarma isini Tavisi Sexedulebisamebr gankargos da ganqorwinebis SemTxvevaSi Tavad an<br />

misma memkvidreebma imave saxisa da Tvisebebis (xarisxis) sxva nivTebi daabrunos.~ (D.23.3.42)<br />

xSir SemTxvevaSi, swored amiT iyo ganpirobebuli qmris daintereseba imiT, rom mziTevad gacemuli<br />

nivTebi _ gansakuTrebiT ki pirutyvi an tansacmeli _ ar Sefasebuliyo, aRniSnuli nivTebis mziTevad<br />

gacemisas, qmris gansakuTrebuli sifrTxile imiT aixsneboda, rom, ganqorwinebis albaTobis SemTxvevaSi,<br />

mas zedmeti xarji da maTze pasuxismgebloba ar dakisreboda. amis Taobaze ulpianec sagangebod<br />

miuTiTebs digestebSi: `umravles SemTxvevaSi qmrisaTvis mniSvneloba aqvs imas, rom [mziTevad<br />

micemuli] nivTebi ar iqnes Sefasebuli, raTa am nivTebis [dakargvis, dazianebis] riski masze ar gavrceldes,<br />

gansakuTrebiT maSin, rodesac igi mziTevad pirutyvs an im tansacmels iRebs, romelsac<br />

coli xmarobs. vinaidan, Tu nivTebi (e.i. tansacmeli) Sefasebulia, da Tu colma is gacviTa, ise<br />

xdeba, rom qmarma [mziTevis dabrunebis SemTxvevaSi] [tansacmlis] fasi mainc unda warmoadginos. da<br />

ramdenadac mziTevad Seufasebel nivTebs iZlevian, amdenad maTi gaumjobesebac da gauaresebac<br />

colis [angariSSi] iTvleba~.<br />

Zvel romSi Sefasebuli nivTebi mziTevis gansakuTrebul saxes warmoadgenda da maT Sefasebul samziTvo<br />

nivTebs (dos aestimata) uwodebdnen. mziTevis Sefaseba ori mosazrebiT xdeboda: 1. daedginaT is<br />

maqsimaluri Rirebuleba (taxationis causa), romlis farglebSic qmars, ganqorwinebis SemTxvevaSi, mzi-<br />

Tevi unda daebrunebina da 2. ganesazRvraT gasayidi fasi (venditionis causa), anu fuliT SeefasebinaT im<br />

SemTxvevisaTvis, Tu qmari colis mevale iyo.<br />

romauli kanonmdeblobis Tanaxmad, mziTevad gaRebuli nivTidan yovelgvari namati – pirutyvis,<br />

monis, produqtis Tu sxva sargeblis saxiT – qmris qonebas erwymoda. sizustis moyvarul romaelebs<br />

yoveli aseTi SemTxveva kanoniT hqondaT regulirebuli. Aase, magaliTad, digestebSi araerTgzisaa<br />

aRniSnuli Semdegi: `magram [mziTevad micemuli] pirutyvis namati qmars ekuTvnis...~ aseve: `Tu qorwinebamde<br />

mziTevad micemuli mona, aseve qorwinebamde naCuqrobiT an legatiT raimes SeiZens, mziTevi<br />

gaizrdeba, iseve rogorc izrdeba nayofiT is miwis nakveTi, romelic [qmars] qorwinebamde gadaeca.~<br />

`Tu [mziTevad micemul] monebs bavSvebi gauCndaT, es [bavSvebi] qmris mogeba ar aris.~<br />

mogvianebiT, roca qaliSvilis gamziTveba dedasac daevala, mas garkveuli moZravi qonebis gadacema<br />

SeeZlo. amis Taobaze digestebSi vkiTxulobT Semdegs: `Tu dedam [Tavis] qaliSvils sargeblobis<br />

98


uflebiT oqrouloba gadasca, mamam ki es oqrouloba momaval qmars mziTvad misca...~<br />

romaelebi gansakuTrebuli yuradRebiT ekidebodnen im SemTxvevebs, rodesac `cols mziTevSi miwis<br />

nakveTi hqonda...~. digestebis Tanaxmad: `Tu mama keTilsindisierad nayid miwis nakveTs mziTevad<br />

gascems, maSin es [mziTevi] Tavad misgan warmoqmnil mziTevad ganixileba.~<br />

faqtiurad, mziTevad gaRebuli miwis nakveTi saxelmwifo zrunvis gansakuTrebul sagans Seadgenda.<br />

swored amitom, qorwinebis ganmavlobaSi samziTvo miwis nakveTebis gasxvisebis wess saxelmwifo<br />

aregulirebda. Tavdapirvelad, qmars samziTvo miwis nakveTis gasxvisebis sruli ufleba hqonda.<br />

mogvianebiT ki, samziTvo miwis nakveTTan dakavSirebiT, qmris aRniSnuli ufleba mniSvnelovnad Seiz-<br />

Ruda, xolo lex Iulia de fundo dotali-s Tanaxmad, samziTvo miwis nakveTebis gasxviseba saerTod aikrZala.<br />

amis Taobaze digestebSi pavlusi sagangebod aRniSnavs: `xolo miwis nakveTis gasxviseba arc erT<br />

SemTxvevaSi ar SeiZleba, rodesac qals (cols) samziTvo sarCeli ekuTvnis an aucilebelad unda<br />

miekuTvnos.~<br />

mziTevad gaRebuli fulis Taobaze sagangebodaa aRniSnuli iustinianes digestebSi. ase, magaliTad,<br />

`...romelmac qmars mziTvad fuli gadasca~ an kidev `Tu vinmem mamas gansazRvruli Tanxa aCuqa, raTa<br />

mamas es qaliSvilisaTvis (mziTvad) mieca, maSin, rogorc amas „digestebis“ meCvidmete wignSi iuliane<br />

wers, ar iqneba „profecticia“.…es mziTevi aris „adventicia“.<br />

xSiri iyo iseTi SemTxvevebic, rodesac samziTvo nivTi fuliT icvleboda an piruku.<br />

`Cven vambobT, rom qorwinebis arsebobis dros mziTvis Secvla [im SemTxvevaSi] SeiZleba, Tu es qalisaTvis<br />

sasargebloa, Tu [magaliTad], fuli icvleba nivTiT, an nivTi – fuliT. da es [wesi] miRebulia.~<br />

garda amisa, mziTevad aramaterialuri qonebrivi sikeTec gaicemoda. romSi aseTad miCneuli iyo, magaliTad,<br />

legati anu `rodesac mama [Tavisi] qaliSvilisaTvis [qmars] mziTevs hpirdeba da [Semdeg] am<br />

mziTevs legatis saxiT tovebs...~, an aseTi saxis dapireba: `rodesac [movale, valis sanacvlod]<br />

mziTevis dapirebas iZleva, misi saxeliT valdebuleba am sakiTxTan dakavSirebiT daniSnul fideiusors<br />

ekisreba.~<br />

romSi arsebobda mziTevis gansakuTrebuli saxe e.w. parapherna. termini parapherna berZnuli warmo-<br />

Sobis sityvaa da niSnavs „garda mziTevisa“ anu igulisxmeba gaTxovili qalis sakuTrebaSi arsebuli<br />

qoneba. mziTvis es saxeoba mogvianebiT qmris xelisuflebis gareSe (sine manu mariti) qorwinebis dros<br />

Seiqmna da mas, rogorc qonebis kerZo saxes, gaTxovili qali Tavisuflad gankargavda. <strong>romis</strong> samar-<br />

TalSi parapherna-s sinonimebad m. bartoSeki bona recepticia-sa da res extra dotem-s miiCnevs da wers:<br />

`ceterum si res dentur in ea, quae Graeci paraferua dicunt quaeque Galli peculium appellant… _ amrigad, Tu [mziTevad]<br />

aZleven im nivTebs, romlebsac berZnebi `paraferna~-s (paraferua) uwodeben, xolo galebi – `pekulium~-s...~<br />

(D.23.3.9.3)<br />

Pecullium-is, rogorc qonebis saxiT, wvrilfexa saqonlis jogi moiazreboda; mogvianebiT pecullium-ad<br />

miiCneoda nebismieri saxis qoneba, romelsac meurneobis gaZRolis mizniT, ojaxis ufrosi<br />

(paterfamilias) gadascemda pirs, romelic alieni iuris iyo da romelsac amis Semdeg meurneobis damoukideblad<br />

marTva SeeZlo.<br />

qalis mziTevis gankargvasTan dakavSirebiT, romaelma iuristebma SeimuSaves <strong>samarTlis</strong> normaTa mTeli<br />

sistema, romlis mixedviTac, Zalze kargad iqna damuSavebuli mziTevis institutis arsi rogorc<br />

qorwinebis periodSi, ise qorwinebis Sewyvetis SemTxvevaSi. mogvianebiT, <strong>samarTlis</strong> normaTa<br />

aRniSnul sistemas <strong>romis</strong> samziTvo samarTali ewoda. swored mis ZiriTad debulebebs efuZneba Tanamedrove<br />

evropis mravali qveynis (safrangeTi, belgia, italia da a.S.) samziTvo samarTali.<br />

Tavis mxriv, i. baroni aRniSnavs, rom amgvari saxeldeba Seuferebelia; marTebuli iqneba, Tu vityviT<br />

_ `qonebis gayofis sistema~.<br />

amrigad, moxmobili iuridiuli da istoriuli wyaroebis Tanaxmad, naTlad dasturdeba is faqti, Tu<br />

iuristebis mier, raoden zustad iyo gansazRvruli da regulirebuli mziTevis, rogorc kerZo<br />

99


sakuTrebis erT-erTi saxeobis, raoba da sagani <strong>romis</strong> samarTalSi.<br />

V. Adoptio (Svileba)<br />

Adrogatio (Svileba); adoptio (Svileba); filius familia (ojaxis Svili); legitimatio (dakanoneba).<br />

rogorc iustinianes digestebidan irkveva, romSi Svilad ayvanis ori saxe arsebobda: 1. adoptio (araTavisufali<br />

piris Svilad ayvana) da 2. adrogatio (Tavisufali piris Svilad ayvana).<br />

Adoptio niSnavda ojaxis Svilis (filius familia) Svilad ayvanas, xolo adrogatio Tavisufali piris Svilebas.<br />

gaiusis Tanaxmad, adrogatio-Ti, princefsisa da magistratis nebarTviT, mSoblis xelisuflebaSi<br />

myofi pirebis Svileba xdeboda.<br />

Svilad ayvanis dros aucilebeli iyo ramdenime pirobis dacva. magaliTad, ar SeiZleboda erTze<br />

meti piris, sxvis mier gaazatebulis Svileba, aseve samoc wlamde asakis pirs an meurves Svilebis<br />

ufleba ar hqondaT, akrZaluli iyo, rom asakiT umcross asakiT ufrosi eSvila, sxvagan myofis an im<br />

piris Svileba, vinc Svilebaze Tanaxma ar iyo. Svilebis dros agnati naTesavebis Tanxmoba aucilebeli<br />

ar iyo; obolis Svilebis dros misi kognati naTesavebis Tanxmoba iyo saWiro, agreTve,<br />

daiSveboda Tavisufali qalis da brma piris Svileba.<br />

Svilebis Zveli forma iyo adrogatio, romlis drosac ojaxis mama sxva ojaxis mamis xelisuflebaSi<br />

gadadioda da misi uflebamosilebac srulad xvdeboda mSvileblis xelSi.<br />

Svilad ayvana kuriis komiciebSi tardeboda da mTeli Semadgenlobis mier mtkicdeboda.<br />

Adoptio magistratebis nebarTviT daiSveboda da, sxvis xelisuflebaSi myofi piris, erTi ojaxidan<br />

meoreSi gadasvlas gulisxmobda. aRniSnuli procedura pontifikosebis mier dadgenili wesebis<br />

mixedviT tardeboda da mesame pirisaTvis sammagi mancipaciis principidan momdinareobda.<br />

i.pereterski aRniSnavs, klasikur periodSi Svilad ayvana imperatoris reskriptis safuZvelze xdeboda.<br />

amisaTvis saWiro iyo, rom `mSvilebeli 60 wlis yofiliyo da sakuTari Svilebi ar hyoloda.~<br />

ukve klasikuri periodis romSi, Svilad ayvanis paralelurad, moqmedebda dakanoneba (legitimatio), anu<br />

qorwinebis gareSe dabadebuli bavSvisaTvis kanonieri Svilis uflebebis miniWeba.<br />

VI. Divortium (qorwinebis Sewyveta)<br />

Divortium (ganqorwineba ormxrivi nebiT); repudium (ganqorwineba calmxrivi nebiT); divortium sine causa<br />

(usafuZvlo ganqorwineba); antipherna (mziTevis sapirispiro).<br />

istoriulad <strong>romis</strong> saxelmwifos evoluciis yvela etapze, qorwineba erTi da imave safuZvliTYwydeboda.<br />

digestebis 24-e wignSi sagangebodaa miTiTebiuli qorwinebis Sewyvetis sami kanonieri<br />

safuZveli: ganqorwineba, erT-erTi meuRlis gardacvaleba da erT-erTi meuRlis mier Tavisuflebis<br />

dakargva. Tumca, zogierTi teqstis Tanaxmad, romelTa auTenturoba saeWvoa, dasaSvebad miiCneva qorwinebis<br />

SenarCunebas gaZevevis (interdictio aquae et ignis) an gadasaxlebis (deportacio in insulam) SemTxvevaSi,<br />

rodesac piri moqalaqeobas kargavda. mTavari iyo, rom meuRleebs affectio maritalis SeenarCunebiTaT.<br />

rogorc v. xvostovi aRniSnavs, Tavdapirvelad, <strong>romis</strong> samarTaliT ganqorwinebis moTxovnis uflebas<br />

mxolod qmars, da isic gansakuTrebul SemTxvevebSi, eZleoda. kerZod, Tu coli Caidenda iseT mZime<br />

danaSauls, rogoric iyo Svilebis mowamvla, Rvinis sacavis gasaRebis aslis damzadeba an mruSoba.<br />

plutarqes cnobiT, `romulusma ramdenime kanoni miiRo, romelTagan erTi gansakuTrebuli simkacriT<br />

gamoirCeva, cols ukrZalavda qmris mitovebas, magram qmars ufleba aZlevda mowamvlaSi, bavSvebis<br />

Secvlasa da mruSobaSi mxilebuli coli gaegdo. Tu vinme [qmari] sxva mizeziT ganqorwindeboda,<br />

maSin kanoni mas avalebda qonebis erTi nawili colisaTvis mieca, xolo meore nawili [qalRmerT]<br />

cererasTvis mieZRvna saCuqrad. xolo colis gamyidveli [qmari] qvesknelis RmerTebisaTvis unda<br />

SeewiraT~...<br />

100


omis <strong>samarTlis</strong> Tanaxmad, qorwinebis Sewyveta daiSveboda meuRleTa urTierTSeTanxmebiT da mas<br />

divortium ewodeboda. Tumca, Tavdapirvelad, mxolod calmxrivad daiSveboda.<br />

ganqorwinebis gacxadeba xdeboda an macnis meSveobiT, an werilis gagzavniT, an qr.Sobamde 18 w. miRebuli<br />

avgustusis kanoniT lex Iulia de adulteriis. aRniSnuli kanoni ganqorwinebas mxolod colis Ralatis<br />

SemTxvevaSi iTvaliswinebda; Tu moRalate colTan qmari Tanacxovrebas ganagrZobda, qmars sasjeli<br />

emuqreboda. zogjer ganqorwineba xdeboda obieqturi mizeziTac xdeboda. ase, magaliTad, qmris<br />

qurumad gaxdomis, samxedro samsaxuris an mZime daavadebis SemTxvevaSi, normalur viTarebaSi colqmruli<br />

Tanacxovreba SeuZlebeli iyo. ganqorwinebis bunebriv safuZvlad miiCneoda qalis<br />

uSvilobac.<br />

romSi zneobis dacemis kvalobaze, gaxSirda ganqorwinebebi araseriozuli mizezebiT. praqtikaSi<br />

damkvidrda cautiones rei uxoriae, romlis Tanaxmadac, ganqorwinebis SemTxvevaSi, qmari mziTevis ukan<br />

dabrunebis valdebulebas kisrulobda. mogvianebiT, pretorma Tavisi ediqtiT sarCeli actio rei uxoriae<br />

cols misca. Tavdapirvelad, ganqorwinebis, Semdeg qmris gardacvalebis SemTxvevaSic. pretoris mier<br />

daniSnuli mosamarTle (arbiter) sakuTar Tavze iRebda im funqcias, romelsac adre qmris saojaxo<br />

sabWo asrulebda. saqme isaa, rom sasarCelo formula qmars avaldebulebda colisaTvis mziTevidan<br />

mieca is, rac cols samarTlianad ekuTvnoda. mosamarTle (arbiter) am saqmes cenzoris msgavsad, Tavisi<br />

nebis Tavisufali gadawyvetilebiT (arbitrium) ganixilavda. aseT SemTxvevaSi, sarCelis ufleba<br />

mxolod colis kerZo piradi ufleba iyo.<br />

qorwinebis periodSi colis mziTevad dadgenili rogorc moZravi, ise uZravi qoneba, qorwinebis<br />

Sewyvetis Semdeg, qmris sakuTrebaSi rCeboda, magram Tu qmari ganqorwinebas sapatio mizezTa ararsebobis<br />

SemTxvevaSi moiTxovda, i. baronis TqmiT, kanoni mas avaldebulebda Tavisi qonebis erTi naxevari<br />

ganqorwinebuli colisaTvis mieca, xolo meore naxevari miwaTmoqmedebis qalRmerT cererasaTvis<br />

Seewira.<br />

mogvianebiT, respublikis periodSi ganqorwineba SesaZlebeli gaxda ormxrivi da calmxrivi moTxovniT<br />

rogorc colis, ise qmris mier. ganqorwinebas ormxrivi nebiT divortium-i ewodeboda, xolo calmxrivi<br />

nebiT _ repudium-i (repidium niSnobis calmxrivad CaSlasac niSnavda). digestebis ormocdameaTe<br />

wignSi es ori termini asea ganmartebuli: `ganqorwinebasa~ da `repudiacias~ Soris is sxvaobaa, rom<br />

`repudiacia~ SesaZlebelia rogorc qorwinebamde, ise mis Semdeg, magram sityviT `ganqorwineba~<br />

igulisxmeba gaTxovili qali, radgan `ganqorwineba~ niSnavs qonebrivi kavSiris Sewyvetas meuRleebs<br />

Soris, ris Semdegac TiToeul meuRles sruli ufleba aqvs wavides iq, sadac surs.~ (D.50.16.191)<br />

calmxrivi nebiT ganqorwinebisas, moqmedebda mziTevis gankargvis Semdegi wesi: Tu coli iyo TviTxelisufali<br />

piri (persona sui iuris) (imis miuxedavad, mziTevi mamis, mSoblebisagan miRebuli iyo<br />

(profecticia) Tu gareSe, mesame pirisagan miRebuli (adventicia) da repudiacias iTxovda qmari, es ukanaskneli<br />

qorwinebis calmxrivi nebiT Sewyvetis mizezi iyo, mziTevi rCeboda mxolod cols; Tu coli<br />

kvlav mamis xelisuflebaSi imyofeboda anu persona alieni iuris iyo, maSin mziTevi, misi warmomavlobis<br />

miuxedavad (anu profecticia iyo, Tu adventicia), repudirebul colsa da mamamiss rCeboda; Tu ganqorwineba<br />

colis iniciativiT an misi saqcieliT xdeboda, maSin mziTevi qmars rCeboda.<br />

iustinianemdeli periodis <strong>samarTlis</strong> Tanaxmad, mziTevis bedi qorwinebis Sewyvetis SemTxvevaSi arsebiTad<br />

mziTevis dabruneba-ardabrunebis pirobis daTqmaze iyo damokidebuli. aseTi daTqmis ararsebobis<br />

SemTxvevaSi, mziTevs dos recepticia ewodeboda da qorwinebis SewyvetisTanave qmars mziTevis dabruneba<br />

(aucilebeli xarjebis gamoklebiT) evaleboda.<br />

i. baronis Tanaxmad, aRniSnuli daTqmis ararsebobis SemTxvevaSi ki mziTevs dos non recepticia ewodeboda,<br />

ris gamoc qmars mziTevis dabruneba ar evaleboda; magram Tu qorwinebis Sewyveta gamowveuli<br />

iyo colis gardacvalebiT, maSin mziTevi _ dos adventicia _ qmars rCeboda, xolo mziTevi _ dos<br />

profecticia _ (Tu misi damdgeni cocxali aRar iyo) qmars rCeboda, xolo Tu mziTevis damdgeni cocxali<br />

iyo, maSin TiToeul Svilze qmars mziTevis 1/5 wilis gamoqviTva SeeZlo.<br />

imperiis periodSi Zalze gaxSirda qorwinebis Sewyveta rogorc divortium-i, ise repudium-i. ganqorwineba<br />

did zneobriv zians ayenebda saxelmwifos, magram Tu qorwinebis Sewyveta mainc garduvali<br />

101


iyo, saimperatoro kanoni ganqorwinebisaTvis seriozul safuZvels iTxovda. Tu ganqorwineba am pirobas<br />

ar akmayofilebda, mas usafuZvlo ganqorwineba anu divortium sine causa ewodeboda da ganqorwinebis<br />

iniciators mkacri qonebrivi sasjeli ekisreboda.<br />

i. baronis Tanaxmad, amiTve iyo ganpirobebuli iustinianes mier gatarebuli RonisZiebebic. kerZod,<br />

imperatoris gankargulebiT ganqorwineba ormxrivi SeTanxmebiT (divortium communi consensu) aikrZala;<br />

gamonaklisi iyo is SemTxveva, rodesac, xorcieli siyvarulisagan TavSekavebis mizniT, meuRleebi<br />

sakuTari surviliT Sordebodnen erTmaneTs; magram Tu am pirobas meuRleTagan romelime<br />

daarRvevda, mas mTeli qoneba Svilebis sasargeblod CamoerTmeoda; Svilebis ar yolis SemTxvevaSi<br />

ki qoneba xazinis gankargulebaSi gadadioda.<br />

erT-erTi meuRlis gardacvalebiT qorwinebis Sewyvetis SemTxvevaSi, mamis mier dadgenili mziTevi<br />

(dos profecticia), kanoniT qmars rCeboda; Tu qorwineba qmris gardacvalebiT wydeboda, maSin mziTevi<br />

mxolod cols, an colsa da mamamiss orives erTad ubrundeboda. pavlusis Tanaxmad, `Tu mamam misca<br />

da SeTanxmeba dado, rom qorwinebis ganmavlobaSi qaliSvilis sikvdilis SemTxvevaSi mziTevi qmars<br />

rCeba, maSin, Cemi azriT, SeTanxmeba daculi unda iqnes, Tundac bavSvebi ar arsebobdnen~.<br />

aseTi gaxldaT qorwinebis Sewyvetis SemTxvevaSi romaeli xalxis sxvadasxvagvari dadgenileba mzi-<br />

Tevis gankargvasTan dakavSirebiT. mziTevze qmris uflebebi Tavad samziTvo sagnis raobaze da mxareTa<br />

nebaze iyo damokidebuli.<br />

yvelaze xSirad qmars sakuTrebaSi sxeulebrivi nivTebi eZleoda da imavdroulad, samziTvo saganTan<br />

dakavSirebiT, misi uflebebi ganisazRvreboda.<br />

imperiis meore naxevarSi, mziTevis (dos) paralelurad, axali instituti saqorwino saCuqari (donatio<br />

propter nuptiaes) damkvidrda. ase ewoda manamde arsebul, qorwinebis Semdgom, saCuqars (donatio ante<br />

nuptiaes). qmari an mis magier sxva (kanoniT aseTi ram mamas ar evaleboda) piri, mziTevis sanacvlod,<br />

colisaTvis gansazRvruli raodenobis qonebas (antipherna) adgenda. saqorwino saCuqari (donatio propter<br />

nuptias) mziTevis (dos) tolfasi unda yofiliyo. aseTi samziTvo qonebidan qmris wils coli winaswar<br />

gansazRvravda da qmars im SemTxvevaSi eZleoda, Tu coli qmarze adre gardaicvleboda; Tavis mxriv,<br />

qmaric gansazRvravda samziTvi qonebis wils, romelic cols im SemTxvevaSi gadaecemoda, Tu qmari<br />

masze adre gardaicvleboda.<br />

colis mizeziT ganqorwinebis SemTxvevaSi, igi samziTvo qonebas kargavda. aseve kargavda, ganqorwinebis<br />

iniciatori qmari, saqorwino saCuqars (donatio propter nuptiaes). Tu qorwinebidan meuRleebs<br />

Svilebi ar hyavdaT, maSin qorwinebis Sewyvetis SemTxvevaSi, kanoniT, cols saqorwino saCuqarze<br />

(donatio propter nuptiaes) aranairi ufleba ar hqonda; Tu qorwinebidan maT hyavdaT Svilebi, maSin qorwinebis<br />

Sewyvetis SemTxvevaSi, coli aRniSnul qonebaze uzufruqts iRebda, xolo qonebaze sakuTrebis<br />

uflebas _ SvilebTan erTad inawilebda.<br />

rac Seexeba erT-erTi meuRlis mier Tavisuflebis dakargvis mizeziT qorwinebis Sewyvetas, (magaliTad,<br />

Tu meuRle Cavardeboda tyved da misi bedi _ gardacvlili iyo Tu cocxali _ ucnobi iyo),<br />

xuTi wlis gasvlis Semdeg, qorwineba Sewyvetilad iTvleboda da cols kvlav daqoriwnebis ufleba<br />

eZleoda. am SemTxvevaSi, qonebrivi zaralis anazRaureba meuRleTagan arc erTs ar ekisreboda; Tu<br />

gaazatebuli qali Tavis patronze gaTxovdeboda, maSin mas ganqorwinebis moTxovna ekrZaleboda da,<br />

amdenad, arc mziTevis moTxovnis ufleba hqonda.<br />

qorwinebis Sewyvetis SemTxvevaSi, ZiriTadad, aseTi gaxldaT is sxvadasxvagvari dadgenileba, riTac<br />

romaeli xalxi xelmZRvanelobda.<br />

VII. Paterfamilias (ojaxis ufrosi)<br />

Ius vitae et necis (sicocxlisa da sikvdilis ufleba); potestas (mamasaxlisis xelisufleba); emancipatio<br />

(mamis xelisuflebidan gaTavisufleba); patria potestas (mamis xelisufleba).<br />

<strong>romis</strong> samarTali erTmaneTisagan ganasxvavebda pirTa or kategorias: araxelqveiT (sui iuris) da xelqveiT<br />

(alieni iuris) pirebs. Zvel romSi mTeli samoqalaqo sazogadoebis wyoba pirTa aRniSnul dayofas<br />

102


efuZneboda.<br />

romauli ojaxis saTaveSi idga ojaxis ufrosi, mamasaxlisi, romelsac romaelebi paterfamilias-s uwodebdnen.<br />

mis daqvemdebarebaSi Sedioda yvela alieni iuris piri: coli (romelsac qaliSvilis mdgomareoba<br />

hqonda _ loco filiae), vaJiSvilebi da maTi colebi, romlebic qmris xelisuflebaSi iyvnen (isini<br />

SviliSvilis statusiT sargeblodbnen loco nuptis), qaliSvilebi da monebi. Tavdapirvelad, ojaxis<br />

ufrosis uflebamosileba SeuzRudavi iyo da colze, Svilebze, monebze Tu nivTebze erTnair xelisuflebas<br />

(manus) axorcielebda; droTa ganmavlobaSi mamasaxlisis xelisufleba (potestas) daixvewa<br />

da ramdenime ZiriTadi saxe gamoikveTa. 1. xelisufleba colze (manu); 2. xelisufleba Svilebze<br />

(patria potestas); 3. xelisufleba monebze (dominica potestas). Sesabamisad, TandaTanobiT, aRniSnulma xelisuflebam,<br />

diferenciaciis Sedegad, gansxvavebuli saxeldebebi miiRo: manu mariti (xelisufleba<br />

colze), patria potestas (xelisufleba Svilze), dominica potestas (xelisufleba monebze) da a.S. mogvianebiT,<br />

imperator iustinianes samarTliT mamasaxlisis (paterfamilias) xelisufleba SeizRuda. roca<br />

misi, rogorc ojaxis ufrosis uflebamosileba mxolod monebsa da mis xelqveiT myof Svilebze<br />

vrceldeboda.<br />

romaul ojaxSi qveynis umaRles xelisufals ojaxis ufrosi (paterfamilias) cvlida. misi Zalaufleba<br />

sakmaod farTo iyo: igi gankargavda ojaxis mTel qonebas, ganagebda ojaxis wevrTa beds da a.S.<br />

1. gayidvis ufleba (ius vendendi). ojaxis vaJiSvilis sxva qveynis teritoriaze monad gayidva. aRniSnuls<br />

XII dafis kanonebis Tanaxmad, mesame gayidvis Semdeg Svili mamis xelisuflebidan Tavisufldeboda;<br />

2. zaralis asanazRaureblad gadacema (ius noxae dandi). mamas ufleba hqonda xelqveiTi<br />

vaJiSvili miyenebuli zaralis asanazRaureblad gadaeca dazaralebulisaTvis da Tavad zaralis<br />

anazraurebis pasuxismgeblobisagan gaTavisuflebuliyo. aRniSnuli ufleba iustinianes kanonmdeblobiT<br />

aikrZala; 3. Cvilis gadagdebis ufleba. klavdiusis epoqaSi daiSveboda, rom mamas axal-<br />

Sobilze uari eTqva da gadaegdo. es qristianTa mxridan kritikis safuZveli gaxda da mxolod im<br />

SemTxvevaSi daiSveboda, Tu Cvili maxinji daibadeboda.<br />

aRniSnuli Zalaufleba imdenad didi iyo, rom mas ojaxis wevris sikvdiliT dasjis uflebas ki<br />

hqonda (sicocxlisa da sikvdilis ufleba (ius vitae et necis). yvelaferi, rasac Svilebi iZendnen, mamas<br />

ekuTvnoda. h. dernburgis Tanaxmad, iuridiuli TvalsazrisiT, ojaxis mama erTaderTi da SeuzRudavi<br />

mesakuTre iyo im qonebisa, romelsac is da misi xelqveiTni SromiT, memkvidreobiT an raime sxva<br />

xelsayreli SemTxvevis wyalobiT iZendnen.<br />

aRniSnuli wesis paralelurad sazogadoebaSi arsebobda xalxis erTgvari Sexeduleba, romelic<br />

sagangebod aRniSna romaelma iuristma pavlusma. am TvalsazrisiT, mTeli qoneba mamisa da misi Svilebis<br />

saerTo qonebad iTvleboda. TavisTavad, iuridiuli gankargvis wesze aRniSnul Sexedulebas<br />

araviTari gavlena ar hqonda (am SemTxvevaSi, mamis `fiducialuri~ uflebis Sesaxeb saubari iseve<br />

umarTebulo iyo, rogorc qmris fiducialuri sakuTrebis aRiareba colis mziTevze, romelic, xalxis<br />

azriT, colis kuTvnileba iyo. mziTevis (dos) gankargvis wesis Tanadroulad, arsebobda e.w.<br />

naturalisturi mosazrebac, romelic, Tavis mxriv, pozitiuri <strong>samarTlis</strong> ganmartebis safuZveli<br />

SeiZleba gamxdariyo).<br />

iustinianes <strong>samarTlis</strong> mixedviT, mama da Svilebi iZendnen yovelive imas, rac maT xelSi a parte an ex re<br />

partis ar gadadioda. srulwlovanebis Semdeg, mamis xelqveiT Svilebs SeeZloT sakuTar Tavze valdebulebebis<br />

damoukideblad miReba.<br />

klasikur periodSi xelqveiTi Svilebis winaaRmdeg saCivris aRZvra da valauvalobis gamo maTi<br />

dasja SeiZleboda. amasTan dakavSirebiT ismis kiTxva, SeiZleboda ki realurad am daTqmis ganxorcieleba,<br />

radgam xelqveiTi Svilebs qoneba ar gaaCndaT. SC Macedonianum-is Tanaxmad, xelqveiT Svils<br />

sesxis rom aeRo, mas mamis Tanxmoba esaWiroeboda.<br />

m. bartoSeki termins patria potestas Semdegnairad ganmartavs: ojaxis ufrosis samisdReSio da absoluturi<br />

xelisufleba rogorc sisxlismier, ise ayvanil Svilebze, maTi asakis miuxedavad.<br />

romaeli iuristebi mamis xelisuflebas <strong>romis</strong> moqalaqeTa wminda erovnul instituts _ ius proprium<br />

103


civium Romanorum-s uwodebdnen. germaneli mecnieri e. Staermani ambobs, rom `is rkiniseburi disciplina<br />

da saxlis uflis Zalaufleba, rac arsebobda familias-Si, saerTod iSviaTobas warmoadgenda<br />

msoflio istoriaSi. romaeli didkacis ojaxi, garda jalabobisa, Sedgeboda monebisa da mosamsaxureebisagan...<br />

aseve laTinuri familia niSnavda ojaxs, jalabsa, da nawilobriv, gvarsac.<br />

iustinianes instituciebSi naTqvamia: ` Ius autem potestas, quod in liberos habemus, proprium est ciuium Romanuorum:<br />

nulli enim alii sunt homines, qui talem in liberos habeant potestatem, qualem nos habemus _ mamis xelisufleba, romelic<br />

bavSvebze gvaqvs, mxolod romaeli moqalaqeebisaTvis aris damaxasiaTebeli; rameTu ar arsebobs sxva<br />

xalxi, romelsac iseTive xelisufleba hqondes Svilebze, rogoric Cven, romaelebs gvaqvs~.<br />

ojaxis ufrosi (paterfamilias) SeiZleba yofiliyo ojaxis mamrobiTi sqesis aRmavali xazis asakiT uxucesi<br />

wevri, romelic romauli ojaxis erTaderTi TviTxelisufali (persona sui iuris) iyo, romlis gardacvalebis<br />

Semdeg misi vaJebi, (manamde paterfamilias-is daqvemdebarebaSi myofni) paterfamilias-ebi Tavad<br />

xdebodnen.<br />

Tavdapirvelad, paterfamilias-is TiTqmis absoluturi Zalaufleba ojaxis yvela wevrsa da mTel saojaxo<br />

qonebaze upirobod vrceldeboda. sicocxlis ganmavlobaSi igi mxolod Cveulebisa (regimen<br />

morum) da zneobis (leges regiae) normebiT izRudeboda. mogvianebiT kanoniTac da cxovrebis wesiTac<br />

mamis Zalaufleba Sesustda.<br />

ojaxis yvela Tavisufali wevri ojaxis ufrosis (paterfamilias) xelisuflebas eqvemdebareboda, xolo<br />

colis daqvemdebareba ormagi xasiaTisa iyo; erTi mxriv, igi qmris xelisuflebas (manu mariti), meore<br />

mxriv ki, ojaxis ufrosis (paterfamilias) xelisuflebas eqvemdebareboda.<br />

amgvari xelisuflebis arsi Tavad misi bunebiT aixsneboda da ojaxis ufrosis pasuxismgeblobas<br />

ukavSirdeboda, raTa mas modgmis gagrZeleba uzrunveleyo.<br />

mamis xelisuflebis warmoiSoboda: 1. kanonier qorwinebaSi myof meuRleTa vaJiSvilis an qaliSvilis<br />

dabadebiT; 2. dakanonebiT; 3. SvilebiT.<br />

mamasaxlisis (paterfamilias) absoluturi xelisuflebis (patria potestas) ramdenime saxe arsebobda:<br />

1. piris sicocxlisa da sikvdilis ufleba (ius vitae ac necis) mamasaxlisis umTavresi ufleba iyo,<br />

romelic man klasikur periodamde SeinarCuna. aRniSnuli ufleba Zalze ulmobeli ufleba iyo; es<br />

ufleba dionise halikarnaselis Tanaxmad, `sxva Zveli xalxebis mier tiranulad iyo miCneuli~.<br />

romaelebis am uflebis realurad gamoyenebisaTvis aucilebelad miiCnevdne saojaxo sabWos (iudicium<br />

domesticum) mowvevas. cenzors ufleba hqonda Careuli mamis gadawyvetilebaSi. ojaxis ufrosisadmi<br />

daqvemdebarebul pirTa sasikvdilod gameteba uSualod misi funqcia iyo da sajaro xelisuflebas<br />

exeba, roca ojaxis ufrosi (paterfamilias) daqvemdebarebul pirs sjida, am dros mas disciplinaruli<br />

mosazrebebi amoZravebda.<br />

konstantines dros mamasaxlisis zemoxsenebuli ufleba (vitae necisque potestas) SeizRuda; 395 wlidan ki<br />

mas TviTneburad umizezod daqvemdebarebuli pirebis sikvdiliT dasja aekrZala. mkacri Ronis-<br />

Ziebebis gamoyeneba mas aekrZala. Vitae necisque potestas akrZalva iustinianes kodeqsiT dasturdeba.<br />

2. ojaxis mamas (paterfamilias) ufleba hqonda axalSobili Svilad ar eRiarebina. saerTod, ojaxis<br />

wevrad da mamis ZalauflebaSi myof pirad mxolod mamasaxlisis mier aRiarebuli Svilis xdeboda.<br />

sxva SemTxvevaSi (magaliTad, aSkara simaxinjisas) bavSvs Tavidan icilebdnen _ expositio filii. rogorc<br />

XII dafis kanonebisa da ciceronis Tanaxmad, ...“cito necatus tamquam ex XII tabulis insignis ad deformitatem puer _<br />

rogorc XII dafis kanonebidan Cans, Cvils, romelic gamoirCeoda gansakuTrebuli simaxijniT, aseve<br />

iolad gamoasalmebdnen sicocxles.~ Tavdapirvelad, mamasaxlisis aRniSnul uflebas mezoblebi da<br />

naTesavebi akontrolebdnen.<br />

3. daqvemdebarebaSi myofi pirebi ojaxis ufross SeeZlo zaralis anazRaurebis an ubralod, muSa<br />

xelis gaqiravebis mizniT, mesame pirebisaTvis mancipaciiT gadaeca (mancipio dare). es praqtika romSi<br />

odiTganve iyo cnobili. dionise halikarnaselis gadmogvcemiT, romulusma miiRo kanoni, romlis<br />

Tanaxmadac, `romaelma kanonmdebelma... neba darTo mamas vaJiSvili ise gaeyida, rom yuradRebas ar<br />

104


aqcevda imas, Tu romelime mama arajansaR da miT ufro damamZimebeli an bunebiT miuRebeli<br />

gadawyvetilebis miRebaSi eWvmitanili iqneboda... igi mamas nebas rTavda vaJiSvilis samgzis gayidviT<br />

gamdidrebuliyo; amiT mamas gacilebiT ufro didi Zalaufleba eniWeboda, vidre batons monasTan<br />

mimarTebaSi... magram samgzis gayidvis Semdeg vaJiSvili Tavisufldeboda mamis Zalauflebisagan/~<br />

aRniSnuli norma mocemulia XII dafis kanonebSi ` Si pater filium ter venum du[it], filius a petre liber esto _ Tu<br />

mama samjer gayidis Svils, Svili mamisagan Tavisufali iyos”<br />

4. dionise halikarnaselis cnobiT, romelic <strong>romis</strong> meore reqs numa pompiliuss periods ekuTvnis,<br />

ambobs: `Tu mama vaJiSvils nebas darTavs moiyvanos coli, romelic wminda saqmeebisa da qonebis<br />

monawile gaxda, kanonis Tanaxmad, mamas ar eqneba ufleba gayidos vaJiSvili~.<br />

XII dafis kanonebis interpretaciis safuZvelze pontifikosebma dadgines, rom kanonSi, romelSic<br />

mocemulia sityva `filius” mamrobiTi sqesis xelqveiTi pirebi igulisxmebian, da ara daRmavali xazis<br />

calkeuli pirebi da qalebi, romlebic paterfamilias xelisuflebisgan erTjeradi mancipaciiT Tavisufldebodnen.<br />

rogorc wyaroebidan irkveeva, romSi daiSveboda vaJiSvilis mancipireba; rac Seexeba qaliSvils, erTgvarad,<br />

rCevis saxiT, kanonmdebeli acxadebda, rom jobda qaliSvilis mancipaciisagan ojaxis<br />

ufross Tavis Seekavebina, raTa momavalSi misi gaTxoveba ar gaZneleboda.<br />

amrigad, praqtikulad ojaxis ufrosis mier mancipaciis gamoyeneba postklasikuri periodis wyaroebSi<br />

noxae deditio aRar ixsenieboda, xolo iustinianes instituciebiT igi gauqmebulad cxaddeboda.<br />

kanoniT pontifikosebma daaregulires mamis xelisuflebidan samjeradi mancipaciis gziT, Tavdaxsnili<br />

Svilebis saboloo ganTavisufleba emancipatio-Ti. emancipacia iyo winaswari SeTanxmebis<br />

safuZvelze, Svilebis an SviliSvilebis gaTavisufleba mamis xelisuflebidan. vaJiSvilis SemxvevaSi,<br />

emancipacia samjer gamoiyeneboda, qaliSvilis mimarT mxolod erTxel. vaJiSvilis mesame<br />

emancipaciis Semdeg, ndobis aRWurvili piris mier mamisaTvis Svilis dabrunebis Sedegad, mama parens<br />

manumissor-i (Svils an SviliSvils Tavis xelisuflebidan ganmaTavisuflebeli mSobeli) xdeboda.<br />

emancipaciis Sedegad, emancipirebuli piri sui iuris xdeboda, magram mis Svilebze emancipatio ar vrceldeboda.<br />

kanonis Tanaxmad, emancipacias qonebis danawevreba ar unda gamoewvia, Sesabamisad, igi mxolod<br />

erT vaJiSvilze vrceldeboda. aqedan gamomdinare, mama cdilobda, rom emancipaciis meSveobiT<br />

sxva SvilebisaTvis damoukideblad arsebobis pirobebis Seeqmna (ZiriTadad, maTTvis pekuliumis<br />

micemiT).<br />

konstantines periodidan moyolebuli, Svilebis umadurobis SemTxvevaSi, mamas SeeZlo uari eTqva<br />

Svilebis emancripacioze. qr.Sobis VI saukunidan, imperatoris reskriptiT (e. Anastasiana) armyofi<br />

Svilebis mimarT emancipaciis gamartivebuli forma an saTanado organoebSi registrirebuli mamis<br />

ubralo gancxadeba (e. Iustiniana) gamoiyeneboda. CveulebiTi samarTliT, vaJiSvilis mier sakuTari<br />

meurneobis Seqmna am qaliSvilis gaTxoveba (e. Saxonica, e. iuris germanici) mamis xelisuflebis Sewyvetis<br />

erT-erTi forma iyo.<br />

Emancipatio iyo winaswari SeTanxmebis safuZvelze nacnobisaTvis daqvemdebarebuli piris gadacema,<br />

romelic kanoniT, mas aTavisuflebda (manumissio vindicta). pirveli da meore mancipaciis Semdeg, manicpirebuli<br />

piri kvlav mamasaxlisis xelisuflebaSi brundeboda. mesame mancipaciis Semdeg vaJiSvilsa<br />

da mamas Soris urTierToba in causa mancipi-s efuZneboda. manumisiis Sedegad vaJiSvli Tavisufldeboda<br />

mamis xelisuflebisagan, xdeboda persona sui iuris da mSobel mamasTan kvazipatronatis<br />

urTierTobaSi imyofeboda.<br />

postklasikur periodSi emancipaciis aRniSnuli forma mniSvnelovnad gamartivda: dasavleT <strong>romis</strong><br />

imperiaSi arsebuli wesis Tanaxmad, kuriis winaSe, Svidi mowmis TandaswrebiT, mamam acxadebda vaJis<br />

gaTavisuflebis Sesaxeb, xolo aRmosavleT <strong>romis</strong> imperiaSi imperatoris reskripti gamoicemoda,<br />

vidre 531 wels es arafris mTqmeli da miuRebeli rTuli wesi imperatorma iustinianem sabolood ar<br />

gaauqma da Sesabamis Tanamdebobis pirebTan gancxadebis gakeTeba sakmarisad scno.<br />

ojaxis ufrosis (paterfamilias) daqvemdebarebaSi myofi pirebis gafarToebuli uflebaunarianoba da<br />

105


cognatio-si agnatio-ze damkvidrebuli primati mamis xelisuflebidan gaTavisuflebis mniSvnelobas<br />

amcirebda, rac, praqtikulad, aRniSnuli aqtis arss cvlida. postklasikur periodSi damkvidrebuli<br />

principis Tanaxmad, mancipirebulis piris Tanxmobis gareSe misi gaTavisufleba ar daiSveboda.<br />

amrigad, Zvel romSi mamis xelisuflebis Sewyvetas Semdegi <strong>safuZvlebi</strong> ganapirobebda:<br />

1. ojaxis ufrosis gardacvaleba. Tu mis xelisuflebaSi Svili da SviliSvili iyo, maSin mamis xelisufleba<br />

SvilTan da ara SviliSvilTan mimarTebaSi wydeboda; 2. daqvemdebarebuli Svilis gardacvaleba;<br />

3. mamis mier garkveuli saxis danaSaulis Cadena: bavSvis migdeba, uzneo cxovrebisaken<br />

qaliSvilis biZgeba, sisxlisaRreviTi qorwinebis dadeba; 4. xelqveiTi piris mier garkveuli sasuliero<br />

Tu saero wodebis miReba; 5. emancipacia.<br />

VIII. Tutela et cura (mzrunveloba da meurveoba)<br />

Tutela (mzrunveloba); cura (meurveoba); tutela mulierum (mzrunveloba qalebze); tutela impuberum<br />

(mzrunveloba bavSvebze); auctoritas (gankargvis Zalaufleba, qmedunarianoba); fraus (mzakvroba, veragoba);<br />

actio tutelae (sarCeli mzrunvelobaze); munus publicum (sazogadoebrivi valdebuleba); tutela legitima<br />

(kanonismieri mzurveloba); tutela testamentaria (anderZismieri mzruneloba); tutela dativa (mzrunveloba<br />

magistratis gadawyvetilebiT); cura furiosi (meurveoba Wkuasustze); cura prodigi (mzrunveloba<br />

mflangvelze); bonorum interdictio (qonebis marTvis akrZlava).<br />

Zveli romauli samarTliT, saojaxo <strong>samarTlis</strong> sferos ganekuTvneboda mzrunvelobisa da meurveobis<br />

institutebi. meurveoba iyo mzrunveloba da warmomadgenloba, romelic samarTliT uwesdeboda<br />

im pirs, romelsac saerTod an jerovnad ar SeeZlo zrunva sakuTar pirovnebasa Tu qonebaze.<br />

Tutor da curator _ orive am institutiT gulisxmoboda yuradRdeba, mzrunveloba rogorc pirovnebis,<br />

ise qonebis mimarT.<br />

Tutela arasrulwlovnebsa da qalebze (imperiis Sua periodamde) wesdeboda, xolo cura suliT avadmyofebze,<br />

mflangvelebze, mcirewlovnebze, avadmyofebze, zogjer arasrulwlovnebzec(imperiis<br />

periodamde).<br />

aRniSnuli institutebi ganpirobebuli iyo qmedunarianobiT. uflebaunariani pirebi, romelTa sazogadoebriv<br />

urTierTobaSi monawileobisaTvis samarTali iTvaliswinebda nebis formirebis zogad<br />

defeqts, (dakavSirebuls pirovnebis fiziologiur da fsiqologur TaviseburebebTan) da Sesabamisi<br />

gankargvis SeuZleblobas (auctoritas _ SesaZlebloba, auctor _ iuridiuli qmedebis subieqti); aseTi<br />

piri qmedunariani piris mzurnvelobaSi an meurveobaSi gadadioda, riTac mis samoqalaqo brunvaSi<br />

monawileobis SesaZleblobas xels uwyoda da aRniSnuli xarvezi aRmoifxvreboda.<br />

fizikuri piris uflebaunarianoba misi dabadebis momentidan warmoiSoboda da empiriulad dgindeboda.<br />

cnobili romaeli iuristis labeonis mimdevrebi fizikuri piris uflebaunarianobis warmo-<br />

Sobis aucilebel, savaldebulo momentad bavSvis yvirils (emittere vocem) miiCnevdnen; maSin, rodesac<br />

meore skolis warmomadgenelTa azriT, saamisod sicocxlis nebismieri niSnis gamovlinebac kmaroda.<br />

iuridiulad maxinjis (monstrum, portentum, ostentum, prodigium, debilis) dabadeba mniSvnelovan movlenad<br />

ar miiCneoda. pavlusi wers: `dabadebiT Tavisufal bavSvad ar iTvleba is, vinc adamianTa modgmis<br />

Cveulebrivisagan gansxvavebuli garegnobiT ibadeba, magaliTad, rodesac qali raRac gonjsa da<br />

maxinjs Sobs, magram nayofi, romelsac sxeulis nawilebi gamravlebuli aqvs, ramdenadme srulyofilad<br />

iTvleba da amitom mas dabadebiT TavisufalTa kategorias miakuTvneben.~ (D.1.5.14)<br />

Tumca, Tu normidan gadaxra (contra formam humani generis) asatani iyo, maSin maxinji persona-ad<br />

ganixileba. ulpiane wers: `SesaZloa daibados kiTxva: Tu qali amqveynad moavlens maxinjs an dambladacemuls,<br />

romelic uCveulo saxis an xmis gamo cxovels ufro Camohgavs, vidre adamians, CaiTvleba<br />

Tu ara igi mSobel dedad? ufro gonivrulia sakiTxi gadawydes dadebiTad, radgan amis gamo verc<br />

mamas daadanaSauleben da verc dedas, romlebic, TavianTi mxriv, SeZlebisdagvarad, akmayofilebdnen<br />

sakuTar movaleobebs; xolo is, rac moxda, ubeduri SemTxvevis gamo, amisaTvis pasuxi dedas ar<br />

106


moeTxoveba~. (D.50.16.135.)<br />

marTalia, bavSvis Casaxvis moments misi statusis gasnsazRvris mizniT eqceoda yuradReba, magram<br />

Tavad Canasaxi (conceptus, venter, uter) <strong>samarTlis</strong> subieqtad ar miicneoda. Tu nayofis arseboba zogjer<br />

adamianis bunebriv arsebobas uTanabrdeboda (trifoniusis Tanaxmad, `Qui in utero sunt, in toto paene iure civili<br />

intellegunrur in rerum natura esse _ is, vinc muclad aris, TiTqmis mTeli samoqalaqo samarTliT [ukve]<br />

dabadebulad ganixileba~) (D.1.5.26) an kidev, `fraza: `bavSvi, romelic unda daibados uaxloes droSi,<br />

iTvleba ukve am qveynad arsebulad~ _ sworia, mxolod im SemTxvevaSi, rodesac sakiTxi exeba am<br />

bavSvis uflebebs. sxva SemTxvevaSi igi maSin CaiTvleba dabadebulad, roca realurad moevlineba am<br />

qveyanas~ (D.50.16.231). Tumca, zogjer, magaliTad, kanonismiT memkvdireobisas, nayofi socialur<br />

subieqtad miiCneoda. fexmZime qalis moTxovniT, samemkvidreo uflebebis dacvis mizniT, pretori muclad<br />

myof bavSvs uniSnavda mzurnvels (curator ventris), romlis funqcia iyo im qonebis marTva<br />

(administractio), romelsac, dabadebis SemTxvevaSi, bavSvi miiRebda. muclad myofis saxeliT, misive interesebidan<br />

gamomdinare, samemkvidreo qonebis mflobelobaSi SeiZleboda dedis Seeyvanac, Tuki axaldabadebulis<br />

memkvidreobaze anderZis sawinaaRmdegod (bonorum possessio contra tabulas) deda pretenzias<br />

acxadebda, rogorc mxedvelobidan gamorCenili pirveli rigis memkvidre.<br />

h. dernburgis Tanaxmad, markus avreliusis droidan arasrulwlovnebs aiZulebdnen, rom qonebis<br />

ganmkargvelad mzrunveli (curator) moeTxovaT. mTel qonebas mzrunveli zedamxedvelobda da mas faqtobrivad<br />

zaralisagan icavda.<br />

Tavdapirvelad, mzrunvelis daniSvna arasrulwlovanebs qonebis gasxvisebisa da xelSekrulebiT<br />

movaleobebis miRebis SesaZleblobas ar arTmevda; magram Tu isini zarals ganicdidnen, maSin uwindeburad<br />

maT restitucia eZleodaT.<br />

dabolos, mzrunvelobas daqvemdebarebuli arasrulwlovnebi diokletianem sakuTari qonebis gasxvisebis<br />

uflebauunarod gamoacxada. aqedan gamomdinare, qonebaze xelSekrulebis dadeba maT mxolos<br />

im pirobiT SeeZloT, Tu amiT maTi qonebrivi mdgomareoba ar uaresdeboda.<br />

mcirewlovani persona sui iuris srulwlovanebamde qmeduunaro iyo. amis gamo, garigebebSi monawileobisaTvis<br />

mas meurved zrdasruli mamakaci (tutela impuberum) eniSneboda, xolo sui iuris qals (asakis<br />

miuxedavad) tutela mulierum eniSneboda.<br />

respublikis periodis iuristebis Tanaxmad, aseTi dadgenileba Tavad qalebis qarafSutobam (levitas<br />

animi) ganapiroba.<br />

imisTvis, rom meurveobaSi myof pirs iuridiuli mniSvnelobis raime qmedeba ganexorcielebina, saWiro<br />

iyo meurvis Tanxmoba da mis mier damowmebuli aqti _ auctoritatis interpositio. Auctor (moqmedi piri)<br />

anu iuridiuli aqtis damdebi iyo meurve.<br />

srulwovan qals meurve esaWiroeboda (tutela mulierum) anderZis Sesadgenad, res mancipis gasasxviseblad,<br />

uzufruqtis dasadgenad, aseve stipulatio-sa da acceptilatio-s gansaxorcieleblad, xolo mcirewlovanis<br />

SemTxvevaSi, nebismieri aqtis dadeba valdebulebis dadgenas ukavSirdeboda. mcirewlovanis mier<br />

auctoritas (meurvis) gareSe dadeuli garigeba, rogorc obliogatio naturalis, gvian periods ganekuTvnebas da<br />

marTalia, aseTi garigebis namdvilobas ar uaryofda, magram arc baTlad miiCnevda. daaxloebiT<br />

Tormetwlamde asakis sui iuris qali imyofeboda tutela impuberum-Si, xolo aseTi meurveobidan<br />

gamosvlisa da srulwlovanebis miRwevis Semdeg qali eqceoda tutela mulierum-Si. winaklasikur<br />

periodSi, Tu qalis meurve ara agnati naTesavi iyo, maSin, mas simboluri funqcia hqonda, rameTu igi,<br />

Tavisive nebis sapirispirod, SeiZleba pretors eiZulebina auctoritas (auctor fieri) mieca. gaiusi<br />

akritikebda mosazrebas, romlis Tanaxmadac, qalebi, maTTvis niSandobilivi qarafSutulobis gamo,<br />

aucileblad saWiroebdnen meurves, raTa, mcirewlovanTa msgavsad, isinic ar moetyuebinaT. realurad<br />

ki, qalebi, romelTac meurvis gareSe xeli ar miuwvdebodaT civilur garigebebze, umal<br />

pragmatulad moqmedebdnen. ase magaliTad, liviusis Tanaxmad, qr.Sobamde II saukuneSi, patronis<br />

gardacvalebis Semdeg, gaazatebuli qali anderZis Sesadgenad magistratebs meurvis dasaniSnad<br />

TxovniT mimarTavda.<br />

107


maSasadame, faqtiurad, meurvis instituti qmedunarianobis xarvezis aRmosafxvrelad gamoiyeneboda<br />

da ganisazRvreboda formalurad, xolo sameurveo piris fsiqologiuri aspeqti meorexarisxovani<br />

iyo.<br />

meurveobas mcirewlovans, Cvilis, infans da qalis qonebis (bonorum administratio) mimarT meurve savaldebulo<br />

wesiT axorcielebda. am SemTxvevaSi, sakuTrebis uflebis gaganawileba xdebdoa: qonebis<br />

statikuri da abstraqtuli mesakuTre sameurveo piri iyo, xolo ganmkargveli da mmarTveli _ meurve.<br />

srulwlovanebis miRwevis Semdeg, sameurveo piri meurveobisagan Tavisufldeba da yovelgvari formaluri<br />

aqtis gareSe, sakuTari qonebis sruli mesakuTre xdeba.<br />

pirovnebis iuridiuli statusis xarvezis Sesavsebad dadgenili meurveoba winaklasikur periodSi<br />

moRvawe servius sulpicius rufusma Semdegnairad gansazRra: `vis ac potestas in capite libero _ Zala da<br />

xelisufleba Tavisufal adamianTan mimarTebaSi~ (D.26,1,1). am formulis iuridiuli arsis Tanaxmad,<br />

meurve sameurveo piris (sui iuris) Tanasworuflebiani iyo. meureobis instituti persona sui iuris-zec<br />

vrceldeboda.<br />

Tavdapirvelad, meurveobis safuZveli iyo ndoba (fides) da piradi kavSirebi, rac samoqalaqo brunvaSi<br />

erT mTlian pirad (persona) aRiqmeboda. meurve mflobelobasa da sakuTrebas iZenda, xolo nivTebs<br />

uSualod sameurveo piris interesebidan gamomdinare asxvisebda; Tu sameurveo piris qonebidan meurve<br />

raimes Tavis sasargeblod SeiZenda, maSin igi analogiaze (actiones, utiles) dafuZnebuli pretoris<br />

sarCeliT sakuTrebis an fulis dabrunebis Sesaxeb pasuxs agebs.<br />

meurvisadmi wayenebuli moTxovnebi uZveles epoqas ganekuTvneba. meurvis mier ndobis (fides) darRveva<br />

saTaves iRebs XII dafis kanonebidan da ius civile-s sferos ganekuTvneba. `Atque iste dolus malus et legibus erat<br />

vindicatus, ut tutela XII tabulis… _ es boroti ganzraxva eqvemdebareboda sasamarTlo ganxilvas da kanonis<br />

safuZvelze, rogorc meurveoba XII dafis kanonebis mixedviT~.<br />

meurvis mier ndobis (fides) darRveva mzakvrobad (fraus) ganixileba da XII dafis kanonebiT isjeboda:<br />

`Si ... tutores rem pupilli furati sunt, videamus an ea actione, quae proponitur ex lege XII tabularum adversus tutorem in duplum,<br />

singuli in solidum teneantur _ meurveebis mier sameurveod gadacemul pirTa qonebis gaflanvis SemTxvevaSi,<br />

unda dadgindes, dasaSvebia Tu ara TiToeuli meurvis mimarT cal-calke im sarCelis ormagi<br />

odenobiT Setana, romelic gaTvaliswinebulia XII dafis kanonebSi meurveTa winaaRmdeg~.<br />

romaeli iuristi ulpiane meurvis pasuxismgeblobis (accusatio suspecti tutoris) safuZvlad asaxelebs<br />

borot ganzraxvas (dolus), rac vlindeboda arakeTilsindisierebiT, wuwuraqobiT, motyuebiT an misi<br />

nivTebis miTvisebiT, rac sameurveo pirs gamanadgurebel zians ayenebda. (D. 26.10.1.2) terminebis dolus _<br />

boroti ganzraxva da fraus _ angareba, mzakvroba, paralelurad gamoiyeneboda termini corrupta fides<br />

ndobadakarguli piri.<br />

meurvisaTvis pasuxismgeblobis dakisreba (accusatio suspecti tutoris) xdeba cognitio-s formiT. Accusatio<br />

suspecti tutoris meurvis winaaRmdeg nebismieri piris gancxadebis safuZvelze sajaro, sisxlissamarTlebrivi<br />

saqmis aRZvra. meurve, romelic ganzrax da TaRliTurad miayenebda zians sameurveo<br />

pirs da cognitio-s warmoebaSi misi brali dadasturdeboda, magistrati meurves arasando pirad (tutor<br />

suspectus) acxadebda da meurveobis uflebas arTemvda (remotio suspecti tutoris), yofili meurve pativayril<br />

pirad (infamia) cxaddeeboda. postklasikur periodSi zemoaRniSnuli wesi mzrunvelis mimarTac<br />

gamoiyeneboda.<br />

savaraudod, arqaul periodSi sasamarTlo procesi legis actio sacramento in personam-is formiT warimar-<br />

Teboda. Accusatio suspecti tutoris-i anderZiT daniSnuli meurvis (tutor testamentarius) mimarT gamoiyeneboda.<br />

meurveobis dasrulebis Semdeg, kanonier meurves (tutor legitimus) boroti qmedebebisaTvis _ piradi<br />

gamdidirebis mizniT, sameurveo piris qonebidan garkveuli wilis miTvisebis SemTxvevaSi _ sarCeliT<br />

actio rationibus distrahendis-iT pasuxi moeTxoveboda. aRniSnuli sarCeli XII dafis kanonebs efuZneboda.<br />

yofili meurve ormagad _ in duplum _ isjeboda. (D.27,3,2,2), meurvis qmedeba ndobis, erTgulebis (fides)<br />

Ralatad miiCneoda da danaSaulis (crimen) kvalifikacia eZleoda. aqedan gamodinare, arakeTilsindisieri<br />

meurve, aRniSnuli sarCeliT, dasjas eqvemdebareboda.<br />

108


winaklasikur periodSi dadginda bonae fidei-is erT-erT uZveles sarCelTagani _ actio tutelae, romliTac<br />

meurveobasTan dakavSirebuli yvela SesaZlo zaralis anazRaureba xdeboda; maT Soris, yofili<br />

sameurveo piris mier meurvisaTvis miyenebuli zaralisac. am SemTxvevaSi, yofili meurve iRebda<br />

sarTels actio tutelae contraria yofili sameurveo piris winaaRmdeg. uZveles princips _ uRalatobasa da<br />

pirad erTgulebas (fides) gamdidrebis survili enacvleboda da sameurveo urTierTobas ekonomikur<br />

xasiaTs sZenda. aseTma damokidebulebam civiluri xasiaTi miiRo da ise rogorc yvela actiones bonae<br />

fidei, actio tutelae-sac in ius concepta formula hqonda.<br />

meurveobis institutisadmi individualuri midgomis damkvidreba, `meurve~ _ `sameurveo~ pirebis<br />

urTierTobis tandemad garegnulad meurves warmoaCenda da misi funqcia sazogadoebriv valdebulebad<br />

_ manus publicum _ aRiqmeboda. qr.Sobamde 210 w. atiliusis kanoniT (lex Atila), umeurveod<br />

darCenil pirebs, meurves magistrati uniSnavda. iustinianes dros, magistratis gadawyvetilebiT<br />

daniSnuli meurve _ tutor Atilianus, klasikuri periodis anderZiT daniSnuli meurvis msgavsad, tutor<br />

dativus-ad iwodeboda. aRniSnuli sameurveo urTierTobebi regulirdeboda sarCeliT actio tutelae.<br />

winaklasikuri periodis iuristebi meurvis daniSvnis ramdenime safuZvels asaxelebdnen. kvintus<br />

muciusi meurveobis xuT saxes ganasxvavebda, servius sulpiciusi _ sams (1. tutela testamentaria, 2. tutela<br />

legitima da 3. tutela dativa), labeoni mxolod ors (1. tutela impuberum da 2. tutela mulierum). gaiusis<br />

Tanaxmad, meurveobis imdenive gvari iyo (genera), ramdenic saxe (species).<br />

meurveobis uZvelesi forma iyo tutela legitima, romlis Tanaxmadac, ojaxis ufrosis (paterfamilias) gardacvalebis<br />

Semdeg arasrulwlovnebi da qalebi sui iuris pirebi xdebodnen da maT meurved uaxloesi<br />

agnati an kognati naTesavi eniSnebodaT. Tavdapirvelad, qals ar SeeZlo persona sui iuris statusis<br />

miReba da amdenad, igi ara meurveobaSi, aramed axali ojaxis ufrosis xelisuflebaSi (paterfamilias<br />

potestas) gadadioda.<br />

meurveobis Sewyvetis safuZvelebi iyo: 1. saerTo safuZveli iyo: sameurveo piri gardacvleba, srulwlovnobis<br />

miRweva, perpsona sui iuris statuss mopoveba, avadmyofi sameurveo piri gamojanmrTeleba,<br />

mflangvelis SemTxvevaSi ki _ misi gamosworeba; 2. meurvis gardacvaleba, meurvis uflebis dakargva<br />

(aseT SemTxvevaSi axali meurve iniSneboda); 3. sameurveo piris gardacvaleba, meurvis uRirsi saqcieli<br />

(infamia).<br />

<strong>romis</strong> samarTalSi, sameurveo insititutis msgavsad, arsebobda erTi institutic, romelsac axali<br />

drois iuristebi protutor-is instituts uwodebdnen. Pro tutore, pro curatore sameurveo piris qonebas gankargavd,<br />

misi aqtebis ganxilvis dros mxedvelobaSi miiReboda protutor-is damokidebuleba sameurveo<br />

pirsa da mesame pirebTan.<br />

1. sameurveo pirTan mimarTebiT, protutor-i sakuTar Tavs avaldebulebda da uflebebs iZenda negotiorum<br />

gestor-is saxiT; sameurveo pirsa da protutor-s Soris sarCels actio protutelae directa da contraria ewodeba;<br />

2. mesame pirebTan mimarTebiT, protutor-s sameurveo pirad gamosvlis uflebamosili ar hqonda; amitom<br />

protutor-is mier dadebuli garigebiT, mesame pirebis mimarT, sameurveo piri valdbuleba ar ekisreboda.<br />

sasamarTlo procesis dros, SecdomaSi Seyvanis Sedegad, mesame pirs SeeZlo moeTxova in<br />

integrum restitutio. Tu protutori saziano (dolo) garigebas dadebda, maSin mesame pirisaTvis zaralia<br />

anazRaureba ekisreboda.; protutoris winaaRmdeg wardgenil sarCels sagangebo saxeli ar hqonda; es<br />

iyo sarCeli actio in factum, romelsac erTi wliT (anuus utilis) da memkvidreebs pasuxismgebloba ar ekisrebodaT.<br />

serviusis ganmarteba aRniSnuli institutis pirvandel struqturasa da daniSnulebas asaxavda.<br />

arqauli periodis <strong>samarTlis</strong> Tanaxmad, Tavisufali pirebi (personae sui iuris), romlebic flobdnen qonebas,<br />

magram misi damoukideblad marTva ar SeeZloT, yoveli SemTxvevisaTvis, dacvas saWiroebdnen.<br />

aseT pirebad miCneulni iyvnen: asakis gamo _ arasrulwlovanebi, sqesis gamo _ qalebi, qmeduunarobis<br />

gamo _ Wkuasustebi da mflangvelebi. ojaxis ufrosis (paterfamilias) gardacvalebis Semdeg, arasrulwlovani<br />

da qali meurveobas, xolo Wkuasusti da mflangveli, maTi qmeduunarobis aRiarebisTanave,<br />

mzrunvelis meTvalyureobas eqvemdebarebodnen. Tavdapirvelad, meurveobas mamasaxlisis (paterfamilias)<br />

uzanaesi ZalauflebaSi mTeli saojaxo qonebis TavmoyriT ganapirobebda. misi aryofnis dros auci-<br />

109


lebeli iyo sxva piris daniSvna, im pirTa dasacavad da mfarvelobis gasawevad, visac saojaxo qonebis<br />

marTvis ufleba ar hqonda.<br />

qalebis mimarT meurveobis institutis gauqmeba dakavSirebulia, avgustusis epoqaSi miRebul, lex Iulia<br />

et Papia-sTan, romlis Tanaxmad qali gamodioda meurveobidan, Tu TavisufladSobil, qvriv matrona-s<br />

aRsazrdelad da sarCenad rCeboda sami mcirewlovani Svili, xolo libertini-s (gaazatebuls) _ oTxi<br />

mcirewlovani Svili (ius liberorum). imperator klavdiusis zeobaSi saerTod gauqmda tutela mulierum<br />

legitima, garda patronis mxridan meurveobisa. da bolos, imperator diokletianes droidan moyolebuli,<br />

aRniSnuli instituti ukvalod gaqra.<br />

amrigad, meurve iyo anderZiT daniSnuli piri, an axlo naTesavi (agnatus proximus), romelic memkvidreobis<br />

marTvas Tavis Tavze iRebda. rogorc irkveva, Tavdapirvelad, sameurveo piris qoneba ojaxSi<br />

iyo da meurvis mier, sakuTari qonebis msgavsad, imarTeboda. XII dafis kanonebiT, sameurveo piris qonebis<br />

mimTvisebeli meurvis winaaRmdeg sarCeli gaicemoba.<br />

rodesac agnaturi ojaxis uwindeli raoba daikarga, meurveobam da mzrunvelobam sameurveo piris<br />

dacviTi xasiaTi SeiZina da sazogadoebrivi movaleobad ganixileboda; qalebze meurveobis gauqmebis<br />

Semdeg, ori instituti _ meurveoba da mzrunveloba _ sabolood Seerwya erTmaneTs.<br />

Tavi VII. Zveli <strong>romis</strong> memkvidreobiTi samarTali<br />

Mortis causa (gardacvalebis momenti); de cuius (mamkvidrebeli); successio (monacvleoba); successio legitima<br />

(universaluri monacveloba kanonis ZaliT); successio per universitatem, successio in universum ius<br />

(universaluri monacvleoba); successio in singulas res (singularuli monacvleoba).<br />

<strong>samarTlis</strong> subieqtis gardacvalebis Semdeg, misi qoneba memkvidreobiTi samarTliT regulirdeboda.<br />

<strong>samarTlis</strong> am dargis ZiriTadi cnebiT igulisxmeboda piris sikvdilis Semdeg (mortis causa), misi<br />

samarTlebrivi viTarebis sxva piriT (de cuius) monacvleoba (successio). ganasxvaveben 1. universalur<br />

memkvidreobas (successio per universitatem, in universum ius), roca winamorbedi piris samarTlebrivi viTareba<br />

mTlianad sxva pirze gadadioda da 2. singularul memkvidreobas (successio singularis, in singulas res),<br />

roca memkvidreobis subieqti iZenda mxolod im uflebebis nawils, romelic manamde mis winamorbeds<br />

ekuTvnoda.<br />

I. Ab intestato, successio legitima (kanoniT memkvidreoba)<br />

Heres (memkvidre); hereditas (memkvidreoba, samkvidro); hereditatis (mesame pirisaTvis mTeli samkvidros<br />

gadacemis Sesaxeb); bonorum possessio (pretoruli ediqtiT gansazRvruli samkvidro); legatum (legati) ;<br />

fideicommissum (fideikomisi); restitutio universum ius defuncti (gardacvlili piris erToblivi samarTlebrivi<br />

mdgomareoba); sacra familares (saojaxo religiuri ritualebi); familiam habere (ojaxis ufrosis wodebis<br />

miReba); pecunia et bona (qoneba); ius patroni (patronatuli samarTali).<br />

universalur memkvidreebad (monacvleebad) iTvlebodnen: in manu colis qmari (an misi ojaxis ufrosi<br />

(paterfamilias)), mSvilebeli sui iuris (adrogatio-s Sedegad) Svilad ayvanilis mimarT.<br />

piris gardacvalebis Semdeg (mortis causa), universaluri memkvidreoba ius honorarium-is safuZvelze, ius<br />

civile-sa da bonorum possessio-is mixedviT xorcieldeboda, rasac memkvidreoba (hereditas) ewodeboda.<br />

Mortis causa-s singularuli memkvidreobis hipoteziT igulisxmeboda saanderZo danakisri (legatum) da<br />

fideikomisebis (fideicommissum) memkvidrisaTvis mamkvidreblis sando danakisri. periodi, roca<br />

fideikomisi universaluri memkvidreobis saSualebad gamoiyeneboda, (roca mamkvidrebeli memkvidres<br />

akisrebda samkvidros gadacemas mesame pirisaTvis (restitutio hereditatis) xanmokle droiT grZeldeboda.<br />

Mortis causa-s universaluri memkvidreobis obieqti iyo mamkvidreblis (de cuius) samarTlebrivi<br />

mdgomareoba sruli moculobiT; memkvidreobiT, mxolod mamkvidreblis valdebulebidan warmo-<br />

Sobili wminda, piradi xasiaTis moTxovnebi da sajarimo sarCelebiT daculi samarTaldarRvevebi<br />

(actiones poenales) ar gadaicemoda.<br />

110


kerZo samarTliT regulirebul erTobliv obieqts samkvidro masa (universitas, universum ius) ewodeboda.<br />

Tumca <strong>romis</strong> samarTalSi memkvidreobis cneba ufro vrceli iyo, vidre gardacvlilis uflebebisa da<br />

movaleobebis memkvidreobiT gadasvla; am cnebiT, aseve, igulisxmeboda iseTi urTierTobebic, romelic<br />

samoqalaqo brunvis obieqti (res in commercii) ar SeiZleboda yofiliyo; (magaliTad, saojaxo<br />

wminda adgilebi da sakulto nagebobebi (sacra familiares).<br />

universaluri urTierToba (civiluri da pretoruli <strong>samarTlis</strong> safuZvelze) xorcieldeboda:<br />

1. anderZiT (ex testamento), 2. anderZis gareSe (ab intestato), 3. aseve (pretoruli samarTliT) anderZis<br />

gareSe (bonorum possessio contra tabulas).<br />

anderZis gareSe memkvidreobis miRebis ufleba memkvidreebisaTvis iyo samarTlebrivi molodini,<br />

romelsac mamkvidreblis (de cuius) sicocxleSive mniSvneloba hqonda mesame pirebisaTvis, upirvelesyovlisa,<br />

TviT mamkvidreblisaTvis, romlis nebasac (gardacvalebis (mortis causa) Semdeg) sakuTari<br />

qonebis gankargvasTan dakavSirebiT, aseTi memkvidreebis uflebebi zRudavda. kerZod, anderZSi mas ar<br />

SeeZlo, misdami uSualod daqvemdebarebuli, memkvidreebis (sui heredes) ugulebelyofa. samkvidros<br />

gaxsnisa da samemkvidreos misaRebad memkvidreebis mowvevis momentidan, memkvidreobaze ufleba SeZenil<br />

samarTlebriv moTxovnad (ius successionis) ganixileboda.<br />

samkvidros gaxsna (deletio hereditatis) iyo iuridiuli faqti, romliTac memkvidres samkvidros miReba<br />

SeeZlo. iqmneba Taviseburi iuridiuli viTareba, rodesac mamkvidreblis (de cuius) uflebebs realuri<br />

subieqti ar hyavda, Tumca, arsebobda potenciuri memkvidre (heres), romlis sasargeblod samkvidro<br />

ixsneboda.<br />

amrigad, memkvidred mowveva samkvidros gaxsnis erT-erTi aucilebeli piroba iyo. Tu anderZiT<br />

memkvidreebi, samkvidros misaRebad, garkveuli pirobiT moiwveodnen, aseT SemTxvevaSi, samkvidro,<br />

aRniSnuli pirobebis realizaciis momentidan, gaxsnilad iTvleboda.<br />

Ius civile-s Tanaxmad, pirebs, romlebic memkvidreobis miRebis upiratesi uflebiT sargeblobdnen, anu<br />

daqvemdebarebul memkvidreebs (sui heredes), erTdroulad memkvidreobis miRebis uflebac hqondaT da<br />

memkvidred yofnis movaleobac: memkvidreobaze uaris Tqmis ufleba maT ar SeeZloT. amrigad, isini<br />

aucilelebl, savaldebulo memkvidrebad (heredes sui et necessarii) miiCneodnen. es is SemTxveva iyo,<br />

rodesac anderZiT memkvidres memkvidreoba savaldebulo wesiT gadaecemoda.<br />

memkvidreoba garkveuli pirebis sasargeblod ixsneboda. maTi moqmedeba, samkvidros miRebis mizniT<br />

(aditio hereditatis) Semdegs ganapirobebda: mamkvidreblis uflebebi axal subieqts iZenda, riTac, faqtobrivad,<br />

memkvidreobis viTareba amowurulad iTvleboda. Tanamemkvidreobis SemTxvevaSi, samkvidros<br />

umemkvidrod darCenili wili sxva memkvidreebze nawildeboda. postklasikur periodSi, gamonaklisis<br />

saxiT, samkvidros transmisia dauSves: anu im SemTxvevaSi, Tu erT wlamde asakis (Cvilobis asaki)<br />

memkvidre, samkivdros miRebamde gardaicvleboda, maSin misi samkvidro wilis miRebis ufleba mamamis<br />

gadaecemoda, rasac samkvidros transmisia ewodeboda. sxva pirisaTvis memkvidreobis uflebis<br />

daTmoba magistratis winaSe daTmobis sagangebo formiTac (in iure cessio hereditatis) SeiZleboda. am<br />

SemTxvevaSi, samkvidro (hereditas), samemkvidreo uflebis (ius successionis), saxiT gasxvisdeboda da misi<br />

SemZeni memkvidre xdeboda. samkvidros miRebamde, aucilebel memkvidreebsa da anderZiT memkvidreebs,<br />

samkvidros (hereditas) daTmobis ufleba ar hqondaT.<br />

civiluri samarTliT, memkvidreobis misaRebad memkvidris uflebebi daculi iyo civiluri sarCeliT<br />

(vindicatio hereditatis), romelsac hereditatis petitio ewodeboda. moTxovna unda Camoyalibebuliyo agere in rem<br />

per sponsionem formiT da amis Taobaze gadawyvetilebas centumvirebis sasamarTlo iRebda, romlis<br />

drosac procesi legis actio sacramento in personam formiT mimdinareobda.<br />

memkvidris uflebebis dacvis problematikam pretoruli memkvidreobis institutis Camoyalibeba<br />

ganapiroba.<br />

qr. Sobamde I saukunis Suaxanebidan, sisxlis naTesaobis (cognatio) mniSvnelobis zrdis kvalobaze,<br />

pretorma samkvidro qonebis mflobelobaSi Seiyvana is pirebic, visac ius civile-s mixedviT, samkvidro<br />

uflebebi ar gaaCnda. pretoris dasmuli SekiTxvis pasuxad, mosarCeleni pretorul memkvidreobas<br />

111


uanderZod (quorum bonorum) iRebdnen interdiqtiT, romliTac sxva, mesame pirebisagan memkvidreobis<br />

gamoTxova SeeZloT. mflobelobis moZiebis (interdicta ad ipiscendae possessionis) aseTi interdiqti<br />

samkvidro qonebis mflobels eZleoda.<br />

samemkvidreo monacvleobis uZvelesi forma, memkvidreoba anderZis gareSe (ab intestato) iyo, romelic<br />

XII dafis kanonebiT regulirdeboda, ris gamoc kanonieri monacvleoba (successio legitima) ewodeboda.<br />

TavisufladSobil romael moqalaqeebs (ingenui) Soris, Tu ojaxis ufrosis (paterfamilias) anderZiT,<br />

memkvidreoba ar rCebodaT, an Tu anderZi baTili iyo, samkvidro ixsneboda agnatebis, xolo maTi ar<br />

arsebobis SemTxvevaSi, mogvareebis (gentiles) sasargeblod.<br />

agnatebs Soris upiratesobiT sargeblobda ojaxis winaparTa sulebTan yvelaze axlos mdgomi piri<br />

(adgnatus proximus). Tavdapirvelad, aseTad moiazreboda imave Taobis piri, rogoric mamkvidrebeli<br />

(de cuius) iyo (anu misi Zma), magram mamis statusis ganmtkicebis kvalobaze, naTesauri kavSiris sawyisad<br />

realuri mamasaxlisi (paterfamilias) (da ara saerTo winapari) miiCneoda, aseTebad ki mamkvidreblis<br />

uaxloesi agnati _ misive vaJiSvili iyo. Tu ojaxis ufross (paterfamilias) mis daqvemdebarebaSi aravin<br />

hyavda da ise gardaicvleboda, rom anderZs ar datovebda, memkvidreebad sxva agnatebs (familia communi<br />

iure) iwvevdnen.<br />

Cuus-isa da adgnatus proximus-is cnebaTa Tanxvedris gamo, pontifikosebma XII dafis kanonebi, masSi<br />

cvlilebis gareSe, ganavrces; Tu mamkvidrebeli anderZSi memkvidred Tavis daqvemdebarebuls ar ixseniebda,<br />

gardacvalebis Semdeg, ojaxis ufrosi misi vaJiSvili xdeboda.<br />

XII dafis kanonebiT, daRmavali xazis uSualo naTesavebis ararsebobis SemTxvevaSi, memkvidris<br />

adgils ikavebda mamkvidreblis (de cuius) gverdiTi xazis naTesavi. naTesaobis siaxlove konkretuli<br />

mamkvidreblisgan (de cuius) aiTvleboda. Tu mas RviZli Zma (meore rigis naTesaoba) hyavda, maSin imave<br />

Taobis biZaSvili, rogorc ufro Soreuli naTesavi (mesame rigis naTesavi) memkvidred ar moiwveoda.<br />

meore rigis naTesavebi (mamkvidreblis gverdiTi agnati naTesavebi), kanonis Tanaxmad, aucilebeli<br />

memkvidreeebi ar iyvnen; amitom memkvidreobis miReba sagangebo aqts saWiroebda. Tumca, isic unda<br />

aRiniSnos, rom maTTvis memkvidreobis transmisia mainc ar daiSveboda. Tu mamkvidreblis uaxloesi<br />

gverdiTi xazis naTesavi samkvidroze uars amobobda an ise gardaicvleboda, rom mis sasargeblod<br />

gaxsnil samkvidros miRebas ver moaswrebda, maSin momdevno rigis agnatebi samkvidros misaRebad ar<br />

daiSvebodnen. armyof memkvidreTa wili danarCenebis wils emateboda, xolo aseT pirTa ararsebobis<br />

SemTxvevaSi, samkvidro sxva mogvareebs (gentiles) gadaecemoda. Tumca, civiluri samarTliT gaTvaliswineuli<br />

mesame rigis memkvidreebis (gentiles) monacvleobis wesi adreve gauqmda da naklebad cnobilia.<br />

amrigad, ius civile mixedviT, anderZis gareSe memkvidreoba agnatur kavSirs efuZneboda da is pirebi,<br />

romelTa mimarTac minimaluri statusuri damcroba (capitis deminutio minima) ganxorcielda, memkvidreebad<br />

ar daiSvebodnen. civiluri <strong>samarTlis</strong> (ius strictum) aseTma simkacrem, romelic sisxliTi naTesaobis<br />

(cognatio) Sesaxeb sazogadoebriv azrs ar Seesabameboda, mravali problema warmoSva. amitom,<br />

agnaturi kavSirebis ararsebobis miuxedavad, pretorma uaxloesi naTesavebis memkvidreebad mowveva<br />

dauSva da anderZis gareSe memkvidreTa Svidi rigi daadgina.<br />

memkvidreebis pirvel rigs gardacvlilis rogorc sui Svilebi (liberi), aseve emancipirebuli RviZli<br />

Svilebi ganekuTvnebodnen, aseve isini, vinc, dabadebis Semdeg, <strong>romis</strong> moqalaqeoba imperatoris<br />

gadawyvetilebiT moipova. gamonakliss warmoadgenda sxva ojaxSi (familia) Sesuli pirebi (Sviladayvanili<br />

da qalebi in manu). pirveli rigis pretoruli memkvidreebi konkurencias uSualod sui heredes<br />

uwevdnen, romelTa upirates uflebas memkvidreobaze ius civile iTvaliswinebda.<br />

memkvidreTa meore rigs legitimi ewodeboda; ius civile-s mixedviT, maTi ufleba agnatebis memkvidreobis<br />

tolfasi iyo.<br />

mesame rigis memkvidreebs ganekuTvnebodnen RviZli naTesavebi (cognati) meSvide Taobis naTesaobamde.<br />

Unde cognati-s memkvidreobaze pretenziis gacxadeba sxva ojaxSi gaSvilebul Svilebsac SeeZloT.<br />

Cognatio-s aRiareba qorwinebis kanonierebaze damokidebuli ar iyo. Svilebs dedis qonebis memkvid-<br />

112


eobac SeeZloT da piruku. Tumca, agnatebTan SedarebiT, maTi memkvidreoba ufro dabali xarisxis<br />

iyo.<br />

pretoruli samarTliT memkvidreTa meoTxe rigs ganekuTvnebodnen gaazatebulis patronis meuRle da<br />

misi Svilebi (maT Soris emancipirebulebic). Tavad patrons gaazatebulis (liberti) memkvidred mowvevis<br />

ufleba, agnatobis safuZvelze hqonda da amiT is mxolod gaazatebulis daqvemdebarebul memkvidreebs<br />

(sui heredes) Tu CamorCeboda.<br />

mexuTe rigis memkvidreobas miekuTvneboda gaazatebulebis (liberti) memkvidreoba bonorum possessio, romelsac<br />

patronis patroni (Tu ki aseTi piri arsebobda) iRebda.<br />

memkvidreebis meeqvse rigs cocxlad darCenili meuRle ganekuTvneboda.<br />

pretoruli memkvidreebis meSvide rigs Seadgendnen patronis naTesavebi, romlebsac ufleba hqondaT<br />

gaazatebulis beiTalman qonebaze.<br />

postklasikur periodSi, ius civile yvela SezRudvis TandaTanobiTi SemsubuqebiT, kanoniT memkvidreobis<br />

miRebis procesi gamartivda. cvlilebebi Seexo im SezRudvebsac, romlebic pretorul samar-<br />

TalSi aisaxa da iustinianes samarTliT sabolood gauqmda adgnatio-s upiratesoba cognatio-s winaSe,<br />

xolo mdedrobiTi xazis naTesavebis memkvidreobiTi uflebebi sabolood gauTanabres mamrobiTi<br />

xazis memkvidreebs. 543 wels 118 noveliT, kanonT memkvidreTa (ab intestato) oTxi rigi dadginda:<br />

memkvidreTa pirvel rigs Svilebi da maTi daRmavali xazis naTesavebi (naTesaobis rigiTobis<br />

miuxedavad) ganekuTvnebodnen, memkvidred wardgenis ufleba SeuzRudavi iyo; meore rigSi aRmavali<br />

xazis naTesavebi (mSoblebi), RviZli da-Zma (maTi Svilebi) moiazrebodnen. Tavis mxriv, aRmavali xaziT<br />

memkvidreoba mamisa da dedis mxridan naTesaobis mixedviT iyofoda; erT-erTi mSoblis arseboba sxva<br />

pirTa memkvidreobas gamoricxavda. Tu gverdiTi xazis memkvidreebi mSoblebis konkurentebad gamodiodnen,<br />

maSin samkvidro suladobis mixedviT iyofoda; memkvidreTa mesame rigiT moiazreboda naxevari<br />

da-Zma da maTi Svilebi, romelTac, maTi mSoblebis cocxlad aryofnis SemTxvevaSi, memkvidreebad<br />

iwvevdnen; kanoniT memkvidreTa meoTxe rigs sxva sisxlismieri naTesavebi ganekuTvnebodnen.<br />

II. Successio testamentaria (anderZiT memkvidreoba)<br />

Ex testamento (anderZiT memkvidreoba); ab intestato (kanoniT memkvidreoba); ius successionis (samemkvidreo<br />

monacvleobis ufleba); delatio hereditatis (samkvidros gaxsna); heres (memkvidre); sui heredes (xelisuflebaSi<br />

myof pirTagan dasaxelebuli memkvidreebi); hereditatis (samkvidros miReba); transmissio (samkvidros<br />

transmisia); in iure cessio hereditatis (samkvidros cesia); hereditas iacens (`dadebuli~ samkvidro); cretio<br />

(samkvidros sazeimo miReba); pro herede gestio (memkvidris Sesabamisi qmedeba); bonorom possessio sine tabulis<br />

(pretoruli memkvidreoba anderZis gareSe); bonorum possessio contra tabulas (anderZis sapirispiro<br />

pretoruli memkvidreoba); bonorum possessio edictalis (pretoruli memkvidreoba ediqtis safuZvelze);<br />

bonorum possessio decretalis (pretoruli memkvidreoba dekretiT); successio testmentaria (anderZiT<br />

memkvidreoba); testamentum (anderZi); ex heredatio (samkvidros CamorTmeva); legata (saanderZo danakisri);<br />

codex (kodeqsi); codicillii (mcire kodeqsi); petitio (persecutio) fideicommissi (sarCeli fideikomisis Sesaxeb).<br />

anderZi iyo piris nebis samarTlebrivad dadgenili da sazeimo formiT Sedgenili gadawyvetileba,<br />

romelsac savaldebulo Zala moanderZis gardacvalebis Semdeg eniWeboda.<br />

anderZis arsi mamkvidreblis (de cuius) monacvlis garkveva iyo. mamkvidreblis gardacvalebis SemTxvevaSi,<br />

misi qoneba ara ubralod sxvisdeboda, aramed is Tavis magivrad asaxelebda sxva pirs, romelic,<br />

misi amqveynad aryofnisas, mas Secvlida. amiT universaluri da singularuli monacvleoba<br />

arsebiTad gansxvavdeba erTmaneTisagan. samoqalaqo brunvaSi sakuTari poziciis gankargviT, mamkvidrebeli<br />

ara mxolod misi, individualuri nebiT dadgenili, materialuri sagnebis aRiarebuli mepatrone<br />

xdeboda, aramed sruli moculobiT, formalurad gansazRvruli nebis warmmarTvelic _ anu<br />

sakuTari samarTlebrivi usafrTxoebis subieqturi mxaris mepatronec iyo. individualuri Tavisuflebis<br />

aseTi xarisxi, <strong>samarTlis</strong> ganviTarebis maRal doneze metyvelebda da subieqtur da formalurad<br />

aRiarebul funqciaTa Soris sxvaobaze mowmobda. <strong>romis</strong> sazogadoebis ganviTarebis sxvadasxva<br />

etapze, <strong>samarTlis</strong> subieqtis evolucia samemkvidreo monacvleobis arsisa da memkvidris funqciaTa<br />

evoluciazec aisaxa, razec romauli anderZis istoriuli formebic metyvelebda. arqaul<br />

113


periodSi, individualuri interesebis wina planze wamoweva da sakuTari pirovnebis mniSvnelobis<br />

damkvidreba, uSualod ukavSirdeboda Zveli mamasaxlisis (paterfamilias) swrafvas _ ojaxis ufrosoba<br />

sakuTari vaJiSvilisaTvis daetovebina, da amiT, winaprebTan yvelaze axlos mdgomi, sxva agnati naTesavi<br />

Camoecilebina. aseTi survili saxalxod gacxadebas (testamentus) saWiroebda, rac kuriis wminda<br />

krebaze (comitia calata) formalur dadasturebasa da damowmebas iTxovda. wminda krebaze, romelic<br />

weliwadSi orjer moiwveoda, ojaxis ufross (paterfamilias), daRmavali xazis naTesavebis sasargeblod,<br />

gakeTebuli misi arCevanis obieqturi mizezebi unda daesaxelebina (zustad ise, rogorc<br />

Svilad ayvanis (adrogatio) dros xdeboda). romaeli xalxis sayovelTao azriT, individualuri nebis<br />

aseTi formiT ganzogadeba, saomrad gamzadebuli jaris winaSe gacxadebuli anderZis (testamentum in<br />

procinctu) analogi iyo.<br />

anderZis mesame saxis _ anderZi libraluri ritualis (testamentum per aes et libram) _ dasadebad saWiro<br />

iyo xuTi mowme da mesaswore. aRniSnuli ritualis gansaxorcieleblad moanderZis is xelqveiTebi<br />

(potestas) an misi megobrebi, romlebic ojaxs (familia) iRebdnen, mowmeebad ar daiSvebodnen, radgan es<br />

aqti uSualod monawile pirTa interesebs exeboda. anderZi iuridiul Zalas iZenda, magram, teqstis<br />

gacxadeba ar daiSveboda. anderZis teqstiani firfitebi erTad ikvreboda da maT mowmeTa beWdebs<br />

artyamdnen. sul iyo Svidi beWedi: xuTi mowmeebis, erTi ojaxis mimRebis da erTic magistratis. be-<br />

WedTa am raodenobas iTxovda pretori, raTa pretoruli samarTliT dacul sabuTs, anderZis forma<br />

mieRo. mogvianebiT, sabuTze xelis mowerac savaldebulo gaxda. msgavsi formiT anderZi klasikur<br />

epoqaSi dgeboda. anderZis mTavar arsobriv elements warmoadgenda memkvidris dasaxeleba (heredis<br />

institutio), romelsac gaiusi, mTeli anderZis, dasawyisad da dasasrulad miiCnevda. Tu memkvidris<br />

daniSvnas ar hqonda iuridiuli Zala, anderZi mTlianad baTilad iTvleboda.<br />

memkvidris dasaxelebas (heredis institutio) globaluri mniSvneloba hqonda da im SemTxvevaSi, Tu<br />

mamkvidrebeli samkvidros Tundac mcire nawils anderZiT memkvidres utovebda, ab intestato memkvidreebis<br />

mowveva aRar daiSveboda; garda amisa, <strong>romis</strong> samarTalSi damkvidrda cneba `erTxel memkvidre,<br />

samudamod memkvidre _ semel heres, semper heres~, ras Semdeg niSnavda: memkvidre arc rezoluciuri<br />

pirobiT da arc raime vadiT ar iniSneneboda.<br />

<strong>romis</strong> samarTalma daadgina, rom mamis gardacvalebidan mTvaris aTi Tvis ganmavlobaSi dabadebuli<br />

bavSvi (postumus), mamis (de ciuis) memkvidre xdeboda.<br />

anderZiT moanderZes samkvidrodan calkeuli nivTebis mesame pirebisaTvis gadacemac SeeZlo. aseT<br />

gankargulebas saanderZo danakisri (legatam) ewodeboda. saanderZo danakisris (legata) mizani legetariusisaTvis<br />

mogebis motana da ar memkvidris mdgomareobis gaeuareseba iyo. Tu saanderZo danakisri<br />

(legatum) memkvidris dasja _ (legatum poenae nomine (causa) isaxavda, maSin is baTildeboda. amitom,<br />

savsebiT marTalia modestinusi, romlis Tanaxmadac, `legati aris anderZiT Cuqeba _ legatum est donatio<br />

testamento relicta” (D.31.36). florentinusis azriT, `legati aris memkvidreobis Semcireba, riTac moanderZes<br />

surs mesame pirs gadasces im qonebis nawili, rasac memkvidre mTlianad miiRebs _ legatum est<br />

delibatio hereditatis, qua testator es eo, quod universum heredis foret, alicui quid collatum velit~ (D.30,116 pr).<br />

legatis gadacema mxolod memkvidreze SeiZleboda, xolo legatariusisaTvis dakisrebuli valdebuleba<br />

baTilad iTvleboda. legatis ZalaSi Sesvla ganisazRvreboda heres testamentarius-is sasargeblod,<br />

universaluri monacvelobis ganxorcielebiT. memkvidreobis miRabaze memkvidris nebayoflobiTi<br />

uari, legetariuss molodins ucruebda. qr. Sobis II saukunemde moanderZes, legatebis<br />

saxiT, mTeli samkvidros gankargva da memkvidrisaTvis mxolod pasivebis datoveba SeeZlo. aseTi<br />

viTareba kreditorTa uflebebs mZime tvirTad awva da mamkvidreblis gardacvalebis SemTxvevaSi<br />

(mortis causa), moTxovnaTa mTel brunvas safrTxeSi agdebda. swored am dros gamoica lex Furia<br />

testamentaria, romliTac, Tu legatebis Rirebuleba 1 000 ass aRemateboda, legatebis datoveba im<br />

pirTa sasargeblod, romlebic moanderZis meeqvse rigi kognati naTesavebi mainc ar iyvnen, ikrZaleboda.<br />

kanonis gverdis avliT Sedgenili legati Zalas inarCunebda, magram legatariusi, memvkidris<br />

sasargeblod, oTxmagi jarimis gadaxdas eqvemdebareboda. aRniSnuma kanonma ver gaamarTla. mamkvidrebels<br />

SeeZlo gaeca uamravi legati, romelic mTlianobaSi 1 000 ass ar aRemateboda, magram<br />

memkvidres usaxsrod tovebda.<br />

114


qr. Sobis 40 w. gamoica lex Falcidia, romliTac dadginda: nebismier SemTxvevaSi, samkvidro masidan<br />

aqtivebis 1/4 mainc _ e.w. falcidiuri meoTxedis wili, memkvidres unda darCenoda. am kanoniT, legatariusis<br />

moTxovnaTa obieqti mxolod legatis garkveuli nawili iyo.<br />

klasikuri <strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong> Tanaxmad, legatebis oTxi saxe arsebobda: 1. Legatum per vindicationem<br />

(vindikaciis meSveobiT); 2. Legatum per damnationem (ganaCenis meSveobiT); 3. Legatum sinendi modo<br />

(nebarTvis gziT); 4. Legatum per praeceptionem (gamoyofis meSveobiT).<br />

legatebis uZvelesi saxis legatum per vindicationem meSveobiT, mamkvidreblis gankargulebiT, legetariusis<br />

sakuTrebaSi samkvidros nawili gadadioda; legatum per damnationem-iT, legatariusis sasargeblod,<br />

mamkvidrebeli memkvidres, uSualod, anderZiT avalebda garkveuli nivTis sakuTrebaSi gadacemas<br />

(dare) an raime qmedebis Sesrulebas (facere, non facere). pirvel SemTxvevaSi legatis obieqti SeiZleba<br />

yofiliyo mxolod is nivTi, romelic, kvirituli samarTliT, gardacvalebamde mamkvidrebels<br />

ekuTvnoda. uSualod am nivTze legatariusi sakuTrebas srulad im momentSi iZenda, roca memkvidre<br />

samkvidros miiRebda da memkvidris winaaRmdeg savindikacio sarCelis Setanac (Tu legatis moculobiT<br />

falcidiuri meoTxedis wesi irRveoda, legatis nawili vindikacias eqvemdebareboda) SesaZlebeli<br />

iyo. Legatum sinendi modo-sac valdebulebiTi Sedegi hqonda; moanderZis brZanebiT, memkvidres,<br />

legatariusisaTvis mikuTvnebuli garkveuli nivTis waRebis neba eZleoda. legatariusis uflebebi<br />

daculi iyo actio incerti ex testamento-Ti. Tu legatis obieqti mamkvidreblis nivTze servituti an<br />

uzufruqti iyo, maSin memkvidres in non faciendo (mesame pirisaTvis valis patieba an legetariusisaTvis<br />

mamkvidreblis mier ijariT aRebuli nivTiT usasyidlod sargeblobis ufleba) eniWeboda.<br />

Legatem per praeceptionem-s realuri Sedegi hqonda da samkvidrodan raime nivTis winaswar gamoyofas<br />

gulisxmobda, magram memkvidreTa wilis gansazRvrisas legatis es nairsaxeoba mxedvelobaSi ar<br />

miiReboda.<br />

postklasikur periodSi legatebis sxvadasxva saxis TandaTanobiTi urTierTSerwymiT singularuli<br />

monacvleoba (mortis causa) dadginda, rac ganpirobebuli iyo formalur moTxovnaTa simkacris<br />

SesustebiT. 529 w. iustinianem sabolood daadgina: formis miuxedavad, legats, mamkvidreblis nebis<br />

Sesabamisad, hqonda Zala, rac legatebisa da fideikomisebis TiTqmis gaigivebas niSnavda. amis<br />

Taobaze sagangebod aRiniSna iustinianes digestebSi `legatebisa da fideikomisebis Sesaxeb~ (D.30).<br />

faqtobrivad, legati da fideikomisi yovelmxriv gaTanabrda.<br />

imperiis periodSi, gansakuTrebuli sityvieri an werilobiTi Txovnis safuZvelze, ganviTarda<br />

saanderZo danakisris sxva forma _ fideikomisebi (fideicommissa) sicocxlis bolo wuTebSi<br />

mamkvidrebeli memkvidres mimarTavda TxovniT, romlis Tanaxmadac, memkvidres, romelime piris sasargeblod,<br />

raime qmedeba unda Seesrulebina an misTvis raime nivTi unda gadaeca. Tavdapirvelad, aseTi<br />

Txovna mxolod fides (memkvidris Rirsebaze) iyo damokidebuli da mas iuridiuli Zala ar hqonda.<br />

Tumca, avgustusis droidan moyolebuli, eqstraordinaluri wesis safuZvelze, fideikomisariusi<br />

uflebamosili Seiqna waredgina fideicommissi persecutio, romelic, eqstraodinaluri sasamarTlo procesis<br />

damkvidrebiT, TiTqmis actio testamenti-s Seerwya.<br />

anderZs erTvoda ramdenime firfita an pergamentis furceli, romelic Seicavda memkvidris mimarT<br />

moanderZis Txovnas, raTa mas mesame piris sasargeblod raime gaekeTebina. aseTi mcire kodeqsi, romelsac<br />

mogvianebiT codicilli ewoda, samarTlebrivad avgustusis dros aRiares.<br />

mogvianebiT dadginda, rom Tu kodicilebSi gamovlenili neba anderZis sityvebiTac (codicilii testamento<br />

confirmati) dasturdeboda, maSin es Tavad anderZiT datovebuli nebis gamovlinebad iTvleboda. gamonaklisi<br />

iyo memkvidris da meurvis daniSvna, romlis sisworec mxolod anderZis safuZvelze<br />

miiCneoda. dadasturebuli kodicilebis iuridiuli Zala anderZis namdvilobaze iyo damokidebuli.<br />

Tu kodicilebi anderZiT ar iyo dadasturebuli, maSin maT fideikomisebis mniSvneloba hqondaT. Tu<br />

anderZi baTili iyo, kodicilebi ZalaSi rCeboda da masSi Camoyalibebuli Txovnebi da brZanebebi,<br />

kanonis ZaliT, mamkvidrebels ekisreboda. fideikomisebTan dakavSirebul saqmeebs, Tavdapivelad, konsulebi<br />

extra ordinem wesiT ganixiladvnen, xolo Semdeg specialuri pretorebis _ praetor<br />

fideicommissarius-is iurisdiqcias dauqvemdebares. sarCeli fideikomisebis Sesaxeb (persecutio fideicommissi)<br />

pirs piradi sarCelis saxiT waredgineboda. fideikimisis obieqti iyo samkvidros nemismieri nivTi,<br />

115


aseve mesame pirTa nivTebi. fideikomisi ar gansxvavdeboda legatum per damnationem-sgan. moanderZes<br />

memkvidrisaTvis SeeZlo moeTxova, fideikomisariumisaTvis samkvidros nawilis an mTeli samkvidros<br />

gadacema. am orive SemTxvevaSi universaluri fideikomisi igulisxmeboda.<br />

fideikomisis sagani SeiZleboda monisaTvis Tavisuflebis miniWebac (lebertas fideicommissaria) yofiliyo.<br />

Tu mona mamkvidrebels ar ekuTvnoda, maSin fideikomisiT datvirTul memkvidres monis gamosyidva da<br />

gaazateba evaleboda. magram Tu monis batoni monis gayidvaze uars amobobda, an ararealurad did<br />

fass iTxovda, maSin monis fideikomisi iqviTeboda.<br />

Tavi VIII. <strong>romis</strong> sanivTo samarTali<br />

adamianebs Soris nivTebis Taobaze warmoqmnili urTierTobebi sanivTo samarTliT wesrigdeboda,<br />

romliTac calkeul pirTa an pirTa jgufebisaTvis nivTebis kuTvnilebis forma da maTi sruli gankargvis<br />

dadgena xdeboda. nivTze sakuTrebis uflebis (dominium) safuZvelze, nivTis mimarT nivTis<br />

mesakuTres absoluturi samarTlebrivi pozicia hqonda. nivTze sakuTrebis uflebis Taobaze<br />

gamarTul sasamarTlo procesze (in rem), mesakuTres, nebismier mesame pirze _ maT Soris, imave nivTze<br />

raime sxva uflebis mqoneze, _ gacilebiT myari samarTlebrivi mdgomareoba hqonda. amitom, sakuTrebis<br />

uflebiT, yovelgvari samarTlebrivi SezRudvis gareSe, nivTze piris abstraqtuli kuTvnileba<br />

(proprietas) sruli moculobiT igulisxmeboda. maSasadame, mxolod mesakuTres SeeZlo eTqva, rom niv-<br />

Ti mxolod mas ekuTvnoda (meum esse aio). Tumca, nivTze uflebas da nivTis uSualo flobas, romaeli<br />

samarTalmcodneebi (prudentes) yvela SemTxvevaSi rodi ganasxvavebdnen erTmaneTisagan. faqtia, rom<br />

nivTis kuTvnilebis formebi mxolod sakuTrebis uflebiT ar amoiwureboda. nebismieri nivTi mTeli<br />

rigi iseTi TvisebebiT xasiaTdeboda, romelTa gamoyeneba sxva pirebs, _ aramesakuTreebsac SeeZloT.<br />

aRniSnuli uflebebi uSualo obieqts ukavSirdeboda da sruliad realuri, nebismieri sxva pirisaTvis<br />

savaldebulo da mniSvnelovani iyo.<br />

sanivTo samarTliT nivTze subieqtis piradi neba da misi gankargvis SesaZlebloba dgindeboda. yvelaze<br />

srulyofilad nebis avtonomiuroba, pirTa romelime jgufisadmi individis kuTvnilebis miuxedavad,<br />

nivTis gamo realur samarTlebriv urTierTobebSi, piris individualur subieqtad CabmiT<br />

vlindeboda. aqedan gamomdinare, sanivTo urTierTobebis samarTlebrivi mowesrigeba xels uwyobda,<br />

socialuri urTierTobis TvalsazrisiT, individis poziciis ganmtkicebas da misi nebis avtonomiurobis<br />

aRiarebas.<br />

I. qoneba<br />

romaelebi, TandaTanobiT, mividnen im azramde, rom arsebobda sameurneo daniSnulebis erTiani qonebrivi<br />

kompleqsi. moqalaqeTa qonebis yvelaze Zveli gansazRvreba (monebisa da saqonlis erToblioba _<br />

familia pecuniaque) XII dafis kanonebSia mocemuli; mogvinebiT, familia-d, mTeli qoneba aRiniSneboda.<br />

civiluri samarTliT damkvidrda qonebis cneba, romelic mopovebuli iyo ojaxis ufrosis<br />

(paterfamilias) SromiT da mas ewodeboda patrimonium _ mamuli, romelic, Sesabamisi sakulto movaleobebis<br />

gaTvaliswinebiT, memkvidreebs gadaecemoda.<br />

pretorul samarTalSi zogjer gvxvdeba termini `mamis~ da `papis~ qoneba. Tumca, qonebiT igulisxmeboda<br />

yovelive is, rac aRniSnuli piris kuTvnileba iyo, miuxedavad imisa, qoneba misi SeZenili<br />

iyo, Tu memkvidreobiT miRebuli. mesakuTris sicocxleSi misi sikeTe (bona) kreditorisaTvis valis<br />

gadaxdis garanti iyo.<br />

II. Res (nivTebi)<br />

digestebis Tanaxmad, garda qonebisa, arsebobda iseTi nivTic, romelic aseve moicavda iuridiul<br />

urTierTobebsa da uflebebs.<br />

Gai., 2,2: Summa itaque rerum diviso in duos articulos diducitur: nam aliae sint divini iuris, aliae humani _ amrigad, nivTebi,<br />

ZiriTadad, or kategoriad iyofoda: RvTaebrivi <strong>samarTlis</strong> nivTebad (res divini iuris) da adamianTa<br />

<strong>samarTlis</strong> nivTebad (res humani iuris). RvTaebriv, bunebriv Zalad mTeli sazogadoebis mier aRiarebuli<br />

Sexedulebebi moiazreboda; amdenad, TiToeuli individis neba RvTaebis nebas eqvemdebareboda. ama Tu<br />

116


im nivTis RvTis kuTvnilebad aRiarebiT, aRniSnuli nivTi Tavisufali nebis qmedebis sferos aRar<br />

ganekuTvneboda da samoqalaqo brunvidan amoiReboda. brunvaSi arsebuli nivTebis saxiT, aRniSnuli<br />

nivTebi aravis ekuTvnoda:<br />

Gai., 2,9: Quod autem divini iuris est, id nullius in bonis est _ is, rac RvTaebriv samarTals miekuTvneba, ar<br />

SeiZleba vinmes qonebaSi imyofebodes (Gai, 2,3; D.1,8.1.pr). RvTaebrivi <strong>samarTlis</strong> nivTebis kategorias<br />

romaelebi miakuTvnebdnen wminda nivTebs (res sacrae) da saTayvanebel nivTebs (res religiosae). sajaro<br />

gadawyvetilebis safuZvelze, nivTebis pirveli kategoria RvTaebis kuTvnilad miiCneoda (D.1,8,6,3;<br />

1,8,9,pr.1), xolo meore kategorias ganekuTvneboda iseTi nivTebi, romlebic, adamianis saqmianobiT,<br />

saTayvanebel adgilebad (religiosus locus) miiCneoda, anu es iyo winaparTa saflavebi (Gai. 2,6; D.1,8,6,4).<br />

nivTis wminda (sacra) nivTad aRiarebisaTvis mxolod kerZo iniciativa ar kmaroda, xolo nivTis<br />

saTayvaneblad (religiosae) aRiareba ki mxolod kviritul mesakuTres (dominus) SeeZlo (Gai., 2,7; D.1,8,6,4).<br />

RvTaebrivi <strong>samarTlis</strong> nivTebi (res divini iuris) mxolod sakraluri samarTliT (ius sacrum) regulirebas<br />

eqvemdebareboda, samoqalaqo <strong>samarTlis</strong> normebi maTze ar vrceldeboda. amitom, provinciebSi, sadac<br />

miwa dominium ex iure Quiritium-is obieqti ar iyo, sasaflaoebi saTayvanebel adgilebad (religiosus loco) ar<br />

miiCneoda, Tumca, fiqtiurad, mainc aseTebad iTvleboda (Gai, 2,7).<br />

Hae autem quae humani iuris sunt, aut publicae sunt aut privatae _ xolo is nivTebi, romlebic adamianTa samarTals<br />

ganekuTvneba, sajaro an kerZo nivTebad iyofa (Gai, 2,10).<br />

nivTebis am kategoriaTa paralelurad arsebobda res privata, anu is nivTebi, romelTac sazogadoebis<br />

wevrebi kerZo pirTa saxiT flobdnen.<br />

Privatae sunt quae singulorum hominum sunt _ kerZoa is nivTebi, romlebic calkeul adamianebs ekuTvnis. (Gai.,<br />

2,11.)<br />

termini `singulus~ (termini `privatus~ uZvelesi ekvivalenti) am cnebis arss yvelaze zustad asaxavda: es<br />

iyo individi, danarCen subieqtTagan gancalkevebuli piri. aRniSnuli cnebiT, yuradReba calkeuli<br />

subieqtis damoukidebel rolsa da mis avtonomiurobazea gamaxvilebuli, rac samarTalze dafuZnebuli<br />

sazogadoebis, sociumis, mTavar subieqtad Tavisufal individs amkivdrebda.<br />

aRniSnuli mosazreba samoqalaqo brunvis, rogorc kavSirebis sistemis, axsna-ganmartebaSi aisaxa.<br />

brunvaSi arsebuli qoneba (bona) is ekonomikurad mniSvnelovani obieqti iyo, romlis individualurad<br />

gankargva xelisuflebis prerogativad iqca.<br />

Quae publicae sunt, nullius videnturin bonis esse, ipsius enim universitatis esse creduntur _ is nivTebi, romlebic sajaroa,<br />

ver iqneba vinmes brunvadi qoneba, maT rogorc TviT Temis sakuTrebas ise ganixilaven (Gai.,2,11).<br />

cnebas `nullius in bonis” (Gai.,2,9; D.1,8,1,pr.) gaiusi iyenebs ara mxolod saRvTo <strong>samarTlis</strong> nivTebisa (res<br />

divini iuris) da sajaro nivTebis (res publicae), aramed im kerZo nivTebis (res privata) aRsaniSnavad, romel-<br />

Tac aqtualuri mesakuTre ar hyavdaT (res nullius _ aravis nivTebi), anu samkvidro mis miRebamde. Gai.,2,1<br />

werda: …modo videamus de rebus: quae vel in nostro patrimonio sunt vel extra nobstrum patrimonium habentur _ ...axla ganvixiloT<br />

nivTebi: isini an Cveni mflobelobis sferoSi arian, an Cveni mflobelobis sferos miRma.<br />

Tumca, cneba Cvens qonebaSi (in nostro patrimonium) igulisxmeboda, res humanis iuris kategoriis is niv-<br />

Tebic, romlebic gansakuTrebuli wesiT gankargvas eqvemdebareboda, anu brunvidan amoRebuli qoneba<br />

(in bonis esse).<br />

nivTTa gamijvna Cvens qonebaSi (in nostro patrimonium) da Cveni qonebis miRma (extra nostrum patrimonium)<br />

mxolod gaiusTan gvxvdeba, sxva samarTalmcodneebi (prudentes) ganasxvavebdnen brunvaSi arsebul (res<br />

in commercio) da brunvidan amoRebul (res extra commercium) nivTebs. romaeli iuristi celsusi (yidvagayidvis<br />

konteqstSi) brunvidan amoRebul nivTebs (res extra commercium) saTayvanebeli nivTebis (res<br />

religiosae) sapirispirod miiCnevda. (D.18,1,6 pr): …ut sacra et religiosae loca aut quorum commercium no sit, ut publicae,<br />

quae non in pecunia populi, sed in publico usu habeantur, ut est campus Martius _ rogorc wminda da saTavyvanebeli<br />

miwebi an iseTi, romlebic brunvidan arian amoRebuli; rogorc sajaro nivTebi, romlebic xalxis<br />

qonebas ar ganekuTvneba, marsis moednis msgavsad, sajaro sargeblobas eqvemdebarebian.<br />

117


sajaro sargeblobis nivTebi (res in usu publico) brunvidan amoRebul nivTebad (res extra commercium)<br />

iTvleboda (maT rigs ganekuTvneboda, saxelmwifosa da kerZo pirebs Soris garigebebis dadebisas<br />

gamoyenebuli, brunvidan amoRebuli nivTebi _ res extra commercium-s). Res publicae kategoriis nivTTa<br />

Soris arsebuli gansxvaveba, gaiusis azris sapirispiroa, radgan yvela sajaro nivTs, RvTaebrivi<br />

<strong>samarTlis</strong> nivTebis msgavsad (res divini iuris), aravis nivTebad (nullius in bonis) kategoriad miiCnevdnen.<br />

sinamdvileSi, maT Soris sxvaoba ar arsebobda.<br />

gaiusis mgavsad, romaeli iuristis marcianes Tanaxmad, RvTaebrivi <strong>samarTlis</strong> nivTebi (res divini iuris)<br />

aravis brunvadi qoneba ar SeiZleba iyos (in nullius bonis sunt) da kuTvnilebis subieqtebis mixedviT,<br />

(ierarqiuli sistemiT) nivTebs Semdeg jgufebad yofda: Quaedem naturali iure communia sunt omnium, quaedem<br />

universitatis, quaedam nullius, pleraque singulorum, quae variis ex causis cuique adquiruntur _ bunebiTi <strong>samarTlis</strong> mixedviT,<br />

zogierTi nivTi aris yvelasTvis saerTo, zogierTi, rogorc mTliani, ganekuTvneba erTs, zogierTi<br />

_ aravis, xolo nivTebis didi nawili ekuTvnis kerZo pirebs da am nivTebis SeZena sxvadasxva<br />

safuZvlis mixedviT xdeba. (Marc., 3 Inst., D.1,8,2,pr). bunebiTi <strong>samarTlis</strong> mixedviT, nivTebis pirvel kategorias<br />

ganekuTvneba haeri, zRva, zRvis napiri, gamdinare wyali, xolo TviT mdinares marciane sajaro<br />

nivTad (res publicae) miiCnevda (D.1,8,2,1). am kategoriis nivTebis sayovelTao kuTvnilebas, is calkeul<br />

pirTa sakuTrebis uflebas upirispirebda (Solum dominus - D.1,8,6,pr.).<br />

$1. Res extra commercium (brunvidan amoRebuli nivTebi)<br />

1. haeri, gamdinare wyali, zRva da mTeli simdidre; 2. sajaro nivTebi; am nivTebis erT-erTi da Ziri-<br />

Tadi mepatrone iyo romaeli xalxi; 3. saerTo sazogadoebrivi gamoyenebis nivTebi (gzebi, mdinareebi);<br />

4. sakulto nivTebi (sacrum).<br />

calkeuli samoqalaqo Temis nivTTa (res quae universitatis sunt) rigs ganekuTvneboda Teatrebi da stadionebi<br />

_ samoqalaqo Temebis saerTo nivTebi (communia civitatum _ D.1,8,6,1), anu res in publico usu. nivTis<br />

individualur kuTvnilebas sazogadoebrivi erTeulebis kuTvnilebisagan, gaiusis msgavsad, marcianec<br />

ganasxvavebda. gaiusis mier SeTavazebuli nivTTa klasifikaciis kriteriumis universaluroba (in bonis<br />

esse), Seesabameba imas, rom sistematizaciis safuZvelSi devs nivTis kuTvnilebis idea (am ideis yvelaze<br />

adekvatur formaSi), anu individualuri sakuTreba.<br />

romaeli iuristi celsusi, in pecunia populi-ze saubrisas, komerciuli saqmianobisaTvis gankuTvnil sajaro<br />

nivTebs saxelmwifos individualizebuli sakuTrebis obieqtebad ganixilavda.<br />

$2. Familia et pecunia<br />

uZvelesi romauli samarTliT, qoneba gamijnuli iyo or saxed _ familia da pecunia. Familia-Ti ojaxis<br />

ufrosis (paterfamilias) xelisuflebas daqvemdebarebuli qonebrivi da araqonebrivi sikeTe moiazreboda.<br />

Pecunia-sagan gansxvavebiT, familia statikurobiT xasiaTdeboda. kerZod, ojaxis Tavisufali<br />

wevrebi (liberi), anu ara-monebi (nullius sunt) brunvis obieqtebi ar iyvnen, vinaidan isini nivTebad (res) ar<br />

miiCneodnen. Familia sasaflaoebsa da saojaxo wminda adgilebs (res extra commercium) moicavda.<br />

Pecunia (pecus _ pirutyvi)-s ganekuTvneboda nivTTa is kategoria, romelic samarTlebrvi aqtebis<br />

obieqti iyo. sxva sityvebiT rom vTqvaT, `pecunia~ iyo familias-s Semadgeneli is qoneba, romelic, sxva<br />

adamianebTan (sxva saojaxo jgufis wevrebTan), nebayoflobiTi urTierTobis safuZvelze, sasaqonlo<br />

brunvaSi iyo CarTuli. kerZod, mona im SemTxvevaSi iyo pecunia, Tu sakuTari batonis mamasaxlisTan<br />

(paterfamilias) dadebuli garigebis obieqti xdeboda, xolo meurneobaSi dakavebuli monebi, familia-d<br />

iwodebodnen. amrigad, familia-pecunia-s aRniSnuli variacia, sxvadasxva urTierTobis gaTvaliswinebiT<br />

(rogorc in patria potestas da rogorc res), obieqtisaTvis niSandobliv mraval funqciebze metyvelebda.<br />

Familia-s saxiT arsebuli saojaxo kompleqsi gamoxatavda ojaxis ufrosis (paterfamilias) mdgomareobas<br />

(status) saojaxo sturqturaSi, xolo pecunia miuTiTebda im gankargviT uflebamosilebaze, romelic<br />

ojaxis ufross (paterfamilias) gaaCnda saojaxo cxovrebis ekonomikuri sakiTxebis gadawyvetis dros.<br />

$3. Res manicipi et res nec manicipi (mancipirebadi da aramancipirebadi nivTebi)<br />

Res mancipi (mancipirebadi nivTebi); res nec mancipi (aramancipirebadi nivTebi); mancipium (mancipacia).<br />

118


omis samarTliT, nivTebis dayofas mancipirebul da aramancipirebul nivTebad arsebiTi mniSvneloba<br />

eniWeboda, rac imas mowmobda, rom samarTlebrivi forma individualuri nebis gamovlinebas<br />

iTvaliswinebda; maSinac ki, roca nebis gamovlena, realurad, jgufis interess gamoxatavda.<br />

terminiT res mancipi aRiniSneboda is nivTebi, romlebic mancipaciis aqts (mancipium) eqvemdebareboda.<br />

es iyo uZvelesi rituali, romlis dros iyenebdnen spilenZis natexsa da saswors (per aes et libram).<br />

klasikur epoqaSi am rituals mancipacia (mancipatio) ewoda. misi mizani iyo mancipirebadi nivTebis<br />

(res mancipi) gankargvisaTvis (sakuTrebaSi gadasasvlelad), aucilebeli sagangebo sazeimo ritualis<br />

Catareba, radgan aseTi nivTebis SemZeni mxolod <strong>romis</strong> moqalaqe (cives) SeiZleba yofiliyo da<br />

aRniSnuli gziT, warmoSobili sakuTrebis ufleba mxolod romauli sakurTebis uflebas (dominium<br />

ex iure Quiritium) gulisxmobda, kerZod : mancipacias (mancipatio) an nivTis daTmobas magistratis winaSe<br />

(in iure cessio). rac Seexeba aramancipirebadi nivTebs (res nec mancipi), maTi gasxviseba, maTze sakuTrebis<br />

uflebis SeZenis mizniT, martivi mflobelobis gadacemiT (traditio) xdeboda (Gai.,2,19;22). nivTebis<br />

aRniSnuli klasifikacia maTi gasxvisebis wess ganapirobebda (Gai.,1,120). aseT nivTebs gaiusi mancipaciasTan<br />

kavSirSi ganixilavda. ulpianesaTvis mikuTvnebul postklasikuri periodis erT-erT<br />

teqstSi mancipirebad da aramancipirebad nivTTa TiTqmis sruli CamonaTvalia mocemuli: Omnes res aut<br />

mancipi sun taut nec mancipi/ Mancipi res sunt praedia in Italico solo, tam rustica, quails est fundus, quam urbana, qualis domus: item<br />

iura praediorum rusticorum, velut via iter actus aquaedictus: item servi et quadrepedes, quae dorso collore domnatur, velut boves muli<br />

equi asini. Ceterae res nec mancipii sunt. Elefanti et cameli, quamvis collo dordove domentur, nec mancipi sunt, quoniam bestiarum<br />

numero sunt _ yvela nivTi mancipirebadi an aramancipirebadia. mancipirebadi nivTebia: italiis miwaze<br />

arsebuli mamulebi, rogorc sasoflo mindvrebis saxiT, ise saqalaqo, saxlis saxiT; aseve sasoflo<br />

mamulebze fexiT an satransporto saSualebiT gavlis, pirutyvis gadarekis, wylis milebis gayvanis<br />

uflebebi; monebi da is oTxfexa cxoveli, romelic moTvinierebulia da miCveuli unagiris dadgmas<br />

an uRelSi Sebmas, kerZod, kameCi, viri, cxeni, jorcxeni. yvela danarCeni nivTi aramancipirebadia.<br />

marTalia, aqlemi da spilo moTvinierebasa da uRelSi Sebmas eqvemdebareba, magram mainc aramancipirebadi<br />

nivTebia, vinaidan gareul cxovelebs ganekuTvnebian.<br />

$4. Genus et species (gvarobiTi da individualuri nivTebi)<br />

Genus (gvarobiTi nivTebi), species (individualurad gansazrvruli nivTebi); res quae (primo) usu<br />

consumuntur (moxmarebadi nivTebi); aramoxmarebadi nivTebi; individeus, indiviseus (ganuyofeli nivTebi);<br />

martivi, rTuli da Sedgenili nivTebi; pars rei (nivTis nawili); mTavari nivTi; aramTavari nivTi;<br />

accessio (sakuTvnebeli); fructus (nayofi).<br />

aRniSnuli dayofis msgavs logikas eqvemdebareboda nivTebis Semdegi dayofac: 1. species _ TavisTavad<br />

Rirebuli nivTebi (res mancipi da saavtoro nakeTobebi) da 2. genera _ is nivTebi, romelTa Rirebuleba,<br />

maTi gvarisa da odenobis mixedviT ganisazRvreboda (fuli, masobrivi warmoebis nivTebi, nedleuli).<br />

<strong>romis</strong> samarTalSi nivTTa dayofis aRniSnuli sistema mkacrad gansazRvruli ar iyo; xSir SemTxvevaSi<br />

nivTebi Secvladi da Seucvladi saxiT iyo warmodgenili. Tanamedrove mecnierebaSi aRniSnuli<br />

terminologia jer kidev fon savinis droidan gvxvdeba, Tumca nivTebis aRniSnuli dayofa konceptualurad<br />

gansxvavebul safuZvels emyareboda. individualurad gansazRvruli nivTebi (species) maTi<br />

mepatronis pirovnul Tvisebebze (niSnebze) miuTiTebda. samoqalaqo brunvaSi am nivTebis mTlianobis<br />

SenarCunebis aucileblobas, pirovnuli interesi ganapirobebda, rac nivTebis mepatrones, Tavad<br />

nivTis dabrunebis moTxovnis uflebas aniWebda; mepatronis nebis gareSe nivTebis dayofa an maTi<br />

Secvla ar daiSveboda.<br />

romaeli iuristis iulianusis Tanaxmad: In stipulationibus alias species, alias genera debecuntur. um species stipularum,<br />

necesse est inter dominos et inter heredes ita dividi stipulationem, ut partes corporum cuique debentur. Quotienes autem genera<br />

stipularum, numero fit inter eos divisio… _ zogjer stipulaciis sagani SeiZleba iyos individualurad<br />

gansazRvruli nivTi, zogjer ki _ gvarobiTi nivTi. roca individualurad gansazRvrul nivTebs<br />

gvpirdebian, stipulaciis sagani ramdenime pirsa da ramdenime memkvidres Soris ise unda gaiyos, rom<br />

TiToeuls stipulaciis sagnis nawili Sexvdes, xolo roca gvarovnul nivTebs gvpirdebian, maTi<br />

gayofa raodenobis mixedviT moxdeba (D.45,1,54pr.).<br />

nivTebis gamo warmoSobili urTierTobis formalizaciis Sedegad, ori kriteriumis gaigivebam, nebelobiTi<br />

kriteriumi TandaTanobiT obieqturma Secvala. aqedan gamomdinare, nivTebze saubrisas,<br />

119


omaeli klasikosebi sul ufro xSirad amaxvilebdnen yuradRebas iseT nivTebze, romelTa Rirebulebac<br />

woniT, ricxviTa da zomiT ganisazRvreba _ `res quae pondere, numero, munsura consistent (an continentur,<br />

an valent)~ (Gai.,3,90; D.12,1,2,1; 23,3,42; 30,30pr.; 35,2,1,7; 44,7,1,2).<br />

(D.12,1,2,1,) romaeli iuristi pavlusi werda: Mutui datio consistit in his rebus, quae pondere numero mensura consistent,<br />

quoniam eorum datione possumus in creditum ire, quia in genere suo functionem recipient per solutionem quam specie: man in ceteris<br />

rebus ideo in creditum ire non possumus, quia aliud pro alio invito creditori solvi non potest _ sesxad gaicema mxolod is<br />

nivTebi, romlebic woniT, zomiT an ricxviT ganisazRvreba; am nivTebis sakuTrebaSi gadacemiT, SesaZlebelia<br />

sakredito SeTanxmebis dadeba, vinaidan gadaxdis dros, am nivTebis sanacvlod imave gvaris<br />

da ara saxeobis nivTebi gadaicema; sesxis garigebis amave wesiT dadeba sxva nivTebis mimarT ar SeiZleba,<br />

radgan, am SemTxvevaSi, kreditorisaTvis, misi nebis sawinaaRmdegod, erTi nivTis nacvlad sxva<br />

nivTis gadaxda, SeuZlebeli iqneboda.<br />

aRniSnuli teqstiT SesaZlebelia erTmaneTisagan ganvasxvavoT : 1. Secvladi nivTi (anu iseTi nivTi,<br />

romlis Secvlac imave nivTiT SesaZlebeli iqneba valdebulebis Sesrulebisas) da 2. Seucvleli<br />

nivTi (romlis Secvlac, Cveulebriv, SeuZlebelia da kvlav sakuTari gvarisa da saxeobis farglebSi<br />

rCeba). nivTebis am bolo kategorias species ewodeboda. imave gvaris nivTebis dabrunebis SesaZlebloba<br />

aseTi nivTebis gamoyenebis aucileblobas (fungi) mowmobda. aRniSnuli specifikuroba,<br />

nivTebis axali klasifikaciis TvalsazrisiT, genera-species dapirispirebis Secvlis safuZvels gansazRvravda.<br />

am klasifikaciiT, nivTebi iyofoda mosaxmar da mouxmar nivTebad. Tumca, romaelebis<br />

azriT, gvarobiTi (fungibiles) nivTebis Sesanaxad (depositum) gadacema, imave nivTis dabrunebis moTxovniT,<br />

SesaZlebeli iyo (D.16.3.24). gvarovnuli niSniT gansazRvruli nivTebi (genera), sameurneo mizniT<br />

gamoyenebisas, individualuri niSniT gansazRvrul nivTebad (species) iqceoda, magram maTi _ rogorc<br />

gvarobiTi nivTebis gamoyenebis moTxovna kvlav ZalaSi rCeboda.<br />

aseTive obieqtur kriteriums efuZneboda nivTebis kidev erTi klasifikaciac: gayofadi da gauyofadi<br />

nivTebi. bunebaSi yvela nivTi usasrulobamde gayofadia, samarTlebrivi TvalsazrisiT ki, gayofadia<br />

mxolod is nivTi, romlis nawilebi, nivTis gayofis Semdeg, nivTis Tvisebas da funqcias inarCuneben.<br />

individualurad gansazRvruli nivTebi yovelTvis gauyofadia.<br />

nivTebis aRniSnuli dayofa yovelTvis gansxvavdeboda nivTebis genera-species dayofisagan, vinaidan is<br />

nivTis individualur gansazRvrulobas ugulebelyofda da mxolod obieqtur kriteriums ganekuTvneboda.<br />

gayofad nivTebs romaelebi aRniSnavdnen aRwerilobiT: res quae divisionem recipit (D.45,1,4,1),<br />

xolo ganuyofloba aRiniSneboda ori terminiT: individuus et indivisus. bolo cneba nivTis aqtualur<br />

mdgomareobaze miuTiTebda, xolo pirveli _ TviT nivTis dayofis SeuZleblobaze.<br />

romaeli iuristis pomponiusis TxzulebaSi nivTebis klasifikaciis kidev erTi kriteriumia mocemuli:<br />

Tria autem genera sunt corporum, unum, quod continetur uno spiritu et Graecae…vocatur, ut homo tignum lapis et siila:<br />

alterum, quod ex contingentibus, hoc est pluribus inter se cohaerentibus constat, ut aedificium navis armarium: tertium, quod ex<br />

distantibus constat, ut corpora plura solute, sed uni nomini subiecta, veluti populus legio, grec _ arsebobs sxeulTa sami<br />

saxeoba: pirveli gansazRvrulia mxolod suladobiT; berZnulad mas erToblioba ewodeba, aseTTa<br />

ricxvs miekuTvneba mona, mori, qva da a.S; meore momijnave, anu erTmaneTTan dakavSirebuli ramdenime<br />

nivTisagan Sedgeba da iwodeba naerTad, aseTia Senoba, gemi, karada; mesame calkeuli nivTisagan Semdgari<br />

ramdenime gancalkevebuli sxeuli, Tumca, erTi saxeldebis mqone, magaliTad, xalxi, legioni,<br />

jogi.<br />

aRniSnul klasifikaciaSi, romaelebma nivTebis kidev sami _ martivi, rTuli da Sedgenili nivTebi _<br />

saxe gamoyves. romaelma samarTalmcodneebma (prudentes) sagangebod ganacalkeves pars rei, anu nivTis is<br />

nawili, romelic samarTlebrivad, erTi mTelis iseTi elementi iyo, romlis gareSe nivTis mTlianobis<br />

raoba ikargeboda; Tanac, aRniSnuli nawili materialurad mTelTan dakavSirebuli SeiZleba<br />

ar yofiliyo da maT Soris mxolod funqciuri kavSiri arsebobda. nebismier SemTxvevaSi, nawili<br />

mTelis kuTvnileba iyo da mTliani nivTis mimarT dadebuli garigeba, aucileblad, nivTis nawilzec<br />

vrceldeboda. samarTlebrivad Sedgenli an krebiTi nivTis nawili, SeiZleba mTeli nivTisagan<br />

gansxvavebuli samarTlebrivi urTierTobis obieqti gamxdariyo. magaliTad, saketis gasaRebis<br />

gasxviseba saketze uflebis gadatanas iwvevda, magram ara piruku. zog SemTxvevaSi wilis an kvotisagan<br />

(pars, portio) unda ganvasxvavoT mTelis ganuyofeli nawili (pars pro indiviso), romelic,<br />

120


samarTlebrivi aspeqtiT, wminda abstraqtuli cnebaa. saketi da misi gasaRebi yovelTvis Senobis nawilia,<br />

miuxedavad imisa, rom isini konkretul momentSi Senobisagan gancalkevebiT inaxeba. xolo, miwa-<br />

Si Cafluli qvevrebi ara saxlis nawili, aramed marnis nawilebia (D.18,1,76pr; 19,1,17pr). Tumca, niadagidan<br />

amoRebuli miwa, qviSa, Tixa an moWrili nargavi nakveTis nawilebad ar iTvleba (D. 19,1,17,6; 18,1;<br />

10,4,5,2; 50,16,241).<br />

uZravi nivTebis kategoriis Sesaswavlad mniSvnelovania miwis nakveTis nawilisa (pars fundi) da miwis<br />

dasamuSavebeli inventaris (instrumentum fundi) urTierTSepirispireba, romelic, myarad nagebi Senobisagan<br />

gansxvavebiT, stacionaluri samrewvelo uZravi qoneba ar iyo. miwis dasamuSavebeli inventari<br />

(instrumentum fundi) damatebiTi nivTebis kategorias ganekuTvneboda, romlis marTvis wesi ZiriTadi<br />

nivTis gankargvis wess arasodes emTxvevoda. aRniSnul kategorias miekuTvneboda soflis meurneobaSi<br />

dasaqmebuli mona, mxvneli xarebi, guTani, mosavlis asaRebi, mosavlis Sesanaxi da gadasamuSavebeli<br />

iaraRebi (D.39,7,9; 10,11,12pr; 16,1; 25pr; 26,1).<br />

klasikur periodis <strong>romis</strong> samarTalSi nivTebis cneba farTo gagebiT gamoiyeneboda da ara marto<br />

gare samyaros materialur sagnebs moicavda, aramed maTze iuridiul uflebebsac.<br />

$5. Res mobiles et res immobiles (moZravi da uZravi nivTebi)<br />

<strong>romis</strong> samarTliT, nivTTa moZrav da uZrav nivTebad dayofas arsebiTi mniSvneloba ar hqonda _ orive<br />

saxis nivTebi erTi da igive iuridiuli normebiT iyo daculi. uZrav nivTebs ganekuTvneboda ara marto<br />

miwis nakveTi (praedia, fundi) da miwis wiaRi, aramed miwis zedapirze sxvisi an mesakuTris SromiT<br />

Seqmnili sikeTe, romelic miwis zedapiris xelovnur an bunebriv nawilad iTvleboda. am nivTebze<br />

vrceldeboda wesi miwis zedapirze Seqmnilis superficies soli Taobaze, romelic miwis zedapirisagan<br />

iseve ganuyofeli iyo, rogorc miwis zedapiris sahaero sivrce moiazreboda mis nawilad.<br />

moZravi nivTebi (res mobiles an per re moventis) aveji, sayofacxovrebo sagnebi, monebi, cxovelebi iyo.<br />

principatis periodSi nivTebis aseTma dayofam ufro farTo, aSkara saxe da mkveTri xasiaTi miiRo. am<br />

droisaTvis uZrav nivTebzec sabolood Camoyalibda gansakuTrebuli uflebebi, kerZod:<br />

superficiumi, emfiTevzisi. uflebebis SeZena mflobelobis xandazmulobis vadis gansazRvriT (2<br />

weli uZrav nivTebze, 1 weli moZrav nivTebze) xdeboda. Tanac yvela uZrav nivTze erTnairi samarTlebrivi<br />

reglamentacia rodi iyo dadgenili. kerZod, miwis nakveTebi adgilmdebareobisa da<br />

sameurneo daniSnulebis mixedviT, gansxvavebulad regulirdeboda. erTmaneTisagan ganasxvavebdnen<br />

qalaqis ganaSenianobasa (praedia urbana) da soflad mdebare sameurneo miwis nakveTebs (praedia rustica):<br />

mindori, saZovari, tye, sasoflo qoxebi, aseve italiisa da provinciis miwis nakveTebi<br />

$6. Res corporales et res incorporales<br />

Gaius (2.13.14) gamohyofda nivTebis kidev erT kategoris – sxeulebrivsa (res corporales) da usxeulo (res<br />

incorporales) nivTebs. sxeulebrivia is nivTebi, romelTa SegrZnebac SesaZlebelia (quae tangi possunt)<br />

grZnobis organoebiT, usxeulo nivTebi ki SeigrZnoba (quae tangi non possunt). Res incorporales-is nivTebis<br />

magaliTad Gaius-s mohyavda memkvidreoba, uzufruqti da valdebulebebi. aRsaniSnavia is garemoeba,<br />

rom res incorporales kategoriaSi Gaius-i ar asaxelebda sakuTrebis uflebas: romaeli iuristebi ver<br />

asxvavebdnen sakuTrebis uflebas nivTze da sakuTriv nivTebs, ris gamoc sakuTrebis uflebas isini<br />

miakuTvnebdnen corpora (sxeulebrivi nivTebis) kategorias.<br />

$7. gayofadi da gauyofadi nivTebi<br />

ganasxvavebdnen gayofad da gauyofad nivTebs. gayofadi iyo iseTi nivTebi, romelTa gayofis Sedegad<br />

maTi gvari (gens) da faseuloba ar icvleboda. aseTi nivTis TiToeuli nawili erT mTlians warmoadgenda,<br />

Tumca, uwindel nivTTan SedarebiT, naklebi zomis iyo: pro parte divisa. materialuri dayofis<br />

garda, <strong>romis</strong> samarTali aseve icnobda nivTze uflebis gayofas, e.w. idealur wils. aseT<br />

SemTxvevaSi, materialurad gauyofad nivTze ufleba ramdenime pirs, nivTis safasuris wilis Sesabamisad,<br />

erTdroulad ekuTvnoda. kerZod, 1/2, 1/3 da a.S. TanasakuTrebis (anu erT nivTze ramdenime<br />

piris Tanadrouli sakuTrebis ufleba) uflebis Sewyvetisas didi mniSvneloba hqonda nivTis iuridiul<br />

gayofadoba-gauyofadobas: mxolod samarTlebrivi gayofis SesaZleblobisas daiSveboda nivTis<br />

naturaluri gayofa yofil TanamesakuTreTa Soris. meore SemTxvevaSi nivTi erT-erT maTganis sakuT-<br />

121


ebaSi rCeboda, xolo danarCeni pirebi fulad kompensacias iRebdnen.<br />

$8. gamoyenebadi da gamouyenebadi nivTebi<br />

gamoyenebadi iyo iseTi nivTi, romelic, misi daniSnulebidan gamomdinare, pirvelive materialuri<br />

gamoyenebis Semdeg nadgurdeboda. magaliTad, fuli; angariSis gasworebis Semdeg fuli mesakuTrisaTvis<br />

dakargulad miiCneoda. gamouyenebadi iyo iseTi nivTi, romelic gamoyenebis Sedegad ar nadgurdeba<br />

(magaliTad, Zvirfasi qva). amave kategorias ganekuTvneboda iseTi nivTebi, romlebic Tanda-<br />

TanobiTi ganadgurdebiT, fass kargavda da daniSnulebiT aRar gamoiyeneboda.<br />

$9. martivi da rTuli nivTebi<br />

martivi iyo iseTi nivTi, romelic materialurad erT mTlianobas qmnida. magaliTad, mona, qva, mori.<br />

rTuli iyo iseTi nivTi, romelic Sedgeba erTmaneTTan materialurad dakavSirebuli sxvadasxva elementisagan,<br />

romelTac erTi mTliani nivTis saxeli hqondaT. magaliTad, nageboba, xomaldi, aveji.<br />

rTuli nivTebis nawilebi erT mTlian nivTSi ar ikargeboda, radgan erT mTlianobad Seqmnamde, calkeuli<br />

nivTebis saxiT, sxvadasxva piris kuTvnilebac ki SeiZleba yofiliyo.<br />

calke ganixileboda materialurad erTmaneTTan daukavSirebeli sxvadasxva calkeuli nivTis erToblioba,<br />

romelTac, saerTo daniSnulebis safuZvelze, erTi saxelwodeba hqondaT; magaliTad, jogi,<br />

legioni. es iyo nivTebis droebiTi sameurneo an korporaciuli gaerTianeba. aseT SemTxvevaSi, samarTlebrivi<br />

urTierTobis sagani mxolod erTi mTelis Semadgeneli calkeuli nivTebi iyo; magram<br />

brunvis moTxovnidan gamomdinare, am nivTebze sruli uflebis damkvidrebac daiSveboda. magaliTad,<br />

jogis mesakuTres SeeZlo moeTxova ufleba mTel jogze, Tu igi jogis udides nawilze sakuTrebis<br />

uflebas daamtkicebda.<br />

$10. ZiriTadi da damatebiTi nivTebi<br />

damatebiT nivTad (res accessorium) iTvleboda iseTi nivTi, romelic ZiriTad nivTze garkveuli wesiT<br />

damoukidebuli da misgan iuridiulad damokidebuli iyo. damatebiTi nivTis yvelaze gavrcelebuli<br />

saxe iyo nayofi, nivTis nawili da sakuTvnebeli. iuridiulad, nivTis nawili damoukideblad ar miiCneoda.<br />

Tu iuridiuli garigebis sagani mTliani nivTi iyo, maSin garigebis Sedegebi mis yvela nawilze<br />

vrceldeboda. nivTis nawili damoukidebeli garigebis sagani mxolod im SemTxvevaSi xdeboda,<br />

Tu misi mTliani nivTisagan gancalkeveba SeiZleboda.<br />

$11. sakuTvnebeli<br />

Accessio (sakuTvnebeli).<br />

sakuTvnebeli iyo iseTi nivTi, romelic ZiriTad nivTs ara materialurad, aramed ekonomikurad<br />

ukavSirdeboda; ZiriTadi nivTi srulad ar miiCneoda, Tu misgan sakuTvnebeli gancalkevebuli iyo.<br />

sakuTvnebeli damoukidebladac arsebobda, oRond sameurneo (ekonomikuri) Sedegi orives erTad<br />

gamoyenebiT miiReboda (klite da gasaRebi); vinaidan sakuTvnebeli damoukidebladac arseboboda,<br />

damoukidebuli uflebis saganic SeiZleba gamxdariyo. Tumca, Tu dainteresebul pirTa Soris ar<br />

arsebobda specialuri daTqma, ZiriTad nivTze gavrcelebuli samarTlebrivi urTierTobebi sakuTvnebelzec<br />

moqmedebda, rasac Semdegi aforizmis gavrceleba mohyva _ sakuTvnebli ZiriTadi nivTis<br />

beds iziarebs.<br />

$12. Fructus (nayofi)<br />

Fructus (nayofi); instrumnetum fundi (inventari).<br />

cnebiT nayofi (fructus) nayofis momcemi nivTi igulisxmeboda, romlis eqspluataciis Sedegadac materialuri<br />

sikeTe warmoiqmneboda (namati, mosavali). nayofze ufleba nayofis momcemi nivTis uflebaze<br />

damokidebuli, magram misi identuri ar iyo. nayofis momcemi nivTis keTilsindisieri mflobeli nayofis<br />

mesakuTre xdeboda. yovelTvis, nayofis momcemi nivTis gasxvisebisas nayofze sakuTrebis uflebis<br />

SenarCuneba daiTqmeboda.<br />

drois faqtoris gaTvaliswinebiT, nayofis cnebiT yovelTvis igulisxmeboda nayofis Semdegi formebi:<br />

1. Camokiduli nayofi (fructus pendentes); 2. gancalkevebuli nayofi (fructus separati); 3. Segrovebuli<br />

122


da aTvisebuli nayofi (fructus percepti); 4. gamoyenebuli nayofi (fructus consumpti).<br />

yvela SemTxvevaSi, ganuyofeli nayofi `deda-nivTis~ nawili iyo. gancalkeveba (separatio) miTvisebisagan<br />

(perceptio) SemdegiT gansxvavdeboda: nayofis momcemi nivTi SeiZleba yofiliyo im aramesakuTris<br />

xelSi, romelsac nayofis mokrefis uflebamosileba hqonda (moijare); im SemTxvevaSi, Tu<br />

mesame piri (qurdi) nayofs ganacalkevebda (separatio), nivTis mesakuTre nayofis mesakuTre ar xdeboda<br />

(D.7,1,12,5), xolo nayofis miTvisebiT (perceptio) nivTiT mosargeble nayofis mesakuTre xdeboda.<br />

aseT eqstraordinalur RonisZiebebs magistratebi mimarTavdnen rogorc mxedarTa TxovniT, ise saku-<br />

Tari SexedulebiT.<br />

III. sakuTreba<br />

$1. sakuTrebis ufleba<br />

uZveles romaul samarTalSi sakuTrebis aRmniSvneli specialuri termini ar arsebobda. vinmes xelisuflebaSi<br />

arsebuli raime nivTis aRsaniSnavad, yvela SemTxvevaSi, batonobis aRmniSvneli Zalze<br />

Zveli termini dominium (zmna moTvinierebidan) gamoiyeneboda. civiluri, kvirituli sakuTrebis uZveles<br />

saxes dominium ex iure Quiritium ewodeboda.<br />

sakuTrebis uflebis matarebels SeuzRudavi ufleba hqonda da nivTis (gasxviseba, datvirTva)<br />

gamoyenebisa da gankargvis SesaZleblobas aZlevda. nivTze kerZo mesakuTris ufleba ucxo pirebis<br />

Carevas gamoricxavda. klasikurma iurisprudenciam nivTze sakuTreba miiCnia piris SeuzRudav da<br />

gansakuTrebul uflebad, romelic, arsobrivad, SezRudvas ar eqvemdebareboda da absolutur<br />

uflebad moiazreboda. iustinianes samarTliT, nivTze sakuTrebas srul Zalauflebad (plena in re<br />

potestas) miiCnevdnen. klasikosebis mier aRiarebuli da kanoniT ganmtkicebuli, nivTze mesakuTris<br />

batonobis sruli ufleba, klasikosi iuristebis azriT, sakuTrebis uflebis arss, mis Semadgenel<br />

nawilebad, Slida. kerZod, pavlusis Tanaxmad, sakuTrebis uflebis arsebiTi nawili (pars dominii)<br />

sargeblobisa (usus) da nayofis miRebis ufleba (ususfructus) iyo.<br />

miwis kerZo sakuTrebis ufleba uZvelesi droidan izRudeboda. imperiis epoqaSi iuristebma<br />

sakuTrebis cneba daazustes, radgan am uflebis gageba yovelTvis gansakuTrebul safuZvels iTxovda<br />

da mniSvnelovan Sedegebs iwvevda. sakuTrebis uflebis mtkiceba mesakuTres ar evaleboda da piruku,<br />

savaldebulo iyo sakuTrebis SezRudvis <strong>safuZvlebi</strong>s mkacrad gansazRvra, kerZod: 1. yovel meore<br />

dRes, miwis mesakuTre valdebuli iyo sakuTar miwis nakveTze SeeSva mezobeli, mezoblis ezoSi<br />

darguli xidan Camovardnili nayofis asakrefad; 2. mesakuTres ar evaleboda eTmina mezoblis<br />

Senobis nawili, Tu misi nakveTis sazRvars mezoblis Senobis nawili gadmoyurebda, an Tu mezoblis<br />

kedeli naxevar futze metad iyo gaweuli mis nakveTze; 3. garkveuli anazRaurebis sanacvlod,<br />

mesakuTres Tavis nakveTze unda gaetarebina yvela is piri, vinc misi nakveTis mezoblad mdebare<br />

sasaflaoze midioda.<br />

$2. sakuTrebis uflebis Sinaarsi<br />

sagulisxmoa, rom provinciaSi arsebul miwis nakveTebze, sakuTrebis uflebis daxasiaTebisas, SesaZlebelia<br />

dadgindes is samarTlebrivi formula, romelic asaxavs `sakuTrebis~ cnebis Sinaarss: uti,<br />

frui, habere, possidere. amrigad, sargebloba, nayofis miReba da gankargva warmoadgens nivTis gamoyenebis<br />

sam saSualebas.<br />

Uti _ iyo nivTidan raime sargeblis miRebis ufleba, misi gacvlis an nivTis moxmarebis ganzraxvis<br />

gareSe, rac mxolod im qonebis mimarTaa SesaZlebeli, romelic mouxmar qonebas warmoadgenda.<br />

Frui _ sargeblobis im aqtebs ganekuTvneboda, romlebic, deda nivTis mier periodulad Seqmnili<br />

nayofis moxmarebas gulisxmobda, ZiriTadi nivTis arsis Seucvlelad. Habere (zmna `viqonio~-dan warmoiSoba)<br />

da gagebuli unda iqnas, rogorc realuri Sedegis mqone floba (Ulp., D. 50,16. 164.2). `iTvleboda,<br />

rom flobs (habere) raimes is, visac aRniSnulis mimarT sarCelis wardgena SeuZlia; vinaidan<br />

habetur (floben) mxolod imas, risi gamoTxovac rei vindicatio-s meSveobiT aris SesaZlebeli~ (Ulp., D.<br />

50.16. 143). Possidere miekuTvneba possessio-s, anu nivTis faqtobrivi flobis viTarebas, romelsac pretori<br />

123


icavda, sakuTari interdiqtebis (brZaneba) meSveobiT.<br />

$3. Communio (condominium _ TanasakuTreba)<br />

sakuTrebis uflebis gansakuTrebuloba, romael iuristebs aiZulebda erTsa da imave nivTze ramdenime<br />

piris sakuTrebis ufleba daeSvaT. maT aRiares TanamesakuTreTa Tanamflobelobis ufleba anu<br />

nivTis erToblivi mflobeloba da nivTiT sargebloba. nayofic maT mier idealuri wilebiT SeiZineboda.<br />

Tu nivTiT sargebloba dadgenili wesebis zRvars scildeboda, maSin yvela mflobelisa da<br />

mosargeblis Tanxmoba iyo saWiro. TanasakuTrebas (communio) condominium-i ewodeboda.<br />

TanasakuTrebis (communio) viTareba nebayoflobiT an SemTxveviT warmoiSoboda. TanasakuTreba nebayoflobiT<br />

warmoiSoba amxanagobis xelSekrulebis meSveobiT an ramdenime piris nebayoflobiTi<br />

moqmedebiT, kerZod, es ukanasknelni, TanasakuTrebaSi proporciuli wilebis SetaniT, aerTianebdnen<br />

sakuTar qonebas.<br />

qonebis SemTxveviTi gaerTianeba (communio incidens), ramdenime piris mier, erTi da igive nivTis SeZenis<br />

Sedegad xdeboda (memkvidreoba an legati, an im ramdenime nivTis fizikuri Serwymis Sedegad, romelTa<br />

gancalkevebac SeuZlebeli iyo. confusio _ Txevadi, xolo commixtio _ mkvrivi masalis dros).<br />

TanasakuTrebis uZvele saxe iyo e.w. consortium ercto non cito, romelic gardacvlili paterfamilias ramdenime<br />

memkvidres (adgnatus et cognatus) rCeboda.<br />

TanasakuTrebidan TiToeul mesakuTres sakuTari wilis gasxviseba da datvirTva SeeZlo. amave moculobiT<br />

TanamesakuTreebs, mesame piris winaSe, sakuTari uflebebis dacvis uflebac hqondaT. TanasakuTrebis<br />

gayofisas, TanamesakuTreTa wilebi mosamarTles sakuTari Sexedulebisamebr SeeZlo gamoeyo,<br />

magram gayofadi nivTi samarTlian fasad (iusto preto aestimare) unda Seefasebina.<br />

$4. sakuTrebis SeZenis saSualebebi<br />

<strong>romis</strong> samarTliT gaTvaliswinebuli, nivTze civiluri sakuTrebis uflebis SeZenis formebis anu<br />

saSualebebis klasificireba, ramdenime kriteriumis mixedviT iyo SesaZlebeli. Gai., `instituciebsa~<br />

da Res cottidianal-Si, sakuTrebis uflebis SeZenis saSualebis klasifikacias bunebiTi <strong>samarTlis</strong> (ius<br />

naturale), civiluri <strong>samarTlis</strong> (ius civile) da xalxis <strong>samarTlis</strong> (ius gentium) safuZvelze axdenda.<br />

pirveli saSualeba, anu _ ius naturale-Ti iyo is, romelsac xalxi iyenebda da romelic kacobriobasTan<br />

erTad Seiqmna. aseT saSualebebs okupacia (occupatio), namati (nayofi) da nivTis gadamuSaveba<br />

(specificatio) warmoadgenda sakuTrebis uflebis SeZenis is saSualebebi, romlebic ius civile-Ti<br />

iyo mowesrigebuli, mxolod <strong>romis</strong> moqalaqeTaTvis iyo damaxasiaTebeli: mancipatio, in iure cessio da<br />

usucapio (xandazmulobis vadiT). SeZenis am gansakuTrebuli saSualebebidan (moqmedebebidan) Gai. gamohyofs<br />

erTobliv SeZenas, anu mTliani moculobiT an samkvidro qonebidan ganxorcielebul SeZenas<br />

(adquirere per universitet); SeZenis aRniSnul saSualebebs ganekuTvneba: 1) ius civile-sa da ius preatorium-is<br />

safuZvelze samemkvidreo uflebebSi Sesvla; 2) sxvisi mamulis Sesyidva (emptio bonorum); 3) Svilad<br />

ayvana.<br />

sakuTrebis uflebis SeZenis gansxvavebul saSualebebs gamoyofs Ulpianus; mancipatio, traditio, in iure cessio,<br />

adiudicatio, lege.<br />

romanistikis doqtrina yvelaze xSirad iyenebs sakuTrebis uflebis SeZenis klasifikacias, Tavdapirvel<br />

da nawarmoeb saSualebebad dayofis, principidan gamomdinare.<br />

sakuTrebis uflebis SeZenis Tavdapirveli saSualebebi gulisxmobda, nivTis dauflebis mizniT, ise-<br />

Ti moqmedebebis ganxorcielebas, romlebic ar iqneboda sxva mesakuTris nebaze damokidebuli. xolo<br />

sakuTrebis uflebis SeZenis nawarmoebi saSualebebiT, mxedvelobaSi is faqti miiReboda, rom nivTs<br />

manamde sxva mesakuTresTan hqonda kavSiri. nivTis Tavdapirveli mesakuTre nivTze yvela uflebas<br />

kargavda mas Semdeg, rac aRniSnul nivTs sxva, axali mepatrone SeiZenda, anu sakuTrebis uflebis<br />

SeZenis nawarmoebi saSualebebiT nivTze, erTi mesakuTris uflebebi, meore mesakuTres gadaecemoda,<br />

gamsxviseblisa da SemZenis urTierTsanacvlo, nebelobiTi xasiaTis moqmedebis Sedegad (transferre<br />

dominio)<br />

124


odesac sakuTrebis uflebis SeZenis saSualebebze vsaubrobT, mizanSewonilia gaviTvaliswinoT romauli<br />

Instituciones debulebebi da jer sakuTrebis uflebis SeZenis is saSualebebi SeviswavloT, romlebsac<br />

ius gentium icnobda, Semdeg ki ius civile-Ti dadgenili SeZenis saSualebebi.<br />

a) Occupatio (okupacia)<br />

Occupatio iyo nivTebze sakuTrebis uflebis SeZenis yvelaze Zveli da universaluri saSualeba, romelsac<br />

romaeli iuristebi ius gentium-is institutad miiCnevdnen.<br />

Occupatio Seicavda, nadirobisa da TevzWeris Sedegad, SeZenil nivTebs da isini Cveulebriv flobad<br />

(possessio naturales) iTvleboda (Nerva, D.41.2.1.1.).<br />

garda amisa, occupatio mxolod im SemTxvevaSi iyo SesaZlebeli, Tu nivTi aravisi kuTvnileba ar iyo<br />

(res nullius).<br />

Occupatio Semdegi saSualebebiT xorcieldeboda: a) gareul mxecebze (venatio), frinvelebze (auspicium)<br />

nadiroba da Tevzaoba (piscatio). pirutyvi SeiZleba mitacebuli, Tumca veluri da, maSasadame, bunebrivad<br />

Tavisufali yofiliyo. miTvisebis saSualebebidan gamomdinare, pirutyvi sam kategoriad iyofoda:<br />

1) gareuli mxecebi (feral bestiae), romlebic bunebrivad Tavisufalni iyvnen da romelTa dapatroneba<br />

nebismier pirs SeeZlo; 2) moSinaurebuli, an moTvinierebuli cxovelebi (mansuefactae), romlebsac<br />

bunebrivad Tavisufleba ki hqondaT, Tumca adamianis kontrolis qveS imyofebodnen da, Tanac,<br />

adamianTan dabrunebis Cvevac gauCndaT (animus revertendi); 3) Sinauri pirutyvi, romelzec mudmivad<br />

xorcieldeba adamianis Zalaufleba. cxovelebze nadirobis ufleba adamianis Tavdapirvel da<br />

bunebiT uflebad (ius hominis) iTvleba, vinaidan, vidre adamiani miwaTmoqmedi an mesaqonle gaxdeboda,<br />

is nadirobiT irCenda Tavs.<br />

b) mowinaaRmdegisaTvis warTmeuli samxedro nadavli; g) zRvaSi amoziduli kunZuli da zRvis mier<br />

napirze gamoriyuli nivTebi; d) uwindeli mesakuTris mier gadagdebuli nivTebi (res derefuctae) _<br />

beiTalman qoneba.<br />

b) ganZi<br />

Paul., (D. 41.1.31.1) azriT, `ganZi _ dafluli nivTebis garkveuli raodenobaa, romelTa mimarT SeuZlebelia<br />

mesakuTris dadgena; ganZi imis sakuTreba xdeba, vinc mas aRmoaCens, vinaidan is sxvas aravis<br />

ekuTvnis; da piruku, Tu vinme, angarebiT an SiSiT Sepyrobili, an nivTis ukeT Senaxvis mizniT, daflavs<br />

nivTs miwaSi, aRniSnuli nivTi ganZad ar SeiZleba CaiTvalos da, amrigad, SeiZleba qurdobis<br />

saganic ki gaxdes~.<br />

Tavdapirvelad, ganZi im miwis nakveTis namatad iTvleboda, romelSic is iqna aRmoCenili da misi<br />

aRmomCeni ganZis mesakuTre xdeboda; Tumca, imperator adrianes reskriptiT (iustinianemac<br />

daadastura) dadginda, ganZze arsebuli, sakuTrebis uflebis Tanabar wilad gayofa mis aRmomCen<br />

pirsa da im miwis nakveTis mesakuTres Soris, sadac ganZi iqna aRmoCenili. Tu ganZi dafluli iyo<br />

wminda an religiur adgilze, is mis aRmomCen pirs ekuTvnoda mTlianad. ganZis aRmoCena SemTxveviTi,<br />

winaswar daugegmavi movlena iyo (data opera).<br />

g) Specificatio (gadamuSaveba)<br />

Tu romelime piri qmnis axal formas an axal (adre ararsebul) nivTs (specium aliquam), sxva<br />

pirisaTvis mikuTvnebuli masalisagan, glosatorTa azriT, adgili hqonda nivTis gadamuSavebas<br />

(specificatio). Specificatio-s Taobaze azrTa sxvadasxvaoba jer kidev sabinianelTa da prokurianelTa<br />

skolebis warmomadgenlebis mier gamoiTqva. kerZod, sabinianelebs miaCndaT, rom axali nivTi im<br />

masalis mesakuTres ekuTvnis, romlisganac es nivTi iyo damzadebuli, xolo prokulianelebs<br />

miaCndaT, rom nivTis mesakuTre misi Semqmneli iyo da swored mas aniWebdnen sarCelis wardgenis<br />

uflebas, nivTis qurdobis SemTxvevaSi. `oqros Sualedad~ miCneuli iqna is mosazreba, rom Tu<br />

SeuZlebeli iyo nivTisaTvis sawyisi mdgomareobis micema (mag. larnaki), is im masalis mesakuTres<br />

ekuTvnoda, romlisganac nivTi iyo damzadebuli da, piruku, nivTi mis damamzadebel xelosans<br />

ekuTvnis, Tu SesaZlebelia nivTisaTvis sawyisi mdgomareobis dabruneba (Gai, Inst. 2.79.).<br />

125


d) Tu raime nivTi mTlianad STanTqmulia sxva nivTis mier, pirveli nivTis mesakuTre iZens im<br />

nivTsac, romelic mas SeuerTes. saWiroa erTmaneTisagan ganvasxvavoT saboloo da droebiTi namati.<br />

droebiT namats maSin aqvs adgili, roca, mogvianebiT, SesaZlebeli xdeba ori SeerTebuli nivTis<br />

gayofa. aRniSnul viTarebaSi, damatebiTi nivTis mepatrone uflebamosilia waradginos sarCeli _<br />

actio ad exhibendum (wardgenis Sesaxeb; piradi sarCeli, romliTac mosarCele iTxovda, rom mopasuxes<br />

sasamarTloSi warmoedgina sadao nivTi. Tu mopasuxe uars ambobda nivTis warmodgenaze, is<br />

daisjeboda, TiTqosda namdvil davaSi, wagebuli mxaris msgavsad), im pirobiT, rom damatebiTi nivTis<br />

gamocalkevebiT ar daazianebda ZiriTad nivTs. miwebis an sxva uZravi qonebis nazrdis viTarebaSi<br />

saWiroa gamovacalkevoT sxva miwaze Tesvis, mcenareTa dargvis an mSeneblobis warmoebis SemTxvevebi.<br />

kerZod, am viTarebaSi moqmedebda principi `superficies misdevs miwis nakveTs (mis statuss)~ _ superficies<br />

solo adit, anu yvelaferi, rac sxvis miwazea darguli, daTesili an aSenebuli, miwis nakveTis<br />

mepatronis sakuTrebaSi Sedis.<br />

moZravi qonebis namatis SemTxvevaSi unda gamoiyos: 1) liTonisgan damzadebuli nivTebi, romlebic<br />

isea erTmaneTTan SeduRebuli, rom SeuZlebelia maTi gamocalkeveba (ferruminatio); 2) sxvis qsovilSi<br />

Catanebuli Zafi (textura); 3) nabdis tilos SesaRebad gamoyenebuli saRebavi (tinctura); 4) sxvis dafaze<br />

daxatuli naxatisaTvis gamoyenebuli saRebavi (pinctura) (am bolo SemTxvevis Taobaze Paul. ambobda,<br />

rom suraTi eqvemdebareba im dafas, romelzec is aris dawerili (D. 6.1.23.3).<br />

namatis (nazrdis) yvela SemTxvevaSi, sakuTrebis uflebis dakargvis gamo, romaeli iuristebi<br />

iTxovdnen dazaralebuli mesakuTrisaTvis kompensaciis gadaxdas, kerZod:<br />

1) Tu is, vinc aerTianebs nivTebs an gadaamuSavebs maT, aris damatebiTi nivTis mesakuTre, maSin mas,<br />

nivTis dauflebis SemTxvevaSi, SeuZlia exceptio doli (maSin eZleva mxares, roca jer kidev ar momxdara<br />

motyuebiT damZimebuli garigebis aRsruleba) warudginos ZiriTadi nivTis mesakuTres, mis mier wardgenili<br />

rei vindicatio-s sapasuxod, raTa moiTxovos kompensacia im nazrdis gamo, rac ZiriTadi nivTis<br />

mesakuTrem miiRo damatebiTi nivTis mesakuTris S<strong>romis</strong> Sedegad.<br />

2) Tu is piri, vinc axorcielebda nivTebis gadamuSavebas an gazrdas, aris boroti ganzraxviT<br />

moqmedi, ZiriTadi nivTis mesakuTrem, an mesame pirma, mis winaaRmdeg unda gamoiyenon Semdegi saxis<br />

sarCelebi: a) actio furtis, im motiviT, rom TiTqosda mitacebuli iyo masala an damatebiTi nivTi; b) actio<br />

cognitio, im piris sasargeblod, visac CamoarTves nivTze sakuTrebis ufleba; g) Tu nivTebis gadamuSaveba<br />

an gazrda SemTxveviT moxda an mesame piris mier iqna keTilsindisierad ganxorcielebuli<br />

(bonae fidei), anazRaurebis moTxovna dauSvebelia.<br />

$5. sakuTrebis uflebis SeZena xelSekrulebiT<br />

sakuTrebis gadacema daiSveboda mxolod im pirebs Soris, romlebsac, xelSekrulebebisa da garigebebis<br />

gziT, qonebis SeZenisa da gasxvisebis ufleba hqondaT, aseve anderZis an kanonismieri memkvidreobis<br />

safuZvelze.<br />

klasikuri periodis samarTliT, sakuTrebis saxelSekrulebo SeZena sami wesiT iyo dasaSvebi:<br />

mancipatio, in iure cessio, traditio. iustinianes samarTalSi mxolod traditio iqna SenarCunebuli. saxel-<br />

Sekrulebo wesiT, sakuTrebis uflebis gadasacemad, aucilebeli iyo mxareTa SeTanxmeba sakuTrebis<br />

uflebis SeZenasa da gasxvisebaze.<br />

a) Mancipatio (mancipacia)<br />

kvirituli sakuTrebis SeZenis uZvelesi wesi iyo mancipacia, romlis Tanaxmadac, xuTi mowmisa da<br />

mesasworis TandaswrebiT, pirs, garkveuli safasuris sanacvlod, nivTi realurad gadaecemoda.<br />

es iyo yidva-gayidvis erTdrouli aqti, nivTis arasasamarTlo gziT gamoTxovis msgavsad. nivTis<br />

fasis sanacvlod, gamsxvisebels gadaecemoda liTonis zodi, romlis asawonadac mesaswores uxmobdnen.<br />

aRniSnuli wesi moqmedebda nebismieri nivTis SesaZenad, romlebic res mancipi-is kategorias<br />

miekuTvneboda. Tavdapirvelad, gamyidvlis mier gadacemuli liToni realurad iwoneboda, mogvianebiT,<br />

am ritualma simboluri xasiaTi miiRo; gaiusis dros mancipacia fiqciur gayidvad – venditio<br />

imaginaria iqca.<br />

126


mancipaciiT realurad SesaZlebeli iyo nivTebis gayidva ganvadebiT, aseve maTi gaCuqeba da mziTevad<br />

gataneba, radgan garigebis momentSi gamyidvelisaTvis mxolod Rirebulebis mcire nawilis gadaxda<br />

xdeboda. mancipaciiT igulisxmeboda, rom mxareebs samoqalaqo brunvaSi Cabmis ufleba (ius commrecii)<br />

hqondaT. im SemTxvevaSi, Tu mancipirebadi nivTis gamsxvisebeli mesakuTre ar iyo, SemZenis sarCelis<br />

safuZvelze, kanonieri mesakuTre SemZens nivTs sTxovda; gamsxvisebels nivTis ormagi fasis, anu<br />

mancipaciis dros moTxovnil Tanxaze orjer metis gadaxda evaleboda (qurdobis (furtum)<br />

analogiurad).<br />

b) in iure cessio<br />

sakuTrebis uflebis gadatanis am wesiT moCvenebiTi sasamarTlo procesi igulisxmeboda. sasamarTlo<br />

procesi, sakuTrebis uflebis Tanaxmad (gaiusi), SeZenis mizans Seesabameboda. moCvenebiTi<br />

sasamarTlo procesis msgavsad, am wesiT procesze mxolod is pirebi daiSvebodnen, visac <strong>romis</strong> sasamarTlo<br />

procesze daSvebis ufleba hqonda. SemZeni iTxovda SesaZen nivTs, xolo gamsxvisebeli<br />

nivTze sakuTrebas uaryofda an aRiarebda. pretori, romlis TandaswrebiTac in iure warmoebis dros,<br />

aseTi procesi tardeboda, mosarCelis uflebas adasturebda da mxareTa nebas saTanado aqtiT adgenda.<br />

g) Traditio (gadacema)<br />

Traditio _ sakuTrebis uflebis gadacemis forma, <strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong> nawilma _ xalxis samarTalmac (ius<br />

gentium) aRiara. Traditio-Ti igulisxmeboda SemZenisaTvis, gamsxviseblisagan, nivTis faqtobriv mflobelobaSi<br />

gadacema. nivTis gadacemis aseTi forma mxareTa Soris winaswar dadebuli SeTanxmebis aRsruleba<br />

iyo. klasikur periodSi, res mancipi-s mimarT, tradicio ara kvirituli, aramed pretoruli,<br />

bonitaruli sakuTrebis SesaZenad gamoiyeneboda. Traditio-Ti nivTze sakuTrebis uflebis SesaZenad<br />

savaldebulo iyo piroba _ iusta causa possessionis, romlis safuZvelzec nivTi gadaicemoda, anu nivTis<br />

gasxviseba-SeZena orive mxaris neba iyo. aRniSnuli neba gamoixateboda nivTis gadacemamde, ris Semdegac<br />

xdeboda nivTis gadacema.<br />

$6. sakuTrebis uflebis saxeebi<br />

a) Dominium ex iure Quiritium (kvirituli sakuTreba)<br />

kvirituli <strong>samarTlis</strong> mixedviT, sakuTrebis ufleba (dominium ex iure Quiritium) hqondaT sruluflebian<br />

romael moqalaqeebsa da res commercii-is mqone pirebs. romauli <strong>samarTlis</strong> Tanaxmad, garda samarTalsubieqtobisa,<br />

saWiro iyo, rom samoqalaqo brunvaSi monawileobis piroba hqonoda nivTsac. pirvel<br />

rigSi, aseTi nivTebi iyo: res mancipi da, kvirituli sakuTrebis SesaZenad, xelSekrulebiT dadgenili<br />

qonebis SeZenis iseTi specialuri saSualebebi, rogoric iyo mancipacia (mancipatio). am uflebaTa<br />

obieqts ganekuTvneboda aseve res nec mancipi, romelTa SeZena gansakuTrebul formalobebs ar iTxovda.<br />

b) peregrinebis sakuTreba<br />

araromaeli moqalaqeebi (laTinebi da peregrinebi) roms sakuTari samSoblos uflebiT (origo) eqvemdebarebodnen.<br />

romauli samarTliT, ius gentium-is safuZvelze, maT sakuTrebis ufleba mxolod moZravi<br />

nivTebis brunvis sferoSi hqondaT. ucxoelebisaTvis sakuTrebis SeZenis ufleba mxolod peregrinebis<br />

pretoris ediqtiT daiSveboda, `fiqtiuri” sarCeliT, romelic uflebis xSiri darRvevis<br />

aRsakveTad, jarimas adgenda. savaraudod, ucxoelebi mxolod mflobelobiT interdiqtebs sjerdebodnen.<br />

Dominium-is mflobeloba maT ar SeeZloT. Tumca, ucxoelTa qoneba pretoris gansakuTrebuli<br />

sarCelebiT iyo daculi. im SemTxvevaSi, Tu mesame piri pretenzias acxadebda im nivTebze,<br />

romlebsac ucxoelebi flobdnen romSi, anda miwis im nakveTebze, romlebic italiis teritoriaze<br />

iyo, pretoris sarCeli fiqcias (fictio) Seicavda da peregrinebis uflebebs icavda.<br />

g) provinciuli sakuTreba<br />

provinciuli miwaze romaeli xalxis sakuTreba dapyrobis uflebas efuZneboda. es iyo sajarosamarTlebrivi<br />

tipis sakuTreba _ res publicae. provinciuli sakuTreba, romelzec sakuTrebis ufleba<br />

mtrisaTvis warTmeuli teritoriis (ager publicus) mflobelobas (possessio) exeboda, mxolod populus<br />

Romanus gaaCnda. aseT miwas romaeli ijariT gadascemda kerZo pirebs, romlebsac e.w. tributum an<br />

127


stipendium gadasaxadis gadaxda evalebodaT. gaiusis Tanaxmad, provinciaSi mdebare miwis nakveTi<br />

romaeli xalxis an keisris sakuTreba (dominium) iyo. kerZo pirebis faqtobrivi sakuTrebis ufleba<br />

provinciebis mmarTvelTa dacvas eqvemdebareboda. postklasikur periodSi provinciuli sakuTrebis<br />

uflebis wesi mflobelobis (possessio) instituts TiTqmis Seerwya, rac ramdenime faqtorma ganapiroba:<br />

1. civiluri da pretoruli sarCelebis dualizmi aRar arsebobda; mas Semdeg, rac italiaSi<br />

arsebuli yvela nakveTi tributiT (tributum) daibegra, romaeli moqalaqeebisa da provincielebis<br />

sakuTrebis uflebaTa arsebuli sxvaobac mTlianad gauqmda; garda amisa, karakalam, 212 wlis<br />

ediqtiT, imperiis mTel Tavisufal mosaxleobas <strong>romis</strong> moqalaqeoba uboZa, riTac <strong>romis</strong> moqalaqeebi<br />

da peregrinebi uflebrivad gaTanabrdnen; 2. am periodSi moxda sakuTrebisa da mflobelobis<br />

Serwymac.<br />

d) Res sua in bonis (bonitaruli anu pretonuli sakuTreba)<br />

sakuTrebis aRniSnuli kategoria warmoiSoboda im SemTxvevaSi, roca pretori, civiluri mesakuTris<br />

sarCelisagan, sakuTari sarCeliT icavda im pirs, romelmac mancipirebadi nivTi SeiZina. Tumca,<br />

aRniSnuli nivTis gadacema mancipatio an in iure cessio-s formebis daucvelad moxda. aseT SemTxvevaSi da<br />

im SemTxvevaSic, roca pretoruli sarCeliT dacvas eqvemdebareboda iseTi piri, romelic ar iyo<br />

nivTis mesakuTre, magram pretors Tavisi sarCeliT igi aseTad gamohyavda, pretori TiTqosda mesakuTres,<br />

actio Publiciana ZaliT, mesame piris sasarCelo moTxovnisagan icavda. aseTi sarCeli rei vindicatio<br />

sarCelis analogiuri iyo.<br />

e) sakuTreba iustinianes samarTliT<br />

miwis nakveTebis kviritul da provinciul sakuTrebad dayofis gauqmebis Semdeg, yovelgvari garigebis<br />

mimarT, miwis erTiani sajaro registracia SemoiRes, romelsac transcriptis ewoda. aqedan gamomdinare,<br />

iustinianes kanonmdeblobiT, mxolod dominum ex iure Quiritium aRadgines.<br />

kuTvnilebis istoriuli niSnis mixedviT, romaelebi erTmaneTisagan ganasxvavebdnen, sakuTrebis uflebis<br />

SeZenis saSualebebs civiluri samarTliT (ius civile) da xalxis samarTliT (ius gentium).<br />

$7. Usucapio (SeZena xandazmulobiT)<br />

piri nivTze sakuTrebis uflebas maSinac iZenda, Tu igi garkveuli drois ganmavlobaSi da garkveuli<br />

pirobebis dacviT flobda aRniSnul nivTs. sakuTrebis uflebis SeZenis aRniSnul saSualebas xandazmulobiT<br />

SeZena (usucapio) ewodeboda. Zveli civiluri samarTliT, xandazmulobiT SeZenis erT-er-<br />

Ti saxe iyo usucapio, romlis SemTxvevaSi mflobelobis kanonieri safuZveli da keTilsindisieri<br />

mflobeloba savaldebulo ar iyo. Tumca, ZvelTaganve es wesi naqurdal nivTebze ar gavrcelda.<br />

maTi SeZena xandazmulobiT jer kidev XII dafis kanonebma, Semdeg atiliusis (qr.Sobamde III s.), mogvianebiT<br />

_ plavtiusis (qr.Sobamde 70w.) kanonebma akrZales.<br />

nivTis xandazmulobiT SeZena SeeZloT mxolod romael moqalaqeebs; es wesi mxolod italiur miwebze<br />

vrceldeboda. xandazmulobiT SeZena (usucapio) ar daiSveboda res incorporales, res extra commercium<br />

da im nivTebze, romelTa xandazmulobT SeZenas kanoni krZalavda. aseTebi iyo: naqurdali nivTebi (res<br />

furtivae), naalafari (res vi possessae), nakveTebs Soris arsebuli sagnebi da servituti. XII dafis kanonebiT<br />

ikrZaleboda qalis mier, meurvis nebarTvis (auctoritas) gareSe, gasxvisebuli res mancipi nivTebis<br />

xandazmulobiT SeZena. Usucapio-s erT-erTi maxasiaTebeli iyo nivTis uwyvetad floba (possessio). xandazmulobis<br />

vada, mflobelobisa da misi samarTlebrivi safuZvlis darRvevisas, Sewyvetilad<br />

miiCneoda. Usucapio-s meore niSani iyo dro (tempus), riTac xandazmulobiT SeZenis, kanoniT<br />

gansazRvruli, vada igulisxmeboda, kerZod: 2 weli uZrav da 1 weli moZrav nivTebze (Gai.,2,42;54).<br />

iustinianes samarTliT aRniSnuli vadebi Seicvala, kerZod: moZrav nivTze 3, xolo uZrav nivTze 30<br />

weli dadginda. principulad gansxvavdeboda e.w. sasarCelo xandazmulobis vada (longi temporis<br />

praescriptio), romliTac, kanoniT dadgenili vadis gasvlis Semdeg, nivTis vindicirebaze pretenziis<br />

mqone mesakuTres uars eubnebodnen mflobelis mxridan Sesagebeli sarCelis wardgeniT. sasarCelo<br />

xandazmulobis vada 10 wliT ganisazRvra, Tu modave mxareebi erT Tems (civitas) ekuTvnodnen da 20<br />

wliT _ Tu sxvadasxva Temis wevrebi iyvnen; garda amisa, mflobeloba unda yofiliyo iusta causa-ze<br />

damyarebuli da keTilsindisierad miCneuli.<br />

128


$8. sakuTrebis uflebis marTlzomieri SezRudva<br />

mesakuTres SeeZlo nebayoflobiT SeezRuda Tavisi sakuTrebis ufleba, Tu servitutiT datvirTavda<br />

sakuTar qonebas. sakuTrebis uflebis sxvagvari SezRudvebi ki samarTliT iyo gaTvaliswinebuli,<br />

sazogadoebrivi interesebidan gamomdinare. Tunca, sakuTrebis uflebis SezRudva ar iyo gaerTianebuli<br />

raime zogadi xasiaTis debulebiT an gvarobiTi kategoriiT, rogorc amas Tanamedrove samar-<br />

Tali iTvaliswinebs e.w. iZulebiTi eqspropriaciis saxiT. am periodis zenonis (CI.8.10.12) da iustinianes<br />

(CI.8.10.13) konstituciebSi, agreTve maTze darTul interpolaciebSi naxsenebi (erT miwis nakveTze<br />

meoris sasargeblod dadgenili) SezRudvebic servitutes saxelwodebiT iyo cnobili.<br />

sakuTrebis uflebis SezRudva xdeboda: 1. religiuri mosazrebiT. XII dafis kanonebiT ikrZaleboda<br />

gvamebis dakrZalva da kremacia qalaqis teritoriaze da mis irgvliv, Tu samarxsa da uaxloes Senobas<br />

Soris manZili 60 futze naklebi iyo, aseve pontifikosebis Tanxmobis gareSe gvamebis eqsgumacia<br />

(D.11.7.8); 2. samSeneblo normebis dacvis aucileblobiT. klasikuri samarTali Seicavda normebs,<br />

romlebic gansazRvravdnen Senoba-nagebobaTa maqsimalur simaRles, Senobebs Soris manZilsa da maT<br />

garegnul ier-saxes; 3. sazogadoebrivi gzebis gayvanis aucileblobiT. XII dafis kanonebi iTvaliswinebda<br />

im miwis nakveTebis mesakuTreTa movaleobebs, romlebic sazogadoebrivi gzebis gaswvriv<br />

iyo ganlagebuli. maT evalebodaT gzebis saremonto samuSaoebSi monawileobis miReba. Tu<br />

sazogadoebrivi gza imdenad dazianda, rom SeuZlebeli gaxda maszed Seuferxebeli gavla, mimdebare<br />

nakveTebis daudevar mesakuTreebs evalebodaT, sakuTar miwaze, saWapane transportis gatareba;<br />

4. zRvis napirze mdebare miwis nakveTebis mimarT dadgenili SezRudva gulisxmobda misi<br />

mesakuTreebis movaleobas, Seuferxeblad gaetarebinaT sakuTar teritoriaze mezRvaurebi da<br />

meTevzeebi, naosnobisa da meTevzeobis ganviTarebisaTvis xelSewyobis mizniT; 5. miwis wiaRis sargeblobis<br />

motiviT. klasikuri samarTali dasaSvebad miiCnevda materialuri resursebis mopovebas mxolod<br />

sazogadoebriv teritoriebze da kategoriulad krZalavda sarewao saqmianobas kerZo pirebis<br />

kuTvnil nivTebze; 6. sazogadoebrivi aucileblobiT ganpirobebuli eqspropriacia. klasikuri samar-<br />

Tali ar iTvaliswinebda raime zogad princips, romlis safuZvelzec SesaZlebeli iqneboda moqalaqisaTvis<br />

qonebis usasyidlo CamorTmeva. Tumca, magistrati sakuTari imperium-is ZaliT da senatis<br />

TanxmobiT, rig konkretul SemTxvevaSi, mimarTavda moqalaqisaTvis qonebis CamorTmevas, konfiskaciis<br />

saxiT an monis mier danaSaulis Cadenis gamo.<br />

$9. sakuTrebis uflebis dacva<br />

1. interdiqtebi<br />

mflobelobis dacva sasamarTlos gziT ar xdeboda. mflobelobis dacvas pretori sakuTari<br />

interdiqtiT (brZanebiT) axorcielebda. interdiqtebis meSveobiT, pretori mfarvelobda garkveul<br />

faqtobriv viTarebas (possessio ad interdicta). interdiqtebis klasificireba ramdenime kriteriumiT xdeboda.<br />

kerZod, maTi miniWebis miznebidan gamomdinare, interdiqtebi iyofoda: 1. gaqviTviTi interdiqti<br />

(retinendae possessionis) im aqtebis Tavidan acilebis mizniT, romlebic zians ayeneben an xels uSlian<br />

mflobelobis ganxorcielebas; 2. aRdgeniTi interdiqti (recuperandae possessionis) im piris sasargeblod,<br />

visi mflobelobac iqna xelyofili; 3. aRmWurveli interdiqti (adipiscendae possessionis), romlis<br />

SemadgenlobaSi Sedioda specailuri interdiqti memkvidreobis Sesaxeb, quod legatum (legatis<br />

flobis gamoTxovis ufleba pirisagan, romelic mas daeufla memkvidris nebis sawinaaRmdegod) interdiqti<br />

da quorum bonorum (interdiqti eniWeba pretorul memkvidres, romelic moiTxovda samkvidro<br />

nivTebis mflobelobaSi dabrunebas im nebismieri pirisagan, romelic qonebas memkvidris saxiT flobda,<br />

Tumca samarTlebrivi safuZvlis gareSe) interdiqti.<br />

sakuTrebis uflebis dacva sasarCelo gziT iyo uzrunvelyofili. kerZod, sakuTrebis uflebis dacva<br />

xdeboda savindikacio (rei vindicatio), negatoruli (actio negatoria), miniWebis Sesaxeb (actio exhibitoria) sar-<br />

CelebiT da actio Publiciana-s meSveobiT.<br />

a) Rei vindicatio-s meSveobiT xdeboda im civiluri mesakuTris mflobelobis uflebis dacva, romelsac<br />

misi nebis sawinaaRmdegod, CamoarTves nivTis flobis ufleba. civilur mesakuTres SeeZlo savindikacio<br />

sarCelis wardgena im SemTxvevaSi, Tu moxdeboda mis sakurebaSi arsebuli, nivTis flobis<br />

xelyofa. mosarCele sasarCelo moTxovnas im mopasuxes uyenebda, romelic uSualod flobda sadao<br />

nivTs da, Tanac, pretoruli interdiqtiT iyo daculi. savindikacio procesSi mopasuxes ukeTesi<br />

129


mdgomareoba hqonda, vinaidan swored mosarCeles awva mtkicebis tvirTi imis Taobaze, rom sadao<br />

nivTze sakuTrebis ufleba mxolod mas ekuTvnoda.<br />

rogorc wesi, amis damtkiceba Zalze rTuli, xSirad – SeuZlebelic iyo. amitom, mtkicebis proceduris<br />

gamartivebis mizniT, sargeblobdnen usucapio-Ti (SeZeniTi xandazmulobiT). Tu mopasuxe moigebda<br />

process da mis mimarT mosamarTles gamamarTlebeli ganaCeni gamohqonda, nivTi mis mflobelobaSi<br />

rCeboda, radgan sasamarTlos gadawyvetileba mxolod uaryofda mosarCelis sakuTrebis<br />

uflebas nivTis mimarT.<br />

amitom xSirad savindikacio process win uswrebda imis ganxilva, Tu ramdenad marTlzomierad gaica<br />

pretoruli mflobelobiTi interdiqti.<br />

Tu savindikacio procesis gamarjvebuli mosarCele xdeboda, sasamarTlo mas ubrunebda sadao nivTs;<br />

aRniSnuli aqti mo<strong>samarTlis</strong> SuamavlobiT tardeboda.<br />

nivTze mflobelobis aRdgena sami aspeqtis gaTvaliswinebiT unda momxdariyo: 1. nivTis nayofisa da<br />

damatebiTi nawilebis daangariSeba; 2. im xarjebis dacva, romlebic nivTis mflobelma nivTis mimarT<br />

gaswia; 3. nivTisaTvis miyenebuli zianis an zaralis Sedegebi. samive aspeqtis Sinaarsze gavlenas<br />

axdenda mo<strong>samarTlis</strong> gadawyvetileba imis Taobaze, iyo Tu ara nivTis faqtobrivi mflobeli _ mopasuxe<br />

keTilsindisieri an arakeTilsindisieri (possessio iusta, possesssio inuista (vitiosa)) SemZeni: a) nivTi<br />

mesakuTres ubrundeboda, nayofisa da namatis CaTvliT; b) mflobelis mier, nivTis mimarT, gaweuli<br />

xarjebi sami kategoriiT iyo gaTvaliswinebuli: 1) aucilebeli xarjebi, romelTa gaweva gardauvali<br />

iyo, nivTis Senaxvis mizniT; 2) sasargeblo xarjebi, romlebmac xeli Seuwyves nivTis gadidebas an<br />

gaumjobesebas; 3) TviTneburi an fuWi xarjebi, romelTa mizani ar iyo sameurneo efeqtis miReba da,<br />

Sesabamisad, ar SeiZleboda maTi xarjebis safasurSi CaTvla. klasikur samarTalSi, keTilsindisieri<br />

mflobelis mier gaweuli saWiro da sasargeblo xarjebis anazRaureba nivTis mesakuTres evaleboda,<br />

Tu aseTi xarjebis gaweva litis contestatio-s dadgenamde moxdeboda.<br />

g) keTilsindisieri mflobeli mxolod im zianis gamo agebda pasuxs, romelic nivTs misi braleuli<br />

qmedebis Sedegad miadga, Tumca mxolod litis contestatio-s dadgenamde da araviTar SemTxvevaSi mis Semdgom.<br />

arakeTilsindisieri mflobeli ki pasuxismgebeli iyo nebismier viTarebaSi.<br />

b) Actio negatoria (negatoruli sarCeli). civiluri mesakuTre uflebamosili iyo waredgina sanivTo<br />

sarCelebis mTeli seria, raTa uareyo im momijnave uflebebis arseboba, romelTa mizani iyo nivTis<br />

mimarT misi sakuTrebis uflebis SezRudva. aRniSnuli kategoriis sarCelebi erTiani saxeldebiT _<br />

negatoruli sarCeli (actio negatoria) gaerTiandnen. mesakuTres awva mtkicebis movaleoba im faqtis<br />

mimarT, rom nivTi swored misi sakuTreba iyo da adgili hqonda am sakuTrebis uflebis SezRudvas an<br />

misi ganxorcielebisaTvis xelisSeSlas. mopasuxe, Tavis mxriv, dasabuTebulad uaryofda mosarCelis<br />

pretenzias da sapirispiros amtkicebda. mo<strong>samarTlis</strong> gamamtyunebeli ganaCenis Sedegebi gulisxmobda:<br />

1. sadavo nivTis gaTavisuflebas raime saxis momijnave uflebebisagan; 2. nivTi uwindel mdgomareobaSi<br />

unda aRdgeniliyo (anu aRdgeniliyo is viTareba, romelic mesakuTris uflebebis darRvevamde<br />

moqmedebda); 3. gamarjvebuli iRebda iseT uzrunvelyofas, romelic, samomavlod, daicavda mas<br />

nivTis mimarT raime uflebis darRvevisagan.<br />

c) Actio exhibitoria (sarCeli miniWebis Sesaxeb). pretoruli sarCeliT, mopasuxes SeeZlo uari eTqva<br />

sakuTari mflobelobis dacvaze, iseve rogorc im mflobels, romelmac ganzrax daTmo mflobeloba<br />

nivTis mimarT. aRniSnul viTarebaSi mesakuTres, pretoris mier miniWebuli dacvis ori saSualeba<br />

gaaCnda: 1. uZravi qonebis mflobelobis moTxovnis Sesaxeb, gacemuli pretoruli interdictum quem<br />

fundum (aRdgeniTi interdiqti, romelic mosarCeles miecemoda rei vindicatio-s dros, im faqtobrivi<br />

mflobelis winaaRmdeg, vinc ganzrax uars ambobs (miwis nakveTis gamo) sasamarTlo davaSi monawileobaze<br />

an romelmac ganzrax moiSora arasasurveli mflobeloba); 2. Actio ad exhibendum _ miniWebis<br />

Sesaxeb sarCeli, romlis ZaliT sasamarTloSi mopasuxe mxares unda warmoedgina sadao moZravi<br />

nivTi.<br />

pretoris mier miniWebuli dacvis saSualebiT, mosarCele-mesakuTres SeeZlo gamoeTxova sadao nivTi,<br />

rasac is sasamarTloSi ficis warmoTqmiT adasturebda (iusiurandum in litem) da, damatebiT _ mopa-<br />

130


suxis qonebis dayadaReba (mission in bona), Tu mopasuxe uars ambobda sasamarTlo dacvaze.<br />

d) actio Publiciana. sarCelis aRniSnuli nairsaxeoba rei vindicato-s msgavsi iyo da mis paralelurad<br />

waredgineboda, radgan mas pretori bonitarul mesakuTres aniWebda, dakarguli mflobelobis ukan<br />

dabrunebis Sesaxeb. pretori formulaSi mo<strong>samarTlis</strong>gan moiTxovda fiqtiuri viTarebis Seqmnas, Se-<br />

ZeniTi xandazmulobis vadis amowurvis Sesaxeb. Actio Publiciana icavda im pirs, vinc nivTi traditio-s meSveobiT<br />

SeiZina. Actio Publiciana bonitarul mesakuTres nebismieri piris winaaRmdeg eniWeboda da sxvadasxva<br />

samarTlebrivi Sedegi hqonda, imis mixedviT, Tu vin gamodioda mopasuxis saxiT.<br />

IV. Possessio (mflobeloba)<br />

Possessio (mflobeloba); detentio (pyroba).<br />

nivTze faqtobrivi batonoba mflobelobad (possessio) iwodeboda. es iyo winaaRmdegobrivi xasiaTis<br />

instituti, vinaidan samarTlebriv da faqtobriv aspeqtebs erTad moiazrebda.<br />

mflobelobis obieqtad miiCneoda mxolod sxeulebrivi nivTebi (res corporales), xolo sxva faqtobrivi<br />

SemTxvevebi, romlebic gansakuTrebuli interdiqtebiT _ servitutebiT da sxva sanivTo uflebebiT<br />

(res incorporales-Ti) iyo daculi, romaeli iuristebis ganmartebiT, es iyo TiTqos mflobeloba (quasi<br />

possessio).<br />

uflebis msgavsad, mflobelobac pozitiuri samarTliT iyo aRiarebuli da daculi. viwro gagebiT,<br />

ganasxvavebdnen iuridiul mflobelobasac, romlis safuZvelzec mflobelobasa (possessio) da pyrobas<br />

(detentio) erTmaneTisagan mijnavdnen; sxeulebrivi nivTis kuTvnilebis faqtobrivi viTareba individisaTvis<br />

oficialuri aRiarebisa da dacvisagan damoukideblad miiReboda.<br />

mflobelobis, rogorc gansakuTrebuli sanivTo uflebis sagnisa da, nivTis faqtobriv materialur<br />

kuTvnilebaze dafuZnebuli, nivTisa da urTierTobis uSualo kavSir-mflobelobas, rogorc iuridiuli<br />

viTarebis faqtobriv xasiaTs, <strong>romis</strong> iuridiuli mecniereba gansazRvravda samarTlebrivi<br />

urTierTobis nebelobiTi aspeqtis ganmartebiT anu corpus-iT. nivTTan piris materialuri, sxeulebrivi<br />

kavSiris garda, ganasxvavebdnen nivTis flobis gadawyvetilebas, survils (animus possidendi).<br />

Animus – mflobelobis, rogorc faqtobrivi urTierTobis subieqturi mxaris konceptualuri gancalkeveba,<br />

ar uaryofda mflobelobis, rogorc institutis samarTlebriv xasiaTs. Animus-ze gadatanili<br />

aqcenti am institutis nebelobiT da samarTlebriv bunebas asaxavda.<br />

ugunurs, mZinares, Cvils nivTTan kavSiris gacnobierebis unari ar SeswevdaT da amitom mflobelobis<br />

uflebis SeZena ar SeeZloT. nebelobiTi momentis arseboba mflobels nivTTan materialuri<br />

kavSiris SenarCunebis aucileblobisa da valdebulebisgan aTavisuflebda. mflobels SeeZlo, mesame<br />

piris meSveobiT, sxeuliT (corpore) mflobeloba ganexorcielebina, aseve SeenarCunebina mflobeloba<br />

`SiSveli nebiT~ (solo animo) misi, anu mesame piris ararsebobis SemTxvevaSic.<br />

romaelebi ganasxvavebdnen mflobelobis or saxeobas: marTlzomiers (possessio iusta) da aramarTlzomiers<br />

(possessio in iusta (vitiosa)). aramarTlzomieri mflobeloba SeiZineboda Zalis (vi) meSveobiT, farulad<br />

(clam) da faqtobrivad (precario). marTlzomieri mflobeloba gansxvavdeboda keTilsindisieri<br />

mflobelobisagan (possessio bonae fidei), rodesac mflobeli Tavs nivTis mesakuTred miiCnevda, Tumca,<br />

realurad, ar uaryofda, rom nivTis mesakuTre ar iyo; misTvis safuZveli iyo is, rom nivTis mflobelobiT<br />

igi zians aravis ayenebda. keTilsindisierad mflobelobis gansazRvrebas didi mniSvneloba<br />

hqonda usucapio-sa da nayofis SesaZenad, separatio-s meSveobiT.<br />

romaelebi ganasxvaveben possessio civitae, satitulo (romelsac win uZRoda iusta causa) da utitulo<br />

mflobelobas, romelsac ewodeboda bunebrivi mflobeloba (possessio naturalis), anu pyroba (detentio).<br />

nivTis faqtobriv flobad mflobeloba (pyroba) mxolod maSin miiCneoda, Tu warmoiSoboda im iuridiuli<br />

faqtis safuZvelze, romelic sakmarisad miiCneoda mflobelobis SesaZenad. es faqti, rogorc<br />

wina mflobelTan dadebuli garigeba, SeiZleba ecnoT marTlzomierad (upatronod darCenili nivTis<br />

an mtris nivTis xelSi Cagdeba), an nivTis aramarTlzomierad misakuTrebad, Tu mas, uwindeli<br />

mflobelis nebis sapirispirod, igdebdnen xelSi. es iyo aramarTlzomieri mflobelobis dasabami.<br />

131


pyroba ar miiCneoda mflobelobad, roca nivTis flobis nebas ganapirobebda nivTis mflobelTan<br />

dadebuli SeTanxmeba, an flobis neba damokidebuli iyo im pirze, romlis kavSiri nivTTan, mflobelobis<br />

Sesaxeb, dadebuli SeTanxmebis safuZvlad miiCneoda. amis gamo, romaelebi ganasxvavebdnen<br />

sakuTari saxeliT flobas (possessio suo nomine) da sxvisi saxeliT flobas (essere in possessione nomine<br />

alieno).<br />

`In possessione (nomine alieno) esse~ formula Tan axlavs daqvemdebarebuli pirebis pyrobas, ijarasa da<br />

uzufruqts (anu im urTierTobebs, romelTa sagani ar aris TviT nivTi, sakuTari funqcionaluri<br />

datvirTviT). sxvis xelisuflebaSi myofebis meSveobiT ganxorcielebuli mflobeloba potestas-s<br />

efuZneba, ris gamoc, persona alieni iuris-is mier dawyebul mflobelobas, maT paterfamilias-is mier SeZenilad<br />

Tvlidnen, miuxedavad imisa, konkretul viTarebaSi, Tu vin flobda paterfamilias-is persona alieni<br />

iuris-s.<br />

mflobelobis warmoSobisTvis (in iusta causa possessionis) samarTlebrivi safuZvlis arseboba gansazRvravda<br />

sakuTrebaSi nivTis SeZenis marTlzomierebas an xandazmulobas (usucapio), roca mflobelobisa<br />

da sakuTrebis uflebis SeZena erTmaneTs Seesabameboda (possessio pro suo _ vflob, rogorc<br />

sakuTars).<br />

mflobelobis, rogorc gansakuTrebuli sanivTo uflebis specifika, mflobelobis dacvis gansakuTrebuli<br />

xasiaTiT vlindeboda, romlis dacva ara sasamarTlo ganxilvis formiT, aramedDEpretoris<br />

brZanebiT _ interdiqtuli warmoebiT _ xorcieldeboda. mflobelobis, rogorc saniv-<br />

To uflebis dacvis aucileblobas, administraciuli da sapolicio saSualebis erTobliobac<br />

mowmobda.<br />

V. Servitutem (servituti)<br />

mflobelobisa da sakuTrebis zemoCamoTvlili uflebebis garda, <strong>romis</strong> samarTliT, nivTebis arsis<br />

garkveuli SezRudvebis gaTvaliswinebiT, mTeli rigi uflebebi Camoyalibda da dadginda. aRniSnul<br />

uflebaTa obieqti, cxadia, iyo sxvisi nivTebi, ris gamoc maT iure in re aliena ewodeboda. am uflebebs<br />

Zalze adre mieca dasabami. maTi TandaTanobiTi ganviTarebis safuZvelze sxvadasxva Sinaarsis uflebamosilebaTa<br />

garkveuli jgufi Seiqmna. klasikuri epoqis dasasruls, am jgufs daemata servitutis,<br />

superficiumisa da emfiTevzisis institutebi da giravnoba.<br />

$1. servitutis cneba<br />

servituti ewodeboda sxvisi nivTiT sruli an nawilobrivi sargeblobis uflebas, romelic uSualod<br />

konkretul miwis nakveTs an konkretul pirs ukavSirdeboda, sargeblis miRebis mizniT.<br />

sityviT servitus - `nivTis mona~, `nivTiT sargebloba~ anu iseTi urTierToba aRiniSneboda, romlis<br />

drosac nivTiT, miwis nakveTiT sargebels (praedium serviens) iRebda ara mxolod batoni, aramed mezobeli<br />

nakveTis mesakuTrec. mesakuTris uflebas momsaxure nivTze aseve servituti ewodeboda. SemdgomSi<br />

termini servitus mTel rig msgavs urTierTobebze gavrcelda. momsaxure nivTis mesakuTres evaleboda<br />

Tavi Seekavebina nivTebze im garkveuli zemoqmedebisagan, romelsac is SeuzRudavad ganaxorcielebda<br />

sakuTar nivTze im SemTxvevaSi, Tu sxva piris sanivTo uflebebisagan Tavisufali<br />

iqneboda. kerZod, servitutiT igulisxmeboda Tavis Sekaveba garkveuli qmedebisagan: 1. miwis nakveTis<br />

mesakuTres ekrZaleboda dadgenil simaRleze maRali Senobis ageba; 2. mas evaleboda sxva piris<br />

iseTi qmedebis Tmena, romelic mesakuTres SeeZlo aRekveTa, Tu nivTi servitutiT ar iqneboda datvirTuli,<br />

rac, faqtiurad, imaze miuTiTebda, rom mesakuTrem mezobels neba darTo, raTa mas misi niv-<br />

TiT esargeblda, magaliTad, wyalsatevamde saqonlis gadasarekad. pozitiuri qmedebebis Sesrulebis<br />

davaldebuleba servitutiT ar SeiZleboda, magram, <strong>romis</strong> samarTliT, arsebobda kidev erTi saxeoba,<br />

romliTac, servitutiT datvirTuli miwis nakveTis mesakuTres, sayrdenebis ganaxleba-SekeTeba<br />

evaleboda. servitutiT datvirTuli nakveTis mesakuTres mudmivad evaleboda karg mdgomareobaSi<br />

hqonoda ara mxolod miwis nakveTi, aramed masze arsebuli nagebobac, romelzedac servituti sxva<br />

pirs ekuTvnoda. nivTze sakuTrebis ufleba yvelafers, maT Soris servitutis uflebasac moicavda.<br />

aRniSnulis safuZvelze SeimuSaves Semdegi debuleba _ sakuTari nivTi aravis emsaxureba (nemini res<br />

132


sua servit) anu sakuTar nivTze servitutis ufleba dauSvebelia.<br />

$2. servitutebis warmoSoba<br />

I. servitutis SeZena xdeboda realuri Sedegis mqone aqtebiT: 1. mancipatio-Ti, Tu servitutiT<br />

datvirTuli iyo sasoflo-sameurneo daniSnulebis mamuli da 2. in iure cessio-Ti, Tu servitutiT saqalaqo<br />

da sasoflo miwebi iyo datvirTuli. Traditio aRniSnuli miznebisaTvis gamousadegari iyo, radgan<br />

servituti usxeulo nivTebis (res incorporales) kategorias ganekuTvneboda.<br />

II. servitutis dadgenis gansakuTrebuli saSualeba gamoiyeneboda maSin, roca miwis nakveTis<br />

gansazRvruli nawilis mesakuTris Secvla xdeboda: gamsxvisebeli, romelsac sakuTrebis ufleba miwis<br />

nakveTis meore nawilze rCeboda (riTac is, faqtiurad, zaraldeboda), Tavis sasargeblod servitutis<br />

dadgenas iTxovda (exceptio (deductio) servitutis). am SemTxvevaSi, servitutis dadgena sagangebo<br />

daTqmiT _ mancipaciiT (mancipatio) an uflebis daTmobiT (in iure cessio) _ xdeboda.<br />

III. qr. Sobamde I saukuneSi servituti xandazmulobiT (usucapio) dgindeboda. Tumca, aRniSnuli wesi<br />

lex Scribonia-Ti gauqmda. klasikur epoqaSi sargeblobis xandazmulobas mxolod servitutis arsebobis<br />

mtkicebis mniSvnelba hqonda. iustinianem servitutebze ganavrco xandazmulobis vada (longi temporis<br />

praescriptio), romelic servitutis dadgenidan 10 an 20 wlis Semdeg Sedioda ZalaSi.<br />

IV. servitutis miniWeba sasamarTlos gadawyvetilebiT, TanasakuTrebis gamoyofisas.<br />

$3. servitutis saxeebi<br />

uZvelesi romauli <strong>samarTlis</strong> Tanaxmad, mxolod sasoflo servituti arsebobda; servitutis am saxiT,<br />

miwis erTi nakveTis mesakuTre miwis meore nakveTis daqvemdebarebiT, gabatonebuli nakveTis sameurneo-ekonomikur<br />

mogebas Rebulobda. wvrili miwaTmflobelebi meurneobas damoukideblad ver<br />

uZRvebodnen. mxolod sakuTari resursebiT aucilebeli sameurneo saWiroebis dakmayofileba maT ar<br />

SeeZloT, axlomdebare nakveTebTan mudmivi kavSirisa da SemoerTebis gareSe.<br />

Tavdapirvelad, miwis nakveTebi mxolod sasoflo-sameurneo daniSnulebiT gamoiyeneboda da samarTlebrivad<br />

regulirdeboda. am mizniT, SemoiRes sasoflo nakveTebis servituti – servitutes praediorum<br />

rusticorum. maT ricxvs ganekuTvneboda miwis nakveTebi nagebobis gareSe an mxolod sasoflo-sameurneo<br />

samuSaoebis sawarmoeblad, damxmare nagebobebi. mogvianebiT, roca q. romi uzarmazari imperiis<br />

centrad iqca, ganaSenianebul miwis nakveTebTan dakavSirebiT, warmoiSva saqalaqo servituti _<br />

servitutes praediorum urbanorum. amis Semdeg, qalaqSic servitutis yvela saxe sakmaod gavrcelda.<br />

gansxvavebul mosazrebas efuZneba piradi servitutebis (servitutes personales irregulares) dadgena. Tu vinme,<br />

sxva pirisaTvis, Tavisi nivTis samisdReSio gadacemas moisurvebda, es mas piradi servitutiT SeeZlo;<br />

am SemTxvevaSi, nivTi aramesakuTris interesebs emsaxureboda. Tumca, piradi servituti aucileblad<br />

gulisxmobda erTs _ nivTis mesakuTre yovelTvis rCeboda piradi servitutis damdgen pirad an mis<br />

memkvidred.<br />

$4. sasoflo (saadgilmamulo) servituti<br />

yvela sasoflo servituti uSualod mTavar nivTs (praedium dominans) ukavSirdeboda. sasoflo servitutiT<br />

miwis ori gancalkevebuli nakveTi igulisxmeboda – erTi nakveTi emsaxureba meores (fundus<br />

servit funda). sasoflo servitutis arsi is iyo, rom unda daekmayofilebina Semdegi ZiriTadi moTxovnebi:<br />

1. servituts unda daecva mTavari nakveTi, raTa mas sargebeli moetana, Tumca ar iyo savaldebulo,<br />

rom servitutis meSveobiT uSualod gaedidebina mTavari nakveTis Semosavali da gaezarda<br />

misi Rirebuleba; 2. mas unda daetvirTa mTavar nakveTTan dakavSirebuli nakveTi, raTa SesaZlebeli<br />

yofiliyo misi momsaxureba; 3. Tumca, maT Soris uSualo Semxebloba unda yofiliyo. am wesis arsis<br />

Tanaxmad, nakveTebi gverdigverd unda yofiliyo.<br />

servitutis bunebriv resursebs mTavari nakveTis mesakuTris moTxovnilebebi unda uzrunveleyo mudmivad,<br />

raTa TviTneburi da SemTxveviTi perpetua causa, utilitas perpetua ar warmoqmniliyo; sanam aseTi mizani<br />

iyo, servituti arsebobda. sasoflo urTierTobaTa subieqtebSi ra cvlilebebic ar unda<br />

momxdariyo (nakveTis gasxvisebis an misi memkvidreobiT gadacemis miuxedavad), servituti ganuyofadi<br />

rCeboda da mxolod saservituto uflebebi nawildeboda. Tu mTavari nakveTi ramdenime memkvidreze<br />

133


gadavidoda, maSin TiToeul maTgans momsaxure nakveTis Sesabamisi wiliT sargeblobis ufleba<br />

hqonda – servitus per partes retinetur, anu – TiToeuli, misi navkeTis farTobis, Sesabamiss wils iRebda.<br />

$5. sasoflo servitutebis saxeebi<br />

sasoflo-sameurneo nakveTebis Sesabamisad dadgenil servitutebs iura praediorum rusticorum ewodeboda.<br />

maT ricxvs ganekuTvneboda sagzao da wylis servitutebic, im SemTxvevaSic ki, roca TiToeuli maTgani<br />

saqalaqo miwis nakveTebisaTvis iyo gankuTvnili. sasoflo servitutis oTxi uZvelesi saxe arsebobda:<br />

1. iter _ qveiTad, cxeniT gavlis ufleba; 2. actus – saqonlis gadarekis ufleba; 3. via –<br />

datvirTuli urmiT an oTxTvalaTi gavlis ufleba; 4. aquaeductus – wylis gayvanis ufleba.<br />

mogvianebiT, sasoflo servitutis ricxvs miakuTvnes wylis amoRebis ufleba, wyalsacavamde saqonlis<br />

gadarekis ufleba, saqonlis saZovrad gadarekis ufleba.<br />

$6. saqalaqo (saadgilmamulo) servitutebi<br />

ganaSenianebuli nakveTebisaTvis Seqmnil servitutebs _ saqalaqo servitutebi (iura praediorum<br />

urbanorum) ewoda. maTi ZiriTadi saxeebi iyo: 1. servitus protegendi _ sxvis nakveTze saxlis saxuravis gadawevis<br />

ufleba anu sxvis sahaero sivrceSi SeWris ufleba; 2. servitum tigni immittendi _ sxvis kedelze<br />

sayrdenebis damagrebis ufleba; 3. servitus oneris ferendi _ sxvis kedelze nagebobis miSenebis an sxvis<br />

saZirkvelze daSenebis ufleba.<br />

mogvinebiT saqalaqo servitutebs miakuTvnes: 1. wvimis wylis Cadineba-gadinebis ufleba; 2. wylis<br />

CaSvebis ufleba; 3. sakanalizacio arxebis mSenebloba-gayvanis ufleba; 4. moTxovna, rom fanjrebi ar<br />

daefaraT da ar daerRviaT xedi, dadgenil simaRleze maRali Senobis agebiT.<br />

$7. piradi servitutebi<br />

1. Usufructus (uzufruqti)<br />

sxvisi nivTiT samisdReSio sargeblobis uflebas piradi servituti ewodeboda. piradi servitutebis<br />

ZiriTadi saxe iyo: usufructus, usus, habitatio, operae servorum vel animalium. uzufruqti (usufructus) sxvisi niv-<br />

TiT sargeblobis yvelaze gavrcelebuli ufleba iyo. pirs, romelsac aseTi uflebamosileba hqonda<br />

uzufruqtuari ewodeboda; mas SeeZlo nivTiT sargeblobac (uti) da misi nayofiTac (frui), oRond nivTi<br />

ar unda daezianebina da arc misi nayofiT sargeblobis ufleba unda daerRvia (misi sameurneo<br />

daniSnuleba ar unda Selaxuliyo). aseTi uflebis mqones ise unda esargebla nivTiT, rogorc es<br />

karg, yairaTian meurnes ekadreba, anu nivTiT sargebloba yvela wesis dacviT unda momxdariyo.<br />

bunebrivi nayofis mokrefis momentidan misi mesakuTre-mosargeble (perceptio) xdeboda; vidre<br />

uzufruqti moqmedebda, mesakuTres, nivTidan miRebul Semosavalze, ufleba ar hqonda, radgan misi<br />

sakuTreba mxolod SiSveli sakuTrebis ufleba (nuda proprietas) iyo, anu mesakuTres SeeZlo Tavisi<br />

sakuTrebis ufleba sxva pirisaTvis gadaeca, daetvirTa is sxva servitutiT, magram amiT uzufruqti<br />

ar unda dazianebuliyo. uzufruqtis sagani SeiZleba yofiliyo nivTi, romliT sargeblobac SeiZleboda,<br />

maTi dazianebis an ganadgurebis gareSe. uzufruqtuars SeeZlo ekisra garkveuli<br />

movaleobebi, romlebic, formalurad, zepiri formis xelSekrulebiT (stipulatio) iyo dadgenili. mas<br />

yovelTvis unda ezruna, rom nivTs mudmivad sargebeli da Semosavali moetana, faqizi da yairaTiani<br />

mopyrobiT daecva dazianebisagan. nivTze yvela xarjs uzufruqtuari ixdida, maT Soris gadasaxadebsa<br />

da gamosaRebs. dabrunebisas, Semdgomi gamoyenebisa da sargeblis mosatanad, nivTi vargisi<br />

unda yofiliyo. am movaleobaTa Sesrulebis uzrunvelsayofad, anda uzufruqtuaris gardacvalebis<br />

Semdeg, uzufruqtis dasabruneblad, stipulaciis meSveobiT (cautio usufructuaria), pretoruli<br />

uzrunvelyofa daadgines. uzufruqti, idealuri wilis saxiT, ramdenime piris kuTvnileba SeiZleba<br />

yofiliyo. sakuTrebis arsebobis SemTxvevaSi (partes pro indiviso, usufructus) sxva danarCen nawilebze,<br />

erTi romelime wiliT, sargeblobac dasaSvebi iyo. es iyo erTaderTi servituti, romlis drosac<br />

aseTi dayofa SeiZleboda. rogorc piradi servituti, memkvidreobiT gadacemasa da gasxvisebas, uzufruqti<br />

ar eqvemdebareboda. Tumca, piradi sargeblobis (magram ara uflebis) gasxviseba dasaSvebi<br />

iyo. uzufruqtuaris gardacvalebis Semdeg, uzufruqti wydeboda da sargeblobis sagani mis memkvidres<br />

mesakuTrisaTvis unda daebrunebina.<br />

sxvisi nivTiT SezRuduli moculobiT sargeblobis uflebis formas usus ewodeboda. aseT mosar-<br />

134


gebles nayofidan imdeni eZleoda, ramdenic mas esaWiroeboda sakuTari moTxovnilebebis dasakmayofileblad.<br />

mosargebles arc Tavisi uflebis sxvisTvis gadacema SeeZlo da arc am uflebis sxvis-<br />

Tvis gayofa. mosargebles ufleba hqonda sargeblobis ufleba Tavisi axloblebisaTvis mieca. Tumca,<br />

usus SeiZleba ramdenime piris kuTvnilebac yofiliyo, magram mosargeblis movaleobebi ar iyofoda.<br />

sxvis saxlSi an saxlis nawilSi samisdReSio cxovrebis uflebas habitatio ewodeboda. uflebamosil<br />

pirs SeeZlo Tavad ecxovra saxlSi an gaeqiravebina. sxvisaTvis am uflebis usasyidlod daTmoba<br />

dauSvebeli iyo.<br />

sxvisi miwiT an cxoveliT samisdReSio sargeblobis uflebas operae servorum vel animalum ewodeboda.<br />

aRniSnulis gaqiraveba dasaSvebi iyo.<br />

$8. servitutis Sewyveta<br />

1. procesualuri formiT uflebamosili piris mier mesakuTrisaTvis sakuTari uflebis daTmobiT (in<br />

iure cessio); 2. gaqviTviTi xandazmulobiT: piradi servituti _ misi Seusruleblobis (non usus) SemTxvevaSi;<br />

uZravi qonebis SemTxvevaSi _ 2 wlis Semdeg iqviTeboda, xolo moZravi qonebis SemTxvevaSi _ 1<br />

wlis Semdeg; iustinianes samarTliT, Sesabamisad, 10 da 20 wlis Semdeg; 3. Tu momsaxure nakveTis<br />

mesakuTre SeiZenda sakuTrebis uflebas mTavar nakveTze, ori uflebis SerwymiT (confusio) servituti<br />

wydeboda (nemini (nulli) res sua servit). sasoflo servitutis msgavsad, piradi servitutis SemTxvevaSi,<br />

erTi uflebamosili piris sakuTrebisa da samisdReSio sargeblobis uflebis Serwymas aseTive Sedegi<br />

hqonda; 4. piradi servitutis obieqtze raime arsebiTi cvlilebebis Setanis SemTxvevaSi, rac<br />

piradi gamoyenebis arsebiT Secvlas iwvevda, servituti wydeboda (magaliTad, Senobis dawva); 5. uflebamosili<br />

piris gardacvaleba an misi uflebaunarianobis damcroba (capitis deminutio), pirad servitutze<br />

igive gavlenas axdenda; 6. sanivTo servituti (rogorc nebismieri sanivTo ufleba) TviTmomsaxure<br />

nivTis ganadgurebis SemTxvevaSi wydeboda, xolo piradi servituti _ misi arsebiTi<br />

SecvliT.<br />

$9. servitutis dacva<br />

mesakuTris msgavsad, servitutze uflebamosil pirs, rogorc arsebuli, ise samomavlo uflebebis<br />

darRvevisgan, Tavis dacva da warTmeuli servitutis _ usufructus – dabrunebis moTxovna SeeZlo; aseve<br />

misi uflebebis damrRvevi viTarebis aRmofxvrac. Tavdapirvelad, mis sarCels vindicatio servitutis ewodeboda,<br />

mogvianebiT ki _ actio confessoria. iustinianes samarTliT, aseTi sarCeli gaicemoda yvela im<br />

piris winaaRmdeg, vinc uflebamosil pirs misi uflebebis ganxorcielebaSi xels uSlida, imis miuxedavad,<br />

momsaxure nivTi damrRvevs ekuTvnoda, Tu ara. Actio confessoria-s mizani iyo mesakuTrisaTvis<br />

actio negatoria-s tolfasi uflebebi mieniWebina. sasarCelo moTxovnis mizani sasoflo an piradi sargeblobis<br />

Sesabamisi mdgomareobis aRdgena iyo, raTa, samomavlod, uzrunveleyo yovelgvari darRvevisa<br />

da zianis anazRaurebisagan piris dacva.<br />

$10. dacvis sxva saSualebebi<br />

pretoruli ediqtiT sasoflo servitutis dacvis sxva, mflobelobiTi interdiqtis analogiuri, sa-<br />

Sualebebi _ interdicta utilita de aqua, de rivis, de fonte aquaenaustu (wylis, sagzao da wylis dasalevad, wyalsatevze<br />

gasasvleli interdiqti) dadginda. klasikur samarTalSi naxsenebia keTilsindisieri mflobelis<br />

sarCeli (actio Publiciana), romelic actio confessoria-sagan gansxvavebiT, servitutebis gamartivebuli<br />

dacvisas gamoiyeneboda. iustinianes samarTliT, konfesoruli sarCeli gaicemoda im servitutebis<br />

dasacavad, romlebic nivTis gadacemiT (traditio), sargeblobis pasiuri daSvebiT (pati-patientia)<br />

da mflobelobiTi xandazmulobiT (longe possessio) iyo dadgenili.<br />

VI. Surepficies et emphyteusis (superficiumi da emfiTevzisi)<br />

$1. superficiumi<br />

superficiumi da emfiTevzisi, anu sxvisi nivTiT sargeblobis samemkvidreo da gankargviTi uflebebi,<br />

adgenda, SenobasTan erTad, sxvisi miwiT sargeblobis (superficiumi) da damuSavebis (emfiTevzisi)<br />

uflebas. orive institutis elementebi <strong>romis</strong>a da provinciuli samarTliT erTdroulad yalibdeboda,<br />

xolo sxvis nivTze uflebis Zala da mniSvneloba am institutebma gacilebiT gvian,<br />

135


pretoruli <strong>samarTlis</strong> gavleniT SeiZina. Usufrustus da habitatio, servitutisagan (sxvisi nivTiT sargeblobis<br />

ufleba), Zalze vrceli uflebebiT gamoirCeoda. es iyo TiTqmis sakuTrebis msgavsi ufleba<br />

da, rac gansakuTrebiT aRsaniSnavia, memkvidreobiT gadaicemoda da gasxvisebac SeiZleboda. qiravnobisa<br />

da ijarisagan, superficiumi da emfiTevzisi yvela saxis darRvevisagan, am uflebebis daculobiT<br />

gansxvavdeboda, radgan ijara da qiravnoba valdebulebiTi urTierTobebi iyo da maTi dacva<br />

mxolod piradi xasiaTisa iyo.<br />

farTo gagebiT, superficiumiT (surepficies) aRiniSneboda yovelive is, rac adamianis mier iyo Seqmnili,<br />

mdebareobda miwis zemoT an miwis qveS da uSualo kavSirSi iyo miwis zedapirTan. es iyo gansakuTrebuli<br />

samarTlebrivi urTierToba, romliTac igulisxmeboda sxvis miwaze aSenebuli nagebobis<br />

xangrZlivad sargeblobis ufleba; am uflebis memkvidreobiT gadacema da gankargva kanoniT daiSveboda.<br />

miwis nakveTis damqiravebeli (superficiari) Senobas Tavisi xarjiT agebda. nagebobaze<br />

sakuTrebis ufleba miwis mesakuTres eniWeboda; wesis Tanaxmad, yvelaferi, rac miwis zedapirze iyo<br />

da miwas ukavSirdeboda, miwis mesakuTres ekuTvnoda. Tumca, superficialuri xelSekrulebis moqmedebis<br />

vadaSi, SenobiT sargeblobis ufleba mxolod superficiars eniWeboda. klasikosi iuristebi<br />

superficiums sxvis nivTze uflebad (ius in re aliena) ganixilavdnen, misi gadacema erTi piridan meoreze<br />

daiSveboda, imis miuxedavad, miwaze sakuTrebis ufleba uwindel mesakuTres hqonda SenarCunebuli,<br />

Tu sxva pirze iyo gasxvisebuli. istoriulad, superficiumis Sesaxeb SeTanxmeba warmoiSva saxelmwifos<br />

an qalaqis kuTvnili miwebis mimarT (loca publica), romelTa gayidvac ar daiSveboda. es iyo<br />

sajaro-samarTlebrivi xasiaTis SeTanxmeba. nagebobis asaSeneblad gacemuli miwis nakveTis safasurad,<br />

dadgenil vadaSi, damqiravebeli, saxelmwifos sasargeblod, qiras – miwis gadasaxads<br />

(solarium) ixdida.<br />

amrigad, es iyo valdebulebiTi xasiaTis urTierToba, romelic SemdgomSi pretorma ganaviTara da<br />

nivTze uflebis mniSvneloba (ius in re) SesZina. amis Semdeg superficiumi ganixileboda, miwis zedapirisagan,<br />

iuridiulad gamocalkevebul nivTad, romelic aseve gancalkevebul samarTlebriv wess<br />

eqvemdebareboda. superficiumze interdiqti superficiars pretorma mianiWa (interdictum de siperficie), uti<br />

possidentis interdiqtis msgavsad, mesame pirebisagan sargeblobis uflebis dacvis mizniT. pretoris<br />

dapirebis Tanaxmad, superficiars (sakuTrebis dasacavad gacemuli sarCelis msgavsad) nivTze sar-<br />

Celi eZleoda. es sarCeli nagebobis mflobelobis dakargvis SemTxvevaSi gaicemoda. superficiari<br />

valdebuli iyo, dadgenili vadis ganmavlobaSi, miwis mesakuTrisaTvis, miwis renta (solarium)<br />

gadaexada. aRniSnuli gadasaxadi moicavda ara marto mimdinare, aramed yvela Zvel da wlebis man-<br />

Zilze dagrovil, gadauxdel gadasaxadebs. garda amisa, superficiari saxelmwifo gadasaxadebsa da<br />

gamosaRebs ixdida. superficiarisaTvis uflebamosilebis TviTneburad warTmeva mesakuTres ar SeeZlo;<br />

Tu igi droulad ar gadaixdida gadasaxadebs, aseT SemTxvevaSi mesakuTre, sakuTrebis uflebis<br />

dasacavad, sarCels aRZravda.<br />

$2. emfiTevzisi<br />

iustinianes kompilaciebSi termini ager emphyteuticarius sxva cnebis ager vectigalis-is sinonimad<br />

gamoiyeneboda. Tumca, klasikuri periodis iuristebma am cnebebs sxvadasxva mniSvneloba mianiWes.<br />

emfiTevzisi aris sxvisi miwis nakveTiT (gamonaklis SemTxvevaSi nagebobiT) sargeblobisa da am nakve-<br />

Tidan nayofis miRebis sruli sanivTo, samemkvidreo da gasxvisebadi ufleba. emfiTevzisi, garkveuli<br />

saijaro gadasaxadis gadaxdis garda, raime saxis SezRudvas ar awesebda im SemTxvevaSi, Tu moijare<br />

miwis nakveTis pirvandel mdgomareobas ar gaauaresebda.<br />

a) Ager vectigalis. xSir SemTxvevaSi, italiis qalaqebs saxelmwifo da qurumTa kolegiebi sakuTar nakve-<br />

Tebs ijariT gadascemdnen; maT kargad esmodaT, rom sasoflo-sameurneo, vaWrobis an samrewvelo<br />

saqmianobis gansaxorcieleblad iuridiul pirebs naklebi SesaZleblobebi hqondaT. aseTi ijara<br />

sakmaod xangrZlivi vadiT gaicemoda, zogjer, samudamodac, radgan moijares sakuTari valdebulebebis<br />

gadacema memkvidreobiTac SeeZlo. ijaris mTavari piroba saijaro gadasaxadis (vectigal)<br />

droulad da upirobod gadaxda iyo. mesame pirebisagan sakuTari uflebebis dasacavad moijares,<br />

Suamavlobis gasawevad, nakveTis mepatronisaTvis unda miemarTa, vinaidan moijare sanivTo uflebebs<br />

ar flobda. iuridiuli piris mdgomareoba gacilebiT mZime da araqmediTi iyo fizikur pirTan<br />

SedarebiT. aqedan gamomdinare, sanivTo uflebebis dasacvad, ufro mizanSewonilad miiCnies, Tu<br />

136


dacvis uflebebs moijare damoukideblad moipovebda da mepatronis Suamavlobaze damokidebuli ar<br />

iqneboda. am mizniT, (savaraudod, responsa prudentum-iT da ara pretoruli ediqtis safuZvelze), moijares<br />

mieniWa actio in rem (vectigalis actio), riTac misi saijaro uflebebi sanivTo uflebad (ius in re aliena)<br />

iqca; garda amisa, mas warmoSobili mflobelobis ganxorcielebac moeTxoveboda.<br />

aRniSnulis safuZvelze, moijare saijaro nakveTidan miRebul nayofsac iZenda, Tanac nayofis<br />

separatio-s momentidan. misi es ufleba gasxvisebadi da samemkvidreo gaxda. ramdenime uflebamosil<br />

pirs nakveTis realur nawilebad dayofa aRar SeeZlo. mousavlian wlebSi moijares saijaro gadasaxadis<br />

Semcirebis moTxovnac SeeZlo.<br />

b) Ager emphyteuticarius. <strong>romis</strong> saxelmwifo moxeleTa mier dadgenili emfiTevzisis instituti miznad<br />

isaxavda saSualo donis saglexo miwaTmflobelobis Seqmnas. am mizniT, qr. Sobis II saukunidan<br />

moyolebuli, provinciaSi mdebare auTvisebeli miwis is uzarmazari farTobi, romelsac mTlianad<br />

monarqia, an imperatori _ kerZo sakuTrebiT, flobda, samemkvidreo-saijaro uflebiT moijareebs<br />

gadaeca dasamuSaveblad. mogvianebiT, ijaris es forma saeklesio nakveTebis, provinciuli qalaqebisa<br />

da didgvarovanTa samflobeloebis mimarT, gamoiyenes. emfiTevtisa da italiis ager vectigalis moijaris<br />

uflebebi identuri iyo. emfitevtas sxvis nivTze sanivTo uflebebi (ius praedii) eniWeboda, Tumca,<br />

sxvisi nivTiT sargeblobis am or kategorias Soris gansxvaveba mainc iyo: mousavlian wlebSi emfi-<br />

Tevtas saijaro gadasaxadis Semcirebis moTxovna ar SeeZlo. emfiTevtasaTvis miniWebuli gayidvis<br />

ufleba upiratesi Sesyidvis uflebiT iyo SezRuduli.<br />

drois kvalobaze, sabolood aRniSnuli sxvaobebi, praqtikulad, aRmoifxvra. iustinianes kanonmdeblobiT<br />

ager vectigalis, uSualod, ager emphyteuticarius-Tan gaigivda. Tumca, aRsaniSnavia, rom Cvenamde<br />

ar mouRwevia im kanons, romlis safuZvelzec maTi gaigiveba moxda.<br />

emfiTevtas miwis nakveTiT sargeblobisa da miwis nakveTidan miRebuli nayofis SeuzRudavi ufleba<br />

(magram ara ganZis miTviseba) hqonda. nakveTidan nayofis an namatis gamoyofis (separatio) Tanave, mas<br />

maTi miRebis ufleba gaaCnda. moijares SeeZlo nivTis substanciis Secvla, magram ara misi gauareseba.<br />

raki es iyo gasxvisebadi da samemkvidreo ufleba, nivTis gankargva emfiTevtas sicocxleSic<br />

SeeZlo da gardacvalebis Semdeg; garda amisa, sakuTari uflebebiT sargeblobis periodSi, nivTze<br />

servitutebis dadgena da datvirTvac (garda calmxrivi mitovebisa (derelictio) iyo daSvebuli, anu<br />

nivTze uaris Tqma misi mitovebis mizniT). nebismieri saxis darRvevisagan emfiTevtas uflebas icavs<br />

mosargeblisaTvis (utiliter) miniWebuli mesakuTris yvela sarCeli: re vindicatio, negatoria, confessoria,<br />

Publiciana in rem actio. garda amisa, emfiTevtasa da nivTis mepatrones Soris, samarTlebrivi urTierTobis<br />

safuZvlidan _ garigebidan gamomdinare _ urTierTsanacvlo piradi sarCeli warmoiSoboda.<br />

$3. emfiTevtas movaleobebi<br />

1. emfitevtas movaleobis Tanaxmad, mas ar unda daeSva miwis nakveTis gauareseba; winaaRmdeg SemTxvevaSi,<br />

iustinianes kanoniT, mepatrone mas emfiTevziss arTmevda; 2. mas unda gadaexada miwis nakveTze<br />

dadgenili gadasaxadi. Tu sami wlis ganmavlobaSi aRniSnul gadasaxads ar gadaixdida, nakveTis<br />

mepatrones ufleba hqonda misTvis emfiTevzisi CamoerTva; 3. emfiTevtas miwis nakveTis<br />

mepatronisaTvis unda gadaexada yovelwliuri gadasaxadi, romlis odenobac emfiTevzisis dadgenisas<br />

ganisazRvreba. am movaleobisagan emfiTevtas, imperator zenonis kanoniT, mxolod nakveTis mTliani<br />

da ara nawilobrivi ganadgureba aTavisuflebda, radgan gadasaxadiT ara sargeblobis uflebis anaz-<br />

Raureba, aramed mepatronis sakuTrebis uflebis aRiareba igulisxmeboda. amitom, mousavlianobis da<br />

sxva stiqiuri ubedurebis SemTxvevaSi, gadasaxadis Semcireba dauSvebeli iyo; 4. nebismieri saxis<br />

gasxvisebis SemTxvevaSi, emfiTevtas mepatronis Tanxmobis miReba evaleboda. uaris Tqma mepatrones<br />

mxolod sapatio mizezis SemTxvevaSi SeeZlo. emfiTevtaze dakisrebuli movaleobebis Secvla mxareTa<br />

gansakuTrebuli SeTanxmebis SemTxvevaSi SeiZleboda.<br />

$4. emfiTevzisis warmoSoba<br />

1.mesakuTresTan xelSekurlebis dadebiT, Tumca am dros nakveTis gadacema, savaldebulo ar iyo.<br />

aseTi xelSekrulebis arsi didi xnis ganmavlobaSi sadao iyo: iuristTa nawili mas saijaro xel-<br />

Sekrulebad, nawili ki nasyidobis xelSekrulebad miiCnevda. imperatorma zenonma emfiTevzisi ar<br />

miiCnia gansakuTrebul xelSekrulebad _ contractus emphyteuticarius, romelic arc nasyidobis wesebs<br />

137


eqvemdebareboda da arc qiravnobisas; amitom emfiTevta, rogorc myidveli, pasuxs ar agebda, Tumca,<br />

rogorc damqiravebeli nivTis gauaresebis riskisagan ar Tavisufldeboda; 2. saanderZo danakisriT<br />

(legatiT), romelsac mesakuTre mortis causa-s SemTxvevaSi, udgenda sakuTar memkvidres; 3. sasamarTlos<br />

gadawyvetilebis safuZvelze; 4. sadao iyo emfiTevzisis warmoSoba xandazmulobiT (usucapio).<br />

$5. emfiTevzisis gadatana<br />

ukve arsebuli emfiTevzisi SeiZleba gadatanili yofiliyo: 1. emfiTevtas mxridan nakveTis gadacemis<br />

(traditio) meSveobiT im ganzraxviT, rom nakveTis SemZeni emfiTevzisis uflebasac iZenda;<br />

2. emfiTevtas gardacvalebis Semdeg, memkvidreobiT an legatiT; 3. sasamarTlos gankargulebiT: nakveTis<br />

gayofis procesisas, vinaidan, emfiTevziss daqvemdebarebuli nakveTis realur nawilebad gayofa,<br />

mepatronis Tanxmobis gareSe, ar daiSveboda. mTeli emfiTevzisi mosamarTles erT-erT monawilisaTvis<br />

unda mieniWebina, raTa mas sxva monawileTaTvis Sesabamisi anazRaureba gadaexada; 4. arsebuli<br />

emfiTevzisis SeZena arauflebamosil pirs SeeZlo xandazmulobis vadiT, rac emfiTevzisis<br />

SeZenis pirvandeli saSualeba da ara misi gadatana iyo.<br />

$6. emfiTevzisis Sewyveta<br />

garemoebani, romelTa safuZvelzec SeiZleba Sewyvetiliyo yvela sanivTo ufleba da ufleba sxvis<br />

nivTze, emfiTevzisis statuszec vrceldeboda; aseT garemoebad miCneuli iyo:<br />

1. mesame piris mier miwis nakveTze SeuzRudavi sakuTrebis uflebis SeZena xandazmulobiT;<br />

2. sakuTari movaleobebis Seusruleblobis SemTxvevaSi, emfiTevtasaTvis uflebis CamorTmeva anu e.w.<br />

privatio, Tu emfiTevta sakuTar movaleobebs daarRvevda.<br />

Tavi IX. Zveli <strong>romis</strong> valdebulebiTi samarTali<br />

Obligatio (valdebuleba); creditor (kreditori); debitor (movale); debitum (vali); vades (rwmunebuli,<br />

garanti); praedes (garantis qoneba); nexum (valdebulebis dadgena kreditorsa da movales Soris formaluri<br />

xelSekrulebis gziT, romlis ZaliT xelSekrulebis pirobebis Sesrulebis garantad gamoiyeneboda<br />

movalis piradi Tavisufleba); vindex (garanti, romelic icavda movalis interesebs); solutio<br />

per aes et libram (movalis ganTavisufleba valdebulebs Sesrulebisagan im formaluri aqtis meSveobiT,<br />

romelic valdebulebebis safuZvelis sapirispirod iqna ganxorcielebuli); sponsio (per aes et libram _<br />

spilenZisa da sasworis meSveobiT an ficiT ganmtkicebuli ritualis ganxorcieleba); talio (talioni);<br />

sponsio (verbaluri formiT valdebulebis dadgena, stipulaciis uZvelesi nairsaxeoba); Obligationes<br />

civiles (civiluri valdebuleba); Obligationes honorariae (pretoruli valdebuleba); Obligationes naturalis<br />

(bunebiTi valdebuleba); oportere (movalis movaleoba); ex contractu (saxelSekrulebo valdebuleba); ex<br />

delicto (zianis miyenebidan warmoSobili – deliqturi _ valdebuleba); contractus (xelSekruleba); quasi<br />

ex contractus (TiTqos xelSekrulebidan warmoSobili valdebuleba); quasi ex delicto (TiTqos zianis<br />

miyenebidan (deliqtidan) warmoSobili valdebuleba); stipulatio poenae (fuladi jarimis Sesaxeb<br />

miRweuli gansakuTrebuli SeTanxmeba); dare (sakuTrebis gadatana); facere (garkveuli moqmedebis Sesruleba);<br />

praestare (uzrunvelyofa, garantiis micema); damnum emergens (aSkara ziani); lucrum cessans<br />

(xelidan gaSvebuli mogeba (sargebeli); arbitrium boni viri (keTilsindisieri mesame piris mosazreba,<br />

romelic ar iwvevs eWvs); arbitrium merum (subieqturi da, maSasadame, arc Tu sarwmuno mosazreba); dare<br />

certam rem (garkveuli nivTis sakuTrebaSi gadacema); obligatio certi (Sesrulebis SeuZleblobis dadgoma);<br />

alternatio (alternatiuli valdebuleba); ius variandi (movalis arCevanis mixedviT); obligatio incerti (ganusazRvreli<br />

valdebuleba); cum facultate solutionis (Sesrulebis Secvlis SesaZlebloba); genus nusquam perit<br />

(gvarobiTi nivTebi arasodes iRupeba); genus limitatum (gvarobiTi nivTis ukiduresi individualizacia);<br />

vis maior, casus fortuitus, casus maior (dauZleveli Zalis, nebis gareSe, obieqturi faqtorebis moqmedeba);<br />

periculum (sakontraqto riskis gadanawileba); dolus (ganzraxva); culpa (brali); custodia (pasuxismgebloba<br />

nivTis Senaxvaze); factum debitoris (mopasuxe sakuTar moqmedebaze pasuxs agebs ganzraxvis gareSec);<br />

diligentia (windauxedaoba); imprudentia (jerovani yairaTianoba); negligentia (daudevroba); imperitia (gamoucdeloba);<br />

diligentiam praestare (windaxedulobis uzrunvelyofa); culpa in abstracto (brali abstraqtuli<br />

138


kriteriumebiT); culpa in concreto (brali konkretuli kriteriumebiT); diligentia diligentis (yairaTiani meurnis<br />

yairaTianoba); culpa lata (uxeSi braleuloba); culpa levis (msubuqi braleuloba); perpetuatio obligationes<br />

(valdebulebis mudmivoba); id quod interest (dadebiTi interesi); mora (vadis gadacileba); mora solvendi<br />

(mora debendi) (Sesrulebis vadis gadacileba); interpellatio (aRsrulebis moTxovna); purgatio morae (movalis<br />

gadacilebis ganwmenda); mora accipiendi (kreditoris mier gadacileba); depositio in aldibus sacris (Sesanaxad<br />

taZarSi mibareba); in fraudem creditorum (kreditorisaTvis saziano moqmedeba); in integrum restitutio ob<br />

fraudem (valauvali movalis mier dadebuli garigebis ukuqceviTi efeqtis miRweva uwindel mdgomareobaSi<br />

aRdgenis formiT); interdictum fraudatorium (specialuri aRmdgeniTi interdiqti); actio Pauliana<br />

(iustinianes iuristebis mier moxda in integrum restitutio ob fraudem-isa da interdictum fraudatorium-is gansakuTrebul<br />

sarCelSi gaerTianeba, romelsac pauliusis sarCeli ewoda, iulius paulusis<br />

sapativcemulod); ad p<strong>romis</strong>sio (mesame piris damatebiTi stipulacia, romelic daideba ZiriTadi valdebulebis<br />

dadgenisTanave – piradi garantia); sponsio (piradi garantiis pirveli istoriuli forma,<br />

romelic aris mesame piris damatebiTi stipulacia urTierTobis pasiur mxareze); fideip<strong>romis</strong>sio (paraleluri<br />

ad p<strong>romis</strong>sio, romelic sponsio-sgan gansxvavebiT, keTili nebisaTvisac xelmisawvdomi iyo);<br />

beneficium divisionis (ramdenime garantis arsebobis SemTxvevaSi, TiToeuli pasuxs agebda sakuTari<br />

wilis mixedviT); actio depensi (per formulas procesis farglebSi regresuli moTxovnis ganxorcielebis<br />

saSualeba); praeiudicium ex lege Cicereia (gansakuTrebuli winaswari sasamarTlo ganxilva, romlis<br />

meSveobiT daicveboda garantis uflebebi); fideiussio (piradi garantiis mesame saxe, romliTac pasuxismgebloba<br />

memkvidreobiT gadaecemoda); beneficium cedendarum actionem (sasarCelo moTxovnaTa daTmobis<br />

privilegia); ius sequelae et ius praelationis (movalis nivTis xarjze dakmayofilebis SesaZlebloba, imis<br />

miuxedavad, darCa Tu ara nivTi movalis mxridan kontrolis sferoSi); fiducia cum creditore (kreditorTan<br />

dadebuli fiducialuri garigeba, romlis dros movalis nivTi gadadioda kreditorTan in<br />

iure cessio an per aes et libram ritualis meSveobiT, im mizniT, rom kreditori (fiduciari) nivTs TavisTan<br />

daitovebda valdebulebis Seusruleblobis SemTxvevaSi an gadascemda movales (fiduciants) mosalodneli<br />

Sesrulebis miRebis Semdeg – valdebulebis realuri garantiis forma); nexum (nexi datio _<br />

movalesa da mis kreditors Soris dadebuli formaluri xelSekruleba, romlis ZaliT, movale<br />

valis uzrunvelyofis mizniT, pasuxs agebda sakuTari TavisuflebiT); nexi liberatio (nexus _ gaTavisufleba<br />

am valdebulebisagan SeiZleba momxdariyo sapirispiro aqtiT, romelic iTvaliswinebda<br />

imave formalobebs, rac iyo nexum dros); pignus datum (datio pignoris _ realuri garantiis kidev erTi<br />

forma, romlis dros dadgindeba giravnobis realuri xelSekruleba anu kreditoris mflobelobaSi,<br />

ZiriTadi valdebulebis ZaliT, gadadis movalis nivTi); actio pigneraticia (in personam _ giravnobis urTierTobebze<br />

dafuZnebuli sarCeli); pignus conventum (conventio pignoris); hypotheca (giravnobis dadgenis<br />

forma kreditoris xelSi mflobelobis gadasvlis gareSe; Tavdapirvelad pignus et hypotheca Soris<br />

gansxvaveba mxolod terminologiuri xasiaTis iyo da hypotheca rogorc realuri garantiis konvencionaluri<br />

forma damkvidrda mxolod klasikur periodSi); interdictum Salvianum (kreditoris<br />

mflobelobaSi miwis nakveTis im moijaris nivTebis gadacemis interdiqti, romelmac gadaacila<br />

saijaro rentis gadaxda); solutio (aRsruleba); solutio per aes et libram (movalis mier lreditoris mxridan<br />

piradi Tavisuflebis mopoveba); contrarius consensus (mxareTa SeTanxmeba xelSekrulebis moSlis<br />

Sesaxeb); beneficium competentiae (movale pasuxs agebs mxolod sakuTari qonebrivi aqtivebis farglebSi<br />

anu sakuTari gadaxdisunarianobiT); locus solutionis (aRsruleba mosarCelis arCeviT dadgenil adgilas<br />

unda moxdes); datio in solutum (aRsrulebis Secvla); pactum de non petendo (SeTanxmeba moTxovnaze uaris<br />

Tqmis Sesaxeb); transactio (momrigebluri garigeba); nudum pactum (SiSveli paqti), romelic ar sargeblobs<br />

sasarCelo dacviT); exceptio pacti conventi (eqscepcia Semdgari SeTanxmebis Sesaxeb); pactum<br />

transactionis (momrigebluri SeTanxmeba Sewyvetda valdebulebas ope exceptionis – TavdacviTi mosazrebis<br />

meSveobiT); conpensatio (CaTvla); officio iudicii (mo<strong>samarTlis</strong> Tanamdebobrivi movaleobani); argentarius (bankiri);<br />

cum compensatione (CaTvliT); cum deductione (gamoklebiT); ex edem causa (mosarCelisa da mopasuxis<br />

urTierTmoTxovna erTgvarovani garigebis mimarT); concursus causarum (safuZvelTa konkurencia); confusio<br />

(Serwyma); novatio (novacia); idem debitum (valdebulebis sagnis identuroba); aliquid novi (Zvel valdebulebaSi<br />

erT-erTi elementis Secvla); delegatio (delegacia); delegens (erTi piri _ deleganti);<br />

delegatus (meore piri _ delegati); delegatarius (mesame mxare _ delegatariusi); debitum (vali); nomen<br />

(moTxovna); delegatio promittendi (valdebulebaTa delegacia); delegatio dandi (SesrulebaTa delegacia);<br />

delegatio nominis (moTxovnaTa delegacia); delegatio debiti (valis delegacia); causa solvendi (fuladi Tanxis<br />

gadaxda); cessio (cesia – sxva pirze identuri moTxovnis gadatana); cessionarius (cedenti _ kreditori);<br />

139


cedens (cesionariusi – mesame piri, romelic cedentis davalebiT procesSi mosarCeled gamodis);<br />

procurator (cognitor) in rem suam (sakuTar saqmeSi rwmunebulad gamomsvleli – is saqmes awarmoebda saku-<br />

Tari saxeliT da sakuTari interesis gamo); denuntiatio (movalisaTvis Semdgari cesiis Sesaxeb<br />

gamocxadeba); exceptio transacti negotii (efuZneba mxareebs Soris im momrigeblur garigebas, romelic<br />

gamoricxavs sarCels).<br />

I. valdebulebis cneba<br />

valdebuleba aris samarTlebrivi borkili, romlis ZaliT, Cven iZulebulni varT raime SevasruloT<br />

Cveni saxelmwifos kanonebis Sesabamisad. Obligatio est iuris vinaelum, quo necessitate adstringimur alicuius solvendae<br />

rei secundum nostrae civitatis iura” (Ins. lust. 3,13 Pap).<br />

es cneba istoriografiaSi gaxda arsebiTi diskusiis sagani, radgan masSi mkveTrad aris gamoxatuli<br />

“samarTlebrivi borkilebis” mniSvneloba, romelic obligatio-s uZveles xasiaTTan mWidrod iyo dakav-<br />

Sirebuli. erTi piri, nexum-is iuridiuli aqtis safuZvelze, moeqceoda xolme meore piris samarTlebriv<br />

borkilebSi an Sedioda am piris xelisuflebaSi. es uZvelesi da naklebad cnobili aqti<br />

dakavSirebuli iyo mancipatio-sTan, da warmoadgenda TviTmancipaciis proceduras anu erTi piris<br />

Sesvlas meoris xelisuflebaSi im mizniT, rom moxdes sakuTari an sxvisi valis gadaxdis garantireba.<br />

pasuxismgeblobis TiTqmis aseTive zoma, anu sakuTari sxeulis sxva piris xelisuflebaSi<br />

gadacema “xelis dadebis” (manus iniectio) procedurisaTvis iyo damaxasiaTebeli. qr.S-mde 326 w. lex<br />

Poetelia Papiria-iT (peteliusis kanoni) auqmebs nexum-s da movalis pirad morCilebas qonebrivi pasuxismgeblobiT<br />

cvlis, maSasadame, piradi borkilebi icvleba qonebrivi pasuxismgeblobiT.<br />

amrigad, valdebuleba da sarCeli – ori cneba, ori realoba iyo, romlebsac romaelebi ganuyofel<br />

movlenad miiCnevdnen. radgan arsebobs romelime piris mimarT valdebuleba, kreditors, savaldebulo<br />

moTxovnis Sesrulebis mizniT, sasamarTloSi sarCelis wardgenis ufleba eniWeba. arqauli<br />

valdebulebis mixedviT, valis (debitum) arseboba, am faqtis sasamarTloSi damtkicebis Semdeg, manus<br />

iniectio proceduris Sesrulebas iwvevda. valdebulebis arqaul cnebaSi gabatonebuli iyo materialisturi<br />

warmodgena imis Sesaxeb, rom nivTebi erTmaneTTan valdebulebis ZaliT iyvnen dakav-<br />

Sirebuli. nivTis materialisturi warmodgena valdebulebas ganixilavda ufro rogorc kreditoris<br />

SesaZleblobas, vidre rogorc movalis vals. valdebulebis SeZena (adquirere obligationem) niSnavs<br />

kreditorad da ara movaled yofnas. borkilebi anu or pirs _ movalesa da kreditors Soris kav-<br />

Siri warmoiSveba uZvelesi garigebis sponsio-s dadebis Sedegad da ZaliT. urTierTgancxadebis Sedegad,<br />

mxareebi erTmaneTs an warmomadgenlebs boWaven miniWebis Sesrulebis valdebulebiT.<br />

valdebuleba ewodeba subieqtur iuridiul viTarebas, romelic samoqalaqo brunvis konkretul monawileTa<br />

(mxareebi) pirad kavSirebs efuZneba. piris sasargeblod, garkveuli qmedebis (miniWeba) SesrulebiT<br />

valdebulebis ZaliT, urTierTobis erT-erTi mxare (kreditori) aRWurvilia formaluri<br />

SesaZleblobiT meore mxares (movales), sakuTari sargeblisaTvis, mosTxovos garkveuli qmedebis<br />

(an miniWebis) Sesruleba. kreditoris pretenziebs (moTxovnebs) Seesabameboda movalis movaleoba,<br />

romelic ara kreditorisadmi (rogorc calkeuli pirisadmi), aramed mTlianobaSi <strong>samarTlis</strong>admi<br />

(rogorc qcevis sayovelTaod aRiarebuli normebis sistemis) morCilebaSi mdgomareobs. movalis neba<br />

dakavSirebulia kreditoris mimarT morCilebasTan da Tavisufalia im TvalsazrisiT, rom aRiarebiT<br />

unda sargeblobdes mxolod kreditoris normatiuli moTxovna. movalisagan ki SeuZlebelia imaze<br />

metis moTxovna, rac qcevis im zogad standartebs aRemateba, romlebic msgavsi tipis SemTxvevebisaTvis<br />

aris dadgenili. kreditoris konkretuli moTxovna aris mxolod <strong>samarTlis</strong> im<br />

sayovelTaod aRiarebuli moTxovnis Sesruleba, romelic moqmedebs konkretul sazogadoebaSi da<br />

TiToeul pirs kreditorad an movaled yofnis SesaZleblobas aZlevs. movalis Tanamonawileoba<br />

kreditoris moTxovnaTa dakmayofilebis saqmeSi ganpirobebulia misi samoqalaqo sazogadoebis wevrobiT<br />

anu misi samarTalsubieqtobiT. kreditoris moTxovna, romelic mimarTulia samarTlebrivi<br />

urTierTobis normaluri monawilisadmi, aris is samarTlebrivi molodini, romlis sagans warmoadgens,<br />

sxva piris mxridan, miniWebis uzrunvelyofa. valdebulebis meSveobiT, sazogadoebaSi arsebuli<br />

ganawilebadi urTierTobebi abstraqtul formas iZenen da amiT daZleulia brunvis naturaluri,<br />

uSualod sagnobrivi xasiaTi. Sepirebuli miniWeba ara naklebi sikeTea, vidre aRsrulebis<br />

garantia. valdebulebis samarTlebrivi buneba movalis formalur Tavisuflebas warmoadgens, Tumca<br />

im pasuxismgeblobasac gulisxmobs, romelic kreditoris mier SeZenili uflebis eqvivalenturi<br />

140


iqneba. kreditoris dakmayofileba movalis Tavisufali Tanamonawileobis gareSe SeuZlebelia. movalis<br />

uari, Seasrulos savaldebulo qmedeba, aqcevs mas zogadi wesebis damrRvevad da kreditorisadmi<br />

formalur morCilebas gamoiwvevs.<br />

arqaul epoqaSi pasiuri mxaris araTavisufal mdgomareobas sayovelTao xasiaTi eniWeboda magiisa da<br />

religiis meSveobiT. Per aes et libram (spilenZisa da sasworis meSveobiT) an ficiT ganmtkicebuli<br />

ritualis Sesruleba, romelsac Tan sdevda msxverplis Sewirva (sponsio), kreditorisagan potenciuri<br />

damokidebulebis Seqmnas uwyobda xels da movalesa da garants erTmaneTSi aigivebda. Tu valdebuleba<br />

dadgenili iqneboda per aes et libram (libraluri aqtis) meSveobiT, nexum-iT _ movale<br />

Sedioda kreditoris pirad morCilebaSi, rac movalis mimarT, xelis dadebis (manus iniectio) formasa<br />

da misi kreditoris saxlSi (secum ductio) wayvanaSi gamoixateboda. Tavdapirvelad, arqaul periodSi<br />

kreditori TviTneburad uswordeboda movales, xolo XII dafis kanonebis miRebis Semdeg, piradi<br />

gasworeba ganpirobebuli iyo sasamarTlo magistratis addictio-Ti (magistratis gadawyvetilebis erTerTi<br />

saxeoba – mxareTa SeTanxmebis mowoneba), romelic afiqsirebda, rom movalisaTvis damcvelis<br />

daniSvna (vindex) ar momxdara. garda amisa, kreditori 30 dRis ganmavlobaSi valdebuli iyo movale,<br />

sabazro dReebSi, gamoeyvana savaWro moedanze, raTa mas, SeZlebisdagvarad, vinme gamosarCleboda. Tu<br />

movales ar gamouCndeboda damcveli, kreditori maszed iZenda srul Zalauflebas da amis Semdeg<br />

SesaZlebeli iyo movalis, tibrosis napirebs gaRma, monad gayidva (trans Tiberium). Tu movales<br />

gamouCndeboda damcveli, is ixdida movale piris vals (iudicatum) da amis Semdeg damcvelis mdgomareoba<br />

utoldeboda kreditoris statuss. gamosyiduli movale (depensus) Sedioda damcvelis xelisuflebaSi<br />

da misi morCilebidan gaTavisufleba SesaZlebeli iyo mxolod libraluri formis –<br />

solutio per aes et libram _ meSveobiT.<br />

Sponsio _ es aris stipulaciis, valdebulebis verbalur formaSi dadgenis uZvelesi forma. am dros<br />

vali da movaleoba erT pirs ekisreba. Tu es piri ar Seasrulebs moTxovnas, miyenebuli zianis<br />

anazRaureba mimarTuli iqneba sponsorisaken (garigebis mxare) da amisaTvis gamoiyeneba legis actio per<br />

iudicis postulationem (Semoklebul iqna mxolod actiones in personam mimarT, kerZod, XII dafis kanonebis ZaliT,<br />

verbaluri kontraqtebidan aRmocenebuli sarCelebis mimarT (sponsio, stipulatio). Tu mopasuxe uars<br />

ambobda mosarCelis moTxovnis dakmayofilebaze, maSin mosarCele (yovelgvari formalobebis gareSe)<br />

pretors SesTavazebs mo<strong>samarTlis</strong> daniSvnas (iudex, arbiter).<br />

II. valdebulebaTa klasifikacia<br />

<strong>romis</strong> samarTalSi valdebulebaTa klasifikacia imaze iyo damokidebuli, Tu rogori xasiTi eqneboda<br />

valdebulebis aRiarebas <strong>samarTlis</strong> sistemis mier. amis Sesabamisad, valdebuleba iyofoda Semdeg<br />

jgufebad: 1) obligationes civiles (civiluri valdebuleba); 2) obligationes honorariae (pretoruli<br />

valdebuleba); 3) obligationes naturales (naturaluri valdebuleba) (D. 20,1,5).<br />

sawyis stadiaze arsebobda mxolod is valdebulebebi, romlebic civiluri sarCelebiT iyo uzrunvelyofili.<br />

Gaius Tvlida, rom “sarCeli aris piradi, Tu Cven warvudgenT mas im pirs, romelic Cvens<br />

winaSe movalea raime kontraqtis an deliqtis ZaliT; anu, roca Cven moviTxovT imas, rac unda mogvcen,<br />

gagvikeTon an mogvaniWon (dare, facere, praestare oportare). termini oportere, civiluri <strong>samarTlis</strong> mixedviT,<br />

yovelTvis valis mimarT gamoiyeneba.<br />

im urTierTobebSi, romlebsac icavs pretori, saubaria im pasuxismgeblobaze, romelic dadgeba<br />

actiones teneri-is safuZvelze. klasikuri <strong>samarTlis</strong> periodSi, iurisprudenciis gamoyenebis farglebis<br />

gafarToebam, valdebulebad miiCnia pirebs Soris warmoSobili is urTierTobebic, romlebsac pretoruli<br />

sarCelebi icavdnen. qr. S-mde I s-dan moyolebuli, pretorebma SeimuSaves in factum sar-<br />

Celebis mTeli sistema im pirTa dasjis mizniT, romlebic boroti ganzraxviT moqmedebdnen. Ziri-<br />

Tadad, aRniSnuli sarCelebi sajarimo xasiaTis iyo; maTi erTi nawili unda ganvixiloT, rogorc validan<br />

warmoSobili sarCeli, meore nawili – rogorc keTili sindisis sarCeli, an sarCeli davalebis<br />

gareSe sxvisi saqmis warmoebis Sesaxeb, an rogorc depozitis gamo aRmocenebuli sarCeli.<br />

Tumca, ar arsebobs valdebuleba, romelsac raime piradi sarCeli ar Seesabamebodes. aseT valdebulebas<br />

pretoruli valdebuleba (obligationes honorariae) ewodeboda. naturaluri valdebuleba daideboda<br />

monebis mier, mogvianebiT ki, im pirebis mier, romlebic paterfamilias xelisuflebaSi Sediodnen.<br />

am valdebulebebs ar gaaCndaT sasarCelo dacva, ris gamoc warmoiSoboda iuridiuli Sedegebi: Tu<br />

141


xelisuflebaSi myofi piris vali ukve gadaxdili iyo, maSin dauSvebeli iyo valis Tanxis ukan<br />

dabruneba, arasavaldebulo qmedebis Sesrulebis motiviT (solutio retentio: gadaxdilis dakaveba). SesaZloa,<br />

“obligatio naturales” cneba iulianusis dros damkvidrda, da momdevno periodis iuristebi axseneben<br />

mas rogorc iseT valdebulebas, romelmac sakuTari saxelwodeba SeiZina sayofacxovrebo enaSi misi,<br />

garkveulwilad, boroti gamoyenebis Sedegad.<br />

iseTi mniSvnelovani efeqtis garda, rogoric miRebuli anazRaurebis TavisTan datovebaa, naturalur<br />

valdebulebas sxva Sedegic gaaCnda: 1) naturaluri valdebulebis Sedegad warmoSobili vali, civiluri<br />

valdebulebis mimarT, SeiZleboda CaTvliliyo; 2) es vali SeiZleboda novaciis obieqti<br />

gamxdariyo, da maSin maTi civilur valdebulebaSi konvertireba moxdeboda; 3) es vali delegatio et<br />

constitutem obieqti SeiZleba yofiliyo; 4) am valis garantireba SeiZleba momxdariyo marwmuneblis<br />

mier, an giraosa da ipoTekis meSveobiT; 5) naturaluri valdebulebis gaTvaliswineba savaldebulo<br />

iyo pekuliumis moculobis gazrdis an Semcirebis dros; 6) monis an xelisuflebaSi myofi piris<br />

mier Sesrulebuli SenaZeni kanonier safuZvlad CaiTvleba, sakuTrebis uflebis xandazmulobis vadiT<br />

(usucapio), SeZenis dros. iustinianes dros, naTesaur kavSirebsa da moralur principebze damyarebuli<br />

valdebulebebi, romlebsac sasarCelo dacva gaaCndaT, araCveulebriv naturalur valdebulebad<br />

iTvleboda. mas is efeqtic gaaCnda, rom gadaxdilis ukan dabrunebis moTxovna dauSvebeli<br />

iyo. maT ricxvSi Sedioda, iseTi Sesasruleblad arasavaldebulo moTxovnebi, rogoric iyo: zogierTi<br />

naTesavisaTvis saarsebo sarCos micema; partniorisaTvis momsaxurebis gaweva, Tu gaazatebulma<br />

amis Sesaxeb specialuri fici ar dado; colisaTvis mziTvis dadgena, agreTve kanonieri memkvidrisaTvis<br />

samkvidrodan kanonieri wilis (legitima) gamoyofis valdebuleba; naTesavTa dakrZalvis<br />

xarjebis gaweva.<br />

III. valdebulebis Sinaarsi<br />

valdebuleba gadacemis (dare), Sesrulebis (facere) da miniWebis (praestare) movaleobaSi (oportere)<br />

mdgomareobs.<br />

1) gadacema (dare) niSnavs: raime nivTis mesakuTred qcevas an sanivTo uflebis dadgenas, agreTve raime<br />

momsaxurebis gawevas; 2) Sesruleba (facere) niSnavs: yvela moqmedebas, romelic garkveuli moqmedebis<br />

Sesrulebas gamoxatavs an moqmedebaze uaris Tqmas (facere an non facere), an nivTis misi mesakuTrisaTvis<br />

gadacemas (reddare); 3) miniWeba (praestare) niSnavs: raimes garantirebas an uzrunvelyofas da amisaTvis<br />

sakuTar Tavze pasuxismgeblobis aRebas (marwmunebels (praedes) Seexeba). roca saubaria valdebulebis<br />

saganze, miniWeba xasiaTdeba Semdegi rekvizitebiT: miniWeba unda iyos Sesrulebadi, kanonieri,<br />

zustad gansazRvruli da qonebrivi xasiaTis matarebeli.<br />

valdebuleba SeiZleba iyos gayofadi da ganuyofeli: 1) gayofadia iseTi valdebuleba, romelic<br />

nawil-nawil an proporciulad SeiZleba Sesruldes da am dros ar icvleba misi ekonomikuri daniSnuleba.<br />

gayofadi valdebuleba SeiZleba ramdenime kreditorsa da movales Soris gadanawildes;<br />

2) Tu valdebulebis gayofa SeuZlebelia, mas ganuyofeli valdebuleba ewodeba. Cveulebriv, gayofadia<br />

iseTi valdebuleba, romlis mixedviT SesaZlebelia raimes gadacema (dare), vinaidan sakuTreba<br />

da sanivTo uflebaTa didi nawili swored gayofadi xasiaTisaa. raimes Sesrulebis valdebuleba<br />

(facere) yovelTvis ganuyofelia. ganuyofeli nivTis miniWebis valdebulebas solidaruli xasiaTi<br />

aqvs (in solidum), vinaidan valdebulebis subieqtTa simravlis SemTxvevaSi (ramdenime kreditori da movale),<br />

valdebulebis Sesrulebis moTxovnis ufleba TiToeul kreditors gaaCnia, iseve rogorc<br />

nebismier movales evaleba misi Sesruleba.<br />

IV. valdebulebis wyaro<br />

Obligatio, rogorc civiluri sarCeliT daculi, subieqturi iuridiuli viTarebis Tavdapirveli mniSvneloba,<br />

aisaxa valdebulebaTa klasifikaciaSi, maTi warmoSobis (wyaros) mixedviT (causa obligationem)<br />

_ piradi (valdebulebiTi) efeqtis mqone iuridiuli faqtebi. amis Sesabamisad, valdebulebaTa wyaro<br />

iyofa: sakontraqto valdebulebad (ex contractu) da deliqtur valdebulebad (ex delicto). gaiusis azriT,<br />

aseTi klasifikacia aris summa divisio (valdebulebaTa mTavari dayofa). Tumca, es klasifikacia piradi<br />

xasiaTis subieqturi iuridiuli viTarebis tipizaciis garkveul etaps asaxavs da amitom ver<br />

iqneba amomwuravi.<br />

142


Contractus et delictum, rogorc valdebulebis modeluri wyaroebis gamoyofa, dakavSirebulia interesTa<br />

im formalizaciasTan, romelsac adgili qr.S-mde I saukuneSi hqonda. valdebulebaTa or nairsaxeobad<br />

(species) dayofas Seesabameba actiones in personam sarCelebis qonebriv (rei persecutoriae) da sajarimo<br />

(poenales) sarCelebad dayofa.<br />

valdebulebaTa orwevriani klasifikaciis konservaciam ganapiroba misi SesaZlo srulyofa. aRmosavluri<br />

iuridiuli skolis profesorebma ganavrces valdebulebis wyaroTa CamonaTvali da miuTi-<br />

Tes, rom kontraqtebisa da deliqtebis garda, arsebobdnen kvazi kontraqtebi (quasi ex contractu) da kvazi<br />

deliqtebi (quasi ex delicto). amrigad, gaiusisa da iustinianes SexedulebaTa gaTvaliswinebiT, <strong>romis</strong><br />

samarTalSi valdebulebaTa oTxwevriani dayofa damkvidrda, maTi warmoSobis safuZvlis mixedviT;<br />

kerZod, Semdegi principis gaTvaliswinebiT: aut obligationes ex contractu suntaux quasi ex contractu aut ex<br />

maleficio aut quasi ex maleficio.<br />

maSasadame, ganasxvaveben: 1. kontraqtebs; 2. kvazi kontraqtebs; 3. deliqtebs; 4. kvazi deliqtebs.<br />

1) kontraqti aris valdebulebiTi xelSekruleba, romelic ukve uZveles ius civile-Si arsebobda. kontraqtebi<br />

oTxi saxis iyo. kontraqtebis damaxasiaTebeli niSani – e. w. causa civilis _ imaSi mdgomareobda,<br />

rom an unda warmoTqmuliyo garkveuli sityvebi (verba), an unda gamoyenebuliyo werilobiTi forma<br />

(literae), an kreditoris mier garkveuli qmedeba unda Sesrulebuliyo (res), an kontrhagentebs Soris<br />

araformaluri SeTanxmeba (consensus) unda momxdariyo. amitom, ganasxvaveben oTxi saxis xel-<br />

Sekrulebas: 1) verbaluri – zepiri formis; 2) literaluri – dawerili formis; 3) realuri –<br />

garkveuli moqmedebis (res) Sesrulebis aucileblobiT; 4) konsesualuri – SeTanxmebiTi kontraqtebi.<br />

kontraqtebis pirveli ori saxeoba formalur xelSekrulebebs, bolo ori – araformalur anu materialur<br />

xelSekrulebebs ganekuTvneba.<br />

$1. verbaluri kontraqti<br />

verbaluri kontraqti ideboda im pirobiT, rom kontrhagentebs SeeZloT saubari da mosmena anu ar<br />

iqnebodnen yru-munjebi da isini erT adgilas – xelSekrulebis dadebis dros – iqnebodnen. klasikur<br />

samarTalSi cnobilia verbaluri kontraqtis sami nairsaxeoba: 1) stipulatio, 2) dotis dictio da 3) operarum<br />

iurata p<strong>romis</strong>sio.<br />

1) Stipulatio zepiri formiT ideboda. stipulatori, reus stipulatori (erTi kontrhagenti), uSualod,<br />

zepirad dausvamda SekiTxvas meore pirs _ p<strong>romis</strong>sor, reus promittendi (kontrhagents), romelic aseve<br />

zepirad scemda pasuxs. Tavdapirvelad, sityvaTa warmoTqma samarTliT iyo gansazRvruli, Tumca,<br />

mogvianebiT mxareebs, sakuTari Sexedulebisamebr, SeeZloT sityvebis SerCeva. stipulaciis Sinaarsi<br />

iseTive mravalferovani iyo, rogorc saerTod valdebulebis Sinaarsi. stipulacias SeeZlo<br />

nebismieri saxelSekrulebo valdebulebis asaxva, Tumca, im pirobiT, rom es calmxrivi qonebrivi<br />

faseulobis mqone xelSekruleba iqneboda: fulis gadaxda, sxva nivTebis gadacema, samuSaos<br />

Sesruleba da sxva amgvari ram.<br />

2) Dotis dictio iyo dos zepiri dadgena sityvebiT dot nurami tibi doti sunt; 3) Sponsio, stipulatio;<br />

Sponsio – Tavisi arsiT aris sazeimo viTarebaSi dadebuli garigeba, romelic Seicavs dapirebasa da<br />

gulisxmobs formalur SekiTxvas (erTi mxriv) da pasuxs (meore mxriv). mecnierebaSi kvlav mimdinareobs<br />

dava sponsio-s warmoSobisa da misi stipulatio-sTan kavSiris Sesaxeb.<br />

Stipulatio, rogorc abstraqtuli aqti gamoiyeneboda sxvadasxva saxis komerciuli garigebis dasadebad<br />

da, amave dros, es instituti SeiZleba CaiTvalos romauli iuridiuli azris udides aRmoCenad.<br />

gaiusis mier SemoTavazebuli, valdebulebis didaqtikuri klasifikacia cdilobda gaeTanabrebina<br />

kontraqtebis yvela konkretuli tipi da Seerwya isini zogad formebTan – stipulaciasTan, romelic<br />

yvela saxis SeTanxmebis mimarT, formis miniWebisaTvis gamoiyeneboda.<br />

iuristebi mowmoben, rom uZvelesi sponsio gamoiyeneboda yvela saxis aRTqmisaTvis anu RvTaebisaTvis<br />

msxverplSewirvis dapirebisas, sponsalia – anu qorwinebis dadebis sazeimo dapirebisas, agreTve<br />

saerTaSoriso SeTanxmebis dadebisas. Sponsio aris votum-is umniSvnelovanesi nawili, anu is formula,<br />

143


omlis meSveobiT: pirveli, sponsio – iuris civilis aqtia, romelic mxolod <strong>romis</strong> moqalaqeTa (cives)<br />

wreSi gamoiyeneboda, maSin roca stipulatio – ius gentium institutia da misi gamoyeneba xdeboda, <strong>romis</strong><br />

moqalaqeTa da ucxoelebs Soris, garigebis dadebis dros, ris gamoc man garigebis struqturasa da<br />

mniSvnelobaze didi gavlena iqonia. meore, Tu sponsio-s iuridiuli formalizmi axasiaTebda, xolo<br />

misi rekvizitebi yovelTvis mkacrad daicveboda (iqamdec ki, rom Tu ramdenime saritualo frazas ar<br />

warmoTqvamdnen an maT sxva frazebiT Secvlidnen, aqti baTilad cxaddeboda), stipulatio-s istoriuli<br />

evoluciis Sedegad, iuridiul-religiuri formalizmi ganze dgeboda da gzas uTmobda axal,<br />

SedarebiT moqnil formebs. garda amisa, Tu mxedvelobaSi miviRebT sponsio-sa da stipulatio-s<br />

sazeimo struqturebs, isini ganixileba rogorc conceptio verborum (sityvebis erToblioba) da abstraqtuli<br />

aqti; orive saxis garigeba obligatio verbis (zepiri valdebulebis) kategorias ganekuTvneba.<br />

savaraudod, stipulacia jer pretorma aRiara, xolo Semdeg civiluri <strong>samarTlis</strong> sferoSi<br />

gamoiyeneboda. rac Seexeba stipulaciis mier warmoSobil sarCelebs, legis actiones (legisaqciuri<br />

sarCelis) epoqaSi, spitulatio certi (gansazRvruli fuladi Tanxa, an gansazRvruli nivTebis simravle)<br />

legis actio per condictionem (abstraqtuli civiluri moTxovnebis dakmayofilebis gaadvileba, romlis<br />

dros mosarCele ubralod sTavazobs mopasuxes, romelic mis moTxovnas uaryofs, 30 dRis vadaSi (die<br />

condicto – aqedan warmoiSva sarCelis saxelwodeba) kvlav pretorTan gamocxaddes, raTa man mosamarTle<br />

daniSnos) sarCeliT iqneboda daculi. Tu mopasuxe uaryofs mosarCelis moTxovnas yovelgvari<br />

formalobebis gareSe, is pretors mo<strong>samarTlis</strong> daniSvnas mosTxovs. aRniSnuli sarCeli, legis<br />

actio sacramento in personam-Tan SedarebiT, ufro progresuli iyo da mosarCeles SesaZleblobas aZlevda<br />

sakramentaluri giraos Setanaze eTqva uari, Tu misi ufleba kreditze sponsio-dan gamomdinareobda.<br />

a) stipulatio et obligatio verbis-is klasikuri struqtura<br />

Stipulatio rogorc obligatio verbis-i, efuZneba garkveuli frazebis (verba) warmoTqmas, kerZod – SekiTxva<br />

(interrogatio) da pasuxi (sponsio): “Spondes mihi dare centum? Spondeo” (mpirdebi, rom momcem 100 monetas?<br />

gpirdebi). klasikur samarTalSi damkvidrda frazebis anu sityvebis (verba) mavalebiTi mniSvnelobis<br />

principi. pomponiusi stipulacias gansazRvravs rogorc “sityvier formulas (conceptio), romlis Tanaxmad,<br />

erTi piri, romelic meoris SekiTxvas pasuxobs, valdebulia misces an Seasrulos is, rasac<br />

mas sTxoven” (D.45,1,5,1). gaiusic amtkicebda, rom verbaluri kontraqti daideboda SekiTxvisa da pasuxis<br />

meSveobiT. zepiri valdebuleba ar moiTxovs rekvizitebis did simravles. Tumca, maTi mkacri Sesruleba<br />

savaldebulo xasiaTs iZens.<br />

1. stipulaciis mTavari niSania misi zepiri xasiaTi. orive mxares erTmaneTis gageba unda SeeZlos<br />

anu mxareebi yru-munjebi ar unda iyvnen. Jestebi da werilobiTi dokumentebi mxareTa zepir gancxadebebs<br />

ver Secvlian, amitom yru da munji, erTmaneTTan, valdebulebas stipulaciis meSveobiT ver<br />

dadeben. amave dros, Tavisufalia stipulaciis dadebis ena: verba SeiZleba warmoiTqvas laTinur an<br />

berZnul enebze. romaeli iuristi sabinusi Tarjimnis monawileobasac dasaSvebad miiCnevda (D.45,1,1,6).<br />

2. zepiri valdebulebis dasadebad savaldebuloa ori mxaris piradi monawileoba da proceduris<br />

Catarebis uwyvetoba. gaiusi amtkicebda, rom verbaluri kontraqtis dadeba dauSvebelia, Tundac<br />

erTi mxaris, ar arsebobis SemTxvevaSi; igives moiTxovda pavlusic (D.45,1,134,2). amis garda, aucilebel<br />

moTxovnas uwyvet reJimSi moqmedeba (unitas actus) warmoadgenda, im aspeqtSi, rom interrogatio et<br />

responsio erTmaneTis miyolebiT unda ganxorcieldes, droSi wyvetis gareSe.<br />

3. garda amisa, savaldebuloa interrogatio et responsio Soris azrobrivi Sesabamisoba da Sesityveba.<br />

adamiani debs pirobas bunebriv Zalebs saCuqari uZRvnas da am SemTxvevaSi igulisxmeba, rom RvTaeba<br />

Seasrulebs mis Txovnas an gascems im wyalobas, romlis Sesaxeb mas SesTxovs piri. Reus voti (aRTqmis<br />

mixedviT mopasuxe piri), RvTaebis mimarT, garkveul valdebulebas sakuTar Tavze iRebs; roca uzenaesi<br />

Zalebi Seasruleben mis Txovnas, is voti damnatus-ad gadaiqceva da mas evaleba danapirebis<br />

Sesruleba, winaaRmdeg SemTxvevaSi aRniSnuli RvTaeba mis mimarT Surs iZiebs. Sponsio-dan warmo-<br />

Sobili sakraluri valdebuleba, votum-is farglebSi, moiTxovs imave elementebis arsebobas, rac<br />

civiluri valdebulebisaTvis aris damaxasiaTebeli. votirebadi piri sakuTar Tavze iRebs raime<br />

valdebulebis Sesrulebas da Tavisufldeba misgan, valdebulebis Sesrulebis Semdeg (Ulp. D.50,12,2).<br />

144


titus liviusisa da gaiusis gadmocemiT, sponsio gamoiyeneboda saerTaSoriso urTierTobaTa sferoSi:<br />

kerZod, antikurma tradiciam daafiqsira ramdenime SemTxveva, roca romaeli jarebis sardloba, ama<br />

Tu im, mtrulad ganwyobil xalxTan foedus (samSvidobo xelSekrulebis) gaformebis uSedego mcdelobis<br />

Semdeg, sponsio (dapirebas) debda imis Sesaxeb, rom samSvidobo xelSekrulebis ratificirebas<br />

moaxdenda TviT senati. aseTi sponsio-s erT-erTi naTeli magaliTia konsul postumusis mier samnitebis<br />

tomTan dadebuli samSvidobo zavi, kavdinusis xeobaSi romaelTa damarcxebis Semdeg. titus<br />

liviusi aRniSnavda, rom aseTi sponsio-dan warmoiSveboda, erTdroulad, sakraluri da iuridiuli<br />

valdebuleba, romlis Seusruleblobis SemTxvevaSi pasuxismgebloba ekisreboda TviT sponsor-s,<br />

romlis mimarT deditio (mtrisaTvis gadacemis) procedura gamoiyeneboda. qr. S-mde 136 w. konsulma<br />

mancinusma, sponsio-s meSveobiT, sazavo xelSekruleba gaaforma numancielTa tomTan, Tumca, es xel-<br />

Sekruleba ar iyo ratificirebuli senatis mier, ris gamoc mancinusi mtrisaTvis unda gadaecaT<br />

(deditio). Tumca, mis miRebaze TviT numancielebma uari Tqves.<br />

yvelaze gavrcelebuli Teoriis Tanaxmad, sponsio, Tavdapirvelad, valdebulebis uzrunvelyofis<br />

uZvelesi saxeoba iyo. Sponsor movale ar iyo, mas mxolod marwmunebloba evaleboda. Sponsor-i, movalis<br />

mxridan valdebulebis Seusruleblobisas, pasuxismgeblobas sakuTar Tavze iRebda. am Teoriis<br />

Tanaxmad, romelic sponsio-s (piradi garantiis) – Tavdapirveli funqciidan gamomdinareobs, forma<br />

verbis (zepiri forma), mogvianebiT, gamoiyeneboda rogorc zogadi principi, romelic gulisxmobda<br />

movalis mimarT, xelSekrulebidan gamomdinare, valdebulebiTi borkilebis dadebas maSin, roca termini<br />

sponsor kvlav gamoiyeneboda marwmuneblis aRsaniSnavad. Spondere-s da sponsio-s cnebebi, zogadad,<br />

movalis davaldebulebis aqts aRniSnavdnen.<br />

Tumca, sponsio-sa da stipulatio-s Soris mniSvnelovani gansxvaveba iyo, ramdenime parametris mixedviT.<br />

romaul iurisprudenciaSi SeiniSneba garkveuli evolucia: SekiTxvasa da pasuxs Soris formalur<br />

Sesatyvisobas cvlis Sinaarsobrivi Sesatyvisoba, kerZod, evolucia verba-dan voluntas-ken, anu<br />

sityvidan nebisaken (Tanxmobisaken)<br />

b) stipulaciis Sinaarsi da misi saxeebi<br />

stipulaciis dadebisas, mis Sinaarssa da nairsaxeobas gansazRvravs mastipulirebadi piri, maSin,<br />

roca movale piri ubralod iRebs SemoTavazebul Sinaarssa da nairsaxeobas.<br />

1) valdebulebis dadebisas gasaTvaliswinebelia samomavlo da ucnobi movlenebisadmi damokidebuleba,<br />

romelTa dadgoma TviT valdebulebis arsebobas gansazRvravs. 2) valdebulebis dadeba<br />

SeiZleba garkveuli droiT gadaivados: manam, vidre ar iqneba Sesrulebuli piroba an ar amoiwureba<br />

vada, valdebuleba ararsebulad iTvleba, xolo, Tu fuladi vali droze adre daifara, is SeiZleba<br />

gamoTxovnil iqnas, rogorc “arasavaldebulo”. xolo, Tu arsebobs pirobis Sesrulebis imedi, maSin<br />

valdebuleba ganixileba, rogorc arsebuli im aspeqtSi, rom aRniSnul viTarebaSi, SesaZloa, adgili<br />

hqondes novacias, Tavdebobasa da valis gaqviTvas _ acceptilatio (miReba; verbaluri an literaluri<br />

kontraqtidan valis gaqviTvis sazeimo aqti mis sapirispiro formaSi) meSveobiT. 3) valdebuleba<br />

warmoiSveba pirobis Sesrulebis momentidan da misi valdebulebiTi efeqti stipulaciis dadebis<br />

droze ar vrceldeba. Tu valdebuleba warmoiSva, is SeiZleba Sewydes SesagebliT, Tumca, mxolod<br />

im SemTxvevaSi, Tu Sesrulebis Ddroeblivi SezRudvis Sesaxeb SeTanxmebas adgili hqonda an daiTqva<br />

valdebulebis Sewyveta misi pirobebis Seusruleblobis SemTxvevaSi. 4) Tu stipulacia gulisxmobs<br />

Sesrulebis ramdenime vadis arsebobas, maSin is daiyofa im wilebis odenobis mixedviT, Sesrulebis<br />

ramdeni vadac aris miTiTebuli. 5) valdebuleba stipulaciaSi miTiTebul adgilas unda Sesruldes.<br />

mosarCele, romelic sxva adgilas iTxovs Sesrulebas, SeiZleba aRmoCndes moTxovnis gadametebis<br />

(pluris petitio) viTarebaSi. xolo, Tu valdebulebis Sesrulebis adgili miTiTebuli ar aris,<br />

mosarCeles SeuZlia nebismier adgilas moiTxovos misi Sesruleba.<br />

g) Acceptilatio (valis gadaxdis aRiareba)<br />

Acceptilatio aris sakredito valdebulebis gaqviTvis abstraqtuli da zepiri (verbis) forma. es forma<br />

warmoSobilia stipulaciis mier da mis sawinaamdegod gamoiyeneboda. Tavdapirvelad, acceptilatio iyo<br />

realuri gadaxdis aRiareba da miReba. mogvianebiT, is gadaiqca savalo valdebulebaTa Sewyvetis<br />

zogad formad, imis miuxedavad, Sesruldeboda Tu ara savalo valdebuleba.<br />

145


Acceptilatio rogorc formaluri da kanonieri aqti, arc vadebs da arc pirobebs gulisxmobda.<br />

Acceptilatio-s Sedegad wydeboda mxolod is valdebuleba, romelic stipulatio-s dadebis Sedegad<br />

warmoiSveboda. erTi piris mier, meoris mimarT, arsebuli sxvadasxva vali, romelic, SesaZloa, arc<br />

ki yofiliyo mxolod verbaluri valdebulebebidan warmoSobili, erTaderT lokalur stipulatio-Si<br />

(novatio) SeiZleboda gaerTianebuliyo da warmoiSveboda iseTi valdebuleba, romelic acceptilatio-s<br />

meSveobiT gaiqviTeboda. aseT lokalur acceptilatio-s stipulatio Aquiliana ewoda, misi Semqmnelis, respublikuri<br />

periodis iuristis – gaius aqvilus galiusis saxelidan gamomdinare.<br />

d) stipulaciis dasasruli<br />

klasikuri stipulatio abstraqtuli da zepiri aqti iyo da misi daqveiTeba ori paraleluri<br />

mimarTulebiT _ formisa da safuZvlis mixedviT _ mimdinareobda. araromauli iuridiuli praqtikis<br />

gavleniT, stipulaciam dakarga pirvandeli struqtura da, TandaTanobiT, literaluri kontraqtis<br />

forma SeiZina.<br />

Stipulatio-Si, Cveulebriv, gamoiyeneboda, testatio dros, mamtkicebeli dokumenti. Tumca, postklasikuri<br />

<strong>samarTlis</strong> evoluciam stipulaciur dokuments valdebulebis dadgenis xasiaTi mianiWa, rac aRmosavluri<br />

provinciebis samarTlebrivi normebis Sesabamisobad miiCneva. ukve ciceronis dros stipulatio<br />

werilobiTi formiT dgeboda: cautio stipulatoria (stipulatio-s Sesaxeb dokumenti) (testatio _ werilobiTi<br />

mowmeoba, mowmeebis mier xelmowerili) an chyrographa ( sakuTari xeliT Cawerili, savalo valdebuleba<br />

(xelwerili) iuridiuli aqtis WeSmariti ganxorcielebis Sesaxeb, Tanac mowmeebis gareSe).<br />

es formebi mtkicebulebis martiv saSualebad iTvleboda. romauli <strong>samarTlis</strong>a da aRmosavluri<br />

tradiciebis urTierTgavlenis Sedegad (imperator karakalas 212 w. ediqtis Semdeg), stipulacia<br />

kontraqtebis zogad punqtad iqca. stipulaciis verbaluri forma mxolod igulisxmeboda, Tumca, sinamdvileSi<br />

stipulatio-s uZvelesi zepiri forma werilobiTi formiT Seicvala.<br />

imperatori iustiniane sakuTar <strong>samarTlis</strong> wignTa krebulSi ori tendenciis mimdevari iyo: igi tradiciul,<br />

klasikur samarTals pativs miagebda da arsebul, moqmed samarTals zedmiwevniT misdevda<br />

da aviTarebda. erTi mxriv, is sakuTar instituciebSi (3.15-20) klasikuri <strong>samarTlis</strong> iuristTa Txzulebebs<br />

gadmoscems da gaiusis msjelobas stipulaciis, rogorc verbaluri (verbis) valdebulebis<br />

Sesaxeb, iziarebs; meore mxriv, drois moTxovnis Sesabamisad, adgens, rom mxolod 2 wlis vadaSia<br />

SesaZlebeli exceptio doli (interdiqtul warmoebaSi mosarCeles SeeZlo exceptio-s winaaRmdeg sapirispiro<br />

azris gamoTqma, analogiurad, im axali garemoebebis safuZvelze, romlebic savaldebulo<br />

Zalas arTmevdnen eqscepcias); am vadis amowurvis Semdeg valdebulebis damdgeni werilobiTi dokumenti<br />

savaldebulo Zalas iZenda.<br />

stipulaciis abstraqtuli xasiaTi dokumentze gadadis, Tu is kanoniT dadgenil vadaSi ar iqna<br />

gaprotestebuli. I. Inst.3.21 SemuSavebul iqna obligatio litteris Sesaxeb axali warmodgena: “dResac ase<br />

xdeba: roca me saCivari ar SemiZlia sxva xerxiT Sevitano, me valdebulebas werilobiTi formiT viyeneb<br />

da misgan is kondiqcia warmoiSveba, romelic zepir valdebulebas Sewyvets”. iTvleboda, rom<br />

valdebuleba da condictio rogorc sarCeli, romelic valdebulebas icavs, warmoiSveba ara sityvebidan,<br />

aramed werilobiTi dokumentis safuZvelze. Conceptio verborum (sityvieri gadawyvetileba)<br />

iustinianes mier aRiqmeboda rogorc mera subtilitas (udidesi iuridiuli simaxvile) da man gadawyvita,<br />

rom iuridiuli Sedegebi dokumentis safuZvelze unda warmoiqmnas. amrigad, stipulatio rogorc<br />

abstraqtuli iuridiuli aqti kvdeba da mis adgils abstraqtuli dokumenti ikavebs.<br />

e) Transacriptio nominum (sakredito valdebulebebis gadawera)<br />

“valdebuleba werilobiTi aris, Tu, magaliTad, is Semosaval-gasavlis wignebSi Seitaneba. es Canaweri<br />

orgvarovania: an nivTidan pirisaken, an piridan pirisaken. nivTidan pirisaken Canawers maSin aqvs<br />

adgili, roca is, rac Sen Cemi gmarTebs nasyidobis, qiravnobis an amxanagobis xelSekrulebis mixedviT,<br />

me Sens saxelze Cavwer rogorc CemTvis gasacemi. valis Caweras saangariSo wignSi piridan pirisaken<br />

maSin aqvs adgili, roca is, rac me mergeba ticiusisagan, me wignSi Semaqvs rogorc SenTvis<br />

gadaxdili Tanxa, anu TiTqos ticiusis vali Senze gadmoiwereba”. gaiusis inststituciebSi 3.128-130<br />

saubaria werilobiTi garigebis Sesaxeb, romelic mdgomareobda valdebulebis damdgen CanawerSi.<br />

aseT Canawers paterfamilias an ufro xSirad bankiri sakuTar sabuRaltro wignSi axorcielebda. Zvel<br />

146


droSi Semosavlebisa da gasavlebis sabuRaltro wignebi (codex accepti et expensi) arsebobda, romlebSic<br />

acceptum grafaSi Caiwereboda Semosuli da miRebuli, xolo expensum grafaSi – gasuli da gacemuli<br />

Tanxebi.<br />

es sabuRaltro Canawerebi ayalbebdnen valdebulebas uwindeli valdebulebis axal valdebulebiT<br />

Secvlis meSveobiT. axali valdebuleba warmoiSveboda axali sabuRaltro CanaweriT.<br />

amrigad, xdeboda valdebulebis ganaxleba (novatio), anu uwindeli valdebulebis Sewyveta da misi<br />

axali valdebulebiT Secvla. arsebobda valis gadaweris (transcriptio) ori nairsaxeoba: 1) nivTidan<br />

pirze; 2) piridan pirze.<br />

Transcriptio, iseve, rogorc stipulatio abstraqtuli iuridiuli aqti iyo, ius civile CarCoebSi moqceuli,<br />

Tumca, stipulaciisagan gansxvavebiT, is ver daideboda ganusazRvreli nivTis miniWebiT da, agreTve,<br />

vadisa da pirobis dadgenas ar gulisxmobda. sabuRaltro Canawerebis Semcveli wignebi valdebulebis<br />

warmomSob iuridiul dokumentebad iTvleboda, ris gamoc maT mimarT cenzoruli<br />

inspeqtireba xorcieldeboda. verbalur kontraqtTan SedarebiT, literaluri kontraqtis ZiriTadi<br />

upiratesoba swored imaSi mdgomareobda, rom xelSekrulebis dadebisas orive mxaris adgilze yofna<br />

saWiro ar iyo, rac kidev ufro amartivebda savaWro brunvis ganxorcielebas. literaluri kontraqtis<br />

Seusrulebloba iTvaliswinebda actio certi waedgenas. literaluri kontraqtebi farTod gamoiyeneboda<br />

qr. S-mde I – qr. S-is I saukuneebSi da gaiusis epoqaSi TiTqmis gamovidnen xmarebidan. Inst.Iust.<br />

(3.21) maT Sesaxeb saubroben mxolod warsul droSi, radgan istoriul warsulad miiCnevian. sabu-<br />

Raltro Canaweris gansakuTrebul tipad sakaso wignidan warmoSobili kreditebi (nomina arcaria)<br />

iTvleboda. maTzec gaiusi saubrobs (Inst.Iust. 3, 131-132): `sxva mniSvneloba sesxis samaxsovro Canawerebs<br />

(nomina arcaria) hqondaT. es Canawerebi warmoSoben ara werilobiT, aramed sanivTo valdebulebas,<br />

vinaidan araviTari mniSvneloba gaaCniaT manam, sanam vinmes garkveuli fuladi Tanxa ar gadaecema,<br />

xolo fulis gadacema swored sanivTo valdebulebas waemoSobs.<br />

v) Chyrographa (subieqturi) da Synographa (obieqturi sakredito dokumentebi)<br />

Gai., (3.134) wers, rom chyrographa et syngrapha – iyo ucxoelebisaTvis damaxasiaTebeli werilobiTi<br />

sabuTebi, romlebic pirveli an mesame piris saxeliT dgeboda da romlebSic cxaddeboda, rom “vinme<br />

piri aris sxva piris movale an mas raime unda gadasces”. erT-erT teqstSi weria, rom chyrographum<br />

valis aRiarebis erTaderTi dokumentia, romelic kreditoris gankargulebaSi rCeba da mowmobs garigebis<br />

dadebis Sesaxeb.<br />

Syngraphum mesame piris saxeliT unda Sedges, or egzemplarad da xelmoweril iqnas dainteresebuli<br />

mxareebis mier. TiToeuli mxare inaxavda sakuTar egzemplars, rac garigebis dadebis Sesaxeb mtkicebulebas<br />

warmoadgenda. aRmosavleTSi gabatonebuli samarTlebrivi urTierTobebis gavleniT, am<br />

dokumentebma romSic moipoves aRiareba da mtkicebulebis utyuar saSualebas warmoadgendnen.<br />

z) baTili da arara stipulaciebi<br />

imisaTvis, rom stipulacia aRiarebul iqnas <strong>romis</strong> ius civile mier, savaldebuloa iseTi rekvizitebis<br />

arseboba, romlebsac qmedunarianobasTan, formasa da SinaarsTan hqondaT urTierToba. baTili<br />

stipulaciebs Soris SeiZleba gamovyoT ori ZiriTadi klasi: 1) arara stipulaciebi (nullius<br />

momenti est), Tu amgvari garigebisaTvis damaxasiaTebeli savaldebulo rekvizitebi ar arseboben;<br />

2) baTili stipulaciebi (inutilis), romlebic formaluri TvalsazrisiT namdvil stipulaciad iTvleba,<br />

Tumca ar warmoqmnian valdebulebas raime mniSv nelovani xarvezis gamo. arara stipulaciasTan<br />

dakavSirebuli viTareba gansxvavdeba baTili stipulaciisagan: radgan baTrili stipulaciis dros<br />

Tumca ki stipulacias adgili hqonda. is braldebulebas ar warmoSobda.<br />

baTili da arara stipulaciis SemTxvevebi: 1. stipilaciis SeuZlebloba: dainteresebul mxareTa<br />

qmedunarianobis xarvezebi. stipulacias ver dadebda yru, munji da ugunuri. monas stipulireba<br />

SeeZlo, dapirebas ki maSin miscemda, roca sakuTar Tavze naturalur valdebulebas iRebda. In patria<br />

potestas pirebis mimarT aRiarebulia maTi ufleba sakuTar Tavze valdebuleba aiRon. 2. SekiTxvisa da<br />

pasuxis erTmaneTisadmi SeuTavsebloba (araraoba). es SeiZleba moxdes: a) stipulaciis sagnis mimarT.<br />

(Gai., 3.102) `stipulacia maSin iTvleba ararad, roca vunme ar pasuxobs dasmul SekiTxvas. “an Tu me<br />

147


vastipulireb upirobod, Sen ki mpirdebi garkveuli pirobiT”. ararad iTvleba stipulacia, Tu misi<br />

obieqti SeuZlebelia, an stipulatio xorcieldeba Seusrulebeli pirobiT”; b) mesame piris sasargeblod<br />

dadebuli stipulacia. (Gai., 3.103) „ stipulacia ararad iTvleba, Tu Cven vastipulirebT, raTa raime<br />

gadaeces mesame pirs, romlis xelisuflebis qveS Cven ar vimyofebiT. aqedan ismis SekiTxva, namdvilia<br />

Tu ara is stipulacia, romelic daideba sakuTari Tavisa da im mesame piris mimarT, romlis xelisuflebaSi<br />

Cven ar vimyofebiT”.<br />

$2. stipulaciis baTiloba<br />

stipulaciis baTiloba: dapireba Sesrulebis Sesaxeb gardacvalebis Semdeg: `da bolos, baTilia is<br />

struqtura, romelic Semdegi sityvebiT daido: Sen mpirdebi, rom momcem Cemi sikvdilis Semdeg, an<br />

Seni sikvdilis Semdeg”. da piriqiT, namdvilia Semdeg formaSi dadebuli stipulacia: Sen mpirdebi,<br />

rom momcem Cemi gardacvalebis momentSi an Seni gardacvalebis momentSi? anu ise, rom valdebulebis<br />

Sesruleba gadatanili iyo stipulatoris, an pirobis mimcemis gardacxvalebis momentisaTvis.<br />

amrigad, arasworad iTvleboda stipulaciiT warmoSobili valdebulebis memkvidreze gadatana. stipulaciis<br />

sagnis mimarT arsebuli baTiloba dgeba: a) Tu stipilaciis sagani ukanono an uRirsia, an<br />

stipulacia mocemulia msgavsi xasiaTis pirobiT; b) Tu Tavdapirvelad stipulaciis Sesruleba<br />

SesaZlebeli iyo, mere ki misi Sesruleba SeuZlebeli gaxda; g) Tu Secdomis gamo SeuZlebelia<br />

ganisazRvros stipulaciis obieqti, SeiZleba CavTvaloT, rom stipulirebul iqna is nivTi, romelic<br />

ganisazRvreba gvarobiTi niSniT; xolo, Tu SeuZlebelia ganisazRvros nivTis gvarobiTi niSani,<br />

valdebuleba ar warmoiSveba; d) Tu stipulaciuri valdebuleba miRebulia arasrulwlovani pirisa<br />

an qalis mier, maTi meurvis sanqciis gareSe (auctoritas tutoris: Gai., 3. 115-117).<br />

a) ganusazRvreli obieqtis stipulacia<br />

stipulaciuri dapireba, ganxorcielebuli iseTi sagnis mimarT, romelic veraviTar SemTxvevaSi iqneboda<br />

gansazRvruli, baTilebad iTvleba. da piriqiT, is stipulaciebi, romelTa sagnebi raime aqtiT<br />

mainc iyo gansazRvruli, namdvilad iTvleba. maT Soris unda aRvniSnoT: 1. gvarobiTi niSnis mqone<br />

sagnis Sesaxeb stipulacia: dapirebis mimcemma movalem unda miuTiTos nivTze da is gamohyos, nivTTa<br />

gansazRvruli da ganusazRvreli gvarobiTobis, ricxvidan; 2. alternatiuli stipulaciebi: movale<br />

valdebulia damoukideblad airCios valdebulebis sagani sxvadasxva klasis nivTebs Soris, mastipulirebadma<br />

kreditorma SeiZleba moelaparakos imis Sesaxeb, rom is TviTon airCevs obieqts, da Tu<br />

movale ar Seasrulebs sakuTar valdebulebas, mis winaaRmdeg waradgens actio certi-is actio incerti-is<br />

magivrad, ganusazRvreli obieqtis Sesaxeb. alternatiulma stipulaciam unda daicvas kreditori<br />

nivTis SemTxveviTi daRupvisagan, rac gaaTavisuflebs movales valdebulebisagan; 3. sajarimo stipulacia.<br />

erT (ukve dadebul) stipulacias SeiZleba meorec daumato, Tumca, mxolod im SemTxvevaSi, Tu isini<br />

sxvadasxva sagnebs gulisxmoben: winaaRmdeg SemTxvevaSi meore stipulacia ararad CaiTvleba (Pomp.)<br />

pomponiusi werda, rom `is, vinc orjer dapirdeba erTi da igives, ar aris valdebuli Seasrulos dapireba<br />

erT jerze metad” (D. 45. 1.18).<br />

sajarimo stipulacia damatebiT stipulaciur dapirebas gulisxmobs, romelic fulis gansazRvruli<br />

Tanxis gadaxdas varaudobs. Tanac, gadaxda ganpirobebuli iyo uwindeli valdebulebis SeusruleblobiT.<br />

amrigad, saxezea erTi – ZiriTadi valdebuleba, romelic moqmedebas ganagrZobda da<br />

meore valdebuleba, romelic ganpirobebulia pirvelis SesrulebiT. Tu movale Seasrulebs pirvel<br />

valdebulebas, man aRar unda Seasrulos meore, xolo movale, Tu ar Seasrulebs danapirebs, maSin<br />

man jarima unda gadaixados; Tumca, mas kreditoris winaaRmdeg exceptio doli wardgena SeuZlia, Tu<br />

mastipulirebadi piri mis winaaRmdeg, ZiriTadi valdebulebisagan gamomdinare, sarCels waradgenda.<br />

$3. Novatio (novacia)<br />

`novacia aris Zveli valis axal civilur an naturalur valdebulebaSi transformireba (gardaqmna),<br />

roca warmoiSveba axali valdebuleba, romelic Zvels wyvets. saxelwodeba “novacia” warmoiSva<br />

sityvidan “axali” da axali valdebulebis (warmoqmnisagan) Ulp. (D. 46. 2. 1). stipulacia, romelic<br />

identuri sagnis mimarT warmoSobs axal valdebulebasa da, amave dros, Zvel valdebulebas Sewyvets,<br />

sakuTar TavSi raime siaxles unda Seicavdes. valdebulebis ganaxleba moxdeba rogorc pirebis, ise<br />

valdebulebis sagnis (obieqtis) mimarT: 1. pirebis mimarT novacias hqonda adgili, roca icvleba<br />

148


kreditoris an movalis pirovneba. am SemTxvevaSi, Sesabamisad, saubaria aqtiuri an pasiuri delegaciis<br />

Sesaxeb. aqtiuri delegacia yovelTvis mesame pirisaTvis raime davalebis (iussum) micemas gulisxmobda.<br />

movalis Secvla axali movalis mxridan kreditoris mimarT dapirebis micemas<br />

gulisxmobda, rom is uwindeli movalis davalianebas (exp<strong>romis</strong>sio) dafaravda; 2. valdebulebas obieqtis<br />

(sagnis) mimarT maSin hqonda adgili, roca stipulacia daideba imave pirebis mier, Tumca axali<br />

obieqtis mimarT. am dros adgili hqonda: a) safuZvlis Secvlas: Tu axali dapireba ar miekuTvneba<br />

stipulaciidan warmoSobil valdebulebas, vinaidan es stipulacia dadebulia axali garemoebis mimarT<br />

(nasyidoba, ijara, davaleba); b) valdebulebis maxasiaTeblebis Secvlas: icvleba valdebulebis<br />

Sesrulebis pirobebi da vadebi, agreTve Sesrulebis adgili.<br />

formalurad, novaciis ganxorcieleba xdeba axali stipulaciis dadebiT, Tumca, novacia SeiZleba<br />

moxdes sakredito valdebulebis xelaxali gadaweriT (transcriptio nominum). am SemTxvevaSi, werilobiTi<br />

garigebis abstraqtuli xasiaTi gulisxmobda axali valdebulebis warmoSobas, uwindeli<br />

valdebulebis namdvilobis miuxedavad.<br />

axali stipulaciis forma namdvilad unda mowmobdes imis Sesaxeb, rom adgili hqonda uwindeli<br />

valdebulebis ganaxlebas. mas Semdeg, rac zepiri stipulaciebi werilobiTi dokumentebiT Seicvala,<br />

novacia valdebulebis Secvlis ganzraxvaze (animus novandi) damokidebuli gaxda. iustiniane<br />

(I. Ins.3.29.3), am ganzraxvis (animus), werilobiTi formiT gamoxatvas moiTxovda da miuTiTebda, rom,<br />

valdebulebiTi efeqtis mqone, nebismieri garigeba SeiZleba novinirebul iqnas, Tu uwindeli valdebulebis,<br />

Sesabamis, Sewyvetas eqneba adgili. novaciur efeqtTa Soris igulisxmeboda valdebulebis<br />

sagnis Secvlac. 3. pirTa simravle da solidaroba.<br />

stipulaciis aqtSi, Cveulebriv, monawileobas iRebdnen mastipulirebadi kreditori da dapirebis mimcemi<br />

movale. Tumca, iyo SemTxvevebi, roca garigebaSi ramdenime mastipulirebadi da dapirebis<br />

mimcemi piri erTdroulad monawileobda. amas stipulaciis subieqtTa simravle ewodeboda. pirTa<br />

simravle Semdegs gulisxmobda: Tavdapirveli simravle arsebiTad gansxvavdeboda pirTa Tanmimdevruli<br />

Secvlisagan, anu, roca stipulacias debdnen erTni, xolo garigebis Sesrulebaze pasuxismgebloba<br />

ekisreboda sxva pirebs. ase xdeboda maSin, roca adgili hqonda an mastipulirebadi, an<br />

dapirebis mimcemi pirebis memkvidreobiTobas, roca an erTis, an meoris gardacvalebis Semdeg, valdebulebis<br />

Sesruleba, memkvidreobiT, gadadioda maT STamomavlobaze.<br />

subieqtTa simravlis pirobebSi, dapirebis reJimi imazea damokidebuli, iyo, Tu ara valdebuleba<br />

gayofadi an ganuyofeli. Tu valdebuleba gayofadia, maSin igulisxmeba, rom is iyofa idealur<br />

wilebad. am SemTxvevaSi, es Tu is kerZo kreditori uflebamosilia moiTxovos mxolod kreditis<br />

sakuTari nawili, xolo movale valdebulia gaqviTos valis mxolod sakuTari wili. Tu valdebuleba<br />

ganuyofelia, maSin saWiroa gamoyenebul iqnas solidaruli pasuxismgeblobis principi:<br />

nebismier kreditors SeuZlia valdebulebis Sesrulebis moTxovna, Tanac sruli moculobiT. Tumca,<br />

am uflebiT aRiWurveba mxolod erTi – romelime kreditori. valdebuleba wydeba maSin, roca erTerTi<br />

kreditori waradgens sarCels da movalis mimarT iwyeba litis contestatio (davis sagnis dadgena)<br />

procedura. zustad aseve, nebismieri movale valdebulia gaqviTos mTeli vali: amave dros, Tu erTi<br />

movale gadaixdis mTel vals, sxva Tanamovaleebi valdebulebisagan Tavisufldebian. solidarobas<br />

maSinac hqonda adgili, roca stipulacia (formalurad mainc) erTiani, oRond valdebuleba _ gayofadi<br />

iyo da garigebaSi monawileobda, mastipulirebadi da dapirebis mimcemi, pirTa simravle. aqtiuri<br />

solidaruli valdebuleba maSin warmoiSveba, roca ramdenime mastipulirebadi kreditoris (correi<br />

stipulandi) SekiTxvaze pasuxs iZleva erTi dapirebis mimcemi movale (Promitto _ gpirdebi). pasiuri<br />

solidaruli valdebuleba warmoiSveba maSin, roca erTi stipulatori Tanmimdavrulad ekiTxeba,<br />

TiToeul dapirebis mimcem, pirs da isinic an yvela erTad, an saTiTaod (Tanmimdavrulad) mas<br />

pasuxoben.<br />

valdebuleba Sewyvetilad iTvleba, Tu erT-erTi stipulatori valdebulebis Sesrulebas miiRebda<br />

an erT-erTi dapirebis mimcemi _ aqviTavda mas, an Tu erT-erTi maTgani waradgenda sarCels stipulaciis<br />

Sesaxeb, ris gamoc litis contestatio proceduris ganxorcielebas, eqneba adgili.<br />

$4. rwmunebuleba anu piradi uzrunvelyofa.<br />

upirveles yovlisa, erTmaneTisagan unda ganvasxvavoT: a) is rwmunebuleba, romelsac rwmunebuli<br />

149


gascems dapirebis mimcemis sasargeblod (adp<strong>romis</strong>sio) da romelic axali movalis an Tanamovalis<br />

mxridan dapirebis micemas gulisxmobda da b) axali adstipulatori (adstipulatio) kreditoris Careva,<br />

romelsac adgili hqonda iseTi stipulaciis SemTxvevaSi, romelic gardacvalebis Semdeg unda<br />

Sesruldes. Adprombissio warmoiSveba iseTi stipulaciis SemTxvevaSi, romelSic rwmunebuli igives<br />

hpirdeba, rasac hpirdeboda movale, uwindel stipulaciaSi. axali valdebulebis Tanaxmad,<br />

warmoiSveba axali viTareba – pasiuri solidaroba, roca mastipulirebad kreditors SeuZlia arCevanis<br />

gakeTeba: sarCeli ZiriTadi movalis, Tu misi warmomadgenlis mimarT iqnas Setanili. stipulaciis<br />

gamo ori saxis piradi rwmunebuleba arsebobda: sponsio et fideip<strong>romis</strong>sio. gansakuTrebuli<br />

struqtura da xasiaTi fideiussio-s gaaCnda. es warmomadgenloba fideip<strong>romis</strong>sio warmoSobis Semdeg gavrcelda,<br />

Tumca, klasikur periodSi mas farTod gamoiyenebdnen. iustinianes samarTalSi mxolod<br />

fideiussio SemorCa. masSi Serwymuli iyo piradi rwmunebulebis uwindeli formebi.<br />

stipulaciis gamo, piradi rwmunebulebis klasikuri formebi (memkvidreobiT ar gadaecemoda) Semdegi<br />

TvisebebiT xasiaTdebodnen: 1. Sponsio: es iyo, arqaul civilur samarTalSi damkvidrebuli, sakuTari<br />

Tavis davaldebulebis, zogadi forma. Sponsio gamoiyeneboda im stipulaciebis uzrunvelsayofad, romlebic<br />

mxolod romael moqalaqeebs Soris daideboda xolme; 2. Fideip<strong>romis</strong>sio: dapireba, romelic<br />

ndobaze (fides) iyo dafuZnebuli da misi gamoyeneba peregrinebisa da ucxoelebis wridan gamosul<br />

warmomadgenlebsac SeeZloT. iseTi dapirebis SemTxvevaSi, romelic piradi garantiiT miecemoda,<br />

kreditori uflebamosili iyo sarCeli erTi rwmunebulis, xolo Semdeg movalis winaaRmdeg Seetana,<br />

radgan, am SemTxvevaSi, or, erTmaneTisagan damoukidebel valdebulebas, hqonda adgili, Tumca ki,<br />

erTi da igive sagnis mimarT. erT-erTi maTganis mimarT, valdebulebis Sesruleba, an litis contestatio<br />

proceduris ganxorcieleba, rwmunebulis valdebulebis Sewyvetas uwyobda xels; 3. Fideiussio.<br />

Fideiussio iyo piradi rwmunebulebis yvelaze gavrcelebuli da srulyofili forma, romelic<br />

gamoiyeneboda ex contractus yvela saxis valdebulebis mimarT, agreTve im SemTxvevaSi, roca saubari<br />

civiluri da naturaluri valdebulebebis uzrunvelyofas exeboda. Fideiussio – stipulaciis msgavsi<br />

da fides (piradi patiosneba da Rirseba) dafuZnebuli zepiri formis _ iuridiuli aqtia: fideiussor<br />

igives hpirdeba, rasac ZiriTadi movale. vinaidan fideiussio dros, rwmunebulis mier miRebul, stipulaciur<br />

valdebulebas ar hqonda adgili, arc novaciuri efeqti warmoiSveba da arsebobas ganagr-<br />

Zobs garantiamicemuli werilobiTi, valdebuleba. piradi rwmunebulebis sxva formebisagan gansxvavebiT,<br />

fideiussio: 1. gadaecema memkvidreebs; 2. ar gaaCnia xandazmulobis vada (SewyvetisaTvis). Fideipro-<br />

missio msgavsad, es garigeba xalxis <strong>samarTlis</strong> (ius gentium) sferos miekuTvneba da misi dadeba ucxoelebsac<br />

SeuZliaT. fideiusori – rwmunebuli pasuxs agebda ZiriTadi movalis yvela valdebulebis<br />

mimarT. fideiusorisa an ZiriTadi movalis mimarT ganxorcielebuli litis contestatio procedura valdebulebis<br />

Sewyvetas iwvevda. msgavsi uxerxulobis Tavidan acilebis mizniT, fideiussio rwmunebuleba<br />

vrceldeba mxolod im Tanxaze, romelic kreditors ar SeuZlia gamoiTxovos ZiriTadi movalisagan<br />

misi gadaxdauunarobis (valaulobis) gamo (fideiussio indemnitatin).<br />

fideiusors ar gaaCnda im movalis mimarT regresuli sarCelis (moTxovnis daTmobis Sesaxeb) wardgenis<br />

ufleba, romlis nacvlad man gadaixada vali. romaelma iuristebma gadawyvotes, rom fideiusors<br />

unda mieniWos, movalis mimarT, davalebis xelSekrulebidan sarCelis wardgenis (actio mandati)<br />

ufleba, Tu man movalisagan valis gadaxdis davaleba miiRo, an waradginos sarCeli davalebis gare-<br />

Se sxvisi saqmeebis warmoebis Sesaxeb (actio negotiorum gestorum), Tu man vali sakuTari iniciativiT<br />

gadaixada. imperator adrianes konstituciam fideiussio-s mimarT, gaavrcela pasuxismgeblobis gadanawilebis<br />

principi. Tu kreditori erT-erTi fideiusoris (ramdenime piris arsebobis SemTxvevaSi) mimarT<br />

waradgenda sarCels, fideiusors SeeZlo exceptio wamoyeneba letis contestatio momentSi, yvela gadaxdaunariani<br />

fideiusoris mimarT, romelSic moiTxovda sakredito valdebulebis wilobriv gayofas.<br />

$5. Intercessio (intercesia)<br />

zogadad, intercesia piradi garantiis micemas gulisxmobda. es termini iurisprudenciam qr. S-mde<br />

46 wels SeimuSava, roca gamoica Sesabamisi SC Velleiani. intercesiis (intercessio) ufleba mxolod mamakacebs<br />

mieniWaT, kerZod, bankirebs, sakuTari profesiuli saqmianobis ganxorcielebis mizniT. Romaeli<br />

iuristi kalistratusi werda: `savaldebuloa ganisazRvros, rom qalebi ver dakavdebian bankiris<br />

profesiiT, radgan es mamakacis saqmea”.<br />

150


senatoruli akrZalvis Sesabamisad, romaelma iuristebma gansazRvres sxvisi valis mimarT, piradi<br />

rwmunebulebis, anu intercessio – Semdegi saxeebi: 1. sxvisi valis sanivTo garantiiT uzrunvelyofa;<br />

2. solidaruli movalis poziciaze Sedgoma; 3. TviT movalis adgilis dakaveba (adgilmonacvleobiT),<br />

im pirobiT, rom Sewydeba movalis valdebuleba (exp<strong>romis</strong>sio); 4. sakuTar Tavze raime valdebulebis<br />

aReba, im mizniT, rom is sakuTar Tavze mesame pirs ar aeRo (intercesia gaCumebis Sesaxeb).<br />

$6. piradi rwmunebuloba iustinianes samarTalSi.<br />

iustinianes samarTalSi fideiussio-m mTlianad Secvala sponsio et fideip<strong>romis</strong>sio, xolo rwmunebuloba,<br />

mTlianobaSi, ganixileboda rogorc subsidaruli da damatebiTi, ZiriTadi valdebulebis mimarT.<br />

Litis contestatio Semwyveti efeqtis arsebobis gamo, valdebuleba arsebobas ganagrZobda pirvel rigSi<br />

movalis, agreTve misi rwmunebulis mimarT. iustinianem rwmunebuls Semdegi privilegiebi mianiWa:<br />

1. valdebulebidan gaTavisuflebis privilegia: kreditors, pirvel rigSi, sarCeli ZiriTadi movalis<br />

winaaRmdeg unda Seetana: rwmunebuls SeeZlo uari eTqva valis gadaxdaze, Tu ZiriTadi movale gadaxdaunariani<br />

iyo; 2. gayofis privilegia (upiratesoba): kreditors sakredito valdebulebis gayofa<br />

SeuZlia im yvela gadaxdaunarian rwmunebuls Soris, romelic aseTad, sasamarTlo gadawyvetilebis<br />

gamotanis momentisaTvis, miiCneva; 3. sarCelis xelaxali daTmobis upiratesoba: valis gamqviTavi<br />

rwmunebuli nebismier SemTxvevaSi, uflebamosilia waradginos is sarCeli, romelic adre kreditors<br />

eniWeboda movalis mimarT; aseTi moTxovnis daTmobis Sesaxeb sarCels, regresuli sarCeli<br />

ewodeboda.<br />

$7. Dotis dictio<br />

Dotis dictio (iustinianes xanaSi ukve gamosuli iyo gamoyenebidan) iyo dos (mziTvis) zepiri dadgena,<br />

romelic, Cveulebriv, Semdegi frazis gamoyenebiT xorcieldeboda: tot nurami tibi doti sunt _ ramdeni<br />

patarZali, imdeni mziTvi Sen.<br />

$8. Operarum iurata p<strong>romis</strong>sio<br />

Operarum iurata p<strong>romis</strong>sio, gaazatebulebi, Tavisuflebis mopovebisas, Cveulebriv, patrons, stipulaciisa<br />

an ficiT dadebuli dapirebiT, raime momsaxurebis ganxorcielebas hpirdebodnen.<br />

$9. Nomen transcripticium (literaluri kontraqti)<br />

Nomen transcripticium (literaluri kontraqti) iustinianes droSi TiTqmis gamovida xmarebidan.<br />

literaluri kontraqti daideboda fuladi sesxebis codex expensi et accepti (Semosaval-gasavlebis wigni,<br />

romelSic romaelebi, TveSi erTxel, mimdinare Canawerebis rveulebidan ZiriTad monacemebs<br />

gadawerdnen xolme.<br />

$10. Re (realuri kontraqtebi)<br />

iustinianes samarTalma ori saxis realuri kontraqtebi icoda: e. w. conttractus nominati et contractus<br />

innominati (Sesabamisad, saxeliani, saxelis miTiTebiT da usaxelo xelSekrulebebi).<br />

1. Contractus nominati: zogierTi realuri kontraqti (kerZod, romlebic in genere (imave wesiT) an in specie<br />

(kerZo, konkretul pirobebSi) raimes dabrunebisaken iyo mimarTuli. aseT kontraqtebs ganekuTvneboda:<br />

sesxi (mutuum); commodatum (individualurad gansazRvruli nivTis usasyidlod sesxad<br />

gadacema sargeblobis mizniT da im pirobiT, rom misi dabruneba naturiT unda moxdes); depositum<br />

(pirisaTvis nivTis deponireba; deponentis interesebis Sesabamisad, nivTis Sesanaxad gadacema); (pignus)<br />

giravnobis xelSekruleba, romlebic iuridiuli garigebebis yvelaze gavrcelebul saxes warmoadgendnen.<br />

swored amis gamo iuridiuli garigebis aRniSnuli saxeoba jer kidev respublikis periodSi<br />

contractus nominati saxelwodebiT moixsenieboda. am xelSekrulebebs iuridiuli Zala gaaCndaT, Tumca,<br />

miRebuli nivTis, ukan dabrunebis dapireba, araformaluri xasiaTis iyo.<br />

2. Contractus innominati (usaxelo kontraqtebi). Tu erTi piri, meoris sasargeblod, raime moqmedebas<br />

asrulebda da amave dros, arsebobda araformaluri SeTanxmeba imis Taobaze, rom movale zemoqmedebas<br />

ganaxorcielebda, respublikuri samarTliT dadginda, rom moqmedebis mimRebis mimarT valdebuleba<br />

ar warmoiSveboda. amrigad, Tu moqmedebis mimRebi nebayoflobiT ar Seasrulebda dana-<br />

151


pirebs, wina qmedebis ganmxorcielebel pirs, misgan mxolod miRebulis ukan dabrunebis moTxovna<br />

SeeZlo (condictio ob causam datorum – sarCeli, vinmes mier Sesrulebis, ukan dabrunebis Sesaxeb, vinaidan<br />

arsebobda Sesrulebis Sedegis molodini, romelic ar damdgara – ganxorcielebula), vinaidan,<br />

wina moqmedebis ganmxorcielebeli piri, motyuvda sakuTar molodinSi, zemoqmedebis Taobaze.<br />

esec ar kmaroda, da misi arCevanis ufleba imdenad SeuzRudavi iyo, rom mas miRebulis ukan dabrunebis<br />

moTxovna SeeZlo ara marto mimRebis gaumarTavobis gamo, aramed, zogjer zemoqmedebis SeuZleblobis<br />

SemTxvevaSi (ob causam non secatum) da marTebuli, Tumca, mravali iuristis mier sadaod miCneuli,<br />

TviTnebobis gamo (e. w. ius poenitedi), umal, nebayoflobiTi zemoqmedeba Sewyvetda, Tu ara ius<br />

poenitendi. am kategorias mikuTvnebulma xelSekrulebebma, umeteswilad, yoveldRiur cxovrebaSi ver<br />

moipoves gansakuTrebuli saxelwodeba (maT usaxelo kontraqtebi ewodaT) da amitom isini oTx did<br />

kategoriad daiyo:<br />

Permutatio – do ut des (gaZlev, raTa momce) – iustinianes kodeqsiT, Sesagebeli dakmayofilebis pirveli<br />

forma, romelic fulis an qonebis, fuladi an qonebrivi dakmayofilebis dapirebis qveS, gadacemis<br />

dros gamoiyeneboda da usaxelo kontraqtis erT-erTi nairsaxeoba iyo); do ut facias _ (gaZlev, raTa<br />

gamikeTo) (iustinianes kodeqsiT, Sesagebeli dakmayofilebis meoTxe forma, romelic facio ut des (mesame<br />

formis) sawinaaRmdego da amave dros usaxelo kontraqtis erT-eraTi nairsaxeoba iyo; facio ut des _ vakeTeb,<br />

raTa momce (iustinianes kodeqsiT, Sesagebeli dakmayofilebis mesame forma) – usaxelo kontraqtis<br />

erT-erTi nairsaxeoba; facio ut facias _ vakeTeb, raTa gamikeTo (iustinianes kodeqsiT, Sesagebeli<br />

dakmayofilebis meore forma) – usaxelo kontraqtis erT-erTi nairsaxeoba. am kontraqtebma Tanda-<br />

TanobiT SeiZines iuridiuli Zala: pavlusic ki ar aRiarebda usaxelo kontraqtebis mesame kategorias.<br />

Tumca, sxva klasikosi iuristebi oTxive kategoriis kontraqtebis namdvilobas aRiarebdnen.<br />

$11. Consensu (konsensualuri kontraqtebi)<br />

araformaluri SeTanxmebiT, uZvelesi ius civile ZaliT, warmoiSveboda oTxi namdvili valdebuleba:<br />

emptio-venditio _ yidva-gayidva; locatio conductio _ qiravnoba; societas _ amxanagoba; mandatum _ davalebis<br />

xelSekruleba. konsensualuri Setanxmebis dros, kanonieri Zalis mqone (nudas contractus) xel-<br />

Sekrulebis dadebisaTvis, savsebiT sakmarisia concensus araformaluri gamoxatva. es xelSekrulebebi<br />

(postklasikur periodSi ki – yvela savalo xelSekruleba) maTTan Serwymuli yvela valdebulebiTurT<br />

SeiZleboda gauqmebuliyo araformaluri urTierTSeTanxmebiT (contrarius consensus; mutuus<br />

dissensus).<br />

sxva araformaluri SeTanxmebebi (pacta) ar warmoSobdnen valdebulebebs, maT Soris naturalursac,<br />

garda erTi _ pactum usurarum, romelic naturalur valdebulebas qmnida. samarTalganviTarebis Semdgomma<br />

etapma, iustinianes kodofikaciamde paqtebis mimarT cota ram Tu Secvala.<br />

V. Re (realuri kontraqtebi)<br />

Mutuum, mutui datio, pecunia credita (sesxis xelSekruleba); foenus nauticuni, pecunia traiecticia (sazRvao sesxi);<br />

commodatum (sesxi); depositum (Senaxvis xelSekruleba); sequestratio (sekvestracia); fiducia (fiducialuri<br />

xelSekruleba); pignus datum (giravnobis xelSekruleba); iudicia bonae fidei (keTilsindisieri marTlmsajulebis<br />

aRsruleba); actio bonae fidei (keTilsindisieri sarCelebi).<br />

Re kontraqtebis kategoria ganisazRvreboda maTi dadebis formis mixedviT: mxareTa SeTanxmebis garda,<br />

valdebulebis warmoSobisaTvis, movalisaTvis nivTis gadacema iyo savaldebulo. es moTxovna<br />

Zvel magiur warmodgenebTan iyo dakavSirebuli, romelTa mixedviT, sxvis nivTTan TviT Sexebac ki,<br />

nivTis aRiarebuli mepatronis mimarT, pirad damorClebas iwvevda.<br />

nivTis mpyrobelis pasuxismgebloba nivTis miRebis ZaliT – re teneri iyo gansazRvruli da mas, deliqturi<br />

xasiaTis viTarebaSic hqonda adgili (magaliTad, furtum rei _ qurdobis dros); aseTive pasuxismgebloba<br />

pirs ekisreboda saerTo sakuTrebis (TanasakuTrebis) (res communis) dros, roca, mis monawileebs<br />

Soris, avtomaturad, valdebulebiTi urTierTobebi warmoiqmneboda xolme. valdebulebis<br />

klasikuri cnebis damkvidrebis Semdeg, realuri kontraqtebis specifikuri forma movalisaTvis,<br />

Tavisebur, garantiad iqca, vinaidan garigeba mxolod maSin iTvleboda dadebulad da valdebuleba<br />

152


warmoSobilad, roca SeTanxmebis obieqti movalis xelSi gadavidoda.<br />

$1. Mutuum, mutui datio – (sesxi)<br />

Mutuum, mutui datio (sesxi) – ius civile-s instituti iyo. sesxis xelSekrulebiT warmoiSveboda calmxrivi<br />

valdebuleba: movale (sesxis mimRebi, msesxebeli) sakuTrebaSi iZenda, kreditoris (gamsesxeblis)<br />

kuTvnil, gvarobiT nivTs (genus) da valdebuli iyo daebrunebina (dare oportere), Sesabamisi nivTebis<br />

aseTive odenoba. kreditorisagan miRebuli nivTis mesakuTre movaled xdeba da sakuTari Sexedulebisamebr,<br />

SeuZlia misi gankargva. sesxis xelSekrulebis obieqti iyo ara konkretuli nivTi, aramed<br />

misi msgavsi gvarobiTi (genus) nivTebi, amitom nasesxebi nivTis SemTxveviTi daRupva warmoSobili<br />

valdebulebis Sewyvetas ar gamoiwvevda. kreditoris mxareze maSinve warmoiSveba actio certi (Zvelad –<br />

legis actio per condictionem)-iT daculi moTxovnis ufleba: actio certae creditae pecuniae (gansazRvruli<br />

fuladi Tanxis Sesaxeb sarCeli, romelic, sxvadasxva qmediTi RonisZiebebis meSveobiT, uzrunvelyofda<br />

sasarCelo warmoebis daCqarebasa da am gziT fuladi meurneobis, kerZod sesxis, ganvi-<br />

Tarebas uwyobda xels. es sarCeli mxolod sesxis xelSekrulebidan warmoiSveboda) an condictio certae<br />

rei (garkveuli nivTis an sxva cvladi nivTebis (da ara fulis) garkveuli simravlis ukan dabrunebis<br />

Sesaxeb).<br />

Ulp., D.12,1,9,9: “Deposvi apud te decem postea permisi tibi ut: Nerva Proculus efiam antequam moveantur, condicere quasi<br />

mutua tibi hace posse aiunt, et ese verum, ut et Marcello videtur:animo enim coepit possidere. Ergo transit periculum ad eum, qui<br />

pecuniam mutuam rogavit et poterit ei condici – me mogeci Sen Sesanaxad 10 000 da Semdeg neba dagrTe<br />

gamogeyenebina es Tanxa: nerva da prokulusi ambobdnen, rom manamdec ki, vidre es Tanxa daxarjuli<br />

iqneboda, me SemiZlia misi ukan gamoTxova kondqciuri sarCelis meSveobiT, rogorc sesxad mocemuli<br />

da aRniSnuli debuleba swori iyo, rogorc amas marcelusic miiCnevda: vinaidan man, ganzraxvis meSveobiT,<br />

fulis msesxeblis winaaRmdeg SesaZlebeli xdeba kondiqciuri sarCelis wardgena.<br />

vinaidan valis moculoba gamsesxeblisagan miRebuli Tanxis moculobas zustad Seesabameboda, sesxi<br />

mxolod uprocento SeiZleboda yofiliyo. procentis daricxva daiSveboda mxolod aRsrulebis<br />

gadacilebis (gadavadebis) SemTxvevaSi. procentis (usurae) daricxva SesaZlebeli iyo, xelSekrulebis<br />

dadebis dros, specialuri stipulaciis – stipulatio usurarum meSveobiT; winaaRmdeg SemTxvevaSi procentis<br />

Sesaxeb SiSveli SeTanxmeba – nudum pactum _ mxolod obligatio naturalis warmoSobda (D.46,3,5,2).<br />

sajaro xelisufleba mevaxSeTa usazRveo sixarbis SezRudvas cdilobda da, sakanonmdeblo wesiT,<br />

sesxze maqsimaluri saprocento ganakveTis dadgenas afiqsirebda. ukve XII dafis kanonebma (VIII, 18)<br />

daadgina maqsmaluri 12% (foenus unciarum). am sakanonmdeblo moTxovnis damrRvev mevaxSeTa mimarT,<br />

gamoiyeneboda jarima, miyenebuli zianis oTxmagi odenobiT da xelis dadebac iyo dasaSvebi (legis actio<br />

per manus iniectionem). principatis periodSi procentis normaluri odenoba wliur 12%-ian ganakveTs,<br />

anu TveSi 1%-s Seadgenda. amrigad, iseTi stipulacia, romelic ufro met procents iTvaliswinebda,<br />

arara iyo. iustinianes kanonmdeblobiT, qristianuli zneobis gavleniT, maqsimaluri saprocento<br />

ganakveTi orjer Semcirda da mxolod 6% -s Seadgenda.<br />

$2. Foenus nauticum, pecunia traiecticia (sazRvao sesxi)<br />

foenus (procenti), foenus nauticum (sazRvao an saxomaldo sesxi, romlis dros kapitalis daRupvis<br />

riski gamsesxebels awevs; Tumca, mas nebismieri procentis moTxovna SeeZlo (iustinianes dros<br />

araumetes 12%) gansakuTrebuli SeTanxmebis ZaliT, romelic garkveulwilad, sadazRveo premias Seicavda<br />

da mxolod daniSnulebis adgilze xomaldis Casvlis Semdeg gaicemoda).<br />

fuladi sesxebi an sxva genus nivTebi SesaZlebeli iyo gansakuTrebuli sakredito SeTanxmebis obieqtebad<br />

gadaqceuliyo. aseTi SeTanxmeba sazRvao vaWrobis praqtikiT iqna ganpirobebuli, roca<br />

kreditors, nivTis SemTxveviTi daRupvis riski awveboda da mas sarCelis Setana SeeZlo mxolod<br />

movalis xomaldis portSi dabrunebis Semdeg. Tumca, amave dros, xelSekruleba gansazRvruli odenobis<br />

procentis (foenus) daricxvasac iTvasliswinebda. ivaraudeboda, rom movale _ vaWarma, sesxad<br />

aRebuli TanxiT, momgebiani sazRvao-savaWro operacia ganaxorciela da amitom, Semosavalic kreditorTan<br />

erTad unda gaenawilebina. Periculum (sakontraqto riski) kreditorze im momentidan gadadioda,<br />

roca xomaldi zRvaSi Sevidoda (D.22,2,3) da, aRniSnuli mdgomareoba manam grZeldeboda, vidre<br />

movale, ukan dabrunebisas, vadas ar gadaacilebda (Pap. D.22,2,4pr). aRniSnuli xelSekruleba societas<br />

153


unius rei (negotii) _ (saerTo komerciuli miznis misaRwevad Seqmnili erToblivi sawarmo) Tavisebur<br />

nairsaxeobas warmoadgenda. am TvalsazrisiT, sakontraqo riskis gadanawileba kreditorisaTvis<br />

wamgebiani iqneboda: movale (vaWari) riskavda sakuTari xomaldiT, Sromas gaswevda da wageba-mogebis<br />

ganawilebaSi monawileobda.<br />

kreditoris moTxovnis dacva uzrunvelyofili iyo specialuri sarCelis – actio pecuniae traiecticiae meSveobiT<br />

(D.15,1,3,8), romelic, savaraudod, peregrinebis pretorma daawesa. amis garda, Cveulebriv<br />

(labeonis azriT, - Labeo, D.22,2,9), stipulatio poenae daideboda, romliTac daculi iyo kreditoris interesebi<br />

nivTis, movalis braleuli qmedebiT, daRupvis SemTxvevaSi.<br />

$3. Commodatum (sesxi)<br />

Commodatum (sesxis xelSekruleba, romelic individualurad gansazRvruli nivTis, droebiT<br />

usasyidlo sargeblobaSi, gadacemas gulisxmobda); actio contraria (Sesagebeli sarCeli); furtum usus<br />

(sargeblobis uflebis marTlsawinaaRmdego miTviseba); actio commodati (sesxis xelSekrulebidan wardgenili<br />

sarCeli).<br />

sesxis xelSekrulebis mixedviT, sameurneo sargeblobisaTvis mouxmari, individualurad gansazRvruli<br />

nivTi (species), droebiT usasyidlo sargeblobaSi, sxva pirs gadaecemoda (sesxis mimRebs,<br />

commodatarius _ komodatariuss). Tu sesxad gaicemoda moxmarebadi nivTi, maSin dauSvebeli iyo misi<br />

daniSnulebisamebr gamoyebeba, magaliTad, roca egzotikuri xili sesxad gaicemoda ara sakvebad, aramed<br />

mxolod sazeimo magidis mosarTavad gansakuTrebuli pompezurobisa an saCveneblad, ikrZaleboda<br />

misi sakvebad gamoyeneba. garda amisa, labeoni miiCnevda, rom sesxad gaicemoda mxolod moZravi niv-<br />

Tebi, vinaidan, winaaRmdeg SemTxvevaSi, sargeblobas (usus) da ara sesxs (commodatum) eqneboda adgili.<br />

aRniSnuli SezRudva kasiusma daZlia (D.13,6,1,1).<br />

sesxis xelSekrulebidan warmoSobili valdebuleba, potenciurad, ormxrivi iyo: Cveulebriv, am xel-<br />

SekrulebaSi kreditori iyo sesxisgamcemi; Tumca, Tu sesxismimRebma, nivTis Sesanaxad da gasaumjobeseblad,<br />

garkveuli xarjebi mainc gaswia, mas, kreditoris mimarT, Sesagebeli sarCelis (actio<br />

commodati contraria) meSveobiT, zianis anazRaurebis ufleba eniWeboda. meore mxriv, sesxis gamcems, dadgenil<br />

vadamde, gasesxebuli nivTis dabrunebis moTxovna ar SeeZlo. mas amis ufleba maSinac ar hqonda,<br />

roca msesxebeli dasaxuli sameurneo miznis miRwevis SesaZleblobas dakargavda (magaliTad, roca<br />

gasesxebuli iyo morebi, romlebic saxlis gasamagreblad iyo gaTvaliswinebuli). aseT SemTxvevaSi,<br />

komodatariuss actio contraria ufleba (Sesagebeli sarCeli mesame pirTa winaaRmdeg) eniWeboda<br />

(D.13,6,17,3). Commodatum xelSekrulebis mTavari ganmasxvavebeli niSani iyo sargeblobis usasyidloba,<br />

vinaidan is megobrul urTierTobebs (amicitia) efuZneboda. Tu komodatariusi nivTis mepatrones<br />

nasesxebs unaklo mdgomareobaSi daubrunebda, commodatum-dan warmoSobili valdebuleba Sewyvetilad<br />

iTvleboda. msesxeblis uflebamosilebaTa farglebi mkacrad izRudeboda nivTiT sargeblobis<br />

miznebiT: Tu is nivTiT arajerovnad, an sxvagvarad sargeblobda, vidre es xelSekrulebaSi<br />

iyo miTiTebuli, is furtum usus (sargeblobis uflebis marTlsawinaaRmdego xelyofas – qurdobas)<br />

sCadioda. vinaidan commodatum gamsesxeblis interesebsac Seesabameboda, is pasuxs agebda ara marto<br />

dolus, aramed culpa-s gamoc.<br />

Commodatum xelSekrulebidan warmoqmnil sarCels (actio commodati) ori formula hqonda: in ius et in<br />

factum concepta (Gai.,4,47). In ius formula ganekuTvneboda iudicia bonae fidei (keTilsindisieri marTlmsajuleba)<br />

tips da misi condemnatio Semdegi moculobiT iyo dadgenili: yvelaferi, rac am saqmis<br />

gamo unda mieces, ganxorcieldes keTilsindisierad. In factum concepta formula iyo stricti iuris (sar-<br />

Celi, romlis gadawyvetis dros, sasamarTlo, zedmiwevniT zustad, icavda kanonis an xelSekrulebis<br />

moTxovnebs) sarCeli. Tumca, am tipis sxva sarCelebisagan gansxvavebiT, misi condemnatio Semdegs adgenda:<br />

ra eRireboda aRniSnuli nivTi, da ara ra Rirs aRniSnuli nivTi?<br />

rogorc Cans, peregrinebis pretori (qr. S-mde II saukuneSi) aRniSnuli sarCelis dadgenisas, iTvaliswinebda<br />

sazogadoebaSi ukve Camoyalibebuli, gamsesxeblisa da msesxeblis urTierTobebis maregulirebeli,<br />

bona fides principze dafuZnebuli, normebis aucileblobas, vinaidan es kriteriumebi<br />

SemuSavebul iqna fiducialuri garigebis (fiducia cum amico) farglebSi.<br />

154


$4. Depositum (Senaxvis xelSekruleba).<br />

Depositum (Sesanaxad gadacema); amicitia (megobroba); neglegentia (daudevroba); pecunia obsignata (danomrili<br />

fuli); crimen perfide (veragobis danaSauli).<br />

Depositum xelSekrulebis mixedviT, uxrwneli, moZravi nivTi sxva pirs Sesanaxad gadaecemoda.<br />

valdebuleba potenciurad ormxrivia: Cveulebriv, kreditorad gamodioda deponenti (Sesanaxad mimcemi);<br />

Tumca, Sesanaxad mimRebma (depozitariusma), SeiZleba, deponentisagan moiTxovos nivTis Senaxvisa<br />

da movlis xarjebis anazRaureba, Sesagebeli sarCelis _ actio depositi contraria meSveobiT.<br />

Depositum principulad usasyidlo xelSekrulebaa da is megobrobas (amicitia) efuZneba. depozitariusi,<br />

Sesanaxad mibarebul, nivTs ar flobda, Tumca mis pyrobas axorcielebda (D.16,3,17,1). is<br />

movale iyo Seenaxa nivTi da ar hqonda am nivTiT sargeblobis ufleba; winaaRmdeg SemTxvevaSi depozitariusi<br />

furtum usus-s Caidenda.<br />

depozitariusi valdebuli iyo deponentisaTvis daebrunebina Sesanaxad micemuli nivTi, yovelgvari<br />

naklis gareSe da pirvelive moTxovniT. Periculum (nivTis ganadgurebis an dazianebis riski) deponents<br />

awva. da imis miuxedavad, gvarobiTi (genus) iyo Tu ara, depositum-is obieqtad qceuli nivTi, is mainc<br />

species-ad ganixileboda da misi daRupva an gaqroba depozitariuss pasuxismgeblobisagan aTavisuflebda.<br />

depozitariusi pasuxs mxolod dolus-is gamo agebda. mxolod postklasikur periodSi dadginda<br />

pasuxismgebloba culpa lata-s (uxeSi Secdoma) an magna neglegentia-s (uxeSi daudevroba) gamo. daudevroba<br />

(neglegentia) ar warmoSobda depozitariusis pasuxismgeblobas Seusruleblobis gamo<br />

(D.44,7,1,5). Tu Senaxvis xelSekrulebis obieqti aRwerili fuli (pecunia obsignata) iyo da depozitariusi,<br />

daTqmul droSi, Tanxas ver abrunebda, maSin mas procenti ericxeboda. xolo, Tu fulis<br />

mesakuTre Tanaxma iyo, rom depozitariuss esargebla Sesanaxad micemuli fuliT, maTi urTierToba<br />

sesxis xelSekrulebaSi gadadioda im momentidan, roca depozitariusi fuls daeufleboda da mas<br />

gamoiyenebda (D.12,1,9,9). Senaxvis xelSekrulebis gamo wardgenil sarCels (actio depositi) ori formula<br />

hqonda: in ius et in factum concepta (Gai.,4,47). In ius-i bonae fidei sarCelebis kategoriaSi Sedioda da Sesabamisi<br />

intentio-c (moTxovnis ufleba) hqonda; in factum concepta mkacri <strong>samarTlis</strong> sarCeli iyo (actio stricti<br />

iuris). aRniSnul sarCelSi sabraldebo gadawyvetileba depozitariusis mxareze arsebuli dolus malusze<br />

iyo damokidebuli. peregrinebis pretoris mier SemoRebul sarCelSi, dolus malus-ze miTiTeba,<br />

saSualebas iZleoda ius gentium-is aRniSnuli instituti damokidebuli gamxdariyo, samoqalaqo brunvaSi<br />

damkvidrebuli, fides principis mimarT.<br />

$5. Fiducia (fiducialuri xelSekruleba)<br />

Fiducia cum amico (fiducialuri SeTanxmeba megobarTan); fiducia cum creditore (fiducialuri SeTanxmeba<br />

kreditorTan); fiduciarius (fiducialuri nivTis mimRebi piri); fiducians (fiducianti, nivTis mimcemi,<br />

kreditori); remancipatio (nivTis dabruneba xdeboda sapirispiro mancipaciis gziT).<br />

fiducialuri xelSekruleba mancipatio-s an in iure cessio-s (sasarCelo daTmoba, yvela kvirituli uflebebis<br />

SeZenisa da daTmobis formaluri da abstraqtuli xerxi) formiT, sxvadasxva miznebis misaRwevad<br />

ideboda (Gai.,2,60). gaiusi fiducialur SeTanxmebaTa or nairsaxeobas gamohyofda: megobarTan –<br />

fiducia cum amico da kreditorTan – fiducia cum creditore (contracta).<br />

pirvel SemTxvevaSi, fiducia Senaxvis, commodatum (sesxi), davalebis xelSekrulebebs aformebda, xolo<br />

meore SemTxvevaSi _ fiducia valdebulebis realuri garantiis dadgenas emsaxureboda. aRniSnulis<br />

funqcionaluri diferencireba meorexarisxovania, radgan kontraqtis struqtura, yvela<br />

SemTxvevaSi, erTgvarovania. nivTis mimRebi piri _ fiduciarius (fiducariusi), ndobiT aRWurvili, mesakuTre<br />

xdeba da movalea, garkveuli pirobebis dadgomisas, nivTi kreditorisaTvis (fiducians - fiduciants)<br />

daebrunebina. nivTis dabruneba sapirispiro mancipaciis – remancipatio formiT xdeboda.<br />

vinaidan fiducia cum creditore, formiT, fiducia cum amico-sagan ar gansxvavdeboda, fiduciantis moTxovna,<br />

yvela SemTxvevaSi, erTgvarovani sarCeliT – actio fiduciae iyo daculi. aRniSnuli sarCeli, bonae fidei<br />

sarCelTa Soris, erT-erTi uZvelesi da, Sinaarsobrivad, universaluri iyo.<br />

155


$6. Pignus datum (giravnoba)<br />

realuri giravnobis dros, mouxmari nivTi gadadioda giraos mimRebi piris mflobelobaSi im pirobiT,<br />

rom man, giraos mimcem pirs, nivTi unda daubrunos ZiriTadi valdebulebis SesrulebisTanave.<br />

giraosTan mimarTebaSi, ZiriTadi valdebulebis kreditori, movaled xdeba, xolo, ZiriTadi valdebulebis<br />

movale – kreditoria.<br />

giravnobis xelSekrulebidan warmoSobili valdebuleba aqcesoruli xasiaTisaa da is Sewydeba Ziri-<br />

Tadi valdebulebis SewyvetisTanave, radgan iTvleba am valdebulebis uzrunvelyofis saSualebad<br />

da agreTve, kreditoris mier, Sesrulebis gadacilebis SemTxvevaSi.<br />

giraos mimReb pirs ekrZaleboda giraod miRebuli nivTiT sargebloba, winaaRmdeg SemTxvevaSi adgili<br />

eqneboda furtum usus. Tumca, Tu giraos mimcemi piri ZiriTadi valdebulebis moTxovnebs ver Seasrulebda,<br />

giraos mimRebi piri uflebamosili iyo daekmayofilebina sakuTari moTxovna, giraod micemuli<br />

nivTis xarjze da is mesame pirisaTvis (ius distrahendi) mieyida. giraos mimcemi piris moTxovna,<br />

ZiriTadi valdebulebis SesrulebiT iyo ganpirobebuli, romelic swored giraod micemuli nivTiT<br />

aris uzrunvelyofili. amgvari potestaturi (nebidan gamomdinare) pirobis Sesrulebis Sedegad, giraos<br />

mimcemi, giraos mimRebi piris winaaRmdeg, actio pigneraticia (in personam) – sarCelis wardgenis uflebas<br />

iZenda. aRniSnuli sarCeli gamoiyeneboda im SemTxvevaSic, Tu garaos mimRebisagan im nametis<br />

anazRaurebas moiTxovda, romelic man, giraod micemuli nivTis gayidvis Sedegad miiRo. es viTareba,<br />

ki logikurad, in ius formulis Semcveli sarCelis wardgenas gulisxmobda.<br />

giraos mimRebi actio pigneraticia contraria sarCelis wardgenis uflebas flobda, raTa aenazRaurebina<br />

nivTis Senaxvis xarjebi.<br />

$7. keTilsindisieri sarCelebi da xelSekrulebebi<br />

Actio bonae fidei et iudicia bonae fidei (keTilsindisieri sarCelebis wardgenis dros keTilsindisier<br />

sasamarTloSi) mosamarTles, farTo uflebamosilebis farglebSi, SeeZlo mosarCeles moTxovnis<br />

Sedareba keTilsindisierebis kriteriumebTan (oportere ex fide bona). meurveobisa da mziTvis sakiTxebis<br />

gamo wardgenili, keTilsindisieri sarCelebis garda, yvela sarCeli, romelic ex fide bona formulas<br />

Seicavda, xelSekrulebidan gamomdinare sarCelad iTvleboda. amis Sesaxeb gaiusi werda (Gai.,4,62):<br />

keTili sindisis sasamarTloebis gansjadobas miekuTvneboda is sarCelebi, romlebic nasyidobis,<br />

qiravnobis, sxvisi saqmeebis warmoebis, davalebis, Senaxvis, fiducialur xelSekrulebebs exeboda.<br />

aseTi sarCelebis wardgena saerTaSoriso vaWrobis sferoSi xdeboda xelSekrulebebis mimarT, romlebic,<br />

ius gentium-is farglebSi, peregrinebis pretoris mfarvelobis qveS ideboda. keTilsindisieri<br />

sarCelebisadmi miZRvnili, mudmivi ediqtis XIX-e titulSi, fiducialuri kontraqtebis Semdegi<br />

saxeebia miTiTebuli: fiducia; depositum; societas, emptio-venditio, mandatum.<br />

VI. brali xelSekrulebaSi<br />

keTilsindisierebaze damyarebuli xelSekrulebebis Sesruleba kontrhagentebisgan gansakuTrebul<br />

zrunvas moiTxovda.<br />

klasikuri periodis iurisprudenciam braleuli qmedeba gansazRvra diligentia-ad, anu aseTi qmedeba<br />

arajerovan mzrunvelobad miiCnia. Diligentia-s kriteriumi, gansakuTrebiT, mniSvnelovani iyo iseT valdebulebebSi,<br />

romlebic warmoSobili iyo, davalebis gareSe sxvisi saqmeebis warmoebis xel-<br />

Sekrulebidan, Tumca, mogvianebiT es kriteriumi yvela urTierTobaze gavrcelda, sadac, savaldebulo<br />

moTxovnad swored bona fides iTvleboda. mzrunvelobis an mcdelobis ararseboba kontraqtis<br />

Sesrulebis dros “saxelSekrulebo bralad” Seiracxa.<br />

“saxelSekrulebo brali” deliqtebSi arsebuli “arasaxelSekrulebo bralisagan” imiT gansxvavdeboda,<br />

rom, es ukanaskneli, zianis miyenebas niSnavda da zianis miyenebidan warmoSobili valdebulebebis<br />

Sesrulebas ganapirobebda.<br />

romaeli iuristebi borot ganzraxvas (dolus) axasiaTebdnen rogorc gaazrebul ganzraxvas, an survils<br />

imoqmedo ise, rom SeuZlebeli iyos xelSekrulebis pirobebis Sesruleba.<br />

156


gaufrTxileblobiT brals maSin aqvs adgili, Tu raime moqmedeba arajerovnad aris Sesrulebuli<br />

(culpa in faciendo), an Tu dakargulia raime moqmedebis Sesrulebis SesaZlebloba (culpa in non faciendo).<br />

braleulad iTvleba piri, romelic keTilsindisierad ar moqmedebda, an romelmac ar gamoiCina<br />

keTilsindisieri paterfamilias-aTvis damaxasiaTebeli yairaTianoba. bralis sakiTxi dgeba ara marto<br />

Seusruleblobis, aramed Sesrulebis gadacilebis (vadis gadacilebis) SemTxvevaSi, ris gamoc braleuli<br />

mxare dazaralebuls pirgasamtexlos uxdida. roca saubari iyo im moZravi nivTis Senaxvis<br />

valdebulebaze, romelic Semnaxvels nivTis mesakuTrisaTvis unda daebrunebina, iuristebi pasuxismgeblobas<br />

nivTis Senaxvis gamo adgendnen (custodia). kerZod, gaiusi (Gai.,3.205-206), pasuxismgeblobis am<br />

saxes, tipiuri SemTxvevebis magaliTze ganixilavda: mkeravma, sesxis mimRebma pasuxi unda agon, maT-<br />

Tvis mibarebuli nivTis datacebis gamo.<br />

infamirebadi sarCelebis SemTxvevaSi pasuxismgebloba dolus-is (ganzraxvis) gamo dgeboda, xolo actio<br />

bona fidei braleuls culpa-s (brali) gamoc sjida. meore mxriv, pasuxismgebloba ar dgeboda im SemTxvevaSi,<br />

roca dauZlevel Zalas, an kontrhagentis nebisagan damoukideblad (misi kontrolis farglebs<br />

miRma), Seqmnil viTarebas hqonda adgili.<br />

iuristebi agreTve saubrobdnen dauZlevel Zalaze (vis maior), an dauZlevel garemoebaze, romelsac<br />

ver SeebrZolebi adamianuri bunebis sisustis gamo (D.44,7.1.4). dauZleveli Zalis valdebulebis cneba,<br />

rogorc bunebriv movlenebs (wyaldidoba, miwisZvra, sikvdili), ise iuridiul faqtebs (nivTis wminda<br />

qonebaSi gadacema, ris Sedegad is res extra commercium-ad iqceva) moicavda. aRniSnuli cneba sxva pirTa<br />

moqmedebebsac moicavda, kerZod, mZarcvelTa SemoWra an monaTa gaqceva (savaldebulo iyo maTi<br />

kreditorisaTvis dabruneba).<br />

romaeli iuristebi agreTve miuTiTebdnen periculum anu nivTis daRupvis riskis Sesaxeb, roca ar arsebobda<br />

braleuli qmedeba. riski, rogorc wesi, nivTis mesakuTres awva. Tumca, garkveul SemTxvevebSi,<br />

riski im pirsac awva, vinc movale iyo daebrunebina nivTi, an im pirs, vinc nivTis beds mesame piris<br />

moqmedebaze damokidebulad xdida.<br />

VII. Consensu (konsensualuri xelSekruleba)<br />

mxareTa martivi SeTanxmebidan warmoSobili xelSekrulebis cneba, romelic raime saxis formalobebs<br />

ar moiTxovda, klasikuri periodis iurisprudenciis yvelaze mniSvnelovani monapovaria.<br />

xelSekrulebis formalobebisagan gaTavisuflebam da misi mxolod fides principebze dafuZnebam, xel-<br />

Sekrulebis universaluri modelis Seqmnas Seuwyo xeli. nebismier formaSi gamoxatuli Tanxmoba<br />

(usityvo, mxolod moqmedebiT), romelic xelSekrulebis dadebas ganapirobebda, konsensualur xel-<br />

Sekrulebas (consensu) daedo safuZvlad. Aam xelSekrulebis dadebisas aRar iyo saWiro mxareTa savaldebulo<br />

daswreba da xelSekrulebis namdvilobisaTvis sakmarisi iyo Tanxmobis werilobiTi<br />

formiT an warmomadgenlis meSveobiT gamoxatva.<br />

Gai., (3,136) konsensualur xelSekrulebebs formalur SeTanxmebebs (verbis et litteris) upirispirebda.<br />

iustinianes instituciebSi (I. Inst. 3.22) consensu Sepirispirebulia re-sTan (realur xelSekrulebebTan):<br />

Consensu fiunt obligationes in emptionibus venditionibus locationibus conductionibus, societatibus, mandatis.<br />

1. Ideo autem istis madis consensu dicitur obligatio contrahi, guia neque scriptura neque praesentia omnimodo opus est, ac ne dari<br />

quicquam necesse est, ut substantiam capiat obligatio, sed sufficit eos qui negotium gerunt consentire.<br />

2. Unde inter absentes quoque talia negotia contrahuntur ueluti per epistulam aut per nuntium.<br />

3. Item in his contractibus alter alteri obligatur in id, quod alterum alteri ex bono et aequo praestare oportet, cum alioquin in verborum<br />

obligationibus alius stipuletur, alius promittat.Kkonsensualur valdebulebebs adgili aqvT yidva-gayidvis,<br />

amxanagobis, qiravnobis dadebis dros.<br />

1. amboben, rom valdebuleba daideba am SemTxvevaSi, SeTanxmebis meSveobiT, imitom rom saWiro ar<br />

aris werili an kontrhagentebis yofna. zustad aseve ar aris saWiro gadacema, raTa valdebuleba<br />

namdvilad CaiTvalos. aramed sakmarisia mxolod im pirTa Tanxmoba, romlebic garigebas deben.<br />

2. ai, ratom aris SesaZlebeli aseTi valdebulebis dadeba adgilze ar myofi kontrhagentebs<br />

157


Sorisac: maT SeuZliaTYerTmaneTs misweron an warmomadgenlis meSveobiT SeTanxmdnen.<br />

3. aseT valdebulebebSi TiToeuli mxare, meoris winaSe, samarTlian moqcevas kisrulobs, maSin, roca<br />

verbalur valdebulebebSi erTi mxare aris stipulatori, meore _ dapirebis mimcemi.<br />

konsensualuri xelSekrulebis warmoSobas iuristebi ius gentium-s miawerdnen, romelic romaelebsa<br />

da ucxoelebs Soris urToerTobebs awesrigebda. Ius gentium-s peregrinebis pretori (praetor peregrinus)<br />

kurirebda. mogvianebiT, consensus-i ius civile-Sic Seitanes, ramac xeli Seuwyo mis gamoyenebas <strong>romis</strong><br />

moqalaqeebs Soris.<br />

xelSekrulebis aRniSnuli saxis Taviseburebad misi ormxrivoba iTvleboda, anu consensu, misi monawile<br />

mxareebisaTvis, urTierTsanacvlo valdebulebebs warmoSobda, romelTa dacva iseTi sar-<br />

CelebiT iyo SesaZlebeli, romlebsac orive mxare iyenebda valdebulebebis damrRvevi piris mimarT.<br />

$1. Emptio-venditio (yidva-gayidva)<br />

Emptio - venditio (yidva-gayidva); merx (saqoneli); pretium (gasayidi fasi); vacua possessio (wynari mflobeloba);<br />

arra (be); emptio rei speratae (momavali nivTis yidva); emptor (myidveli); venditor (gamyidveli).<br />

yidva-gayidvis xelSekruleba aformebda SeTanxmebas nivTis sasyidliani SeZenis Sesaxeb. <strong>romis</strong> samar-<br />

TalSi gamyidvelis movaleoba imaSi mdgomareobda, rom myidvelisaTvis garkveuli nivTi – merx<br />

(saqoneli) – wynar mflobelobaSi (vacua possessio) gadaeca, xolo myidvelis movaleobaSi, fulis garkveul<br />

Tanxaze, sakuTrebis uflebis gadatana – fasis gadaxda (pretium) igulisxmeboda.<br />

aRniSnuli kontraqti sinalagmaturia: valdebuleba SeiZleba warmoiSvas, mxolod ormxrivad da Ti-<br />

Toeul mxares, Tanabrad SeuZlia sarCelis wardgena, Tumca im pirobiT, rom, TiToeuli maTgani,<br />

sakuTari valdebulebis Sesrulebas ukve Seudga. am aspeqtTan dakavSrebulia bes (arra) instituti.<br />

<strong>romis</strong> samarTalSi be sulac ar iyo valdebulebis dadebis realuri garantia (rogorc amas berZnul<br />

samarTalSi iyenebdnen). Arra nivTis fasis im nawils warmoadgenda, romlis gadaxda xelSekrulebis<br />

dadebis dros xdeboda, imis dasturad, rom SeTanxmeba mxareebs Soris miRweuli iyo (“argumentum est<br />

emptionis et venditionis contractae” – Gai.,3,139). bes Setanis momentidan, myidvels gamyidvelis winaaRmdeg,<br />

mis mier sakuTari movaleobis Sesrulebis Sesaxeb, sasarCelo moTxovnis wardgenis ufleba eni-<br />

Weboda.<br />

yidva-gayidvis saqonlad nebismieri in commercio, sxeulebrivi da usxeulo - res corporales et res in<br />

corporales – nivTi gamoiyeneboda. servitutis yidvisas, SeZenis obieqti servitutis dadgenis ufleba<br />

iyo, xolo gamyidvelis movaleoba imaSi mdgomareobda, rom, saservituto uflebis aRmoceneba, misi<br />

SemZenis mxareze daeSva (D.19,1,3,2). dadgenili servitutis SeZena, nivTis gareSe, SeuZlebelia. xolo<br />

dadgenili uzufruqtis yidva ara TviT uzufruqtis SeZenas, aramed uti - frui uflebis mopovebas<br />

gulisxmobda, romelic memkvidreobiTac ki gadaecemoda (D.18.6,8,2).<br />

yidva-gayidvis obieqti SeiZleba momavali nivTic gamxdariyo: miwis nakveTidan miRebuli nayofi, pirutyvis<br />

namati da sxva. interpretatorebma aseT garigebas emptio rei speratae uwodes.<br />

amrigad, konsensualuri kontraqtis dadebisas, sakontraqto valdebulebis warmoSobisaTvis sakmarisia<br />

mxareTa Soris SeTanxmebis (consensus) miRweva da ar moiTxoveba sxva formalobani. amrigad, konsensualuri<br />

xelSekrulebis dadeba adgilze armyof pirebsac SeuZliaT (inter absentes), magaliTad,<br />

werilis an macnes meSveobiT (Gai.,3,136; D.44,7,2; Ins.Iust.3,22,1,2). SeTanxmebis miRwevis niSnad gamodgeboda,<br />

mag., yidva-gayidvis dros arra (be) micema.<br />

Mod., D. 17, 2, 4: Societatem coire et re et verbis et per nuntium posse non dubium non est. (ueWvelia, rom amxanagobis<br />

xelSekrulebis dadeba Cven SegviZlia nivTis gadacemiT, sityvebiT da macnes meSveobiTac ki).<br />

TiToeul mxares sakuTari valdebuleba (Tu mis Sesaxeb moTxovna ukve Sevida ZalaSi) keTilsindisierad<br />

unda Seesrulebina, raTa meore mxaris winaaRmdeg sasarCelo moTxovnis wardgenis<br />

158


SesaZlebloba hqonoda. am moTxovnas amyarebda is principi, rom konsensualuri xelSekrulebebi valdebulebaTa,<br />

funqcionaluri ormxrivobiT, gamoirCeoda (sinalagmaturoba). gamonakliss mxolod<br />

davalebis xelSekruleba warmoadgenda, romelic potenciurad ormxrivi iyo. yvela konsensualuri<br />

kontraqti negotia bonae fidei-s (keTilsindisieri garigebebi) kategorias warmoadgenda.<br />

yidva-gayidva aris konsensualuri kontraqti, romlis meSveobiT erTi mxare _ gamyidveli movalea,<br />

nivTiT daubrkolebel mflobelobaSi, Seiyvanos meore mxare – myidveli, romelic Tavis mxriv movalea<br />

gamyidvels gadauxados fulis garkveuli Tanxa. am kontraqtis warmoSoba gayidvis uZveles<br />

formas, kerZod gacvlas, anu erTi nivTis meoreTi, martiv Secvlas efuZneba. TandaTanobiT, istoriulma<br />

evoluciam is gamoiwvia, rom fasi ara liTonis woniT, aramed im momentiT gamoixata,<br />

romelsac mancipatio-s ritualis dros iyenebdnen, roca kerZo sakuTrebaSi mancipirebadi nivTebis<br />

gadacemas exeboda saqme. aramancipirebadi nivTebis (res nec mancipi) yidvisas, xelis meSveobiT gacvlas<br />

hqonda adgili, romelic nivTis fasze gacvlas gulisxmobda.<br />

ueWvelia, rom klasikur xanaSi yidva-gayidvis xelSekruleba, rogorc konsensualuri kontraqti,<br />

xalxis samarTalis (ius gentium) mixedviT viTardeboda da mxolod misTvis damaxasiaTebeli niSnebiT<br />

gamoirCeoda, rac arsebiTad ganasxvavebda mas sakuTrebis uflebis gadacemis sxva saSualebebisagan:<br />

1. am xelSekrulebiT warmoSobili urTierTobis ormxrivi da urTierTdakavSirebuli xasiaTi. saubari<br />

iyo ori urTierTdakavSirebuli garigebis Sesaxeb, romelsac icavda ori sxvadasxva sarCeli:<br />

yidvis (emptio) – gayidvis (venditio) Sesaxeb, saidanac gamomdinareobs sarCelebis dasaxelebac: actio<br />

empti – actio venditi;<br />

2. aRniSnuli urTierTobis valdebulebiTi xasiaTi: xelSekrulebis mixedviT, valdebuleba iqmneboda<br />

mxolod mxareebis mimarT, da nivTze an fasze ar gadadioda. SesaZloa, urTierTobis aRniSnuli xasiaTi<br />

iqidan gamomdinareobda, rom istoriulad, yidva-gayidva warmoiSva, ori damoukidebeli<br />

stipulatio-s, dakavSirebis Sedegad.<br />

a) yidva – gayidvis Semadgeneli elementebi iyo: 1) mxareTa urTierTSeTanxmeba, 2) xelSekrulebis<br />

sagani (nivTi) da 3) fasi.<br />

1) mxareTa urTierTSeTanxmeba<br />

Paul., (D. 18. 1, 1, 2): “Est autem emptio iuris gentiam et ideo consensu peragitur et inter absentes contrari potest et per nuntium et<br />

per litteras” (yidva miekuTvneba xalxis samarTals da amitom SeTanxmebis meSveobiT xorcieldeba, da<br />

yidvis xelSekruleba SesaZlebelia ganxorcieldes armyof pirTa Soris, an macnes an werilis meSveobiT).<br />

Tanxmobis gamoxatva nebismieri formiT iyo SesaZlebeli, xolo, Tu gamoiyeneboda werilobiTi forma,<br />

mas mxolod mtkicebulebis mniSvneloba hqonda. romaeli iuristebi gadamwyvet mniSvnelobas swored<br />

ganzraxvas, anu nebas aniWebdnen. Secdomis (SecdomaSi Seyvanis) sakiTxis gadawyvetas, isini saku-<br />

Tar mravalricxovan kazusebSi cdilobdnen.<br />

im SemTxvevaSi, Tu SecdomaSi Seyvana xelSekrulebis sagans (error in corpore) exeboda, anu, Tu gamyidvelis<br />

neba erTi sagnis gayidvisaken iyo mimarTuli, xolo myidvelis neba sxva sagnis SeZenisaken, an<br />

Tu mxareTa neba gansxvavdeboda gasayidi sagnis fasis mimarT, iuristebi miiCnevdnen, rom mxareebma<br />

SeTanxmebas ver miaRWies da xelSekrulebac dadebulad ar CaiTvleboda. xolo, roca saqme nivTis<br />

xarisxis (error in substantia) Sesaxeb, myidvelis SecdomaSi Seyvanas exeboda, maSin SeTanxmebis<br />

misaRwevad arsebuli winaaRmdegoba daZleulad miiCneoda da xelSekrulebis namdviloba eWvgareSe<br />

iyo. Tumca, gamyidveli movale iyo myidvelisaTvis aenazRaurebina is ziani, romelic am ukanasknels<br />

miadga naklovani nivTis SeZenis gamo, miTumetes, rom misTvis ar iyo cnobili nivTis xarvezis<br />

Sesaxeb. samagierod, iulianusi Tvlida, rom Tu orive mxare SecdomaSi iyo Seyvanili nivTis arsebiTi<br />

xarisxis Sesaxeb, xelSekruleba baTilad unda CaTvliliyo.<br />

iulianusis aRniSnuli mosazreba postklasikuri periodis romaelma iuristebma Secvales da Camoayalibes<br />

axali zogadi wesi: xelSekruleba ararad miiCneoda, Tu erT-erTi mxare SecdomaSi iyo<br />

Seyvanili gasayidi nivTis arsis (substantio) gamo.<br />

159


1. Res (nivTi) _ savaWro xelSekrulebis jerovan sagnad saqoneli (res) gamodioda. saqoneli,<br />

garkveuli saxis, cvalebadi nivTebiT iyo warmodgenili. dasaSvebi iyo momavali nivTebis yidva-gayidva,<br />

romelTa mimarT xdeboda maTi Semdegi nairsaxeobebis gamijvna: a) momavali nivTis yidva<br />

(emptio rei speratae): am SemTxvevaSi mxareebi xelSekrulebas nivTis arsebobis faqts uqvemdebarebdnen:<br />

Tu sayideli nivTi jer ar arsebobs, arc misi fasis gadaxdaa savaldebulo; mag., jer ar aRebuli<br />

mosavali.<br />

b) Emptio spei (imedis yidva): imis imedi, rom arsebuli nivTi iyo xelSekrulebis sagani, xolo imis<br />

riski, nivTi namdvilad arsebobda Tu ara, swored myidvels awva, romelsac, nebismier SemTxvevaSi,<br />

nivTis SesaZeni fasis gadaxda evaleboda. aRniSnuli xelSekrulebis sagnis wreSi Sevida res mancipi,<br />

Tumca mancipatio gamoyenebis gareSe, da agreTve res incorporales nivTebis kategoria da uflebebi nivTze.<br />

namdvilad miiCneoda sxva nivTis gayidvac. Tumca, baTili iyo myidvelis sakuTrebaSi arsebuli,<br />

nivTis gayidva (Pomp., D. 18, 1, 16 – 18), agreTve is nivTebi, romlebic gardacvlils ekuTvnoda, Tu piri,<br />

xelSekrulebis dadebamde, an misi dadebis momentSi, gardaicvleboda.<br />

2) fasi<br />

principatis periodis dasawyisSi, Zvel romSi, sabinianelTa da prokulianelTa skolebs Soris<br />

warmoiSva doqtrinuli xasiaTis dava: sabinianelebi Tvlidnen, rom nebismieri nivTi, yidva-gayidvis<br />

xelSekrulebaSi, fasis daniSnulebas asrulebda; prokulianelTa azriT, mxolod fulis meSveobiT<br />

unda ganxorcieldes nivTis yidva-gayidva. swored am mosazrebam moipova aRiareba da momavalSi<br />

iustinianes kanonmdeblobiTac ganmtkicda.<br />

klasikuri periodis samarTalSi fasis gansazRvra savaldebulo moTxovnad iqca. Tanac, fasis gansazRvra<br />

mesame piris nebaze ar unda yofiliyo damokidebuli. iustinianes azriT, gayidva maSinac<br />

SeiZleba namdvili iyos, rica mesame pirs daevala gasayidi nivTis fasis dadgena (Inst.Iust. 3. 23. 1).<br />

nivTis fasi namdvilad unda arsebobdes, winaaRmdeg SemTxvevaSi yidva-gayidvas ki ara, Cuqebas eqneboda<br />

adgili, vinaidan mxolod Cuqebis drosaa SesaZlebeli gamsxvisebelsa da SemZens Soris<br />

SeTanxmebis miRweva, rom, es ukanaskneli, meore mxares nivTis safasurs ar gadauxdida. klasikuri periodis<br />

iuristebi mkacrad ar iTxovdnen fasis samarTlianobasa da mis adekvaturobas, nivTis Rirebulebis<br />

mimarT. aRniSnuli moTxovna mxolod iustinianes samarTalSi Cndeba. masSi saubari iyo im<br />

axali wesis Sesaxeb, romelic mniSvnelovnad azianebda uZravi qonebis gamsxviseblis interesebs, roca<br />

mas qonebis gasxvisebas, Rirebulebis naxevarze ufro dabal fasSi, avalebdnen. am SemTxvevaSi<br />

gamsxvisebeli, sasamarTlos gziT, uflebamosili iyo piri eSala meore mxarisaTvis, Tu es ukanaskneli<br />

damatebiT fass ar gadaixdida.<br />

yidva-gayidvis xelSekrulebis dacva ori keTilsindisieri sarCelis meSveobiT xdeboda: actio empti et<br />

actio venditi. yidvidan-gayidvidan warmoSobili sarCelis ZaliT, SemZeni, gayiduli nivTis, misTvis gadacemas<br />

iTxovda. garda amisa, mas SeeZlo gamyidvelisagan moeTxova nivTis upirobo flobis uzrunvelyofa<br />

(habere licere) da sarCelis ZaliT, sakuTari Tavisa da nivTis dacvis uzrunvelyofa, Tu niv-<br />

Tis gamyidveli misi mesakuTre ar iyo. Tu xelSekrulebis dadebis Semdeg, nivTi nayofs an namats<br />

iZleoda, gamyidveli movale iyo gadaeca isini myidvelisaTvis. amrigad, aRniSnuli sarCelis meSveobiT,<br />

xdeboda nivTis gasayidi da SesaZeni fasisa da, saWiroebis SemTxvevaSi, saprocento ganakveTis<br />

moTxovnis uzrunvelyofa.<br />

b) myidvelisa da gamyidvelis movaleobani<br />

yidva-gayidvis xelSekrulebaSi, mxareTa movaleobebis gansazRvra, keTilsindisierebis principis<br />

safuZvelze xdeboda. imis miuxedavad, rom TiToeul mxares erTmaneTisagan damoukidebeli movaleobebi<br />

gaaCndaT, am movaleobebs mainc urTierTdakavSirebulad miiCnevdnen, radgan TviTon xel-<br />

Sekruleba ormxrivi iyo. praqtikis mdidar monacemebze dayrdnobiT, romaelma iuristebma daamkvidres<br />

is principi, romelic orive mxares unda mkacrad daecva, yidva-gayidvis xelSekrulebis dadebisas:<br />

bona fides et aequitas. swored amitom, mosamarTle, mxareTa qmedebis Sefasebis Sesaxeb gamotanil<br />

gadawyvetilebaSi, farTo uflebamosilebiT iyo aRWurvili.<br />

myidvelis movaleobaSi Sedioda nivTis SesaZeni fasis gadaxda, anu mas gamyidvelisaTvis sakuTrebaSi<br />

im monetebis gadacema evaleboda, romlebSic nivTis Rirebuleba iyo gamoxatuli. garda amisa, gam-<br />

160


yidvelis movaleobaSi Sedioda: 1. myidvelisaTvis gayiduli nivTis gadacema (tradere). aseTi gadacema<br />

nivTis upirobo gankargvis (habere licere) da ara maszed mxolod sakuTrebis gadatanis (dare) uzrunvelyofas<br />

gulisxmobda. ueWvelia, rom bona fides-Si gaTvaliswinebuli iyo, rom gamyidveli yvela<br />

Rones ixmarda, raTa myidveli SeZenili nivTis mesakuTre gamxdariyo. iustinianes samarTalSi ganmtkicda<br />

norma, romlis ZaliT, nivTze sakuTrebis ufleba ar gadaicemoda manam, vidre myidveli niv-<br />

Tis safasurs ar dafaravda, an gamyidvels sakmaris garantias ar miscemda safasuris gadaxdis Taobaze,<br />

an Tu gamyidveli myidvelis keTilsindisierebas ar miendoboda. 2. gamyidveli pasuxs agebda<br />

dolus (boroti ganzraxvis), xolo, klasikur periodSi, _ culpa (bralis gamo), sakuTari movaleobebis<br />

arajerovnad Sesrulebis SemTxvevaSi. Tu gayidul moZrav nivTs vinme moiparavda, gamyidveli<br />

custodia-s gamo isjeboda. Custodia-s gamo pasuxismgebloba gamyidvels maSin exsneboda, Tu myidveli,<br />

gamyidvelis mier SemoTavazebul nivTze, uars ityoda. 3. pasuxismgebloba eviqciis gamo maSin dgeboda,<br />

roca myidveli sasamarTlo process nivTis namdvil mesakuTresTan waagebda. 4. gamyidveli<br />

pasuxismgebeli iyo nivTis faruli naklis gamo.<br />

g) Periculum (nivTis daRupvis (ganadgureba-dazianeba) riski). roca gayiduli nivTi dauZleveli Zalis<br />

zemoqmedebiT nadgurdeboda, misi Sedegebi myidvels awva (periculum est emptoris). aRniSnuli debuleba<br />

Semdegnairad unda iqnas gagebuli: Tumca, myidveli nayid nivTs kargavda, mas mainc evaleboda nivTis<br />

SesaZeni fasis gadaxda. am debulebas esaWiroeba mniSvnelovani ganmarteba: gamyidvelis pasuxismgebloba<br />

nivTis dauzianeblad SenaxvisaTvis mkveTrad aris SezRuduli dauZleveli Zalis zemoqmedebiT,<br />

razec pasuxs myidvelic agebda. amis Sesaxeb mxareebs TviT kontraqtSi unda gaekeTebinaT<br />

daTqma. dadgenili wesi ar gamoiyeneboda, Tu nivTi eqspropriacias daeqvemdebareboda, an misi brunvidan<br />

amoReba moxdeboda. riski myidvelze mxolod maSin gadava, roca moxdeba nivTis gayidva; nivTis<br />

gayidvas ki maSin aqvs adgili, roca cnobilia gasayidi nivTis sagani, xarisxi da raodenoba; dadgenilia<br />

misi fasi da gayidva martivad (upirobod) ganxorcielda (Paul, D.18,6,8 pr). Digesta-s amave teqstis<br />

Tanaxmad, Tu nivTis gayidva garkveuli pirobebiT moxda, nivTi ar iTvleba gayidulad manam, vidre<br />

moxdeba daTqmuli pirobebis Sesruleba.<br />

d) Evictio (evikcia) – maSin hqonda adgili, roca myidveli nivTis sasamarTlos gadawyvetilebis safuZvelze<br />

kargavda im piris sasargeblod, romelic nivTis namdvili mesakuTre iyo. amis mizezi ki is<br />

iyo, rom myidvelma nivTi SeiZina im pirisagan, romelic Tavs nivTis mesakuTred asaRebda xandazmulobis<br />

vadis (usucapio) amowurvis gamo, Tumca sakuTrebis uflebis SeZenisaTvis dadgenili xandazmulobis<br />

vada jer ar iyo gasuli. mesakuTris mier wardgenili actio vindicatio moTxovnis Sesasruleblad,<br />

myidvels SeZenili nivTi mesakuTrisaTvis unda daebrunebina, an misTvis nivTis safasuri<br />

gadaexada. gamyidvelis valdebuleba, eviqciis SemTxvevaSi, myidvelisaTvis miyenebuli zianis<br />

anazRaurebis Sesaxeb, Tavdapirvelad, konsensualuri xelSekrulebidan ar warmoSobila. arqaul<br />

periodSi miyenebuli zianis anazRaurebis garantia mancipatio-dan ganviTarda da, actio auctoritatis ZaliT,<br />

mancipaciis gziT nivTis gamsxvisebels, miyenebuli zianis ormagi odenobis anazRaureba evaleboda.<br />

xolo, roca mancipacia abstraqtul moqmedebad iqca, sagarantio stipulaciam pova gavrceleba<br />

da, misi meSveobiT, gamyidvelis winaaRmdeg SesaZlebeli iyo actio ex stipulatu (sarCeli stipulacidan)<br />

wardgena. evikciis mimarT pasuxismgeblobis gamoricxvis saSualebad garkveuli SeTanxmeba<br />

(pacta de non praestanda evictione), an xelSekrulebis gansakuTrebuli nairsaxeoba iTvleboda. imisaTvis,<br />

rom eviqciis gamo gamyidvelis pasuxismgeblobis sakiTxi damdgariyo, myidveli movale iyo gamyidvelisaTvis<br />

ganecxadebina arsebuli moTxovnis, an sasamarTlo procesis Sesaxeb (litem denuntiare), raTa<br />

misgan daxmareba mieRo, an sasamarTlo ganxilvis dros gamyidvels dacvis saSualeba hqonoda.<br />

e) nivTis dafaruli nakli<br />

gamyidveli pasuxs agebda gayiduli nivTis faruli naklis, an defeqtis gamo. Tu mancipaciis gziT<br />

(mancipatio), nivTis gayidvisas, mmancipirebadi piri nivTis xarisxis, miwis nakveTis fardobis an naklis<br />

ararsebobis Sesaxeb cru gancxadebas gaakeTebda, motyuebul myidvels miecemoda sababi, rom mas<br />

gamyidvelis winaaRmdeg actio auctoritatis, an actio de modo agri (sarCeli miwis nakveTis moculobis Sesaxeb)<br />

Seetana sasamarTloSi. arqauli periodidan moyolebuli, gayidvis aqts emateboda stipulacia, romelic<br />

garantias iZleoda imis Sesaxeb, rom nivTs garkveuli Tvisebebi, an raime nakli, an konkretuli<br />

defeqtebi hqonda. gamyidveli pasuxismgebeli iyo im SemTxvevaSi, Tu namdvilad arsebobda nakli,<br />

romlis Sesaxeb man damala, an uaryo stipulaciaSi, rac Cveulebriv, evictio-sTan erTad gamomJRavndeboda.<br />

161


ciceronis droidan moyolebuli, iurisprudenciam aRiara, rom bona fides principis Sesabamisad, gamyidveli<br />

pasuxs agebda yvela im naklze, romelic man myidvels, winaswari ganzraxviT, daumala. gamyidveli,<br />

aRniSnul SemTxvevaSi, pasuxs agebda imis miuxedavad, stipulatio-s hqonda Tu ara adgili. damaluli<br />

naklis gamo pasuxismgebloba dgeboda Semdegi pirobebis arsebobisas: 1. saubari unda iyos<br />

arsebiTi naklis Sesaxeb, ris gamoc nivTis Rirebuleba, an monis sargeblianoba, an gayiduli pirutyvis<br />

fasi mkveTrad mcirdeboda; 2. nakli aucileblad dafaruli unda iyos, radgan, Tu nakli<br />

aSkaraa da yvelasaTvis cnobili iyo, dauSvebelia pasuxismgeblobis Sesaxeb saubari; 3. nakli unda<br />

warmoSobiliyo manam, vidre myidveli nivTs SeiZenda da, Tanac, myidvels amis Sesaxeb ar unda scodnoda.<br />

Tu gamyidvelma naTlad ar ganacxada nivTis naklis Sesaxeb an, Tu nivTis gayidvis Semdeg iqna aRmo-<br />

Cenili, misi faruli nakli, edilis ediqtiT, myidvels mieniWa ufleba gamyidvelis winaaRmdeg ori<br />

sarCeli waredgina: 1) actio redhibitoria (yidva-gayidvis xelSekrulebis CaSlis Sesaxeb), nivTisa da saqonlis<br />

fasis ukan dabrunebis gziT da 2) actio aestimatoria (sarCeli fasis daklebis Sesaxeb), romlis<br />

ZaliT gayiduli nivTis fasi mkveTrad mcirdeboda, nivTis faruli naklis Sesabamisad.<br />

qr. S. I saukunis iurisprudenciam, savaraudod, aRiara, rom, nivTis dafaruli naklis gamo, miyenebuli<br />

ziani unda anazRaurebuliyo actio empti (sarCeli nivTis yidvis Sesaxeb) gziT. am sarCelis<br />

upiratesoba imaSi mdgomareobda, rom is ar iyo droSi SezRuduli da dazaralebul mxares nebismier<br />

dros SeeZlo aRniSnuli sarCelis wardgena. iustinianes samarTalSi edilis sarCelebi nivTebis<br />

yvela kategoriaze Tanabrad gavrcelda.<br />

v) Arra (be)<br />

Arra-s instituti elinuri yidva-gayidvis xelSekrulebas (arrhabon) ganekuTvneboda.<br />

Zvelma romaulma sakontraqto praqtikam aRniSnuli fenomeni gadmoiRo yidva-gayidvisa da qiravnobis<br />

xelSekrulebebis sferoSi. klasikuri epoqis samarTalSi arra xelSekrulebis dadebis dadasturebisaTvis<br />

gamoiyeneboda (arras confirmation). sakmaod sadaoa bes instituti iustinianes samarTalSi.<br />

erTi mxriv, savaraudod, dasturdeba misi mxolod mtkicebulebiTi xasiaTis mniSvneloba, rac mas<br />

klasikuri periodis samarTalSi mieniWa; meore mxriv – be xelSemkvreli mxareebisaTvis alternativas<br />

warmoadgenda, raTa maT daedoT, elinur samarTalSi gavrcelebuli, bes Sesaxeb SeTanxmeba, romlis<br />

ZaliT, xelSekrulebis calmxrivad CamSlel mxares, garigebis darRvevisaTvis ekisreboda pasuxismgebloba<br />

(e. w. sajarimo bes saxiT).<br />

Tu bes mimcemi, xelSemkvreli mxare, uars ityoda sakuTari valdebulebis Sesrulebaze, is bes kargavda<br />

da, piruku, Tu bes mimRebi mxare, calmxrivad CaSlida xelSekrulebas, – miRebuli bes safasurs<br />

ormagad gadaixdida.<br />

$2. Mandatum (davalebis xelSekruleba)<br />

Mandatum (davalebis xelSekruleba); procurator (rwmunebuli, prokuratori); dominus negotii (marwmunebeli,<br />

principali).<br />

Mandatum (davalebis xelSekruleba) – usasyidlo konsensualuri kontraqtia, romlis meSveobiT<br />

dominus negotii (marwmunebeli, principali), procurator-s (rwmunebuls, prokurators) raime moqmedebis<br />

Sesrulebas an garigebis dadebas avalebda, sakuTari an mesame piris interesebis Sesabamisad.<br />

a) Mandatum damaxasiaTebeli niSnebi: 1. davalebis xelSekruleba – konsensualuri kontraqti iyo, anu<br />

valdebulebis warmoSoba kontrhagentebis SeTanxmebas efuZneba. amitom, davalebis miReba SesaZlebeli<br />

iyo an macnes meSveobiT, an werilis gamogzavnis gziT. pavlusis azriT, davalebis xel-<br />

Sekrulebidan warmoSobili valdebulebis Sesruleba SeiZleba gadaivados, an raime pirobis Sesrulebaze<br />

iyos damokidebuli (D. 17, 1, 1 pr. – 3); 2. Mandatum _ usasyidlo kontraqtia. `davaleba ararad<br />

iTvleboda, Tu usasyidlo ar iyo, vinaidan is movaleobidan, an megobrobidan gamomdinareobs,<br />

xolo safasuris gadaxda movaleobas ewinaaRmdegeba; Tu Semodis fuli, maSin saqme ganixileba,<br />

rogorc qiravnoba” (D. 17, 1, 1, 14). aseTi debulebis miuxedavad, mainc daiSveboda, rwmunebulis mier,<br />

162


anazRaurebis miReba, upiratesad, madlierebis niSnad da ara rogorc Semxvedri miniWeba; 3. aucilebeli<br />

piroba iyo marwmuneblis, an mesame piris interesebiTa da saxeliT moqmedeba. dauSvebelia<br />

sakuTari saxeliT raime davalebis Sesruleba, an moqmedeba; 4. davalebis xelSekrulebis obieqti<br />

SeiZleba yofiliyo raime moqmedeba, an iuridiuli xasiaTis garigeba, an sxva nebismieri moqmedeba,<br />

mxolod im pirobiT, rom daculi iqneboda usasyidlobis moTxovna, maSinac ki, Tu rwmunebuls,<br />

anazRaurebis saSualebad, qoneba qiravnobaSi eqneboda gadacemuli. davalebis obieqti ar unda atarebdes<br />

akrZalul xasiaTs da keTilsindisierebas ewinaaRmdegebodes; davaleba SeiZleba Seexos im<br />

qonebas, romelic, nawilobriv, rwmunebulis sakuTrebaSi imyofeboda.<br />

b) Mandatum-dan warmoSobili sasarCelo ganacxadi (actio mandati) keTilsindisieri sarCelis (bonae<br />

fidei) nairsaxeoba iyo da mis safuZvelze dasjili piri infamia-Ti (uRirsoba) isjeboda (Gai., U, 182; Inst.<br />

Iust4.16.2). aRniSnuli sarCeli, marwmuneblis mier, rwmunebuls waredgineboda im mizniT, rom, am ukanasknels,<br />

uzrunvelyo, davalebis xelSekrulebiT ganxorcielebuli qmedebis Sesaxeb, sruli angariSi<br />

da marwmuneblisaTvis gadaeca, rwmunebiT gaTvaliswinebuli yvela saxis Semosavali.<br />

g) Procurator (rwmunebuli, prokuratori)<br />

davalebis xelSekrulebis SemTxvevaSi, uZvelesi droidan dadginda zogadi xasiaTis rwmunebuleba,<br />

romelsac rwmunebuli (procurator) asrulebda. prokuratori is piri iyo, romelsac, Cveulebriv, gaazatebulTa<br />

rigebidan irCevdnen. mas evaleboda marwmuneblis qonebis marTva (procutator omnium bonorum),<br />

riTac is im prokuratorisagan gansxvavdeboda, romelsac mxolod konkretuli sakiTxis gadawyveta<br />

daevala (procurator unius rei). pretori aRiarebda procesualuri warmomadgenlis (procurator ad litem) figuras,<br />

romelsac is procesSi mxaris rwmunebulad ganixilavda. yovelTvis, roca qonebis marTvis<br />

davalebas hqonda adgili, klasikuri periodis romaeli iuristebi ori saxis sarCelis: mandatum-is<br />

safuZvelze da negotiourum gestio-dan (davalebis gareSe sxvisi saqmis warmoebidan) konkurencias<br />

ganasxvavebdnen. iustinianes krebulSi meurveoba davalebis xelSekrulebaSia areuli. Tumca, zogjer<br />

marwmunebeli moklebuli iyo am uflebamosilebas, xolo prokuratori, qonebis marTvas, faqtiurad,<br />

sakuTar Tavze iRebda da maSin mas davalebis gareSe sxvisi saqmeebis mmarTvelad miiCneven<br />

(negotiourum gestor). swored amis gamo, erTmaneTisagan ganasxvavebdnen namdvil prokurators (anu im<br />

pirs, vinc davalebis saxiT, miiRo sxvisi saqmeebis marTva) da im pirs, vinc davalebis gareSe moqmedebda<br />

(misi moqmedeba, samarTavad gadacemuli meurneobis, mepatronis mowonebas moiTxovda).<br />

d) mxareTa movaleobani<br />

rwmunebulis movaleoba misgan moiTxovda: 1) davalebis Sesrulebas marwmuneblis miTiTebis Sesabamisad<br />

da, garigebis dasadebad saWiro, rwmunebis bunebidan gamomdinare; 2) marwmunebels warudginos<br />

angariSi ganxorcielebuli moqmedebis Sesaxeb da mis sasargeblod gadaitanos, mis mier dadebuli<br />

garigebis iuridiuli Sedegi; 3) marwmuneblis winaSe pasuxi agos dolus da culpa gamo, vinaidan<br />

davalebis xelSekruleba efuZneboda bona fides principebs da mxolod marwmuneblis interesebs icavda.<br />

marwmunebeli, Tavis mxriv, pasuxs agebda im xarjebze, romlebic rwmunebulma gaiRo davalebis<br />

Sesrulebis gamo, maT Soris, aRniSnuli davalebis Sesrulebis dros, miyenebuli zianis anaz-<br />

Raurebis TvalsazrisiT.<br />

e) davalebis xelSekrulebis Sewyveta<br />

davalebis xelSekrulebis moqmedeba wydeboda: 1) Tu rwmunebuli davalebis Sesrulebas jer ar<br />

Sesdgomia: a) marwmuneblis mier uflebamosilebaTa ukan gamowvevis gziT, rasac maSin hqonda Zala,<br />

Tu rwmunebuli gamowvevis Sesaxeb gafrTxilebuli iyo; b) rwmunebulis mier davalebis Sesrulebaze<br />

uaris TqmiT; 2) Tu davalebis Sesruleba dawyebuli iyo, marwmunebeli movale iyo angariSi gaewia<br />

davalebis SedegebisaTvis, xolo rwmunebuli movale iyo daesrulebina davalebis SesrulebiT;<br />

3) marwmuneblis an rwmunebulis gardacvalebiT. marwmuneblis gardacvalebis SemTxvevaSi, misi<br />

memkvidreebis mimarT, rwmunebuls sarCelis wardgenis ufleba eniWeboda im sababiT, rom memkvidreebma<br />

mas ar Seatyobines marwmuneblis gardacvaleba, mis mier davalebis Sesrulebis periodSi.<br />

v) Mandatum pecuniae credendae (fuladi sesxis miniWebis Sesaxeb micemuli davaleba)<br />

163


aseTi davalebis arsi SemdegSi mdgomareobda: rwmunebuli, mesame piris sasargeblod, fuladi Tanxis<br />

garkveul odenobas sesxad gascemda an kredits xsnida. aseT viTarebaSi, marwmunebelsa da mesame<br />

pirs Soris sesxis xelSekruleba ideboda. Marwmunebeli, praqtikulad, movalis garantad gamodioda,<br />

vinaidan, am ukanasknelis mxridan, valis gadauxdelobis SemTxvevaSi, marwmunebeli rwmunebulis winaSe<br />

pasuxs actio mandati contraria-s (Sesagebeli sarCeli davalebis xelSekrulebidan) safuZvelze<br />

agebda.<br />

$3. Societas (amxanagobis xelSekruleba)<br />

Societas omnium bonorum (amxanagobis monawileTa mTeli qonebis gaerTianeba); societas unius negotiationis –<br />

unius rei (mxolod komerciuli sawarmos an qonebis gaerTianeba).<br />

1) Societas _ konsensualuri kontraqti, romlis mixedviT ori an meti monawile, urTierTvaldebulebas<br />

iRebda, qonebis an samuSaos gaerTianebis gziT, ewarmoebinaT erTiani saqme da erTmaneTSi gaenawilebinaT<br />

miRebuli mogeba da gancdili danaklisi.<br />

1. Societas namdvilobis pirobebi: a) rogorc konsensualuri kontraqti, societas daideba, nebismieri<br />

formiT gamoxatuli, SeTanxmebis gziT. stabiluri kavSiris damyareba SesaZlebeli iqneboda xangrZlivi<br />

da uwyveti SeTanxmebis arsebobis SemTxvevaSi. wyaroebi mowmoben, rom amxanagobis Sesaqmnelad<br />

saWiro iyo, misi monawile mxareebis, ganzraxva; b) savaldebulo iyo daTqmuli qonebis an samuSaos<br />

gaerTianeba. aRniSnuli moTxovna yvelasaTvis Tanabrad savaldebulo ar iyo. zogierTisaTvis sakmarisi<br />

iyo mxolod saqmianobis ganxorcieleba (Gai., 3, 149); g) amxanagobis TiToeuli monawilis saqmianoba<br />

mxolod mTlianad amxanagobis mimarT hqmnida uflebebsa da movaleobebs, Tumca SenaZeni da<br />

sargebeli mis TiToeul monawilezec vrceldeboda. saubari iyo SidasaxelSekrulebo kavSirze da,<br />

rogorc korporaciisa da asociaciis SemTxvevaSic, amxanagobis mimarT iuridiuli piri ar arsebobda.<br />

2) amxanagobis xelSekrulebidan aRmocenebuli sarCeli – (actio pro socio) bonae fidei sarCelebis kategorias<br />

miekuTvneboda da mas im SemTxvevaSi iyenebdnen, roca mosawesrigebeli iyo, amxanagobis monawileTa<br />

Soris arsebuli, davalianeba, romelic amxanagobis moqmedebis Sedegad warmoiSveboda. SasamarTlo<br />

gadawyvetileba, romelic boroti ganzraxvis Sedegi iyo, infamia-s iwvevda. Tumca, amxanagobis<br />

monawile piri pasuxismgebeli iyo mxolod sakuTari Semosavlebis farglebSi. Societas arsebobis<br />

dros SeZenili, saerTo sakuTrebis gayofa, saerTo sakuTrebis gayofis Sesaxeb wardgenili<br />

sarCelis safuZvelze xdeboda.<br />

3) Zmebis konsorciumi<br />

amxanagobis yvelaze Zveli forma iyo Zmebis konsorciumi, romelic Sedgeboda ojaxis mamamTavris<br />

gardacvalebis Semdeg. masSi ojaxSi darCenili yvela Zma Sedioda. aRniSnuli amxanagoba solidarobis<br />

principebis dacviT, wesrigdeboda da ojaxis nebismier wevrs SeeZlo saerTo monis gaazateba,<br />

an saerTo sakuTrebis gasxviseba. saojaxo amxanagobis arqauli tipi maleve qreba, Tumca is gavlenas<br />

axdens klasikuri periodis universalur amxanagobaze.<br />

1. amxanagobis saxeebi:<br />

a) universaluri amxanagoba, anu mTeli qonebis gaerTianebiT Seqmnili societas (societas omnium bonorum).<br />

aseT amxanagobaSi Sedioda mTeli arsebuli da samomavlo qoneba. saojaxo consorcium msgavsad, igi<br />

Zmobis urTierTobebis zogierT niSans inarCunebda; b) garkveuli saqmianobis gansaxorcieleblad<br />

Seqmnili amxanagoba (societas unius rei; societas unius negotiationis). misi obieqti SeiZleba yofiliyo erTi<br />

konkretuli, an ramdenime erTgvarovani saqme, im pirobiT, rom aRniSnuli saqmianobis mizani kanonieri<br />

iyo. amxanagobis aRniSnuli nairsaxeobisaTvis savaldebulo ar iyo amxanagobis qonebis mimarT<br />

saerTo sakuTrebis gavrceleba.<br />

4) amxanagobis monawileTa movaleobebi: a) amxanagobis wevrma amxanagobas unda gadasces SeTanxmebiT<br />

gaTvaliswinebuli qoneba da imoqmedos bona fides principebis Sesabamisad; b) amxanagobis wevri movalea<br />

saerTo fondSi Seitanos nebismieri SenaZeni da uflebamosilia moiTxovos im zianis anazRau-<br />

164


eba, romelic mas, sakuTari saqmianobis procesSi, miadga; g) igi pasuxs agebs dolus da culpa gamo.<br />

iustinianes samarTalSi gaTvaliswinebuli iyo pasuxismgebloba culpa in concreto-s gamo, anu mxolod<br />

sakuTari qonebis mimarT yairaTiani damokidebulebisaTvis.<br />

5) amxanagobis Sewyveta<br />

Societas solvitur ex personis, ex rebus, ex voluntate, ex actione. Ulp., D. 17, 2, 63, 10 (15): amxanagobis Sewyvetis mizezi<br />

SeiZleba iyos pirebi, nivTebi, neba da moqmedeba.<br />

1. pirTa mizeziT: piris gardacvalebis an amxanagobis wevris mimarT capitis deminutio maxima et media<br />

Sedegad. gardacvalebaSi igulisxmeba amxanagobis erT-erTi wevris qonebis gayidva, Tu is valauval<br />

movaled gamocxaddeboda. 2. nivTebis gamo: roca miRweulia amxanagobis mizani an dakarguli, an<br />

brunvidan amoRebul iqna amxanagobis saerTo qoneba. 3. nebis mizeziT: roca dgeboda daTqmuli vada;<br />

amxanagobis yvela wevris erTsulovani TanxmobiT, an, erT-erTi maTganis mier, uaris Tqmis an xel-<br />

Sekrulebis gawyvetis SemTxvevaSi. 4. moqmedebis safuZvelze: roca stipulaciis Sedegad, an sasamarTlo<br />

procesis meSveobiT, Seicvleboda TviT amxanagobis safuZveli.<br />

$4. Locatio - conductio (qiravnoba, ijara).<br />

Locator (meijare); conductor (moijare, ijaradari); locatio (qiravnoba); conductio (ijara); locatio conductio rei<br />

(ijariT aReba; sacxovrebeli saxlis daqiraveba); locatio conductio operis _ nardoba (gadazidvebis CaTvliT);<br />

locatio conductio operarum (samuSao Zalis qiravnoba).<br />

1) ijara – konsensualuri kontraqti iyo, romlis Tanaxmad, erTi mxare, kerZod meijare (locator) nivTs<br />

an samsaxurs droebiT gadascemda meore mxaris, anu moijares (conductor) gankargulebaSi. moijare, Tavis<br />

mxriv, `iRebda” nivTs, da meijares sasargeblod, `ukuminiWebas” axorcielebda, naturaluri rentis<br />

an fuladi gadasaxadis saxiT. romaelebi am kontraqtSi or urTierTsanacvlo valdebulebas gulisxmobdnen:<br />

qiravnobasa (locatio) da ijaras (conductio); orive valdebulebas specialuri sarCeli<br />

icavda. es sarCelebi yidva-gayidvis xelSekrulebidan aRmocenebul sarCels hgavda da maTi Sesruleba<br />

msgavsi iuridiuli normebiT iyo mowesrigebuli.<br />

1. ijaris xelSekrulebis ZiriTadi niSnebi iyo: a) ijara konsensualuri kontraqti: “locatio-conductio –<br />

aris bunebrivi xelSekruleba, romelic yvela xalxma aRiara (kontraqtad), ara sityvebis, aramed<br />

yidva-gayidvis msgavsad, SeTanxmebis meSveobiT dadebulad (Paul., D. 19. 2, 1); Locatio et conductio cum naturalis<br />

sit et omnium gentium, non verbis, sed consensu contrahitur, sicut emptio et venditio; b) xelSekruleba imaSi mdgomareobda,<br />

rom raime nivTi an samuSao, droebiT, saijaro fasis an anazRaurebis sanacvlod, gadaecemoda<br />

meore piris gankargulebaSi; g) am xelSekrulebis mizani sxvadasxvanairi iyo. Sesabamisad,<br />

saijaro urTierTobebic mravalferovani iyo. saijaro xelSekrulebis yvelaze Zveli nairsaxeoba<br />

nivTebis qiravnoba iyo: moZravi nivTebis, pirutyvis an uZravi qonebis daqiraveba. saijaro urTierTobebis<br />

klasikuri reJimi, aRniSnuli epoqis socialur-ekonomikur moTxovnebs, pasuxobda. am periodSi<br />

gavrcelda sasoflo-sameurneo nakveTebisa da qalaqSi arsebuli sacxovrebeli saxlebis<br />

daqiraveba (ijariT aReba).<br />

klasikur epoqaSi, ZiriTadad, monis Sroma gamoiyeneboda. saijaro urTierTobebi ori saxis sarCels<br />

warmoSobda: in ius et bonae fidei kategoriidan: a) ijariT gadacemulidan warmoSobili sarCeli (actio<br />

locati), meijaris (locator) sasargeblod, raTa mas SesZleboda, ijariT gadacemuli nivTis ukan dabruneba,<br />

an moijares (conductor) mxridan, sakuTar Tavze aRebuli, nebismieri valdebulebis Sesrulebis<br />

moTxovna; b) sarCeli qiravnobaSi miRebulis Sesaxeb (actio conducti), romelic moijares sasargeblod<br />

iyo dadgenili, raTa meijaresagan moeTxova maszed dakisrebuli movaleobebis Sesruleba.<br />

2. saijaro urTierTobebis saxeebi<br />

Locatio-conductio-s urTierTobebi or nairsaxeobad iyofa: 1) nivTebis ijara, rac momsaxurebis qiravnobasac<br />

gulisxmobda; 2) nardoba.<br />

nivTebis ijara (locatio-conductio rei) da momsaxurebis qiravnoba (locatio-conductio operarum).<br />

165


am xelSekrulebis Tanaxmad, meijare uZravi an mouxmari moZravi qonebiT sargeblobis uflebas moijare<br />

pirs uTmobda. miwis nakveTebis moijares – koloni, xolo sacxovrebeli saxlebis moijares _<br />

inkvilinusi ewodeboda. sasoflo-sameurneo miwis nakveTebis ijaras gankargavda cenzori, romelic<br />

am nakveTebs ijariT gascemda, Cveulebriv, sajaro auqcionis gziT, xuTwliani vadiT (lustrum).<br />

xelSemkvreli mxareebis movaleobaSi Sedioda: 1. meijare (locator) movale iyo: moijares gankargulebaSi<br />

`gadaeca” nivTi da mieniWebina misTvis nivTiT sargeblobis da misgan nayofis miRebis<br />

ufleba. moijare nivTis ubralo mpyrobelad, anu naturalur mflobelad iTvleboda (Ulp. D.10,3,7,11),<br />

romelic nivTs meijares saxeliT gankargavda da romlis mimarT mas mxolod kontraqtidan warmoSobili,<br />

valdebuleba gaaCnda. Tu meijare nivTs gayidda, myidvels SeeZlo nivTis flobis gamoTxova,<br />

saijaro xelSekrulebis vadis amowurvamde. `gayidva wyvets ijaris xelSekrulebas” _ wesis<br />

Tanaxmad (emptio tollit locatum). aRniSnul viTarebaSi, meijare moijaris winaSe pasuxs agebda miyenebuli<br />

zianis gamo. 2. ijariT gacemuli nivTis saTanado mdgomareobaSi Senaxva, saijaro xel-<br />

Sekrulebis moqmedebis vadis ganmavlobaSi, raTa moijares mieces, aRniSnuli nivTiT, normaluri sargeblobis<br />

saSualeba. nivTis saTanadod SenaxvasTan dakavSirebuli xarjebi meijarem unda gaiRos,<br />

Tu, damatebiTi SeTanxmebiT, sxva ram ar iyo gaTvaliswinebuli. meijares awva periculum (nivTis da-<br />

Rupvis riski) gamo pasuxismgebloba, dauZleveli Zalis garemoebaTa dadgomis SemTxvevaSi. 3. meijare<br />

pasuxs agebda moijaresaTvis miyenebuli nebismieri zianis gamo.<br />

moijare (conductor) movale iyo:<br />

1. ganuxrelad Seetana saijaro gadasaxadi. gadasaxadis gadaxda myarad gansazRvruli, fuladi TanxiT<br />

xdeboda. Tumca, gadasaxadis gadaxda miRebuli nayofis nawilis, anu naturaluri formiTac xdeboda.<br />

2. nivTiT esargebla, misi bunebrivi Tvisebebisa da bunebrivi daniSnulebis Sesabamisad. moijare<br />

culpa-s gamo pasuxs agebda im SemTxvevaSi, Tu man arajerovnad isargebla nivTiT, an is aramiznobrivi<br />

daniSnulebiT gamoiyena. amis garda, moijare pasuxs agebda nivTis SenaxvisaTvis (custodia)<br />

gamo, nivTis qurdobis (furtum) gamo. 3. meijerasaTvis daebrunebina nivTi saTanado mdgomareobaSi,<br />

saijaro xelSekrulebis vadis amowurvis Semdeg.<br />

3. saijaro xelSekruleba wydeboda: a) Tu gansazRvruli iyo xelSekrulebis moqmedebis vada:<br />

1. saijaro xelSekrulebis vadis amowurvis Semdeg; 2. moijaris mxridan uaris Tqmis SemTxvevaSi, Tu<br />

nivTis daniSnulebisamebr gamoyeneba SeuZlebeli iqneboda (Gai., D. 19, 2, 25, 2); b) Tu saijaro xel-<br />

Sekrulebis moqmedebis vada ar iyo dadgenili: 1. moijares an meijares mxridan uaris Tqmis SemTxvevaSi;<br />

2. xelSekrulebis Sewyvetas xelSemkvreli mxaris gardacvaleba ar iwvevda, radgan kontraqti<br />

memkvidreebze “gadadioda”. samuSao Zalis qiravnoba (locatio conductio operarum) dasabams iRebda monebis<br />

gaqiravebis praqtikidan; aRniSnuli xelSekrulebis sagani – fizikuri Sroma iyo, romelsac fuladi<br />

safasuris gadaxdis sanacvlod axorcielebdnen. regulirebis gansakuTrebuli reJimi Tavisufali<br />

profesiis pirebisaTvis iyo gaTvaliswinebuli. ciceroni xelovnebas anu saqmianobas (operae) or jgufad:<br />

Tavisufal da araTavisufal saqmianobad hyofda. Tavisufali profesiis pirebi sakuTari saqmianobisaTvis,<br />

gasamrjelos saxiT, saCuqrebs an naboZvars iRebdnen, romelsac honorari (honor – pativi)<br />

ewodeboda.<br />

2) Locatio conductio operis (nardobis xelSekruleba)<br />

mocemul SemTxvevaSi saubari, damkveTis mxridan (locator), garkveuli samuSaos Sesrulebis dakveTas<br />

exeboda: damkveTi, aRniSnuli mizniT, samuSaoebis mwarmoebels (conductor) garkveul nivTs gadascemda.<br />

samuSaos dasrulebis Semdeg monardes fulad anazRaurebas uxdidnen, xolo samuSaos damkveTi<br />

damzadebul nivTs iRebda. monarde ar iyo valdebuli piradad Seesrulebina SekveTa da, amitom,<br />

dasaSvebi iyo qvemonardis gamoyeneba. am ukanasknelis movaleobaSi Sedioda, samuSaos damkveTisaTvis,<br />

Sesrulebuli samuSaos (facere) mTlianad da ara _ nawilobriv gadacema. damkveTis movaleobaSi Sedioda<br />

monardis, samuSaosaTvis saWiro masaliT, uzrunvelyofa an mTlianad, an nawilobriv. xolo<br />

Tu damkveTs, saWiro masaliT, mTlianad uzrunvelyofda monarde, maSin saxeze iqneboda ara nardobis,<br />

aramed yidva-gayidvis xelSekruleba.<br />

samuSaos Sesruleba unda momxdariyo, kontraqtiT gaTvaliswinebuli pirobebis sruli dacviT,<br />

teqnikuri normativebis Sesabamisad (raTa ar dadgindes teqnikuri defeqti) da dadgenil vadaSi.<br />

166


Periculum (nivTis daRupvis riski), forsmaJorul viTarebaSi, menardes awva. xolo, Tu zianis braleulad<br />

mimyenebeli monarde iyo, pasuxismgeblobac masve ekisreboda. samuSaos daqiravebas adgili<br />

hqonda warmoebisa da momsaxurebis sxvadasxva sferoSi (tvirTis gadazidva, mSenebloba, sxvadasxva<br />

nawarmis warmoeba, saremonto samuSaoebi, avadmyofis movla).<br />

VIII. Quasi ex contractu (kvazi kontraqtebi)<br />

fsevdo xelSekrulebidan warmoSobili valdebulebebis (quasi ex contractu) cneba SemoRebul iqna<br />

iustinianes instituciebSi ( Inst.Iust 3, 27). Tumca, jer kidev klasikuri periodis iurisprudencia valdebulebis<br />

wyaroTa Soris ganasxvavebda kontraqtul da deliqtur, agreTve TiTqos kontraqtul<br />

valdebulebebs, kerZod sxvisi saqmis davalebis gareSe warmoebas (negotiorium gestio) da arasavaldebulos<br />

gadaxdas (usafuZvlo gamdidrebidan warmoSobili valdebulebas _ solutio indebiti), SecdomiT<br />

Sesrulebulis gadaxdas.<br />

$1. Negotiorium gestio (sxvisi saqmis davalebis gareSe warmoeba).<br />

Utiliter gerere (gestio) (mizani iyo mesakuTris sameurneo sargebeli); prohibitio (mesakuTres SeeZlo saku-<br />

Tar saqmeebSi Caurevlobis moTxovna); actio negotiorium gestorum.<br />

Dominus negotii (sxvisi saqmis warmoeba) davalebis (mandatum) arsebobis gareSe, zogjer, potenciurad<br />

ormxrivi, valdebulebis warmoSobis wyaro xdeboda. aRniSnuli valdebuleba actio negotiorium gestorumiT<br />

iyo daculi: dominus negoti-is, nebayoflobiTi prokuratorisagan angariSis moTxovna SeeZlo, mis<br />

mier gaweuli samsaxuris Sesaxeb, xolo negotiorium gestor-i – moiTxovda xarjebis anazRaurebas Sesagebeli<br />

sarCelis (actio negotiorium gestorum contraria) meSveobiT.<br />

Negotiorium gestio ZiriTadi niSnebi (rekvizitebi): 1.savaldebulo iyo, rom warmoebis obieqti namdvilad<br />

yofiliyo sxva piris saqme; 2. gestor-s Segnebuli unda hqonoda aRniSnuli faqti, anu animus alieni<br />

negotia gerendi-s (ganzraxva awarmoos sxva piris saqmeebi); 3. gestio-s mizani mesakuTris (dominium negotii)<br />

sameurneo sargebelSi unda mdgomareobdes _ utiler gerere; 4. usasyidlo momsaxureba.<br />

aRniSnuli pirobebis arsebobis SemTxvevaSi, mesakuTre valdebuli iyo mieRo gestor mier gaweuli samuSao,<br />

imis miuxedavad, Tu samuSaos praqtikuli Sedegebi ararad iqceoda, SemTxeviTobis an dauZleveli<br />

Zalis zemoqmedebis gamo.<br />

im SemTxvevaSi, roca mesakuTre ar iyo dainteresebuli momsaxurebis gawevaSi, mas SeeZlo aekrZala<br />

sakuTar saqmeebSi Careva (prohibitio), radgan daTvuri samsaxuri negotiorium gestio-d ver iqneba miCneuli.<br />

davalebis gareSe sxvisi saqmeebis warmoeba daculi iyo actio negotiorium gestorum (sarCeliT), romelsac<br />

ori formula hqonda: in ius concepta et in factum concepta. pirveli formula bona fides princips efuZneboda<br />

da Seicavda intentio (yvelaferi, rac am saqmis gamo unda mieces, keTilsindisierad unda gakeTdes _<br />

quiquid ob eam rem dare facere oportet ex fide bona) da Sesabamiss condemnatio, romelic saSualebas iZleoda<br />

gaTvaliswinebuliyo mosarCelis dadebiTi interesi condemnatio-Si (ra eRireba es nivTi - quanti ea res<br />

erit).<br />

nebismier SemTxvevaSi, nebayoflobiTi prokuratoris pasuxismgebloba subieqturi faqtorebiT ganisazRvreboda:<br />

dolus et culpa (D. 3,5,3,9; 3,5,10).<br />

$2. Solutio indebiti (usafuZvlo gamdidrebidan warmoSobili fsevdo xelSekruleba)<br />

Condictio indebiti (kondiqciuri sarCeli Sesrulebis moTxovnis Sesaxeb, valis arsebobis SemTxvevaSi);<br />

Condictio sine causa (kondiqciuri sarCeli gadacemulis gamoTxovnis Sesaxeb, marTlzomieri safuZvlis<br />

ararsebobis SemTxvevaSi); Condictio ob turpem causam (kondiqciuri sarCeli mankieri safuZvliT gadacemulis<br />

Sesaxeb); Condictio ob rem dati re non secuta (kondiqciuri sarCeli sakuTrebaSi gadacemuli niv-<br />

Tis gamoTxovis Sesaxeb, roca mosalodneli miniWeba ar damdgara (rogorc gacvlisas, misi do ut des<br />

kontraqtad aRiarebamde).<br />

167


I. usafuZvlo gamdidrebidan warmoSobili valdebuleba SecdomiT, fsevdokreditoris sasargeblod,<br />

ganxorcielebul Sesrulebas da, Semsruleblis mxareze, civiluri moTxovnis aRmocenebas gulisxmobda,<br />

raTa, am ukanasknels, ukan gamoeTxova Sesrulebis Sedegi. dazaralebul pirs fsevdokreditorisagan<br />

kondiqciuri sarCeli (condictio) icavda. usafuZvlod gamdidrebuli fsevdokreditoris<br />

valdebuleba imasTan iyo dakavSirebuli, rom man, Tavis sasargeblod, SeiZina SecdomiT<br />

Sesrulebis Sedegebi, riTac, obieqturad, gaauaresa SecdomiT Semsruleblis mdgomareoba.<br />

Pomp., D. 12, 6, 14 Tvlida, rom: Nam hoc natura aequum est neminem cum alterius detrimento fieri locupletiorem (vinaidan<br />

bunebis moTxovnebs pasuxobda, rom aravin gamdidrebuliyo sxvisi mdgomareobis gauaresebis xarjze)<br />

da Quod indebitum per errorem solvitur, aut ipsum aut tantundem repetitur (is, rac SecdomiT, valis ararsebobis<br />

pirobebSi, iyo miniWebuli, ukan gamoiTxoveba an naturiT, an imave moculobiT).<br />

saqmis garemoebaTa gaTvaliswinebiT, usafuZvlo gamdidrebidan warmoSobili valdebulebis, Semdeg<br />

nairsaxeobebs ganasxvavebdnen: 1.Condictio indebiti – kondiqciuri sarCeli Sesrulebulis ukan gamoTxovis<br />

Sesaxeb, valis ararsebobis SemTxvevaSi; 2.Condictio sine causa – kondiqciuri sarCeli, marTlzomieri<br />

safuZvlis arsebobis pirobebSi, gadacemuli sikeTis ukan gamoTxovis Sesaxeb; 3.Condictio ob<br />

turpem causam – kondiqciuri sarCeli, (aramarTlzomierad) mankieri safuZvliT, gadacemulis Sesaxeb;<br />

4.Condictio ob rem dati re non secuta _ kondiqciuri sarCeli sakuTrebaSi gadacemuli nivTis ukan gamoTxovis<br />

Sesaxeb, roca mosalodneli miniWeba ar ganxorcielebula (rogorc permutatio (gacvla)<br />

dros xdeboda, misi do ut des (usaxelo kontraqti) cnobamde).<br />

1) Solutio indebiti ZiriTadi rekvizitebi<br />

sakuTriv condictio indebiti-s, gaaCnia Semdegi rekvizitebi: 1. valis ararseboba (arc namdvilis da arc<br />

moCvenebiTis); 2. mxareTa Secdoma valis ararsebobis Sesaxeb, anu valis ararsebobaSi cru darwmuneba.<br />

Tu ararsebuli vali Segnebulad sruldeboda, miniWebulis ukan dabrunebis moTxovna dauSvebeli<br />

iyo; Tu Sesruleba arakeTilsindisierad iyo miRebuli, fsevdo kreditori qurdobas sCadioda da<br />

pasuxs actio furti et no condictio ex causa furtiva mixedviT agebda.<br />

Condictio sine causa im SemTxvevaSi miecemoda, Tu: 1. miniWeba, romelic ganxorcielda abstraqtuli garigebis<br />

an delegatio (kreditorebis Secvla) gziT, moxda iusta causa-s (samarTlebrivi safuZveli) gareSe; 2.<br />

miniWebis marTlzomieri safuZveli gahqra (D. 12,7,4). mag., datio ob dotem (gasxviseba mziTevis dadgenis<br />

mizniT) dros gamsxvisebeli uflebamosili iyo condictio sine causa-ze im SemTxvevaSi, Tu mosalodneli<br />

qorwineba ar Sedgeboda.<br />

Condictio ob turpem causam im SemTxvevaSi iqneba miniWebuli, Tu: 1. sakuTrebis uflebis gadatanis safuZveli<br />

keTilznes arRvevda (contra bones mores). Tanac, mankieri ganzraxva (turpitudo) mxolod sargeblis<br />

mimRebis mxareze unda SeiniSnebodes (D. 12,5,4,2). mag., roca fuladi Tanxa im mizniT aris gadaxdili,<br />

rom mkvleloba yofiliyo Cadenili (SekveTili mkvleloba) (D.12,5,3, 4.1).<br />

IX. Pacta (paqtebi)<br />

Pactum – paqti; exceptio pacti conventi (sasarCelo uaryofis formiT daculi, kerZo SeTanxmeba); expatre rei<br />

(mxolod mopasuxis mxareze gamomJRavnebuli dacvis uaryofiTi Sedegi); ex patre actoris (mosarCeles<br />

mxareze sasarCelo dacvis SesaZleblobis zemoqmedeba); pacta adiecta in continenti (ZiriTadi kontraqtis<br />

dadebis momentSi, damatebuli SeTanxmeba); pacta adiecta ex intervallo (SeTanxmeba, dadebuli garkveuli<br />

drois gasvlis Semdeg); pacta nuda (SiSveli, an sasarCelo dacvis gareSe darCenili paqtebi, romlebic<br />

mxolod exceptio-Tvis safuZvels qmnida); pacta vestita (Semosili paqtebi – sarCeliani dacviT uzrunvelyofili<br />

SeTanxmebebi); pacta praetoria (pretoris mier Seqmnili da sarCeliT daculi axali samarTlebrivi<br />

figurebi da valdebulebebi); pacta legitima (postklasikurma samarTalma sxva sasarCelo valdebulebebic<br />

Seqmna, romlebic dacvis uflebas imperatoris kanonmdeblobiT iZendnen); constitutum<br />

debiti (Tavisufal formaSi dapirebis micema, garkveul vadaSi valis Sesrulebis Sesaxeb); actio de<br />

pecunia constituta (sarCeli valis aRiarebidan, in factum kreditors im movalis winaaRmdeg miecema, ro-<br />

168


melmac ar Seasrula constitutum – dapireba); receptum arbitri (mxareTa winadadebiT, sakuTar Tavze momrigebeli<br />

mo<strong>samarTlis</strong> rolis aReba, roca mxareebma erTmaneTTan arasasarCelo SeTanxmeba dades imis<br />

Sesaxeb, rom maTi dava arbitrs ganexila _ comp<strong>romis</strong>sum); receptum argentrarii (constitutum debiti alieni -<br />

mesame piris valis, rogorc valdebulebis garantiis, gansakuTrebuli formis dadasturebis SesaZleblobis<br />

gansakuTrebuli SemTxveva, roca bankiri – argentarius, Tavisufal formaSi, sakuTar Tavze<br />

iRebda misi klientis movaleobas mesame pirs gadauxados aRniSnuli klientis vali); reseptum<br />

nautarum, cauponum, stabulariorum (gansazRvravs xomaldis (nauta), sastumros an duqnis (caupo), qarvaslis<br />

an sajinibos (stabularius) mepatroneTa pasuxismgeblobas, mgzavrebis, an mdgmurebis nivTebis xel-<br />

Seuxeblobis gamo).<br />

<strong>romis</strong> samarTalSi garigebebis mimarT dadgenili formaluri moTxovnebi da kontraqtebis mkacri<br />

tipizacia imas ganapirobebda, rom mxareTa Soris dadebuli martivi SeTanxmeba mxolod im SemTxvevaSi<br />

iwvevda valdebulebiT efeqts, Tu causa obligationis (valdebulebis safuZveli) erT-erT konsensualur<br />

kontraqts Seesabameboda. mxolod pretorma mianiWa, Tavisufal formaSi dadebul, pactum –<br />

(SeTanxmebas) iuridiuli aRiareba, rac specialur ediqtSi “De pactis et conventionibus” aisaxa (D. 2,14, 7, 7):<br />

“Pacta conventa, quae neque dolo malo, neque adversis leges, plebiscita, sentus consulta, edicta, decreta principum neque quo fraus<br />

cuicorum fiat facta erunt, servabo” (me mivcem dacvas im paqtebs, romlebic ar aris dadebuli boroti ganzraxviT<br />

da kanonebis, plebiscitebis, senatis dadgenilebebis, ediqtebis da princepsis dekretebis sawinaaRmdegod<br />

da aRniSnuli (normatiuli aqtebidan) romelimes gverdis avliT). Tavisufal formaSi<br />

dadebuli kerZo SeTanxmebebis dacva, sasarCelo uaryofis formaSi – exceptio pacti conventi xorcieldeboda,<br />

anu negatiuri iyo da mxolod mopasuxes mxareze (exparta rei) gamomJRavndeboda xolme,<br />

vinaidan, causa obligationis ararseboba, sarCelis wardgenis SesaZleblobas dauSveblad miiCnevda (Ulp, 4<br />

ad, ed., D. 2, 14, 7, 4):<br />

Sed cum nulla subest causa, propter conventionem hic constat non posse constitui obligationen: igitur nuda pactio obligationem non<br />

parit, sed parid exceptione (Tumca, roca ararsebobs raime kanonieri safuZveli, gadawyvetilia, rom, msgavsi<br />

SeTanxmebis safuZvelze, dauSvebelia valdebulebis dadgena. maSasadame, SiSveli paqtebi ver hqmnian<br />

valdebulebas. Tumca, sasarCelo uaryofis uflebis warmoSobas xels uwyoben). miuxedavad amisa, is<br />

damatebiTi SeTanxmeba, romlis dadebis mizans garigebis Sinaarsis modificireba warmoadgenda, Ziri-<br />

Tadi valdebulebis uSualod dadgenis momentSi, TviT garigebis struqturaSi (piroba, vada) Sedioda<br />

da zegavlenas axdebnda sasarCelo dacvis saSualebaze – ex parte actoris (mosarCeles mxareze).<br />

aseTi gavlena gansakuTrebiT mgrZnobiare iyo im garigebebis mimarT, romlebic iudicia bonae fidei meSveobiT<br />

daidebodnen, roca, mo<strong>samarTlis</strong> Sexeduleba da keTilsindisierebis zogadi principebisadmi<br />

Sesabamisobis moTxovna, formalur sasarCelo uaryofas cvlida. aseT SemTxvevaSi, pactum Sinaarsi<br />

uSualod Sedioda, ZiriTadi garigebidan warmoSobil, sasarCelo moTxovnaSi. Ulp. (4 ad ed., D. 2, 14, 7, 5)<br />

Tvlida:<br />

Quin immo interdum format ipsam actionen, ut in bonae fidei iudiciis: solemus enim dicere pacta cinventa inesse bonae fidei iudiciis.<br />

Sed hoc sic accipiendum est, ut si quidem ex continenti pacta subsecuta sunt, etiam ex parte actoris insint: siex intervallo, non inerunt,<br />

nec valebunt, si agat, ne ex pacto actio nascatur( maSin ratom axdends (paqti) zogjer gavlenas TviT sasarCelo<br />

moTxovnaze, rogorc es keTilsindisieri sarCelebis dros xdeba xolme: Cven xom miveCvieT imaze<br />

saubars, rom damatebiTi SeTanxmeba Sedis keTilsindisieri sarCelebis SinaarsSi). Tumca, aRniSnuli<br />

ise unda aRviqvaT, rom, Tu paqtebi umalve iqnen damatebuli ZiriTadi xelSekrulebisadmi, maT Zala<br />

TviT mosarCeles mxarezec ki gaaCniaT; xolo, Tu paqtebi (damatebuli) iqnen garkveuli drois gasvlis<br />

Semdeg, isini garigebaSi ar Sedian, da maT sarCelis wardgenis dros ar eqnebaT Zala, vinaidan<br />

paqtidan sasarCelo moTxovna ar warmoiSveba. Pacta adiecta in continenti (ZiriTadi kontraqtis dadebis momentSi<br />

miRweuli SeTanxmeba) gansxvavdeba pacta adiecta ex intervallo (garkveuli drois gasvlis Semdeg<br />

damatebuli SeTanxmebisagan) imiT aris arsebiTi, rom aq adgili hqonda im principis simkacres, romeliTac<br />

SiSveli SeTanxmeba sasarCelo moTxovnas ar warmoSobda. roca pactum uSualod Sedis bonae<br />

fidei garigebis struqturaSi, is ZiriTadi kontraqtis nawili xdeba da amiT mas gancalkavebuli Se-<br />

Tanxmebis Tviseba ekargeba.<br />

Pacta nuda (SiSveli paqtebidan) unda ganvasxvavoT Tavisufal formaSi dadebuli iseTi SeTanxmebebisagan,<br />

romlebmac, droTa ganmavlobaSi, SeiZines sasarCelo dacvis ufleba, an ius honorarium (e. w.<br />

169


pacta praetoria), an postklasikuri saimperatoro kanonmdeblobis (pacta legitima) ZaliT. Pacta praetoria-s<br />

ricxvs miekuTvneba valis dadastureba (constitutum debiti) da is sxvadasxva figura, romelic pasuxismgeblobas<br />

warmoSobda, sakuTar Tavze valdebulebis aRebis, SemTxvevaSi (recepta); pacta legitimia-s<br />

jgufs ki miekuTvneba Cuqeba da valdebulebiTi efeqtis mqone mziTvis dadgena.<br />

Constitutum debiti warmoadgenda Tavisufal formaSi micemul dapirebas, rom movale, arsebuli valis,<br />

gadaxdas garkveul vadaSi Seasrulebda. vali fuladi TanxiT an mosaxmari nivTebis saxiT unda<br />

yofiliyo warmodgenili. daiSveboda ara marto sakuTari valis (constititum debiti propri), aramed mesame<br />

piris valis (constitutum debiti alieni) dadastureba, rac valdebulebis Sesrulebis garantiis Tavisebur<br />

formas warmoadgenda.<br />

Constitutum debiti uwindel valdebulevbas ar ganaaxlebda Tumca, exceptio pacti conventi – saxiT, dadgenil<br />

vadamde, Sesrulebis moTxovnis winaaRmdegobas uqmnida, agreTve aadvilebda valis anazRaurebas<br />

dadgenili vadis gasvlis Semdeg: aadvilebda valis anazRaurebas dadgenili vadis gasvlis<br />

Semdeg kreditors eniWeboda pretoruli sarCeli infactum – actio de pecunia constituta _ sarCeli valis<br />

aRiarebiT, romelic kreditors im movalis winaaRmdeg miecema, romelmac ar Seasrula constitutum –<br />

dapireba. imperatorma iustinianem actio de pecunia constituta im moTxovnevzec gaavrcela, romelTa<br />

obieqts mxolod fuladi an moxmarebadi nivTebi ar Seadgendnen.<br />

Reseptum arbutri – niSnavda mxareTa winadadebiT, sakuTar Tavze momrigebeli mo<strong>samarTlis</strong> rolis aRebas,<br />

Tu am mxareebma arasasarCelo SeTanxmeba dades imis Sesaxeb, rom maT davas arbitri<br />

(comp<strong>romis</strong>sum) ganixilavda. momrigebeli mo<strong>samarTlis</strong> rilis amRebi piri, valdebuli iyo ganexila<br />

saqme da gamoetana am saqmeze gadawyvetuleba, winaaRmdeg SemTxvevaSi pretori mas sajarimo sanqciebs<br />

(multae) daakisrebda. pasuxismgeblobis aRniSnuli saxe pretoruli ediqtis specialuri rubrikiT iyo<br />

gaTvaliswinebuli (D. 4, 8, 3, 1-2).<br />

Receptum argentarii – constitutum debiti alieni gansakuTrebuli SemTxveva iyo, roca bankiri (argentatius) Tavisufal<br />

formaSi, sakuTar Tavze iRebda misi klientis valis gadaxdas, mesame piris mimarT. bankiri<br />

valdebulebis SesrulebisaTvis pasuxs agebda specialuri sarCelis – actio recepticia safuZvelze.<br />

Tanac, constitutum-isagan gansxvavebiT, bankiris pasuxismgebloba ar iyo damokidebuli, klientis mxareze,<br />

valis WeSmarit aresbobaze. iustinianes dros reseptum argentarii mTlianad constitutum debiti alieni<br />

figuras gautolda.<br />

Receptum nautarum, cauponum, stabulariorum gansazRvravda xomaldis (nauta), sastumris an samikitnos<br />

(caupo), qarvaslisa an sajinibos (stabularius) mepatroneTa pasuxismgeblobas maTi mgzavrebis, an mdgmurebis<br />

qonebis xelSeuxeblobis gamo (D. 4,9,1,2). Locatio conductio (qiravnoba) da depositum (Senaxva) xel-<br />

Sekrulebebis safuZvelze warmoSobili civiluri sarCelebisagan gansxvavebiT, receptum – is gamo<br />

pasuxismgebloba, sakuTar TavSi ufro custodia-s (movaleoba gamoiCino gansakuTrebuli) yairaTianoba,<br />

romelic pasuxismgeblobis ufro maRal xarisxs warmoSobs), vidre culpa _ Seicavda da labeonis azriT,<br />

mxolod maSin gaTavisufldeboda am pasuxismgeblobidan, Tu daamtkicebda, rom dauZleveli Zalis<br />

zemoqmedebas (damnum fatale) hqonda adgili. (D.4,9,3,1).<br />

amrigad, daskvnis saxiT unda ganimartos, rom imperatorma iustinianem, samarTalganviTarebis TvalsazrisiT,<br />

cotaodeni cvlilebebi Seitana konsesualuri kontraqtebis Semdgomi ganviTarebis saqmeSi:<br />

1. man zogierT pacta mianiWa sasarCelo dacvis ufleba: nawilobriv iuristebis <strong>samarTlis</strong>, nawilobriv<br />

– ki pretoruli da saimperatoro kanonSemoqmedebis safuZvelze. kerZod, iuristebis samar-<br />

Tali icavda pacta adiecta in conventi, romlebic daideboda uSualod bonae fidei garigebebis dros, anu<br />

maTi gaformebos momentSi. pretotuli samarTali icavda e. w. pacta praetoria-s (constitutum, pactum<br />

iurisiurandi _ SeTanxmeba imis Sesaxeb, rom mxareTa Soris davas gadawyvetda ficis dadeba iusiuranmum).<br />

xolo imperatoris kanonebi icavda e. w. pacta legitima (pactum dotis – mxareebs (meuRleebs) SeeZloT<br />

mziTvis Sesaxeb, wvrilmani sakiTxebis daTqma specialuri SeTanxmebiT gaeformebinaT, Tumca, im pirobiT,<br />

rom isini dotaciuri reglamentaciis ZiriTad principebs daicavdnen (kerZod, ar gauaresdeboda<br />

colis mdgomareoba da qmaric Semosavlis wyaros ar dakargavda, pactum donationis da 500 solidi – Se-<br />

Tanxmeba im nivTebis samomavlo Cuqebis Sesaxeb, romelTa saerTo Rirebuleba 500 solidze naklebs<br />

Seadgenda (oqros monetebi) da iustinianes kanonmdebloba, nivTis gadacemis Sesaxeb moTxovnis<br />

170


uSualo safuZvels warmoadgenda; 2. Tu pactum mimarTuli iyo urTierTmoqmedebisaken da erT-erTma<br />

mxarem Seasrula dapirebuli moqmedeba, warmoiSveboda usaxelo realuri kontraqti: doutdes, do ut<br />

facias, facio ut des, facio ut facias; 3. imperatorma zenonma daadgina konsensualuri kontraqtis – contractus<br />

emphyteuticarius –axali nairsaxeoba.<br />

X. Delictum (deliqti)<br />

Delictum (deliqti); crimen (danaSauli); vindicta (SurisZieba); talio (taloni); infamia (Seuracxyofis<br />

miyeneba – uRirsad miCneva); noxae deditio (samarTaldamrRvevis dazaralebulisaTvis gadacema); actio de<br />

pauperie (sxvisi cxovelis mier miyenebuli ziuanidan warmoSobili sarCeli); furtum (qurdoba); furtum<br />

usus (sargeblobis uflebis moparva); furtum possessionis (mflobelobis uflebis moparva); furtum<br />

proprietatis (sakuTrebis uflebis moparva); furtum manifestum (naqurdaliT xelSi qurdis dakaveba); furtum<br />

nec manifestum (dafaruli qurdoba); actio furti (sajarimo pasixismgebloba qurdobisaTvis, romelic per<br />

formulas procesis CarCoebSi xorcieldeboda) furtum oblatum (naqurdalis damalva); furtum conceptum<br />

(aSkara qurdobas utoldeboda is garemoeba, roca naqurdali nivTi aRmoCndeboda saritualo<br />

Cxrekvis Catarebis dros); crimina extraordinaria (imperatoris kanonmdeblobiT dadgenili qurdobis<br />

danaSauli, romelic Zalzed mkacr sasjels iwvevda – sikvdilis dasjis CaTvliT); crimen expilatae<br />

hereditatis (samkvidros moparva); rapina (Zarcva); actio vi bonorum raptorum (Zarcva idevneboda pretor<br />

lukulusis mier qr. S-mde 76 w. SemoRebuli sarCeliT, romelic gulisxmobda, Zalis gamoyenebiT,<br />

naZarcvi qonebis amoRebas); damnum iniuria datum (zianis marTlsawinaaRmdego miyeneba); actiones legis<br />

Aquiliae (per formulas procesis farglebSi warmoSobili sarCeli, romelic lex Aquilia-s Tavebze iyo<br />

dafuZnebuli); actio servi corrupti (monis garyvnis Taobaze Setanili sarCeli); dolo malo vi hominibus armatis<br />

coachsve damnum datum (qr. S-mde I saukuneSi pretorma SemoiRo specialuri sarCeli SeiaraRebul<br />

pirTa jgufis devnis Sesaxeb, romelmac zianis ganzraxviT miyeneba Caidina); iniuria (pirovnebis<br />

Seuracxyofa); membrum ruphem (asoTmiReba); os fraectum (sxeulis mZime dazianeba (Zvlis motexa); iniuria<br />

(pirovnebis nebismieri Seuracxyofa); lex Cornelia de iniuriis (qr. S-mde 81 w. SemoRebuli kanoniT,<br />

pirovnebis winaaRmdeg mimarTuli, gansakuTrebiT mZime samarTaldarRvevebi, ganixileboda rogorc<br />

crimina - danaSauli); quaestio de iniuriis (principatis periodSi cognito extra ordinem farglebSi sisxlis<br />

<strong>samarTlis</strong> saqmeebze, kerZo sarCelis alternativad, Camoyalibebuli sajaro samarTalwarmoeba);<br />

convicium adversus bonos mores (patiosani qcevebis sawinaaRmdego gamoxtomebi, romlebSic muqara an sxva<br />

uxamsi sityvebi igulisxmeboda); adtemptata puditicia (Seuracxyofili umankoeba, romelic, maRali wris<br />

qalebis mimarT, TavdasxmaSi, an, orive sqesis mcirewlovanTa mimarT, uxeS moqcevaSi igulisxmeboda);<br />

edictum de effusis et deiectis (pretori ediqtiT awesebda pasuxismgeblobas fanjridan raimes gadagdebis an<br />

gadaqcevis gamo); actiones populares (sarCeli, romelic nebismier moqalaqes SeeZlo waredgina imis gamo,<br />

rom mravalbiniabni saxlis mobinadrem, an nebismierma mesame pirma fanjridan raime isrola an<br />

gadaaqcia, riTac sxeulebrivi dazianeba miayena gamvlels, an fanjrebs qveS mdgar pirs); edictum de<br />

positum (gulisxmobda gamvlelTaTvis mxolod safrTxis Seqmnas); culpa in eligendo (daudevroba<br />

TanamSromeli piris SerCevis dros).<br />

$1. Delictum cneba da pirobebi<br />

deliqti iseTi akrZaluli qmedeba iyo, romelic valdebulebis warmoSobas iwvevda. yovelgvari deliqti<br />

gulisxmobda: a) marTlsawinaaRmdego qmedebis ganxorcielebas (da ara martiv windauxedaobas);<br />

marTlsawinaaRmdego qmedeba unda Seicavdes, zogadi wesiT, dolus (faruli, boroti ganzraxva), xolo<br />

erT SemTxvevaSi (damnum iniuria datum) – culpa-s (gaufrTxilebloba, gaufrTxilebeli brali, gaufrTxilebeli<br />

gadacdoma); deliqtunariani SeiZleba iyos mxolod Sesacxadi piri; b) Delictum raime adamianuri<br />

sikeTis xelyofas an dazianebas gulisxmobda (sxeuli, Tavisufleba, qoneba, pativi da Rirseba).<br />

Delictum, rogorc kerZo xasiaTis samarTaldarRveva, dazaralebulis mxareze orgvari xasiaTis<br />

interess warmoSobda: zianis mimyeneblis dasjis survilsa da miyenebuli zaralis anazRaurebis<br />

aucileblobas. aqedan gamomdinare, ex delicto-dan kreditori flobda or moTxovnas, romlebic, kumulaciurad,<br />

ori tipis sarCelebiT iyo daculi: sajarimo sarCeliT (actio poenalis) da arasajarimo<br />

sarCeliT (actio rei persecutoria), romlis meSveobiT xdeboda qonerbrivi interesis dakmayofileba.<br />

171


amrigad, jarimis gadaxdis valdebuleba imas gulisxmobda, rom, ius civile-s mixedviT, zogierTi qmedeba<br />

(e. w. delicta privata – kerZo samarTaldarRveva) isjeboda ara sisxlis <strong>samarTlis</strong> wesiT, aramed,<br />

dazaralebuli mxaris sasargeblod, jarimis gadaxdevinebiT, romelsac es ukanaskneli samoqalaqo<br />

sarCelis wardgenis meSveobiT moiTxovda; imperiis xanaSi, pirvelad, delicta privata sferoSi<br />

dazaralebuli mxare arCevanis winaSe iyo dayenebuli: an moeTxova kerZo jarimis gadaxda<br />

samoqalaqo sarCelis safuZvelze, an moeTxova xelmyofis sisxlis <strong>samarTlis</strong> wesiT dasja, e.w. crimen<br />

extraordinarium-is gamo, xolo miyenebuli zaralis anazRaurebis valdebuleba xorcieldeboda<br />

mxolod maSin, Tu qonebrivi zaralis miyenebas hqonda adgili.<br />

<strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong> specifikuroba imaSi mdgomareobda, rom samarTaldamrRvevi idevneboda da<br />

isjeboda kerZo piris iniciativis safuZvelze da mas jarimis gadaxda ekisreboda dazaralebuli<br />

piris sasargeblod. swored amaSi mdgomareobda delictum-is (kerZo samarTaldarRvevis) crimen-gan<br />

(sisxlis <strong>samarTlis</strong> danaSaulisagan) gansxvaveba, vinaidan es ukanaskneli ara kerZo piris interesebs<br />

xelyofda, aramed mTeli sazogadoebis winaaRmdeg iyo mimarTuli. <strong>samarTlis</strong> wyaroTa udidesi nawili<br />

swored imaze metyvelebs, rom Zvel romSi gansakuTrebuli yuradReba delicta privata-s eTmoboda,<br />

razec TviT sasamarTlo ganxilvebic metyvelebda, romelTa iniciatorebi kerZo pirebi gaxldaT.<br />

Tumca, sisxlis <strong>samarTlis</strong> danaSaulic calkeul moqalaqeTa iniciativis safuZvelze idevneboda:<br />

quivis de populo (nebismieri xalxidan) – nebismier moqalaqes SeeZlo sisxlis <strong>samarTlis</strong> procesis<br />

aRZvra, sajaro sasamarTlo ganxilvebis (ordo iudiciorum publicorum) wesis Sesabamisad; am dros jarimis<br />

gadaxdevineba romaeli xalxis sasargeblod xdeboda. samarTaldarRvevisaTvis dadgenili samarTlebrivi<br />

devnis dispoziciuroba, romauli sazogadoebisaTvis damaxasiaTebeli, kerZo avtonomiisa da<br />

samoqalaqo pasuxismgeblobis gansakuTrebul dones asaxavda.<br />

sajarimo devnis, kerZo piris interesad miCneva, sazogadoebriv cxovrebaSi, calkeuli individis<br />

aqtiur monawileobasTan iyo dakavSirebuli, ris gamoc, dazaralebuli piris qoinebrivi interesi,<br />

sazogadoebaSi dadgenili qcevis wesebis mxolod erT saxeobas warmoadgenda, romelsac samarTaldamrRvevi<br />

piris winaaRmdeg iyenebdnen, TviT individebis kerZo moTxovnebidan gamomdinare da sajaro<br />

interesebis gaTvaliswinebiT. TiToeuli moqalaqis mier marTlwesrigis dacva, sakuTar TavSi, Ti-<br />

Toeuli moqalaqis samarTlebriv aqtiurobas Seicavda, im sakiTxTan mimarTebaSi, rom yvela<br />

samarTaldamrRvevs sakuTar danaSaulze pasuxi unda ego. Zvel <strong>romis</strong> sazogadoeba miiCnevda, rom<br />

nebismieri samarTaldarRveva TiToeuli moqalaqis avtonomias, mis samarTlebriv Tavisuflebas xelyofda<br />

da, Sesabamisad, samarTaldamrRvevic moqalaqis sasargeblod isjeboda. formalizaciis<br />

(samarTlebrivi Sualobis) aucilebeli xarisxi jarimis fuladi xasiaTiT miiRweva –<br />

e.i. Rirebulebis sayovelTao eqvivalentis formiT.<br />

samarTalSi damkvidrda Sexeduleba, rom uZveles droSi samarTaldarRvevisaTvis dazaralebuli mxare<br />

xelmyofis winaaRmdeg SurisZiebas (vindicta) axorcielebda, romelic TandaTanobiT kompoziciis<br />

(samarTaldarRvevis gamo xelmyofTan kompensaciis (pactio) Sesaxeb SeTanxmeba, romelsac es ukanaskneli<br />

dazaralebulis ojaxs uxdida) sistemiT Seicvala.<br />

aRniSnuli warmodgena mTlad zustad ver asaxavs urTierTobaTa mogvarebis namdvil suraTs,<br />

vinaidan kerZo SurisZieba arasamarTlebriv movlenad ganixileba. Tumca, pasuxismgeblobis am, ganuvi-<br />

Tarebel, formaSi ukve iyo gamoxatuli sazogadoebrivi urTierTobebis samarTlebrivi mogvarebis<br />

aucilebloba.<br />

formaluri Tanasworobisa da warmodgenaTa Tanazomierebis samarTlebrivi principi, pirvelad,<br />

talionis (talio) sistemaSi povebs gamoxatulebas da ganisazRvreba Semdegi principiT: `Tvali Tvalisa<br />

wil, kbili kbilisa wil”. damnaSavis adekvaturi dazianebiT dakmayofilebulia ara marto Suris-<br />

Ziebis grZnoba – tanjvis anazRaureba da, miyenebuli zianis TvalsazrisiT, SedarebiTi Tanasworobis<br />

aRdgena, aramed aRdgenilia urTierTobaTa zogadi harmonia. aseTi SurisZieba, misi uxeSi naturalizmis<br />

miuxedavad, Tanazomierebis kriteriumidan gamomdinareobda: SurismaZiebeli sayovelTao<br />

samarTlianobis iaraRad gvevlineba. Zvelad SurisZiebis idea religiuradac iyo gaformebuli da,<br />

amgvarad, xdeboda sazogadoebriv urTierTobebSi misi sayovelTao avtoritetis aRiarebis aucilebloba.<br />

xelmyofi ganixileboda ara marto zianisa da sayovelTao SfoTis wyarod, aramed codvilad,<br />

im pirad, romelmac, sakuTari qmedebiT, Tavi Caiyena sayovelTaod aRiarebuli normebisa da<br />

wesrigis sistemis farglebs gareT, ris gamoc mas ufro dabali (uRirsi) bedis adamianad miiCneven<br />

172


da mis winaaRmdeg moqmedebda statusi: sacer (RmerTisadmi miZRvnili) – kanongareSed gamocxadebuli;<br />

improbus intestabilisque (uRirsi da mankieri) ndobadakarguli piri, romelsac mowmeobis ufleba CamoerTva.<br />

mas Semdeg, rac xelmyofi Tanacxovrebis zogad wesebs daarRvevda, is sakuTar Tavs kargavda,<br />

sakuTari pirovnebis safuZvlebs angrevda.<br />

klasikur epoqaSi is piri, romelic samarTaldarRvevas Caidenda, arsebiTad izRudeboda samarTalsubieqtobis<br />

TvalsazrisiTac da amis gamoxatuleba iyo infamia (uRirsoba, upatiebeli qmedeba,<br />

saxelis Sercxvena), romelic gamoyeneboda im piris mimarT, romelsac sajarimo sarCeli Seefarda.<br />

codvad ganixileboda is samarTaldarRvevac, romelsac Caidenda xelisuflebaSi myofi piri da es<br />

qmedeba sayovelTao sircxvilad miiCneoda im ojaxis mimarT, romlis wevric aRniSnuli piri iyo,<br />

amitom ojaxi mis mokveTas cdilobda. ojaxidan mokveTa capitis deminutio minima iwvevda da samarTaldamrRvevi,<br />

praqtikulad, daucveli rCeboda. mokveTis garda, samarTaldamrRvevi dazaralebulis<br />

morCilebaSi gadadioda, riTac, uZveles droSi, ganxorcieldeboda xolme pasuxismgeblobis idea.<br />

amitom, samarTaldamrRvev pirs, romelsac paterfamilias xelqveiTi iyo dazaralebul mxares gadascemdnen,<br />

samarTaldarRvevis kompensaciis pirobiT (noxae deolitio). Tumca, mamamTavars SeeZlo<br />

samarTaldarRvevis piradi aspeqtis neitralizeba, kompensaciis gadaxdis gziT (poena), romelic dazaralebul<br />

mxares unazRaurdeboda. amgvarad, xelisuflebaSi myofi piris mier, Cadenili samarTaldarRvevisaTvis<br />

pasuxismgebloba mas ekisreboda da sajarimo movaleobis saxiT iyo aRqmuli (in<br />

obligatione), maSin, roca noxae deditio - aRsrulebis fakultatur Secvlas warmoadgenda. piradi pasuxismgeblobis<br />

uZveles saxes Semdegi wesi warmoadgenda: noxa caput sequitur (SurisZieba pirovnebas Tan<br />

sdevda). aRniSnuli wesis Tanaxmad, noqsaluri pasuxismgebloba, samarTaldarRvevis gamo, ekisreba<br />

ara im pirovnebas, visi xelisuflebis qveS imyofeboda piri, deliqtis Cadenis momentSi, aramed im<br />

paterfamilias-ze gadadis, romelsac braldebuli piri, sarCelis Setanis momentSi, eqvemdebareboda.<br />

msgavsi wesi XII dafis kanonebis mier gaTvaliswinebuli iyo im SemTxvevaSic, roca, zianis (pauperies)<br />

mimyenebeli iyo, res mancipi-s kategoriaSi Sesuli, moSinaurebuli cxoveli: actio de pauperie-Ti, mepatrone<br />

valdebuli iyo dazaralebulisaTvis zarali aenazRaurebina, an misTvis zianis mimyenebeli<br />

cxoveli gadaeca. Actio de pauperie-is mixedviT, pasuxismgeblobis rekvizitad iTvleboda cxovelis<br />

uecari siSmage, Tumca ki, misi buneba sulac ar iyo aseTad cnobili da misTvis mSvidi moqmedeba iyo<br />

damaxasiaTebeli.<br />

pasuxismgebloba dgeba cxovelis saqcielis gamo da obligatio propter rem-s warmoadgenda; Tumca, es<br />

principi emyareba imis aRiarebas, rom aseT cxovelebs gaaCniaT garkveuli neba, isini maTi patronis<br />

moTxovnebs emorCilebian, rac arsebiT pirobad miiCneoda res mancipi nivTebis mimarT.<br />

$2. Furtum (qurdoba)<br />

qurdobis, rogorc sxvisi moZravi qonebis marTalsawinaaRmdego miTvisebis cneba, <strong>romis</strong> iuridiul<br />

azrovnebaSi sakmaod adre, jer kidev respublikur xanaSi Camoyalibda, da masSi Tavmoyrili iyo<br />

samarTaldarzRvevaTa fasrTo wre, romlebic dakavSirebuli iyo qonebrivi zianis miyenebasa, an, sxva<br />

piris xarjze, marTlsawinaaRmdego gamdidrebasTan. TandaTanobiT, damnum iniuria datum (marTlsawinaaRmdego<br />

zaralis miyeneba) cnebis CamoyalibebiT (SemoRebul iqna qr. S-mde 286 w. Lex Aquilia da<br />

aRniSnuli kanonis gamoyenebis sferos gafarToebasTan erTad, miTumetes, rom ius civile da ius praetorium<br />

ayalibebda delictum axal saxeobebs, furtum mniSvneloba mkveTrad SeizRuda, Tumca, Tanamedrove<br />

gagebiT, qurdobis cnebasTan SedarebiT, kvlav Zalzed farTo mniSvnelobas inarCunebda. masSi sxvisi<br />

qonebis Zalismieri miTvisebis garda – Zarcva (rapina), iseTi saxis qmedebanic Sevida, rogoric iyo: 1.<br />

Furtum usus (sargeblobis uflebis marTlsawinaaRmdego miTviseba), roca sesxis an Sesanaxad gadacemuli<br />

nivTis mimRebi, gadaametebda sakuTari uflebamosilebis farglebs, sxvisi nivTiT sargeblobis<br />

an misi pyrobis mimarT; 2. Furtum possessionis (mflobelobis uflebis marTlsawinaaRmdego<br />

xelyofa), roca giraos mimcemi piri, TviTneburad daeufleboda giraoSi micemul nivTs (gaiusi, am<br />

viTarebaSi, normalur qurdobas xedavda – furtum rei da ambobda, rom aq nivTis mesakuTre sakuTari<br />

nivTis qurdobas sCadioda – furtum suae rei – Gai., 3, 204); 3. Furtum proprietatis (sakuTrebis uflebis<br />

marTlsawinaaRmdego xelyofa), roca uzufruqtuariusi nivTis sameurneo daniSnulebis Secvlas<br />

axdenda.<br />

173


Paul., D. 47, 2, 1, 3 Camoayaliba qurdobis cneba: Furtum est contrectatio rei fraudulosa lucri faciendi grafia vel ipsius rei vel<br />

eiam usus eius possessionisve (qurdoba aris nivTis amoReba, Cadenili motyuebiT da gamdidrebis mizniT,<br />

iqneba es TviT nivTis (amoReba, misiT sargebloba, Tu misi daufleba).<br />

qurdobis SemadgenlobisaTvios arsebiTi pirobebi iyo: 1) TviT nivTis sasargeblo Tvisebebis miTviseba,<br />

nivTis mesakuTris nebis sawinaaRmdegod; 2) misgan sargebelis miReba; 3) mizanmimarTulad:<br />

animus furandiu _ am deliqtis aucilebel subieqtur rekvizitad miiCneoda (D.47,2,33). Tumca, amavdroulad,<br />

mxolod marTlsawinaaRmdego qmedebis safuZveli, qurdobis klasifikaciisaTvis ar iyo sakmarisi;<br />

savaldebuloa, agreTve, materialuri moqmedebis, sxvisi nivTis datacebis ganxorcieleba<br />

(contrectatio). ukve XII dafis kanonebi erTmaneTisagan ganasxvavebdnen aSkara qurdobas, roca qurdi<br />

naqurdaliT xelSi iqneboda dakavebuli – furtum manifestum da farul qurdobas _ furtum nec<br />

manifestum. pirvel SemTxvevaSi qurdi gairozgeboda da dazaralebulis xelisuflebaSi gadaecemoda<br />

(Tavdapirvelad uSualod, mogvianebiT – sasamarTlo magistratis adictio safuZvelze). qurdi dazaralebulis<br />

monad cxaddeboda (veteres). Furtum nec manifestum SemTxvevaSi, gaTvaliswinebuli iyo jarima<br />

naqurdalis ormagi Rirebulebis odenobiT. XII dafis kanonebi aSkara qurdobasTan aTanabrebdnen im<br />

mdgomareobas, roca naqurdali nivTi saritualo Cxrekis dros aRmoCndeboda _ furtum conceptum, rac<br />

naqurdalis gadamalvis Sedegic SeiZleba yofiliyo _ furtum oblatum. am SemTxvevaSi, XII dafis kanonebi<br />

jarimis sammag odenobas iTvaliswinebdnen.<br />

qurdobis oTxi dasaxelebuli nairsaxeobidan (es sistematizacia jer kidev mazurius sabinusma da<br />

servius sulpiciusma SeimuSaves) labeoni mxolod pirvel or nairsaxeobas cnobda da furtum<br />

conceptum et furtum oblatim-is damoukidebeli Semadgenlobis mniSvnelobas uaryofda (Gai.,3,183).<br />

Per formulas procesis farglebSi, qurdobisaTvis sajarimo pasuxismgebloba dadgenili iyo actio furti<br />

(manifesti an nec manifesti) meSveobiT. aRniSnul sarCels aniWebdnen gaqurdul pirs, Tanac ar hqonda<br />

mniSvneloba imas, iqneboda Tu ara es piri nivTis mesakuTre an mflobeli. amis miuxedavad,<br />

moqmedebda principi, rom sarCeli unda miscemoda nivTis xelSeuxeblad SenarCunebaSi dainteresebul<br />

nebismier pirs (D.,47,2,77,1).<br />

$3. Rapina (Zarcva)<br />

Prudentes, Zalis gamoyenebiT, sxvisi qonebis marTlsawinaaRmdego amoRebas rapina (Zarcvas) uwodebdnen<br />

da mas kvalificiur qurdobad miiCnevdnen: papiniane rapina-s furtum manifestum-is Semadgenlobas<br />

miakuTvnebda (D.47,2,81,4). Zarcva qr. S. 76 w. prokonsul lukulusis mier SemoRebuli sarCeliT – actio<br />

vi bionarum raptorum (sarCeli Zalis gamoyenebiT amoRebuli qonebis Sesaxeb) idevneboda. sarCelis<br />

Setana danaSaulis Cadenidan erTi wlis ganmavlobaSi iyo SesaZlebeli. jarima, amoRebuli qonebis,<br />

oTxmag odenobas gulisxmobda. (D.47,8,2 pr). erTwliani vadis gasvlis Semdeg dasaSvebi iyo mxolod<br />

miyenebuli zianis martivi anazRaureba (in sinplum).<br />

sarCelis pretoruli xasiaTis miuxedavad, Zarcvas – klasikosebi, xolo mogvianebiT iustinianes<br />

kanonmdebloba, mainc deliqtad, kerZo (civiluri) samarTaldarRvevis erT-erT saxed miiCnevdnen.<br />

(Gai., 3,209; D. 47,8,1; 2,10; 4,2,14,2; I. 4,2 pr). Zarcvas qurdobisagan qmedebis farulobis ararseboba<br />

ganasxvavebda. (D. 47,9,5). klasikosTa nawili, Zarcvis gamo, Setanil sarCels Sereulad miiCnevda<br />

(Gai.,4,8). es Sexeduleba SemdgomSi iustianemac gaiziara (Inst.Iust.4,6,19).<br />

$4. Damnum iniuria datum (zianis marTlsawinaaRmdego miyeneba)<br />

qmedebis aRniSnuli Semadgenloba, ganzogadebis Zalzed maRal dones moiTxovda, ris gamoc uZvelesს<br />

epoqaSi is ucnobi iyo.<br />

XII dafis kanonebi ramdenime specifikur hipoTezas gulisxmobda, romelTa Soris cnobilia xeebis<br />

TviTneburi gaCexva, sxvisi monisaTvis miyenebuli dazianeba (os fractum). marTlsawinaaRmdegod miyenebuli<br />

zianis gamo, pasuxismgeblobam damoukidebeli axsna-ganmarteba qr. S.-mde 286 w. miRebul, akviliusis<br />

kanonSi (lex Aquilia) SeiZina. kanoni sami Tavisagan Sedgeboda: meore Tavi gulisxmobda damatebiTi<br />

kreditoris devnas (manus iniectio _ movaleze “xelis dadeba” – formiT), stipulaciidan<br />

174


warmoSobili valis gamo ZiriTadi kreditoris sawinaaRmdegod acceptilatio (verbaluri an literaluri<br />

valdebulebidan warmoSobili valis sazeimo gaqviTva mis sapirispiro formaSi. klasikur epoqaSi am<br />

saWiroebis dakmayofileba actio mandati (in ius, in personam, incerta, bonae fidei _ davalebis xelSekrulebidan<br />

warmoqmnili sarCeli, rogorc wesi urTierTangariSsworebis Sesaxeb) meSveobiT (Gai.,3,216)<br />

moxda. pirveli Tavi gulisxmobda pasuxismgeblobas sxvisi monis an pirutyvis mkvlelobis gamo, rac<br />

ganadgurebuli nivTis Rirebulebis umaRles fas Seadgenda erTi wlis ganmavlobaSi. mesakuTrisaTvis<br />

jarmis gasdaxdis movaleoba (damnas esto dare – D.9,2,2,pr; Gai.,3,210) sanqcionirebuli iyo manus<br />

inectio meSveobiT.<br />

mesame Tavi nebismieri nivTis yovelgvar dazianebas exeboda: braleuls (kvlav manus iniectio muqariT)<br />

mesakuTrisaTvis jarimis gadaxdis movaleoba ekisreboda nivTis umaRlesi fasis odenobiT,<br />

ukanaskneli 30 dRis ganmavlobaSi (Gai.,3,2,18).<br />

Per formulas procesis farglebSi in ius sarCelebi warmoiqmna, romlebic akviliusis kanonis calkeul<br />

Tavebze iyo dafuZnebuli – actiones legis Aquiliae. Tu mopasuxe sakuTar braleulobas uaryofda, misi<br />

pasuxismgebloba ormagdeboda, Tu ara – sarCelis formula mosamarTles mouwodebda uSualod ganexorcielebina<br />

aestimatio (nivTis Rirebulebis Sefaseba), mopasuxis aRarebis (confessio) safuZvelze<br />

(D.9,2,23,10;26). am SemTxvevaSi, in simplum miniWebas hqonda adgili: sanqciis sajarimo xasiaTi imaSi<br />

mdgomareobda, rom mxedvelobaSi miiReboda nivTis ara nominaluri Rirebuleba, aramed misi umaRlesi<br />

fasi ukanaskneli wlis an Tvis ganmavlobaSi. akviluris kanonis safuZvelze pasuxismgeblobis<br />

Sefardeba subieqtur xasiaTs atarebda: iniuria-Si (marTlsawinaaRmdegod), ukve respublikis xanaSi,<br />

igulisxmeba rogorc braleuli qmedeba _ culpa, da ara mxolod qmedebasa da miyenebul zarals Soris<br />

obieqturi kavSiri, iseve daudevrobac – culpa levissima (D.9,2,44 pr). braleuli qmedeba Sesabamisi<br />

kontraqtis safuZvelzec idevneboda. am SemTxvevaSi mxedvelobaSi miiReboda “iure”, anu ius civile sasar-<br />

Celo sistemis farglebSi, miyenebuli ziani. akvilusis kanoniT gaTvaliswinebuli iyo mxolod pirdapiri<br />

dazianebis Sedegad damdgari pasuxismgebloba. aseTi dazianebis miyeneba SesaZlebeli iyo braleulis<br />

fizikuri moqmedebis Sedegad: damnum corpore corpori datum (ziani, romelic sxeuls sxeuliT<br />

miadga). sxva SemTxvevaSi pretori, sakuTari decretum safuZvelze dazaralebul mxares mianiWebda in<br />

factum an actiones utiles (actiones ad exemplum) sinonimi. maT pretori iZleoda, TiToeul axal SemTxvevaSi,<br />

analogiuriT da ukve gamoyenebuli formulis gavrcelebis meSveobiT), romlebic analogiis gamoyenebas<br />

efuZnebodnen – ad exemplum legis Aquiliae. gadawyvetilebis miReba aRniSnul qmedebaze lamis<br />

SemTxveviTobas warmoadgenda. amitom iuristebis mosazrebebma, aRniSnul sakiTxze, pretorul<br />

ediqtSi asaxva ver hpoves.<br />

qr. S-mde I s-Si pretorma SemoiRo specialuri sarCeli, romlis safuZvelze idevneboda pirTa jgufis<br />

mier miyenebuli ganzraxi dazianeba – dolo malo vi hominbus armatis coactisve damnum datum.<br />

sarCeli miyenebuli zianis oTxmag anazRaurebas gulisxmobda, Tu sarCeli braleuli mxaris winaaRmdeg<br />

dazianebidan erTi wlis vadaSi iqneboda wardgenili, da martiv anazRaurebas (in simplum),<br />

Tu am vadis gadacileba moxdeboda.<br />

$5. Iniuria (pirovnebis Seuracxyofa)<br />

XII dafis kanonebma piradi Seuracxyofis sami hipoTeza gamohyves:<br />

1. Membrum ruphum (asoTmiReba), os fractum (motexili Zvali, sxeulis mZime dazianeba), iniuria _<br />

pirovnebis nebismieri Seuracxyofa. qmedebis Semadgenlobis gaurkvevloba da ganzogadebis sxvadasxva<br />

xarisxi yvela SemTxvevaSi imaze miuTiTebda, rom XII dafis kanonebma gaaerTiana samarTaldarRvevis<br />

regulirebis mravalsaukunovani da sxvadasxva epoqisaTvis damaxasiaTebeli gamocdileba. kerZod,<br />

asoTmiRebis dros, kompoziciis SesaZleblobis gverdiT, normalur sasjelad, talonis (talio) principiT<br />

gaTvaliswinebuli, SurisZiebac miiCneoda. danarCen SemTxvevebSi, samarTaldamrRvevis mimarT,<br />

jarima iyo gaTvaliswinebuli: os fractum-is gamo 300 asi, xolo iniuria-s SemTxvevaSi – 25 asi.<br />

qr. S-mde 81 w. miRebuli lex Cornelia de iniuariis mixedviT, pirovnebis winaaRmdeg mimarTuli, gansakuTrebiT<br />

mZime samarTaldarRvevis SemTxvevaSi, qmedeba crimina-d (danaSaulad) miiCneoda da iudicia<br />

175


publica-s ZaliT idevneboda. principatis epoqaSi, cognitio extra ordimen farglebSi, SemoRebul iqna<br />

quaestio de iniurii-is (sakiTxebi pirovnebis Seuracxyofis Sesaxeb), rogorc sisxlis <strong>samarTlis</strong> saqmeebze,<br />

kerZo sarCelis sajaro alternativa. XII dafis kanonebiT gaTvaliswinebuli hipoTezebis<br />

(romlebic dajarimasac gulisxmobdnen), rekuperatorTa (recuperatores) sasamarTlo ganxilvas gadaeca.<br />

maT mier Sefardebuli anazRaureba, bonum et aequum-is (keTildReoba da samarTlianoba) safuZvelze,<br />

Sefasebas eqvemdebareboda. aRniSnuli, pirovnebis winaaRmdeg mimarTuli naklebad mZime xelyofa,<br />

saerTo sarCelis – actio iniuriarum aestimatoria (ganawyenebis Sesaxeb SedarebiTi sarCeli) wardgeniT<br />

idevneboda, romelic pretorul ediqtSi qr. S-mde II saukuneSi iqna gaTvaliswinebuli. Iniuria –<br />

civiluri deliqti iyo (Gai., 3, 182). Tumca, dacvis pretoruli xasiaTi imaSi aisaxa, rom, actio iniurarum,<br />

intentio-s iyo moklebuli: demonstratio-s maSinve condemnatio mosdevda, romelic rekuperatorTa sasamarTlos<br />

mouwodebda iseTi ganaCenis gamotanas, romelSic miTiTebuli iqneboda mosarCeles mier<br />

dasaxelebuli Tanxa (aestimatio). aRniSnuli Sefaseba formulaSi iyo miTiTebuli da SesaZlo mini-<br />

Webis maqsimalur zRvars asaxavda (taxatio). sarCelis wardgenis ufleba pirovnul SeuracxyofasTan<br />

iyo dakavSirebuli da memkvidreobiT ar gadaecemoda: (Gai.,4,112). zogadi iniuria-s garda, pretoruli<br />

edictiactio iniurarum, samarTlebriv safuZvlad kidev sam hipoTezas iTvaliswinebda. es hipoTezebi<br />

piradi Seuracxyofis, rogorc pirovnebis pativisa da Rirsebis Semlaxveli qmedebis, cnebis permanentul<br />

damkvidrebas gamoxatavdnen: 1. convicium adversus bonos mores (keTili Cvevebis winaaRmdeg<br />

mimarTuli Tavdasxmebi), romlis mixedviT idevneboda muqara da bilwsityvaoba; 2. adtemptata puditicia<br />

(Selaxuli umankoeba), romelsac didgvarovani qalbatonis mimarT Tavdasxmas an uxeSi mopyrobas,<br />

agreTve, orive sqesis mcirewlovani bavSvis mimarT, aRniSnuli qmedebis ganxorcielebas miekuTvneboda;<br />

3. ne quid infamandi causa fiat (dae, ar ganxorcieldes qmedeba saxelis gatexvis mizniT),<br />

romelic moraluri zianis yvela SesaZlo SemTxvevas gulisxmobda, romlis drosac pativisa da<br />

Rirsebis xelyofas hqonda adgili.<br />

XI. Quasi ex delicto (kvazideliqtebi)<br />

TiTqos deliqtidan (obligationes quasi ex delicto) warmoSobili valdebulebebi, iustinianes instituciebis<br />

sistematizaciis Sesabamisad (Inst.Iust.4,5) braleuli qmedebis hipoTezas Seicavdnen, aseTi valdebulebebi<br />

pretoruli sarCelis meSveobiT idevneboda. aRniSnuli viTarebis SerCevis kriteriumi<br />

dRemde ucnobia.<br />

mosamarTle, sasamarTlo procesis sakuTari Tavis winaaRmdeg warmmarTvelad, iTvleboda (iudex qui<br />

litem suam fecerit) im SemTxvevaSi, Tu misi gadawyvetileba (sententia), mxareebis mier moyvanili faqtebis<br />

an formulis mimarT, winaaRmdegobaSi modioda, agreTve, mxareTa interesebidan gamomdinare, sasamarTlo<br />

ganxilvis dros, Tu dadgenili wesrigis nebismier ganzrax darRvevas eqneboda adgili (“dolo<br />

malo” – D.5,1,15,1). dazaralebuli Tavs icavda in factum sarCelis meSveobiT, romelSic condematio, mosamarTleTa<br />

Tanazomieri Sexedulebisagan damokidebulebaSi, iyo Cayenebuli (in bonum et aequum - sikeTe<br />

da samarTlianoba).<br />

pretoruli sarCeli Seicavda muxls, saxlis fanjridan gadaRvrili an gadayrili nivTebis gamo, pasuxismgeblobis<br />

Sesaxeb (edictum de effusis et deiectis), romelic in factum condematio-sTan erTad, gulisxmobda<br />

sarCels, miyenebuli zianis ormagi odenobiT (in duplum), anazRaurebis Sesaxeb.<br />

aRniSnul viTarebaSi, Tavisufali adamianis daRupvis SemTxvevaSi, gaTvaliswinebuli iyo fiqsirebuli<br />

jarima 50 aTasi sesterciis odenobiT, xolo sxeulebrivi dazianebis SemTxvevaSi, mo<strong>samarTlis</strong><br />

gadawyvetilebiT, dazianebis Tanazomieri jarimis gadaxda iyo dadgenili (in bonum et<br />

aequum). pasuxismgebloba gaTvaliswinebuli iyo obieqturi faqtis arsebobis gamo, imis miuxedavad,<br />

TviT mcxovrebma, Tu mesame pirma Caidina aRniSnuli qmedeba. sarCeli Sedioda e. w. actiones populares<br />

kategoriaSi da misi wardgenis ufleba nebismier moqalaqes hqonda miniWebuli.<br />

gamvlelTaTvis martivi safrTxis Seqmnis gamo, pasuxismgeblobas iTvaliswinebda edictum de positum<br />

(D.9,4,5,6), romlis mixedviT habitator (saxlis damqiravebeli), 10 solidis moculobiT, nebismieri moqalaqis<br />

winaSe pasuxs agebda, actio in factum (igive actio popularis) mixedviT, im SemTxvevaSi, Tu saxlis saxuravze<br />

an lavgardanze (karnizze) iseTi sagani iqneboda damagrebuli, romlis, SemTxveviT Camovardnisas,<br />

SesaZlebeli iyo zianis miyeneba. pasuxismgeblobis obieqturi xasiaTi Semsubuqebul iqna<br />

176


noqsaluri pasuxismgeblobis (colis garda paterfamilias in patria potestates mier Cadenili deliqtis an<br />

kvazideliqtis gamo, romelsac dazaralebuli paterfamilias winaaRmdeg waradgendas) daSvebiT im<br />

SemTxvevaSi, roca, sazogadoebrivi safrTxis SeqmnaSi, braleulad mona iqneboda miCneuli.<br />

mesame piris qmedebis gamo pasuxismgebloba gaTvaliswinebuli iyo actio furti et actio damni adversus nautas<br />

caupones stabularios mixedviT, romlebic pretorul ediqtSi, actio furti et actio legis Aquilia-sTan SesabamisobaSi,<br />

arian moyvanili. xomaldis, sastumrosa da qarvaslis mepatrone in duplum pasuxs agebda im<br />

SemTxvevaSi, Tu vinme, mosamsaxureTa an masTan mcxovrebTa Soris (mgzavrebis an mogzaurTa garda),<br />

qurdobas Caidenda, an mgzavrs, an mdgmurs qonebriv zians miayenebda. Sua saukuneebSi aseTi saxis qmedeba<br />

gulisxmobda pasuxismgeblobas, TanamSromelTa SerCevisas, braleuli daudevrobis gamo (culpa in<br />

eligendo), Tumca, antikur xanaSi pasuxismgebloba bralis gareSec dgeboda – mesame piris qmedebis<br />

gamo. Tu qurdobas mona Caidenda, misi batoni pasuxismgeblobisagan Tavisufldeboda maSin, Tu noxae<br />

deditio (monis gadacema) ganaxorcielebda, dazaralebuli piris sasargeblod.<br />

Tavi X. Zveli <strong>romis</strong> sisxlis samarTali<br />

Zveli <strong>romis</strong> sisxlis samarTalma, kerZo <strong>samarTlis</strong> msgavsad, ganviTarebis ramdenime etapi ganvlo:<br />

martivi kvirituli qcevis wesebidan moyolebuli, vidre imperiis xanis kanonmdeblobamde.<br />

pirveli, arqauli xanis Zveli <strong>romis</strong> sisxlis samarTali xasiaTdeboda saero <strong>samarTlis</strong> (ius), Cveulebebisa<br />

(mos) da RvTaebrivi sakraluri normebis (fas) urTierTTanamSromlobisa da urTierTpaeqrobiT.<br />

am periodSi erTmaneTs konservatiuli da progresuli sawyisi ebrZoda. gvarovnuli Cveulebebi<br />

didi mondomebiT aRiqmeboda romaeli Temis (civitas) mier, mdumare Tanxmobis formiT (usus<br />

consuetudo), Tumca yovelgvari Canaweris gareSe da amitom am Cveulebebs ius non scriptum (dauwereli<br />

samarTali) ewodeboda. Consuetudo-s kanonis (lex) Tanabari samarTlebrivi Zala gaaCnda da is am ukanasknelTan<br />

erTad dadebiT samarTals (ius positivum) qmnida.<br />

arqauli (uZvelesi) periodi – sakraluri normebisa da sakraluri iusticiis batonobis epoqa iyo.<br />

religiuri Tvisebis danaSauls miekuTvneboda: qalRmerT vestas qurumi qalebis mier 30 wlis asaamde<br />

qalwulobis ficis darRveva, patronis mier klientis winaSe nakisri movaleobebis Seusrulebloba,<br />

ficis, sasazRvro samanebis moSla. TviT sasamarTlo warmoeba saimedod iyo gaxveuli saidumloebis<br />

safarvelSi da mxolod pontifices (qurumebi) adgendnen, samarTal-warmoebisaTvis misaRebi<br />

dReebis kalendarsa da masSi Sesul saidumlo monacemebs saimedod inaxavdnen. mxolod qurumebma<br />

icodnen dies fasti (sarCelis wardgenis) da dies nefasti (sarCelis warsadgenad akrZaluli) dReebi da<br />

mkacrad asaidumloebdnen maT. oficialuri marTlmsajulebis ganxorcieleba mxolod dadgenil<br />

dReebSi iyo SesaZlebeli, roca modave mxareebs, sanukvar sityvebs, qurumi ucxadebda: do, dico, addico<br />

(samarTals viZlevi, gadawyvetilebas viReb, davaSi gamarjvebas vaniWeb).<br />

yovelive zemoTqmulis Sesaxeb cnobebs titus liviusic iZleoda: dawerili wignebis, sayovelTaod<br />

aRiarebuli ediqtebis ararsebobis pirobebSi, iuridiuli garigebebisa da procesebis codna pontifices<br />

saidumlo mecnierebad iqca; didi procesualuri mniSvnelobis kalendris Sesaxeb zusti cnobebi<br />

mxolod maT hqondaT.<br />

Pontifices mier monopolizebuli aRmoCnda, im droisaTvis metad mniSvnelovani, civitas Romani-s momavlis<br />

winaswarmetyvelebis funqcia, rac tomTaSorisi urTierTobebis mowesrigebaze arsebiT gavlenas axdenda.<br />

miTumetes, rom aseTi urTierTobebis mogvareba fas da ara ius meSveobiT xdeboda: RvTis mowmed<br />

mowveva, gasisxlianebuli Subis saritualo styorcna, momijnave tomis teritoriaze, omis gamocxadebis<br />

SemTxvevaSi da sxva.<br />

religiuri dogmebisa da akrZalvebis damrRvevs (homo sacer) mkacri ormagi da orgvari sajeli eloda:<br />

mis mimarT SurisZieba Temis simSvidis darRvevisa da RmerTebis ganrisxebis gamo xdeboda. erTdroulad<br />

religiuri da saero devna (sacratio capitis) Zalzed mkacri iyo. Fas mgmobeli Sesabamisi taZris<br />

sasargeblod qonebis konfiskaciasa (conservatio bonorum) da eqsorias (gaZevebas) eqvemdebareboda,<br />

177


is Semdeg mas, rogorc ucxotomelsa da mters – nebismieri piri (TanamoZme an ucxoeli) dausjelad<br />

gauswordeboda. da saerTodac, samarTaldarRvevis sxvadasxva saxe, romelic mogvianebiT sisxlissamarTlebriv<br />

qmedebad iqna miCneuli, Tavdapirvelad an sakraluri, an kerZo xasiaTis delictum warmoadgenda:<br />

magaliTad, qurdoba, sxeulis dazianeba, romelTa Cadenis SemTxvevaSi samarTaldamrRvevis<br />

mimarT ius talionis (talio) – SurisZieba, talionis principi moqmedebda.<br />

sisxlis <strong>samarTlis</strong>a da sisxlis <strong>samarTlis</strong> procesis sferoebSi SeuzRudavad batonobda TviTgasamarTleba<br />

(Tavdasxmis mogerieba) da damnaSavis mimarT danaSaulis Cadenis adgilze, TviTgasworeba:<br />

“Tu Ramis saaTebSi qurdobis Camdeni (adgilze) iqneba mokluli, (misi) mkvleloba marTlzomierad<br />

CaiTvleba” (XII dafis kanonebi, VIII tabula). Tavdamsxmelis, adgilze TviTgasworebis<br />

principiT, dasjis praqtika ara Tu marTlzomier qmedebad, aramed sazogadoebis interesebisa da oficialuri<br />

xelisuflebis moTxovnaTa dacvad iTvleboda.<br />

arqaul periodSi yvela samarTaldarRveva or kategoriad iyofoda: 1) delictum privatum (kerZo)<br />

parricidium – pirovnebis winaaRmdeg mimarTuli: qurdoba, Zarcva, mkvleloba, sxvisi qonebis dazianeba<br />

an ganadgureba da sxva; 2) delictum publium (sajaro) – perduellio ukve danaSaulad iTvleboda (politikuri,<br />

saxelmwifos winaaRmdeg mimarTuli danaSauli): janyi, saxelmwifos Ralati, <strong>romis</strong> samxedro<br />

mowinaaRmdegisaTvis daxmarebis aRmoCena, cecxlis wakideba, crumowmeoba, xelisuflebisadmi SeiaraRebuli<br />

(Zaladobrivi) winaaRmdegobis gaweva da sxva. samarTaldarRvevis pirvel kategorias<br />

specialuri Tanamdebobis pirebi (quaestores parricidii) iZiebdnen; xolo meore – danaSaulis saqmeebze,<br />

gamoZieba Rex-is Sexedulebisamebr, warmoebda: mas damoukideblad SeeZlo sagamoZiebo da sasamarTlo<br />

funqciebis ganxorcieleba, an saqmis gamoZieba gansakuTrebuli sasamarTlo gamomZieblisaTvis -<br />

duumviri perduellionis daevalebina.<br />

arqauli periodis sisxlis <strong>samarTlis</strong> erT-erT Taviseburebas is garemoeba warmoadgenda, rom populus<br />

Romanus (cives) e. w. provocatio anu comitia curiata mimarT apelirebis ufleba moipoves im ganaCenis mimarT,<br />

romelic duumviri perdullionis an consul-is mier iqneboda gamotanili, sisxlis <strong>samarTlis</strong> saqmis<br />

irgvliv. aRniSnuli verdiqti aRsrulebas ar eqvemdebareboda, vidre apelaciis Sedegebi cnobili ar<br />

iqneboda. amrigad, romaul sazogadoebaSi Camoyalibda dacvis sajaro procedurebi, romelTa gamoyeneba<br />

aequitas (samarTlianobisa) da – bona fides (keTilsindisiereba) principebis damkvidrebas ganapirobebda.<br />

arqaul periodSi Zveli <strong>romis</strong> sisxlis <strong>samarTlis</strong> ganviTarebis mwvervalad XII dafis kanonebi _<br />

Leges duodecim tabularum gvevlineba, romelSic, uSualod, sisxlis <strong>samarTlis</strong> normebi, ganxilulia<br />

mxolod or _ VIII da IX dafaSi. Tumca, normebis aseTma simwirem, sazogadoebis mzardi interesebis<br />

Sesabamisad, samarTaldarRvevaTa didi nawilis swored danaSaulad _ crimina – dakvalificirebas<br />

ver SeuSala xeli. aRniSnulma sakanonmdeblo Zeglma safuZveli Cauyara ara marto ius positivum (dawerili,<br />

pozitiuri samarTali), aramed igi erTdroulad ius publicum et ius privatum mTavar wyarod miiCneoda<br />

da, amavdroulad, ius scriptum (dawerili goni) iyo.<br />

XII dafis kanonebis normebis arseboba imaze metyvelebda, rom sajaro qcevis wesebi, uciloblad,<br />

gabatonebul mdgomareobaSi aRmoCndnen: Tumca, jer kidev didi iyo gvarovnuli wesebis gavlena.<br />

Vindicta privata (kerZo SurisZieba) nela, Tumca ganuxrelad uTmobda adgils vindicta publica (sazogadoebrivi<br />

sasjeli). ganagrZoben Tanaarsebobas talio da fuladi jarima, provocatio ad populum da damnaSavis<br />

sikvdiliT dasja da asoTmiRebiTi sasjeli, da Res publica (respublikuri suliskveTeba) da<br />

sasjelis barbarosuli saxeebi, romelTa mizani adamianis (pirovnebis) daSinebis idea iyo (maimunTan,<br />

ZaRlTan an gvelTan erTad, tomaraSi Casmuli, damnaSavis wyalSi daxrCoba, praecipitium – maRali<br />

xididan Tavdayira gadagdeba, pedis abscissio – fexebis mokveTa da, gansakuTrebiT odiozuri sasjeli –<br />

tarpeas kldidan (Saxum Tarpeium) qurdi monis gadagdeba. tarpeas klde (Saxum Tarpeium), imdroindeli<br />

<strong>romis</strong> centrSi, kapitoliumis borcvis samxreT-dasavleTiT mdebare cicabo daRmarTi iyo. sikvdiliT<br />

dasjis aRniSnuli adgili axlos mdebareobda q. <strong>romis</strong> centralur moedanTan, sadac xdeboda marTlmsajulebis<br />

aRsruleba. damnaSavis dasjaSi monawileobas iRebda ara mxolod dazaralebuli mxare,<br />

aramed moedanze SemTxveviT mosuli brbo. Tavdapirvelad, tarpeas klde iyo mxolod damnaSaveTa<br />

dasjis adgili, xolo mogvianebiT, am adgilidan xramSi isrodnen udanaSaulo adamianebsac –<br />

178


fizikuri defeqtis mqone pirebs (monstrum).<br />

XII dafis kanonebis VIII dafaSi saubari iyo, yvela delictum, ramdenime kategoriad dayofis Sesaxeb;<br />

Tumca, pirvel yovlisa unda gamovyoT: 1. iniuria (pirovnebis winaaRmdeg) da 2. furtum (sakuTrebis winaaRmdeg)<br />

mimarTuli marTlsawinaaRmdego da braleuli qmedeba. Tavis mxriv, pirovnebis winaaRmdeg<br />

mimarTuli danaSaulebrivi qmedeba, kanonis Sesabamisad, or kategoriad kvalificirdeboda: 1. iniuria<br />

verbalis – sityvieri Seuracxyofa paskvilis formaSi (carmen famotum) an sajaro Seuracxyofa (ountare);<br />

2. iniuria realis (fizikuri Seuracxyofa) – cema, gvema, sxeulis dazianeba.<br />

VIII dafis fragmentebi sisxlissamarTlebriv normebs Seicaven (dRemde brwyinvale), romlebSic gamoxatulia<br />

saxelmwifos reaqcia, qonebis datacebis danaSaulis mimarT. Furtum (qurdoba) aucileblad<br />

iyo dakavSirebuli angarebiT motivTan (lamis saxelmZRvanelo donis debulebaa, romlis Sesaxeb Gai.<br />

werda), winaaRmdeg SemTxvevaSi qmedeba dakvalificirdeboda rogorc pirovnebis winaaRmdeg mimar-<br />

Tuli kerZo wyena. Tumca, romauli kanonmdebloba ganixilavda mesakuTrisaTvis zianis miyenebas<br />

nivTis mitacebis (dauflebis) niSnebis gareSe, kerZod: cxeniT gaseirneba daTqmul adgilze ufro Sori<br />

manZiliT, giravnobis sagniT sargebloba, romlebic furtum (qurdoba) cnebiT iyo moculi. Leges<br />

duodecim tabularum-Si Zalzed dawvrilebiT aris diferencirebuli furtum-is gamo pasuxismgeblobis<br />

sakiTxi: 1. drois mixedviT: furtum diarnum (dRisiT) da furtum nocturnum (RamiT) Cadenili qurdoba. pirvel<br />

SemTxvevaSi xelmyofi piris mimarT gamoiyeneboda sxeulebrivi sasjeli da dazaralebulis mamulSi<br />

monad gamweseba (addictio), meoreSi ki – gaTvaliswinebuli iyo, damnaSavis mimarT, dauyovneblivi<br />

TviTgasworebis gamoyeneba; 2.subieqti niSnebis gaTvaliswinebiT – gansxvavebuli wesiT isjeboda<br />

qurdobis Camdeni cives (Tavisufali romaeli), servi (mona) (sikvdiliT sjidnen) da arasrulwlovani<br />

piri (garozgviT isjeboda); 3.ganasxvavebdnen furtum manifestum (aSkara qurdoba) da furtum nec<br />

manifestum (faruli qurdoba), Tanac – bolo varianti sakmaod msubuqad isjeboda. damnaSave, jarimis<br />

saxiT, naqurdalis mxolod ormag Rirebulebas ixdida.<br />

imperiis (postklasikuri) periodi tradiciulad ius gentium ayvavebis xanasTan aris gaigivebuli. amas<br />

ramdenime garemoeba uwyobda xels, romelTa Soris, yvelaze mniSvnelovnad, iTvleboda: <strong>romis</strong><br />

imperiis geografiuli moculoba da amiTve ganpirobebuli misi adgili antikuri samyaros kulturul<br />

cxovrebaSi, msoflio vaWrobis ganviTareba, politikuri centris aRmosavleTisaken gadatana,<br />

xolo gansakuTrebul movlenad, mainc, pretorTa samarTalSemoqmedebiTi saqmianoba SeiZleba miviCnioT.<br />

<strong>romis</strong> sisxlis <strong>samarTlis</strong> ganviTarebis mesame etapis novaciad Semdegi saxis miRwevebi unda miviCnioT:<br />

a) danaSaulis subieqturi mxaris Sesaxeb moZRvrebis gavrcobam bralis, kidev erTi formis –<br />

gaufrTxileblobis, Camoyalibebas Seuwyo xeli. Culpa (gaufrTxilebloba), dolus-sa (ganzraxva) da<br />

casus-s (pasuxsmgeblobis miRma darCenili SemTxveva) Soris Sualedur adgils ikavebda; b) mosaubre<br />

da mrCeveli iurisprudenciis wiaRSi, yalibdeba danaSaulis mcdelobis (conatus) cneba, romlis mimarT,<br />

Semsubuqebuli sisxlissamarTlebrivi pasuxismgeblobis gamoyeneba, iyo mizanSewonili;<br />

g) danaSaulis Cveuli da gavrcelebuli saxeebis gverdiT (crimina legitima), TandaTanobiT, gvxvdeba<br />

danaSaulis axali saxeebi (crimina extraordinaria), kerZod: qristianobis gmoba, ficis gatexva, mucladmyofi<br />

nayofis moSoreba; d) sisxlis <strong>samarTlis</strong> meore institutis – sasjelis – farglebSi siaxles<br />

warmoadgenda zemoqmedebis Zalzed rTuli da mrisxane, xSirad barbarosuli, sasjelis sistema,<br />

kerZod: gadasaxleba uflebebis CamorTmeviT (aquae et ignis interdicto), gadasaxleba, aRniSnuli, damam-<br />

Zimebeli garemoebis gareSe (deportatio in insulam); maRaroebSi katorRuli samuSaoebis warmoeba<br />

(condemnatio ad metallum). sasjelis mizani damnaSavis daSineba da misTvis samagieros mizRva ar iyo;<br />

e) mudmivi armiis SemoRebasTan erTad, samarTalSefardebiT brunvaSi, samxedro danaSaulic Semodis,<br />

kerZod: brZolis velze iaraRis dakargva, mxedarTmTavris, an ufro dabali rangis samxedro<br />

meTauris, Seuracxyofa, mowinaaRmdegis sasargeblod Ralatis Cadena; v) imperatoris absoluturi<br />

xelisuflebis pirobebSi, sasjelis yvelaze gavrcelebul saxes warmoadgenda sajarimo sanqcia,<br />

kerZod – qonebis konfiskacia. aRniSnuli sasjelis mizani iyo mudmivad mzardi samoxeleo aparatis<br />

Sesanaxad, damatebiTi Semosavlis wyaros mobilizeba, ramac <strong>romis</strong> imperiaSi metad Taviseburi Sedegi<br />

gamoiRo: daSinebuli senatorebi da mxedrebis wodebis warmomadgenlebi, TviTonve cdilobdnen, saku-<br />

Tar memkvidreebad imperatorebi daesaxelebinaT, raTa Tavidan aecilebinaT qonebis konfiskaciis mware<br />

xvedri, vinaidan qveyana erTeulebis TviTnebobam da samarTlebrivma qaosma moicva.<br />

179


1) moZRvreba sisxlis <strong>samarTlis</strong> kanonze misi warmoSobis Sesaxeb sakiTxis dasmiT iwyeba.<br />

Zveli romaelebisaTvis, romlebsac mxolod martivi sisxlissamarTlebrivi debulebebi gaaCndaT,<br />

aRniSnuli sakiTxi sulac ar iyo ubralo garToba an Tundac, Teoriuli an istoriuli ganyenebuli<br />

azrovnebis sfero. dRes aRiarebulia, rom “oficialuri”, “arsebuli” sisxlis samarTali yvela xalxis<br />

cxovrebaSi maSin iwyebs Camoyalibebas, roca xalxi saxelmwifoebrivi ganviTrebis garkveul<br />

dones aRwevs, vinaidan saxelmwifo moiazreba civilur universalur movlenad. rasakvirvelia, adamianTa<br />

Soris konfliqtebs sazogadoebrivi cxovrebis gvarovnul-tomobriv etapzec hqonda adgili,<br />

ris Sesaxebac uamravi miTi da legenda, ganadgurebisagan zedmiwevniT daculi, religiuri dogmebi<br />

metyveleben. saxelmwifoebrivi da tomobrivi sawyisebi, piradi da sazogado-saxelisuflo interesebi<br />

saukuneebis manZilze Tanaarsebobas ganagrZobdnen. Tumca, mas Semdeg, rac gaZlierda calkeuli miwebis<br />

erT gansakuTrebul organizmad _ saxelmwifod gaerTianebis tendencia da savaldebulo gaxda<br />

erTiani saxelmwifoebriobis ganmtkiceba, sajaro sawyisi upirobod imarjvebs Zvel sagvareulo da<br />

saTemo Cveulebebze da CveulebiTi samarTali gamoiyeneba mmarTvelobis mza instrumentis saxiT.<br />

adamianTa cxovrebaSi saxelmwifos aqtiuri Careva, saWiro wesebis arsebobis aucilebloba Zvelma<br />

romaelebma sami mniSvnelovani garemoebiT gaamarTles: SeTanxmebulobiT, aucileblobiTa da CveulebiT<br />

(omne ius aut consensus fecit, aut necessitas constituit, aut firmavit consuetudo _ mTeli samarTali SemoRebulia<br />

SeTanxmebiT, an dadgenili aucileblobiT, an ganmtkicebulia CveulebiT). savaraudod, am debulebis<br />

pirveli elementi mimarTulia samoqalaqo <strong>samarTlis</strong>admi, xolo bolo ori _ sisxlis samarTals<br />

ganekuTvneba. laTinebi iZulebulebi iyvnen pativi miegoT winaparTa Cvevebisadmi, vinaidan winasaxelmwifoebrivi<br />

periodi arc ise Sors iyo. aqedan gamomdinare, gasagebia Semdegi debulebis arsi:<br />

inveterata consuetudo pro lege non immerito custoditur et hoc est quod dicitur moribus constitutum (Cveuleba cvlis kanons<br />

da CveulebiT samarTlad iwodeba _) an optima est legum interpres consuetudo (Cveuleba kanonis saukeTeso<br />

ganmartebaa _ Paul. D. 1,3,37) TiToeuli Temis mier damoukideblad, saxelmwifoebrivi organoebis gareSe,<br />

Seqmnili debulebis mimarT gansakuTrebuli morCileba da pativiscema, romaelebma principebad<br />

da utyuar WeSmaritebad gadaaqcies. Luc. D.1,3,20.: Non omnium quae a maioribus constituta sunt ratio reddit potest<br />

(SeuZlebelia moviyvanoT winaparTa mier dadgenili yvela normis dasabuTeba).<br />

Sit, sed si maiori parti prospiciat, utilis est _ saeWvoa Seiqmnas iseTi kanoni, romelic TiToeulisaTvis iqneba<br />

moxerxebuli, xolo, Tu is kargia umravlesobisaTvis, maSin is – sasargebloa.<br />

2) sisxlissamarTlebrivi kanonmdeblobis mTavar daniSnulebas, laTinebi samoqalaqo mSvidobis<br />

SenarCunebaSi (Tanac, ar gamoricxavdnen adamianTa socialuri energiis, sasargeblo mimarTulebiT,<br />

iZulebis wesiT warmarTvas) xedavdnen. maTi azriT, daucveli personebi Tavs usafrTxod unda<br />

grZnobdnen agresiuli mezoblebis winaSe, vinaidan kanonebi imisaTvis iqmneboda, rom, ufro Zliers<br />

Tavi yovlisSemZled ar egrZno (inde dafae leges ne fortior omnia posset). amisaTvis kanonebi xelisuflebas<br />

uflebamosilebas aniWeben ganaxorcielebina brZaneba, akrZalva, uflebis miniWeba, dasja (legis virtus<br />

haec est imperare vetare permittere punire – Mod. D. 1, 3, 7).<br />

3) romaelebma adreve uaryves sisxlis aRebis Cveuleba, vinaidan sakuTari mware gamocdilebiT,<br />

gaacnobieres, rom, grZnobebis moTokvis aRniSnuli xerxi, Temis WeSmaritad, TviTganadgurebis saSualeba.<br />

administraciulma organoebma kerZo pirs CamoarTves iniciativa da dahpirdnen mas, rom sazogado<br />

morCilebis sanacvlod, kerZo piri, nebismier SemTxvevaSi, samarTlebrivad da samarTlianad daculi<br />

iqneboda (maSinac ki, roca dazaralebuli agresors alal bedad Cabardeboda).<br />

Ab assuetis non fit iniuria – (iuridiuli uflebebis darRveva) aseTad rCeba maSinac, roca winaaRmdegobis<br />

gawevas ar hqonda adgili. aRniSnuli debulebidan gamomdinareobda didebuli azri imis Sesaxeb, rom<br />

koleqtiuri wesrigi da simSvide, zogadsavaldebulo normebze, didad iyo damokidebuli. xolo calkeuli<br />

pirebi, miuxedavad imisa, rom maT sayovelTao aRiareba moipoves, ar arian uflebamosili erTpirovnulad<br />

Seufardon pirs sasjeli, radgan maT mier, individualurad gansazRvruli, samarTlianobisa<br />

da marTlmsajulebis kriteriumebi, advilad SesaZlebelia, eWvis qveS dadges an Seiryvnes<br />

kidec, rac qveyanaSi qaosis gamomwvevi mizezi gaxdeba. sayovelTaod aRiarebuli zogadi wesebisadmi<br />

erTsulovani rwmena imdenad didi iyo, rom xalxisa da iuridiul SegnebaSi damkvidrda amayi<br />

gamoTqma: prius vitiis laboravimus, nunc legibus – (adre Cven mankierebiT viyaviT daTrgunuli, axla ki –<br />

kanonebiT varT). mmarTvelobis sajaro da mudmivi sistema, romelic mkveTr sawyisebs efuZneboda,<br />

180


mowedebuli iyo Seecvala usafuZvlo rwmena pirovnebis utyuarobis mimarT (reqsis, imperatoris,<br />

magistratis uZleveloba da samarTlianoba, vinaidan: kanoni ufro samarTliania, vidre adamiani<br />

(aequior est dispositio legis quam hominis); kanoniT ganxorcielebuli gankarguleba ufro mZlavri da<br />

samarTliania, vidre adamianis mier ganxorcielebuli dadgenileba (fortior efaequior est dispositio legis quam<br />

hominis); da kanoniT miniWebuli dacva ufro Zlieria, vidre adamianebis mier (fortior est custodia legis<br />

quam hominis).<br />

4) iuridiuli romi kanonis Sinaarsis nawilSi xelmZRvanelobda metad martivi mcnebiT: patiosnad<br />

icxovre, sxvas araferi dauSavo, TiToeuls mianiWa is, rac mas ekuTvnis (praecepta iuris sunt haec honeste<br />

vivere alterum non laedere suum cuique tribuere – Ulp.D.1,1,10). moralistebma aRniSnul debulebaSi, SesaZloa,<br />

`zneobriobis oqros wesic” dainaxon da es gasagebicaa, vinaidan, gvarovnuli wyobidan, saxelmwifoebrivad<br />

mowyobili, sazogadoebisaken mimaval gzaze, xorcieldeboda koleqtiuri pasuxismgeblobidan,<br />

calkeuli adamianis individualuri pasuxismgeblobisaken istoriuli gadasvla, ris gamoc<br />

icvleboda socialuri regulirebis formebi.<br />

swored am gardamaval epoqaSi, daaxloebiT qr. S-mde I aTaswleulis Sua xanebSi, msoflios sxvadasxva<br />

kuTxeSi, gansxvavebul kulturul regionebSi, yalibdeboda humanizmisa da kacTmoyvareobis<br />

ideebi, ris upirveles gamovlinebad `zneobriobis oqros wesi” unda miviCnioT. amrigad, romaulma<br />

kanonmdeblobam, sakuTar debulebebSi, ganamtkica kacobriobis sulieri ganviTarebis Sedegebi,<br />

SeinarCuna mSvidobis ZiriTadi mcnebebi (`maxabxarata” – qr. S-mde V s, konfuZis moZRvreba – qr. S-mde<br />

VI-V ss.; budizmi – qr. S-mde VI-V ss da sxva). yovelive zemoaRniSnulma, gavlena moaxdina sisxlis<br />

<strong>samarTlis</strong> ramdenime principis Camoyalibebaze: 1. sjobs danaSauli dausjeli darCes, vidre daisajos<br />

udanaSaulo piri (satius esse impunitum reliqui facinus quam innocenten damnari – Traianus et Ulp. D. 48, 19, 5, 5); 2.<br />

aravis SeuZlia gaiumjobesos sakuTari mdgomareoba samarTaldarRvevis (danaSaulis) Cadenis gziT<br />

(Nemo ex suo delicto meliorem suam condicionem facere potest – Ulp. D.50,17,134,1); 3. danaSauli ar SeiZleba darCes<br />

dausjeli (Neque impunita maleficia esse oporfeat – Iul. D.9,2,5,1,2); 4. dasjadia moqmedeba, warmoTqmuli da dawerili<br />

sityva, rCeva-darigebani (Aut facta puniuntur aut dicta aut scripta aut consilia – Claud. Sat. D.48,19,16 pr.).<br />

roca <strong>romis</strong> sisxlis <strong>samarTlis</strong> kanonmdeblobaze vmsjelobT, mxedvelobidan ar unda gamogvrCes<br />

sisxlis <strong>samarTlis</strong> kanonis savaldebulo Sefardebisa da gamoyenebis garkveuli wesi: anu is, rasac<br />

Tanamedrove kanoniT da iuridiuli mecnierebiT miiCneva sisxlis <strong>samarTlis</strong> moqmedebad droSi, sivrceSi,<br />

pirTa wris mimarT da eqstradiciad, Zvelma romaelebma sisxlis <strong>samarTlis</strong> pasuxismgebloba<br />

danaSaulis Cadenis adgilTan (locus criminis), sisxlis <strong>samarTlis</strong> kanonis moqmedebis teritoriasTan<br />

dakavSirebiT, Zalzed mokle frazebiT gamoxates: danaSauli Tan iTrevs adamians (crimen franit<br />

personam) – aRniSnuli poziciis axsna-ganmarteba ufro gansjadobis teritoriuli principis sasargeblod<br />

gamoiyeneba. axla CamovayaliboT Zv. romauli ufro zusti miTiTebani sisxlis <strong>samarTlis</strong><br />

kanonmdeblobis moqmedebasTan dakavSirebiT: debet quis iuri subiacere ubi delinquit (piri unda daeqvemdebaros<br />

danaSaulis Cadenis adgilze moqmed kanons); statuta suo clauduntur territorio, nec ultra territorium<br />

disponut (kanoni izRudeba sakuTari teritoriiT, is ar moqmedebs sakuTari teritoriis farglebs<br />

gareT); ubi quis delinquit ibi punientur (pirma sadac Caidina danaSauli, iqve unda daisajos).<br />

Locus criminis-gan gansxvavebiT, Zveli romaelebi droebliv pozitivs ufro erTgvarovnad ayalibebdnen:<br />

lex prospict, non respicit (kanoni mxolod win icqireba, is sapirispiro mimarTulebiT ar moqmedebs); lex de<br />

futuro; iudex de praeterito (kanoni moqmedebs samomavlod, mosamarTle ganixilavs warsuls); sisxlis<br />

<strong>samarTlis</strong> ukuqmedebis Zala (nunc pro tunc) ukve cnobili iyo, Tumca mxolod ukidures zomad ganixileboda,<br />

Zalzed iSviaT SemTxvevebSi: leges quae retrospiciunt raro, et magna cum cautione sunt adhibendae neque<br />

enim Ianus locatur in legibus (kanoni, romelsac ukuqmedebis Zala gaaCnia, iSviaTad da didi sifrTxiliT<br />

gamoiyeneba, radgan ianusis adgili ar aris samarTalSi).<br />

sisxlissamarTlebrivi kanonmdeblobis, swori da erTgvarovani gamoyenebis aucilebel da ucvlel,<br />

pirobad misi axsna-ganmarteba iTvleba, rac sazogadoebaSi arsebul mRelvarebas yvelaze ukeT<br />

daacxrobs. Zv. romSi sisxlis <strong>samarTlis</strong> kanonis sajaro axsna-ganmarteba romaeli iuristebis aqtiuri<br />

monawileobiT xorcieldeboda. Tu romaeli pontifikosebi, sakuTar Tavs, RmerTebis nebis<br />

ganmcxadeblebad miiCnevdnen da ar zrunavdnen sakuTari konsultaciebis motivaciis Sesaxeb, saero<br />

iuristebi ara Tu motivirebul konsultaciebs iZlevian, aramed <strong>samarTlis</strong> normebis interpretatio<br />

181


(axsna-ganmartebas) axdenen, cdiloben Caswvdnen aramarto calkeuli normis arss, aramed Seiswavlon<br />

<strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong> sistema, mTlianobaSi, da daadginon <strong>samarTlis</strong> ZiriTadi principebi. sisxlis samarTalSi<br />

damkvidrda iuridiuli prezumfciis SemuSaveba da gamoyeneba.<br />

sisxlis <strong>samarTlis</strong> prezumfcia gulisxmobda, rom nebismier SemTxvevaSi `adgili aqvs keTilsindisierebas,<br />

Tu ar dadginda boroti ganzraxva” an `TiToeuli CvenTagani keTilsindisier pirad<br />

iTvleba, Tu ar damtkicda sapirispiro mdgomareoba” (Paul).<br />

I. sisxlis <strong>samarTlis</strong> principebi<br />

im mravalricxovani samarTlebrivi saSualebebidan, romlebic mowodebuli arian ganamtkicon sazogadoebrivi<br />

Tanacxovreba, gamoiyofa iseTebi, romlebsac generaluri (zogadsavaldebulo) mniSvneloba<br />

da JReradoba gaaCniaT, romlebic kerZo <strong>samarTlis</strong> normebis Sinaarssa da tonalobas koordinireben,<br />

sasamarTlo praqtikas akeTilSobileben, samarTlebriv ideologias asaxaven. am samarTlebrivi<br />

reglamentebis saxelwodebaa – <strong>samarTlis</strong> principi, romelic kerZo moTxovnebs ganamtkicebda.<br />

<strong>samarTlis</strong> principebis roli da mniSvneloba SeiZleba erTi fraziT CamovayaliboT: <strong>samarTlis</strong><br />

principi aris ideasa da sinamdviles Soris arsebuli komp<strong>romis</strong>i.<br />

$1. kanonierebis principi<br />

kanoniereba – zogadsamarTlebrivi idealia, romelic, yovelgvar gamonaklisebs, mTlianad uaryofda.<br />

Zv. romaelebma STamomavlobas erTgvarovani samarTlebrivi maqsimebi dautoves saxelmZRvanelod: fiat<br />

iustitia, pereat mundus (marTlmsajuleba unda aRsruldes, mTeli samyaroc rom daiRupos) da dura lex, sed<br />

lex (kanoni mkacria, magram es kanonia). kanonierebis sayovelTao principis damkvidrebam, TviTnebobis,<br />

analogiiT marTlmsajulebis ganxorcielebis, usamarTlo da dausabuTebeli gadawyvetilebis<br />

aRmofxvras Seuwyo xeli. romaelebma Tavidan aiciles kanonierebis reJimis darRveva da, kanonis<br />

mkacr da mSral erTgvarovnebas, mianiWes upiratesoba individualuri midgomebis mimarT, rac, momdevno<br />

Taobebis iuristebisaTvis, Tavisebur gafrTxilebad, mowodebad iqca.<br />

$2. moqalaqeTa kanonis winaSe Tanasworobis principi<br />

moqalaqeTa kanonis winaSe Tanasworobis principi aris iseTive mudmivi idea, rogorc mudmivia TviT<br />

buneba. adamianebma didi xania daijeres da ganuxrel WeSmaritebad miiRes, garSemo myofTa, an individualizmi,<br />

an mTeli samyaros uferuli erTgvarovneba.<br />

Ulp. (D. 50, 17, 32) ambobda: ... quod adius naturale affinet, omnes homines aequales sunt (...bunebiTi <strong>samarTlis</strong> mixedviT,<br />

yvela adamiani Tanasworia). Tumca, samarTali (da gansakuTrebiT sisxlis samarTali) politikur<br />

doqtrinebs eqvemdebareba, cvlis memkvidreobis sakiTxebis reglamentacias, da cdilobs, qonebriv<br />

sanqciebsa da Tavisuflebis CamorTmevas Soris, moZebnos alternativa.<br />

zogadad, qonebrivi urTierTobebis mowesrigebis sferom, kastobrivi kuTvnilebis arseboba, yvelaze<br />

metad ganicada. pirvelebma aRniSnuli viTareba swored romaelma iuristebma SeniSnes. maTi azriT,<br />

erTi mxriv, kanoni yvelasaTvis erTi piriT saubrobda (lex uno ore omnes alloquitur) da Tanasworoba<br />

samarTlianobis yvelaze mniSvnelovani Tvisebaa (prima pars aequitatis aequalitas). magram, meore mxriv,<br />

pirvelive kritikuli viTarebis arsebobam, romaeli iuristebi daaeWva da maT gamoTqves aseTi mosazreba:<br />

quinon habet in crimena luat in corpore, ne quis peccetur impune (is, visac safuleSi groSi ar udevs, unda<br />

daeqvemdebaros sxeulebriv sasjels, radgan kanonis damrRvevi dausjeli ar darCes).<br />

amrigad, ufro zusti iqneba, aRniSnuli principi, Camoyalibdes Semdegi cnebiT: yvela piri kanonisa<br />

da sasamarTlos winaSe aris Tanaswori, yovelgvari faqtobrivi garemoebebis arsebobis miuxedavad,<br />

asakisa da Seracxadobis, anu im Semadgenlobis niSnebis garda, romlebic danaSaulis subieqtisaTvis<br />

aris damaxasiaTebeli. sisxlissamarTlebrivi regulirebis sferoSi, swored danaSaulis Semadgenloba,<br />

adamianTa iuridiuli Tanasworobis uzrunvelyofis yvelaze saimedo da gamocdili instrumenti<br />

iyo. amrigad, danaSaulebriv qmedebebSi braldebuli pirebi gaTanabrebuli da standartizebuli<br />

arian.<br />

182


$3. braleulobis principi<br />

braleulobis principi Zvel romaul definiciaSi daaxloebiT ase JRerda: ubi culpa est, ibi poena subesse<br />

debet (sadac bralia, iqve sasjelic unda iyos). bralis principis arseboba ganpirobebuli iyo sami<br />

faqtoriT: a) brali humanuri iaraRi iyo, zianis momtani qmedebis Camdeni, nebismieri avtoris dasjis<br />

winaaRmdeg, maT Soris iseTi pirebis dasjis winaaRmdeg, vinc sazogadoebrivi zneobiT ar iyo gamarTlebuli;<br />

b) brali – samarTlebrivi miznebis miRwevis aucilebeli pirobaa, rac mxolod xelisuflebasa<br />

da damnaSaves Soris gaazrebuli dialogis arsebobis SemTxvevaSia SesaZlebeli (ganzraxuli<br />

Canafiqrisa da nebelobiTi ganxorcielebis Sesaxeb, am aRniSnulTan dakavSirebiT, samarTliani<br />

dasjis Sesaxeb, gamosworebisa da valis gadaxdis Sesaxeb da sxva); g) brali _ pasuxismgeblobis<br />

individualizaciis damatebiTi kriteriumia. braleulobis moTxovna, xelisuflebis mier, mimarTuli<br />

mxolod bralis kondiciuri matareblebisadmi, romelTa qveS igulisxmeba garkveuli asakis miRweva<br />

(romelic usafrTxo sazogadoebriv moqmedebas uzrunvelyofs) da biologiuri maCveneblebi (fsiqikuri<br />

janmrTelobis mdgomareobiT, adekvaturad aRiqvas sazoga-doebrivi cxovreba, unaris mqone<br />

nebismieri fizikuri piri).<br />

amrigad, asaki da Seracxaoba bralisa da sisxlissamarTlebrivi pasuxismgeblobis mTavari winapirobaa.<br />

brali – danaSaulis Semadgenlobis subieqturi mxaris niSania, romelic, nebismieri sisxlis<br />

<strong>samarTlis</strong> saqmeze, mtkicebis sagans warmoadgenda da axlac warmoadgens. mravali saukunis ganmavlobaSi<br />

braleulobis principi dakavSirebuli iyo faqtebis swor asaxvasTan, qmedebis sazogadoebrivi<br />

mniSvnelobis (saSiSroebis) gagebasTan. marTlwinaaRmdegobisa da danaSaulis akrZalvis<br />

Segnebas ar aqvs iuridiuli mniSvneloba. Ignorantia legis neminem excusat (kanonis arcodna aravis epatieba)<br />

– romaelebma es principi gaiTavises ZvelTaganve. <strong>romis</strong> xelisufalni, <strong>romis</strong> senatisa an magistratebis<br />

iuridiulad mniSvnelovan da zogadsavaldebulo aqtebs, sayovelTao gacnobisaTvis forumis<br />

moedanze gamofendnen xolme, tabulae publicae saxiT, an damatebiT gaaxmovanebdnen kidec.<br />

$4. samarTlianobis principi<br />

samarTlianobis principi uZveles zogadsakacobrio idealsa da imeds gamoxatavda. rogorc nebismieri<br />

moraluri moTxovna, samarTlianoba gansxvavdeba Sinaarsobrivi moqnilobiT. TiToeuli epoqa<br />

da TiToeuli sazogadoebrivi wyoba samarTlianobis sakuTari gagebis mimarT, garkveul imedebs<br />

gamoxatavda. Zvelma romaelebma maleve gaacnobieres, rom yvelasaTvis misaRebi kanoni saerTod ar<br />

arsebobs da amitom saWiroa gansakuTrebuli koeficientebis SemuSaveba. romaelebma aqcenti aequitasze<br />

(samarTlianoba) gadaitanes, romelic, maTi azriT, mkacri kanonierebis erTaderTi da mudmivi oponentia.<br />

maTi SexedulebiT, mxolod aequitas iyo zesamarTlebrivi imperativi, gadamrCeni instrumenti,<br />

romelic sisxlis samarTals adamianebisaTvis misaRebad aqcevda. romaelebma zneobrivi iuridiuli<br />

Cixidan erTaderT gamosavlad perpetuae lex miiCnevdnen. swored aman ganapiroba romaelTa RvTaebrivi<br />

aRtkineba samarTlianobis mimarT: ius respicit aequitatem (samarTali angariSs uwevs samarTlianobis<br />

mosazrebebs); lex respicit aequitatem (kanoni pativiscemiT ekideba samarTlianobis moTxovnebs), an lex<br />

aequitate gaudet (samarTali samarTlianobiT tkbeba). Zveli <strong>romis</strong> iuristTa zneobrivi monapovrebis<br />

ZiriTadi kalapoti kanonis samarTlianobaze gaSuqeba iyo, riTac maT daamtkices, rom moraluri<br />

kriteriumi biwierze ufro maRalia da amitom xelisuflebis miswrafebani arasrulyofilia.<br />

iuristebi kanonmdeblobisagan zomierebas moiTxovdnen (tantum habent de lege, quantum habent de iustitia<br />

(kanonisaTvis mniSvnelovani is aris, rac samarTlianobis TvalsazrisiTac mniSvnelovania), aqve iyo<br />

pretorebis mimarT mowodeba, rom maT kanonis kerZo wesebSi gamoeZebnaT <strong>samarTlis</strong> suliskveTeba<br />

zogadad (aequitas naturalis preferenda est rigori iuris – bunebrivi samarTlianoba ufro sasurvelia, vidre<br />

kanonis simkacre); iudex aequitatem semper spectare debet (mosamarTlem samarTlianoba mudam mxedvelobaSi<br />

unda iqonios). <strong>romis</strong> samarTalSi samarTlianobis principis kerZo axsna-ganmartebad Semdegi daTqma<br />

iTvleboda: nemo bis punitur pro eodem delieto, nemo debet bis puniri uno delicto (aravin ASeiZleba orjer<br />

daisajos erTi da imave danaSaulisaTvis).<br />

$5. piradi pasuxismgeblobis principi<br />

piradi pasuxismgeblobis principi Cadenili qmedebisaTvis, nel-nela, xelisuflebis ganmtkicebisa da<br />

183


centralizaciis zrdasa da mis xelSi sadamsjelo funqciebis gadasvlasTan erTad, sisxlis aRebis<br />

Cveulebis, cxovelebis dasjis, sisxlis <strong>samarTlis</strong> Temur-koleqtiuri pasuxismgeblobisagan uaris<br />

Tqmis paralelurad, ikafavda gzas. Zvel romaelebTan aRniSnuli principi mouwodebda danaSaulis<br />

Sedegebi memkvidreebze ar gavrcelebuliyo (in heredes non solent transire actiones quae poenales ex maleficio sunt<br />

(sadamsjelo xasiaTis sarCelebi, romlebic danaSaulis Cadenis faqtidan warmoiSveba, ar gadadis<br />

memkvidreobiT). aseve erTmniSvnelovania kidev erTi anonimuri sentencia _ nemo punitur pro alieno delicto<br />

(aravin daisjeba sxvisi danaSaulisaTvis).<br />

Ulp.D.16,3,1,18 azriT, samarTaldarRvevisa da zianis miyenebisaTvis pasuxs agebda piradad samarTaldamrRvevi<br />

(et delicta et noxae caput seguuntur). Tumca, Zv. romaulma ideologiurma da samarTlebrivma<br />

konstruqciebma am principidan gamonaklisic dauSves: kerZod, Ulp. (D.48,4,11) Tvlida: Crimen<br />

extinguiturrimen mortalitate, nisi forte quis maiestatis reus fuit (danaSauli daifareba damnaSavis sikvdiliT, Tumca<br />

erTi gamonaklisiT: Tu saxelmwifo Ralats ar hqonda adgili. amrigad, saxelmwifos moRalate naTesavis<br />

gardacvalebis SemTxvevaSi pasuxs misi memkvidre agebda da is sasjelisaTvis unda gamzadebuliyo.<br />

amave seriidan SeiZleba gamovyoT normebi sxvisi braleulobis gamo pasuxismgeblobis Sesaxeb:<br />

mepatronis pasuxismgebloba mosamsaxuris samarTaldarRvevisaTvis (iniuria servi dominum pertingit),<br />

anu adamianis pasuxismgebloba monisa an Svilis samarTaldarRvevisaTvis (ob alterius culpam tenetur, sive<br />

servi, sive liberi).<br />

$6. dasjadobis gardauvalobis principi<br />

sasjelis gardauvalobis principi romaelebma bunebriv samarTlianobad miiCnies, radgan, maTi azriT,<br />

es principi mniSvnelovan prevenciul saSualebad, TiTqmis aqsiomad, miiCneoda.<br />

upirveles yovlisa, es moTxovna damnaSavis antisazogadoebriv gamoxtomaze reagirebis amocanas daukavSirda:<br />

neque impunita maleficia esse oporteat (danaSauli dausjeli ar unda darCes) – Iul. (D.9,2,51,2).<br />

gansakuTrebiT miesalmebodnen im azrs, rom danaSaulsa da sasjels Soris uryevi kavSiri arsebobda<br />

da samagieros mizRvis gardauvalobas win veraferi daudgeboda.<br />

Ulp. (D.4,5,2,3) Tvlida, rom aravin SeiZleba gaTavisufldes pasuxismgeblobisagan Cadenili samarTaldarRvevis<br />

gamo (nemo delictis exuitur). sisxlissamarTlebrivi qmedebisaTvis sasjelis gardauvalobis<br />

principi, yvelaze xSirad, axali danaSaulis Cadenisagan Tavis aridebis zrunviT an danaSaulisagan<br />

Tavdacvis aucileblobiT iyo ganpirobebuli.<br />

romaelebi saubrobdnen saxelmwifo interesebis (interest reipublicae ne maleficia remaneant impunita – saxelmwifos<br />

interesebSia, rom damnaSaveni dausjeli ar darCnen) Sesaxeb; imis Sesaxeb, rom dausjeloba<br />

mudam waaxalisebda damnaSaveT (impunitas cotinuum affectum tribuit delinquendi), rom dausjeloba mudmivad<br />

acdunebs pirs danaSaulis Cadenisaken (spes impunitas continuum Affectum tribuit delinquendi).<br />

II. danaSauli <strong>romis</strong> samarTalSi<br />

danaSauli (Tanamedrove gagebiT), rogorc sisxlis <strong>samarTlis</strong> cneba da instituti, romaul iurisprudenciaSi<br />

ver Camoyalibda. savaraudod, maTze gavlena moaxdina, mkacrad Teoriuli xasiaTis da<br />

mSrali, sworad Camoyalibebuli definiciebis mimarT, romaelTa sayovelTao siZulvilma. winaswar<br />

Semowmebuli Tvisebebis gaTvaliswinebiT _ romaelebi upirtesobas brZanebebis zust da mokle<br />

formulebs, qcevis receptebs aniWebdnen. Zv. romma ukve icoda marTlsawinaaRmdego qmedebisa da<br />

gadacdomis (commissum), samarTaldarRvevisa (delictum) da sakuTriv danaSaulis (crimen) diferencireba.<br />

danaSauli, Tavis mxriv, iyofoda sxvadasxva saxeebad: 1. saxelmwifos winaaRmdeg mimarTuli dana-<br />

Sauli – vis publica an de maestate; 2. Zaladobrivi danaSauli – devi; 3. sakuTrebis winaaRmdeg mimarTuli<br />

danaSauli _ raptus; 4. Tanamdebobrivi danaSauli – ambitus da sxva.<br />

aRniSnuli epoqis danaSaulis kerZo saxeebi Semdegnairad iyofoda: a) peculatos (saxelmwifo sakuTrebis<br />

dataceba, gaflangva); b) plagium (Tavisufali adamianis, marTlsawinaaRmdegod, monad gayidva);<br />

g) repetundae (<strong>romis</strong> mokavSireebis qonebis mitaceba); d) veneficia (SxamiT mowamvla); e) sicaria (daqira-<br />

184


vebuli mkvleloba – angarebiT mkvleloba); v) homicidium (ganzrax mkvleloba); z) perduellio (saxelmwifos<br />

Ralati); T) furtum (qurdoba); i) calumnia (ciliswameba); k) falsum (crumowmeoba); l) captio an<br />

fraus (TaRliToba); m) convicium (Seuracxyofa); n) verberatio (cema, gvema) da sxva.<br />

romaelma iuristebma, pirobiTad, savaraudod, aRiares marTlwinaaRmdegoba danaSaulis aucilebel<br />

niSnad: Ulp. (D. 50, 16, 131 pr) Tvlida, rom poena sine fraude esse non potest (dauSvebelia sasjelis arseboba<br />

danaSaulis gareSe).<br />

romaelebma gansazRvres danaSaulis kategorizaciis Canasaxebic: 1. minora crimina _ naklebad mniSvnelovani<br />

danaSauli; 2. maT mier ganisazRvra danaSaulebrivi aqtis dasrulebis momentis dadgenis<br />

aucilebloba (flagrans crimen).<br />

III. brali<br />

danaSauli warmoadgens garkveul fsiqofiziologiur erTobliobas, anu brali aris azrebsa da qmedebas,<br />

sulsa da sxeuls, ganzraxvasa da Sedegs Soris arsebuli uwyveti kavSiri. piris Sinagani sulieri<br />

samyaros is mciredi nawili, romelic danaSaulebriv aqts uSualod asaxavda da xsnida da<br />

bunebrivad iwvevda kanonmdeblisa da iuristis interesebs, danaSaulis Semadgenlobis subieqtur<br />

mxared iwodeboda. aRniSnuli cneba cnobili iyo romaeli iuristebisaTvis, romlebic mas mens rea<br />

(sulieri saqme) uwodebdnen. Tanamedrove mecniereba mens rea-Si gamohyofs mizansa (avtorisaTvis<br />

sasurveli Secodebis Sedegi) da motivs (Segnebuli an gauazrebeli Sinagani aRtkineba), Tumca, dana-<br />

Saulis Semadgenlobis subieqturi mxaris mTavar komponents mainc brali warmoadgens. bralis gareSe<br />

miyenebuli zarali sisxlissamarTlebrivi wesiT ar idevneba da isjeba. Zvelma laTinebma imTaviTve<br />

moaxdines danaSaulis klasificireba SemTxveviT, ganzrax da emociebze damyarebul qmedebad:<br />

Modestinus (D.48,19,11,2) azriT, delinquitur aut proposito aut impetu aut casu (adamianebi samarTals ganzrax,<br />

grZnobebis mowoliT an SemTxveviT arRveven). nebismieri samarTaldamrRvevi fsiqiurad individualuria,<br />

xolo nebismieri danaSauli, agreTve, samyaros individualuri fsiqologiuri asaxvis<br />

sferos warmoadgens da, amavdroulad, danaSaulSi TviT samarTaldamrRvevis pirovnebaa gamoxatuli.<br />

danaSaulis subieqturi mxarisa da bralis Sesaxeb codnas Zveli romaelebi sisxlissamarTlebrivi<br />

pasuxismgeblobis diferencirebisaTvis iyenebdnen. maT mier moZiebul iqna danaSaulebrivi fsiqologiis<br />

axal-axali gamyofi xazebi, ris Sedegad damkvidrda mtkiceba, rom danaSaulis sxvadasxva<br />

saxe erTmaneTisagan gansxvavdeba ganzraxviT da miznebiT (violuntas et propositum distinguunt maleficia). agreTve<br />

moxda Tanamedrove iuridiuli suliskveTebisaTvis nacnobi cnebebis – Tanabari brali (par<br />

delictum), winaswar Secnobili ganzraxva (malitia praecogitata) _ kultivireba. swored aqedan gamomdinareobs<br />

miTiTeba uxeSi gauazreblobisa da zianis ganzraxi miyenebis Sesaxeb (lata culpa dolo<br />

aequiparatur _ uxeSi daudevroba ganzraxvas uTanabrdeba an magna culpa dolus est – uxeSi gaufrTxilebloba<br />

ganzraxvis Tanabaria.<br />

amrigad, imdroindel sisxlissamarTlebriv konstruqciebSi ukve iyo ganzraxvis, gaufrTxileblobisa<br />

da daudevrobis adgili. damnaSavis inteleqtualur-nebelobiTi Zalisxmeva da SesaZleblobani,<br />

sisxlis <strong>samarTlis</strong> sferoSi, mxedvelobaSi ori mimarTulebiT miiReboda: Cadenili<br />

qmedebisadmi (moqmedeba an umoqmedoba) fsikuri damokidebulebiT da am qmedebis SedegebiT. Tumca,<br />

Zvel romaul sakanonmdeblo teqstebsa da traqtatebSi ar iyo pirdapiri miTiTeba bralis ori<br />

formis – ganzraxvisa da gaufrTxileblobis Sesaxeb, magram ukve arsebobda miTiTeba imis Sesaxeb,<br />

rom alkoholi did gavlenas axdenda danaSaulis Cadenaze, kerZod: qui peccaf ebrius, luat sobrius (vinc<br />

Caidenda danaSauls simTvraleSi, daisjeboda maSin, roca fxizeli iyo). Zvelromaulma samarTalmcodneobam<br />

swrafad gaiazra, rom erTmaneTisagan unda gaemijnaT SemTxveva da Secdoma. Ulp. azriT: a)<br />

casus a nullo praestatur (SemTxvevis (dauZleveli Zalis) gamo pasuxs aravin agebs) (D. 50, 17, 23); b) fortuitos<br />

casus nullum humanum consilium providere potest (araviTar adamianur windaxedulobas SeuZlia SemTxvevisagan<br />

dacva (D. 4, 4, 11, 5).<br />

Secdomas ki error uwodebdnen. Secdoma sxvadasxvagvari SeiZleba yofiliyo, kerZod: romaelebi iuridiul<br />

da faqtobriv Secdomebs ganasxvavebdnen. gansxvavebis arsi ki metad sworxazovani iyo: ignorantia<br />

facti excusat, ignorantia iuris (haund) non excusat (faqtis arcodna sapatioa, xolo <strong>samarTlis</strong> arcodna (aravi-<br />

185


Tar SemTxvevaSi) (aravis) epatieba). aRniSnulis Taobaze mniSvnelovania Paul. mosazreba: regula est iuris<br />

quidem ignorantia cuique nocere, facti vero ignorantium non nocere (<strong>samarTlis</strong> arcodna yvelasaTvis sazianoa, faqtis<br />

arcodna ar aris saziano) (D.22,6,9pr).<br />

$1. Seracxaoba<br />

brali samarTaldamrRvevis jansaRi fsiqikis moqmedebas gulisxmobs: Tu piri fsiqiurad daavadebulia<br />

(WkuasustobiT an gonebaClungobiT) gamoiricxeba sisxlis <strong>samarTlis</strong> pasuxismgebloba da<br />

piri mxolod iZulebiT samedicino mkurnalobas daeqvemdebareba, Sesabamis samkurnalo dawesebulebaSi.<br />

romaelma iuristebma, sisxlissamarTlebrivi pasuxismgeblobis da samedicino daxmarebis<br />

mizniT, samarTalSefardebiT brunvaSi SemoiRes Seuracxaobis cneba, romelic dRemde gamoiyeneba<br />

Tanamedrove samarTalSi.<br />

sakuTriv iuridiuli wesebi metad sworxazovania: Modestinus azriT, sufficit furore ipso furiosum puniri<br />

(uWkuo sakmarisad dasjilia uWkuobiT. D. 48, 9, 9, 2), anu fsiqiurad avadmyofi pirebis mier Cadenili<br />

eqscesebis gamo, sisxlis <strong>samarTlis</strong> pasuxismgeblobis Sefardeba SeuZlebeli iyo. Tanac, im periodSi,<br />

met-naklebad mowesrigebuli, fsiqiatriuli klinikebis arseboba warmoudgeneli iyo, ris<br />

gamoc, suliT avadmyofi piri bolomde “Tavisufali” iyo da iZulebiTi xasiaTis samedicino Ronis-<br />

Ziebas ar eqvemdebareboda. <strong>romis</strong> samarTalSi arc sakanonmdeblo wesiT gadawyvetili Seuracxaobis<br />

definicia arsebobda, romelic Rirseul samedicino da biologiur safuZvels daefuZneboda. amis<br />

gamo Seuracxadi da suliT avadmyofi pirebis gansxvaveba martivi wesiT xdeboda: fortus praesumitur qui<br />

in proprio nomine errat (Seuracxadia is, vinc Secdomebs sakuTar saxelSi akeTebda).<br />

$2. danaSaulis obieqturi mxare<br />

subieqturi Seracxvis, bralis Sesaxeb moZRvrebis, Secdomisa da Seuracxaobis didi mniSvnelobis<br />

miuxedavad, Zveli romaelebisaTvis danaSaulis advilad damamtkicebel mowmeobas mainc misi garegani,<br />

obieqturi niSnebi (maxasiaTeblebi) warmoadgenda, romlebic ufro Zlier argumentad iTvleboda,<br />

vidre sityvebi (facta sunt potentiora verbis).<br />

romaeli iuristebi Tvlidnen, rom mxolod azrebis gamo piris dasja SeuZlebeli iyo, rom ganzraxva<br />

ar iyo dasjadi (cogitationis poenam nemo patitur – Ulp. D. 48, 19, 18). am droidan moyolebuli, qmedeba da misi<br />

Sedegebi, romlebic mniSvnelovani garegani koordinatebis garemocvaSia (danaSaulis Cadenis adgili,<br />

dro, xerxi, garemoeba, iaraRi, saSualeba da sxva) moqceuli, danaSaulis im energetikul birTvs<br />

warmoadgenen, romelic danaSaulis Semadgeblobis obieqturi mxaris saxelwodebiT aris cnobili.<br />

Zalzed primitiulad iyo gadawyvetili danaSaulis damTavrebis sakiTxi. am TvalsazrisiT, sainteresoa<br />

gaiusis mosazrebani qurdobis damTavrebasTan dakavSirebiT: manifestum furtum quidam id esse dixerunt,<br />

quod dum fit deprehenditur. Alii vero ulterius, quod eo loco deprehenditur ubi fit. ... Alii ... donec perferret eo, quo perferre fur<br />

destinasset. Alii ...quandoque eam rem fur tenens visus fuerit (zogierTebis azriT, qmedeba mTavrdeba, Tu damnaSave<br />

danaSaulis Cadenis dros iqneba waswrebuli; sxvebi Tvlian. ...Tu is waswrebulia danaSaulis adgilze;<br />

mesameni ...vidre qurdi ar waiRebs nivTs iq, sadac Caifiqra, da, bolos, sxvebi Tvlian...roca<br />

qurds nivTiT xelSi xedaven (Gai., 3, 84).<br />

$3. danaSaulis Cadenis stadiebi<br />

romaelma iuristebma ar icodnen, Tanamedrove gagebiT, danaSaulis momzadebis cneba, maT ver SeZles<br />

damTavrebuli danaSaulis, rogorc damoukidebeli stadiis, gamoyofa da ver hyofdnen danaSaulis<br />

Secadebas calkeul nairsaxeobad (rogorc Tanamedrove sisxlis samarTalSia). damTavrebul xelyofas<br />

upirispirdeboda mxolod Secadeba (mcdeloba), romelsac romaelebma yvelaze meti sentencia<br />

miuZRvnes. maTi nawili sadReisod CvenTvis miuRebeli da sazianoc ki aris, kerZod: in lege Cornelia dolus<br />

pro facto accipitur (korneliusis kanonis Tanaxmad (adamianis mkvlelobis), mcdeloba mkvlelobas<br />

uTanabrdeba (Paul. D. 48, 8, 7); In atrocioribus delictis punitur affectus licet non sequitur effectus (ufro mZime danaSaulis<br />

mcdeloba mainc dasjadia, Tundac Sedegi ar yofiliyo damdgari).<br />

186


$4. danaSaulSi Tanamonawileoba<br />

romaulma warCinebulma sazogadoebam Zalzed adre gaacnobiera danaSaulis jgufuri formebis mometebuli<br />

safrTxe, arsebuli wesrigisadmi korporaciuli winaaRmdegobis gansakuTrebuli saSiSroeba<br />

(mezobel tomebTan permanentuli brZola, plebs-is politikuri bunti, monaTa gaxSirebuli ajanyebebi,<br />

provinciebSi arsebuli mRelvareba).<br />

yovelive zemoTqmulma, danaSaulSi Tanamonawileobis Sesaxeb, moZRvrebis aqtiur ganxilvas, Seuwyo<br />

xeli. danaSaulSi Tanamonawileobis problema, kanonmdeblobaSi, dacviT reaqciad iqca.<br />

Tanamedrove sisxlis samarTli, danaSaulSi TanamonawileobisaTvis pasuxismgeblobas, Semdegi qmedebebisaTvis<br />

adgens: uSedego wamqezeblobisaTvis; amave dros, Tanamedrove sisxlissamarTlebrivi<br />

kanonmdebloba, gansakuTrebulad ixilavs danaSaulSi Tanamonawileobis iseT problemebs, rogoricaa:<br />

eqscesis individualizirebuli statusi: organizatoris, wamqezeblis, damxmaris mier danaSaulebriv<br />

qmedebaze nebayoflobiT uaris Tqma; rolebis gancalkaveba; TiToeuli Tanamonawiles mimarT,<br />

sasjels Semamsubuqebeli da damamZimebeli garemoebebis gamoyeneba da sxva.<br />

aRniSnul sakiTxebTan mimarTebaSi, romaelebi sakmaod sworxazovnad iqceodnen: maT dainaxes, rom<br />

jgufuri xelyofis dros, Sedegis dadgoma, saboloo jamSi, amsruleblis finalur Zalisxmevaze iyo<br />

damokidebuli da swored amsrulebels miiCneven jgufuri danaSaulis mTavar RerZad, mTavar<br />

damnaSaved: ubi non esf princiupalis, non potest esse accessorius (sadac ar aris mTavari braleuli (amsrulebeli),<br />

iq arc Tanamonawileobaa), an accessorius (Tanamonawileoba) sequitur naturam sut principalis (Tanamonawileoba<br />

Tansdevs mTavar braleuls) anu dauSvebelia Tanamonawilis braldeba ufro mZime danaSaulis CadenaSi,<br />

vidre mTavari braleulis danaSaulebrivi qmedeba.<br />

Tanamonawileoba jer kidev ar iyo daCrdiluli Semxeblobis institutiT. samagierod, ukve moxda,<br />

jgufurad Cadenili danaSaulis, qmedebis drois mixedviT, iuridiuli SezRudva: nullus dicitur felo<br />

principalis nisi actor, aut qui praesens est, abettans auf auxilians actorem ad feloniam faciendam - mTavar damnaSaves aravis<br />

uwodeben, amsruleblis, an im piris garda, romelic danaSaulis Cadenis adgilas imyofeboda da<br />

danaSaulis Cadenisaken aqezebda, an amaSi mas exmareboda).<br />

rogorc Cans, imis miuxedavad, rom Tanamonawileobis subieqturi <strong>safuZvlebi</strong>sadmi ukve arsebobda<br />

sayovelTao ltolva, danaSaulis an damnaSavis dafarva arasrulyofilad iyo Camoyalibebuli; saubari<br />

exeba mxolod damxmares codnas imis Sesaxeb, Tu rogori iyo amsruleblis Zalisxmeva, Tumca,<br />

araferia naTqvami, damxmaresa da amsrulebels Soris arsebul urTierTSeTanxmebaze.<br />

apeninebze Camoyalibebul sisxlis samarTalSi garkveuli warmatebebic gvxvdeba: gamoyofilia da<br />

gamoiyeneba danaSaulSi Tanamonawilis cneba (particeps criminis); farTod gavrcelda debuleba, romelsac<br />

dRes, zianis SualobiT miyenebas vuwodebT (qui per alium facit per seipsum facere videtur _ is, vinc<br />

moqmedebs sxvisi meSveobiT, TviTon uSualod moqmedebis Camdenad iTvleba).<br />

pozitiuri movlena TviT TanamonawileTa klasificireba iyo, ama Tu im figuris SedarebiTi<br />

mniSvnelobis gansazRvriT. gansakuTrebuli sasjeli swored wamqezebels ekisreboda: is yovelTvis<br />

ufro braleuli iyo, vidre amsrulebeli (plus peccat autor quam actor), kerZod: ulpianes azriT, “persuadere<br />

plus est quam compelli atque cogi sibi parere (waaqeze – ufro boroti ganzraxviTia, vidre morCilebisadmi<br />

iZuleba (D. 11, 3, 1, 3)).<br />

$5. danaSaulebrivi qmedebis gamomricxavi garemoebani<br />

Tanamedrove sisxlis samarTalSi, aRniSnuli moqmedebani, romlebsac danaSaulebrivi qmedebis gamomricxavi<br />

garemoebani ewodeba, subieqtebis mier eqstremalur viTarebaSi xorcieldeba: 1.zianis miyenebis<br />

viTareba maT mier ar igegmeboda; 2. am garemoebas iZulebiTi xasiaTi hqonda da pirs ar SeeZlo,<br />

drois ukmarisobis gamo, sakuTari sapasuxo moqmedebebis gaazreba, an sasargeblo rCevebis miReba;<br />

3. Tu aRniSnuli pirobebis garda, sazogadoebrivad sasargeblo aqciebsac eqneba adgili (iZulebis<br />

qveS, zianis miyenebis SemTxvevis garda), aseTi adamianebis mimarT, xelisuflebis mxridan, SebralebiTi<br />

damokidebulebis aucileblobaze SeiZleba visaubroT.<br />

187


asakvirvelia, yovelive zemoaRniSnuli, jer ver iqneboda romaul sazogadoebaSi damkvidrebuli,<br />

vinaidan aRniSnuli moTxovnebi Tanamedrove sazogadoebis monapovaria. Tumca, zianis marTlzomieri<br />

miyenebis garemoebebi, mainc iqna aRiarebuli da nel-nela gavrcelda romaelTa sazogadoebaSi. maT<br />

SesZles erTmaneTisagan gaemijnaT actus Dei, vis maior, vis divina (RvTiuri saqmeebi) da socialuri forsmaJoris<br />

garemoeba, romelsac aucileblobis cneba mieniWa.<br />

aucilebloba cvlis kanons da mis gauTavebel sirTuleebs dascinis (neccessitas vincit legem; legum vincula<br />

irredet; aucilebloba amarTlebs imas, risi gakeTeba iZulebis wesiT moxda (quod necessitas cogit, defendit);<br />

aucilebloba kanonierad aqcevs imas, rac sxva pirobebSi dauSvebeli iqneboda (quod alias non fuit lecitum<br />

necessitas licitum facit) da arc ki cnobs sazogadoebis kanonebs (necessitas non habet legem).<br />

a) Zveli <strong>romis</strong> socialuri fors-maJorTa jgufis saTaveSi aucilebeli mogerieba idga. Tanamedrove<br />

sisxlis <strong>samarTlis</strong> msgavsad, <strong>romis</strong> samarTalSi ganxiluli, aucilebeli mogeriebis Sesaxeb<br />

moZRvrebis, yvelaze mniSvnelovani aspeqti: 1) marTlzomierebis pirobebi; 2) eqscesi; 3) provokacia;<br />

4) dro da mxareTa SesaZleblobani... es gasagebicaa, vinaidan Tavdacvis ufleba (gansacdelSi<br />

Cavardnili TanameTemisaTvis gadaudebeli daxmarebis aRmoCeniT) adamianTa Tanacxovrebis aucilebel<br />

elements warmoadgenda da xelisuflebac iZulebuli iyo mas Segueboda. Tanac, aRniSnuli sazogadoebrivi<br />

movaleoba, ganmtkicebuli iyo zneobriobiT da saxelmwifomac dauSva sakuTari uflebebis<br />

nawilobrivi daTmoba rigiTi wevris sasargeblod, raTa uzrunvelyo borotmoqmedebis aRkveTa.<br />

1. aucilebeli mogerieba bunebriv da keTil saqmed gamocxadda: quod cunque aliquis ob tutelam corporis sui<br />

fecerit iure id fecisse videtur (yovelive is, rasac adamiani sakuTari Tavis dasacavad sCadis, kanonierad<br />

iTvleba). aucilebeli mogeriebis dros dasaSvebad miiCneva nebismieri Sedegi, maT Soris Tavdamsxmelis<br />

mokvla (homicidium se defendendo); 2. TavdamsxmelTan Setakeba garkveuli pirobebiT izRudeba.<br />

Zaladoba Semxvedr Zaladobas unda Seesabamebodes (vim vi repellere lecef) (Cassius et Ulp. D. 43, 16, 1, 27). xolo<br />

Tavdamsxmelis daWra SesaZlebelia Tavdacvis dros da ara SurisZiebis gamo (illum qui vim infert, ferire<br />

conceditur, si tuendi dumtaxat, non etiam ulciscendi causa factum sit. Paul. D. 2, 45. aRniSnuli sentencia unda imgvarad<br />

aixsnas, rom TavdacviTi RonisZiebebis marTlzomiereba, droebliv CarCoebzea damokidebuli<br />

(mogeriebis dros) da dauSvebelia misi gamarTleba, Tavdasxmis aRkveTis interesebis garda (da ara<br />

SurisZiebiT); 3. imviria non excusat iniuriam (zianis miyeneba yovelTvis rodi amarTlebs (sapasuxo) zianis<br />

miyenebas); a) dauSvebelia Zaladobis SeniRbva <strong>samarTlis</strong> safarqveS – est autem vis legem simulans. aseve<br />

akrZalulia Tavdasxmis provocireba. Paul. Tvlida, rom ne cui dolus suus, per occasionem iuris civilis, contra<br />

naturalem aequitatem prosit (boroti ganzraxva, <strong>samarTlis</strong> sababiT, aravisTvis sargeblis momtani unda<br />

iyos, bunebrivi samarTlianobis sawinaaRmdegod).<br />

b) damnaSavis dakavebisa da saTanado organoebSi gamwesebis RonisZiebani, danaSaulebriobasTan brZolis<br />

yvelaze bunebrivi da absoluturad aucilebeli fragmenti iyo nebismier qveyanaSi. danaSaulSi<br />

eWvmitanilTa iZulebiTi dakavebis dros maT SesaZloa, zianic miayenon. amave gziT ganviTarda<br />

danaSaulSi eWvmitanilTa iZulebiTi dakaveba <strong>romis</strong> sisxlis samarTalSi. am mxriv niSandoblivia<br />

Semdegi sentencia: furem, si aliter capi non posset, occidere permittunt – (nebadarTulia qurdis adgilze mokvla,<br />

Tu sxvagvarad SeuZlebelia misi dakaveba).<br />

g) adamianisaTvis zianis miyenebis SemTxvevebi, fizikuri an fsiqikuri iZulebis gavleniT.<br />

gamamarTlebeli mniSvneloba, iZulebiTi moqmedebis motiviT, SeiZleba mieniWos adamianisaTvis zianis<br />

miyenebis SemTxvevebs, fizikuri an fsiqikuri iZulebis gavleniT. Tanamedrove kanonmdeblobiT, Zaladoba<br />

unda iyos gardauvali (dauZleveli), riTac, msxverplad qceuli, piri kargavs SemoqmedebiTi<br />

moqmedebis SesaZleblobas da mas sakuTari nebis (contra voluntas) sawinaaRmdegod moqmedebas aiZuleben.<br />

ueWvelia, rom, am mxriv, upiratesoba fizikur iZulebas eniWeba, romelic adamianis organizmTan<br />

uSualo kontaqtiT xorcieldeba cemis, gvemis, gakoWvis an sxva xerxebis meSveobiT.<br />

fizikuri Zaladobis gamoyenebiT pirs erTmeva moqmedebis SesaZlebloba: mas aRar SeuZlia TviTdaWris,<br />

gagudvis imitaciis, TviTmkvlelobis ganxorcieleba. romaeli iuristebi nakleb mniSvnelobas<br />

fsiqikur Zaladobas, an Zaladobis muqaras aniWebdnen. am SemTxvevaSi, kanonmdebloba nebis paralizebis<br />

gansakuTrebul mtkicebulebebs moiTxovda, vinaidan dausabuTebeli SiSi, gamamarTlebeli ver<br />

iqneba – vani timoris iusta excusatio non est (Cel. D. 50, 17, 184). mxolod maSin SeiZleba visaubroT zianis<br />

188


miyenebis gamarTlebaze, roca, garegnuli iZulebiTi zemoqmedeba, sakmarisad Zlieri iyo: actus me invito<br />

factus, non est meus actus (moqmedeba, romelic Cemi nebis sawinaaRmdegoa, ar aris Cemi moqmedeba).<br />

IV. sasjeli<br />

$1. sasjelis cneba da misi miznebi<br />

romaeli iuristebis aqsiologiuri (samarTlebrivi faseulobebis Sesaxeb moZRvreba) Ziebani penalogiis<br />

(sasjelis Sesaxeb moZRvreba) sferoSi, maTi warmodgenebi saxelmwifos sadamsjelo saqmianobis<br />

Sesaxeb, sakmaod misaRebi aRmoCnda Tanamedrove sisxlis <strong>samarTlis</strong>aTvis – maT gansazRvres<br />

sasjelis gamoyenebis prevenciuli da aRmzrdelobiTi miznebi. swored amgvarad moqmedebdnen<br />

imdroindeli mosamarTleebi. maT urCevdnen mudam scodnodaT, rom causa in praeterium, poena in furtum<br />

confertur (danaSaulis mizezi warsuls ekuTvnis, xolo sasjeli samomavlod iniSneba. Ulp.35,1,12).<br />

swored amitom miaCndaT maT usargeblod represiuli RonisZiebebis mibma, ukve Cadenili danaSaulis<br />

garemoebebsa da Sedegebisadmi; momavlisken xedva pasuxismgeblobis Sefardebas niSnavda sazogadoebrivi<br />

interesebis gaTvaliswinebiT. Poena extenditur quandoque ratione rei publicae (zogjer sasjelis<br />

gamkacreba saxelmwifos interesebis Sesabamisad xdeba). romaeli iuristebi sasjelis prevenciul<br />

daniSnulebas calsaxad aRiarebdnen. im dros gavrcelebuli iyo sentencia: nemo prudens punit ut praeterita<br />

revocentur, sed ut futura praeveniantur (brZeni adamiani sjis ara imisaTvis, rom gaabaTilos Cadenili<br />

moqmedeba, aramed Tavidan aicilos samomavlod). mkacri sasjeli naklebad efeqturi aRmoCnda<br />

danaSaulebrivi saqmianobis Sesakaveblad, vidre darwmuneba imaSi, rom nebismieri borotmoqmedeba,<br />

gardauvalad, dasjadi iqneba.<br />

amis gamo, maT SeimuSaves recepti: cum non remitti poenam facebe publice intersit, ne ad maleficia temere quisquam<br />

prositiat (dausjeli ar darCes danaSauli – sazogadoebis interesebSia, raTa aravin ganizraxos dana-<br />

Saulis Cadena. C. 9,47,14).<br />

Tanamedrove sisxlis samarTalSi sasjeli damnaSavis mier Cadenili arasasurveli moqmedebis Sedegebis<br />

gamo, damdgari iZulebiTi RonisZiebaa.<br />

sasjelis ganusxvisebel Tvisebas damnaSavisaTvis tanjvis miyeneba, garkveuli uflebis CamorTmeva an<br />

SezRudva warmoadgenda. aRniSnuli Tvisebebis gareSe, sasjeli sakuTar daniSnulebas dakargavda da<br />

mxolod samagieros mizRvad, an profilaqtikur RonisZiebad aRiqmeboda. sisxlis <strong>samarTlis</strong><br />

sasjeli, rogorc iZulebiTi RonisZieba, damnaSave pirs fizikur da zneobriv-fsiqologiur tanjvas<br />

obieqturad uwesebda. Tumca, ciceronis azriT, prevenciuli da pedagogiuri Zalisxmevis Sejerebisas,<br />

swored aRmzrdelobiT RonisZiebebs unda mieniWos upiratesoba. manve gamoTqva cnobili aforizmi:<br />

SiSi movaleobis aramyari maswavlebelia.<br />

$2. sasjelis daniSvna. danaSaulisa da sasjelis Tanafardobis problema<br />

romauli kanonmdeblobiT ganisazRvra, rom danaSaulis CadenisaTvis, saboloo Sedegi sasamarTlo<br />

darbazSi sabraldebo ganaCenis formiT dgindeba. sasjelis saxeobisa da zomis SerCeva braldebis<br />

mxaris, TviT sasamarTlos da damcvelTa saqmianobis Sedegia.<br />

Zveli <strong>romis</strong> kanonmdebloba jer ver axdenda sisxlis <strong>samarTlis</strong> masalis diferencirebas zogad da<br />

kerZo nawilebad da praqtikosi iuristebi aequitas moZiebas, kerZo deliqtebis doneze axorcielebdnen.<br />

mo<strong>samarTlis</strong> Tvalwin yovelTvis samarTlianoba unda mdgariyo (iudex aequitatem prae oculis<br />

semper habere debet). samarTlianoba xSir SemTxvevaSi sasjelis individualizaciasTan iyo gaigivebuli:<br />

bonus iudex varie ex personis causisque constituet (kargi mosamarTle gadawyvetilebas sxvadasxvagvarad iRebs,<br />

saqmis garemoebaTa da masSi monawile pirTa gaTvaliswinebiT Celsus. D. 6, 1, 38).<br />

XII dafis kanonebi, sxva sakanonmdeblo ZeglebTan erTad, lex talionis batonobasTan myarad asocirdeba.<br />

`Tvali _ Tvalisa wil, kbili _ kbilisa wil, fexi _ fexisa wil, gantexa _ gantexisa wil~ (membrum<br />

pro “membro”) _ primitiuli debuleba _ sayovelTaod moqmedebda, Tumca mxolod kvirituli<br />

<strong>samarTlis</strong> (ius Quiritum) periodSi.<br />

189


ganmtkicebuli saxelmwifo xelisufleba (jer konsulebisa, xolo Semdeg – keisarTa), romelzec<br />

mniSvnelovan gavlenas axdendnen mzardi ekonomikuri brunva, migraciuli talRebi da danaSaulis<br />

mravalferovneba, iZulebuli iyo gaerTulebina iZulebiTi wesebi, da maTSi sazogadoebrivi da<br />

saxelmwifo interesebi Caeqsova. es wesebi, TviT danaSaulis kerZo garemoebebisa da misi monawileTa<br />

qmedebisagan, Zalzed Sors idga.<br />

instiqtebsa da saritualo RonisZiebebze damyarebuli iZulebiTi RonisZiebebi (praecipitium – tarpeas<br />

kldidan (Saxum Tarpeium) damnaSavis gadagdeba da pedis abscissio – qveda kidurebis mokveTa)<br />

TandaTanobiT gamoidevna qonebrivi sanqciebiTa da damnaSavis dapatimrebiT.<br />

<strong>romis</strong> samarTalSi SenarCunebul iqna, Tanamedrove <strong>samarTlis</strong>aTvis, erTi uCveulo Canaweri, sisxlis<br />

<strong>samarTlis</strong> arsis gagebis Sesaxeb. klasikuri Sexeduleba, saxelmwifo mmarTvelobis am sferos sasjelTan<br />

aigivebda; xolo samarTalSi Camoyalibebuli axali azri sisxlis <strong>samarTlis</strong> meore institutis<br />

– danaSaulis mimarT, yuradRebis gamaxvilebas moiTxovda. sityva-sityviT es Semdegnairad<br />

JRerda: lex pure poenalis obligat tantum ad poenam, non item ad culpam; lex poenalis mixta et ad culpam obligat et ad poenam<br />

(wminda sisxlis samarTali ZiriTadad sasjels da ara danaSauls ucqeris; Sereuli sisxlis samar-<br />

Tali ucqeris rogorc danaSauls, ise sasjels). mTavari aq is aris, rom, e. w. `Sereuli sisxlis<br />

<strong>samarTlis</strong>” gareSe, samarTliani sasjelis problema gadauWreli darCeba. Culpae poena par esto (dae, sasjeli<br />

Cadenil danaSauls Seesabamebodes) danaSauli sadamsjelo RonisZiebebis gatarebas unda<br />

Seesabamebodes, kerZod: pro mensura cuiusque delicti constituendum est(sasjeli nebismieri samarTaldarRvevisaTvis<br />

Tanazomieri unda iyos. Divus Pius et Calligula D. 48,10,31); VIII dafiT dadgenilia sisxlis<br />

<strong>samarTlis</strong> pasuxismgeblobis sakanonmdeblo diferencireba, danaSaulis saxis Sesabamisad (jarima<br />

zeda kidurebis motexvisaTvis, talioni – asoTmiRebisaTvis, sikvdiliT dasja – ciliswamebisaTvis),<br />

an misi gansakuTrebuli Taviseburebebis gaTvaliswinebiT (kvalificiuri Semadgenloba) – sikvdiliT<br />

dasja sxvisi qonebisaTvis cecxlis ganzrax wakidebisaTvis da mxolod zianis martivi anazRaureba,<br />

cecxliT gaufrTxileblad zianis miyenebis SemTxvevaSi.<br />

Tavisuflad SeiZleba vamtkicoT, rom romaelma iuristebma, terminologiur doneze, ar icodnen<br />

danaSaulis simravlis Sesaxeb. cxovrebiseulma gamocdilebam maT ukarnaxa danaSaulebrivi qmedebis<br />

diferencirebis aucilebloba, pasuxismgeblobis niSnis mixedviT. praqtikulma saqmianobam SeiZina<br />

ramdenime rCeva – sentencia: multiplicita transgressione crescat poenal inflictio (samarTaldarRvevaTa gamravlebis<br />

SemTxvevaSi, unda gaizardos sasjelis gamoyeneba). mxolod is unda ganesazRvraT, Tu rogor SeiZleboda<br />

danaSaulze reagireba, danaSaulis simravlis SemTxvevebSi – STanTqmiT, SekrebiT, marTla<br />

gamravlebiT (pirdapiri gagebiT). Cvenamde moRweuli maqsima adasturebs, rom naklebad mkacri sasjelis<br />

ufro mkacri sasjeliT STanTqmis wesi, romaelebma uaryves upirobod. Ulp. amtkicebda, rom<br />

numquam plura delicta concurrentia faciunt, ut ullius impunitas detur (ramdenime paralelurad Cadenili samarTaldarRveva<br />

ar iwvevs imas, rom erT-erTi maTgani darCes dausjeli. D.47,1,2pr). aRniSnuli moTxovna<br />

mxolod STanTqmis principze uaris Tqmis SemTxvevaSi gamoiyeneboda. dResdReobiT Paul erTi sentencia<br />

did davas iwvevs: nunquam crescit ex post facto praeteriti delicti aestimatio (momdevno samarTaldarRveva ar<br />

amkacrebs sasjels uwindeli samarTaldarRvevis gamo D.50,17,138,1). Tumca, es mxolod erTi SexedviT.<br />

momdevno xelyofa, rasakvurvelia, ver imoqmedebda pirveli danaSaulis gamo Sefardebul pasuxismgeblobis<br />

zomaze. Tumca, saboloo sasjelis zoma ufro mkacri iqneboda, vidre TiToeuli xelyofa<br />

cal-calke aRebuli – sasjelis Sekrebis principis meSveobiT.<br />

da bolos, danaSaulisa da sasjelis Tanafardobis sakiTxi. romaelebi, am sakiTxTan dakavSirebiT,<br />

xelmZRvanelobdnen martivi, Tumca sakamaTo wesiT: ex frequenti delicto aeqetur poena (sajeli mkacrdeba<br />

aRniSnuli saxiT danaSaulis sixSiris (gavrcelebis) gamo).<br />

$3. sasjelidan gaTavisuflebis wesi, Sewyaleba<br />

<strong>romis</strong> sisxlis samarTalSi moqmedebda mkacri moTxovnebi sasjelis gamoyenebasTan dakavSirebiT.<br />

dauSvebeli iyo raime saxis sisuste marTlmsajulebis mxridan, zogadsavaldebulo wesebidan gadaxveva<br />

da damnaSavis mimarT gamotanili sasjelis aRsrulebaze, gavlenis moxdena: actus perfectus nullo casu<br />

superveniente tollitur (damTavrebuli samarTlebrivi qmedeba ar uqmdeba raime Semdgomi movleniT), anu<br />

postkriminaluri movlenebi, dazaralebulisaTvis fulis dabruneba) (liberata pecunia non liberat offerentum<br />

190


(fulis dabruneba dambrunebels ar aTavisuflebs sisxlis <strong>samarTlis</strong> pasuxismgeblobidan), mxareTa<br />

momrigebluri SeTanxmeba – non valet si convenerit, ne dolus praestetur (dauSvebelia raime SeTanxmebam aRmofxvras<br />

pasuxismgebloba boroti ganzraxvisaTvis - Ulp. D. 50, 17, 23), vinaidan sajaro samarTali ver<br />

gauqmdeba calkeul pirTa SeTanxmebis Sedegad (ius publicum privatorum pactis mutari non potest). mxolod gaupatiurebis<br />

danaSaulis SemadgenlobisaTvis dadginda gamonaklisi, Tumca pasuxismgeblobidan gaTavisuflebis<br />

safasuri Zalzed maRali iyo – dazaralebulTan qorwinebis aucilebloba, vinaidan<br />

matrimonium subsequens tollit peccatum praecedens (damdgari qorwineba STanTqavs manamde Cadenil danaSauls).<br />

Sewyaleba, rogorc zogadsavaldebulo wesebidan individualuri gadaxveva da uzenaesi xelisuflebis<br />

atributi, didi xnis win dadginda da dRemde mniSvnelovan instituts warmoadgens.<br />

romaeli iuistebi Sewyalebis instituts Zalzed mikerZoebulad ekidebodnen da am institutisadmi<br />

frTxil damokidebulebas sakmaod damajereblad asabuTebdnen. kerZod:<br />

a) Fortior est custodia legis quam hominis – (kanoniT miniWebuli dacva ufro myaria, vidre adamianis mier<br />

miniWebuli); b) aequior est dispositio legis quam hominis (kanoni ufro samarTlianad wyvets, vidre adamiani);<br />

g) venia facilitas incentivum est delinquendi (Sewyalebis gaadvileba aris danaSaulis waqezeba).<br />

$4. arasrulwlovanTa sisxlis <strong>samarTlis</strong> pasuxismgeblobis Taviseburebani<br />

<strong>romis</strong> samarTalma gansakuTrebuli saxelmwifoebrivi zrunva gamoiCina romauli sazogadoebis arasrulwlovani<br />

wevrebis mimarT. samarTalSemfardeblebis mimarT gacemuli Cvenamde moRweuli rCevebis,<br />

dadgenili wesebisa da sentenciebis didi nawili Semdegs qadagebda: succurritur minori; facilis est<br />

lapsus inventutis (axalgazrda kacisadmi Semwynareblebi unda viyoT; axalgazrdoba advilad cdeba) an in<br />

omnibus poenalis iudiciis, et aetati et imprudentiae succurritur (yvela sisxlis <strong>samarTlis</strong> saqmeze gadawyvetilebis<br />

miRebisas, mxedvelobaSi miiReba axalgazrduli asaki). garda imisa, rom axalgazrdobis mimarT<br />

Semwynarebloba aucilebel moTxovnas warmoadgenda, <strong>romis</strong> samarTalma akrZala arasrulwlovanTa<br />

mdgomareobis gauareseba srulwlovan pirebTan SedarebiT (meliorem conditionem suam facere potest minor,<br />

deteriorem nequaquam (arasrulwlovanma SeiZleba gaiumjobesos sakuTari mdgomareoba, Tumca yovlad<br />

dauSvebelia misi mdgomareobis gauareseba); da bolos Paul TanamoZmeebs, sisxlis <strong>samarTlis</strong><br />

aspeqtSi, kidev erTi rCeva misca: Fere in omnibus poenalibus iudiciis et aetasti et imprudentiae succurritur (TiTqmis<br />

yvela sisxlis <strong>samarTlis</strong> procesSi, braleulobis Semamsubuqebel garemoebas, axalgazrduli asaki<br />

da piris gamoucdeloba warmoadgens. Paul. D. 50, 17, 108).<br />

ra Tqma unda, oficialur sisxlissamarTlebriv kanonmdeblobaSi, an pretorul samarTalsa da<br />

imdroindel sentenciebSi ar saubrobdnen axalgazrda da zrdasruli damnaSaveebis cal-calke<br />

moTavsebis Sesaxeb, xandazmulobisa da nasamarTleobis vadebis Semcirebis, sasjelis calkeuli<br />

saxeebis gamoyenebisa da arasrulwlovanTaTvis aRmzrdelobiTi xasiaTis iZulebiTi zomebis gamoyenebis<br />

Sesaxeb, vinaidan es sakiTxebi mxolod momdevno epoqebis monapovari iyo. Tumca, zogadad<br />

humanizmis ideebi arasrulwlovan damnaSaveTa dasjis problemas namdvilad Seexo. <strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong><br />

monapovari iyo axalgazrdis gardamavali fsiqologiuri mdgomareobis gaTvaliswineba.<br />

<strong>romis</strong> samarTalSi arsebobda zogadi wesi, rom am periodSi arasrulwlovans pasuxismgebloba ar<br />

ekisreboda, anu minor non tenetur respondere durante (aetas legitima) zRvari 25 wlis asakze modioda, anu<br />

<strong>samarTlis</strong> yvela minori actati (arasrulwlovani pasuxismgeblad ar iTvleba sakuTari arasrulwlovanebis<br />

ganmavlobaSi).<br />

Tu Tanamedrove gagebiT, zrdasrulobis asaki 16 wlamde grZeldeba, xolo CI mixedviT, srulwlovanebis<br />

dargis samarTalsubieqtobisaTvis, sisxlis <strong>samarTlis</strong> garda, dadgenili iyo 25 weli;<br />

sisxlis <strong>samarTlis</strong> pasuxismgebloba ki 14 wlis asakidan dgeboda. amavdroulad, kanonmdeblobiT<br />

ganmtkicda mcirewlovnebis asaki (aetas infantiae proxima – aTwlinaxevris asakamde), romlis mimarT yovlad<br />

dauSvebeli iyo sisxlis <strong>samarTlis</strong> sasjelis gamoyeneba. da bolos, sqesobrivi simwifis dadgomamde<br />

asakobrivi jgufis pirebisaTvis (aetas pubertati proxima – aTwlinaxevridan 14 wlis asakamde)<br />

sasamarTlo uSvebda sasjelis Sefardebas mxolod im SemTxvevaSi, Tu miiCnevda arasrulwlovans<br />

sisxlissamarTlebrivi pasuxismgeblobaunarian pirad (dolicapax – asakobrivad unariani Cadenili qme-<br />

191


debisaTvis agos pasuxi.<br />

bibliografia<br />

1. <strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong> Zeglebi. iustinianes digestebi. wigni pirveli. laTinuridan Targmna, winasityvaoba,<br />

SeniSvnebi da saZiebeli daurTo istoriis mecnierebaTa doqtorma, profesorma n.<br />

surgulaZem. Tbilisi. meridiani. 2000<br />

2. <strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong> Zeglebi. iustinianes digestebi. wigni ocdamesame. laTinuridan Targmna, winasityvaoba,<br />

SeniSvnebi da saZiebeli daurTo istoriis mecnierebaTa doqtorma, profesorma n.<br />

surgulaZem. Tbilisi. nekeri. 2001<br />

3. <strong>romis</strong> <strong>samarTlis</strong> Zeglebi. iustinianes instituciebi. laTinuridan Targmna, winasityvaoba, SeniSvnebi<br />

da saZiebeli daurTo istoriis mecnierebaTa doqtorma, profesorma n. surgulaZem.<br />

Tbilisi. meridiani. 2002<br />

4. iustinienes digestebi. wigni ormocdameaTe. frangulidan Targmnes m.<strong>xoferia</strong>m da d. labuCiZem.<br />

5. monteskie S. l. kanonTa goni. frangulidan Targmna da saZieblebi daurTo d. labuCiZem. Tbilisi.<br />

1994<br />

6. plutarqe, rCeuli Txzulebeli, berZnulidan Targmna, Sesavali werili da ganmartebebi daurTo<br />

ak. uruSaZem. Tbilisi. 1975<br />

7. <strong>gariSvili</strong> m. personaliebi <strong>romis</strong> samarTalSi. Tbilisi. 2005<br />

8. dernburgi h. pandeqtebi. zogadi nawili. germaulidan Targmna al. andronikaSvilma. Tfilisi. 1928<br />

9. <strong>xoferia</strong> m. `pirovnebis samarTlebrivi statusi Zvel romSi~, Jurn. `samarTali~ #4_5, 2000. 110-115.<br />

10. <strong>xoferia</strong> m. `<strong>romis</strong> samarTalSi mziTevis gankargvis wesi qorwinebis periodSi~. Jurn. `samarTali~<br />

#9_10, 2002. 124-126.<br />

11. <strong>xoferia</strong> m. `mziTevis bedi qorwinebis Sewyvetis SemTxvevaSi~, Jurn. `samarTali~ #4_5 2003. 158-159.<br />

12. Гай. Институции /Пер. с латинского Ф. Дыдынского, под. ред. В.А. Савельева, Л.Л. Кофанова. Москва. Юристъ.<br />

1997<br />

13. Гай Светоний Транквилл. Жизнь двенадцати Цезарей. Пер. с латинского, предисловие и примечания М.Л.<br />

Гаспарова.MМосква. Правда. 1988<br />

14. Дигесты Юстиниана. Mосква. Статут. 2002-2004<br />

15. Памятники римского права. Институции Юстиниана. Пер. Д. Расснера.MMМосква. Зерцало. 1998<br />

16. Плутарх. Избранные жизнеописания. В двух томах, Т I,Т II. MМосква. Правда. 1987.<br />

17. Хрестоматия по истории древнего мира. Рим. Под ред. акад. В.В. Струве, Т.III, ЗАКОНЫ XII ТАБЛИЦ. .<br />

MМосква. Гос.учебно-педаг..изд. МБ СССР. 1953. 21-33<br />

18. Барон Ю. Система римского гражданского права в шести книгах. Санкт-Петербург. Юридический центр Пресс.<br />

2005<br />

19. Бартошек М. Римское право. Понятия, термины, определения.MМосква. Юридическая литература. 1989<br />

20. Брокгауз Ф., Ефрон И. Энциклопедический словарь. Современная версия. MМосква. Эксмо. 2006<br />

21. Гарсиа-Гарридо М. Х. Римское частное право: Казусы, иски, институты. Перевод с испанского. Ответ. ред. проф.<br />

Л.Л. Кофанов.MМосква. Статут. 2005<br />

22. Дернбург Г. Пандекты. Т.III. Санкт-Петербург. 1911<br />

23. Дождев Д.В. Римское частное право. Учебник для ВУЗов.MМосква. Норма. 2004<br />

24. Зомм Р. Институции римскаго права. Москва. 1888<br />

25. Зомм Р. Институции. История и система римскаго гражданскаго права. Москва. 1916<br />

26. Латинские юридические изречения. Сост. Е.И. Темнов. Москва. Юрист. 1996<br />

27. Морев М. П. Римское право. Учебное пособие 2-е издание. Москва: Издательско-торговая корпорация «Дашков и К».<br />

2001<br />

28. Нейхардт А. А. Легенды и сказания Древней Греции и Древнего Рима.MМосква. Правда. 1987<br />

29. Пасек Л. Пособие к лекциям по истории римского права. Юрьев. 1907<br />

30. Пухан И., Поленак-Акимовская М. Римское право.MМосква. Зерцало. 1999<br />

31. Покровский И.А. История римского права. Mосква. Статут. 2004<br />

32. Санфилиппо Ч. Курс римского частного права. Учебник. Перевод с итальянского. Под общей ред. проф.MДождева<br />

Д.В. Москва. Норма. 2008<br />

32. Римские Древности. Под. ред. И.В. Алферовой. Смоленск. Русич. 2001<br />

34. Хвостов В. История римского права. MМосква. 1919.<br />

35. Хвостов В. Женщина и человеческое достоинство.MМосква. 1914.<br />

36. Gaudemet J. Droit privй romain. Paris. Montcherstien. 2000<br />

37. Gide P. Йtude sur la condition privйe de la femme dans le droit ancient, Du caractиre de la dot en droit romain. Paris. 1885<br />

192

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!