DE HISTORICITEIT VAN HET OUDE TESTAMENT - Groniek

De Geus
Gedurende de afgelopen twintig jaar is binnen de oudtestamentische
wetenschap een tweedeling ontstaan. Namelijk tussen een voornamelijk historisch
bepaalde vraagstelling en een primair literair bepaalde. In de afgelopen
tweehonderd jaar ging het hoofdzakelijk om historische vragen: wat zijn de
oudste gedeelten, wat kunnen historisch betrouwbare berichten zijn, hoe zijn de
ontwikkelingen binnen het oude Juda en Israël te verklaren, hoe is een bijbelboek
tot stand gekomen, enzovoort. In de traditionele 'Inleidingen' werd aan de
literaire aspecten zeer weinig aandacht geschonken. Nu was daar ook lang
weinig van bekend. Maar het onderzoek van andere Semitische teksten uit de
Oudheid, bijvoorbeeld uit het oude Ugarit in Syrië (dertiende en veertiende
eeuw v.C.) en uit Mesopotamië, heeft in dit opzicht heel veel opgeleverd.
Tegenwoordig weten we veel meer over de technieken van de Hebreeuwse
dichtkunst en vertelkunst en zijn er steeds meer geleerden die het Oude Testament
bijna uitsluitend gaan benaderen als een literair kunstwerk. 3 Wat het
natuurlijk 66k is. In de praktijk ontwikkelden zich steeds meer synchrone
methoden van interpretatie, los van diachrone. Hoewel naar mijn mening een
combinatie goed mogelijk blijft en verrijkend zou kunnen zijn. Voor de aanhangers
van een synchrone aanpak is de vraag naar de 'historiciteit' nauwelijks nog
relevant. Zij gaan uit van het eindstadium van een tekst: dat wil zeggen de
bijbeltekst zoals die nu voor ons ligt (maar wel in de grondtaal).
In de jaren vijftig verscheen The Bible as history4, en naar aanleiding van
de titel van deze bestseller wordt nu spottend gezegd dat sommige Amerikaanse
collegae alleen nog maar spreken over The Bible as Literature. 5
3 Omdat deze literaire aanpak in Nederland later ingang vond dan in andere landen, geef
ik enige literatuur m.b.t. de 'historische boeken': J. Licht, Storytel/ing in the Bible
(Jerusalem 1978); R. Alter, The art of biblical na"ative (New York 1981); Adèle Berlin,
Poetics and interpretation of biblical na"ative (Winona Lake 1994 2 ); Mijn Leidse collega
J.P. Fokkelman schreef een vierdelig werk Na"ative art and poetry in the books ofSamuel
(Assen 1981-1993).
4 Het betreft het boek van Wemer Keiler, dat aanvankelijk in het Duits verscheen als: Und
die Bibel hat doch recht: Forseher beweisen die historische Wahrheit der Bibel (Düsseldorf
1956). Dit werk maakte vooral furore in de VS onder de titel: The Bible as history. In
Nederland verscheen de eerste druk in 1956 (Amsterdam) onder de titel De Bijbel heeft
toch gelijk. Na vele herdrukken kwam een 'bijgewerkte' editie in 1977 en een 'heniene' in
1980. Het boek is vooral bedoeld om indruk te maken op niet ter zake kundigen en werkt
vaak met associaties en conclusies als "als A en B waar zijn, dan mag je toch verwachten
dat C ook waar is."
5 Het historisch-kritisch ondenoek naar de gelaagdheid en de historische groei van het OT
veronderstelt nogal wat kennis: van het Hebreeuws als de grondtaal; van Latijn en Grieks
t.b.V. de tekstkritiek en het kritisch apparaat, kennis van het Aramees en liefst van het
Assyrisch. Allemaal vaardigheden die een halve eeuw geleden door de Letterenfaculteit
aan de Theologen 'aangeleverd' werden. Deze kennis was in de VS nooit zo aanwezig en
werd vervolgens op Engelse universiteiten ook steeds minder. Dat betekende dat collegae
daar moesten uitzien naar methoden om op een zinvolle en academische wijze met het
OT om te gaan, zonder de 'rompslomp' van al die talen en geschiedenis. Het resultaat is
wel dat 'Old Testament Literature' (uit vertaling!) nu een populair vak is aan veel
Amerikaanse universiteiten.
374

Historiciteit als legitieme vraag
Historiciteit van het Oude Testament
De vraag naar de historiciteit van het Oude Testament (OT) wordt vaak
terzijde geschoven met de stelling dat het OT een religieus werk is en dus geen
geschiedenisboek. Daar moet tegenin gebracht worden dat het OT veel delen
bevat die duidelijk wel begrepen willen worden als geschiedenis. Bovendien
moeten we vaststellen dat het in de praktijk door veel mensen wel degelijk als
geschiedenisboek gehanteerd wordt. Dit zijn al voldoende redenen om de vraag
van een historicus naar de historiciteit uiterst legitiem en relevant te vinden. Ik
zelf zou het OT willen omschrijven als een boek 6ver geschiedenis. In het
vervolg zal ik daar nader op ingaan. .
De discussie over de historiciteit van het OT is vaak verwarrend, omdat zij
gevoerd wordt op drie verschillende niveau's. Namelijk op dat van de historici
die vragen naar de aanwezigheid en de betrouwbaarheid van bronnen, op dat
van de theologen die nadrukkelijk een extra vraag toevoegen: "wat kunnen wij
daarvan leren?" Overigens wordt de Bijbel aan de Nederlandse universiteiten in
de meeste gevallen op zuiver historisch-kritische wijze bestudeerd.
Tenslotte woedt de discussie ook nog op het vlak van de ideologie of de
cultuur, met de vraag of iets waar mág zijn in het kader van onze cultuur,
waarin alles wat naar godsdienst ruikt taboe lijkt te zijn. Of zelfs of het politiek
wenselijk is of iets waar is.
Historici
Vanaf het begin van de oudtestamentische wetenschap, aan het einde van de
achttiende eeuw, heeft men geprobeerd een kritische en onafhankelijke 'Geschiedenis
van het Volk Israëls ' te reconstrueren. Zo'n onafhankelijke 'geschiedenis'
had men nodig om als het ware als een toetssteen naast het OT te
kunnen leggen. 6 Aandachtige lezing van het OT leerde immers dat bepaalde
bijbelse berichten elkaar lijken uit te sluiten of zo onwaarschijnlijk zijn, dat de
historicus wel gedwongen wordt keuzes te maken, of te vragen naar een 'historische
kern'. Hierbij wijs ik al vast op de merkwaardigheid dat vanaf het begin
'het volk Israël' onderwerp van geschiedsschrijving was. Dit is in de meeste
gevallen nog steeds zo. Hoewel er altijd ook historici van naam geweest zijn die
een volk nauwelijks een voorwerp van geschiedschrijving vonden, alleen staten
zouden geschiedenis maken? Zij laten de 'historische periode' dan ook beginnen
met de staatsvorming onder David, toen de vestiging van de Israëlieten in
6 Binnen het Jodendom ontstond aan het begin van de negentiende eeuw dezelfde
behoefte om een onafhankelijke, 'seculiere' geschiedenis van het volk in de bijbelse tijd te
schrijven. Dit was zelfs één van de voornaamste taakstellingen van de toen net ontstane
beweging die zich WISSenschaft des Judentums ten doel stelde. .
7 Een recent voorbeeld hiervan is J. Alberto Soggïn, An introduction to the history of [srae/
and Judah (Londen 1993).
375

De Geus
Kanaän een feit was. En zij laten die eindigen met de verdrijving uit het land
onder Hadrianus (midden tweede eeuw).
Wat zijn, kort gezegd, de bronnen voor zo'n geschiedsschrijving? In de
eerste plaats het OT zelf. Ten tweede externe gegevens, vooral uit Mesopotamië
en Egypte. We moeten hierbij denken aan koningsinscripties, annalen, routebeschrijvingen
van veldtochten, tribuutlijsten, enzovoorts. Overigens dient men te
bedenken dat deze externe bronnen op dezelfde wijze voorwerp van historischkritisch
onderzoek dienen te zijn als het OT. Ten derde noem ik de archeologische
gegevens, waaronder de tekstvondsten op de eerste plaats staan: beschreven
potscherven (ostraca), inscripties in steen en zegelafdrukken op klompjes
klei die eens papyrusdocumenten verzegelden (bul/oe). Uit deze laatste groep
komen in feite onze enige primaire bronnen.
Wanneer ik het OT een 'bron' noem, lijkt het alsof ik het antwoord op de
vraag van dit artikel al binnen smokkel. Daar ligt dus het grootste probleem.
De vragen zijn: bevatten de bijbelboeken die in de christelijk-Europese traditie
'historische boeken' genoemd worden echt geschiedenis?8 Als ze geschiedenis
bevatten wat waren dan hun bronnen? Het is namelijk momenteel een algemeen
geaccepteerd feit dat het grootste deel van de Hebreeuwse Bijbel zijn
huidige vorm kreeg lang ná de beschreven gebeurtenissen. En wie maakten de
keuzes uit het beschikbare bronnenmateriaal? En met welk doel?9
In het algemeen bestaat onder bijbelwetenschappers een scherp besef van
de problemen en de begrenste mogelijkheden van een historische reconstructie
op grond van voornamelijk religieuze teksten. 10
Enkele voorbeelden
Het OT bevat wel degelijk een aantal historische dokumenten. Bijvoorbeeld
Ezra 6:3-5 waar het edict van Cyrus dat de joden terug mochten keren naar
Juda zelfs in de oorspronkelijke Aramese taal geciteerd wordt. Ook sommige
lijsten met steden, of districten en sommige genealogieën gaan duidelijk terug
op oorspronkelijke dokumenten.H Hiertoe behoren ook de regeringsjaren van
de koningen van Juda en Israël, die nauwkeurig bijgehouden werden met het
8 In de Joodse traditie staan deze boeken bekend als de 'Vroege Profeten'.
9 De eerste die bewust oog had voor het feit dat de auteurs en redacteuren niet alleen
interpreteerden maar ook selecteerden, waarmee het dus belangrijk werd om te weten
met 'welke bril op' zij hun werk deden, was Morton Smith, Palestinian parties and polities
thaI shaped the Old Testament (Ncw York 1971). Zie ook G. Garbini, History and id.eology
in ancient Israel (Londen 1986).
10 Ter informatie slechts twee titels: J.M. Miller, The Old Testament and the historian
(Londen 1976) en J. van Seters, In search ofhistory (Londen en New Haven 1983).
11 Bijv. de lijst met Davids helden uit 2 Sam. 23. Deze ligt weer ten grondslag aan 1 Kron.
11 en 1 Kron. 27. Sara Japhet, land II Chronic/es. O/d Testament /ibrary (Londen 1993)
470-472. De argumentatie berust in dit geval voor een groot deel op filologische
argumenten: vorm en type van de eigennamen.
376

Historiciteit van het Oude Testament
oog op dateringen. Doorlopende jaartellingen kwamen pas veel later in gebruilc
Naar mijn mening horen hiertoe ook de overzichten van de 'ambtsjaren' van de
richteren in Richteren. Merkwaardigerwijze beschikte men later kennelijk niet
meer over de preciese gegevens over de eerste grote koningen David en
Salomo: die heeft men achteraf ieder het ronde getal van veertig jaar gegeven.
Tot zo'n dertig jaar geleden sprak men graag over een 'Salomonische
Renaissance'. Nadat in de eerste helft van de tiende eeuw v.C. koning David
een dubbelmonarchie tot stand bracht van Israël en Juda, met Jeruzalem als
zijn nieuwe hoofdstad, zou zijn opvolger Salomo zich vooral bezig gehouden
hebben met de consolidatie van dit rijkje. Zijn tempel- en paleisbouw in
Jeruzalem en bouwactiviteiten elders in het land, met de innige contacten met
de Foeniciërs die dit met zich meebracht, zouden voor een bloeiperiode
gezorgd hebben. Hierin paste ook een geschiedschrijving van het oudste Israël,
waarin de tempelbouw fungeert als een climax en die daarmee impliciet
propaganda betekende voor de eerste twee grote koningen. We moeten dan
allereerst denken aan dat 'dokument' ('bron') dat met andere ten grondslag ligt
aan de boeken Genesis - Deuteronomium, en dat bekend staat als de 'Jahwist'
(op grond van de gebruikte Godsnaam). Verder aan grote stukken van 1
Samuel: het verhaal van Saul en hoe David koning werd in diens plaats. En uit
2 Samuel: de opvolgingsstrijd van David, hoe Salomo koning werd. 12 Aan de
in de inleiding aangehaalde opvatting van Davies moge duidelijk worden dat een
totaal andere waardering van deze verhalen ook mogelijk is.
Aan het einde van de dertiende eeuw v.C. laat de Egyptische farao Merenptah
(1224-1204) een stèle oprichten in zijn graftempel. Hierop komt in de
opsomming van zijn tegenstanders de naam "Israël" voor. Hoewel erg onzeker is
hoe we ons dit "Israël" voor moeten stellen, is dit toch een belangrijk punt om
de geschiedenis van Israël te laten beginnen. Het eerstvolgende min of meer
vaststaande jaartal is 921. Dit is het vijfde regeringsjaar van Rehabeam en zou
het jaar van de veldtocht van farao Schoshenk I (945-924) moeten zijn. Maar
het klopt niet, zoals de meeste serieuze 'geschiedenissen' moeten constateren.
13 Toch was deze veldtocht de oorzaak van de zogenaamde 'Rijkssplitsing'
(927), waarbij de personele unie onder het Huis van David verbroken werd en
Israël en Juda gescheiden wegen gingen als zelfstandige staten. Vast staan wel
de jaartallen 722 en 587, respectievelijk de val van Samaria en dus van het
noordelijke rijk Israël en van Jeruzalem. Daarna 538 (het Cyrus-edikt) en 515
(herbouw van de Tempel in Jeruzalem). Verder zijn er vele synchronismen voor
12 Een veel gebruikte inleiding op het OT, die van W.H. Schmidt, Einführung in das Alte
Testament (Berlijn 1995 5 ) 158, 160, beargumenteert de datering van deze twee cycli met
het m.i. nogal naïeve argument dat de auteur zo goed op de hoogte is van de situatie aan
het hof in Jeruzalem.
13 H. Donner, Geschichle des Volkes Israel und seiner Nachbam in Grundzügen (Göttingen
1985) 245, 291. De jaartallen voor Schoschenk zijn berekend op grond van Egyptische
gegevens. Een fragment van een stèle van deze farao werd ook in Megiddo in Israël
gevonden. "Ergens zit een foutje". constateert Donner droog.
377

De Geus
met name koningen van Israël en Assyrische vorsten. Helaas ook vaak met
dezelfde problemen als boven met Schoschenk gesignaleerd zijn. Toch meen ik
te mogen zeggen dat het algemene kader van de geschiedenis van de staatjes
Juda en Israël nu wel vast staat. De meeste van deze jaartallen zouden namelijk
ook vastgestaan hebben als we helemaal geen OT gehad hadden.
Ik ga nog even terug naar het jaartal 927, de 'Rijkssplitsing'. Die gebeurtenis
wordt beschreven in 1 Kon. 12 en er wordt aan gerefereerd in Jes. 7:17. De
vraag is nu: "hoe wist Jesaja of een redacteur dit?" Het Koningenboek loopt tot
en met de val van Jeruzalem in 587 en de Babylonische ballingschap en is dus
in zijn huidige vorm op zijn vroegst in de zesde eeuw v.C. ontstaan. Een in
wijde kringen geaccepteerde theorie is dat de bijbelboeken Deuteronomium tot
en met 2 Koningen samen een weergave en een theologische visie op de
geschiedenis geven die in de ballingschap ontstaan is en die antwoord moest
geven op de vragen hoe het mogelijk was dat Gods Tempel verwoé.st was en dat
voor velen een einde was gekomen aan de mogelijkheid om in het Beloofde
Land te wonen. 14 Het antwoord dat gegeven wordt, is dat het volk doorlopend
ontrouw geweest is aan het Verbond. En vooral dat het voortdurend ook andere
goden heeft gediend. Dit is een geschiedenis-theologie die ontwikkeld is in de
kringen van profeten. De profeten hebben zich voortdurend met de geschiedenis
beziggehouden. De geschiedenis werd gezien als "de arena waarin zich de
interactie tussen het volk Israël en de god van Israël voltrok.,,15 Daarom zitten
de profetische boeken vol met referenties aan de geschiedenis. Maar de historicus
stelt de vragen: hoe wisten de profeten dat? Hoe en waar hadden de
profeten (en de latere redacteuren van hun profetieën) toegang tot het historische
materiaal? Wie hebben dan de geschiedenis vastgelegd? En met welk
doel? Het OT zelf verwijst ons voortdurend naar de officiële kronieken. 16 1
Kon. 11:41 citeert zelfs "het boek der geschiedenis van Salomo". Er worden
vaker in het OT werken geciteerd.17 Dit suggereert natuurlijk historische
betrouwbaarheid.
Het OIIerige van de geschiedenis van Achab en alles wat hij gedaan heeft, het ivoren huis
dat hij gebouwd heeft, en al de steden die hij gebouwd heeft, is dat niet beschreven in
het boek van de kronieken van de koningen van Israël? En Achab ging bij zijn vaderen te
ruste en zijn zoon Ahazia werd koning in zijn plaats. 18
Opnieuw moet de vraag gesteld worden: waar kon een redacteur deze kronieken
raadplegen? Als de Koningenboeken pas tijdens de ballingschap, dat wil
14 Dit staat bekend als het 'Deuteronomistisch Geschiedswerk'.
15 Sara Japhet, land 11 Chronicles, 44. Japhet zegt dit van de uit de vierde eeuw stammende
Kronieken-boeken, maar het geldt m.L ook voor de profeten uit de tijd van vóór de
ballingschap. Zie ook I. Kalimi, ZUr Geschichlsschreibung der Chronisten (Berlijn 1995).
16 Zie bijv. IKon. 16:5,14,20,27. Deze kronieken moet men niet verwarren met het
bijbelboek Kronieken, dat uit de vierde eeuw v.c. stamt.
17 Num. 21:14; Joz. 10:13; 2 Sam. 1:18.
18 1 Kon. 22:3940. Vertaling Nederlands Bijbelgenootschap.
378

De Geus
Veel commentatoren gaan uit van de vooronderstelling dat we op de meeste
plaatsen in het OT, inclusief Jeremia 26, te maken hebben met een ooggetuigeverslag.
Weliswaar een tendentieus verslag, maar toch een verslag met betrouwbare
elementen. Maar dan rijst onmiddellijk opnieuw de vraag: hoe wist men
dit? Strict genomen wordt de verwoesting van Silo niet vermeld in het OT.
Waren er een soort geschiedenisboekjes in omloop? Hoeveel 'mondelinge
overlevering' kunnen we veronderstellen? Niet alleen Jeremia kende het lot van
Silo, maar zijn gehoor kennelijk ook, anders zou zijn betoog geen effect gehad
hebben. Ten aanzien van het Micha-citaat wordt vaak gesteld dat deze plaats
een bewijs is van de nauwgezetheid waarmee de woorden van de profeten
bewaard en overgeleverd zijn. 22 Niemand heeft tot nu toe nog een bevredigend
antwoord kunnen geven op de vraag hoe die overlevering precies plaats
gehad heeft in die eerste tijd.
Gedurende de afgelopen tien jaar zijn steeds meer stemmen gaan klinken
die deze vooronderstelling, dat we in principe met ooggetuigeverslagen te
maken hebben, of met latere bewerkingen daarvan, afwijzen. Zij zien het OT
groeien als het resultaat van voornamelijk literaire arbeid van een beperkte
kring van schrijvers, profeten en andere intellectuelen. Voor hen is de verankering
in de geschiedenis voornamelijk een secundair, literair proces. Dit geldt
ook voor de redactionele notitie Jer. 26:1, die de 'gebeurtenissen' van Jer. 26
verbindt met de regering van koning Jojakim. De koning speelt in het 'proces'
tegen Jeremia vreemd genoeg geen enkele rol. Aangezien de verzen 20-23
Jojakim schilderen als een vorst die korte metten maakte met oppositie, is het
moeilijk voorstelbaar dat hij in een zaak tegen een figuur als Jeremia op de
achtergrond kon blijven. Ook de gang van zaken met het Micha-citaat roept
vragen op. Ten eerste is dit de enige plaats in de hele profetische literatuur
waar een op naam gesteld letterlijk citaat van een andere profeet gegeven
wordt. Dat is denkbaar voor een 'geleerde', die een bibliotheek ter beschikking
heeft of veel eenvoudig uit het hoofd kent, maar het bevreemdt in een ooggetuigeverslag.
Verder is de reactie vreemd. Er staat nergens in Micha dat koning
Hizkia (715-679) berouw toonde, sterker nog Hizkia wordt niet eens genoemd.
Zou de te verwachten reactie niet eerder zijn: "er is toen ook niets gebeurd, dus
waarom zouden we ons nu dan zorgen maken?" De conclusie moet zijn dat de
ontstaansgeschiedenis van dit hoofdstuk veel gecompliceerder is en niet zomaar
opgevat kan worden als een eenvoudig verslag van wat er eens in 608 23 in de
Tempel gebeurde. 24
22 "Het is opmerkelijk dat volgens Jer. 26:17-18 enkelen uit 'de oudsten des lands' een
honderd jaar na Micha's profetisch optreden voor Jeremia in de bres springen met Ie
verwijzen naar de prediking van de man van Moreseth-Gath. Zijn optreden moet
derhalve bij de bevolking van het plalleland grole indruk hebben gemaakt." A.S. van der
Woude, Micha. (Prediking van het Oude Testament) (Nijkerk 1976) 9.
23 Eerste jaar van Jojakim, die regeerde van 608-598.
24 Zie hiervoor bijv. de uitgebreide commentaar van R.P. Carroll, Jeremiah. Old Testament
Library (Londen 1986) 513-522.
380

Historiciteit van het Oude Testament
Kortom, er zal met behulp van onderzoek naar de literaire genres en zeer
nauwkeurig historisch-kritisch onderzoek en het napluizen van eventuele
buitenbijbelse gegevens, van tekst tot tekst, steeds weer opnieuw vastgesteld
moeten worden wat de mogelijkheden tot falsificatie zijn en wat derhalve de
historische waarde van een tekst is.
Voor het hierboven genoemde externe materiaal wijs ik op het bestaan van
bronnenuitgaven die deze teksten wak gemakkelijk en in vertaling bijeen
brengen. 25 Wel wil ik er met klem voor waarschuwen dat deze teksten niet
zonder meer beschouwd mogen worden als 'harde' objectieve gegevens, die als
extern bewijsmateriaal gebruikt kunnen worden om het OT 'te bewijzen' of juist
in twijfel te trekken. In Egypte kwam het nogal eens voor dat een farao in zijn
graftempel teksten liet aanbrengen met een opsomming van militaire en
politieke verrichtingen, die gekopieerd waren van vroegere farao's. We mogen
dit niet zomaar afdoen als bedrog. Iedere farao was "Horus" en dus kon in
principe iedere farao hetzelfde doen. De Egyptenaren hadden zelfs een godin
die er op toezag dat er niets veranderde.
Soms werd een cartouche met de naam wn farao X wegggekapt en vervangen
door die wn farao Y. Het is dan wel te zien dat een naam vervangen is,
maar lang niet altijd is duidelijk welke naam er eerst stond. In Mesopotamië
kan de overlevering wn d,y koninklijke annalen ook gecompliceerd zijn. Soms
zijn ze samengesteld uit korte excerpten van eerdere versies. Soms gelardeerd
met vermeldingen die aan vroegere vorsten ontleend zijn. Als een vorst lang
regeerde werden de annalen steeds weer aangepast, zoals vroeger een Russische
encyclopedie. Bij stèles moet altijd rekening gehouden worden met de propagandistische
functie van zulke teksten.
Tenslotte de epigrafische gegevens uit Palestina zelf en zijn direct aangrenzende
gebieden. Dit zijn natuurlijk ook archeologische gegevens, maar het is als het
ware 'sprekende archeologie,.26 Tot het grote verdriet van bijbelwetenschappets
is Palestina steeds arm gebleven aan epigrafische vondsten, zeker .in vergelijking
met de buurlanden. De verklaring is vreemd genoeg dat juist in het oude
Israël veel geschreven werd, maar op papyrus en leer. En dat materiaal ging
bijna totaal verloren.27
De meeste ostraca bewtten banale huis-, tuin- en keukenzaken. Het waren
dagelijkse kladjes. In ieder geval laten zij zien dat de taal van de staatjes Israël
en Juda inderdaad het Hebreeuws was (met verschillen tussen Juda en Israël).
25 Bijvoorbeeld: O. Kaiser ed., Texte aus der Umwelt des Alten Testaments (Gütersloh
1982) - inmiddels verschenen 16 deeltjes, niet alleen historische, maar ook literaire,
religieuze en juridische teksten.
26 Een gemakkelijke toegang tot dit materiaal biedt: KA.D. Smelik, Behouden Schrift.
Historische documenten uit het oude Israël. (Baarn 1984).
27 Uit de tijd vóór de verwoesting van Jeruzalem in 587 is slechts één fragment beschreven
leer bewaard gebleven. Het bevat een lijst met namen.
381

Deze stèle van koning Mesja van Moab werd in 1868 te Dluban getoond aan een Duitse missionaris,
die de steen op waarde schatte. De plaatselijke bevolking vermoedde echter dat de grote
belangstel1ing van Duitsers, Fransen en Britten voor de vondst veroorzaakt werd door een in de
steen verborgen schat. De steen werd opengebroken. De steen is alsnog gered dankzij een afdruk
die een Fransman eerder had gemaakt. Illustratie uit: Wemer Keiler, Und die Bibel hat doch recht
(Düsseldorf 1956). Anekdote uit: K.A.D. Smelik, Belwuden Schrift (Baarn 1984).
383

Historiciteit van het Oude Testament
analyses. Inderdaad is de Palestijnse archeologie lange tijd gevangen geweest
door typisch historische probleemstellingen. Nu steeds meer duidelijk wordt dat
deze vraagstelling zelden adequaat is met betrekking tot het materiaal, zien we
de laatste jaren steeds meer vraagstellingen vanuit de sociale wetenschappen.
36 Opnieuw moet ik er voor waarschuwen dat je vaak kunt zien dat wanneer
data uit een andere discipline aangevoerd worden om de eigen problemen
op te lossen, over het hoofd gezien wordt wat de eigen problemen zijn uit die
andere discipline. Archeologen citeren historisch materiaal alsof daar helemaal
geen problemen zijn en historici archeologisch materiaal met hetzelfde gebrek
aan kennis.
Theologische discussie
Bijbelwetenschap en de reconstructie van een 'geschiedenis van Israël" behoren
typisch tot de vruchten van de Verlichting. Het gaat om het kritisch en onafban­
kelijk bestuderen van de eigen tradities, die tot dan altijd beschermd waren
door het gezag van de Kerk. In de negentiende eeuw komt daar een reactie op.
Behalve de traditionalisten die gewoon vast blijven houden aan de oude
opvatting dat de Bijbel 'waar' is omdat hij nu eenmaal het woord van God is,
ontstaat een nieuwe stroming uit een combinatie van oude en nieuwe opvattingen.
De waarheid van de Bijbel kan nu niet meer eenvoudig verdedigd worden
door te wijzen op de Goddelijke inspiratie, zij moet vastgesteld kunnen worden
doordat de historische waarheid bevestigd wordt.
Vanaf het midden van de vorige eeuw zien we dan ook een grote bloei van
de 'Bijbelse Archeologie', beoefend door kritische geleerden die uit zuiver
intellectuele belangstelling gingen graven, en tegelijkertijd om materiaal te
verzamelen for the purpose of illustrating the Bib/e. 37 Maar daarnaast ontstonden
toen ook al genootschappen met als doel de Bijbel 'te bewijzen' of 'te
verdedigen'. Omdat dergelijke genootschappen tot op heden bestaan en over
zeer ruime flDanciële middelen beschikken, beïnvloeden zij - vooral in de
Verenigde Staten - nog steeds in sterke mate de discussie. Het is de taak van de
oudheidkundige diensten van Israël en Jordanië om erop toe te zien dat hun
archeologische methoden en technieken tenminste acceptabel zijn. Op deze
wijze wordt dus de vraag naar de historiciteit van het OT een theologische
vraag. De Bijbel is waar, want het is echt gebeurd. 38
Er is nog een tweede belangrijke theologische overweging die men tegen­
woordig vaak kan horen, maar die juist tot een tegengestelde conclusie leidt.
36 Een goed voorbeeld daarvan is het nieuwe handboek: Thomas E. Levy ed., The archaeo­
logy ofsociety in the Holy Land (Londen 1995).
37 Uit de intentie-verklaring van de Britse 'Palestine Exploration Society' (1865).
38 In het tijdschrift Schrift 153 (juni 1994) 84-88, heb ik dit uitgewerkt aan de hand van het
verhaal van de Ark van Noach, en het verschijnsel dat nu al jaren kosten noch moeiten
gespaard worden om hem te vinden.
385

De Geus
Het OT speelt in een ver verleden, het kent een bevrijding (uit Egypte), maar is
gebonden aan een speciaal volk, een speciaal land (Israël) en een speciale stad
(Jeruzalem). Wat zou dan nog de relevantie voor ons kunnen zijn? Het OT kan
alleen relevant zijn in de twintigste eeuw, aldus deze theologen, wanneer we OT
lezen als een 'model' van Gods liefde. De relatie tussen God en Israël, de
sociale gerechtigheid, de bevrijding, enzovoort, moeten allemaal uit hUD
beperkte historische context gehaald worden en algemeen geldend verklaard
worden. Dat gaat veel gemakkelijker als je ervan uitgaat, dat de historische
betrouwbaarheid van het OT in feite toch al uiterst dubieus is. Hier wordt de
Bijbel dus als religieus boek verdedigd d66r hem historisch te ontmantelen.
Ideologie
Een enkel woord tenslotte over wat ik de ideologische discussie noemde. Zoals
bij de hierboven beschreven fundamentalisten de Bijbel gewoon waar m6et zijn,
zijn er ook moderne geleerden voor wie het niet waar mág zijn. Er zijn natuurlijk
zaken in de Bijbel die voor moderne mensen niet waar kûnnen zijn. Dat is
niet eigen aan de Bijbel, maar komt in iedere antieke bron voor. Het is wel
eigen aan de Bijbel dat de lezer aangesproken wordt. Het is de vrijheid van
iedere lezer om daaraan toe te geven of zich daartegen te verzetten. Maar de
academicus zal dat wel moeten scheiden van zijn wetenschappelijke bestudering
van de Bijbel. Ik heb soms de indruk dat men zich die keuze al op voorhand
gemakkelijk maakt door ervan uit te gaan dat het toch allemaal onzin is, want
historisch gezien totaal onbetrouwbaar. Dit is in wezen de redenatie van
fundamentalistische theologen, maar dan omgekeerd. Honderd jaar geleden was
de Bijbel de grondslag van onze cultuur omdat iedereen dat vond, nu is hij
taboe omdat iedereen dat vindt. Dat noem ik de culturele factor, die vooral in
Nederland erg sterk is.
Het OT bevat het verhaal van de eerste eemven van het joodse volk. Het
bevat de Torah, de essentie van dat joodse volk. De joodse 'geschiedenis'
begint, net als hun kalender, bij de schepping. Terwijl in feite Abraham pas de
eerste jood was. Dit maakt deel uit van het verhaal van Israël, terwijl iedereen
weet dat dat nog geen geschiedenis is in onze zin van het woord. Voor de
meeste joden is deze historische continuïteit echter heel wezenlijk. Zij wordt in
het moderne Israël natuurlijk ook gebruikt met een politieke inhoud: 'het land
van onze vaderen' enzovoorts. Het kan dus een politiek belang dienen om deze
continuïteit historisch te willen vaststellen. Zoals het ook een reëel politiek
belang dient om haar zo krachtig mogelijk te kunnen ontkennen. Het is dus
essentieel om te leren alert te zijn op zulke ideologisch bepaalde argumenten en
motieven.
Nog maar een klein deel van de joden is religieus. Maar de historische
continuïteit met het Israël uit de Hebreeuwse Bijbel is voor allen belangrijk. Er
ontstaat, bijvoorbeeld op openbare scholen, een geseculariseerde omgang met
de Bijbel. Dat zien we trouwens ook in veel westerse landen. Daarin wordt de
386

Historiciteit van het Oude Testament
Bijbel gereduceerd tot geschiedenis of zoals in een aantal Nederlandse kinderbijbels,
tot moraal. De aan het begin van dit artikel gesignaleerde tendens om
het OT te reduceren tot literatuur blijkt voor kinderen, en zelfs op middelbare
scholen nog te moeilijk.
Ik wil deze bijdrage besluiten met nogmaals te stellen dat het OT geen
geschiedenisboek is, maar wel over geschiedenis gaat. Het wil de verhouding
tussen een volk en zijn God illustreren aan de hand van de geschiedenis. Het is
een profetisch commentaar op de geschiedenis en een vorm van rekenschap
afleggen over het verleden. Het ging de profeten er niet in de eerste plaats om
wat er zou gebeuren, maar om wat er had moeten gebeuren, en om wat er
gebeuren moet.
Scène van de 'Zwarte obelisk' van de Assyrische koning Salmanasser lIl, vervaardigd omstreeks 841
v.C. Nu in het British Museum. De vorst staat zelf afgebeeld met vier hOYelingen. De tekst erbOYen
luidt: 'Schatting van Jehu de zoon van Omri'. Jehu is de knielende figuur. Hij draagt dezelfde
kleding als de gevangen genomen Israelieten die een eeuw later door TigJath Pileser III uit een
stad op de Golan worden weggevoerd (op een relief eveneens in het British Museum). Hier worden
twee koningen van Israël genoemd: Jehu (841-814) en Omri (885-874). Opmerkelijk is dat Jehu 'de
zoon van Omri' genoemd wordt, terwijl hij volgens de Bijbel het huis van Omri uitmoordde en een
nieuwe dynastie stichtte.
387

ARAME ERS
Cl
Het rijk van koning David (ca. 1000 - 930 v.c.). Uit: N. de Lange, Atlas van de joodse wereld
(Oxford 1984)22.
388

Smelik
In een eerdere publicatie introduceerde ik een methodiek voor het historisch
onderzoek naar het oude Israël. 2 Een belangrijk element hierbij is dat
men een principieel onderscheid maakt tussen de Hebreeuwse Bijbel enerzijds
en de via de archeologie teruggevonden bronnen anderzijds (zowel
tekstvondsten als materiële bronnen). De historische analyse van beide typen
bronnen moet zoveel mogelijk onafhankelijk van elkaar geschieden. Pas in de
eindfase van het onderzoek kan men de historisch betrouwbaar gebleken
bijbelse gegevens in verband brengen met de resultaten van de analyse van de
andere bronnen.
Hiertegenover staat de aanpak, zoals wij die bijvoorbeeld in de 'bijbelse archeologie'
aantreffen: het 'zwaluwstaarten' (dove-tailing, een term van de
invloedrijke Amerikaanse onderzoeker W.F. Albright) van archeologische en
bijbelse gegevens. Dit wil zeggen dat ontbrekende gegevens in de resultaten van
het archeologisch onderzoek zonder meer worden aangevuld vanuit bijbelteksten.
Deze aanpak is reeds vele jaren van verschillende zijden onder zware
kritiek gesteld, maar kent nog steeds vele navolgers.
Inscripties zijn voor het onderzoek van groot belang, omdat het hier om
contemporaine bronnen gaat. Er bestaat namelijk nog een probleem dat tot
dusverre niet is genoemd als het gaat om het gebruik van de Hebreeuwse Bijbel
als historische bron. Er bestaat een groot verschil in tijd tussen het tijdvak
waarin de bijbelse verhalen spelen, de tijd waarin deze zijn opgeschreven, de
periode waarin het Oude Testament als afzonderlijk geschrift is gevormd, en de
oudste complete manuscripten van de Hebreeuwse Bijbel. Dat tijdsverschil kan
zelfs oplopen tot meer dan tweeënhalfduizend jaar. Inscripties daarentegen zijn
rechtstreekse bronnen. Dat wil niet zeggen dat ze daarom ook per defmitie
historisch betrouwbaarder zouden zijn. Wanneer men de stele van koning Mesa
van Moab analyseert, ontdekt men dat de tekst van deze inscriptie niet minder
door ideologie wordt bepaald dan het bijbelhoofdstuk dat over dezelfde koning
gaat (2 Koningen 3).3 Daarbij komt dat inscripties en andere tekstvondsten
vaak incompleet zijn, en wij (te) weinig weten van hun oorspronkelijke context.
Juist wanneer een inscriptie die in Israël of Jordanië wordt gevonden,
beschadigd is, wordt de verleiding groot om de gaten in de tekst aan 'te vullen
op grond van bijbelse gegevens. Een goed voorbeeld waartoe zoiets kan leiden,
biedt het recente onderzoek naar de drie tekstfragmenten die in 1993 en 1994
te Tel Dan (Israël) zijn gevonden. Het beginpunt van de discussie vormt de
ontdekking van het eerste fragment op 21 juli 1993 tijdens Israëlische opgravingen
op deze bekende site. De vondst werd snel wereldkundig gemaakt. De
toon van het persbericht is triomfantelijk: door deze vondst is de historiciteit
van niemand minder dan koning David verzekerd.
2 Zie KA.D. Smelik, Converting the past. Studies in ancient lsraelite and Moabite
historiography (01'5, 28) (Leiden 1992).
3 Zie hiervoor hoofdstuk III van de in de vorige noot genoemde publicatie.
390

Benbadad I?
David-inscriptie
Met een bewonderingswaardige snelheid volgt dan de publicatie van het eerste
fragment door de opgraver Avraham Biran in samenwerking met de Israëlische
epigraaf Joseph Naveh. 4 De bewaard gebleven tekst is nogal beperkt in
omvang, maar dat is voor de auteurs geen onoverkomelijk bezwaar. In het
tekstfragment leest men de namen Hadad (de nationale god van Aram-Damascus)
en Israël. Ook wordt er melding gemaakt van militaire activiteiten. De taal
van de inscriptie is bovendien niet Hebreeuws, maar lijkt nog het meest op
Oud-Aramees. Het gaat dus om krijgshandelingen, waarbij een waarschijnlijk
Aramese koning een centrale rol speelt. .
Welnu, in de Hebreeuwse Bijbel is een passage waarin zowel Dan wordt
genoemd als een Aramese koning: 1 Koningen 15:16-22. Het gedeelte gaat over
oorlogen tussen de Israëlitische koning Basa (regeerde ca. 903-882 v.d.g.j. [=
vóór de gewone jaartelling]) en zijn Judese ambtsgenoot Asa (regeerde ca. 906­
878 v.d.g.j.). Asa voelde zich zo door Basa bedreigd dat hij de hulp inriep van
koning Benhadad I van Damascus (regeerde begin negende eeuw v.d.g.j.). Dan
staat er in vers 20: "En Benhadad hoorde naar koning Asa en zond de legeroversten
die hij had, tegen de steden van Israël; en hij sloeg Ijjon en Dan en
Abel Bet-Maäka, en het gehele Kinneret, bovendien het gehele land Naftali."
Hier lezen wij dus over een verwoesting van Dan door koning Benhadad I van
Damascus. Nu komt de naam Benhadad in de inscriptie niet voor, maar dat
leek geen bezwaar. Voor Biran en Naveh was de cirkel reeds rond: het brokstuk
is de rest van een inscriptie ter gelegenheid van de Aramese verovering van
Dan omstreeks 885 v.d.g.j. Voor de fragmentarische staat van de tekst hadden
zij ook een verklaring: bij de herovering van Dan door Israël zou de inscriptie
kapot zijn geslagen. Hoewel hiervoor geen bijbeltekst beschikbaar was, schreven
zij deze activiteiten (zowel de herovering als het stukslaan) toe aan de Israëliti­
sche koning Achab (regeerde ca. 868-854 v.d.g.j.).
Door het gebruikte schrifttype ook in de negende eeuw te dateren sloot
mén de bewijsvoering af en leek een interpretatie van het eerste teruggevonden
tekstfragment in het licht van 1 Koningen 15 voor de hand te liggen. De vroege
paleografische datering door Naveh bleek achteraf echter niet dwingend: op
grond van de vorm van de letters kan men de inscriptie ook later dateren, mogelijk
in de achtste eeuw, zo'n honderd jaar later. s
4 A. Biran en J. Naveh, 'An Aramaic stele fragment from Tel Dan', lsrae/ exploration
jouma/ 43 (1993) 81-98.
S Vgl. EH. Cryer, 'On the recently-discovered House of David Inscription', Scandinavian
jouma/ of(he Old Testament [SJOT] 8 (1994) 3-19, Lh.b. 6-9.
391

Smelik
Benhadad II?
Nu is het verwarrende bij dit 'zwaluwstaarten' met bijbelse en archeologische
gegevens dat het altijd ook anders kan. De Franse epigraaf Émile Puech heeft
het fragtnent na Biran en Naveh bestudeerd en kwam tot een geheel andere
slotsom. 6 Volgens hem hadden de uitgevers van het fragment de verkeerde
bijbelse situering gekozen. Daarin heeft Puech zonder meer gelijk gekregen,
zoals wij nog zullen zien, maar zijn eigen interpretatie is eveneens volkomen
onjuist gebleken, niettegenstaande zijn plechtige verzekering dat hij de raadsels
rondom deze tekst volledig had opgelost. Hij schrijft zelfs dat wij niet behoeven
te wachten op een toevallige vondst van het ontbrekende gedeelte van de tekst
om die te kunnen verstaan, want hij weet bij voorbaat al wat daarop heeft
gestaan. Hij geeft bij zijn artikel zelfs een tekening met daarop een volledig
aangevulde tekst in origineel schrift. Nu twee nieuwe fragmenten van waarschijnlijk
dezelfde inscriptie zijn teruggevonden (waarover later meer), is het
mogelijk Puechs aanvullingen te controleren. Op één plaats heeft hij de tekst
redelijk benaderd, maar verder heeft hij de plank volledig misgeslagen.
Volgens Puech stamt de inscriptie niet van een vazalvorst van Benhadad I,
zoals Biran en Naveh aanvankelijk meenden, maar van een latere koning van
Damascus: Benhadad TI (regeerde midden negende eeuw tot 844 v.d.g.j.), de
tegenstander van Achab. In de inscriptie maakt Benhadad TI - althans volgens
de reconstructie van Puech - achtereenvolgens gewag van conflicten met de
Israëlitische koning Omri (regeerde ca. 879-869 v.d.g.j.), diens zoon Achab en
zijn kleinzoon Joram (regeerde ca. 851-840 v.d.g.j.), en van de verschillende
overwinningen die Damascus op de dynastie van Omri heeft behaald.
Hazaël?
Dus niet Benhadad de Eerste maar de Tweede. Het bleek echter nog anders te
kUnnen. Dit hangt samen met de omstandigheid dat in de teksten die Puech
gebruikt voor zijn reconstructie (1 Koningen 20, 22 en 2 Koningen 6-7), vrijwel
steeds sprake is van 'de koning van Israël' in het algemeen. Slechts in een
enkel vers krijgt deze vorst ook een naam. Vooral uit de omringende tekst
wordt duidelijk welke koning wordt bedoeld. Voor 1 Koningen 20 en 22 is dat
Achab en voor 2 Koningen 6-7 Joram. Volgens een aantal onderzoekers
kloppen deze identificaties, gemaakt door de auteurs van het boek Koningen,
echter niet. De oorspronkelijke verhalen zouden op een latere periode in de
geschiedenis van Israël betrekking hebben gehad, toen de dynastie van Omri ten
val was gebracht door de usurpator Jehu (regeerde ca. 839-822 v.d.g.j.). Voor
deze stelling heeft men indertijd redelijk overtuigende argumenten aangevoerd,
6 É. Puech, 'La stèle araméenne de Dan: Bar Hadad 11 et la coalition des Omrides et de la
maison de David', Revue biblique 101 (1994), 215-241.
392

David-inscriptie
maar het zou te ver voeren hierop nu in te gaan? In elk geval, als de capita
die Puech gebruikt voor zijn aanvulling, in feite pas na Jorams dood spelen, kan
de Aramese koning om wie het in deze inscriptie gaat, niet meer Benhadad 11
zijn. In 2 Koningen 8:7-15 wordt immers verteld hoe deze vorst door zijn
dienaar Hazaël (regeerde ca. 844-800 v.d.g.j.) nog ten tijde van Joram door
verstikking om het leven werd gebracht. Na deze moord werd Hazaël koning. in
de bijbel wordt verteld hoezeer hij Israël onder Jehu en diens zoon Joachaz (regeerde
ca. 821-805 v.d.g.j.) in verdrukking bracht (2 Koningen 8:12; 10:32-33;
13:3-7). Vandaar dat een andere Franse epigraaf, André Lemaire 8 , heeft
voorgesteld om de inscriptie uit Tel Dan met Hazaël in plaats van diens voorganger
in verband te brengen. Deze suggestie levert echter weer een ander probleem
op: in de inscriptie wordt namelijk over de voorgaande koning gesproken
als "mijn vader", terwijl Hazaël niet de zoon maar juist de moordenaar van de
vorige koning was. In contemporaine Assyrische bronnen wordt Hazaël daarom
"de zoon van niemand" genoemd; hij was immers een usurpator en geen wettig
erfgenaam van de troon. Lemaire ziet het probleem, maar acht het om· verschillende
redenen geen doorslaggevend argument tegen de door hem voorgestelde
identificatie.
Nieuwe fragmenten
Sinds het voorjaar van 1995 is de situatie rondom de inscriptie echter aanmerkelijk
gewijzigd, doordat toen twee nieuwe fragmenten van waarschijnlijk
dezelfde tekst werden gepubliceerd. 9 Deze brokstukken (B1 en B2) zijn in de
zomer van 1994 tijdens nieuwe opgravingen op Tel Dan gevonden. Als ze
inderdaad tot dezelfde inscriptie behoren, is nu ruim de helft van de oorspronkelijke
tekst teruggevonden. In een noot bij hun nieuwe artikel nemen Biran en
Naveh terloops hun vorige interpretatie terug en sluiten zich nu bij de identificatie
door Lemaire aan, echter zonder diens artikel te noemen. Opvallend is
verder dat Biran en Naveh in hun tweede bijdrage weer op dezelfde wijze te
werk gaan als in hun eerste. Met hetzelfde vertrouwen waarmee zij in hun
eerste publicatie de inscriptie presenteerden als het werk van een vazalvorst van
koning Benhadad I ter ere van de verovering van Dan omstreeks 885, stellen zij
nu dat het om een inscriptie van de Aramese koning Hazaël gaat, waarin hij
bekend maakt dat hij Joram en Achazja heeft gedood en dat Jehu koning van
Israël is geworden.
7 Zie de uitvoerige bespreking van het probleem door J.M. Miller, The Old Testament and
the historian (Londen 1976) 20-39.
8 A. Lemaire, 'Épigraphie palestinienne: Nouveaux documents, I. Fragment de stèle
araméenne de Tel Dan (IXe s. avo J.C.)', Henoch 16 (1994) 87-93.
9 Vgl. A. Biran en J. Naveh, 'The Tel Dan Inscription: A new fragment', Jsrael exploration
joumal45 (1995) 1-18.
393

Smelik
'Huis Davids' of 'Tempel van Dod'?
Naast de vraag naar datering en situering van de tekst is er een nog fellere discussie
ontstaan rondom één term in de inscriptie. Aan deze term heeft zij zelfs
haar bekendheid te danken. Het gaat om de aanduiding in regel 9: BJTD\VD
(in dit type schrift worden alleen medeklinkers geschreven). Met opzet spreek
ik hier over aanduiding in het enkelvoud, want in de tekst van de inscriptie
worden punten gebruikt om woorden van elkaar te scheiden, maar in dit geval
ontbreekt een punt tussen BJT en DWD. BJTDWD is kennelijk als één woord
of naam opgevat. Toch ligt een opsplitsing in BJT en DWD voor de hand. Maar
wat betekent het? Biran en Naveh vertalen het als the House of David en zien
hierin het bewijs dat David een historische figuur is. In een gemeenschappelijk
artikel hebben EA. Knauf, A. de Puryen Th. Römer echter voorgesteld om
BJTDWD op te vatten als 'de tempel van de god DWD'.lO Dit zou betekenen
dat in de inscriptie David in het geheel niet wordt genoemd, maar een godheid
die ook in andere teksten (zoals de steen van Mesa) voorkomt: Dawd/Dod (letterlijk:
'lieveling' of 'oom'). Het Huis van Dawd zou dan de naam van een
tempel of heilige steen in Dan zijn geweest. Thomas Thompson ll gaat nog
verder: hij stelt dat de bijbelse naam David op hetzelfde epitheton DWD
teruggaat, dat hij echter op de God van Israël betrekt. David is niet een
historische figuur maar een 'etiological eponym', de legendarische goddelijke
stichter van 'de Stad van David'.
De discussie was bezig op een patstelling vast te lopen, maar na de publica­
tie van de twee nieuwe fragmenten leek een verwijzing naar een lokale tempel
of naar een stad in regel 9 niet meer voor de hand te liggen. BJTDW moet een
landsaanduiding zijn, zoals in het Aramese gebied indertijd verschillende staten
bestonden waarvan de naam met Bit (huis) begon. Als zodanig herinnert deze
geopolitieke benaming het meest aan de Assyrische landsaanduiding Bit-Chumri
voor het koninkrijk Israël, letterlijk: "het Huis van Omri". Kennelijk stond ook
in Damascus David als stichter van een dynastie bekend. Dit zegt natuurlijk
weinig over de historische betrouwbaarheid van de boeken Samuël, waarin
David een centrale rol speelt, maar de benaming "Huisdavids" komt wel overeen
met de belangrijke plaats die David in het boek Koningen als de stamYcider van
het Judese vorstenhuis heeft.
De discussie op dit punt is echter nog niet tot rust gekomen. De onderzoe­
kers die twijfelen aan de duiding van BJTDWD als "het huis van David",
twijfelen er ook aan of fragmenten Bi en B2 wel bij brokstuk A horen,12 Zij
10 EA. Knauf, A. de Pury en Th. Römer, '*BaytDaw;-d ou *BaytDo-d? Une relecture de
la nouvelle inscription de Tel Dan', Biblische Notizen 72 (1993) 60-69.
11 Th.L. Thompson, 'House of David: An eponymic referent to Yahweh as godfather', SJOT
9 (1995) 59-74.
12 Zie F.H. Cryer, 'King Hadad', SJOT 9 (1995) 223-235, en Th.L. Thompson, 'Dissonance
and disconnections: Notes on the bytdwd and hmlk.hdd fragments from Tel Dan', SJOT 9
(1995) 236-240.
394

David-inscriptie
stellen dat het schrift op de twee nieuwe fragmenten niet hetzelfde is als op
fragment A. Volgens hen hebben B1 en B2 tot een andere inscriptie behoord
en kunnen ze daarom niet worden gebruikt om de tekst van fragment A aan te
vullen. Het probleem is dat de nieuwe fragmenten (B1 en B2) wel aan elkaar
passen, maar niet rechtstreeks aan het eerder gevonden, veel grotere brokstuk
A. Althans wat de voorkant betreft, want volgens de opgravers sluiten de drie
brokstukken van achteren wel aan elkaar aan. Zij hebben echter alléen foto's
van de voorzijde van de fragmenten gepubliceerd, niet van hun (onbeschreven)
achterkant, zodat dit voorlopig niet te controleren valt. In het vervolg ga ik
ervan uit dat de verstrekte informatie klopt en dat de brokstukken tot één en
dezelfde inscriptie behoren.
Vertaling van de inscriptie
Inmiddels wordt het hoog tijd dat wij ons tot de tekst zelf wenden. Ik geef een
vertaling, waarbij cursief gedrukt betekent dat de interpretatie van deze
woorden onzeker is; aangevulde gedeelten zijn tussen [ ] gezet. Lacunes in de
tekst zijn met [...] aangegeven. De nummers slaan op de regels van het bewaard
gebleven gedeelte van de inscriptie; waarschijnlijk zijn de eerste twee beginregels
geheel verloren gegaan en is dus de huidige regel 1 in feite de derde regel
van de inscriptie.
1. [ ] [...] [...] [...] en ? sneed [...]
2. [ ] mijn vader trok op [tegen hem (?) in] zijn [s]trijden in A[...]
3. en mijn' vader ging te ruste, hij ging naar zijn [vaderen] en toen drong
binnen de koning I[s-]
4. raëls, hij ging voort in het land van mijn vader, [maar] Hadad maakte mij
koning,
5. ja mij, en Hadad ging voor mij uit, [en] ik ging naar buiten uit ?
6. [...] van mijn koningen, en ik doodde ko[ningen] [...] aanbinders van du[izenden
wa-]
7. gens en duizenden ruiters [...] [...] [Jeho]ram, de zoon van [Achab],
8. de koning van Israël, en [ik] heb gedood [Achaz]jahu, de zoon van [Jehoram,
de ko-]
9. ning van Huisdavids, en ik stelde [...]
10. hun land tot [ ]
11. een ander en [ ] [ ] [was ko-]
12. ning over Is[raël] [ ]
13. beleg voor [...]
395

Sme/ik
Toelichting
Zo valt er maar weinig van de inscriptie te begrijpen, maar in plaats van nu
meteen naar een Bijbel te grijpen is het beter om een andere methode te
volgen: de tekst vergelijken met contemporaine inscripties die tot hetzelfde
literaire genre behoren. Een belangrijke parallel biedt de inscriptie van de
Aramese koning Kilamuwa (ca. 825 v.d.g.j.). Deze tekst is in 1902 in Zinjirli
(het antieke Sam'al) gevonden. Kilamuwa begint met zichzelf voor te stellen: "Ik
ben Kilamuwa, de zoon van Chaija". Op vergelijkbare wijze lezen wij op de
reeds genoemde steen van koning Mesa van Moab uit ca. 825 v.d.g.j., die in
1868 te Diban (het bijbelse Dibon) is ontdekt: "Ik ben Kemos, de zoon van Kemosjatti,
de Diboniet". Zoiets heeft mogelijk ook aan het begin van deze
inscriptie gestaan: "Ik ben X, de zoon van Y". In regel 1 vertelt de ik-figuur dat
hij deze tekst heeft laten insnijden. Mogelijk heeft hij daarbij veimeld ter ere
van wie of wat hij de inscriptie liet vervaardigen, zoals in de stele van Mesa het
geval is.
Na de introductie volgt in dit soort teksten een historische terugblik.
Kilamuwa somt maar liefst vier voorgangers op, die volgens hem niets hadden
gepresteerd. Mesa legt er de nadruk op dat zijn land tijdens de regering van
zijn vader door Israël werd verdrukt, maar in zijn tijd weer onafhankelijk is
geworden. Ook de ik-figuur in de inscriptie van Tel Dan heeft bet in regel 2
over de verrichtingen van zijn vader: "mijn vader trok op". Veel succes zal deze
koning "[in] zijn [s]trijden in A[fek?]" niet hebben gehad, want in de volgende
regel wordt ons reeds gemeld dat hij te ruste ging, dat wil zeggen: een natuurlijke
dood stierf.
De koning van Israël maakte van deze situatie gebruik door "het land van
mijn vader" binnen te vallen. Met zijn leger drong hij ver door in vijandelijk
gebied. De god Hadad greep echter in door de ik-figuur tot koning te maken
(volgens de tekst althans). Zoals dat ook bij Mesa het geval is, wordt hiermee
aan de ene kant aangegeven dat de nieuwe koning een failliete boedel erfde bij
zijn troonsbestijging: een deel van zijn rijk was door de vijand bezet. Aan de
andere kant wordt zijn koningschap zo goddelijk gelegitimeerd (hetgeen in het
geval van de usurpator Hazaël zeker niet overbodig was).
Het ingrijpen van Hadad beperkt zich niet tot het koning maken van de ikfiguur.
Deze god gaat hem voor, als hij ten strijde trekt om de vijand te
verpletteren (regel 5), vergezeld door zijn koningen. Het gaat hier waarschijnlijk
om de vazalvorsten over wie de koning van Damascus kon beschikken, zoals wij
uit Assyrische bronnen en uit 1 Koningen 20:1 weten. De militaire actie werd
een groot succes, al is de vertaling hier door beschadiging van de tekst soms
onzeker: vijandelijke koningen worden door de ik-figuur gedood, de duizenden
strijdwagens en ruiters (eventueel: paarden) die zij konden inzetten (letterlijk:
'aanbinden'), vernietigd. Maar wie zijn die vijanden?
Nu wordt het spannend: mogen wij de lacunes in de tekst inderdaad zo
aanvullen, als Biran en Naveh suggereren, en gaat het om "[Jeho]ram, de zoon
van [Achab], de koning van Israël" en "[Achazliahu, de zoon van [Jehoram, de
396

David-inscriptie
ko]ning van Huisdavids", die door de ik-figuur worden gedood? Het argument
van Biran en Naveh is dat geen andere koningsnamen voor aanvulling in
aanmerking komen, maar die gegevens ontlenen zij aan de bijbel. Als deze
aanvullingen toch juist blijken te zijn, ontstaat er een veel groter probleem dan
de reeds genoemde kwestie met BJTDWD. In 2 Koningen 9 worden deze twee
koningen namelijk door Jehu op bevel van de God van Israël gedood. De
inscriptie uit Tel Dan lijkt echter te suggereren dat Hazaël hen heeft gedood in
opdracht van Hadad, de nationale god van Damascus. Heeft Hazaël deze twee
koningen dan tijdens de veldslag bij Ramot in Gilead omstreeks 840 v.d.g.j.
gedood en zijn zij niet, zoals in de bijbel staat, door Jehu pas na die veldslag
vermoord?
Het wordt nog spannender. Vermoedelijk is in regel 11 en 12 sprake van
een troonswisseling in Israël. Als het in regel 7/8 inderdaad gaat om Joram en
Achazja (regeerde ca. 840 v.d.g.j.), ligt het voor de hand hier aan de staatsgreep
van Jehu te denken, die in 2 Koningen 9 wordt beschreven. Dit zou echter
betekenen dat de vorst die in de bijbel als de uitverkorene van de HEER wordt
geschilderd, in deze inscriptie als een marionet van Hazaël geldt.
In regel 13 tenslotte wordt over een beleg gesproken. Het kan hier om een
beleg gaan dat de ik-figuur voor een vijandelijke stad slaat, of om een vijandelijke
belegering van zijn eigen hoofdstad, die dan met goddelijke hulp wordt
afgeslagen (zoals in de inscriptie van koning Zakkur van Hamat uit 785 v.d.g.j.).
De tekst is te fragmentarisch om hierover een uitspraak te doen.
Betekenis van de inscriptie
Om de historische waarde van deze tekst werkelijk te kunnen inschatten is het
nog te vroeg. Allereerst moet er zekerheid zijn dat de fragmenten A, B1 en B2
inderdaad bij elkaar horen. Verder is van cruciale betekenis of de aanvulling
van de namen van koning Joram en Achazja in regel 7/8 juist is. Zo ja, dan is
eeó nieuw historisch onderzoek naar de revolte van Jehu noodzakelijk geworden.
Maar nu al kunnen wij vaststellen dat deze tekst ons (evenals de stele van
Mesa) een beeld geeft van de opvattingen van Israëls vijanden. Zo komen
koningen die in de Bijbel als tegenstanders van Gods volk gelden, na zoveel
eeuwen alsnog aan het woord. Wij horen van hun trots op hun militaire
overwinningen op Israël, wij lezen van hun geloof dat zij door hun eigen god
zijn uitverkoren en worden geleid. Zo leren wij het contemporaine ideologische
kader kennen, dat ook eigen was aan de bijbelschrijvers, maar waaruit die zich
hebben losgemaakt door het scheppen van een nieuwe visie op hun god: de
God van Israël.
Tenslotte laat de geschiedenis van het onderzoek naar deze inscriptie zien
hoe belangrijk een strenge methodiek is bij het analyseren van dit soort
historische documenten in hun relatie tot de Hebreeuwse Bijbel. En dat was de
bedoeling van dit artikel.
397