Ach Lieve Tijd Schiedam deel 2, 400 jaar jenever - img.coret.org

More documents

Recommendations

Info

Jeneverdieven Over de vindingrijke manieren, waarmee gauwdieven zich in Schiedam wederrechtelijk jenever toeëigenden, gaan prachtige verhalen. Veel daarvan is verzonnen, maar gestolen werd er. In december 1808 stond de negentienjarige arbeider Andries Trauborst voor de rechter. Hij had op 26 november met zijn kompanen Joseph Bernard en Daniël van Mill op de voorplecht van de schuit van schipper Willem Poort, waar open en bloot grote vaten jenever opgestapeld stonden, twee gaaljes geboord in zo'ny at, daar een emmer onder gezet, die driemaal volgetapt en de buit in het huis van Van Mill in een ander markt. Zo waren er in 1890 in Schiedam nog maar 63 stoonunachines in gebruik. De productiecijfers van al die bedrijven waren wel indrukwekkend. Werd in 1850 nog 246.100 hectoliter gedistilleerd geproduceerd, tussen 1880 en 1895 was dit maar liefst ongeveer 600.000 hectoliter jenever of oude klare: een jenevermeer van honderd bij driehonderd meter en twee meter diep. Berookt Schiedam 'De jenever' bepaalde ook het straatbeeld en het straatlawaai. Dagelijks wachtten overal langs de Lange en de Korte Haven duizenden vaten, mandflessen en kisten met flessen - allemaal met jenever - op transport naar 46 vaalje gegoten. Toen ze het de volgende nacht weer probeerden, stuitten ze op de nachtwaker die de schipper waarschuwde. Trauborst kreeg voor deze, en andere kleine diefstallen een zware straf. Nadat hij in het openbaar gegeseld en gebrandmerkt was, moest hij zestien jaar in een werk- of tuchthuis doorbrengen. Vervolgens werd hij daarna nog voor tien jaar uit het land verbannen. kroegen en slijters in het land, en naar havens om verscheept te worden naar alle uithoeken van de wereld. Niemand nam de moeite om 's avonds binnen te halen wat overdag niet was afgevoerd. Er gingen wilde verhalen over diefstallen en over de ingenieuze manieren waarop jenever uit die buitenstaande vaten kon worden gehaald. Opvallend was ook dat het water in de grachten nooit bevroor. Als in Rotterdam de kinderen schaatsten, hing boven het lauwe water in de Schiedamse grachten een damp die het gevolg was van het warme water dat honderden branderijen er in loosden. En dan was er het schrikbarende uiterlijk van de stad. Betje Wolff en Aagje Deken lieten in 1782 in 'De historie van Sara Burgerhart' Anna Willis schrijven dat zij nooit een onaangenamere plaats had gezien dan het 'berookt Schiedam': 'een nare, droevige rook en een nog veellelyker fyn swart stof benemen het volstrekt al dat aangename, dat het door zyne ligging, plantage en fraaije gebouwen moest ten toon spreiden.' En domineedichter François Haverschmidt schreef in 1880 dat er 'een onafboenbare roetkorst' aan de gevels kleefde, een 'eeuwige steenkolennevel' over de stad hing, en dat 'zure spoelingsdampen, mestossenstal, en beschadigde gerst' een ondraaglijke stank veroorzaakten, terwijl de oevers van de Schie bezaaid waren met 'afval en krengen, en met kurken en dode katten'. Leven in de branderij In het topjaar 1874 werden vanuit Schiedam bijna twee miljard borrels geschonken, zo'n 450 per Nederlander. Geen wonder dat Schiedam gezien werd als dé jeneverstad van Nederland, al waren er ook elders veel distilleerderijen. Uit een momentopname van alle bedrijven in 1851 blijkt dat de meeste direct of indirect tot de gedistilleerdindustrie behoorden: 209 branderijen, distilleerderijen en mouterijen, 14 brandersmolens en 12 kuiperijen of De in Amsterdam geboren kunstenaar Octave DeConinck (1894-1974) woonde lange tijd in Schiedam, de stad die hij heel goed kende. Hij tekende en schilderde er honderden karakteristieke plekjes waaronder de Sint Pieterssteeg met arbeidershuisjes (boven) en de steeg met de mooie naam Achter de Teerstoof waar de jenevervaten van distilleerderij A. Daalmeyer op straat stonden (links). Overigens was in dat steegje ook de Hollandse Wijnhandel gevestigd die daar jarenlang de voor malige joodse synagoge als bedrijfsruimte in gebruik had. De vaten trof men door de gehele stad aan, vooral in de buurt van distilleerderijen, kuiperijen, opslagplaatsen en aan kaden waar beurt schippers voor verder vervoer zorgden, zoals aan het Hoofd. (GA SchiedamlOctave DeConinck)
Boven: De gedistilleerd industrie kende vele nevenbedrijven, zoals kurkfabrieken, glasfabrieken, kuiperijen en keldermakerijen. Het vervoer van de jenever vond oorspronkelijk plaats in houten vaten van verschillende afmetingen. Deze werden gemaakt in kuiperijen, waarvan er in 1860 maar liefst 27 waren die aan 132 mannen en 76 kinderen werk verschaften. Het kleinste vat heette een anker, waarin 38,8 liter kon, het grootste een stuk dat 700 liter bevatte. Hier komt de uitdrukking 'hij heeft een stuk in zijn kraag' vandaan. Op de foto de kuiperij van Duys & Co. aan de Nieuwe Haven in 1927. (GA Schie dam/bruikleen NGM) Rechtsboven: Een door de stad Schiedam gewaar merkte inhoudsmaat van een half mud of vijftig liter. Dit was de hoeveel heid graan die de zakken dragers op de schouders mochten nemen. (SMS) Rechts: De houten kraan van een vat. (SMS) fustmakerijen tegenover één ijzergieterij, één leerlooierij, één loodwitfabriek, vijf azijnfabrieken, twee bierbrouwerijen, drie touwslagerijen, drie scheepswerven en twee houtzaagmolens. Van de beroepsbevolking die omstreeks 1850 ongeveer 5.500 personen telde, werkten 1.150 mensen of zo'n 20% in de branderijen en distilleerderijen. Daarnaast waren er de nevenbedrijven, waarbij heel wat meer mensen betrokken waren. De stokerij betekende immers werk voor kuipers en mandenmakers, koperslagers, capsulemakers en kurkensnijders, spoelingschippers en veerlui, timmerlui en metselaars, wagenmakers en transportbedrijven, en van 1854 af glasblazers, die soms in vast verband maar vaker als seizoenarbeiders bij de glasfabrieken of 'glashutten' werkten. Tegenover de 1.150 brandersknechts van 1851 stonden een paar jaar later alleen al minstens evenveel glasblazers. De eerste Schiedamse glasblazerijen waren Van Deventer (1854) en De Schie (1897). De eerste werd gevestigd aan de Buitenhavenweg in de toenmalige gemeente Oud- en Nieuw-Mathenesse. Daar stond ook de tweede. De concurrentie was hevig. In 1912 woonden in Schiedam 1.600 glasblazers die samen per jaar 35.000.000 flessen voor de gedistilleerdindustrie maakten. In 1899 begon een proces van concentratie, waarvan de oprichting van de Verenigde Glasfabrieken in Vlaardingen het resultaat was. Die nam in 1923 de glasfabriek De Schie en in 1926 Van Deventer over. De productie bestond tot ver in de 20ste eeuw voornamelijk uit kelderflessen met hun karakteristieke model: vierkant en taps toelopend naar de bodem. Zo pasten ze gemakkelijk in manchetten van stro en konden ze goed sluitend verpakt worden in kleine, stevige kisten of kelders voor de export. Ook de glasfabrieken bepaalden het uiterlijk van Schiedam. Van Ferdinand Bordewijk die vanaf 1919 als advocaat in Schiedam werkte, is het beeld van Schiedam als een donker angstaanjagend lichaam dat rook brakend met vurige ogen in het landschap lag. Met die vurige ogen bedoelde hij de ovens van de glasfabriek. Drink en werk Drinken in de stokerij was de brandersknechts binnen bepaalde grenzen toegestaan. In het onderzoek dat de regering in 1890 liet instellen naar de arbeidsomstandigheden, geeft echter niet één van de ondervraagde knechten rechtstreeks antwoord op de vraag waar die grens lag. Alleen de jonge Hersbach, telg uit een familie van bekende meesterknechts, merkt op: 'zoveel als den meesterknecht toelaat'. Brander en distillateur Herman Jansen was duidelijker over het consumptiepatroon binnen zijn bedrijf. Hij verklaarde permissie te geven voor acht glazen per werkdag, en 's avonds het licht aan te laten, zodat zijn knechts niet de behoefte zouden voelen ook nog eens naar de kroeg te gaan ... In de distilleerderij werden overigens niet de benepen glaasjes geschonken die heden ten dage als borrelglas gelden. Die acht glazen van Herman Jansen kwamen neer op een kleine halve liter die door de patroon werd verstrekt. In 1933 kregen de knechts van De Graauwe Hengst om half één en om half zes een borrel. Die werd geserveerd in een mosterdglas, want dat sneuvelde niet zo gauw. De werktijden in de branderij en distilleerderij waren flexibel. De 47
Page 5 and 6: Boven: Een afvalproduct van de mout
Page 9 and 10: Hierboven: Deze foto uit 1863 toont
Page 11 and 12: Hierboven: Voor het jenever ui t ri
Page 13 and 14: Rechts: Van oudsher wordt alcohol v
Page 15: Boven: In 1803 werd de bierbrouweri
Page 20: 50 van de raad hadden zich daar fel
Page 25 and 26: In het laatste echte brandershuis v

Ach Lieve Tijd Schiedam deel 2, 400 jaar jenever - img.coret.org

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?