PIETER PAUWEL RUBENS - Tresoar

174
slachten vergaarde geestelijke schat, waaruit
ieder nemen kon wat hij nodig had. Als een
gedachte eenmaal voortreffelijk uitgedrukt
was, een tafereel juist in beeld gebracht,
waarom zou men het dan niet eenvoudig
overnemen’. Dit besef van gemeenschappelijk
eigendom gold ook in de beeldende
kunsten, waarbij vooral de wijze waarop het
citaat verwerkt werd in het grotere geheel
van het kunstwerk als het criterium werd
beschouwd.
Een verschil ten opzichte van de Middeleeuwen
ligt hierin, dat sedert de opkomst
van de Renaissance het gemeenschappelijk
bezit aanzienlijk werd verrijkt, o.m. ingevolge
de opgravingen van Griekse en Romeinse
beelden te Rome sinds het einde van de 15de
eeuw.
Reeds vóór Rubens hadden Mantegna, Raffaël,
Giulio Romano, Michelangelo, e.a. uit
die nalatenschap van de Oudheid motieven
overgenomen, en ook in de geest van de
Antieken gewerkt. De grote Vlaamse schilder
sluit dus in dit opzicht aan bij een reeds
eerbiedwaardige traditie.
Het kan ook wel vreemd lijken dat ook antieke
motieven toegepast werden in christelijk-godsdienstige
taferelen. In verband met
Rubens schrijft B. Knipping: ‘...voortdurend
moet elk werk de duidelijke sporen dragen
van de Oudheid, ook al staat het gegeven
daarmee in geen enkel verband. Menige geestelijke
en profane vrouwengestalte bij Rubens
verraadt onmiddellijk de ‘Pudicitia’ van
het Vaticaan, zodat men zich wel geheel in de
geest van de tijd moet verplaatsen om hem
dit opzettelijk getuigenis van de antieke vormenwereld
niet kwalijk te nemen’.
Er dient hierbij echter op gewezen dat Rubens
in feite niets anders deed in zijn schilderkunst
dan wat de humanisten hem in hun
geschriften reeds sedert lang hadden voorge-
daan. Het is inderdaad bekend dat zij nauwelijks
iets aan het papier toevertrouwden zonder
zich op ‘testimonium’ of ‘auctoritas’
van klassieke schrijvers te beroepen, ook in
een christelijk-godsdienstige context. Justus
Lipsius verantwoordde als volgt dit voortdurend
citeren van schrijvers uit de Oudheid:
‘Ongetwijfeld, de goddelijke schriften zijn de
effectieve haard van de ware kracht, van de
ware deugd en van de onwrikbare standvastigheid.
Toch moet men de menselijke wijsheid
niet misprijzen... Wij verzamelen de stenen,
het cement, de kalk van het oude gebouw
van de Wijsbegeerte, dat sinds lang is
ingestort. Maak van dit gewin geen verwijt
aan de bouwmeester, en laat hem toe dit
materiaal te gebruiken als onderbouw en
fundament.’
Een gelijkaardige, wellicht nog meer toepasselijke
verantwoording treffen wij aan bij de
Franse neo-stoïcijn Guillaume du Vaïr, die
overigens sterk door Justus Lipsius werd
beïnvloed. In zijn ‘Saincte Philosophie’, uitgegeven
te Rome in 1603, lezen wij:
‘Comme j’ai vu à Rome les riches temples
bastis par les Païens à l’honneur de leurs
demons, avoir esté sainctement appliquez au
service de nostre Dieu, ainsi en ce petit
recueil, j’ai pris peine de transferrer à l’usage
et instruction de nostre religion les plus
beaux traits des philosophes païens’.
De toepassing van antieke motieven in
Rubens’ godsdienstig werk kan in een gelijkaardig
perspectief worden gezien. Hoe dan
ook, zowel in profane als in religieuze taferelen
integreerde hij deze motieven, zoals hiervoor
vermeld, niet op een slaafse maar op
een geïnspireerde wijze. Zijn figuren hebben
niets overgehouden van het kille aanvoelen
van de antieke marmers waaraan ze werden
ontleend; een warmbruisend leven doorstroomt
hun bloeiende lichamen.