2003-2004 nummer 1 - Thauma

BOEKBESPREKING HET HELE LEVEN
IN DIENST VAN ÉÉN ONDERWERP
Heine Scholtens
‘De encyclopedie van de domheid is zelf het product van een reeks min of
meer mislukte pogingen de domheid te begrijpen.’ (p. 23)
Ach... wie kent niet dat verlangen? Was er maar één ding
dat echt de moeite waard was, één ding dat zin en richting
zou geven aan het leven! Sommige mensen zoeken
hun leven lang naar ‘hun’ onderwerp, wat ook een soort
van zin is, anderen vinden het bijtijds. Matthijs van Boxsel
behoort tot de laatste categorie.Aanvankelijk zoekt hij
nog:
‘Op zoek naar een onderwerp waar ik al mijn krachten op zou kunnen
concentreren, een zaak die bovendien het uiterste van mij zou
vergen, nam ik kennis van alles wat op mijn weg kwam, als iemand die
verliefd is zonder te weten op wie.’ (p. 13)
De jonge Van Boxsel verdiept zich in allerlei verheven
onderwerpen: de decadentie, de melancholie, het unheimliche.
Dan komt hij in aanraking met het werk van
Robert Musil, niet alleen met Der Mann ohne Eigenschaften,
maar ook met de laatste tijdens diens leven gepubliceerde
tekst: Über die Dummheit, een rede uitgesproken in
1937. Het idee dat de domheid een serieus onderwerp
van studie kan zijn komt als een verrassing. ‘Zo hadden
mijn gefrustreerde speurtochten uiteindelijk hun eigen
falen tot onderwerp gekregen.’ (p. 15) Dat is het vertrekpunt
voor een plezierige reis; aan alle twijfel over de vervulling
van het leven komt een eind.
‘Bovendien brengt de monomane studie lijn in je leven. Door je met
alle energie te concentreren op één aspect van het bestaan, hoe dom
ook, kun je tegelijk de meest fantastische kennis verzamelen én plezier
beleven.’ (p. 24)
Al in de jaren tachtig (van de vorige eeuw, red.) verschijnen
de eerste drie deeltjes van De encyclopedie van de domheid.Eerst
een inleiding,vervolgens een Nederlandse vertaling
van Musils rede, en als derde het essay Gustave
Flaubert en de methodische domheid. Het ontbreekt Van
Boxsel niet aan succes. De Encyclopedie wordt stormachtig
onthaald in de pers en de deeltjes, die in een kleine oplage
gedrukt waren en tegenwoordig nagenoeg onvindbaar
zijn, raken al snel uitverkocht. Maar dan doet zich een
probleem voor. Deel vier, dat zou moeten handelen over
de topografie van de domheid, dat wil zeggen een
beschrijving zou moeten geven van alle plaatsen die
[11] THAUMA 2003-2004 NUMMER 1
spreekwoordelijk voor dom doorgaan, stelt Van Boxsel
voor de eenvoudige vraag: waarom heten deze streken en
steden eigenlijk dom? Wat is dom? De antwoorden van
verschillende deskundigen bevredigen hem niet, en hij
besluit zelf op onderzoek uit te gaan. Dit onderzoek
neemt meer dan tien jaar in beslag; in de tussentijd test
van Boxsel zijn nieuwe ideeën door lezingen te geven
over zijn onderwerp. Dan, in 1999, begint de Encyclopedie
opnieuw te verschijnen, ditmaal bij een reguliere uitgever
en in een grotere oplage. Het werk vindt wederom
een warm onthaal.
Hoe benader je de domheid? ‘Van meet af aan werd
het standpunt gehuldigd dat alleen het essay gewaagd is
aan de onvoorspelbaarheid van de domheid.’ (p. 21) De
Encyclopedie van de domheid geeft geen systematische
benadering van het onderwerp, geen argument dat wordt
ontvouwen volgens een vooropgezet plan. Hoe zou het
dat ook kunnen hebben? De domheid laat zich niet vangen
in een systeem.Van Boxsel omschrijft zijn onderwerp
in een reeks essayistische opstellen die pogen elkaar te
verhelderen.Aan het geheel ligt echter één centrale stelling
ten grondslag, die steeds in een andere context
terugkeert: cultuur is het product van een reeks min of
meer mislukte pogingen met de domheid in het reine te
komen. Zoals Van Boxsel zelf schrijft:
‘Uitgangspunt is een boutade: geen mens is intelligent genoeg om zijn
eigen domheid te begrijpen. [...] De enige vruchtbare oplossing is een
omkering van het perspectief: intelligentie is niets dan een reeks min
of meer geslaagde pogingen greep te krijgen op de domheid.’ (p. 22)
Dit uitgangspunt is de aanleiding stil te staan bij de plaats
van de domheid in verschillende aspecten van de cultuur.
De domheid wordt ontleed aan de hand van sprookjes en
smoesjes, tuinarchitectuur en triomfbogen, het koningshuis
en de kikkerprins.We maken (opnieuw, en op een
andere manier dan we gewend zijn) kennis met Kant en
Dante, en met Rousseau en De Quevedo. Bovendien
worden de essays op een prikkelende manier geïllustreerd,
onder meer met afbeeldingen van de hand van
Gustave Doré en Kamagurka. Alles om maar meer te
weten te komen over de domheid.
En we komen meer te weten. De domheid is geen
gebrek, zoals veel mensen aanvankelijk geneigd zullen
zijn te denken, maar een zelfstandige eigenschap. De
domheid is het talent onbewust tegen je eigen belang in