2003-2004 nummer 1 - Thauma

ESSAYOVER LEVEN
Allard Hoekstra, KNAW-onderzoeker Kamerlingh Onnes Laboratorium, Universiteit Leiden
De mens slaagt er steeds beter in te beschrijven hoe
het leven verloopt; waarom het zo verloopt ontgaat
ons echter. Dit roept verwarring, angst en woede op
en vormt een fundamentele bron van geweld. Het is
van levensbelang die frustraties om te zetten in verwondering
en bewondering en het leven met vertrouwen
tegemoet te treden als een wonderbaarlijk
gegeven.
Door het ontdekken, beschrijven en gebruiken van de
regelmatigheden in de natuur om ons heen lijken wij het
dagelijkse leven steeds meer te ervaren als vanzelfsprekend
en, hoewel fascinerend, als weinig mysterieus: het
DNA bevat de erfelijke informatie, met een bewegende
magneet kan stroom worden opgewekt in een geleidende
lus, de aarde draait met een snelheid van zeventienduizend
kilometer per uur rond de zon en tezamen met de
schuine stand van de aardas leidt dat tot de seizoenen.
Tegelijkertijd verdwijnt de notie naar de achtergrond
dat het bestaan van die regelmatigheden een wonder is –
in de betekenis dat wij geen idee hebben waar het vandaan
komt. Bovendien ervaren wij de regelmatigheid die
wij in het leven ontwaren als een vast gegeven: wat een
gegeven is, lijkt een gegeven te blijven – eens gegeven,
blijft gegeven. Maar in wezen is die wetmatigheid als een
belofte, waarop je moet vertrouwen: het zal er zijn. Zal
het er zijn?
Het ontdekken en beschrijven van de natuurlijke regelmaat
wordt in de wetenschappen tot in extremum bedreven.
Hier probeert men de verschillende aspecten van het
leven te modelleren, dat wil zeggen: een abstracte
beschrijving te maken hoe natuurlijke fenomenen verlopen.
Zo modelleert de natuurkunde de basale natuurlijke
eigenschappen, de psychologie het menselijk denkproces
en de rechtswetenschap de sociale omgang. Daarbij gaat
men ervan uit dat een model slechts een beperkte afspiegeling
is van hoe de werkelijkheid verloopt en bijgesteld
of vervangen moet worden wanneer het geen beschrijving
meer levert van het waargenomen verschijnsel.
Soms leveren die modellen de mogelijkheid om een
natuurlijk proces in grote mate te voorspellen. Die kennis
kan voor toepassingen gebruikt worden. Dat leidt bijvoorbeeld
tot technologie in het geval van natuurkunde,
tot activiteitenbegeleiding bij de zorg voor ouderen of
didactiek voor de scholing van jongeren in het geval van
de psychologie en tot juridische wetten in het geval van
de rechtswetenschap. Het succes van deze toepassingen
[21] THAUMA 2003-2004 NUMMER 1
wekt de indruk dat de mens het onderliggende verschijnsel
volledig doorgrondt.
Maar de vraag waarom een verschijnsel zo verloopt,
wordt met een model geenszins beantwoord – dat het zo
verloopt en niet anders blijft een gegeven. Een model
levert geen verklaring, maar uitsluitend een beschrijving.
Zo geeft de natuurkunde wel een antwoord op de vraag
hoe een steen naar de aarde valt (we modelleren het met
een zwaartekracht) maar waarom die twee lichamen
elkaar aantrekken blijft onbegrepen – we krijgen er geen
grip op, het ontgaat ons. De definitie van weten (als in
wetenschap) verschuift daarmee van “volledig doorgronden”naar
“aannemen”en “rotsvast vertrouwen op”– vertrouwen
op de continuïteit van de regelmatigheden in
het leven, die regelmatigheden aannemen als blijvend
gegeven. Als men geloven opvat als “rotsvast vertrouwen
op”, zijn wetenschappers daarmee overtuigde gelovigen.
Een model – en de eruit voortvloeiende toepassingen –
kunnen gebruikt worden zolang het model als “waar” of
“juist” ervaren wordt, zolang het model onze waarnemingen
van het leven beschrijft. Daartoe moet ieder
model voortdurend getoetst worden en men zal zich
steeds moeten bedenken dat er alternatieve en wellicht
betere modellen mogelijk zijn. Er zijn verscheidene stromingen
binnen een wetenschap, er bestaan vele filosofieën
en religies die het leven proberen te beschrijven.
Alle doen dat vanuit eigen standpunt en beschrijven
slechts één of enkele aspecten van wat gegeven is. Zij
kunnen met elkaar overeenstemmen – wat leidt tot herkenning
en bevestiging – of sterk van elkaar verschillen –
wat leidt tot vernieuwing of vervreemding. Levensgevaarlijk
wordt het, wanneer men slechts één model toelaat
en het niet meer toetst (dogmatisering) of een onjuist
model niet vervangt, noch aanpast. De toepassingen of de
manier van leven die daaruit volgen,zullen botsen met de
werkelijkheid – met wat gegeven is – en kunnen niet
zelfstandig voortbestaan. In het beste geval zullen zij de
gegeven gang van zaken niet blokkeren, de werkelijkheid
geen geweld aandoen. Maar in het slechtste geval leiden
zij tot destructie en uiteindelijk tot zelfvernietiging. Zo
kan corruptie slechts blijven bestaan in een voornamelijk
betrouwbare gemeenschap: wanneer corruptie de overhand
krijgt, vernietigt zij die gemeenschap en daarmee
zichzelf.
Hiermee is in beperkte mate vast te stellen of een
model juist is, of tenminste niet in strijd met de werkelijkheid:
toepassing zal dan leiden tot stabiliteit en continuï-