2003-2004 nummer 1 - Thauma

More documents

Recommendations

Info

AFGESTUDEERD! EEN KEIZERLIJK DENKER, EEN TRAGEDIEDICHTER, DON QUIJOTE EN DE POLITIEK Drs. Sabine Bierens, afgestudeerd in wijsbegeerte en Spaanse letterkunde Mijn scriptie Spaans, die ik in mei 2001 afrondde, gaat over José Ortega y Gasset (1883-1955), Spaans denker, schrijver en maatschappijcriticus in het Spanje aan het begin van de vorige eeuw. Bij wijsbegeerte studeerde ik in december 2002 af op een scriptie over het eerste deel van de ‘Geist’ in de Phänomenologie des Geistes van Georg W.F. Hegel (1770-1831). In dit deel van de Phänomenologie speelt de tragedie Antigone een belangrijke rol. Een keizerlijk denker, Ortega en Don Quijote ‘Keizerlijk, ja. Hegel was een keizer van het denkvermogen (…) Hij is een opmerkelijk geval van aartsintellectueel die desondanks de psychologie heeft van een staatsman. Autoritair, imposant, hard en constructief. Zijn ziel lijkt in niets op die van Plato, Descartes, Spinoza, of Kant. De kaste van zijn karakter plaatst hem eerder op het niveau van Ceasar, Dioclesianus, Djengis Khan en Barbarossa. Hij was niet één van die personages náást het zijn van denker. Hij was het áls denker. Zijn filosofie is keizerlijk, caesarlijk, djengiskhanig.’ 1 Bovenstaande tekst is één van de weinige mogelijke links tussen de onderwerpen van mijn twee eindscripties. Het is een fragment uit het essay ‘Hegel y América’ dat José Ortega y Gasset schreef in maart 1928. Hij plaatst daarin de Amerikaanse cultuur in het beeld van de wereldgeschiedenis dat Hegel schetst in zijn Philosophie der Weltgeschichte en dat ook overeenkomsten vertoont met de gang van de geest in de Phänomenologie des Geistes. Ik vind Ortega’s kwalificatie van de filosofie van Hegel herkenbaar. Hegel pakt de filosofie en filosofiegeschiedenis bij kop en staart vast, schudt haar door elkaar en bindt de uiteinden vast. Zijn wetenschapsleer is, hoewel soms wellicht niet sluitend, briljant en imposant en kan je overkomen als een gebeurtenis. Mij ‘overkwam’ Hegel in mijn derde studiejaar filosofie. Ik volgde toen voor het eerst het vak Phänomenologie des Geistes bij Ad Verbrugge, een close reading van de Phänomenologie, naar mijn mening één van de beste manieren om je te zetten tot het lezen van deze keizerlijke, maar ingewikkelde tekst. Deze close reading is voortgezet tot het einde van het boek en heeft in totaal vier collegereeksen geduurd. Niet lang na de kennismaking met Hegel richtte mijn [13] THAUMA 2003-2004 NUMMER 1 studie Spaans zich op de letterkunde na 1700 en las ik voor het eerst de literaire en maatschappelijk geëngageerde essays van Ortega y Gasset. Het werk van zowel Hegel als Ortega y Gasset vond ik interessant en greep me bovengemiddeld.Toch was er niet onmiddellijk sprake van een roeping om mij verder in hun werk te verdiepen. Bij Hegel zeker niet, gezien het matige resultaat voor mijn eerste tentamen.Toen ik begon met mijn studie filosofie dacht ik al: nu wordt het menens met dat studeren. Met Hegel bereikte dit zijn hoogtepunt. Het was voor mij geen kwestie van het even doen. Het werd een heel proces van het volgen en kunnen reproduceren van het denkproces van een ander en me begeven door de annalen van ons weten, waarbij ook mijn eigen denkvermogen aardig op de proef werd gesteld. Omdat ik echter geboeid was door Hegels logica en steeds weer wilde weten waar zijn dialectische gang van waarheidsvinding toe zou leiden, heb ik me uiteindelijk met meer succes aan het werk gewijd. De keuze voor het scriptieonderwerp Spaans kwam het eerst. Ondanks het feit dat ik voor letterkunde had gekozen is mijn scriptieonderzoek – naast het feit dat de Don Quijote van Cervantes er een belangrijke rol in speelt – uiteindelijk de kant van de cultuurkunde en filosofie opgegaan:‘Ortega y Gasset en Spanje. De trieste echtgenoot naast het bed van de zieke geliefde dame’ is een uiteenzetting van Ortega’s ideeën over de inborst van de Spanjaard, de maatschappij waarin hij leefde en de eigenaardigheden van beide. Ik zal bij deze scriptie, aangezien het in dit artikel in de eerste plaats om wijsbegeerte gaat, voor de rest niet stilstaan. Een tragediedichter Mijn scriptie voor filosofie was de afronding van de eerdergenoemde collegereeks over de Phänomenologie des Geistes. Hoewel ik in die periode uiteraard ook veel andere vakken had gevolgd, restte mij tegen het einde van mijn studie niet veel anders dan de speurtocht binnen dit werk waarin ik mij had vastgebeten voort te zetten in een nader onderzoek van een bepaald fragment ervan.Vanwege mijn voorliefde voor klassieke teksten en mijn geboeidheid met het de onderwerpen rechtvaardigheid en schuld koos ik voor het gedeelte over de ware
geest, of de zedelijkheid, waarin het gaat over de substantiële betekenis van de archaïsch Griekse samenleving. Hegel beschrijft deze fase binnen de geest grotendeels naar analogie van Sophocles’ tragedie Antigone. Feitelijk is het niet zozeer Antigone als wel Sophocles, of de tragediedichter in het algemeen, die de boventoon voert in zijn duiding van de Griekse samenleving. Sophocles verbeeldt zijn werkelijkheid en voegt er iets aan toe. Hij speelt met essenties, tweedelingen, het lot en de onontkoombare conclusie: de archaïsch Griekse samenleving draagt een tragische scheuring in zich. Dit is nu precies wat Hegel als substantieel ziet aan deze vorm van zedelijke samenleving. De geest ervan is de tweedeling van de substantie die zich onmiddellijk en eenduidig aan het zedelijke bewustzijn voordoet. Hierdoor verhoudt het zedelijke zelfbewustzijn dat zichzelf ziet als volwaardige belichaming van de substantie, hieraan handelend bijdraagt en zich beschouwt als vrij en in staat de juiste keuzes te maken, zich in werkelijkheid tot zijn substantie als een statisch en plastisch karakter, vergelijkbaar met de karakters van een tragedie en zit het gevangen in de macht van het hem onbekende. De vrouwelijke kracht, die onder meer staat voor het begraven van de doden en het zorg dragen voor (nagedachtenis van) het familielid, moet zowel in de Antigone als in de zedelijkheid van de Phänomenologie zwichten voor de openbare mannelijke kracht die waakt over het belang van de gemeenschap.Antigone wordt overweldigd door het uiterlijke geweld van koning Kreon als zij haar broer Polyneikes – die een misdaad heeft gepleegd tegen de staat – het begrafenisritueel wil bezorgen. Het vrouwelijke principe slaat echter met zijn innerlijke krachten terug op het moment dat de wraakgodinnen het noodlot over Kreon afroepen en zowel zijn zoon als zijn vrouw sterven. Zoals het publieke in het geval van Antigone tussenbeide kwam in de normale gang van zaken binnen het familieleven, kaatst de bal van de publieke beslissing in het geval van Kreon terug in zijn privéleven. Langs bovenstaande lijn gaat Hegel, aan de hand van de geschiedenis van Antigone in de zedelijkheid, in dialoog met de tragediedichters en neemt hun waarheid mee in de gang van weten en waarheid door de geschiedenis, in de geschiedenis van de filosofie. Zowel de Antigone als de passage uit de Phänomenologie hierover zijn zeer boeiend. Ik heb er in mijn scriptie 130 pagina’s aan gewijd maar zal er op deze plaats niet langer over uitwijden. Bij Ortega y Gasset zag ik hoe literatuur kan overgaan in filosofische analyse. Bij Hegel vond ik tussen het taaie metafysische proza soms poëtische passages: ‘Gegen solche Einseitigkeit hat die Wirklichkeit eine eigene Kraft; sie steht mit der Wahrheit im Bunde gegen das Bewußtsein und stellt die- [14] THAUMA 2003-2004 NUMMER 1 sem erst dar, was die Wahrheit ist. Das sittliche Bewußtsein aber hat aus der Schale der absoluten Substanz die Vergessenheit aller Einseitigkeit des Für-sich-seins, seiner Zwecke und eigentümlichen Begriffe getrunken, und darum in diesem stygischen Wasser zugleich alle eigne Wesenheit und selbstständige Bedeutung der gegenständlichen Wirklichkeit ertränkt.’2 Met deze passage leidt Hegel in bloemrijke taal de confrontatie in tussen het weten en het niet-weten van het zedelijke bewustzijn. Het bewustzijn heeft de zedelijke substantie de zelfstandigheid ontzegd van iets met betekenis ‘buiten hem’ waarvan het in zijn handelen slechts één moment vertegenwoordigt. De werkelijkheid slaat tegen de eenzijdigheid van het karakter terug met haar eigen wapen: de confrontatie met de waarheid. Het karakter handelt echter niet slechts eenzijdig (gericht op zijn ene doel), maar is deze eenzijdigheid van zijn eigen doen en wezen – noodzakelijk – ook vergeten. Het heeft ‘uit de schaal van absolute substantie’ de vergetelheid van zijn eigen eenzijdigheid ‘gedronken’. Zo ontstaat in de werkelijkheid een onderscheid tussen dat wat het karakter wel en niet weet, tussen wat het weet en uitvoert en het ware. Door het vergeten van zijn eigen eenzijdigheid heeft hij de zelfstandige betekenis en het wezenlijke van de werkelijkheid ‘verdronken’. De werkelijkheid zal zich echter in haar verbond met de waarheid tegenover het bewustzijn blijven wreken. Sancho Panza en de politiek Hegels zoektocht naar waarheid en weten vertoont op het eerste gezicht weinig samenhang met het werk dat ik nu doe. Ik verricht onderzoek bij het wetenschappelijk bureau voor het liberalisme en de VVD, waarbij ik me bezighoud met concrete maatschappelijke verschijnselen, problemen en dilemma’s. Mag roken op de werkvloer? Wat zijn liberale waarden en normen? Mag de open samenleving zijn poorten sluiten voor vreemdelingen en zo ja, waarom en in welke mate? Hoe hangen dergelijke politieke beslissingen die vaak gebaseerd zijn op belangen en idealen samen met het (hegeliaanse) streven naar waarheid? Geloven we Artistoteles,dan is er weinig hoop. Hij schrijft in de Ethica Nicomachea: ‘Het is dan ook duidelijk dat men filosofisch inzicht niet kan gelijkstellen aan politieke wetenschap.Want als men de wetenschap omtrent wat nuttig is voor de bezitter van die wetenschap zelf filosofisch inzicht wil noemen, zullen er vele soorten van filosofisch inzicht zijn.’ 3 Voor de kenners van het aristotelische gedachtegoed zal het duidelijk zijn: slechts de filosofie is gericht op het zijnde als zijnde en dit is een eenduidige wetenschap. Er Lees verder op pag. 27
Page 1 and 2: COLOFON Thauma Blad voor de Faculte
Page 3 and 4: TEGENRECENSIE HET WESTEN IS SUPERIE
Page 5 and 6: mogelijk waar verschillende culture
Page 7 and 8: ESSAY WEST EN OOST, OFTEWEL: PENISK
Page 9 and 10: De geschiedenis die we meenemen en
Page 11: Allegorie van de domheid. Uit: Jaco
Page 15 and 16: ‘Schommelen’, een schilderij va
Page 17 and 18: REACTIE OP ‘DE OORSPRONG VAN DE T
Page 19 and 20: een interessant en creatief stage-p
Page 21 and 22: In de afgelopen twee nummers stonde
Page 23 and 24: tische vindingen en wereldbeschouwe
Page 25 and 26: COLUMN KLACHT AAN DE REDACTIE ‘Ik

2003-2004 nummer 1 - Thauma

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?