2003-2004 nummer 1 - Thauma

ESSAY GOED EN KWAAD
Benedict Broere
Hoewel de rubriek Polemiek is beëindigd – wegens gebrek aan
lezers die genegen waren in het openbaar te reageren op de aangedragen
stellingen -, is dit feitelijk een laatste (?) aflevering: een
reactie van een lezer naar aanleiding van de polemiek in Thauma
nummer I van het vorige jaar.
Wat is de grondslag van ‘goed’ en ‘kwaad’? Zijn
deze begrippen relatief of bestaat er een absolute
versie van het Goede en/of het Kwade? En wanneer
kan men überhaupt spreken van de ethische
context waarin Goed en Kwaad kunnen bestaan,
waarbij er een moreel oordeel geveld kan worden?
Wanneer zijn ‘Goed’ en ‘Kwaad’ in de wereld gekomen?
Of hebben ze er reeds altijd al deel van uitgemaakt? Was
het de mens die als eerste deze ideeën begon te articuleren?
Of spelen ze een rol in de algehele constructie van de
werkelijkheid? ‘God’ en ‘Duivel’,‘hemel’ en ‘hel’,‘moeder
Theresa’ en ‘de Holocaust’; zijn zij zuiver menselijk, of
verwijzen zij naar essenties van dit universum? Kijkend
naar de ontwikkeling van dit universum, dan valt er geen
hoofdrol toe te kennen aan enkel vernietiging en destructie,
wreedheid en boosaardigheid. Want zou dat wel het
geval zijn geweest, dan had die ontwikkeling nooit plaats
gevonden. Een absoluut kwaad is de totale annihilatie van
dit universum, een absoluut goed mogelijk de volledige
verwerkelijking ervan. De ethische context is er als men
kan kiezen voor het leven, dat klaarblijkelijk in dit universum
schuilt. Het leven en niet de dood.Terwijl toch leven
en dood zo intens verbonden zijn met dit bestaan.
Terugkijkend in de geschiedenis mag je verwachten dat
een besef van goed en kwaad al heel vroeg in de menselijke
ontwikkeling een rol speelt. Mensen in die vroege
wereld moeten beseft hebben dat het geweld en de agressie
waarmee zij prooidieren en concurrerende groepen
jager-verzamelaars bejegenden, contraproductief is als het
zich teveel richt op leden van de eigen groep. Er zal zeker
strijd zijn geweest om buit, vrouwen, wapens en aanzien.
Maar een groep die teveel van zijn leden verspeelt in
onderlinge strijd, zal het afleggen tegen andere groepen
die het voorzien hebben op rijke jachtvelden, veilige
plekken en bronnen van drinkwater. Daarnaast zullen
mensen in die nauw samenlevende groepen remmingen
ervaren hebben om dodelijk geweld toe te passen op
anderen die letterlijk of praktisch familie zijn. Vooral
vrouwen zullen een bindende en matigende rol hebben
gespeeld. Ook zal hun grotere behoefte aan veiligheid en
[23] THAUMA 2003-2004 NUMMER 1
stabiliteit de energie van de groep een constructieve
richting hebben gegeven, in de zin van het bouwen van
veilige onderkomens en de ontwikkeling van betere
wapens voor de jacht en de bescherming van de groep.
Moraliteit betekent overleven, niet slechts voor de
mens, maar ook voor dieren. Je ziet daar verscheurende
agressie naast aandoenlijke liefde voor partner en aanwas.
Recent onderzoek (Frans de Waal) suggereert dat zeker
ook apen een ethisch besef hebben, of in elk geval remmingen
die verhinderen dat bruut geweld zich tegen de
groep keert. Daarnaast kan ik mij nog heel goed een
filmpje herinneren, ingebracht door Anton van Hoof,
directeur van een welbekend dierenpark, waarin een
leeuw een groep hyena’s verjaagt die het gemunt heeft op
het jong van een neushoorn.Was dit moraliteit of slechts
een instinctief reageren op kreten van angst?
Na het jager-verzamelaarbestaan volgt de fase dat de
mens zich permanent vestigt op plaatsen met veel vruchtbare
grond en een overvloed aan drinkwater. Hij gaat zich
toeleggen op landbouw, visserij en domesticatie van wilde
dieren. Je ziet dan dat moraliteit steeds meer een wettelijke
status krijgt. De gunstige omstandigheden maken dat
groepen al snel volkrijke samenlevingen worden, met een
toenemende taakverdeling en sociale gelaagdheid. Er zullen
mensen zijn die zich specialiseren in jacht en oorlog,
terwijl anderen zich toeleggen op vreedzamer taken, bijvoorbeeld
het boerenbedrijf, de productie van spijzen, het
bouwen van onderkomens en tempels, de verering van
goden, en ook boekhouding en schrijverij. Leidende elites
zullen meer nog dan vroeger het nut hebben ingezien
van het beheersen van het geweld intern, tussen al die zo
verschillend op geweld ingestelde mensen. Regels ter
bedwinging van het geweld zullen steeds explicieter
gesteld zijn, met daaraan gekoppeld de instelling van
rechtspraak en rechtshandhaving.
Om het geweld te bedwingen en te sturen, om
gewenst gedrag te bevorderen en ongewenst gedrag te
onderdrukken, en om de regels daarvoor kracht bij te
zetten, zullen religieuze virtuozen – sjamanen, wijzen,
profeten – deze regels een metafysische dimensie geven.
Het goede krijgt een link met het allerhoogste, de hoogste
geest, de hoogste god. Moraliteit wordt gekoppeld aan
het wereldgebeuren. Daar tegenin gaan wordt iets duivels
en ontmoet zware sancties.
Uitvinding van het individu
Op basis van verschillende achtergronden van klimaat en
geografie, en ook vanuit verschillende reeksen van prak-