Den Gulden Winckel. Jaargang 13 - digitale bibliotheek voor de ...

Den Gulden Winckel.
Jaargang 13
bron
Den Gulden Winckel. Jaargang 13. Hollandia-Drukkerij, Baarn 1914
Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/_gul001191401_01/colofon.htm
© 2009 dbnl

Een boek voor iedereen?
1
DE Leidsche hoogleeraar Hartman heeft weer velen aan zich verplicht door de
uitgave van een populair werk, waarin de resultaten van veel studie zijn neergelegd.
Onder den hoofdtitel Beatus ille qui, de beginwoorden der vermaarde tweede
Epode van Horatius, geeft hij een vermakelijk, bont boek, maar waarin toch ook
ernstiger tonen niet ontbreken. Geleidelijkheid moet men er niet in zoeken; het
geheel is weer even ‘raar’ als de Avondzon des Heidendoms, dat een
paar jaar geleden van dezelfde hand verscheen. ‘Raar’ - ik zou dit epitheton anders
van den arbeid eens Hooggeleerden nauwelijks durven gebruiken; maar Prof.
Hartman heeft indertijd zelf dat boek over Plutarchus van Chaeronea ‘een raar boek’
genoemd en hij kan onmogelijk zijn recensent kwalijk nemen, dat die het met hem
eens is. Nu hij ditmaal gemoedelijk over Horatius aan de praat raakt, spreekt hij niet
meer van ‘een raar boek’, maar, op omslag en in voorrede beide, van ‘een boek
voor iedereen’, dat dan toch eigenlijk vrijwel op hetzelfde neerkomt. Ik meen mij
dezen titel te herinneren uit advertentiën van Gebrs. Cohen of Bolle; daar diende
het opschrift dan om een Brievenschat aan den man te brengen, ‘een wegwijzer tot
het verkrijgen van een flinken briefstijl, tevens omvattende bijna 200 modellen van
particuliere en familie-brieven, liefdesverklaringen, sollicitatiebrieven, requesten
enz.’. Is echter ‘een boek voor iedereen’ geen Brievenboek, maar bevat het tot zelfs
op het titelblad een groot deel Latijn, -, nu, dan is het ‘een raar boek’, want de eischen
gesteld door een boerendochter, die vader en moeder op hun zilveren bruiloft met
een schoonen gelegenheidsbrief wil verblijden en de wensch van haar broer, die
eene eerlijke verkeering zoekt, maar zwaar ter tale is, - hunne eischen worden hier
dan toch maar niet vervuld, hunne wenschen niet bevredigd en ik vrees hard, dat
zij het boek links zullen laten liggen. Hadden zij per ongeluk, afgaande op den
ondertitel: ‘Een boek voor iedereen’, er hun goeie geld aan weggegooid, dan zouden
zij zich zeker opgelicht achten. En hoeveel boeren zijn er niet in Nederland! Booze
tongen beweren zelfs, dat er niet anders dan boeren zijn.
Maar laat ons nu niet dood blijven op een woord. Iedereen is ten slotte toch niet
iedereen. Immers: een boek voor iedereen zou, streng genomen, een boek zijn voor
Jan en Alleman; en wie zich boven hun peil verheft zou er niet op gesteld blijken.
Een boek voor iedereen ware eigenlijk een boek voor niemand in het bijzonder en
bijgevolg niet veel bijzonders. In dat opzicht is de titel niet gelukkig gekozen, want
er staat inderdaad heel veel bijzonders in en geen degelijk leesgezelschap kan het
missen. Om met het slot te beginnen: eene bloemlezing uit de gedichten van Horatius
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

2
voor hen, die nog een mondjevol Latijn kennen bedoeld, maar misschien niet
geschikt, omdat voor de lectuur dezer gedichten wel iets meer dan mondjesmaat
Latijnkennis vannoode is. Tot geruststelling van mijne lezers diene, dat in den loop
van het boek dezelfde bloemlezing in haar geheel vertaald voorkomt. En dat wel in
vloeiend Hollandsch. Het is een lust deze overzettingen, in proza weliswaar, te
lezen. Ik weerhoud mij niet, daarvan eenige proeven te geven en kies in verband
met den titel van het boek eerst de tweede Epode, waarin een zakenman ALFIUS
de genoegens van het buitenleven prijst:
Gelukzalig de mensch, die, ver van 't zakenleven, als 't oude volk der
stervelingen, zijn erfgoed bewerkt met eigen runderen, niet weet van
vervaldagen, niet als dienstplichtige wordt opgeschrikt door de woeste
krijgstrompet, niet in doodsangst zit wanneer stormen woeden op zee;
een vreemdeling is in 't rechtsgebouw en aan de trotsche deuren van
machtige medeburgers.
Aan hooge populieren paart hij de jeugdige loten van zijn wijngaard, met
zijn hakmes neemt hij onvruchtbare takken weg en ent in hun plaats
veelbelovende twijgen; of in een schaduwrijk dalletje ziet hij uit naar zijn
ronddolende kudden.
In zuivere kruiken bergt hij den honig, door hem uit de vaten geperst, of
scheert zijn weerlooze schapen. En als de herfstgod zijn met rijp ooft
omhangen kruin opsteekt uit het veld, hoe vermaakt het hem dan de door
hem zelven geënte peren te plukken of druiven, wedijverend met purper,
om daarvan u, Priapus, zijn gaven te brengen of u, Silvanus, bewaker
van zijn gebied!
Nu eens lust het hem neer te liggen onder een ouden steeneik, dan weer
in het mollig grasbed.
Onderwijl kabbelt het water neer van hooge rotsen, vogels zingen in het
woud hun klaagzang, het ruischend loof begeleidt de klaterende bronnen,
een muziek, die lokt tot zoeten slaap.
En als het wintergetij van den hemelgod sneeuw en regen wekt, dan drijft
hij met zijn jachthondenstoet de strijdbare evers in de slagnetten of spant
aan gladde stangen een hinderlaag voor vraatzieke lijsters; in strikken
vangt hij de angstige haas of den verhuizenden kraanvogel, een liefelijk
buitenkansje.
Wanneer nu daar nog bijkomt, dat een eerbare echtgenoot de zorg voor
huis en teeder kroost op zich neemt en als een Sabijnsche of de door de
zon geblakerde gade van den snelvoetigen Apuliër op den heiligen haard
des huizes het droge hout stapelt tegen de thuiskomst van haar
vermoeiden man, en in de omheining van twijgen het dartel vee opsluit
en de gezwollen uiers ledigt, uit het huisvat den wijn tapt van dit jaar en
een niet gekocht feestmaal bereidt, dan kunnen geen Lucrijnsche
schelpdieren lekkerder voor mij zijn, geen tarbot of steur. Geen
Afrikaansch gebroed, geen Ionisch paarlhoen zal mij beter smaken dan
de olijf, geplukt van vette twijgen of de bladeren van in 't wild groeiende
zuring en malva, weldadig voor het lichaam, of wel op hooge feestdagen
het geslachte lammetje of het aan den wolf ontrukte bokje.
Wat een genot om aan zulk een disch de weldoorvoede schapen naar
huis te zien snellen, de vermoeide runderen met tragen nek de
omgekeerde ploeg te zien meesleepen, en rondom de blinkende
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

huisgoden te zien neerzitten zijn in huis geboren slaafjes, die rijke teelt
van zijn goed.
Nadat de bankier Alfius aldus had gesproken en, vast besloten om boer
te worden, al zijn uitstaande gelden had binnengehaald ... toen stond hij
veertien dagen na dato weer met zijn contanten in den effectenhoek (blz.
131).
Bij wijze van uitzondering vertaalt Prof. Hartman de 26 ste Ode van het 3 de boek
metrisch, hetgeen volgens hem, met het oog op onze taal, ook rijm vereischt.
Eens onder Amor diend' ik kloek
En was soldaat met eer.
Nu staat daar rustig in een hoek
Mijn luit, mijn krijgsgeweer.
Maar, Venus, 'k heb één bede nog:
Daal van uw hoog gestoelt,
Maak dat de fiere Chloe toch
Uw roed' eens even voelt (blz. 165).
Deze vertaling is zeer gelukkig. Maar Vosmaer's overzetting van ‘Illi robur’ is ondanks
gemis aan rijm toch niet minder goed? Hoe dit zij, de Hoogleeraar brengt zelf zijn
goeden raad in practijk, dat eene vertaling den hedendaagschen Hollandschen lezer
hetzelfde moet doen gevoelen als de tijd- en landgenooten van den ouden Romein
of Griek bij het origineel hebben gevoeld (blz. 78). Hoe de auteur tot deze uitgave
gekomen is, blijkt uit het woord vooraf. Vijf jaren achtereen heeft hij te Leiden
populaire voordrachten gehouden over Latijnsche literatuur. Hij wilde de
schoonheden daarvan in ruimeren kring bekend maken. Studenten van alle
faculteiten, gestudeerden en ongestudeerden, zelfs professoren, heeren en dames
luisterden naar wat Prof. Hartman te vertellen had over Cicero en Seneca, over ‘De
Nieuwe Gids’ te Rome, Ovidius, Horatius, Plinius en Juvenalis (blz. V). Wij hopen
zeer, dat het over Seneca gesprokene, vooral ten gerieve van theologen, ook nog
eens in druk moge verschijnen. De spreker zelf is meer verrukt van Horatius. Hij
heeft gevoeld, zegt hij, dat hij zijne hoorders nooit meer pakte en boeide, dan
wanneer hij het over Horatius had. De geestdrift van het gesproken woord werkt
aanstekelijk en maakt licht meer indruk dan het geschrevene. Ik voor mij vind het
boek over Plutarchus over het geheel genomen interessanter. Wij kunnen bij onzen
auteur zelven lezen, dat Prof. Polak Horatius niet heeft kunnen uitstaan en dat
Goethe niet veel met hem heeft opgehad, al bewonderde deze laatste 's dichters
meesterschap over den vorm. Daartegenover staat, dat niemand minder dan Lessing
zich aan Horatius heeft verwant gevoeld. De vraag dringt zich aan mij op, of de
Hoogleeraar weer niet te veel aandacht heeft gewijd aan den drinker-schenker
Horatius. Wel zegt hij geen kunst om de kunst, geen wetenschap om de wetenschap
te willen, maar alles voor den mensch naar zijne hoogste, zijne eeuwige bestemming
(blz. VIII), doch de gewichtige plaats, die de flesch in de wereld- en
levensbeschouwing van den ouden dichter bekleedt, doet vragen, of wij van hem
voor onze hoogste, onze eeuwige bestemming in dezen tijd van geheel-
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

3
onthouding veel te verwachten hebben. Nu als parool geldt: Denkende menschen
drinken niet! Professor zelf zegt: voor den Christen bestaat er geen schoonheid dan
alleen in 't licht der Eeuwigheid. Geen verschijning is schoon dan beschouwd als
gave Gods. Laat men God er buiten, dan is al dat zoogenaamd schoone niets dan
zinnenstreeling (blz. 11). Uitdrukkelijk wordt gezegd, dat dit ook geldt van de poëzie.
Maar hoe kan dan een dus hooggestemd beoordeelaar zóó wegloopen met
drinkliedjes, die in het heidensche Rome zelf reeds voor mannen als de Sextii en
de Cynici aanstootelijk moeten geweest zijn? Het is niet meer dan toevallig dat hij
Beatus ille qui op het titelblad heeft geschreven; 't kon, in verband met den
inhoud van het boek, beter Nos jungit amicitia et vinum praebet
gaudia heeten (blz. 24 v.). Niet zonder geestdrift wordt Horatius hier geteekend
als de beproefde vriend; vriend van zijne vrienden, maar ook vriend van een goed
glas wijn. Telkens blijkt, dat Prof. Hartman ook verstand van de wijnkaart heeft (blz.
15) en als het zoo eens te pas komt graag een flesch Champagne ontkurkt (blz.
156). Die combinatie van vriendschap en hart voor een gezamenlijk glaasje heet
echt Romeinsch en echt oud-Hollandsch (blz. 34). 't Jonge Holland schijnt anders
te gevoelen.
Dit boek is in dit opzicht van een niet modern standpunt uit geschreven. Ook de
roode tint van de ondergaande zon des Heidendoms is, naar ik indertijd heb
aangetoond, door den hooggeleerden schrijver veel te wijnrood gekleurd. Er wordt
onder het jonge Nederland nog wel gedronken, maar de poëzie van den wijn wordt
niet meer gevoeld zooals bij een ouder geslacht. Zelfs verdienstelijk gedichte
drinkliedjes vallen bij eene jongere generatie niet in den smaak, ook als zij zich bij
gelegenheid den daarin gehuldigden drank heel goed laat smaken.
Prof. Hartman schijnt er zelf wel iets van te merken, dat Horatius hier en daar een
beetje in het fatsoenlijke en zedelijke moet worden getransponeerd voor Hollandsche
ooren van den huidigen dag. ‘Wat werkt de wijn niet al uit?’ (blz. 22) is toch voor
het minst eene vergoelijkende vertaling, wanneer er in het oorspronkelijk van
ebrietas sprake is.
Man van eene vorige generatie betoont onze schrijver zich ook weer in zijn
literairen smaak. Zouden wij jongeren zeggen: ‘als ik Gorter was’, dan zegt hij: ‘was
ik Tollens in hoogst eigen persoon’. Daarmede hangt dan weer samen Professors
voorliefde voor de Genestet, die er trouwens onder de dichters van vóór '80 mag
zijn en zich gewoonlijk boven Tollens verre verheft. Prof. Hartman geeft ook eene
definitie van poëzie en omschrijft haar als ‘een echt gevoel, van meer dan gewone
(zij 't ook slechts iets meer dan gewone) innigheid, gekleed in een vorm die 't
gehoor streelt’ (blz. 11). Zelf noemt de Hoogleeraar deze definitie onvolledig. Zij is
erger dan dat. Vallen muziek en zang niet evenzeer onder haar? Maar daarop wil
ik niet eens zien. Alleen, dat poëzie mogelijk is, bij iets meer dan gewone innigheid
van gevoel, dat heb ik bij Willem Kloos anders gelezen in die klassieke inleiding op
de gedichten van Jacques Perk.
Bij de lezing van Prof. Hartman's boek denkt men onwillekeurig aan Jhr. Dr.
Quirinius van Walborch uit Vosmaer's Amazone, den hartstochtelijken vereerder
van Horatius, die het werk van dezen ‘meester van den eleganten vorm en de fijne
wereldwijsheid’ van buiten kende, hem zijn lijfarts noemde, van wien hij dan ook
steeds recepten bij de hand had. Gelijkmoedigheid in alle moeilijkheden,
blijmoedigheid, teedere vriendschap had hij in deze school geleerd. Zoo teekent
den dichter Prof. Hartman ook:
een beminnelijk man van de wereld, die wel opmerkt wat er
verkeerds is in zijn tijd en aan heel wat menschen en zaken aanstoot
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

neemt, maar die zich desondanks in dien tijd en in die wereld zeer
behagelijk gevoelt en niet gaarne zou terug geplaatst worden in welke
gouden eeuw ook. Horatius heeft de maatschappij, waarin hij leeft,
lief met een hartelijke en een praktische liefde, hij zou haar gaarne van
haar gebreken willen genezen. Maar zijn liefde is bovenal echt evenals
zijn welbehagen in gezelligheid en feestvreugde (blz. 60).
Proeft men hier niet de geestverwantschap tusschen den Hoogleeraar en den
Jonker van Walborch, die den geurigen Capri tusschen zijne lippen slurpende bij
den tempel van Poseidoon te Paestum, ‘waar hij het hoogste kan genieten, ook
voor eene gewone aardsche genieting van nederigen aard niet onvatbaar is’?
Profeten en wereldhervormers worden uit dit hout niet gemaakt. Kan ik het helpen,
dat ik Horatius liever eens zag toornen of schreien over menschelijke
doemwaardigheid?
Mij resten nog een paar mededeelingen van anderen aard. Niet spoedig uitgepraat
is onze Hooggeleerde, als hij opkomt tegen het zgn. wetenschappelijk narekenen
van een dichter, tegen de handelwijze van geleerden, die altoos maar vragen, waar
een dichter het vandaan heeft, waarop hij ‘teruggaat’. ‘Al wat goed en vooral al wat
voortreffelijk is geslaagd, is eo ipso oorspronkelijk’ (blz. 43). Het is een frisch geluid,
dat ons in de volgende woorden tegemoetkomt:
mijn hemel, het doel van ons leven mag toch niet zijn onze ziel te offeren
aan de vrouwelijke Moloch de wetenschap. Al ons werken, zoeken,
peinzen moet toch hierop zijn gericht dat we ons onze eigene
wetenschap verwerven, waaraan wij zelf wat hebben voor ons geheele
bestaan (blz. 175). Sommige geleerden... peuteren en
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

4
pluizen, bij voorkeur aan dichters, om toch vooral maar doode materie te
krijgen in plaats van levenden geest. En dan roepen zij om het hardst dat
zij nu juist de wetenschap vertegenwoordigen. Volgens die menschen
mag je niet lief hebben, je mag niet bewonderen, je mag niet trachten na
te volgen, je mag alleen, wat met een heerlijk Duitsch woord heet
‘verzetteln’. 'k Heb eens een geleerde hooren prijzen omdat hij zoo
ontzettend veel ‘fiches’ had: heele boekenkasten vol sigarenkistjes,
gerangschikt volgens 't alphabet, en die kistjes weer vol gelijk geknipte
papiertjes, en op die papiertjes excerpten; ik vroeg of hij nu ook van al
die papiertjes iets moois maakte; ‘dat niet zoozeer’ was het antwoord.
Toen dacht ik toch: hoe jammer van die kistjes!
Voor theologen is het volgende nog van belang. Het is bekend, en ik wees er
reeds in mijne bespreking van De Avondzon op, dat Prof. Hartman op het gebied
der geschiedenis van het Oudste Christendom een man van ‘unzeitgemässe
Betrachtungen’ is. De onechtheid der beroemde Tacitusplaats over de
Christenvervolging onder Nero te Rome is voor hem eene uitgemaakte zaak. Men
weet wat er indertijd te doen is geweest over de correspondentie van Plinius met
keizer Trajanus (van Manen contra Wilde); Prof. Hartman's meening blijkt, als hij,
over ‘de volledige verzameling’ van brieven sprekende, eenvoudig zegt: ‘ik zonder
natuurlijk die onwijze correspondentie met keizer Trajanus uit’.
Zoover was ik gekomen, toen ik het door mij geschrevene eens overlas. En wat
bespeurde ik tot mijne niet geringe verbazing? Dat ik den invloed van het boek over
Horatius heb ondergaan; dat ik van den hak op den tak ben gesprongen; dat ik
gekeuveld heb als anders niet tot mijne gewoonte behoort en dat er iets van de
gemoedelijke satire in mijn opstel is, die de schim van Horatius, maar die bovenal
den hooggeschatten Leidschen Hoogleeraar niet moge ergeren. Ik schijn haar van
hem te hebben geleerd!
G.A. VAN DEN BERGH VAN EYSINGA.
HELMOND, Dec. 1913.
[Schrijvers van over de grenzen]
Cäsar Flaischlen
Ik kan niet alle lasten vàn u nemen,
zooals ook niemand mij de mijne ontneemt,
ook niet ontnemen mag...
een ieder vinde zelf zijn weg,
een ieder drage zelf waarmee hij zich belaadt,
een ieder vechte zelf zich door het wel en wee!
Wat ik vermag, het is niet meer misschien,
dan u in stillen, plechtigen avondstond
te toonen:
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

hoe het mij, als duizend and'ren, ging:
hoe 't mij heeft gedrukt,
hoe 'k mij heb gebukt,
hoe ik mijn zelfvertrouwen gansch verloor...
en hoe ik plots'ling toen halsstarrig werd:
wat anderen dwingen, dat dwingt gij óók!
er is geen noodlot! Winst en verlies
is slechts wat ik zelf ben en verkies!
En hoe ik mijn armen mij vrij toen vocht,
en hoe ik mijn hoofd omhoog weer kreeg,
en hoe 'k daarna mijzelven vond,
en hoe zich langzaam steeds meer klaar,
steeds meer vrij en vol en waar
uit de gedempte diepte hief:
alwat ik sinds mijn jongensdagen
brandend had in de ziel gedragen!
En hoe het vorm en leven won
en samengroeide en zich samenspon
en hooger mij en hooger droeg,
morgen, zon en zomer temoet,
en hoe 't met altijd helderder glans
mij altijd vreugdejuub'lender klonk
en uit den alledaagschen last
mij levenskracht en vrijheid schonk.
Dit vers is de vertaling van een ‘Zum Geleit’ dat Cäsar Flaischlen schreef boven
een opstel, aan hem door Georg Muschner gewijd. Het gedicht is kenmerkend voor
Flaischlen. In de vrije rythmen, waarvoor hij, de minnaar van en vechter voor vrijheid,
een voorliefde schijnt te hebben, klinkt een fiere, vrije, mannelijke, zelfbewuste toon.
Zij schilderen een zich ontworstelen aan vooroordeel, afhankelijkheid en
onzelfstandigheid. Door het leven is hij zichzelf geworden. En door eigen kracht is
hij geworden wat hij is. Hij is nog wel niet zóó bekend als hij 't verdient, en als zijn
karakter- en talentvol leven en werken 't vragen, maar hij dringt meer en meer door
tot de apathische, vaak slecht-voorgelichte, beweginglooze en logge menigte.
Flaischlen staan geen perskoelies die zich voor hem uitsloven ten dienste, hij is niet
het middelpunt van een ‘société d'adoration mutuelle’, hij heeft geen bond,
vereeniging, genootschap, maatschappij, of hoe men 't noemen mag, van letter- of
niet letterkundigen, schetter- of niet schetterkundigen, leuterof niet leuterkundigen,
die hem uit eigenbelang, met zelf- of eerzuchtige bedoelingen in de hoogte steken.
Flaischlen verbaast, verblindt, verbijstert niet met taalvuurwerk en allerlei gemaakte
en gezochte wendingen, hij maakt geen ‘sonnetten’ zonder kop of staart, vol
armzalige gewrongenheid en onmacht-verbloemende ‘diepzinnigheid’; ach neen,
hij is geen gongoristisch mysterie-orakelaar en raadseltjesopgever, maar hij zegt
alles zoo eenvoudig, zoo natuurlijk, zoo ‘schlicht’, zoo onopgesmukt en daardoor
echt en zuiver gevoeld.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

5
Men voelt, hem lezend, dat het ‘echt’ is, door en door echt en waar en eerlijk, wat
men helaas van zooveel literair en ‘artistiek’ gedoe niet kan zeggen. ‘Kunst sein -
nicht machen!’ zooals hij mij eens schreef.
In Flügelmüde, de voorstudie tot zijn roman Jost Seyfried, zegt hij dan
ook van een worstelend letterkundige, die mooi werk maakt, maar niet gewaardeerd
wordt: ‘Es kann einer so viel können wie er will, wenn er nicht grosse Ellbogen,
wenn er nicht ein grosses Maul hat, wird kein Mensch sich um sein Können etwas
bekümmern. Nicht der innere Wert entscheidet, sondern ob einer sich in Szene zu
setzen weiss und ob andere Geld damit machen... nach dem Gesetz der Auslese...
im Zeitalter des Kapitalismus’.
CÄSAR FLAISCHLEN
En Hannie, het meisje van Jost, die ploetert en werkt en ‘strebend sich bemüht’
zonder Streberei, versterkt haar verloofde in zijn wanhopig pogen, in zijn roeien
tegen den stroom van onverschilligheid, negeering en vijandschap: ‘Er muss
aushalten, um jeden Preiss. Und er soll schaffen, was ihn begeistert, nicht, was das
Publikum will, und wenn kein Mensch danach fragt’. Deze voorstudie wordt door
Flaischlen ‘ein Abschnitt aus dem Leben eines Jeden’ genoemd. Daarmee bewijst
hij intusschen het menschdom te veel eer. Hoevelen zijn er niet, voor wie alles
zonder veel moeite en strijd glad langs een leien dakje loopt, die zonder eenigen
‘Ausdauer’, zonder de tanden op elkaar te moeten klemmen, zonder volharding en
tegenstand, komen waar ze wezen willen, omdat de baan voor hen geëffend is en
omdat alle omstandigheden meewerken!
Voor Flaischlen, evenmin als voor Jost, is de kunst een ‘Spielerei’: ‘Kunst ist nur,
was ein höherer Mensch für sich und andere an höheren Lebenswerten schafft in
schöner Form’. De dichter moet zich innerlijk tot mensch hebben gevormd, tot zuiver
gevoelend en denkend mensch.... ‘Himmeldonnerwetter! Ein Buch ist keine Spielerei,
ein Buch ist eine Verantwortung! Und wie kommt unsere Zeit dazu, von all diesem
Schund und Plunder wie von Kunst zu reden!’ Een boek een verantwoording. Dat
is wèl een gewichtig woord. Een boek iets als een levensbiecht, waarin men
rekenschap geeft van zijn denken en gevoelen, zijn willen en werken, zijn leven en
streven.
Beschouwen we nu meer samenhangend het leven en het werk van dezen
‘einsamen Höhenkünstler’ - ook in letterlijken zin, want hij woont zoowat vijf hoog
in Berlijn, dichter bij den hemel dan menigeen. Hij werd in 1864 te Stuttgart als zoon
van een officier geboren en bezocht er o.a. het gymnasium; daarna was hij drie
jaren werkzaam in den boekhandel, o.a. te Brussel en Bern, en ging na afloop van
deze bezigheden studeeren aan de universiteiten van Berlijn, Heidelberg, Leipzig,
Freiburg en Zürich, waar hij zich vooral op Germanistiek, Kunstgeschiedenis en
Staathuishoudkunde toelegde. Na zijn promotie vestigde hij zich te Berlijn, waar
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

een hevige letterkundige strijd om het naturalisme gaande was. Reeds in 1884 had
hij onder den schuilnaam C.F. Stuart een bundeltje Nachtschatten doen
verschijnen, dat als ondertitel voert: ‘Gedichte, Fragmente, Tagebuchblätter eines
Sonderlings’. De inhoud is tamelijk zwaarmoedig, gedrukt door Weltschmerz, zooals
de voortbrengselen van twintig-jarigen dat meer zijn kunnen, een verschijnsel dat
een Fransch dichter indertijd aanleiding gaf uit te roepen: ‘Donnez-nous vos vingt
ans, si vous n'en faites rien!’ Intusschen is het verschijnsel zóó voor de hand liggend
en verklaarbaar, dat de Fransche dichter eigenlijk ongelijk heeft met zijn uitroep.
Alsof die ‘vingt ans’ een noodzakelijke voorwaarde waren voor tevredenheid, vreugd
en gedweeë berusting! Tien jaren later maakte Flaischlen vroolijker werk, en wel
de Scholaren-Lieder, zangliederen voor studenten, verschenen als een heel
dun klein boekje, niet in den handel, en waarvan er sommige zijn opgenomen in het
Kommersbuch. Een er van haal ik, ook om het beroemde prototype, aan:
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

6
Wer nicht liebt Wein, Weib und Gesang,
der spart viel Geld sein Lebenlang,
spart manchen Katzenjammer und:
bleibt fromm stets, fröhlich und gesund!
Wer nicht liebt Wein, Weib und Gesang,
der spart viel Geld sein Lebenlang.
Doch ob's zu leben so sich lohn',
bezweifelt Doktor Luther schon!
drum sing und küss und trink dich satt,
so lang dein Herz dran Freude hat!
Denn ob's zu leben sonst sich lohn',
bezweifelt Doktor Luther schon!
Facsimile van FLAISCHLENS handschrift
In hetzelfde jaar verscheen ook een bundel novellen Im Schloss der Zeit,
met een fijn bandteekeningetje van Fidus. Het werd opgedragen aan zijn moeder
op haar 70 sten verjaardag, en van deze ‘Sylvester-Paraphrase in sieben Bildern’,
zooals de bijtitel luidt, mag vooral het hoofdstuk ‘Der Zug der Fürsten’ als staal van
knappe beschrijvingskunst en plastiek genoemd worden. Van 1894 dateert nog een
derde werk en wel Martin Lehnhardt, Ein Kampf um Gott, een drama in vijf
tooneelen, dat met het vroeger verschenene Toni Stürmer (1891) en den lateren
roman Jost Seyfried (1905) een soort van trilogie vormt, waarvan de
afzonderlijke stukken een strijd om de liefde, een strijd om het geloof en een strijd
om de kunst genoemd kunnen worden. In alle drie is er botsing tusschen ideaal en
werkelijkheid, tusschen illusievolle jeugd en koel wereldgebeuren, tusschen
hooggestemde verwachting en troostloozen dwang, tusschen eerlijk, oprecht streven
en de wereld van koopen en verkoopen, schipperen, knoeien en schijn. Jost weet
zich in den gelijknamigen roman er boven uit te worstelen, zich, al moet hij zijn
verloofde dan ook prijsgeven - ook zij verloochent zichzelf en ‘entsagt’ met een
bloedend hart - uit allen modder en rotheid te verheffen; maar in de drama's gaan
Märklin en Martin te gronde. Reeds vroeger, in 1886, had Flaischlen een poging in
het dramatische genre gewaagd met Graf Lothar, een stuk in drie bedrijven,
onder den schuilnaam Cäsar Stuart uitgegeven.
Op Martin Lehnhardt volgde, in één deel met Flügelmüde (de voorstudie tot
Jost Seyfried), Professor Hardtmut (1897), de geschiedenis van een
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

jongen man vol brandende eerzucht, gloeiend van geestdrift voor ‘das Wahre,
Schöne, Gute’, iemand die zich een wegbereider en baanbreker waant, maar door
duizend nietigheden, plichten en plichtjes van het leven mislukt.
Wanneer hij aan al die eischen van het leven heeft voldaan en het groote werk,
dat hij zich in zijn jeugd heeft voorgenomen, wil gaan volvoeren, zijn hem de krachten
en de moed gebroken. Vermeld moet nog worden dat Flaischlen van 1895 tot 1900
redacteur was van het groote en mooie tijdschrift Pan, waarin bijdragen van de
voornaamste toenmalige Duitsche dichters en prozaschrijvers werden opgenomen.
In het tijdschrift Pan stond, in Flaischlens prachtig-karakteristiek handschrift, wat
het ‘Leitmotiv’ van zijn geheele kunst was:
Dich... dein Leben... zu Kunst klären... mit
allein, was Tag und Alltag ein Recht hat von
dir zu fordern... und:
deine Kunst leben können, nicht bloss dichten:
da liegt's!
sie an dir erproben, dich an ihr!
das allein entscheidet!
das allein reift eine Ernte!
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Kunst muss gelebt werden können ... sonst ist's
Handwerk oder Schwindel!
7
Geen tweespalt tusschen leven en kunst, maar eendracht; geen wanklanken, maar
harmonie. Niet enkel kunstmatig handwerk of goochelend gezwendel, maar
diepdoorvoelde waarheid en innigheid. Deze eigenschappen treffen niet alleen in
zijn vroegere werken, maar ook in zijn latere, waarvan de voornaamste zijn Von
Alltag und Sonne (1898) en Lehr- und Wanderjahre (1899).
Eerstgenoemd werk, dat in 1910 een achtsten druk beleefde, bevat gedichten in
proza, in fijngerythmeerd en blij-vloeiend proza, zonder pathos en holheid, en van
ongewone bekoring. Een Duitsch beoordeelaar heeft het vergeleken met de
fugatische rythmen van de Préludes van Bach, een gelukkige vergelijking, want
even klaar en innig deinen de Sätze voort. Het werk van 1899 is een bundel poëzie.
Uit Von Alltag und Sonne vertaal ik als enkel specimen het stukje
Fantasie:
Pas op: ge kunt niet slapen, als ge in den nacht aan het strand zijt
geweest... het lokt en loert om u heen met zeldzaam dolend geroep en
lacht en snikt en sluipt en stort zich in uw borst en rukt de dammen neer,
achter welke de dag het heet verlangen van uw ziel verbant... En zwarte
golven razen dan door uw droom, met dof gerammel aan de
landingsbruggen... uitgedoofde sterren hangen aan den hemel, als
doodenmaskers, bleek, spokerig, en gloeiende wolken vlammen door de
lucht...
en door de zwarte baren drijft een boot, hoog-op en neder... wit als
sneeuw, met witte zeilen... en aan het roer in wit golvend gewaad een
vrouw, en ze zingt een kinderliedje in den nacht, alsof ze er den storm
mee kon gebieden...
En steeds holler staat de zee en steeds hooger raast de branding...
gij echter staat, in zinloos-verwarden angst, en roept en smeekt en schreit,
maar uw stem is klankloos...
gij worstelt u los en rent en stoot een boot te water... en plotseling... rekt
het zich omhoog... als honderd handen en wild-oplachend slaan de golven
over u te samen.
Uit het andere boek (in 1908 verscheen een vijfde druk) slechts een klein gedichtje,
maar vrijwel gemeengoed van de literatuur, en nu gezegd zooals Flaischlen het
voelt:
Daar was een gansche disch vol vrienden
en allen dronken zij u toe
en allen noemden zij u ‘Du’...
en schoone vrouwen bij kussen en kozen
kransten u 't voorhoofd met bloeiende rozen...
ten slotte
zijt ge toch alleen gebleven
en eenzaam, als gij 't altijd waart.
Na de genoemde werken (van Jost Seyfried is in 1909 een vijfde druk
verschenen), gaf Flaischlen nog in 1907 Neujahrsbuch: Spruchblätter (Altes
und Neues) in facsimile-uitgaaf naar het handschrift. Hieruit in 't oorspronkelijk dit:
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Die Nähe endlich lern verstehn...
und auch mit ihrem weniger Schönen
dich versöhnen!
Nur der steht fest:
der sich auch von den Schattenseiten
der Dinge und von Hässlichkeiten
seinen Frohmut nicht verleiden
und seine Treue nehmen lässt!
Hierop volgde Zwischenklänge: Stimmungen, Briefblätter, von Festtagen und
Werktagen, Dies und Das, Singlieder (1908). ‘Wat is Kunst?’ vraagt hij in dit werk
en zijn antwoord er op luidt:
Wat is kunst...
de beste jaren
heeft men moeten strijden,
moeten hongeren en lijden...
wat is kunst?!...
en ook geen enk'le
kwam er gansch af zonder wonden!
en hoe velen,
die het hoogste
wilden,
gingen spoorloos naar de honden!
Wat is kunst...
steeds 't oude vragen,
ach, en steeds weer 't nieuwe klagen..
wat is kunst?!
Is het jeugd, is 't ouderdom?
is het strijdlust, is het vrede?
waarheid of de schoone schijn?
is het wat de velen prijzen
of zijn 't wereldafgestorven
levensvreemde droomerijen?!
Ach, 'k geloove:
Groot en eeuwig was nog altijd
slechts wat met bevrijde schacht
over de beperkte grenzen
van onze alledaagschheid bracht...
wat met vasten voet op vaste
aarde... maar van al haar
dwang en oude zwaarte vrij
als in spel ons lachend schenkt
wat het leven ons te leven
niet vergunt
en waarnaar toch ons verlangen
altijd oppermachtiger dringt!
Toen ik den dichter in December 1912 te Berlijn bezocht, was hij bezig aan een
werk over de geschiedenis van het volkslied. Moge hij dit gelukkig volbrengen en
ons nog menig lied van hemzelf schenken!
EDWARD B. KOSTER.
Rabindranath Tagore
De Nobelprijs-winner
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

IN het jaar 1861 werd hij geboren te Calcutta. Zijn vader, die den titel van Maha
Rishi droeg, was reeds een man van contemplatie. Acht uren lang liet hij eens de
roeiers stilhouden, toen hij, varende op een rivier, onder den
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

8
indruk kwam van de schoonheid van het hem omringende landschap.
De familie Tagore is een zeer bevoorrechte. Haar leden Gogonendranath en
Abanindranath Tagore zijn kunstenaars, en Dwijendranath, de broeder van
Rabindranath is een groot philosoof. De eekhoorns komen van de takken en klimmen
op tegen zijn knieën en de vogels strijken neer op zijn handen. Rabindranath is
dichter en componist beiden. Op achttienjarigen leeftijd maakte hij een zangspel,
een jaar later schreef hij zijn eersten roman, die gevolgd werd door tooneelstukken,
thans nog geregeld in Calcutta opgevoerd.
Tusschen zijn vijf-en-twintigste en vijf-en-dertigste jaar schreef hij de schoonste
minneliederen welke er in het Bengaalsch gedicht zijn.
Op de tochten die zijn vader ondernam, langs rivieren of over de heuvels, om tot
meditatie te komen, werd deze door Rabindranath, die de jongste zoon was, begeleid.
De schoonheid der natuur, het voorbeeld van zijn vader en zijn eigen genie zijn de
krachten die hem gemaakt hebben tot wat hij is. Tot dichter. Maar niet tot dichter
alleen. W.B. Yeats, die een Engelsche vertaling van zijn Wij-zangen inleidt, zegt:
‘Hij is niet alleen een groot dichter - zoo niet de grootste die de wereld thans bezit
- maar hij is een groot heilige, en zijn religieuse lyrische ontboezemingen zijn in
Bengalen algemeen bekend en worden er overal gezongen’. Maar hij is meer dan
dat. In zijn eigen land is hij een der hoogst staande denkers en een groot hervormer.
Zijn aandeel om het moderne Bengalen te maken tot wat het worden gaat, is zeer
groot, en door zijn werkzaamheid daar, heeft hij invloed in geheel modern Indië.
Zijn liederen wedijveren in schoonheid met de oude Indische volkszangen; de
Indische kinderen houden de zijnen soms voor die oude zangen.
Van de wetenschap der muziek weet hij maar weinig, doch door zijn genie en zijn
de ziel treffende stem, boeit hij honderden.
In Indië is hij een van de leiders van de Brahmo Samaj, en als het bekend is dat
hij zal zingen bij de jaarlijksche feesten dan komen de jonge mannen en vrouwen
uit geheel den omtrek en bewonderaars uit geheel Bengalen tot hem.
Hij is een zeer begaafd redenaar; dikwijls spreekt hij voor groote vergaderingen
in en om Bengalen.
Men zegt van mystieken en dichters vaak dat zij droomers zijn; merkwaardig
daartegenover de werkzaamheid van dezen man, die mysticus en dichter beiden
is. Zoo is het werk waaraan hij inderdaad zijn hart gehecht heeft, een bloeiende
school, die hij te Bholpar heeft! Hij kan wel een socialist genoemd worden, maar in
deze richting was socialisme steeds het ideaal van Indië. Tagore zegt:
‘Het is altijd het voornaamste streven van Indië geweest om een band
van verwantschap te sluiten met iedereen die wij in het leven ontmoeten.
In geen geval kunnen wij een menschelijk wezen beschouwen als niets
meer dan een werktuig om onze bedoelingen ten uitvoer te brengen.
Indië kan de bekoring van humane verhoudingen niet vergeten in het
midden van zaken-doen. De Hindoe-godsdienst heeft het pad gewezen
waardoor elkeen in staat is zijn woning of zijn dorp boven het gewone te
verheffen en zijn verwantschap met het Heelal te voelen. Iedere Hindoe
is verplicht elken dag de “vijf wijdingen” te verrichten en deze brengen
hem in herinnering zijn verwantschap met de goden, de wijzen, zijn
voorgeslacht, het menschenras, en de beesten en de vogels’.
Hij moet een prettig, vriendelijk mensch zijn, aan wien men moeielijk een verzoek
kan weigeren. Een Bengaalsch geleerde zegt van hem: ‘Hij is de eerste van onze
heiligen die niet geweigerd heeft te leven’.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Elken ochtend om drie uur gaat deze Indische dichter gedurende twee uur
onbeweeglijk zitten in contemplatie. Hij verzamelt zijn gedachten niet met heen en
weer loopen. Hij zit stil als in gebed.
Zelf zegt hij van zijn werk:
‘Mijn lied heeft zijn versierselen afgelegd. Het heeft geen trots van
kleeding of sieraad. Versıerselen zouden onze verbintenis schaden; zij
zouden komen tusschen u en mij; hun geklingklang zou mijn zuchten
overstemmen. O meester dichter, mijn ijdelheid sterft weg in schaamte
voor uw gelaat. Ik heb aan uw voeten neergezeten. Laat mij slechts mijn
leven eenvoudig maken en recht, als een rieten fluit om die voor u met
muziek te vullen’.
In den zomer van 1913 was Tagore te Londen en bezocht hij het congres der
godsdiensten te Parijs.
Hij is een groote, vreemde man, met langen baard en opgericht hoofd 1) .
Als een man uit het grijze verleden lijkt hij door zijn koninklijke houding, zijn fiere,
moedige oogen, die toch een vriendelijken blik hebben. Zijn kalme uitdrukking, zijn
wonderlijk uiterlijk van verheven rust trekt de aandacht in onze haastige samenleving.
De grondtoon van zijn poëzie is gebed:
‘Dit is mijn gebed tot u, Mijn Heer - raak den wortel van de armoede
aan in mijn hart.
Geef mij de kracht mijn vreugden en smarten licht te dragen.
Geef mij de kracht mijn liefde bruikbaar te doen zijn in dienen.
Geef mij de kracht de armen nooit te verloochenen of mijn knieën te
buigen voor brutale macht.
Geef mij de kracht mijn geest te verheffen hoog boven dagelijksche
beuzelingen.
En geef mij de kracht om mijn kracht over te geven aan Uw wil met liefde.
“Dit is mijn vreugde”, zegt hij, “dus te wachten en te waken aan den kant
van den weg, waar schaduw het licht verjaagt en de regen komt in het
gevolg van den zomer”. En sprekende over de “komst” van God, zegt hij:
Hij
1) Een portret van Tagore namen wij op in No. 12 van den afgeloopen jaargang. (RED. D.G.W.)
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

9
komt in de geurige, zonnige Aprildagen door het boschpad. Hij komt, Hij
komt altijd. In regenachtige somberheid der Julinachten op den
donderenden wolkenwagen komt Hij, Hij komt altijd. -
Behalve zijn Wij-zangen (Gitanjali) zullen zijn lezingen, die hij in Londen hield,
worden uitgegeven, en een achttal essays, waarvan de titels zijn:
1. De betrekking van het individueele tot het Heelal.
2. Ziel-bewustheid.
3. Het probleem van het Kwaad.
4. Het probleem van het Zelf.
5. Realisatie in Liefde.
6. Realisatie in Schoonheid.
7. Realisatie van het Eindige.
8. Realisatie van het Oneindige.
Er is over hem geschreven in de Review of Reviews. Ook in T.P.'s Weekly, waaraan
wij een en ander ontleenden. De Mercure de France van 16 Aug. 1913 bevat een
artikel over hem door Henry D. Darray.
De Wij-zangen zijn in het Hollandsch vertaald door Dr. Frederik van Eeden
en uitgegeven bij W. Versluys te Amsterdam. Het klinkt daar:
‘Als gij mij zegt te zingen dan is het of mijn hart zal breken van trots: ik
zie u in 't gelaat en tranen koomen in mijn oogen.
Al wat ruw en wanluidend is in mijn leeven versmelt tot één zoete harmonie
- en mijn aanbidding spreidt vleugelen als een blijde voogel, die vlucht
neemt oover de zee.
Ik weet dat mijn zang U behaagt. Ik weet dat ik alleen als een zanger tot
Uw aanweezen nader.
Met den rand van de wijd spreidende wiek mijns gezangs raak ik Uwe
voeten, - tot waar ik mij nooit te reiken zou vermeeten.
Dronken van zanggeluk vergeet ik mijzelven en noem U Vriend, die toch
mijn Heer zijt’.
Fred. van Eeden schrijft in de Frankf. Ztg. over den Nobelprijswinner Tagore:
Voor mij is 1913 het jaar van Tagore. ‘Toen ik zijn Wij-zangen gelezen
had, wist ik dat ik op de wereld een broeder had, een koninklijken broeder,
- en heerlijk zoet was mij de gewaarwording, dat er werkelijk iemand was
op de wereld, die zoo mijn meerdere was, zoo zonder twijfel mijn meerdere
in de dingen, die ik voor de hoogste houd, en die voor mij de gewichtigste
zijn. Of deze gewaarwording nu hoogmoed of deemoed moet heeten, is
mij onverschillig - zij was nu eenmaal zoo. Ik was gelukkig een meester
gevonden te hebben, een die door God klaarblijkelijk meer gezegend is
dan ik.
En wanneer de Stockholmsche professoren mij gevraagd hadden, wien
zij deze zware gouden kroon opzetten konden, zonder hem schade te
doen, dan had ik gezegd “wanneer gij een dichterkoning zoekt, die door
uw keuze geen schade lijden kan, wijl hij reeds een wezenlijk koninklijke
mensch is, eert dan Tagore”. En het ongelooflijke is geschied, de voor
de kroning aangewezen heeren hebben “Amen” gezegd op mijn gedachte.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

‘Van Eeden ziet in Tagore's onderscheiding de eerste Westersche officieele
erkenning der Oostersche meerderheid in de beschouwing van het éénzijn der
menschen met de godheid’.
J. RASCH.
[Boekenschouw]
Letterkunde, wijsbegeerte, folklore
Björnstjerne Björnson's Dramatische Werken. Naar de oorspronkelijke
Noorsche uitgave vertaald door Margaretha Meyboom. Drie spelen van
Recht. (Meulenhoff & Co., Amsterdam, 1914).
De heer Meulenhoff brengt meer en meer in zijn fonds een voorname lijn. Hij is
blijkbaar een man die wat doen wil voor onze moderne cultuur en die dat met energie
doet, op een degelijke wijze. Wij memoreeren hier slechts even zijn breed opgezette
‘Historische Bibliotheek’, zijn uitgaaf van Ibsen en Maeterlinck. Hierbij aansluitend
brengt ons de uitgever thans Björnson's Dramatische werken en wel, om te beginnen,
in een van die smakelijke en goedkoope deeltjes der Meulenhoff-editie de als ‘Spelen
van Recht’ gekarakteriseerde stukken: De Jonggehuwden; Leonarda, en Een
Handschoen.
BJÖRNSTJERNE BJÖRNSON met zijn familie op Aulestad.
Uit: Björnstjerne Björnson's Dramatische Werken.
‘Een reuzenfiguur’ - aldus kenschetst Mej. Meyboom dezen Noor, die, naar bekend
is, zijn veelzijdige belangstelling deed uitgaan zoowel naar letterkunde als politiek,
naar de religieuze zoowel als economische quaesties die zijn tijd, zijn volk beroerden.
De veelzijdigheid dier belangstelling spiegelt zich af in al zijn werk. Ook in deze
Spelen van Recht.
‘De Jonggehuwden’, dat in 1865 voor 't eerst werd gespeeld, vormt den overgang
van zijn ouder werk tot de moderne drama's waarin hij zijn critiek geeft op
verschillende maatschappelijke toestanden. Zoo valt hij b.v. in ‘Leonarda’ en ‘Een
Handschoen’ de dubbele moraal aan voor mannen en vrouwen.
Hier een beoordeeling of ontleding van deze spelen te geven ligt niet in onze
bedoeling. Wij vestigen op het boekje, dat bovendien nog aardig is geïllustreerd,
alleen de aandacht.
v.E.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

10
Noorsche Mythen uit de Edda's en de Sagen, door H.A. Guerber. Bewerkt
door Dr. H.W.Ph.E. v.d. Bergh van Eysinga. (Zutphen, W.J. Thieme &
Cie).
In zijn inleiding doet de schrijver opmerken, dat de voorname beteekenis van de
ruwe brokken poëzie, in vroegere IJslandsche litteratuur bewaard, tegenwoordig
door niemand meer betwist wordt, al bestond tot voor korten tijd een buitengewone
onverschilligheid ten opzichte van de godsdienstige overleveringen en mythische
leer die zij behelzen, wat vooral ook daaraan kan worden toegeschreven dat de
godsdienstige geloofsvoorstellingen van onze heidensche voorvaderen niet wezenlijk
diep waren geworteld.
Frigga spint de wolken
(J.C. DOLLMAN)
Uit: Noorsche Mythen
De meest in 't oog loopende trekken van deze mythologie zijn een zeer bijzonder
grimmige humor, dien men in den godsdienst van geen ander ras vindt, en door het
gansche weefsel een duistere draad van tragiek. Carlyle sprak in zijn ‘Helden en
Heldenvereering’ van een ‘verbijsterend kreupelbosch van leugen en verwarringen’,
maar toont dan tevens aan, dat in het hart van deze ruwe vereering van een uit haar
verband gerukte natuur, een geestelijke macht uiting zoekt.
De verzameling, die in de bewerking van Dr. v.d. Bergh v. Eysinga ons hier als
een kloek boek vol goede illustraties door de firma Thieme wordt aangeboden, zal
ongetwijfeld aan velen niet minder welkom zijn dan de bundels met Mythen en
Legenden uit de Middeleeuwen en die van Griekenland en Rome.
E.
Mensch en Natuur, door Dr. M.H.J. Schoenmaekers. - (Bussum, C.A.J.
van Dishoeck, 1913).
Van Leven en Sterven. - Van het kosmische kruis. - Van kosmische Scheiding en
Hereeniging. - Van het Wezen der Natuurvormen. - Van het Wezen der
Natuurverschijnselen. - De Geest en zijn Schoonheid.
Zoo heeten de hoofdstukken van dit boek. De mensch moet sterven, niet maar
aftakelen, òndergaan. Wie sterft, geeft zich over in het absolute Subject, de
Eeuwigheid. Zijn Ik wordt met de Persoonlijkheid, die in alles één is, vereenigd. Hij
bevindt zich in een kosmos, die steeds bewegend is, en wel in drie vormen:
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

horizontaal, verticaal, radiatief. Horizontale beweging voert tot den tijd, verticale
tot de ruimte, radiatieve tot lichamelijkheid. Nemen wij deze drie momenten
samen, dan hebben wij als kosmischen vorm het Kruis, waaraan de koningsmensch
sterft, om dan zich te hervinden als het ééne Zelf. Dan is de kosmos zijn lichaam,
want hij weet zich het ééne Ik. En terwijl hij, als individu, gescheiden was van al het
andere, bezint hij er zich op hoe dit kan, wanneer er toch maar is één Subject. Dan
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

11
wordt hem de wereldwet die van scheiding en hereeniging; wij denken aan de
sexen, waarin de vrouw de horizontale beweging van den kosmos, den tijd,
vertegenwoordigt, omdat zij, in de voortplanting, voor de toekomst zorgt, terwijl in
den man zich de ruimte realiseert, omdat hij het meest oorspronkelijk is. In de
natuur duidt die ontwikkeling der wereld in dezelfde richting: hier is de eerste vormwet
deze dat de bol de ware vorm is van iedere vrije stofmassa; de tweede, dat, waar
zij hare vrijheid verliest, kristallisatie ontstaat, terwijl, ten derde, de eivorm de
fundamenteele gestalte is van het voortplantbare leven. Waar dan de uiterlijke vorm
van het ei kosmisch wordt aangetast, treedt bevruchting op - dit is de vierde
wet. De onderscheiden bewegingsvormen komen dan verder uit in de
natuurverschijnselen: het licht is het verschijnsel van de verticale beweging, het
geluid dat van de horizontale, het volume dat van de radiatieve, elektriciteit
dat van de beweging des oppervlaks. En in de schepping van den phantaseerenden
kunstenaar wordt de kosmische kruisbeweging tot verschijnsel. Terwijl de auteur
zijn overtuiging uitspreekt dat al het geestelijke mannelijk, al het lichamelijke
vrouwelijk is, is hij van oordeel dat de kunstenaar is de Eenzame, die de massa
hartstocht omschept om ze dan op de massale menschelijkheid te doen neerdalen
als een heilige Openbaring.
Dit boek is vol zuiverheid en schoonheid, ook voor hen die van oordeel mochten
wezen dat de natuurphilosophie hier niet geheel in orde is. Maar het spreekt van
een bijzonderen geest, die met het leven heeft geworsteld en veel heeft gevonden,
een zoeken en denken en dichten - en wat wil men meer? is dit het beste niet?
Dr. H.W.PH.V.D. BERGH V. EYSINGA. ZUTPHEN.
Romans en novellen
Levenswond, door Cora Westland. - (Leiden, A.W. Sijthoff).
Het Geluk van Thea Wencke, 2 dln., door Fenna de Meyier. - (Amsterdam,
P.N. van Kampen & Zn.)
Gelukkige Menschen, 2 dln., door Jeanne Reyneke van Stuwe. -
(Amsterdam, L.J. Veen).
Drie romans van huwelijksleven, elk geschreven door een vrouw.
Wat Jeanne Reyneke van Stuwes productief talent steeds voortgaat ons te geven
en... te onthouden - wij weten dit zoo langzamerhand nu wel, zij het dan ook dat bij
de groote boeken-overdaad waarin deze schrijfster haar respectabele werkkracht
weet om te zetten het bedenkelijke van het systeem (sit venia verbo) waarnaar zij
werkt wel meer en meer aan 't licht moet treden. Doch daarover straks. Fenna de
Meyier is een schrijfster die voor haar vroegere werken een vriendelijke waardeering
mocht ontvangen uit een kleinen kring van meer naar eenvoud dan naar bombarie,
meer naar zuiverheid dan naar sensatie zoekenden. Tusschen deze beide schrijfsters
is Cora Westland een nieuwelinge, en toen ik haar boek in de hand nam, vreesde
ik met groote vreeze dat mij hier de sensatie en de bombarie wachtten, hierboven
gesignaleerd. Men oordeele. Om den roman ‘Levenswond’ bevond zich een strook
waarop de uitgevers met vette letters vermeldden, dat ‘deze boeiende roman,
geschreven door een jonge vrouw, als tendenz (heeft) het moderne vraagstuk: Het
Geneeskundig onderzoek vóór het Huwelijk’. Slaat men nu het
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

titelblad om, dan vindt men een Voorrede der schrijfster, die nog eens herhaalt een
‘jonge vrouw’ te zijn en wel een die gebroken heeft ‘met de convenance welke de
vrouw verbiedt het leven te kennen’, en die nu voorziet door een krachtigen
tegenstroom ‘gegispt, verguisd, gestriemd’ te zullen worden ‘met snerpend sarcasme’
òm dit haar werk. Kijkt men nu nòg een blaadje verder, dan treft men een in 't Fransch
geschreven opdracht aan: ‘A Monsieur Brieux, auteur de la Pièce en trois actes Les
Avariés’, waarin de schr. zegt dat la jeune Hollandaise espère, que le grand Français
veuille agréer le résultat de ses efforts, - efforts pour parvenir au but commun: ‘le
Bulletin de santé avant le mariage et la lutte ouverte contre la syphilis....’
En achterin het boek, ten slotte, vindt men dan in extenso afgedrukt de
beginselverklaring van het Nederl. Comité ter Bevordering van.... etc., met verzoek
om ‘bewijzen van instemming’ aan het adres van... etc.
Erken, lezer, dat hier nagenoeg alles bijeen was om mij, die in een roman nu
eenmaal iets anders pleeg te zoeken dan in een brochure der Hollandia-Drukkerij,
van de lectuur van ‘Levenswond’ bij voorbaat te doen afzien, ware ik niet ambtshalve
verplicht om, nu ja, in zekeren zin zelfs Nick Carters gruwel-avonturen te slikken
ingeval de uitgevers van zulken schund dit over mij besloten mochten hebben. Ik
begon dus de lectuur van ‘Levenswond’, zij 't met tegenzin, en... 't viel meê, 't viel
heusch al dadelijk danig meê: die beschrijving van 't leven in het kleine stadje
Deventer, 't geklets op de soos en 't gebabbel op knusse avondjes - 't was werkelijk
niet kwaad. Die oude mevrouw Lucardie bv., ‘tante’ Lucardie, die nog zoo smakelijk
genieten kan van jongeluis-partijtjes en dweept met Franks ondeugende en
gevoelvolle Fransche liedjes, is heel aardig geteekend, en zoo is er meer; over 't
algemeen weet deze schrijfster in haar persoonskarakteristiek wel wat te bereiken.
Met dat zware, dat erge - ge weet wel: dat van de reclamestrook en de opdracht -
valt zij ons niet dadelijk op 't lijf en dat stemt ons plezierig. Dan, op blz. 54 voor het
eerst, vermeldt zij het woord, dat de vreeslijke ziekte aanduidt. Zij doet dit zeer
terloops - als Frank overpeinst den indruk door Coba de Wilde op hem gemaakt;
en dat ze daarbij niet dadelijk breed over Franks ziekte gaat uitweiden, is goed
gevoeld, omdat, hoezeer de schr. er dan reeds mede vervuld moge zijn, Frank er
in zijn stemming van dat oogenblik slechts even aan denkt, dadelijk
wordt afgeleid door 't avondlandschap waarop hij uitziet van zijn balcon, en waarin
hij zijn jeugd-verlangen hervindt. Toen ik zoover gevorderd was met mijn lectuur
begon ik vertrouwen te krijgen in de auteur, omdat het mij meer en meer bleek dat
er van ‘tendenz’ in de slechte beteekenis van 't woord hier geen sprake zou zijn,
wijl de schrijfster zich daartoe te zeer met het leven van hare personen
vereenzelvigde inplaats van, omgekeerd, die personen te vereenzelvigen met
haar bedoelingen.
Dit vertrouwen heeft mij niet beschaamd. Ik heb het boek met méér dan de gewone
recensenten-belangstelling gelezen en werkelijk af en toe iets van ontroering ge-
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

12
voeld. Franks wankelen tusschen zijn liefde en de plicht aan zijn meisje alles te
vertellen; Coba's heldhaftig aanvaarden van den toestand wijl zij Frank liefheeft
bovenal; hun strijd dan om in nun huwelijk hun voornemen trouw te blijven: elkaar
alleen met de ziel te beminnen; hun bezwijken eindelijk als de gezonde zinnendrang
zich niet langer beheerschen laat; dan... de noodlottige gevolgen; het oogenblik
waarop de vrouw haar man moet haten om het onheil dat hij over haar en haar
kindje heeft gebracht - ten slotte het heroïsme van een liefde die alles bedekt en
alles vergeeft, waardoor Coba Miltons woord tot haar devies maakt in leven... en in
sterven. ‘I with thee have fixed my lot, certain to undergo - like doom If death consort
with thee, death is to me as life....’
Lezer, toen ik dit boek ter hand nam, dacht ik er veel leelijks van te moeten zeggen,
maar nu ik het gelezen heb moet ik het prijzen als een sympathiek werk. De schrijfster
heeft mij ontwapend. Ik zette mij in slagorde tegen het verfoeilijk monster ‘tendenz’,
doch vond niets dan wat zuiver meêgevoeld leven, verwerkt tot een vrij goed
gecomponeerd roman-geheel 1) .
En wat nu schrijfsters ‘bedoeling’ aangaat: naarmate zij er beter in geslaagd is
die ‘bedoeling’ te verbergen, in die mate zal zich ongetwijfeld de (indirecte) tendenz
te sterker doen gelden - óók in practisch-zedelijk opzicht. Alleen zou men twijfel
kunnen opperen, of dit boek de overtuiging omtrent de wenschelijkheid van het
bewuste ‘onderzoek’ wel veel zal vermogen te versterken, als men ziet hoe Frank,
de resultaten van zulk een onderzoek ten spijt, er met zijn Coba 't huwelijk tòch op
waagt. Slechts een verbod van Staatswege zou hier iets kunnen uitwerken(?) Vraagt
men nu, ten slotte, of deze jonge schrijfster reeds een groot kunstenares blijkt en
haar boek een niet te overtreffen meesterwerk, dan antwoord ik: ach neen, dat zeker
niet. Maar mogen wij deze zwaar te hanteeren woorden nu niet eens voor een
oogenblik ter zijde laten, wijl ze immers over 't algemeen in een gewone
boekbespreking zoo weinig zeggen? Dat ‘Levenswond’ althans een lezenswaardig
boek is, daarvan hoop ik u nu wel voldoende te hebben overtuigd.
Is 't huwelijk van Frank en Coba, ondanks de zwarte verschrikking van ziekte en
dood, nochtans gewijd door een liefde die zelfs dood en verschrikking te boven gaat
- in 't huwelijk van Anton en Thea Wencke is in heel anderen zin ‘de dood in de pot’.
Zijn Frank en Coba karakters, die manmoedig om hun leven, hun geluk te worstelen
weten - Anton Wencke is een zeer weinig mannelijke man: egoïst en kinderachtig.
Hij wenscht dat zijn vrouw hem vertroetelt, en knijpt onderwijl de kat in 't donker,
om zich haastig terug te trekken zoodra hij merkt dat een te ver gaan zijn plezierige
rust in gevaar dreigt te brengen. Is 't wonder dat Thea - als haar knappe,
sanguïnische pleegbroer Frank na jaren uit Indië terugkeert - iets in zich ontwaken
voelt dat tot nu toe sluimerend in haar was gebleven? Ze schrikt van haar eigen
gevoelens, maar die zijn sterker dan zij; ook Frank heeft haar lief en op een
onweerszwoelen zomeravond op 't buiten van haar vader laat zich zijn hartstocht
niet meer betoomen; het komt tot een verklaring tusschen hen. Maar nog streeft zij
tegen; zij wil niet wat hij wil; zij wil vasthouden, genieten haar kort geluk en dan hem
laten gaan. Scheiden van Anton kan zij niet. Tot zij ook dáárin toestemt, zich
gewonnen geeft. Maar dan, weer thuis, beginnen al de invloeden van haar gewone
bestaan op haar in te werken; ze ziet hoe haar man lijdt onder 't vooruitzicht der
komende scheiding - en:
1) Niet gelukkig vind ik aan het slot den dood van Coba's vader. Alles wat niet strikt noodwendig
uit het tragisch levensgebeuren voortvloeit had hier vermeden moeten worden.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Was daar ook net in haar het duistere instinct dat zooveel vrouwen voelen:
van trouw te moeten blijven aan hem die haar het eerst tot vrouw had
gemaakt? Had ze niet een kind van hem gehad - al was 't ook gestorven
- vormden zij niet een huisgezin en was dat ooit te verbreken?
Hoe lichtvaardig, ja misdadig was dan haar zelfzucht geweest, die naar
't mooie geluk daar buiten had [gegrepen in wilde begeerte! (II, 147).
Zij schrijft Frank af; ze is te zwak, te wankelmoedig om het geluk te grijpen.... Als
zij later hoort dat hij, in den vreemde, met een ander verloofd is, leeft nog eens 't
verdriet op in jalousie en smartelijke verbazing dat hij dit kon doen. Tot zij Anton's
arm om zich heen voelt, als in troost, en hoort zijn stamelende woorden: ‘We
hebben... elkaar... toch altijd?’
En zijn stem was zoo vol ontroerend verlangen, dat Thea opnieuw de
tranen voelde komen.
Hij zoende haar, eerst zacht, toen met inniger hartstocht.
En voor het eerst na al die jaren, zonk er haar leed in zijn omhelzing weg.
Het is de verdienste van Fenna de Meyier, dat zij dit onderwerp heel zuiver heeft
behandeld, in een klaren, zij het dan ook niet zeer persoonlijken stijl. Deze schrijfster
tracht nergens de grenzen van haar talent te forceeren, wat zeker te prijzen is, maar,
zie ik wel, toch ook weer niet uitsluitend als een positieve eigenschap mag worden
aangemerkt. Dit boek lezende, betrapt men zich af en toe op den wensch, dàt de
schrijfster eens iets dwaas' mocht doen, eens een buiteling mocht wagen buiten de
gave gladheid van haar procédé; een psychologische of visueele bokkensprong,
maar een spròng, een grilligheid, waardoor wij de grilligheid van het leven-zelf
zouden aanvoelen. Wat meer hartstocht zou men deze schrijfster willen toewenschen,
hartstocht voor kleur en geluid, voor de wondere, mysterieuse diepten vooral van
het leven; wat meer aanvoeling met het ‘ondergrondsche’. Als Thea b.v. na haar
liefderoes in haar dagelijksch milieu terug is, dan voelen we niet genoeg dat milieu
op haar inwerken, dan zien we niet blootgelegd, naakt en kaal, de vezels waarmede
Thea aan dat alles vast zit. Het blijft te veel bij een mededeelen door de schrijfster.
Toch, niettegenstaande deze bedenkingen, acht ik ‘Het Geluk van Thea Wencke’
een boek van goeden huize, omdat het geen gemáákt, maar een gegróéid boek is.
De zuiverheid van zijn conceptie smaakt als klaar bronwater op de tong.
En 't is toch eigenlijk onbillijk van bronwater te verlangen dat het wijn zou zijn.
Ik wilde dat ik met een goed geweten ook van Jeanne Reyneke van Stuwe's laatsten
roman kon getuigen: niet gemáákt, maar gegróéid. Ik voor mij kreeg van ‘Gelukkige
Menschen’ een tegenovergestelden indruk. Schijnecht, in elkaar gezet dit alles. O,
ik weet wel, ook in dit boek verloochent zich 't talent van deze schrijfster niet; haar
assimilatie-vermogen is groot en ook nu weer doet ze de hofkringen, waar zij ons
ditmaal binnenleidt, léven. En toch... waarom bekruipt ons soms het zeer oneerbiedig
gevoel dat haar menschen op rolletjes loopen, dat er ijzeren radertjes schuilen onder
de mooie pakjes en japonnen waarmede de schrijfster hare personen tot vervelend
en vermoeiend wordens toe bekleedt? Ja juist: bekleedt. Er is, voor mijn gevoel,
iets wee's in de wijze waarop Jeanne Reyneke in haar laatste romans (zie b.v. ook
‘Bloeiende Oleanders’, dat overigens véel beter is dan dit ‘Gelukkige Menschen’)
meer en meer is gaan coquetteeren met haar kennis van luxe-dames-toiletten, die
zij, op iedere bladzij schier 1) , uitstalt ter bevrediging
1) Hoofdstuk VIII (dl. II) begint: Lois had zich gekleed om uit te gaan in een plooirijken mantel
van heldergrijs fluweel omzoomd door etc. (74).
Het onmiddellijk daarop volgend hoofdstuk vangt aan: In een koortsachtige haast had Alix
zich gekleed, in een robe van oud-blauw brocaat en nacht-blauwe charmeuse. Twee groote
strikken van zwart fluweel waren op de jupe en het corsage aangebracht, terwijl etc. (105).
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

13
van pianomeesters- en pensionhoudstersdochters, wier hunkerende verbeelding
aldus voor een duppie aan den leesbibliotheekman te gast mag gaan bij de chic
onzer residentie. Ik kan 't niet helpen, maar dit gevoel drong zich onweerstaanbaar
aan mij op. Ook bij 't volgen van de handeling van den roman en de ‘ontleding’ der
verschillende karakters. Want ontleding is er niet en synthese evenmin. Hoe
‘voorbereid’ al dadelijk het begin: als al die dochters met de ‘mooie’ (te mooie!)
namen daar zoo netjes door de schrijfster worden neergezet en (als in de sprookjes)
éen voor éen een wensch mogen doen voor haar toekomst, welke wenschen dan
alle vervuld worden, maar... anders dan de belanghebbenden dit hadden bedoeld.
Elk der drie zusters krijgt den man harer keuze, alleen niet het geluk dat zij met
dien man zich had gedroomd. Vier huwelijksgeschiedenissen bevat dit boek (ook
de broer komt er bij), maar we zien van elk dezer geschiedenissen slechts den
buitenkant. Wij worden er bv. volstrekt niet van overtuigd dat Alix met Reinout, dat
Loïs met Goovaert ongelukkig móést worden, omdat wij ons nòch van Reinout, nòch
van Goovaert een duidelijke voorstelling kunnen maken. De mannen in dit boek
blijven schimmen, zooals de vrouwen mannequins blijven. En de schrijfster kàn
zooveel beter! Wij denken aan ‘Hartstocht’, aan ‘Huize Ter Aar’. Nog onlangs stelde
zij in ‘Liefdes Schijn’ - waarin overigens óók al veel leegheid verdriette - ons het
huwelijksleven voor oogen van Rolf en Constance Elst van Velzen, met héel wat
meer perspectief en daardoor ook meer universaliteit dan wij met den besten wil in
‘Gelukkige Menschen’ konden ontdekken.
Dit boek lijkt wat, omdat het zoo kleurig is, met zijn snelle wisseling van tooneelen
de beweeglijkheid toont van een caleidoscoop. Maar als men 't op de keper
beschouwt is het plat als een stuiver. Alleen de allerlaatste bladzijden verheffen zich
wat; daar trilt in 't rhythme eenige echte ontroering. Mocht deze zeer talentvolle
schrijfster zich nog eens den tijd en de rust kunnen gunnen om haar stof te doen
bezinken. Dan zal ze ons misschien nog eens het kunstwerk schenken, dat enkele
bladzijden van ‘Hartstocht’ deden hopen - een hoop die nog steeds niet in vervulling
is gegaan.
G.v.E.
Hall Caine, De vrouw die Gij mij gegeven hebt. Geaut. vertaling van G.W.
Elberts. Twee deelen. (Leiden, A.W. Sijthoffs Uitgevers-Maatschappij).
Bij het lezen van een vertaald boek, zooals nu dit van Hall Caine, treft het mij telkens,
welke geheel andere eischen wij stellen aan een ‘goed’ Hollandsch boek, als aan
een, uit andere taal overgebracht. Ik bedoel: wanneer iemand, in Holland, een boek
schreef als dit, zou het waarschijnlijk niet eens zoo'n bizonder goede pers krijgen.
Want al is het l'art pour l'art geen heerschende leuze meer, een waarlijk goed
Hollandsch boek onderscheidt zich toch altijd nog meer door de schoone
woordenkeus en de psychologische verwikkelingen dan door het romannetje erin.
Ik meen: een algemeen als goed erkend Hollandsch boek (De Gelukkige Familie,
b.v., Armoede, Voor de Poort) boeit zelden; men kan het - althans zoo gaat 't mij
- gemakkelijk 's avonds weer uit de hand leggen, offert er zijn nachtrust nimmer voor
op.
Maar - het geeft schoonheidsaandoening!
Wat meebrengt, dat wij het later telkens en telkens weer kunnen herlezen en
opnieuw dan ondergaan die schoonheidsaandoening.
En zegt Wilde niet ergens: ‘If you cannot enjoy reading a book over and over
again, there is no use reading it at all’?
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Het nieuwe boek van Hall Caine, dat op den zelfden dag tegelijk in 12 talen
verscheen, boeit wel zeer, maar geeft geen schoonheidsemotie als boven bedoeld.
En dat verklaart al dadelijk den grooten opgang dien dit boek zal maken. Wat
wordt door de meeste lezers fijne woordkunst slecht gewaardeerd; hoe zoeken zij
bijna allen in hun lectuur, als in hun leventje: - emotie, sensatie, vergeten...
En onze groote Hollanders geven in hun werk hiervan zoo weinig...
En daarom ‘gaan’ de kleintjes, als Therese Hoven, Zeegers de Beijl, o schande!
zooveel beter. Onze groote Hollanders zijn daarom alleen òf voor de precieusen,
òf voor hen, die lezen omdat 't nu eenmaal bon ton is over die boeken te kunnen
meespreken.
Een boek als ‘The woman thou gavest me’ zal ‘gaan’.
Hall Caine heeft zich in deze geschiedenis de vraag gesteld: Hoe zullen wij het
echtscheidingsprobleem oplossen? En hoewel echtscheiding tegenwoordig al heel
‘vieux jeu’ is, en weinig gedistingeerd, zoo blijft elke nieuwe behandeling van iets
zoo gecompliceerds als het huwelijksleven van twee geheel verschillende individuen,
haar waarde behouden.
Hall Caine zelf behoeft geen aanbeveling meer. Zijn ‘The Christian’, ‘The eternal
City’, ‘The Prodigal Son’, ‘The White Prophet’ en tallooze andere werken werden
ook hier ‘verslonden’.
En wat van dezen laatsten roman de waarde verhoogt is het feit, dat wij blijkbaar
te doen hebben met een werkelijk historische gebeurtenis. In dit boek wordt ons
geschilderd hoe een vrouw moreel letterlijk vermoord wordt door de enge kluisters
van een conventioneelen godsdienst.
De hoofdpersoon, Mary O'Neill, heeft zelf het woord, maar het gelukt H.C. toch
niet immer ons te doen vergeten, dat, ten slotte, hij, een man, de schrijver is.
Alma, de vriendin, de valsche, is haast wat al te geraffineerd, al bestaan zulke
vrouwen zeker.
De figuur van Martin Conrad is van een prettig-gezonde natuurlijkheid, te prettiger,
naast het corrupte, misdadige der nevenfiguren, en de wel
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

14
wat àl te veel in dogmen verstarde Mary zelf. Het moet mij nogmaals van 't hart, dat
ten slotte de naam van den schrijver oorzaak zal zijn, dat dit boek ‘gaat’, hoewel 't
aan den anderen kant ook juist die naam is, die ons - en met reden - van den inhoud
meer doet verwachten.
Er komen, vooral in het tweede deel, zulke ouderwetsche toevalligheden voor,
dat ik het meer dan eens met bijna-ergernis neerlegde, beleedigd eigenlijk 'n beetje,
dat iemand als Hall Caine zooiets kan schrijven.
Maar - boeiend is het, en velen stellen dit als eerste eisch.
Ook ‘krijgen zij elkaar niet’, zoodat het boek geheel anders eindigt dan we
verwachten, en dat is in ieder geval óók een verdienste.
Maar anders...
J.H. FRANÇOIS.
Annie Salomons, Langs het Geluk. (Maatschappij voor Goede en
Goedkoope Lectuur, Amsterdam).
Ik weet niet meer welk recensent dit werk met de schetsen van Hélène Swarth heeft
vergeleken. De novellen van Annie Salomons doen daar, naar de conceptie, zeker
wel
ANNIE SALOMONS
aan denken. Alleen... hoeveel zuiverder, hoeveel minder sentimenteel dan haar
oudere kunstzuster is deze jonge dichteres in haar prozawerk. Annie Salomons is
in dit bundeltje heel anders dan in haar gedichten. Hare gedichten lijken mij sterker,
oorspronkelijker, geven meer ontroering, en toch - vreemde tegenspraak - maar
toch ben ik er niet geheel zeker van of Annie Salomons zich in dit schetswerk niet
echter, naakter, geeft dan in haar poëzie.
Het geestelijk aspect van deze liefde-schetsen doet mij aan als een schemerende
zomeravond met droef lantarenlicht. Deze schrijfster weet al de kleine zielsconflicten
van 't moderne leven navrant aan te voelen en te beelden. Direct-beeldend proza
schrijft zij overigens niet; men wordt ook nog al eens gehinderd door leelijke dingen
in woordkeus en stijl. Maar het geheel dóet het toch telkens, geeft u een indruk en
beneemt u den lust te gaan pluizen. Ik wil, ten slotte, nog wijzen op den eigenaardig
ironischen trek die b.v. in de schets ‘Avondwandeling’ naar voren komt.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Ten slotte een opmerking aan 't adres der Maatschappij voor Goede Lectuur: als
er dan plaatjes op de omslagen uwer uitgaven moeten, mogen 't dan alsjeblieft
voortaan wat minder leelijke zijn dan 't welk nu dit boekje ‘ciert’?
G.v.E.
[Techniek van het boek]
Papierfabricatie 1)
I
DE onschatbare waarde van het papier voor de tegenwoordige beschaving en de
groote rol die het speelt, komen het duidelijkst voor den dag als men onzen tijd
vergelijkt met tijdperken toen het nog niet of bijna niet gemaakt werd. Zooals tal van
monumenten uit die vervlogen eeuwen getuigen deinsde ook toen de menschelijke
geest niet terug voor grootsche scheppingen die op eene dikwijls verfijnde beschaving
wijzen. De geschiedenis leert echter dat met onzen tijd vergeleken de algemeene
ontwikkeling van de groote massa dier dagen op bedroevend laag peil stond en
onwetendheid en bijgeloof welig tierden.
Te kunnen lezen en schrijven - tegenwoordig voor bijna iedereen een eerste
vereischte - was voorheen iets bizonders en voor de meesten niet te bereiken,
temeer omdat het materieel waarop men schreef bij lange na niet zoo goedkoop
was als het papier dat wij gebruiken, en men een
1) Wij waren zoo gelukkig de hand te kunnen leggen op een belangwekkende artikelen-reeks
over Papierfabricatie, geschreven door een zeer bevoegde, wiens naam wij tot ons leedwezen
niet mogen noemen. Wij hopen in de eerstvolgende maanden geregeld een paar kolom voor
deze rubriek te kunnen inruimen, niet twijfelend of vele lezers zullen de hier gegeven
beschrijving gaarne wenschen te volgen. (Red. D.G.W.)
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

15
stuk niet anders dan door het te laten overschrijven kon vermenigvuldigen.
Eerst toen de boekdrukkunst gevonden was, door welke uitvinding zooveel is
veranderd en gelukkig ook verbeterd, brak voor het papier, dat toen het meerendeel
der stoffen waarop men vroeger schreef reeds had verdrongen, een tijd van steeds
toenemende vraag en verbruik aan.
Zooals bekend is de naam afgeleid van het woord Papyrus, waarmede eene
biessoort wordt aangeduid die voornamelijk in Egypte en Klein-Azië gecultiveerd
werd en nog wordt; de halmen zijn van 1-3 Meter lang. De hieronder geplaatste
afbeelding doet het karakter van dit gewas op de groeiplaats uitkomen.
De ouden bereidden hieruit ‘hun’ papier door de stengel te splijten, en de onder
de schors gelegen vliezige, kleverige vezelhuidjes, die in verschillende lagen over
elkaar liggen, af te wikkelen en plat uit te leggen en aan elkaar te plakken. Had men
deze stukken in eene bepaalde richting naast elkaar geplaatst, dan werd er nog
eene laag dwars over heen gelegd en vastgeplakt. Deze bladen werden gelijmd,
met hamers geplet, in de
De Papyrusplant.
zon gedroogd en, na aan elkaar gelijmd te zijn, opgerold bewaard.
Dit ‘papier’ was duur, en waar het minder gemakkelijk te bekomen was werden
als materiaal om te beschrijven meestal geprepareerde huiden gebruikt, zoo men
niet zijn toevlucht nam tot de reeds in de vroegste tijden gebruikte materialen van
hout, steen en scherven van aardewerk.
Afbeelding van een handschrift op papyrus uit de 4e eeuw na Chr., behelzende de eerste
regels van den brief van Paulus aan de Romeinen.
Feitelijk behoort papyrus hiermede in één groep, omdat dit ook gerekend moet
worden tot de min of meer bewerkte ruwe producten waaraan de oorspronkelijke
geaardheid nog te herkennen is. Geheel anders is het echter met ons paper gesteld,
waarbij men van het oorspronkelijk uiterlijk niets meer terug vindt; men ziet het een
bankbiljet niet aan dat het vroeger een oud stuk linnen was en evenmin herinnert
een courant ons er aan dat hij eens deel uitmaakte van een heerlijk pijnwoud. Ons
papier wordt bereid door uit bijna uitsluitend plantaardige grondstoffen met water
een vezelpap te maken, welke al of niet gekleurd en met bijkomende bestanddeelen
wordt aangevuld, waaruit dan, met onttrekking van het water, een bladachtige laag
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

wordt gevormd, waarbij de vezels zich om elkaar strengelen of wel vervilten. De
Chineezen hebben het eerst deze eigenaardige bereidingswijze bedacht, die bij
hen, evenals in Japan, tot op voor korten tijd handwerk gebleven is. Achterstaand
een afbeelding van een Japansch fabriekje voor geschept papier. Voor de cultuur
der planten welker vezels men daar verwerkt wordt groote zorg gedragen; zeer veel
gebruikt worden de bastvezels van den moerbezieboom; de zooveel mogelijk
gereinigde schors wordt, na
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

16
in de zon gebleekt te zijn, met een loog gekookt en gewasschen en dan op een
groot houten blok door vier man met zware knodsen bewerkt. Daardoor worden uit
de vezelbundels de enkele vezels geïsoleerd. Op ons plaatje is een man met dit
gewichtig werk bezig. Deze stof wordt dan, met water gemengd, in de in het midden
afgebeelde schepkuip gedaan; twee vrouwen leggen de op de schepvormen
geschepte vellen papier naast zich op een stapel, echter zonder vilt er tusschen,
hetgeen afwijkt van de in Europeesche hand-papierfabrieken gevolgde methode.
De vellen worden daarna tegen schuifdeuren of planken in de zon te drogen
gehangen. De afdeeling ‘transport’ is al even primitief voorgesteld, doch doet duidelijk
uitkomen dat de Japs niet afkeerig van een praatje zijn, zij het dan ook over zaken,
wat men zou opmaken uit de manier waarop naar een voorwerp gewezen wordt,
dat wel voor de contrôle zal dienen.
De handpapierindustrie was daar tot op voor korten tijd eigenlijk ook nog geheel
‘huisvlijt’.
X.
Letterkundig leven uit de januari-tijdschriften
De Beweging.
Verwey opent de aflevering met een uitvoerige bespreking van Mr. Quack's
‘Herinneringen’, welke ook hij zeer belangrijk acht. Herman Heyenbroek publiceert
het fragment van een Lezing: Het Licht van de Aarde, een soort van
lyrisch-meditatief-visioneele beschouwing, waartoe hij komt door 't uitzien op een
eenvoudige dorps-petroleumlantaarn tegen den avond. Dan volgt een prozaschetsje
van Anastasia Ismailowna (vertaald?) ‘Octobernacht’, een aanteekening over Ibsen's
Hedda Gabler bij de Haghespelers en uitvoerige litteraire beschouwingen van v.
Eyck en Verwey. Verzen van Aart v.d. Leeuw, Maurits Uyldert, Jooske de Beer
Poortugael en Nine van der Schaaf.
P.N.v. Eyck schrijft over Maeterlinck's Marie Magdaleine.
Het tragisch conflict waarin Maeterlinck's laatst gepubliceerde tooneelwerk
zijn hoogtepunt en ontknooping vindt, is de tweestrijd in Maria Magdalena,
of zij zich al of niet aan den Romeinschen officier Lucius Verus zal
overgeven en daardoor àl of niet Christus, die door dezen kan worden
vrijgelaten, zal redden.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

v. Eyck acht dit stuk mislukt. Het gestelde conflict zou een werkelijk conflict moeten
zijn, er zou een vrije wil moeten zijn opdat de gemoedsslingering der betrokken
persoon niet een zinnelooze vertooning schijne. Maar aan den anderen kant zou
door een vrijen wil in Maria het heil der menschheid van Christus verlegd zijn naar
de persoonlijke beslissing van een overspannen vrouw. Er moest wel iets
tweeslachtigs in dit drama komen.
Onze Eeuw.
Haspels is ‘in den Staringskoepel op visite’ geweest, en dat plekje vol historische
herinneringen is voor hem opgeleefd en zelfs gaan spreken met de stem van een
oude gedienstige uit Starings huis, die met haar cornetmuts en cretonnen jak voor
hem op-visioent. Hier een paar fragmentjes uit de eerste bladzijden.
Zoo begin ik de witgeschuurde, uit het portaal naar de kamer leidende
trap te bestijgen, ongemeen nieuwsgierig wat me wacht. Terwijl elke trede
mij vertrouwd voorkomt, en me aankijkt alsof we elkaar herkennen, o ja,
zoo goed herkennen! Ook begin ik bij het omhoogstijgen heel duidelijk
dien geur op te snuiven, die geen bepaalde geur is, den geur van lang
geleden dingen, van reeds lang voorbij leven, van gestorven stemmingen.
Zoodat de verheuging me omvangt, dadelijk een kast te zullen openen,
een oude kast waaruit me loome en aangenaam-muffe zoelten van
lavendel en marjolein en thym en veel andere vergane heerlijkheden
zullen tegengeuren......
Die hoekige, wit-gekalkte muren, met een paar waterverfjes: hier den
Wildenborch en daar den Hoogen Kamp; die beuken armstoelen met
biezen zittingen, een heeren-editie van boeren keukenstoelen; die brave,
eironde tafel met mahonierand om donkergroen wasdoek; op den
witgeschuurden, houten vloer voor de stoelen die hooien voetekussens,
met cretonne-overtrek, hetzelfde cretonne als van de gordijnen, die, aan
weerszijden opgenomen, voor de ramen omlaag hangen - alles nieuw
als een vondst, en bekend als een verloren, eindelijk teruggevonden
vreugde.
Voorts memoreeren wij uit dit nr. eenige indrukken uit het land der Fjorden door
Mevr. D. Logeman, en Verzen van Frank Gericke.
Groot-Nederland.
Van Querido's reeds vroeger aangekondigd Treurspel ‘Saul en David’ krijgen wij
thans het eerste gedeelte. Een enkel citaat, waaruit Sauls raadselachtig dubbelwezen
blijkt:
Berouw heb ik Michal. Ik huiver
voor eigen kranken wrok, zooals ik
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

huiver van een beet der dorstslang.
Maar telkens sla ik om. Ik heb hem
lief,.... uw David.... dat voel ik aan
mijn wrok. En dat mijn haat is liefde,
mijn liefde háát! - Ze zijn één schepsel
met tweeërlei gedaant' omvloeid van
goudglans d'een, of duister als het
nacht'lijk water d'ander. -
O héét begeer ik zijn vernietiging!
En zoo hij viel.... 'k zou schreien
tot mijn ouderdom.
Roep hem weer hier!....
*1
Louis Couperus vervolgt zijn Romantische Episoden uit Moorsche Eeuw, Maurits
Wagenvoort zijn roman uit het Italiaansche Muziekleven en H.v. Puymbroeck zijn
studie over George Eeckhoud Schr. gaat ditmaal aan de hand van E.'s leven na,
hoe in hem de mensch en de kunstenaar het ondergaan hebben en er op
reageerden.
Dr. J.L. Walch schrijft o.a. over nieuwe Verzenbundels.
Elseviers Geïllustreerd Maandschrift.
Behalve een rijk geïllustreerd artikel over den sierkunstenaar T. Nieuwenhuis, door
R.W.P. de Vries Jr., een artikel over 't Museum voor Oost-Aziatische kunst te Keulen
en een over een reis naar de Noorsche Fjorden, voorts een paar gedichten en de
gewone rubrieken, bevat deze aflev. niet minder dan 80 twee-kolommige bladzijden
van Herman Robbers' nieuwen roman ‘Hélène Servaes’, waardoor wij nu ineens
ongeveer de helft van den roman in ons bezit hebben en er al dadelijk ‘middenin’
zijn. De volgende nrs. zullen kleinere gedeelten brengen.
Het gegeven herinnerde ons even aan ‘Voor de Poort’. Is het dáar een jonge
vrouw in wie liefde ontwaakt voor een man, die reeds gebonden is - hier is het een
jonge man die een meisje liefkrijgt dat zich aan een anderen man heeft gehecht.
De uitwerking van de beide gegevens is natuurlijk geheel verschillend. Een oordeel
over dit jongste werk van Robbers matigen wij ons natuurlijk nog niet aan. De
milieu-achtergrond krijgt hier minder relief dan in ‘Bandt’ en ‘De Gelukkige Familie’.
Vooralsnog staan enkele bij-personen (o.a. de levendig geteekende Mevr. Haardtsen)
ons helderder voor oogen dan de ‘held’ en de ‘heldin’.
Op blz. 88 laat de schr. een paar dames ‘dubbel vallen van den lach’. Een
dergelijke smakeloosheid hoop ik straks, als 't werk in boekformaat verschenen zal
zijn, niet meer aan te treffen. Ook germanismen als ‘hopelijk’ en ‘vragelijk’ acht ik
niet aanbevelenswaard.
De Gids.
De Gids van deze maand opent met een novelle van Marcellus Emants: ‘Onze Hel’.
Een jonge vrouw op een dorp in den omtrek van Amsterdam levend met man en
kind, vindt dat leven grauw en saai. Ze hunkert naar wat anders, wat emotie, die ze
door een vriend van haar man voor een oogenblik ook ondergaat. Een echte Emants,
deze novelle, met nog al veel gephilosopheer over levensgebeuren.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Hélène Swarth zingt Liefde-liederen. M.H. van Campen vervolgt zijn wat druk en
vermoeiend geschreven studie over het Historisch Materialisme en de literaire critiek,
in verband met Roland Holst's ‘Rousseau’. Onderzoeken wij haar
psychologisch-biografische inzichten, dan valt in 't oog, dat:
1 o . hare ontledingen volmaakt gaaf zijn, zoolang zij niets minderwaardigs
in hem [Rousseau] te boekstaven hebben;
2 o . dat zij echter een sterk verfraaiende tendenz krijgen, zoodra
dat wel zoo is;
3 o . dat wanneer zij, schijnbaar met deze bewering in strijd, ook in het
laatstgenoemde geval zuiver zijn, dit veroorzaakt wordt doordat de
betreffende biecht in de Confessions zoo ondubbelzinnig
is, dat alleen oneerlijkheid de oogen er voor zou kunnen
sluiten.
De Kunst blijft voor v.C. om-haar-zelve te zoeken. Nochtans:
Zoude dan voor mij: ‘de kunst de zin van het leven zijn’, ‘de wereld een
ding om afgebeeld te worden?!’ Neen, neen, zóó is het niet. Maar elke
mensch, die niet geheel van algemeen inzicht is ontbloot, het leven
en zijn broeders liefheeft en hen dienen wil, bepaalt zich er toe hen te
dienen op die wijze als met zijn aanleg het natuurlijkst
strookt. Dan dient hij hen ook 't best. De kunstenaar dus:
door zonder bewuste bij-oogmerken kunst te maken, en, indien hij tevens
criticus is, door kunstwerken in hun essentie te doen begrijpen, niets
meer. Het wijze exclusivisme van het l'art pour l'art beteekent dan ook
niet: de kunst te dienen als ware zij het hoogste in het heelal en het
einddoel van menschelijk streven, maar haar zoo te beoefenen als ieder
scheppend werker zijn vak beoefenen moet: met volle toewijding aan,
met volle concentratie zijner vermogens, terwijl hij werkt en schept, op
het werk alleen; zijn aandacht zuiver houdend, opdat hij eens der wereld
zijne schepping moge geven, bijna zóó schoon als hij haar van de Natuur
ontving.
Peter Spaan schrijft over wat hem een principieele fout in de Opera en het
‘tekstboek’ schijnt. Karel van de Woestijne geeft fragmenten uit ‘Het Gelaat des
Dichters’.
Stemmen des Tijds.
INHOUD. Een Vierde Eeuwfeest (Het eerste gedrukte Grieksche Nieuwe Testament),
door Dr. F.W. Grosheide. - Herinneringen uit den tijd der Aprilbeweging van 1853,
door Mr. J. Domela Nieuwenhuis. - Gebleven, door A. Wapenaar. - De economische
en de financieele toestand van de kolonie Curaçao, door Mr. B. de Gaay Fortman.
- Uit Mevrouw Bosboom's Brieven aan Potgieter, door P.J. Molenaar. - Verzen, door
Joh. van Hulzen. - Zooals de boomen...., door A. Wapenaar. - Literair Keur-Overzicht,
door J. Jac. Thomson. - Leestafel.
De visschersschets van A. Wapenaar bevat goede qualiteiten. Wij hopen dezen
schrijver nog eens meer te ontmoeten.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

De Nieuwe Gids.
INHOUD. De Nieuwe-Gids-Prijs. - Siegminne en Floriaan, door Nico van Suchtelen.
- Nieuwe Bijlagen, door Jac. van Looy. - De Suggestie van Italië, door Just Havelaar.
- Horatius' Levenswijsheid, door Marius Brinkgreve. - Nieuwere Engelsche Dichters,
door J.R. van Stuwe Hzn. - Frederik Nietzsche, door J.C. Hol. - Het Wezen der
Vrijmetselarij en hare Taak in den Komenden Tijd, door A.E. Thierens. - Gedichten,
door A. Roland Holst. - Gedicht, door Hein Boeken. - Aanteekeningen over Kunst
en Letteren, door Hein Boeken. - Literaire Kroniek, door Willem Kloos.
Omhoog.
Gaarne vestigen wij de aandacht op een nieuw godsdienstig tijdschrift. In 't
prospectus lezen wij o.a.:
Zoo wenschen wij op te komen voor het zuiver-religieuse, dat wij bij elk
der huidige richtingen gelooven te kunnen vinden, te midden van den
strijd dier richtingen. Bij elke, want wij kiezen als redactie voor geen
dezer partij. Als redactie stellen wij ons noch op het standpunt der
rechtzinnigheid noch op dat der vrijzinnigheid. Ieder oordeelt hierin gelijk
hij in zijn geweten meent te moeten doen. En allen medewerkers wordt
gelijke vrijheid gewaarborgd. Maar wel willen wij ons verzetten, en wel
zoo krachtig mogelijk, tegen een vulgaire rechtzinnigheid en een vulgaire
vrijzinnigheid die maar al te dikwijls optreden, als hadden zij recht uit
naam der rechtzinnigheid of der vrijzinnigheid te spreken.
De redactie wordt gevormd door: Mej. Dr. C. Gerlings, Dr. G.H. van Senden, J.
Jac. Thomson.
Wij noemen uit afl. 1 de volgende bijdragen: Geboorte-Wee, door A.R.R. - De
Boodschap, door A.W. van Wijk. - Het Koningschap van Christus, door G.H. van
Senden. - In één Kerkverband, door J. Jac. Thomson.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Emile Verhaeren
Emile Verhaeren: Les Blés mouvants. - Paris, Mercure de France.
17
EIGENAARDIG is het, de schoone, breedmenschelijke ontwikkeling na te gaan in
Verhaeren's kunst. Hij is begonnen met zijn land te beschrijven in sombere en
norsche liefde: hij kent er de ruwe gezondheid van, de helle kleurenweelde, de
strakke winterrust en de wazige, nevelachtige herfstdagen; hij bezingt zijn kloeke
felle meiden en zijn stevige, koppige mans. Dan gaat zijn stem tegen 't gevaar der
zich uitbreidende steden, die over het schoone platte land hun tentakels werpen en
de beste krachten opzuigen. In latere boeken wordt zijn dichtervizie verheven tot
het paroxysme, en de arme ambachtslieden van de Schelde-boorden worden
eenvoudige symbolen van grootschheid. Wie herinnert zich niet den diepen indruk
reeds bij de eerste lezing nagelaten door Le Passeur d'eau of Les
Cordiers of nog wel Le Sonneur; door de sterkste onder de meesterstukken
uit Les Villages illusoires. Le Sonneur b.v., hoe pakt dat gedicht, reeds
van 't begin af, door den durf van het beeld en de plastische weergave:
Comme un troupeau de boeufs aveugles
Immensément, là-bas, au fond des soirs
L' ouragan beugle.
Later hooren we den kunstenaar, kalmer geworden, de breede schoonheid van
onzen tijd uitzingen in de klare verzen van La multiple Splendeur, Les
Heures claires, Les Visages de la Vie, Les Rythmes
souverains. In deze vier boeken spreekt Verhaeren slechts weinig over zijn
geboortestreek; hij drukt zijn vertrouwen uit in de toekomst en in het leven; hij bezingt
abstracties gelijk hij alleen dat kan, machtig hamerend zijn ruwe beeldenstoeten tot
een massieve, pakkende schoonheid. Enkel hier en daar komt teeder opduiken de
herinnering aan het vlakke Scheldeland, zooals in dat wonder-mooie Souvenir,
gekneed uit zachte, berouwvolle liefde.
Maar dan keert de dichter geheel en gansch terug naar zijn streek, en de reeks
Toute la Flandre is geworden, met het oudere La Belgique van Lemonnier,
tot het heerlijkste wat ooit de gezonde, menschelijke liefde voor den geboortegrond
heeft voortgebracht aan lyriek.
En thans weer Les Blés mouvants.
Dit laatste boek van Verhaeren maakt op mij den machtigen indruk van wiegende
korenvelden in de overpulvering der zomerzonne. Sterk van kleur is het landschap,
met dit wit-gele, hel door korenen kollebloemen bespikkeld graan; er boven stolpt
de hevig-blauwe hemel, vol kalmte en jolige klaarte, met enkel, hier en daar, een
wit wolksken van fantasie drijvend langs 't machtig gewelf. Alles riekt hier naar
groeikracht en vruchtbaarheid; soms komt, uit gindschen hoek, de lekkere wind
aanwaaien die de rythmus is van Vlaanderens breeden,
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

18
statigen slagader: de Schelde, van hier gezien maar een kleine, blikkerende
lichtstreep. En langs den kleinen wegel komt af en toe een blond-rosse deerne
gestapt, een liedeken schallend wijd over de wijde beweging van eeuwig golvend
en ritselend koren; of een paar boerkens gaan, babbelend over land en zonne, naar
't ander einde toe van de breede vlakte, en hun koppen, stekend boven de gouden
rijkelijkheid van het land, worden kleiner en kleiner. Zoo, als een landschap van mijn
veie streek, zoo aandoenlijk en sterk, omend-om het leven en bewegen van
menschen met teeder gevoel en wilde hartstochten.
Een eigenaardig genot is het stellig, die zeven ‘dialogues rustiques’ af te luisteren,
waarin de ziel van de Vlaamsche Polderboeren zoo verrassend wordt blootgelegd.
Hoe frisch en vol levensvreugde die tweespraak van gelieven! En hoe raak die
tweede, tusschen grootvaders, die met leede oogen de veranderingen om zich zien,
aangericht door den ‘geest der eeuwe’! Het land staat onder den invloed van de
groote, lawaaierige stad; deze heeft hier scholen ingericht, machines over het veld
doen fluiten, vreemdsoortige vetten gestrooid. En de twee grijze boeren van den
ouden stempel spreken nijdig en scherp hun koppigen haat uit, en zijn fier, niet mee
te doen met al dat gekke nieuwe. Later:
On dira de nous deux: ils furent paysans
Tenacement, et dans leurs os et dans leur sang,
Et leur âme ne s'est de leur corps retirée
Qu' à l'heure où la folie eut perdu leur contrée.
Men plaatse nu nevens die haatuitboezeming het gesprek van de vertegenwoordigers
der jongere generatie, die meegaat met den vooruitgang en den vrede met de stad
heeft geteekend. Deze jonge kerels zijn hoopvol en sterk:
Armez vous de pensers fermes et téméraires
Reeds in den eersten dialoog had de minnaar gezegd:
Je suis tenace et sûr comme la terre.
Nog buitengewoon schoon dit stuk, waar de boer zijn diepe liefde uitspreekt voor
zijn veld. Hoe dweepend en aangrijpend zegt hij:
Pour bien aimer la terre il ne faut aimer qu'elle.
Van een anderen aard het gesprek tusschen twee jonge boeren, die offerande doen
aan den heiligen Cornelius, de eene van twee duiven, de andere van een paar
hanen. Hoe meesterlijk wordt de dialoog hier geleid; deze duiven en hanen worden
door hun meesters buitengewoon schoone vogels genoemd, maar ten laatste komt
het uit, dat zij oud en van geener waarde meer zijn en dat de boeren het mes aan
twee kanten hebben willen doen snijden: de offerande kost hun niet veel en 't is
toch een offerande.
Aan sommige stukken uit La multiple Splendeur doet Verhaeren denken
daar waar hij Les Ombres, Les Routes, Les Meules beschrijft. Hoe
schoon vooral dit laatste stuk; die graanmijten worden hier tot iets episch' en doen
denken aan dat machtig-schoone doek van Laermans ‘de oppers in de Kempen’.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

EMILE VERHAEREN
Welk een mooi symbool van de ontluikende Lente in het gedicht, dat den bundel
begint: Frère Jacques! En dan weer, hoe plastisch die stukken over La
Fermière, die kalme vrouw, wel te vree en wat log:
Ses pas sont lourds mais confiants,
Comme s'ils s'appuyaient sur le coeur de la terre.
of over La belle fille. Hoor den aanhef:
Au coeur de la moisson dont s'érigent les ors
Quand la clarté se boit, se mange et se respire
Je suis tes pas aux champs, et longuement j'admire
Le faisceau de santé que dresse et meut ton corps.
Quelques Chansons de Village doen denken aan des schrijvers vroeger
boekje: Les douze Mois, met die twaalf zoo schoone gedichten en de mooie
illustraties van Theo van Rysselberge.
Le Franc Buveur, het eerste dier ‘Chansons de village’ is echt
Rabelaisiaansch. Le Sabotier en Le Mort zijn breed-eenvoudig en vol
roerende simpele beelden. L'Or doet in ons de passie van
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

19
den gierigaard branden en zijn uiterste vreeze. Minder houd ik van Les deux
Enfants de Rois; dat kleine stukje is vol stemming en bevat een eigenaardige
gedachte, maar kan toch de vergelijking niet doorstaan met ons Van twee
Koningskinderen, dat den dichter klaarblijkelijk heeft geïnspireerd:
* * *
Il était deux enfants de rois
Que séparaient les eaux profondes...
De technische vormschoonheid van Verhaerens werk is bekend. Deze dichter is
het, die velen heeft verzoend met het zoo vinnig-besproken ‘vers libre’. De
voorbeelden van de scherpte, waarmee door zulke verzen het beeld vóór onze
oogen geëtst wordt, liggen voor 't grijpen:
Et les chênes aux rameaux noirs
Tordus de vent farouche
Ont laissé choir,
De soir en soir,
Leur feuillage d'or mort sur les bords de ta couche.
Of, - om bij hetzelfde gedicht Frère Jacques te blijven - na gezegd te hebben
hoe vóór Paschen de zwerm der blije kerkeklokken naar Rome is gevlogen:
Tu s'éveilles en écoutant
Régner de l'un à l'autre bout des champs
Le silence.
Ware er middel, dien indruk van wegende stilte beter weer te geven dan met zulke
verskunst?
En, ja, als echte wonderen van woordkeus en rythme mogen wel genoemd worden
Le Chant de l'Eau en vooral L'Orage, waar de lezer geniet de natte
frischheid van een kletterende regenbui na loome zomerzwoelte.
Op andere plaatsen is het vers weer classiek. Herlees eens het begin van La
belle Fille en zie dien breeden, statigen beeldenstoet op u aankomen!
In enkele van de hier overgeschreven verzen zal men reeds door de forschheid
van lijn getroffen zijn en onder den indruk zijn gekomen van een machtig, onverwacht
beeld. Dat is vooral de kracht van Verhaeren: hij stelt een beeld vóór uw oogen,
drukt zijn gevoel in uw hart met twee enkele verzen:
Par les chemins griffus de ronces et d'épines
Aux pays violets de la maigre Campine...
Is dat niet als de synthese van het arme, gemartelde Kempenland, met die ‘zee van
golvend purper’?
Of in Le Mort, beschrijving van een begrafenis:
La servante de l'archiprêtre
Met ses grands yeux à la fenêtre.
En, in hetzelfde gedicht nog:
Et dans la nuit et le néant,
Immensément, le mort descend.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Dit gebruik van 't abstracte voor het concrete is wel een middeltje van Verhaeren,
maar pakt toch telkenmale geweldig aan.
* * *
Bewonderend en dankbaar sta ik vóór dit werk, alhoewel vroegere dichtbundels van
den schrijver het heel zeker evenaarden, of zelfs - gedeeltelijk - overtreffen.
Bewonderend en dankbaar. Maar toch ook een beetje kregel, omdat Verhaeren,
deze door-en-door Vlaamsche kunstenaar, door zekere omstandigheden er toe
gebracht werd een andere taal te verkiezen boven die welke de natuurlijke uitdrukking
ware geweest van zijn hooge voelen en denken. Met zich van die taal te bedienen
hadde hij toch even goed tot de wereldliteratuur behoord, en ware hij ons dubbel
dierbaar geworden.
GENT.
FRANZ DE BACKER.
Uit de oude school
III
Emblemata voor kinderen [2]
IN een vorig artikeltje besprak ik het ‘bijwerk’ en de algemeene inrichting van de
twee emblemata-bundeltjes voor kinderen 1) . Hier volgt nu de bespreking van den
eigenlijken inhoud.
Zooals ik al vermeldde, zijn de proza-bijschriften in het bundeltje van 1824 van
Petronella Moens. Meestal zijn dit korte, laat ik maar zeggen, preekjes naar
aanleiding van het plaatje. Soms ook geeft ze er den dialoogvorm aan, of vlecht er
een voorbeeld van een braaf of slecht kind in door - maar preekjes zijn en blijven
het. Haar stijl is over 't algemeen niet onverdienstelijk. Ik zal hier nu een paar
voorbeelden geven van de wijze waarop ze meende met kinderen de prentjes te
moeten bekijken. Embarras de choix is hierbij niet: ze blijft zichzelf van 't begin tot
't eind steeds gelijk; een bijschrift dat me om de een of andere reden min of meer
trof, kwam ik niet tegen. Ziehier dan iets uit het bijschrift bij het plaatje getiteld Het
kind geboren. Het begint aldus:
1) Zie de Oct.-aflevering van den vorigen jaargang. De bedoelde bundeltjes zijn: Des Menschen
Begin, Midden, en Einde; vertoonende het kinderlyk bedryf en aanwasch in eenenvyftig
konstige figuuren, met goddelyke spreuken en stichtelyke verzen, door Joannes Luiken (1772).
- 's Menschen Begin, Midden en Einde. Bewerkt door Petronella Moens en W.H. Warnsinck
Bsz. (1824).
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

20
Met regt verblijden wij ons, wanneer een kind geboren wordt, want
alsdan begroeten wij niet slechts een' nieuwen deelgenoot van alle vreugd,
van al het goede, dat onze Hemelsche Vader op deze wereld, voor zijne
denkende kinderen bereid heeft, maar wij begroeten ook een' nieuwen
deelgenoot van al den reinen wellust, dien redelijke en zedelijke wezens,
in dit en in het eeuwig voortdurend leven genieten kunnen. Ja, lieve Jeugd!
het geboorte-uur, is een heilig, een plegtig uur, het is de aanvang van
een eeuwig voortdurend leven, en wekt voorzeker blijdschap, niet slechts
onder vrienden en bloedverwanten, niet slechts in de ouderlijke woning,
maar ook in den hemel.
JAN LUIKEN
En als slot lezen we, nadat de schrijfster er op gewezen heeft hoe zoowel ‘de
meest beroemde mensch’, als ‘de grootste booswicht’ uit zoo'n ‘bewusteloos’ kind
groeien kan:
Tracht gij, lieve Jeugd! die aangeborene onschuld te bewaren; dank
God voor elke gelegenheid die gij krijgt om uw hart voor het goede te
vormen en uwe kennis uit te breiden! opdat uw geboorte-uur, u nog in de
gewesten der eeuwigheid, rijke stof moge geven tot dankende blijdschap!
Het kind met de pop geeft aan de schrijfster aanleiding te wijzen op het
verschil in spelen tusschen knaap en meisje. Een meisje dan ook, dat jongensspelen
zou verkiezen, zal zelden aan haar ‘bestemming’ beantwoorden. Dit blijkt uit de
volgende geschiedenis.
LOUIZE was het eenigst dochtertje van mevrouw G.; hare vier broertjes
waren wilde knapen; zij spotteden wanneer zij met de pop speelde. LOUIZE
wierp die ook welhaast ter zijde; zij vormde zich allengs meer naar hare
broertjes; zij speelde met hen krijgsman, jager, schipper, en zoo voort.
In lateren tijd behield LOUIZE veel van deze woestheid en zucht voor
mannelijke vermaken. Zij werd echtgenoot en moeder, doch zij maakte
haar gezin nooit gelukkig. Geheel anders was het zachtaardige KOOSJE.
Met haar popje spelende, gewende zij zich aan orde, aan zindelijkheid
en liefderijke zorg. Vogeltjes en andere huisdieren vervingen ook bij haar
welhaast de plaats van hare pop. KOOSJE voedde en beschermde die,
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

en deed hen het genot des levens, zoo veel mogelijk, smaken. Ook zij is
heden gehuwd, en heeft kinderen. Haar echtgenoot bezit in haar eene
lieve verstandige gezellin, die hem gelukkig maakt. Hare kinderen voedt
zij vol teedere zorg op, en, terwijl LOUIZE zich met paardrijden of
afgetrokkene letterbezigheden onledig houdt, vormt KOOSJE haar kroost
voor de aarde en den hemel, of zij schenkt aan lijdenden vreugde en
troost.
De aandachtige lezer zal wel verrast zijn over de duidelijke wijze waarop hier ‘de
geest des tijds’ zich doet hooren.
We zullen nu zien, hoe de medewerker van Petronella Moens zich van zijn taak
heeft gekweten. Laten we eerst vaststellen dat deze een lichtere was. Het is toch
makkelijker om voor kinderen een rijmpje bij een plaatje te schrijven, dan een preek
van een bladzij. De rijmpjes van Warnsinck laten zich in twee groepen splitsen: tot
waar de knaap een beroep kiest zijn ze eenvoudiger, kinderlijker, dan daarna. Die
eerste zijn niet alle van dezelfde waarde: enkele zijn goed, andere minder goed
getroffen. Tot de goed geslaagde hoort bv. het rijmpje bij Het kind wordt
gekleed.
Gelukkig is het kind
Dat, in zijn' levensmorgen,
Een moeder vaardig vindt,
Om voor zijn nut te zorgen. -
Bemin uw moeder dan altijd,
Wie gij zoo veel verschuldigd zijt.
De meeste hebben aan het slot een vermaning, of moralisatie, die in zinnebeeldig
verband staat tot het prentje. Zoo schrijft W. bij Het kind leert loopen:
Kroon der oudren vurig hopen,
Lieve! - leer toch spoedig loopen!
Leer het, kind! alleen te gaan!
O, zet ge eenmaal vaste schreden
Op het spoor van deugd en zeden,
Dan lacht u de hemel aan!
De laatste rijmpjes hebben bijna alle langer regels dan de meer eenvoudige;
waarschijnlijk als gevolg van het meer rethorische van hun toon. Eén voor-
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

eeld zij hier voldoende. Het huwelijk geeft aanleiding tot deze regels:
21
In 's Heeren huis elkaâr de hand te geven,
Is plegtig, is aandoenlijk teêr:
Maar met en voor elkaâr en altoos blij te leven,
Dit zegt oneindig meer.
Begeert ge, o minnend paar! die reine zielevreugd?
Dan ruste uw trouwverbond op godsdienst, liefde en deugd.
Petronella Moens en Warnsinck dachten bij het maken van hun bijschriften enkel
aan de kinderen; Luiken zag steeds, achter het kind, den volwassene die in zedelijk
opzicht zijn voordeel kon doen met de beschouwing van het kinderlijk bedrijf.
Uit de editie Moens-Warnsinck
Zijn bijschriften bestaan bijna alle uit twee deelen 1) : het begint met een korte
verwijzing naar de voorstelling op het plaatje, en geeft dan daarvan den
zinnebeeldigen uitleg, waarbij de schrijver zich niet zelden tot ouderen van dagen
richt. Natuurlijk zal hij gedacht hebben hoe ook het kind zelf, dat toch eenmaal
volwassen zou zijn, dit ter harte kon nemen.
Maar ondanks deze opvatting zijn toch de bijschriften van Luiken minder
onkinderlijk als die van zijn navolgers, in 't bizonder die van Petr. Moens.
En schreef ik boven over de ‘rijmpjes’ van Warnsinck, ik wil nu, nog een korte
beschouwing wijden aan de ‘gedichtjes’ van Luiken.
Want we ervaren dit heele bundeltje door, dat we te doen hebben met een
dichter. De vergelijkingen in die kleine gedichtjes zijn dikwijls treffend. Ze zijn
doorgaans eenvoudig, nooit hoogdravend of deklamatorisch. En al stellen wij in
onze dagen andere eischen aan een boekje voor kinderen, ik schroom toch niet te
zeggen dat deze emblematabundel, als kinderboek, op een hoog plan staat, en
onze waardeering ten volle verdient. De schrijver beoogt ermee te wijzen op het
nietige van alle aardsche dingen, op de noodzakelijkheid, ernaar te streven het
‘ware goed’ deelachtig te worden, en ook op de hulp die hém gewordt wien het
daarmee ernst is. Het kind heeft zijn spel: laten ouderen ervoor waken dat ze in dit
opzicht niet blijven als de kinderen. Ziedaar in 't kort de strekking, de moraal van
Luiken's bijschriften. Een paar van de mooiste laat ik hier volgen.
Vooreerst dan het begin en het einde; treffend om hun eenvoud, treffend ook om
hun onderlinge overeenstemming. Bij Het Kindje geboren schrijft Luiken 1) :
1) Over de bijbelteksten die hij erbij aanhaalde zal ik hier verder zwijgen.
1) 't Tweeregelig rijmpje luidt:
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

't Onnozel Schaapje, zonder gal,
Dat, zonder zyn begryp geboren,
Komt kyken, in het Jámmerdal,
Weet weinig wat hem staat beschoren;
Brengt hy 'er 't zieltje zalig af,
Zoo vaart hy met geluk in 't graf.
En als De Mensch sterft klinkt het:
De Mensch word van een Kindje groot,
Met moeite en bezwaarlykheden,
En op het laatste komt de Dood,
Daar alles meê word afgesneeden;
Behalven wat de waarde Ziel
Door vrees voor God in zich behiel.
De poëzie in deze gedichtjes is wel onmiskenbaar. En waardoor ze zich zoo gunstig
onderscheiden van zooveel kinderlektuur die na Luiken nog zou komen, is de groote
soberheid, en het echte gevoel, zoodat vanzelf de onnatuurlijke hoogdravendheid
en woordenklinklank ontbreekt. Daardoor zal er van deze bijschriften, met veel dat
te hoog was voor hun zieltjes, in de kinderooren en kinderharten nog wel wat zijn
blijven hangen, waarvan zij in later jaren de waarheid en de waarde zijn gaan
beseffen.
Natuurlijk zijn niet alle 51 bijschriften even dichterlijk; maar het minder geslaagde
gaan we nu maar stilzwijgend voorbij. Is het volgende in
Als 't Bloemetje is opgegaan,
Zoo nadert zyn verwelking aan.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Het Kindje huilt 1) niet mooi?
Als 't Kindje maar zyn stem verhief,
Tot Moederlief, dat zy het hoorde,
Zoo roept die Echo, Kindje lief,
Gelyk de weêrklank op de woorden.
ô Ouden! heft uw stem tot God,
Zoo deelt gy ook in 't Kinderlot.
22
En is het volgende (Het Kind gaat na bed 2) niet kinderlijk?
Als 't Kindje vroom en schiklyk is,
En niet en speelt met stoute knaapen,
Zo mag het in de duisternis,
Na zyn gebed, gerust gaan slaapen;
Wie in zyn Jeugd, de Deugd betracht,
Die heeft de Engelen tot wacht.
Nog éen aanhaling. Ik moet me beperken, anders zou ik nog graag op een aantal
andere de aandacht vestigen. Bij Het Kind is volwassen 3) schrijft Luiken:
Wanneer het Kind nu is volwassen,
Mag hem geen Kinderspel meer passen,
Maar wat de Man of Vrouw behoort:
Doch zo hy zich niet gaat begeeven,
Om na den wil van God te leeven,
Zoo speelt hy met de Kindren voort.
Ten slotte. De fijne plaatjes uit de beide bundeltjes zijn èn om hun uitvoering èn uit
kultuur-historisch oogpunt (kinderspelen, kleederdrachten e.d.) een aandachtige
beschouwing en onderlinge vergelijking alleszins waard.
PIET HOEK.
[Boekenschouw]
Godsdienst en wijsbegeerte
Klassieken van het Occultisme. Paracelsus: De Doolhof der Geneesleer.
(Labyrinthus Medicorum). (N.V. Theosoph. Uitgeversmaatsch. 1913).
1) De Hamer die op 't klokje slaat,
Ontfangt zyn antwoord op der daad.
2) Doe niet uw eigen zin of lust
Zo blyft uw hert altyd gerust.
3) Alleen de Deugdelyke Aard
Maakt van het kindschap recht bejaard.
(Nogal gewrongen, zooals men merkt).
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Philippus Theophrastus (Bombastus) Höhener of van Höheheim, zich ook noemende
Aureolus Theophrastus Paracelsus, werd in 1493 te Einsiedeln in Zwitserland
geboren, en stierf te Salzburg in 1541. Hij is een der onrustige, zoekende geesten,
die het oude in zich bergen en het nieuwe, in wier gistend denken en droomen zich
aankondigt een wordende cultuur. Want evenals in planten en in dieren periodisch
optreedt een geweldige variabiliteit (men herinnere zich de onderzoekingen van
Kölliker en Hugo de Vries), zoo is het ook in de historie, en gelijk dáar het nieuwe
type uitgezift wordt uit het aantal existentiën, waarin de natuur haar kracht beproeft,
zoo toont ons de geschiedenis van den geest perioden van probeeren, en, gepaard
daarmede, een zuiv'rende selectie. Dan toch zoekt het denken het mysterie van
zichzelf op allerlei manier, en daar blijft van over wat werkelijk den vooruitgang
dienstig is. Maar er is verschil ook tusschen het natuurlijke en het geestelijke, in
zoover de geest, door zijn bovenzinlijk contact tusschen de individuen, in taal en
traditie, den ontwikkelingsweg bekort: de een kan van den ander leeren, er is een
geestelijke mededeeling, een corpus mysticum, zooals Kant het noemen zou,
daarmee beoogend de gedachte, die altijd onpersoonlijk is. Dus beschouwd, zijn
menschen als Paracelsus op hun plaats; zij toonen hoe men niet - en soms ook hoe
men wel - moet zoeken naar de waarheid in natuur en leven. Hij is nog van den
ouden tijd; hem is, in kerkelijken zin, de theologie een zeer bijzondere wetenschap,
die op openbaring rust, ons in de Schrift geschonken; op dit theologisch veld heeft
dan ook het ‘natuurlijk redelicht’ geen kracht. Maar hij is van den nieuwen tijd, in
zoover hij beseft dat de natuur op haar gebieden moet beluisterd worden, zal zij
ons haar mysterie onthullen. Experiment en bespiegeling, d.i. ondervinding en
nadenken over het ondervondene, zijn daartoe beide van beteekenis. In dit opzicht
gaat de oude theosooph dieper dan moderne empiristen, die bang zijn voor
speculatie, eigenlijk omdat zij zelven niet speculeeren, niet philosophisch denken
kunnen. En meer dan een materialistische wetenschap, meer dan een
psychophysisch parallelisme, dat de natuur ontgeestelijkt en den geest denatureert,
is Paracelsus' opvatting - herkomstig uit de Alexandrijnsche Gnosis en de Kabbala
-: dat de wereld de makrokosmos is en de mensch de mikrokosmos; dat m.a.w. in
beide hetzelfde (goddelijk) wezen is. Zelfkennis is dus kennis der natuur en
natuurkennis openbaart ons aan ons zelven - is het niet, als door nevelen heen
gezien, de waarheid die Kant in zijn Reine Vernunftlehre ontdekte, en die na hem
Fichte, Schelling en Hegel hebben uitgewerkt? En wij zullen niet lachen om
Paracelsus' leer van het elementaire, aardsche, zichtbare, nevens het hemelsche,
astrale, onzichtbare lichaam, als wij beseffen dat dit nu eenmaal theosophisch is,
en evenmin, wanneer wij hooren van de sterren, waar dit onzichtbare lichaam, deze
spiritus, bij uitstek woont. Want dan herinneren wij ons dat denkers
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

23
als Fechner en als Hymans de planeten ook verklaarden voor bewuste wezens, en
dat Goethe op zijn wijze den ‘Erdgeist’ heeft erkend. Paracelsus weet intusschen
heel goed dat de géest weer meer is dan dit zielige in de natuur, en hij is hem méer
omdat in den mensch een vonk woont van het goddelijke, zeggen wij: omdat de
mensch is doorgedrongen tot de sfeer van het bewuste. Hierin ligt zijn moreel
karakter, wat hem van al het andere in de wereld onderscheidt. Hij is dus drievoudig,
en drievoudig is daarom ook de wetenschap van zijn genezing. Zij vooronderstelt
de philosophie, de astronomie, de theologie en heeft een praktisch doel. In deze
praxis is zij met de alchemie zeer nauw verbonden. Was deze waardeering van de
goudmakerskunst voldoende om Paracelsus in het oog van een geslacht, dat ons
voorafging, te verkleinen, wij alweer stooten ons daar minder aan, sedert in de
handen van Ramsay c.s. de chemie tot alchemie schijnt weergekeerd, immers de
eene grondstof in de andere blijkt getransformeerd te worden. En wanneer onze
theosooph ons verzekert dat de elementen niet enkelvoudig zijn, antecipeert hij de
elektronenleer en de (reeds oudere) opvatting dat alles in waterstof zijn oorsprong
heeft. Zijn ‘Vulcanus’, waardoor de elementen gestalte krijgen, zijn ‘Archeus’ die in
de dingen heerscht, zijn personificatiën, zeker, maar zij zijn niet absoluut onjuist,
omdat ook wij ons niet onttrekken kunnen aan de gedachte, dat bv. het
kristallisatieproces met zijn neerslag in geometrische figuren door een innerlijke
idee, een vast type wordt bepaald. En is in het organisch lichaam de ‘dominant’ van
Reinke, de ziel die dat lichaam bouwt en die in de biologie door Pauly, Francé e.a.
opnieuw waardeering vond (zooals Aristoteles ze reeds erkende), is, in het
organische de dominant, de ziel niet hetzelfde als Paracelsus' Archeus? Is het niet
waar dat zij, als Naturheilkraft (E. von Hartmann) voortdurend strijd voert tegen al
wat het levende belaagt? Versterking, opwekking van dit agens, dit levenszelf in
dien kamp, is dan ook het beste middel om de ziekte te overwinnen. Een tijd, die
naar Christian Science zocht, die veel minder dan de voorgeslachten gediend is
van medicamenten; die de macht der suggestie en auto-suggestie ondervonden
heeft - zulk een tijd zal ook dit in Paracelsus kunnen waardeeren: dat hij nota heeft
genomen van de ziel. En hij zal bevinden dat Paracelsus de homoeopathen nabij
komt, wanneer hij de schadelijke werkingen van een of ander principe door de
gunstige ervan te niet wil doen. Kortom, in dezen buitengewonen geest zijn de
kiemen en beloften van verdere ontwikkelingen. Zij zijn er nog in staat van wording,
alles is chaotisch, en dit geeft aan zijn werk een mysterieuse tint. Reden waarom
men zijn Labyrinthus Medicorum dan ook heeft opgenomen in de reeks
‘Klassieken van het Occultisme’. Maar het Occulte is niet, zooals men
doorgaans meent, een meer dan aardsche wijsheid, zij is die wijsheid in haar groei,
intuïtief nog, veel- en ver-schouwend, ja, maar ongeformuleerd en ondoordacht. Zij
worstelt met de taal, zij is rijk aan beelden, die willen zeggen, maar niettemin
verzwijgen; zij imponeert door haar geniale conceptie, zooals zij afstoot door haar
fantastisch spel. Het spreekt vanzelf dat zulke geesten in onze dagen op tal van
menschen werken. Menschen, die, intuïtief aangelegd, in de vulgaire wetenschap
(vooral zooals het onderwijs ze toedient, zonder eenige redelijkheid: feiten en feiten,
wetten en wetten) terecht het Ware missen, en die nu op zoek zijn naar dat Ware,
niet bij philosophie, maar bij alle richting van occultisme en mystiek. Hun is de
philosophie te abstract, te geestelijk, en de nog slechts halve geestelijkheid van een
Paracelsus heeft hun meer te zeggen dan Hegel of von Hartmann, juist omdat het
zinlijke bij Theosophen hoogtij viert. De Theosophie is een gepotentiëerd
materialisme, dat krachtens die potentiëering boven zichzelf uitwijst, maar niettemin
zijn afkomst niet verloochent; Steiner is, trots Kant en Fichte, in wie hij heeft gewerkt,
in zijn Lucifer-gnosis (een eigenaardig) materialist. En zoo is er veel materialisme
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

in Paracelsus' Doolhof - maar het zal juist op dien grond zijn lezers vinden. Ook
voor ons, die in hoogeren zin Theosophen zijn - Godswijzen, die in zuivere rede het
goddelijk Redelijke ervaren - ook voor ons is de publicatie, die ik hier had aan te
kondigen, belangwekkend, want zij leert ons blikken in de behoeften van een
generatie als de onze, waar oekonomisch-geestelijk de chaos ons omgeeft.
Dr. H.W.PH.E.V.D. BERGH V. EYSINGA.
ZUTPHEN.
Friedrich Nietzsche: De Blijde Wetenschap. Vertaling door G.H. Priem.
- (Amsterdam, A.W.M.v. Hees).
Als duistere wolken en hun schaduwen over een landschap, legt zich een stemming
van weemoed over elke rijp geworden cultuur. De dichters verklanken haar; de
wijsgeer stelt ze absoluut, doceert dat alle aanzijn slecht is in zijn systeem geworden
pessimisme. Zoo ging het bij de Grieken, waar Sokrates bij zijn dood zich Asklepias
een haan schuldig wist omdat hij nu eerst kwam tot genezing van zijn krankte; zoo
is de bewustwording in de Romeinsche cultuur, de Hellenistische, en zij spreekt
zich uit, o.a. in de Gnostiek en bij Seneca; zoo was het in de 19 de eeuw, die haar
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

24
Schopenhauer had, wiens werk één vonnis is over het leven en den dit scheppenden
levenswil. In zekeren zin is hier de waarheid en het ware. Alle godsdiensten zijn
van oordeel geweest dat de wereld onder de zonde ligt en den dood, en zij hebben
gedoeld op verlossing, en zij hebben in het hart der dingen de wond geschouwd
waaraan dit armlijk aanzijn bloedt. En het is een vulgair, een roekloos optimisme
dat blind is voor die wonde.
Vergeten wij ook niet dat er geen kunst zou zijn als het empirische genoeg was
voor de ziel; dat het is der tijden wanklank die ons doet begeeren naar de symphonie
der eeuwigheid; dat uit het duister en den nevel opdoemt Rembrandt's licht; en dat,
omdat de menschentaal zoo grof is, ze Dante ciseleerde in zijn wondere terzinen
en Shakespeare in zijn zingende sonnetten. En toen de denker om zich zag den
chaos, heeft hij, uit begrippen, een kosmos opgebouwd. Zoodat er geen cultuur is
zonder levenslijden en geen kracht des geestes dan ten koste van ellende. ‘Uit uwe
nooden, o mensch’, zegt de Latijnsche dichter, ‘hebt gij uw goden gemaakt’.
Maar dan wil dit zeggen dat de ziel den vijand overwint dat hij, als de Lucifer der
oude sage, als de Zeus bij Shelley, wordt neergeworpen in den afgrond. De God in
ons, de Allersterkste, is de Christus van het allegorisch verhaal, die in het land der
Gadarenen komt, in het doodenrijk, en de duivelen uitbant en hen die daar toeven
nu in groote rust doet zitten. Dit is de historie van den artistieken geest, hetzij hij
dicht of bidt of denkt: als hij door de duistere wereld gaat, spreekt hij zijn woord, en
wat onrein was wordt gelouterd en gered het schier verlorene.
Daarom kan het pessimisme nooit het einde zijn, en al heeft het zijn zwaarwegende
beteekenis, er boven uit beurt zich de ziel, en hare droomen droomt zij, en zij schouwt
in de verscheurde wereld de lijnen van een hoogere orde.
Op Schopenhauer volgt Wagner, die zint op regeneratie en cultuur, en na Wagner
is er Nietzsche, in wiens ‘Zarathustra’ de levensdurf is teruggekomen. Deze mensch
is door het lijden heengegaan en nu is het volbracht. Voor het droef besef, de
treurende wijsheid, thans ‘die fröhliche Wissenschaft’, die het boek wil zijn van een
genezende.
Aphoristisch als de werken van la Rochefoucauld, Vauvenargues, mist het het
systematische, waaraan wij dan door Nietzsche ook volstrekt niet zijn gewend. Maar
wie van een geschrift als dit den omgang vraagt van telkens een kwartier; wien het
niet te doen is om methodisch begrip maar om levensweten, om paradoxen soms,
die straks dan blijken van diepe waarheid vol; om woorden waarin, bij
menschenkennis, schittert het vernuft van een aristocratischen geest, vlamt het
artistieke - voor zulke lezers is ‘die fröhliche Wissenschaft’ als honig van Hymettus
op welvoorzienen disch. En voor hen die minder goed de grondtaal meester zijn is
dan zeker welkom de vertolking in het Hollandsch, ons door den heer G.H. Priem
geschonken. Ik kan niet anders zien dan dat zij voortreffelijk is en wij brengen hem
dan ook voor zijnen arbeid gaarne dank.
DR. H.W.PH.E.V.D. BERGH V. EYSINGA.
ZUTPHEN.
Romans en novellen
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Sentimenteele Geschiedenissen - door Job Steynen. (Bussum, C.A.J.
van Dishoeck).
De titel kan, wie Steynen's wezen, zijn talent niet kent, misleiden. Sentimenteel in
den dagelijkschen zin zijn deze verhalen allerminst. Wie daarentegen de opmerkelijke
ontwikkeling van dezen schrijver (van het vaak rauwe naturalisme, het pessimisme,
van de hartstochtelijke levensliefde, naar een forsche mystiek, en vandaar, in een
nieuwe zwenking, die tevens een opgang beduidt, naar den beschouwenden staat,
vanwaaruit deze geschiedenissen werden geschreven, de daarin behandelde
gevallen doorleefd), wie die ontwikkeling gevolgd heeft, weet van te voren, hoe de
daarin gelegde en daaruit sprekende sentimentaliteit in zoover naar de letter kan
worden genomen, als een sarkastische beschouwing een waarheid onthult door ze
te versluieren.
De paradox is hier op haar plaats. Het wezen dezer vertellingen, het wezenlijke
blijkbaar ook van den belangwekkenden mensch die ze verzon, van den auteur, die
ze in suggestieve taal te boek stelde, is niet anders dan innerlijke tweespalt. De
elementen daarvan hebben we boven terloops genoemd: men moet door het leven,
de werkelijkheid of hoe men het noemen wil, wel heftig zijn verrukt, om daardoor
zoo deerlijk ontgoocheld, zoo innig geschokt te worden, dat men het, in een smartelijk
verlangen naar wat daarachter als het wezenlijke steekt, ontvlucht, om onbevredigd,
doch rijker aan ervaring, dat is voller aan leed, terug te keeren in datzelfde leven,
dat eerst, met de leege grilligheid, de valsche behaagzucht van een wellicht niet
verstandelijk gewaardeerde, maar hartstochtelijk en vroom aanbeden vrouw, zijn
teedere en buitensporige en licht gekwetste hunkering terugstiet.
De lezer kan me onbescheidenheid verwijten. Het heeft inderdaad den schijn, of
ik trachtte, in plaats van het vóór me liggende verhalenboek, of ruimer:
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

25
van Steynen's litteraire voortbrengst in 't algemeen, dezen schrijver als mensch te
ontleden. Dat, in litteraire en andere kunst, het een met het andere samenhangt,
de nauwkeurige beschouwing van den arbeid tot dieper kennis omtrent den
kunstenaar als mensch leidt, d.i. tot de dóórschouwing van het diepste en wezenlijke
in dien mensch (vanwaaruit immers in laatste instantie ook zijn kunst afkomstig is,
en welks onbevredigdheid hem van zelve tot die productie noopt) - wie zal het
ontkennen? Van dit plan gezien verschrompelt elke vraag van techniek tot iets futiels,
krijgt ook de keus van dat zoo deerlijk gesmade ‘onderwerp’ een nieuwe en diepere
beteekenis. Bij Steynen bestaat echter dubbele aanleiding om over den mensch,
den zeer bijzonderen, hartstochtelijk-emotioneelen mensch te spreken, die zich
achter deze geschiedenissen... verschuilt.
Het werkwoord doet hier terecht dienst. Na de uitbundigheid van den naturalist,
die het leven, het hartstochtleven voornamelijk, onderging, moest ondergaan, gretig
en volkomen, om ons die nieuwe, want geschifte, saamgedrongen en
gecomponeerde werkelijkheid van zijn beschrijving als een rillend en lillend brok
hoogere werkelijkheid toe te kunnen werpen, nà die klaarblijkelijke rechtuit-heid,
die zich bedwelmde aan en verloor in de realiteit, is hij tot zich zelt ingekeerd, tot
de werkelijkheid van zijn eigen innerlijk bestaan, dat ons tevoren slechts middellijk
getoond was, immers als het temperament, waardoor de natuur was gezien. Nu
zien we hem nòch als een naakt man duiken in de stormgolven van dit zintuigelijk,
met alle zinnen opgenomen en doorleden leven, nòch schuilen in den schemer van
eigen, half bewust zieleleven, maar, derde faze, de ziel zoeken in de stoffelijkheid,
het duurzame onder den bast van dit grillige en bonte en ijdele en boven alles
dwaas-groteske maatschappij-bestaan.
Spotten doet heel dit boek, doet elk kort verhaal; maar tevens: hoe vol ernst is
dit alles. Hoe ruim en innig-menschelijk moet het hart zijn, hoe vol warmte van
deernis met anderer kortzichtigen waan, als verstand en hart beide met de
maatschappelijk verstootenen, met de zwakken en sullen, zoo snaaks en wrang en
fijn-hekelend te spotten en te sollen weet!
Deze schuchtere sukkels worden niet geïdealiseerd. In een enkel verhaal, als dat
van den dronkaard in het koffiehuis, ligt het sterke, het teveel aan gevoel bloot, dat
dezen tot die bestendige dronkenschap noopte. De laatste vertelling is zelfs op het
pathetische af, evenals die over Laska. Maar overigens: de schrijver moge die
verschoppelingen niet sparen, hij moge zich kittelig vermaken met hun armelijke en
trieste en tragische onbeholpenheid: de schampere, schoon onder sarkastische
strijkages vermomde hoon treft minder deze tobbers, dan de maatschappij, die ze
als onbruikbaren ballast wegtrapt, de wreedheid eener samenleving, waar voor hen
geen plaats is.
Die samenleving zelf tast Steynen niet aan. Kan de eerste vertelling, ‘Het
misverstand’ geheeten, een oogenblik een ongetwijfeld vermakelijke persiflage op
zeer reëele, politieke zeden lijken, het gegeven is toch te fantastisch uitgewerkt dan
dat we daar, anders dan zeer verwijderd, voeling met kiesgeknoei in meenen te
bespeuren. De andere verhalen wenden zich nog beslister af van het maatschappelijk
gedoe. Naar de eenzaamheid, naar de verheerlijking van den moed om de
eenzaamheid te dragen, streven ze alle; naar de innerlijke diepte en de
eerbiedwekkende erbarmelijkheid van hen, die, meest in oogenschijnlijk komische
omstandigheden, met de Eenzaamheid in rechtstreeksch verband staan.
Dat Steynen in dat uiterlijk-komische, in het verleefde en botte en bekrompene
het leed zoekt en bewondert van wien, zij het onbewust, de armoe tot volslagen en
schrikkelijke oprechtheid tegenover zich zelf, dat is tot het wreed besef van
hulpelooze eenzaamheid dwong, geeft aan de beschrijving dezer burleske gevallen
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

den bitteren bijsmaak, welke ze tot méér dan ‘gevallen’ maakt. Van den bundel was
hier sprake als spiegel van des schrijvers persoonlijkheid in verband met zijn vroegere
werken. Het spreekt van zelf, dat volstrekt niet alles hierin uitstekend is. Eenige
geschiedenissen zijn beslist hol en daardoor pretentieus. Van de geslaagde is de
gaafheid de grootste verdienste. Onnoodig dan op te merken, dat de taal in dat
geval de evenwichtigheid van den rijpen toon en soberen zwier heeft.
H. VAN LOON.
Het belangwekkend Geweten, door L.H.A. Drabbe. (Amsterdam, A.W.M
van Hees).
De jongere en jongste litteratuur leeft van onmacht: het gevoel van leegte en
verminktheid, van welks druk zich de schrijver, door zijn pogen daar kunst uit te
maken, tracht te ontdoen. Onmacht in velerlei opzicht, voornamelijk tegenover het
onmeedoogend ‘Du sollst’ der samenleving. Als een gebrekkige en een verdwaalde,
een blinde en vereenzaamde staat menige kunstenaarsnatuur in deze maatschappij.
Als een kind (Bouwmeester vergeleek artiesten al met kinderen, die met een kleine
concessie aan hun vrijbuiterszin te paaien, door iets op zich zelf onbeduidends
onhandelbaar te maken zijn) staan hem de handen voor tal van maatschappelijke
verplichtingen verkeerd; als een kind ook begrijpt en doorschouwt hij intuïtief meer
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

26
en dieper dan de gladde planken vermogen, waarmee van Deyssel indertijd,
verafschuwend, tegenover de knobbelige boomstammen, verbeelding der onstuimige
spontaneïteit, de ‘bourgeois’ vergeleek. De auteur Drabbe heeft, naar uit dezen
‘roman’ blijkt, meer van een boomstam dan van een plank. Hij haat het gladde in
het dagelijksch verkeer, wat van Looy deels tot zijn heerlijk Uilenspiegelachtige
‘Zebedeüs’ inspireerde. Zijn belangstelling gaat regelrecht naar het instinctenleven.
Wat ligt er bloot, als men de schijnheilige noodzaak der sleurbeschaving afkrabt...?
De schrijver van ‘Het belangwekkend Geweten’ is geen optimist: het dierlijke, het
rauwe, de blinde wraakzucht hebben zijn belangstelling. Echter deze niet alleen. In
den hoofdpersoon Scipio Brander heeft hij willen belichamen de botsing tusschen
Rede en Geweten met de ongebreidelde instincten.
Men mag zich wel aldus uitdrukken. Om dit conflict is het den auteur hoofdzakelijk
te doen geweest. Daarbij is hij echter (hoeveel schrijvers hebben vóór hem dezelfde
fout begaan?) aan den averechtschen kant begonnen. Tegen het leggen en
ontwikkelen van een psychologischen knoop in een roman kan niemand bezwaar
hebben. Het is meestal het geraamte. Maar als sterk bezwaar tegen dit boek doet
zich het stadig besef gevoelen, dat de heer Drabbe datgene wat in deze bladzijden
gebeurt slechts noodig had, om dit van te voren bedachte in scène te zetten. Het
blééf een geraamte, terwijl het zijn taak was geweest, dit voor ons te doen leven,
het te bekleeden met vleesch en bloed, spieren en zenuwen. En dit ware gebeurd,
als hij ons in de menschen van dit verhaal had doen gelooven, hun woorden en
daden dus in het verband aannemelijk had gemaakt. Waarschijnlijk heeft de auteur
dit versmaad; zijn streven gaat boven en onder de werkelijkheid uit. Maar 't ware
ook volstrekt niet noodig geweest, dat doel met naturalistische middelen te bereiken.
Slechts hadden we de optredende personen als zelfstandige individuën moeten
kunnen aanvaarden, alvorens door den zelfstrijd van éen hunner getroffen en
overtuigd te worden. Ook in het onzinnelijke is werkelijkheid.
Naar een bedenksel fatsoeneerde Drabbe echter Brander en Joele en Sieperman
en hoe de potsierlijke bewoners zijner fantasie, verwrongen spiegel der realiteit,
meer mogen heeten. Het blijven paljassen. En het rechtstreeksch gevolg is, dat wat
in hen rondspookt onze belangstelling niet verder wekt en boeit dan de
nieuwsgierigheid, hoe de schrijver zich uit de om meer dan één reden pijnlijke situatie
redt.
De heer Drabbe heeft waarschijnlijk veel van Russische schrijvers gelezen. Maar
gelooft hij werkelijk, met dezen Brander en wat er in hem gebeurt nadat hij den
criticus Macquiné vermoordde, de psychologie van een moordenaar geleverd te
hebben? Eenig vertrouwen in het doorzicht van den schrijver doet hopen, dat
vergelijking hem anders leert. De landgenoot was overigens (behoeft het gezegd?)
volkomen in zijn recht, het thema zelfstandig uit te werken.
Deze Scipio is een zonderling. Zijn op de spits gedreven individualisme heeft een
afgrond gedolven tusschen hem en de maatschappij. Hij leeft met haar in bloedige,
verbitterde guerilla, waarin hij uiteraard de nederlaag lijdt. De oorzaak van die
vruchtelooze veete op leven en dood maakte Scipio zich nooit bewust. Had hij dit
gedaan, deze ziektegeschiedenis ware ongeschreven gebleven. Dan toch had hij
wellicht het geneesmiddel tevens gevonden. Want dit is niets anders dan de onmacht,
zich over enkele, pijnlijke noodzakelijkheden heen te zetten in het besef, dat het
leven geleefd moet worden en dat dit als axioma dient aanvaard, daar alle onwillig
gepieker daaromtrent, bij voorbaat tot de dorste vruchteloosheid veroordeelt, de
vervulling van dien plicht slechts verzwaart. Is men daartoe niet in staat, zooals
blijkbaar Scipio, ja, dan is de eenige oplossing de revolver, die aan zijn leven en dit
boek een einde maakt.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Dat die onmacht zich als onwil voordoet, zich onder blinde en daardoor dus
lachwekkende, immers don Quichotte-achtig voorkomende opstandigheid versteekt,
brengt den lezer niet op een dwaalspoor. Hij ziet slechts een bewijs van
deerniswaardiger zwakheid in de omstandigheid, dat Scipio zich den waren oorsprong
van zijn misluktheid niet bewust weet te maken.
Dat, als een stompe en stuipachtige wraak op de onafwendbaar aanschrijdende
overmeestering van het leven, zooals het tegenwoordig zijn eischen stelt en plichten
oplegt, Scipio Brander een oogenblik zijn moordinstinct, in ieder sluimerend als de
vernietigings-reactie tegenover de op ontwikkeling gerichte regelmaat van het
maatschappelijk samenstel, den vrijen loop laat, de verbeelding omzet in een daad
- het komt ons begrijpelijker voor dan de drijfveer daartoe: de drang naar het wakker
schudden van zijn geweten. Tusschen dit en de Rede (we zeiden het al) gaat verder
de strijd. Opgejaagd door het eerste, beducht dat de tweede niet sterk genoeg zal
blijken, om hem uit handen van het gerecht te houden, grijpt Scipio naar de revolver,
die het hart doorboort, dat de strijd tegen de geheime machten al verscheurd had.
Als een lofzang aan die machten, aan het Mysterie is heel dit boek. We hadden
daartoe de beschrijvingen en gesprekken op hooger plan gewenscht. Want al toont
Drabbe ongetwijfeld geest, een wrang, soms dartel, schoon wel erg studentikoos
sarcasme, dat als een zure lachgrijns op menige
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

27
bladzijde open ligt: tot meevoelen, meelijden met deze door een obsessie bezetenen,
heeft de schrijver mij niet kunnen roeren.
H. VAN LOON.
De profundis clamavi, door Henri van Wermeskerken. (Uitg. Scheltens
en Giltay, Amsterdam).
‘Leo Smeder’, het boek waarmede de heer van Wermeskerken debuteerde, de
sympathieke poging tot rehabilitatie van een weinig-begrepene en daarom
fel-veroordeelde, had geen groote literaire kwaliteiten, maar trof toch door iets échts,
iets innigs, van een kind, dat opkomt voor een verguisde moeder. Als zoodanig kon
het boek worden geaccepteerd en geapprecieerd.
Tot het spoedig daarna bleek, dat het verlangen tot rechtvaardiging niet 's heeren
van Wermeskerken eenig motief was; want in korte perioden verschenen de literair
nog minder beteekenende ‘Smeder en Zn’ en ‘Van het Wondere Geluk’, waardoor
duidelijk werd, dat de heer van Wermeskerken in zijn eerste sympathieke boek méer
wilde gezien hebben dan een daad van piëteit alleen; dat hij daarmede, wellicht
door het vrij gunstige onthaal van Leo Smeder, wenschte te beginnen een reeks
van boeken; dat hij wenschte beschouwd te worden, enfin, als schrijver. Vandaar
dat op die latere boeken scherper critiek kon worden toegepast dan op het eerste,
dat men meer eerbiedigde als iets liefs.
Zoo kwamen nog later, in haast ontstellend-snelle opeenvolging: ‘De Armen van
Geest’ en ‘De Assenhoeve’. En zoo kwam nu het boek met den wat pronkerigen
titel en het bijna-onvermijdelijk wordende ‘portret van den Schrijver’. Er ontbreekt
alleen nog maar een ‘opgedragen aan...’ De Profundis clamavi - Van uit de diepte
heb ik geschreeuwd - met, als ondertitel: ‘De biecht eener moeder’.
Veel verwachting hebben we niet na het zwakke, slordige begin:
‘Thea, mijn lieveling... het is herfst...
De zwaluwen zamelen. Hoog in de herfstluchten zamelen de zwaluwen... dán
trekken ze heen... Maar nog eenmaal strijken zij neer op de eigen nesten, en sjilpen
zacht een lied van herinnering. Ze herinneren een zomer van liefdegeluk, van
verwachting en van trouwe zorgen. De kleine hartjes kloppen van
scheidingsweemoed. Weten ze of ze zullen weerzien?... De zwaluwen zamelen, en
het is herfst, Thea...
Zoo gaat het nog enkele bladzijden voort, totdat men, door-lezende, wat je als
aankomend recensent nog plicht-getrouw doet, gaandeweg, ongemerkt haast, op
eens getroffen wordt door een verandering, die ditmaal is een verbetering.
De schrijver is ‘er in’; hij beheerscht zijn onderwerp; er komt een toon van échtheid.
Aan den onzuiveren aanvang denkt men dan niet meer, want allengs wordt de taal
eenvoudig, waar, onopgeschroefd en vooral vlot-loopend.
Met een geboeide belangstelling leest men door, deze biecht van een moeder
aan haar kind. waarin dit laatste wordt medegedeeld en duidelijk gemaakt, dat het
niet is het kind van wien het vader noemde, maar - en ook dien vader bleef dit
onbekend - van een uit Indië weer-gekeerden jeugd-vriend.
Dit boek had als ondertitel kunnen hebben ‘de kreet naar het moederschap’.
Eva, de biechtelinge, is de personificatie van het moederschap-verlangen. Dit
overstemt al het andere, doet haar zich zelfs verzoenen met den opgedrongen, veel
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

ouderen echtgenoot, die haar immers kinderen geven zal, terwijl de man van haar
liefde, wien de vader toestemming weigerde, verlaten in Indië leeft.
En dat verlangen naar het moederschap wordt, als het ten slotte onvervuld blijft,
de schaduw over haar huwelijksleven eerst, een obsessie later. De liefkoozingen
van haar man, die zij om de vervulling van dat verlangen verdroeg, worden haar
een ontzetting, een gruwel, terwijl zij ter zelfder tijd bij zich constateert een
nauw-lettend taxeeren van de om haar heen levende en haar bewonderende
mannen, een nagaan van wien zij het innig-verlangde zou wenschen te ontvangen.
Vooral als zij vermoeden gaat, dat de schuld niet ligt bij haar, die zoo gezond is,
maar gezocht moet worden bij haar zooveel ouderen man.
Tot hier is het boek echt.
En voor zooverre de heer Van Wermeskerken niet putte uit werkelijk bestaande
dagboekfragmenten, toont hij zich in het als màn zich inleven in zoo iets
zuiver-vrouwelijks als dit verlangen naar het moederschap, artist, wat immers insluit
het zich kunnen indenken en het als zelf-doorleefd weergeven van anderer
zielsgewaarwordingen.
Maar dan daalt het boek, schijnt de schrijver niet recht geweten te hebben: hoe
nu? Wat nu komt, zou desnoods logisch kunnen zijn gevolgd uit het vorige, - al had
ik persoonlijk mij ándere oplossing gedacht - doch het is opeens gezocht en
‘boekerig’.
Udo, de jeugd-vriend, komt uit Indië terug, en tijdens eene - natuurlijk - langdurige
afwezigheid van Henk, haar man, die in St. Petersburg moest gaan pleiten (?),
ontmoet Eva hem veel. Udo blijkt haar nog steeds lief te hebben en haalt haar over,
onder vóórspiegeling van bezit van het zoo hevig verlangde kindje, zijn vrouw te
worden en met hem te vluchten.
Dit speelt zich alles af in een tuinhuis. Maar als
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

28
zij uit hun omhelzing opstaat en naar binnen gaat om hoed en mantel te halen -
‘meer wilde ik niet mee-nemen op mijn nieuwen levensweg’ - staat zij opeens voor
haar man, natuurlijk onverwacht eerder thuisgekomen.
En nu volgt het on-echte.
Terwijl zij Udo buiten wachtende weet, nadat zij zich aan hem gaf, laat zij alles
bij het oude blijven. Om allerlei dwaas-gevonden redentjes - als zelfs de regen
buiten: ‘het was geen weer om te vluchten, lief te hebben’ - laat zij Udo, na lang en
vergeefsch wachten, naar Indië teruggaan en, zooals er staat, van den tweeden
nacht na Henk's thuiskomen: ‘Dien nacht sliep ik in de armen van mijn man. En ik
onderging zijn kus...’
Dit natuurlijk om het later geboren wordende kindje door hem zonder argwaan
als het zijne beschouwd te zien.
Men voelt het on-echte.
Eva, in de heerlijkheid der Vervulling, acht het blijven bij Henk, zij het ook in
bedrog, haar plicht. Henk sterft als het dochtertje drie jaar is. Udo sneuvelt op Atjeh.
Dan brengt zij het kind bij Udo's oude moeder, wie zij alles bekent.
Literair onschoon is ook het antwoord van de dochter, aan wie zij, als deze zelf
moeder wordt - zoo maar dadelijk na de bevalling! - haar biecht stuurt.
Niet zoo zeer het karakter van het antwoord - een onverschillig vergeven, zonder
begrijpen -, als wel het feit van dat antwoord.
Dát is onzuiver en niet-literair.
Maar dit terug-loopen neemt niet weg den totaalindruk van echtheid, waardoor
dit boek veel meer voldoet dan de vele vorige van dezen wel wat ál te vruchtbaren
schrijver.
J.H. FRANÇOIS.
In memoriam Ledegouwer 1)
.
O, weep for Adonais - he is dead!
P.B. SHELLEY.
LEDEGOUWER is niet meer. Ook hem hadden de Goden lief, te lief... Op nauwelijks
achttienjarigen leeftijd is hij heengegaan, de jonge dichter van Heoos, dit is een
boek van Jeugd, en Machteld, dit is een boek van Passie.
Daar liggen ze vóor me: Heoos in z'n parel-grijs en Machteld in z'n
vlammend-rood omslag met dat fiere Ex-libris: Esto vir! Zijn uitgegeven Werk!
Jeugdwerk maar, Sturm-und-Drang, onrijpe pennevruchten nog in het scherpe
oog der letterkundige Kritiek. En toch: waar, zoo vreeselijk-wáar, doorléefd. Arme
Ledegouwer!
* * *
1) Dit ons aangeboden artikeltje geven wij gaarne een plaats, zoowel om den warmen klank
van de vriendenstem, die er uit spreekt, als uit een zekere piëteit ten opzichte van die, ach
ja, zoo verwarrende en verwarde jeugdaandoeningen welke wij, schrijvers, dichters, idealisten,
verliefden wel allen gekend en gekoesterd hebben, gelúkkig als wij er door waren in onze
hooge eenzaamheid. Zijn wij geneigd thans superieur te glimlachen om veel opgeschroefds
en veel onechts in zulke aandoeningen, zoo vergeten wij toch niet dat onze volwassen wijsheid
maar al te vaak dwaasheid gebleken is bij de goddelijke dwaasheid der kinderen.
(Red. D.G.W.)
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Geboren en opgegroeid daar ergens in het Land van Waas, den tuin van Vlaanderen,
te Zeveneeken, was hij, nog een jongen, naar het Koninklijk Atheneum van Gent
gekomen. Zijn ware naam was Evarist Verdurme. 'n Vlaamsche buitenjongen, maar
heel anders dan de gewone bedeesd-lompe boerenzoon. Hoog-op-gewassen en
mager, met twee heldere kijkers in het bleeke gelaat had hij meer weg van een
tengeren stedeling dan van een kloeken jongen van buiten.
'n Boekverslinder en 'n dweper: Vlaamsch, dóor-Vlaamsch. Reeds vroegtijdig kittelde
hem ‘die Lust zu fabuliren’; weldra ging hij als zooveel anderen aan het dichten; hij
werkte ijverig mee aan den ‘Goedendag’, het zoo flinke orgaan van
Jong-Vlaanderen, en onderteekende zijne letterkundige bijdragen met den deknaam
Ledegouwer.
Ledegouwer werd stilaan 'n nieuwe figuur in de jongere Vlaamsche letterkunde.
Vlaamsche tijdschriften namen gretig zijne verzen op; toen wou hij ook 'n boekje
van hem laten drukken en ‘Heoos’ 1) verscheen.
Helaas, ter wille van zoogenaamde ‘onzedelijke’ verzen, die in Heoos voorkwamen,
werd de jeugdige dichter aan de deur gezet. Arm Vlaanderen! Kloekmoedig schreef
Ledegouwer een verweerschrift: ‘De Naakte Jongeling’. Over Zedelijkheid.
Toen werd het reeds tengere lichaam van Ledegouwer krank. Ver van zijne vrienden,
te Zeveneeken, werkte hij eenzaam voort. ‘Machteld’ een symbolisch drama in
3 bedrijven verscheen, en meteen publiceerde hij in verschillende tijdschriften, in
den Tijd 2) en in den Vlaaamschen Gids 3) , zijne ‘Helleensche Zangen’.
1) November 1912.
2) Juni, Juli, Aug., 1913.
3) Sept., Oct., 1913.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

29
Toen wilde hij hoogstudent worden; 'n tijdje liep hij kollege in de germaansche
filologie ter Gentsche Hoogeschool. Zijn woelende geest vond echter in de
Wetenschap geen bevrediging. Te zamen met een vriend vertrok hij naar de groote
Wereldstad: Parijs! Daar worstelde hij 'n poos tegen nood en armoede, maar zijne
al te zwakke lichamelijke krachten begaven hem aldra. Hij werd ernstig ziek. Toen
die vreeselijke tijding: Ledegouwer gestorven aan dubbele hersenvliesontsteking
in het ‘Hôpital de la Charité’!
* * *
Zijn leven was kort, veel korter dan dat van andere dichters die jong gestorven zijn.
Rodenbach was 23 jaar toen hij aan de tering bezweek.
Ledegouwer voelde diep en wist zijne gevoelens vaak treffend uit te drukken. De
grondtoon van zijne poëzie is smart:
‘mijn Jeugd was bleek als een kwijnend kind
Ik heb haar, ach! zóo schoon bemind!..
Ik rijs uit mijn Jeugd als een zwaar-beproefd man’.
Ledegouwer was steeds tenger en ziekelijk, lijdend. Niet zonder reden schreef hij
ietwat romantisch-sentimenteel op een der schutpagina's van ‘Machteld’: Dit Boek
is een kreet uit een sombere Borst. Van daar die verzen als:
‘Het jaar is als in nacht vergaan,
mijn leven is het beven moe. -
Stil staart de zoete dood mij aan
en biddend zijgen mijne oogen toe.
Dit is mijn laatste Winter nu
De boomen zwart, de luchten leêg,
huivrend doe 'k mijne oogen toe:
O, dat nu alles zweeg!
- Bald küsst der Tod im kalten Grabe
die letzte Wunde zu.
- Ich höre in der Ferne trüben Gesang...
Ich wollte ich wäre tot!..
‘Met dergelijke smart bij heel jonge menschen mag men het niet altijd zoo heel
ernstig en zwaartillend opnemen’ schreef Maurits Sabbe 1) ‘das kommt vom Lesen!’
Dat mag dan ook wel voor een deel. Maar het zieleleed van Ledegouwer was iets
meer dan de weerschijn van het werk van geliefde pessimistische dichters en met
hem is zeer zeker een flinke kracht voor de toekomst verloren.
Ledegouwer had, wat heel wat jongere woordkunstenaars hem kunnen benijden:
de ‘roeping’, het ‘heilig vuur’ van den dichter. De literaire Kritiek in N.-Nederland
vergeve het hem dat hij als Vlaming uit éen stuk dat nog heeft durven uiten in onzen
tijd.
Gerard van Eckeren heeft het m.i. uitstekend geschreven: ‘Wat 'n goeie brave
kerel moet die Ledegouwer zijn: zoo iemand die u het beste uit uw eigen jeugd, dien
tijd van Sturm und Drang, van heerlijk-dwaas en toch om-den-dood zoo ernstig
dwepen daar plotseling als opnieuw doorleven doet, dien tijd waarin de smart der
1) De Vlaamsche Gids - Februari 1913.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

gansche wereld uw ziel scheen te drukken en het blonde haar van uw meisje u de
schoonste droomen droomen deed’.
* * *
Bij het met piëteit herlezen van Ledegouwer's verzen troi mij inzonderheid het
volgende, niet zoozeer omdat het wellicht een zijner beste gedichten is, maar vooral
omdat het mij in de ooren klonk als 'n vriendenstem uit het graf:
Mijn lach is als een grijns van pijn,
en bevend lig ik op de baar...
o, 'k meende, 'k meende schoon te zijn
in 't nieuwe jaar!...
Ik lig op de baar - o, dood gaat komen..
En met zacht-bewogen hande-koozen
omtreden wij biddend mijn vrome droomen
als bleeke rozen;
Als bleeke rozen in wit verwachten
met zwijgen van mystisch weten omgeven,
klagend omzweven mijn hooge gedachten
mijn laatste leven... -
- Eenzaam leed ik, in weemoed en wenschen,
nu rust ik mijm'rend in innigen dood.
Nu brommen klokken, nu prevelen menschen:
- ‘hij was groot’.
O, lees mijn Lijden met stille lippen:
zachte klachten en woorden teêr;
o, laat geen luide geluiden ontglippen:
dat doet me zeer...
Want gelaten heb ik mijn lot geleden,
en 'k ben gestorven zonder troost...
- Nu staar ik, wit in heil'ge beden,
hoe 't Oosten roost. -
Wie onder zijne vrienden dacht eraan dat korten tijd nadat hij bovenstaande verzen
neerschreef zijn smartvolle doodswensch zou in vervulling gaan? Wie, dat zijn in
bewerking zijnde werk: Apokalupsis, dit is een boek van Openbaring, de Dood
zou zijn? Ledegouwer leve lang in onze herinnering voort. De aarde van moeder
Vlaanderen weze hem zacht 1) .
PAUL DE KEYSER.
GENT, Jan. 1914.
[Techniek van het boek]
Papierfabricatie
II
1) E. Verdurme werd op I September 1895 te Zeveneeken geboren. Hij overleed te Parijs op 15
Januari l.l. en werd in zijn geboortedorp teraarde besteld.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

HET papiermaken raakte ongeveer in het midden van de zevende eeuw ook buiten
China bekend, allereerst in Samarkand, eene stad in Oud-Perzië, waar gevangen
genomen Chineezen dit beroep uitoefenden. Als handelsartikel kende men het al
geruimen tijd, en tamelijk spoedig wist het in Midden-Azië en Arabië het papyrus en
perkament te verdringen.
Toen de Arabieren Samarkand veroverden leerden ook zij het papier te bereiden;
met het monopolie van het in China en Samarkand gemaakte papier was het toen
gedaan, want niet langen tijd daarna verrezen er in Bagdad, Damascus, Egypte en
elders in de Mohammedaansche landen papier-
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

30
fabrieken, wier producten gretig aftrek vonden, terwijl het papyrus steeds meer
terrein verloor en ongeveer in het jaar 1000 niet meer te krijgen was. Bij gebrek aan
geschikte bastvezels vervaardigden de Perzen, die in Samarkand van de Chineezen
het papiermaken geleerd hadden, dit van linnen lompen, dus van gebruikt linnengoed,
waarvan de vezels door de behandeling telkens in de wasch en bij het bleeken
ondergaan, zich beter leenen tot de vervaardiging van goed verviltend papier, dan
wanneer het vlas direct tot papier verwerkt zou moeten worden. De Arabieren en
na hen de Westerlingen hebben bijna uitsluitend uit deze grondstof hunne papieren
geschept; tot op voor korten tijd geloofde men nog algemeen dat men vroeger
voornamelijk katoen verwerkte, wat echter onjuist is, daar uit uitgebreide
microscopische onderzoekingen gebleken is, dat deze grondstof eerst in veel later
tijd (19e eeuw) op den voorgrond treedt.
Door de Arabieren uit Noord-Afrika werd de papierfabricatie in het begin van de
twaalfde eeuw in Spanje bekend en tegelijker tijd ontstond er in Italië eene bloeiende
industrie, waar het papiermaken door de uit Palestina terugkeerende
Kruisvaardersbekend was geworden. Van dien tijd af werden ook elders in Europa
fabrieken opgericht, zoodat ongeveer in de zestiende eeuw in de meeste landen,
ook in ons land, deze oorspronkelijk Chineesche vinding bekend was.
De wijze van fabriceeren had echter groote veranderingen ondergaan door het
aanwenden van de drijfkracht van waterrad of windmolen; bij de Chineezen, waar
eerst in onze dagen hun eigen vinding in geheel gemoderniseerd westersch gewaad
haar intrede doet, bleef de geheele bereidingswijze handarbeid.
De inrichting der papierfabrieken van voorheen en de gang van het bedrijf waren
als volgt geregeld. De lompen werden, na eerst volgens kleur en
Hamerbakken
qualiteit gesorteerd en van vreemde bijvoegsels ontdaan te zijn, aan stukjes gehakt,
bevochtigd en in hoopen in kelders gelegd, waar zij aan een rottingsproces werden
onderworpen, waarmede men in hoofdzaak een gemakkelijker bewerking in de
hamerbakken zocht te bereiken. Bij dit proces werd veel ervaring vereischt en men
moest de lompen dikwijls keeren om een te groote hitte in den rottenden hoop te
voorkomen, waardoor de stof ongeschikt zou zijn geworden voor de verdere
bewerking. Al naar den aard duurde dit 6-20 dagen.
Daarna werd de stof in de zoogenaamde hamerbakken gebracht, waarvan wij
hieronder een tamelijk overzichtelijke afbeelding geven. Een zware as, waarin zich
uitsteeksels, z.g. fuissels, bevinden, wordt door een waterrad in draaiïng gebracht,
waardoor de z.g. zwengen van de hamers telkens worden opgelicht; de van onderen
met ijzeren wiggen voorziene hamers vallen in den bak neer op den door een ijzeren
plaat beschermden bodem en stampen zoo de lompen, die tevens door toevoer van
water uit de molenbeek en daarvoor aangebrachte inrichtingen konden worden
gewasschen, waardoor ook het hoofddoel van de bewerking, namelijk het uit de
weefsels isoleeren der vezels, werd bespoedigd. In iederen bak werkten vijf hamers
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

(in onze afbeelding zijn er voor de duidelijkheid weggelaten) en men kon in circa 8
uur 6 kilo lompen tot papierstof stampen. Na eenige verdere voorbereiding in den
z.g. roerbak werd de stof in de schepkuip overgedaan, welke door een ingebouwde
kachel, in de groote afbeelding bij h zichtbaar, werd verwarmd. De schepper nam
plaats voor de afgeplatte zijde van de kuip en bracht den schepvorm met het losse
deksel goed er op aandrukkend in de stof, haalde dien er horizontaal weder uit, hem
daarbij schuddende, waardoor het water er sneller uitliep en
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

31
de vezels zich beter tot een blad om elkaar strengelden.
Had de schepper het vel geschept dan schoof hij den vorm over de z.g. stift a,
op de schietplank e, doch het deksel hield hij achter, hetwelk dadelijk weer dienst
deed op den tweeden vorm, daar men steeds met twee vormen en één deksel
werkte.
De vorm werd door den z.g. koetser, fig. 2, opgenomen, omgekeerd en langzaam
op den z.g. koetsstoel gedrukt, een met vilt belegd houten blok, waarop het vel dan
bleef liggen. Dan schoof hij den vorm over de schietplank terug naar d, legde een
vilt van den voor hem liggenden stapel op het vel papier en zoo ging het om en om
door, tot het papier tusschen de z.g. ‘post’ vilten, gewoonlijk 126, lag, waarop die
partij tusschen de pers - boven en beneden in de teekening weergegeven - werd
uitgeperst, waar heel wat kracht voor noodig was. Nadat de pers was aangezet
werden achtereenvolgens door het met gaten voorziene rondsel, boomen van steeds
toenemende lengte gestoken, terwijl ten slotte het heele personeel medehielp om
te duwen. Was de druk dan nog niet voldoende dan gebruikte men den bij x
afgebeelden haspel, door aan het uiteinde van den
Schepkuip en Pers
grooten persboom het touw in te haken en dan den haspel met alle macht aan te
zetten.
Na dit persen werd het papier door den bij fig. 3 afgebeelden ‘legger’ uit de vilten
gehaald en zuiver haaks op elkaar gelegd, terwijl de vilten weder onder bereik van
den koetser werden gebracht.
Was de dagtaak afgedaan dan werd dit papier nog eens geperst, weer
omgestapeld en opnieuw gedurende den nacht onder zware persing gehouden om
de onvermijdelijke indrukken van de vilten er zooveel doenlijk uit te persen.
Dan werd het papier in de hangschuren op touwen te drogen gehangen. Deze
schuren konden door luiken, die in de lengte der muren waren aangebracht, terdege
geventileerd worden. Na gedroogd te zijn werden de vellen gelijmd door ze in een
dierlijke lijmoplossing met aluin te dompelen, waarna zij weder werden uitgeperst,
te drogen gehangen en daarna gesorteerd en afgeteld. Deze oude manier van
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

werken is in den loop der tijden veel verbeterd, totdat de uitvinding van de
papiermachine haar bijna geheel heeft verdrongen.
X.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

32
Letterkundig leven uit de februari-tijdschriften
De Hollandsche Revue.
Onder 't weidsche hoofd ‘Wereldgeschiedenis’ laat de redacteur Netscher de
voornaamste gebeurtenissen der laatste dagen aan ons voorbij gaan. Karikaturen
tusschen den tekst (o.a. een ‘lange’ Kuyper-kop door Hahn, als beeld onzer
tegenwoordige politieke situatie) brengen de vroolijke noot aan. Stof en Stofbestrijding
en de Zijdekultuur der Wereld, ziedaar een paar der behandelde ‘Belangrijke
Onderwerpen’. De ‘Karakterschets’ is ditmaal gewijd aan Eduard Verkade, die
Netscher over zijn leven eerst als fabrikant, al spoedig toen als tooneelspeler en
voordrager, directeur en regisseur, heeft verhaald. Na zijn vertrek van het
‘Nederlandsch Tooneel’ is Verkade eenigen tijd in Duitschland geweest
Ik ben toen met Gordon Craig eenige maanden in Berlijn geweest... Ik
sprak van een toeval, en dat was 't... Het toeval
Op den vorm dien wij hier ter verduidelijking afbeelden wordt het z.g. ‘4 o
Hollandsch post’ der bekende firma van Stolk en Reese te Rotterdam geschept.
De vorm bestaat uit een met koperdraad bespannen raam, waarop de firmanaam
is aangebracht, en uit het z.g. ‘deksel’ dat los is en dient om de stof uit de
werkkuip op den vorm te brengen en zoo zuiver mogelijke randen aan
het papier te krijgen.
Zie het artikel: Papierfabricatie
wilde, dat juist in dien tijd Isadora Duncan in ons land was. En in haar
gezelschap bevond zich Craig, de zoon van Ellen Terry, die onder Irving
in het Lyceum gespeeld en alle rangen doorloopen had, en, ofschoon
pas 34 jaar, zijn bekende boek over ‘The Art of the Theatre’ had
geschreven, dat later ook in 't Hollandsch is vertaald en met een voorrede
van Jan C. de Vos is verschenen... Zoo maakte ik kennis met Craig. Ik
heb dit boekje helpen uitgeven, ik zorgde voor de inleidingen van Van
Looy en Bauer en speelde voor tolk van Craig. Hij had toen het plan een
tournée door Holland te gaan maken en ik heb nog geprobeerd het
noodige geld voor hem bijeen te krijgen; maar daar is niets van gekomen,
en dat is misschien maar beter ook geweest... Craig wist toen ook niet
wat hij eigenlijk wilde, een vast plan kon ik niet van hem los krijgen; en
op die vage onzekerheid wilde ik het geld, dat ik bij elkaar had, niet
gebruiken, en de impressario trok zich terug... Enfin, er kwam niets van.
Maar voor mij is dit verblijf met Craig in Berlijn toch van beteekenis en
invloed geweest, want ik had daar gelegenheid eenige maanden met hem
veel te praten; hij heeft bepaald een stimuleerenden invloed op mij gehad.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Het ‘Boek van de Maand’ is een geschrift van Felix Ortt over Het Dure Vleesch.
De Revue der Tijdschriften is, als steeds, breed behandeld.
De Hofstad.
Dit artistieke Weekblad gaat voort ons op de hoogte te houden van wat er in de
Residentie voor de kunst wordt gedaan. Geen concert of schilderijen-expositie of
wij vinden er hier van kunstzinnig inzicht getuigende notities over. Ook de literatuur
wordt niet vergeten. In een der laatste nrs. klaagt de redacteur Zelling, naar
aanleiding van Anna van Gogh-Kaulbachs nieuwen roman De Sterkste, over
den laagte-stand in de phantasie als hoofdgebrek der moderne Nederl. romankunst.
Voorts wordt o.m. de aandacht gevestigd op: Les Songeries d'Adeline à
13 ans, illustrée par l'auteur. Avant-propos de Maurice Maeterlinck.
Zij is nog drie jaar jonger dan Gemma de Vesme, wier stemmingsvol
mysterie-spel ‘Melusine’, door Schuré ingeleid, wij eerder bespraken; drie
jaar jonger dan de Weener componist Erich Korngold, wiens
nieuwste werk, een Sinfonietta, dezer dagen is uitgevoerd en de kenners
heeft doen ontstellen van zooveel rijpheid.
Zij is dan ook nog het kinderlijkste wonderkind, en in haar opstellen leeft
de bekoorlijke bevalligheid na van het spel, dat zij inderdaad - gelijk
Maeterlinck mededeelt - onderbreken kan om de pen op te zoeken, wijl
haar iets invalt:
‘Dan sluit ze zich in haar kamer op, bekommert zich om haar bal noch
om haar ezel. Wanneer ze dan na een paar uur weer verschijnt, dat
stevige, jongensachtige meisje, liggen er op haar tafel eenige blaadjes
schrift zonder de minste doorhaling, waarnaar ze niet meer omkijkt maar
die haar moeder zorgvuldig verzamelt. Op die manier werden de drie
schriften bijeengebracht, welke wij thans bezitten. Want Adeline geeft
ons al haar derde werk. Ze was nog pas twaalf jaar toen ze baar
eersteling deed verschijnen: “Het boek van een kind” en haar eerste
drama: “Een legende uit Breton”, hetwelk datgene met stukken van veel
oudere schrijvers gemeen heeft: dat het niet heel best is...’ De vroegere
werken kennen wij niet, maar deze ‘Overpeinzingen’ overtuigen terstond.
Een eenvoudige stijl, een fijn-dichterlijke opmerkzaamheid, muzikaliteit
en vooral levendige spontaneïteit zijn de kenmerken van hare stellige
begaafdheden.
De Nieuwe Gids.
Als een kostelijke ‘nieuwe Bijlage’ geeft Jac. van Looy een berijmd verhaal: De Ar,
de geschiedenis van wat boerenpummels die, verlekkerd door de sneeuw en 't
plezier der rijken, in Floris Frans' gelag-vertrek besluiten óók eens een ar in elkaar
te timmeren. Ziehier hoe van Looy een dier kinkels typeert:
De kromste was een vale vent,
Bij jachtopzieners welbekend,
En Floor de waard ook kende 'm best,
Zijn ‘akkevietjes’ en de rest;
Die zijn geweer soms ‘hem een zorg’,
Bij moeder de vrouw in bed verborg.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Hij smaadde geen gevalletje,
Zijn wang hield steeds een ‘balletje’...
Als de ar dan klaar is en er zelfs een gefutselde huisbel aan 't paardetuig prijkt, gaat
de boel op sjouw.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

De lucht blonk straf van sterren-vier,
Een vlijme maan, in 't laatst kwartier,
Bespiegelde het krassig pad,
Toen 't aan kwam rellen als-van-stad,
En over 't sneeuw-geschim deed waren
Het treurig schijnsel der lantaren...
De kerels leggen hier en daar aan, en het gaat hoe langer hoe schotser.
‘Hou je maar vast, vort, bonte, vort!’
Meteen er de arresleê weêr schuifde;
De gasten hotsten, stampten, wuifden;
Floor hoorde Coen het zingrig zeggen:
‘Dat wat er af-kalft, la'en we leggen’.
*2
En ze is gegaan met schaamle bel,
Klok-klepelend ten hemel wel.
Zij is gegaan door 't streng azuur,
Vergeten onder ruimte en duur.
Want hoe ze ging, gegleden heeft,
Geen sterveling verteld het heeft.
Zij gleed schier plechtig door het donker,
Als aangestaard door 't ster-geflonker
Van een Hollandschen winternacht,
Kraak-zwaar voort met haar dronken vracht.
Ze gliste door de blauwe luister,
Haar rosse jool begeestte 't duister.
Ze gleed als of ze had geen doel
Met haar erbarmlijk mensch-gekroel.
En bij een bocht, of in een hort,
Is langs den bakrand neêrgestort,
Coen, zonder strubling of geschreeuw,
Gevallen in de dikke sneeuw
Gelijk een vogel, strijkend net
Zich neêr zou laten op het bed.
En heeft de maats heen hooren lallen,
't Getingel van zijn deurbel mallen;
Hij heeft gezwaaid nog in de lucht,
Toen de Ar niets was dan ijl gerucht.
Van F. Timmermans weer smijdig Pallieter-proza; van Herman Poort een schets
van een jongen teringlijder op weg naar Arosa; van Dr. Nelly Geerts een opstel over
't proza van Isolde Kurz, die in haar Florentinische Erinnerungen (München 1910)
het heden en verleden van Florence voor ons oproept zóó als Hebel ons den
Schwarzwälder sparrengeur doet ademen.
Van de overige artikelen noemen wij er een over de Kunstwart-debatten en de
Joodsche kunst, over Londensche Musea, en de Ruimteleer van Kant. In zijn
Aanteekeningen handelt Hein Boeken over de, ‘Oeuvres de Arthur Rimbaud’.
Omhoog.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

In het 2e nr. van dit ‘onafhankelijk-godsdienstig’ tijdschrift wijdt J.L. Snethlage een
beschouwing aan de ethische beteekenis van Selma Lagerlöfs nieuwe boek De
Voerman.
Misschien meer dan éen harer vroegere werken, vertolkt dit boek de
religieuse levensbeschouwing der schrijfster. De zinnelijke en
bovenzinnelijke wereld raken hier elkaar niet alleen, zij vloeien in elkander
over.
De titel vindt zijn verklaring in een verhaal (is het een oude legende of
enkel een verdichting der schrijfster?), hetwelk een vagebond op een
oudejaarsavond aan zijn beide kameraden vertelt. Er bestaat n.l. een
oude, rammelende kar, met gebroken assen en wielen, getrokken door
een afgeleefd paard met één oog, waarvan het versleten tuig met dunne
wilgetakjes aan elkaar is gebonden. Bij dat stel hoort een voerman, die
't oude paard ment. Hij is de voerman van den Dood. Dag en nacht moet
hij rondrijden om zijn werk te doen. Zoodra iemand sterven gaat moet hij
er bij wezen, en dan komt hij aanzetten in zijn piepende wagen. De Dood
zelf is hij niet, 't is maar zijn voerman. 't Is echter niet altijd dezelfde
voerman. De laatste mensch, die in 't jaar sterft, is bestemd om voerman
van den Dood te worden. Zijn lichaam wordt begraven als dat van alle
anderen, maar zijn geest moet den mantel aandoen en de zeis vasthouden
en van 't eene sterfhuis naar 't andere rijden, een heel jaar lang, totdat
hij wordt afgelost op den volgenden Oudejaarsavond.
De Gids.
Prof. R.C. Boer vervolgt zijn Reisdagboek uit IJsland. J. Rietema geeft een verhaal
van een eenzaamling in het polderland. Prof. Kalff schrijft over Schilderkunst en
Tooneelvertooningen op het einde van de Middeleeuwen, naar aanleiding van een
boek van Leo van Puyvelde dat dien titel draagt. (uitg. Kon. Vlaamsche Academie).
In haar verlovingstijd heeft Elisabeth Browning Sonnetten gemaakt, die zij ‘vertaald’
noemde uit jonkvrouwelijken schroom en, waarschijnlijk wijl weinigen die taal
verstaan, ‘uit het Portugeesch’, misschien ook onder invloed der beroemde ‘Lettres
portugaises’ van Mlle Aïssé. Van deze ‘Portugeesche’ Sonnetten heeft Hélène
Swarth er eenige vrij bewerkt; men vindt ze in dit Gids-nr.
Dr. Jan Kalf bespreekt A.W. Weisman's ‘Geschiedenis der Nederlandsche
Bouwkunst’; Jan Veth publiceert een paar gedichten. Mr. van Hall oordeelt het voor
C.J. Roelvinck, wiens ‘Lentewolken’ dezer dagen werd opgevoerd, hoog tijd dat hij
zijn eigen fouten eens leert inzien, nu hij aan het Ned. Tooneel geroepen wordt om
anderer tooneelwerk te beoordeelen en veroordeelen. Voorts betwijfelt de
Gids-redacteur het, of Jhr. van Riemsdijk's melodrama ‘Pro Domo’ de voorspelde
300 voorstellingen halen zal, tenzij dan in de Cinema, waarvoor het uitstekende
kost is.
Elseviers Geïllustreerd Maandschrift.
Van Rembrandts, thans aan Aug. Jansen verkocht, schilderij Lucretia, heeft Elsevier
als vóórplaat een reproductie in lichtdruk. Het bijschrift is van G. Knuttel Wzn., die
ook over andere werken van Rembrandt schrijft. Over Oostenrijksche schilderkunst
handelt Mr. J.B. de la Faille; vele goede reproducties zijn aan 't artikel toegevoegd,
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

evenals aan dat over Boegineesch vlechtwerk (waaronder één in kleuren). Robbers
vervolgt zijn ‘Helene Servaes’; de man van de Prikkel-idyllen vertelt de lotgevallen
van een Paradijs. Verder nog eenige prettig en vlot geschreven bladzijden
school-dramatiek onder 't opschrift: O die Hogere Burgerschool! (door W.R.
Nyenkamp).
De Beweging.
INHOUD. Nieuwjaarsmorgen, door Albert Verwey. - Een Huis in het Veld, door Eug.
de Bock. - Voor Russische Vrienden, door Jacob Israël de Haan. - De Regenboog,
door Maurits Uyldert. - Enkele Gedichten van Wordsworth (vertaald), door Albert
Verwey. - Politieke Feiten en Richtingen, door G. Burger. - Boeken, Menschen en
Stroomingen, door Albert Verwey. - Boekbeoordeelingen.
Ons Tijdschrift.
INHOUD. De Moeder, door Geerten Gossaert. - Karel de Groote, door Mr. H.
Verkouteren. - De Ontgoochelingen van mijnheer Heuvelinck, door Gerard 't Hooft.
- Aandachtige Gedichten, door Willem de Mérode. - Art. 171 Grondwet, door J.M.J.
Schepper. - Sociale Kroniek, door C. Gerretson. - Terugblik, door * * * - Van Boeken.
Stemmen des Tijds.
INHOUD. Carmen Sylva, door Dr. J.Th. de Visser. - Eenige beschouwingen over
onze Grondwet, door Johan A. Nederbragt. - Oostersche legenden en verhalen,
door Dr. J. de Zwaan. - De economische en de financieele toestand van de kolonie
Curaçao, door Mr. B. de Gaay Fortman. - Economische Kroniek, door Mr. P.A.
Diepenhorst. - Leestafel.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Een ‘levensroman’
33
Julie Simon. De levensroman van R.C. Bakhuizen van den Brink. Uit
brieven en bescheiden te zamen gesteld door C. en M. Scharten-Antink.
Met zeven afbeeldingen. Amsterdam, P.N. van Kampen en Zoon [z.j.].
EN zoo ligt zij dan, eenige maanden later dan de bedoeling was, vóór ons, de
idyllisch-tragische liefdegeschiedenis, in de laatste helft van 't vorige jaar maand op
maand voor aller oogen bloot gelegd 1) . Zij beslaat thans meer dan 400 bladzijden
groot octavo, verlucht met eene beeltenis der jeune première, facsimiles van haar
en haar vriends handschrift, eene teekening van het marktplein te Luik omstreeks
1845 enz., alles in een smakelijken halfleêren band (waarvan het plat wellicht
harmonischer getint had kunnen zijn). Ik voor mij zou aan de facsimiles genoeg
hebben gehad. Maar smaken, behoeften en wenschen verschillen en uit het oogpunt
des uitgevers gezien, hadden er gerust méér ‘afbeeldingen’ kunnen zijn, b.v. eene
van Bakhuizen zelf gelijk hij er voor zeventig jaar uitzag en van 't winkelgebouw ‘De
gouden Ster’ aan bovengenoemd marktplein, gelijk het thans is - en waarvan ons
in den Gids eene photographie was toegezegd.
Weinig afleveringen van genoemd tijdschrift zijn zeker in den loop der jaren met
meer belang-stelling of nieuwsgierigheid ter hand genomen dan die van Juli 1913,
waarin de heer en Mevrouw Scharten Antink den ‘levensroman’ van R.C. Bakhuizen
van den Brink in het licht begonnen te geven.
‘Zij kunnen later nog van waarde zijn’, had de rijks-archivaris gezegd, toen hij
zeker pakjen ‘onaanzienlijke’ brieven aan zijne tweede echtgenoote aanbeval. Hij
wist - aldus de heer en Mevrouw Scharten - dat, wanneer eenmaal ‘de omslag ervan
zou worden geslaakt’, Holland eene bloem zou zien opengaan ‘wier liefelijkheid in
het donkerst tijdperk van zijn leven zijne ziel van den ondergang had gered’ en ‘om
der lieven wille’ van zijne Julie ‘zou Holland den geredde vrij- en zaligspreken’.
Men bemerkt, hier is eene bewondering aan het woord welke een oogenblik in
hare uitbundigheid iets studentikoos' dreigt aan te nemen, bij auteurs die 't met de
Nederlandsche taal zoo nauw niet nemen; en onder 't voortlezen wordt de indruk
versterkt.
Wat het laatste betreft, had ik reeds eene breede lijst aangelegd van veelsoortige
vergrijpen, maar een gevoel van medelijden met de vrienden van onzen Gulden
Winckel weerhoudt mij hun die voor te leggen. Allicht zullen zij echter vreemd opzien,
wanneer zij in den loop van hunne lectuur worden binnengeleid in een
‘eeuwen-doorwasemd stadsgeheel’, bij ‘verhapstukte zuilen’, in ‘onwennige’ kamers,
tegenover eene in liefdewarmte
1) In den Gids van Juli tot December.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

34
‘zich vervromende’ overtuiging, en eene andere die geheel alleen zich ‘in een
slagorde schaart’ - om van een ‘huisterige’ schoonmaak en allerlei Germanismen
en andere ismen te zwijgen.
Ook over de bewondering ‘door dik en dun’ waaraan de auteurs voor hunnen held
en zijne brieven soms lucht geven zal ik niet veel zeggen. Menigeen, vermoed ik,
zal bij sommige loftuitingen en sterke uitdrukkingen in dit werk de schouders ophalen.
Misschien ook niet: de gustibus enz. Ook is dit van weinig gewicht, want in elk geval
krijgt men zeer veel belangwekkends en allerlei genoeglijks en aardigs en bekoorlijks
te genieten, niet het minst in 't eerste hoofdstuk: ‘De Luiksche tijd’.
Marktplein te Luik omstreeks 1845.
(De Etoile d'Or is een der laatste huizen die men onder de boomen door ziet).
Hoe gezellig weten de auteurs te vertellen hoe ‘Bakkes’ en zijn vriend Cats
Bussemaker kwamen te wonen boven den reeds vermelden winkel ‘van
handschoenen en dergelijke’ in de Etoile d'or bij 't gezin Simon, goedhartige,
bescheidene, min of meer beschaafde, doch niet zeer ontwikkelde eenvoudige,
vroolijke, Roomsch vrome menschen, de zusters Julie en Titine ‘met hare aardige
manieren, schalke grapjes, strenge zedigheid’, het oolijke luikjen in den vloer
waardoor Van den Brink de oudste begluurde en met suikergoed bestookte, de
avondjes op zijn kamer wanneer er ‘gezwartepiet’ werd, in elkaârs kaart gekeken
en braaf gelachen. En hoe droevig komt daarbij uit het later verval, de dood der
goede trouwe huismoeder, 't versuffen van den vader, het wegkwijnen en sterven
der nukkige Thérèse en der arme levenslustige Titine....
Ja, dat is alles genoeglijke en, om 't lijfwoord der uitgevers te gebruiken, soms
‘ontroerende’ lectuur. Mij aangaande, ik zou mij er niet over beklaagd hebben,
integendeel! ingeval de heer en mevr. Scharten met de brieven tot bouwstof een
doorloopend aanschouwlijk verhaal van Bakhuizen's levensjaren tegen 't midden
der vorige eeuw hadden gegeven, en daarmeê doorvlochten de karakteristiekste
onder zijne brieven en die van Julie. M.a.w., indien zij de taak hadden volbracht
waartoe ze, met deze geweldige massa Fransche minnebrieven vóór hen, hunne
lezers nopen: zich een helder beeld te vormen van Van den Brinks karakter, werken
leefwijze en gemoedsbestaan in bovenbedoelde jaren. Want hierom, als ik het
wel begrijp, is het toch in de eerste plaats te doen. Eene zeker leerzame,
belangwekkende, maar niet zoo gansch gemakkelijke taak en die door meer
bevoegden dan de ondergeteekende in een daartoe geschikter tijdschrift dan de
G.W., moge ondernomen worden.
Nu alles bijéén als boek is verschenen zal 't lichter gaan dan toen bovenbedoelde
massa een half jaar achtereen bij maandelijksche gedeelten werd opgediend. Ook
zou 't mij verwonderen zoo vele
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

35
Facsimile der eerste bladzijde van een brief van Julie aan B.v.d.B., gedateerd uit Luik, 14
Oct. 1845.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

36
Frans Hals' ‘mansbeeltenis’, waarin de vrienden van B.v.d.B. diens breeden kop vol kracht
en luimig leven weêrvinden (VOSMAER).
lezers die zich een abonnement op den Gids niet vermogen of wenschen te
veroorloven, gedurende dat half jaar hun oorspronklijke belangstelling tot den einde
toe behouden hebben. Of zelfs vele abonnés àlles aandachtig hebben gelezen? En
of thans vele koopers van dezen ‘roman’ het zullen doen? Is hier geen abondance
de bien die wèl schade doet? Ligt het niet in den aard der zaak dat liefdebrieven,
onder welke wisseling van omstandigheden en met welke virtuositeit van
woordenkeus en stijl wellicht geschreven, al ware het eens in onuitputtelijke
verscheidenheid van vorm, echter vaak herhalingen van herhalingen worden?
Onder ons gezegd en gebleven, zelfs de brieven van Bismarck aan zijne geliefde
en echtgenoote hebben mij voor een paar jaar, nadat ik er zoo wat een derde van
gelezen had, gruwelijk verveeld, zoodat ik de overige twee derden - maar vertel dit
wat ik u bidden mag niet over! - slechts doorbladerd, en alleen die van 't
oorlogsgebied in Oostenrijk weêr goed gelezen heb - welke mij tusschen twee
haakjes tegenvielen.
Van den Brink's brieven heb ik bijna van a tot z gelezen: bijna; het scheelde
heusch heel weinig, maar soms kòn ik werkelijk niet meer.
Zoodat ik maar zeggen wil, dat het begaafde echtpaar te Florence, met van zichzelf
veel meer en van ‘Bakkes’ veel minder in dit fraaie boekdeel op te nemen, m.i. hun
doel beter getroffen zouden hebben, 'twelk zij nu wel een weinig schijnen te hebben
voorbijgeschoten.
Te midden van Van den Brink's knap en vlot geschreven, langademige epistels
toonen die van zijn meisjen aangenaam af: deze zijn in hun schilderachtige Luiksch
Fransche cacographie alle even bekoorlijk van argelooze beminnelijkheid.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Hoe innig eenvoudig is zij! Hoe schroomvallig en toch volhardend, kiesch,
voorzichtig, tracht zij haren Gros René er toe te brengen haar en hare familie toch
eens duidelijk te maken wat en wie hij eigenlijk is, de kolossale Hollander un peu
sale,
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

37
die als zulk een man van beteekenis optreedt, allerlei ‘van zijn regeering’ verwacht
en middelerwijl al maar rondzwerft in den vreemde en niet schijnt te kunnen of te
willen wederkeeren naar zijn land; hoe geduldig blijft zij, wanneer hij telkens weêr
met onvervuld gelaten beloften haar paait en met halve antwoorden haar afscheept!
Voor ons, die weten van zijne twee ton beloopende schulden, van zijn ‘cerebrale’
liefde voor en in de lucht hangende verloving met ‘Truitje’ Toussaint, en die het stuk
van Prof. R. Fruin in den Gids van 1886 gelezen hebben met die ééne zinsneê over
‘Bakkes'’ verleden, zoo bondig veelzeggend en zoo cru tevens - voor ons is het
werkelijk aandoenlijk, als de kloppingen van deze lieve jonge-meisjesziel te voelen.
Zij, even twintig, de onschuld zelve, en hij, de man van vier en dertig, met dàt
verleden! ‘Blijf af, wreedaard!’ zouden we willen uitroepen.
Ten onrechte, natuurlijk. Hier is geen wreedheid maar een echte liefde; een
verzengd, verschroeid land, opgroenend onder een malschen voorjaarsregen. Zeg,
zoo ge wilt, dat die liefde welbeschouwd zelfzuchtig was; dat het edeler, mannelijker,
meer van echt berouw getuigend geweest zou zijn indien Bakhuizen, haar voelende
opkomen, de Gouden Ster, de woning waar hij kamers zoekende als door een toeval
was binnengedwaald, tijdig verlaten had; maar erken ook, dat het dood jammer
geweest zou zijn, jammer voor hem, jammer naar allen schijn voor zijne Julie en
jammer voor ons land. Want aan deze tengere zwakke vrouw heeft hij zich opgericht;
aan háár, wij mogen 't nu wel aannemen, is het te danken dat het deerlijk geteisterd
leven van dezen grooten geest niet te gronde is gegaan en voor Rijksarchief en
wetenschap en letteren nog zooveel vrucht gedragen heeft.
En dàt Van den Brink haar lief kreeg en in haar zijn àlles leerde zien, we begrijpen
't zoo goed! Of worden we niet zèlf, hare brieven lezende, ongemerkt hare willige
gevangenen? De heer en mevrouw S. zijn er volkomen in geslaagd op de trekken
en trekjes die haar zoo innemend maken het volle licht te doen vallen, en ik meen
beter te doen met den lezer naar hun boek te verwijzen dan hier ter plaatse een
tuiltje te maken van de bloemen, in deze briefwisseling verstrooid en waarop zij, als
kundige hoveniers in een wel is waar te grooten tuin, niet moede worden, tot in het
overbodige toe onze aandacht te vestigen.
Niet minder lezenswaard is hetgeen zij als inleiding tot de brieven en voorts door
hunne ingelaschte opmerkingen ten beste geven om ons het beeld van den
hoogbegaafden maar zwakken en daardoor schier onoprechten man ten voeten uit
voor oogen te stellen; den man met den ‘kop van Frans Hals’, die niet alleen als
gezegd is tegenover zijne geliefde, maar ook tegenover zijne moeder, de familie
Simon, zijne vrienden, telkens weêr laveert en schippert, ontwijkend, of dubbelzinnig
antwoordt, in plaats van recht door zee te gaan en ruiterlijk te zeggen waar 't op
staat. ‘Begrijpen is vergeven’, hebben de uitgevers gedacht; en zoo wij den mensch
Van den Br. met zijne gebreken, eigenaardigheden, en welke verdere schaduwzijden
ook, niet ‘begrijpen’, zal het hun niet te wijten zijn. Trouwens, wanneer wij ons eens
recht verplaatsen in het warnet van moeilijkheden waarin hij, o zeker, door eigen
schuld, maar toch zoo deerlijk verstrikt is, en we vragen ons af wat wij in zijne plaats
wel zouden gedaan hebben - zouden we 't zoo volmondig durven zeggen dat wij
recht door zee zouden gegaan zijn? In tweeërlei houding zie ik Bakhuizen van den
Brink nog zeer scherp en duidelijk voor mij - eheu Posthume! - sedert meer dan
vijftig jaren. De eerste maal, in mijn jongenstijd, zag ik hem (hij woonde in Den Haag
naast of althans zeer dicht bij ons aan de Prinsengracht) op den breeden rug, terwijl
hij, naar 't Rijks-archief of elders op weg, naar boven keek en den zijnen ten afscheid
toewuifde, type, verbeeld ik mij, van een hartelijken, gezelligen huisvader. De tweede
maal, een maand of tien eer ik student werd, een anderhalf jaar vóór zijn dood, toen
hij als president-curator eene les van Beynen bijwoonde. Het trof juist dat de beurt
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

aan mij was om een dier toespraakjes voor de vuist te houden waarmee de
toenmalige onvergetelijke ‘directeur’ van 't Haagsch Gymnasium ons oefende in het
wèl spreken, en wij leefden in de Oranje-koorts van 't halve-eeuwgetijde onzer
herstelde onafhankelijkheid, weken en weken van te voren.
Nog zie ik Van den Brink, zooals hij daar, met zijnen vriend den secretaris van 't
college Kappeyne van de Coppello naast zich, zat te fluisteren, te lachen, te
knikhoofden, met zijne glinsterende oogen, zijn spreekwoordelijke ‘leeuwenmanen’,
zijn slordig, min of meer glimmend, met snuif bestrooid zwart pak en zijn breed,
groezelig gelaat. En hij had al pratende een oreille en campagne gehad ook, gelijk
mij uit eene opmerking die hij tot Beynen sprekende maakte, bleek.
Met dit herinneringsbeeld vóór mij, kan ik den indruk niet van mij afzetten dat hij
en zijne fijne, broze Julie een eigenaardig paar moeten geweest zijn, gansch niet
harmonisch en maar half aantrekkelijk. Wat zou dit echter? Voor ons zielsoog zijn
beiden op verschillende wijs even belangwekkend. Ook kan er over de beteekenis
van hun ‘levensroman’, door de ‘samenstellers’ met zooveel warmte gereleveerd,
maar ééne stem zijn. Inderdaad, dit boek van den heer en Mevrouw
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

38
Scharten is eene lang niet alledaagsche, hoogst merkwaardige uitgave; merkwaardig,
niet het minst omdat Van den Brink zelf de openbaarmaking schijnt bedoeld te
hebben.
Toen ik indertijd wijlen den oud-hoogleeraar J.H. Gunning een overdruk mijner
vertaling van Tennyson's Gardener's daughter gezonden had, schreef hij mij:
‘Soms komt bij mij op: mag een dichter zulke dingen openbaar maken? Ik weet
wel dat hij een privilegie heeft van zijn persoonlijke ervaringen te mogen algemeen
stellen. Maar er zijn zoovelen die deze dingen niet kennen, hetzij hun leven eenzaam
is, hetzij niet. Doch - allen doen het, en niemand, zoover ik weet, klaagt er over: dus
het zal wel goed zijn’.
Voor zooverr' ik kan nagaan is Tennyson's idylle in 't minst geen dichterlijke
herschepping van eene of meer episoden uit zijn eigen leven, maar eene zuivere
dichterlijke fictie. Trouwens juist in die idylle vindt men de edele regels:
.... Wees wijs; niet lichtelijk wordt hun
Vergeven, die de deuren naar 't geheim
Der bruidelijke kameren van 't hart
Wijd openen en 't daglicht laten in 1) .
Intusschen, wie zal beweren dat het heilige der heiligen van 't menschelijk hart
geschonden wordt, wanneer de dichter van 't ‘privilegie, zijn persoonlijke ervaringen
te mogen algemeen stellen’ gebruik maakt? Wat zou er van 't beste en allerbeste
in 's werelds letteren overblijven, indien de dichters dat eens niet hadden gedaan?
Prof. Gunning stelde trouwens maar de vraag, waartoe bij de ‘Tuinmansdochter’
volstrekt geen aanleiding bestond, geloof ik, maar die hij ten slotte beantwoordde
gelijk de menschheid, om deugdelijker reden, lang vóór hem gedaan had.
Het spreekt vanzelf dat het met de thans openbaar gemaakte liefde-brieven
gansch anders gelegen is. Tenminste, mijn eerste indruk was een schok, en dit zal,
vermoed ik, ook wel met anderen het geval zijn geweest. Hoe, vragen wij, school
er dan niets, of niets meer, van die door den Engelschen zanger onder woorden
gebrachte heilige huivering in Van den Brink's gemoed? Zoo ja, wàt mag hem
gedreven hebben om evenwel den toegang tot de secret bridal chambers zijns
harten en zelfs tot die van 't hart zijner geliefde te doen openstooten, het rauwe
koude daglicht, zonder den geringsten sluier, zonder eenig verhullend waas, te laten
vallen op dit doode teêre liefdeleven zèlf? ‘Ook het allerintiemste van den
hartstochtelijksten brief behoefde niet te worden weggewischt’, getuigen de uitgevers.
Een zeer hooge lof! Maar waarom mocht, waarom moest al dat intieme en intiemste
op de markt worden gebracht?
‘Zij kunnen later nog van waarde zijn’....
Voorzeker; ze zijn van waarde, ja van groote waarde, misschien: al is het dan
geen dichterlijke, of ook maar literaire. Daarom, laten wij ons niet in allicht
onbescheiden gissingen verdiepen, hem vergiffenis schenken niet alleen, maar
hemzelven evenals den bewerkers van den brievenschat dankbaar zijn. Niet ieder
zal vermoedelijk Van den Brink, hoezeer zijn uitnemende gaven en het treffelijk
gebruik dat hij er van maakte waardeerend, als mensch even sympatiek zijn; maar
wie zal de teedere, zachte, trouwe, reine Julie niet lief hebben? Is het goed dat wij
haren ‘René’ nu beter kennen dan tot dusverr' mogelijk was: bij zoovele andere
1) Be wise; not easily forgiven
Are those, who setting wide the doors that bar
The secret bridal chambers of the heart,
Let in the day.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

kostelijke vrouwezielen ook déze te mogen zienleven, is een weldadig genot. Wie
zou dan niet vergeven? Vergeven, tenslotte van ganscher harte?
I. ESSER.
[Idee en Leven]
Kantteekeningen bij de Literatuur van den Dag.
Idee-Studies, door Dr. J.D. Bierens de Haan. Tweede vermeerderde druk.
- Amsterdam, S.L. van Looy.
DIT boekje heeft bijkans zestien lange jaren moeten wachten op een tweeden druk.
Een eenvoudig bewijs, zult ge zeggen, dat het geen ‘Anklang’ heeft gevonden bij
de velen; wat niet valt tegen te spreken doch waar méer aan vast zit dan ge
oppervlakkig meent. Als ‘de velen’ hier samenvielen met de massa, die de klaterende
bioscoop-paleizen onzer steden vult, of Marie Corelli verslindt en Cornelie Noordwal,
om van mindere goden en godinnen niet te spreken, ja, dàn ware 't bovengemeld
verschijnsel inderdaad zeer gewoon en eenvoudig aanvaardbaar. Dat echter een
boekje als het hier ter sprake gebrachte, een boekje handelend over de voor onzen
met mystiek en gevoelsreligie te graag coquetteerenden tijd zóó ‘aantrekkelijke’
onderwerpen als: ‘Van de schoonheid in de natuur’, ‘Het Mysterie in ons zelf’, ‘de
Noodlots-idee’ etc. - dat zulk een boekje,
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

39
zeker niet in groote oplaag gedrukt, niet minder dan zestien, zegge zestien jaren
noodig heeft gehad om 't tot een welverdienden tweeden druk te brengen, bewijst
hoe wij onder ‘de velen’ bovengenoemd niet enkel de lieden van de cinema's en de
Corelli's hebben te verstaan, maar er zeer zeker óók onder dienen te rangschikken
niet weinigen van de z.g. hooger ontwikkelden onzer dagen: de ethici die op 't gebied
van staatkunde en samenleving, hoort men ze praten, zoo vaak den steen der wijzen
gevonden schijnen te hebben, de aan kunst en schoonheid doenden voorts, 't zij
dan dat ze schilderijen verzamelen of wel bonden oprichten voor 't behoud van
natuurschoon. Zelfs betwijfel ik, of er niet onder te rekenen zijn maar al te veel van
de min of meer diepzinnige aestheten, die de kolommen onzer dag-, week- en
maandbladen te vullen plegen met hun minutieuze kunstbeschouwingen.
En ik kàn maar niet ontkomen aan de, wellicht ongepaste, veronderstelling: hoe
die allen - lezend in dit boekje van Bierens de Haan over de schoonheid die niet
verzadigt, en over het wijde - zich een weinig voelen moeten als de brave
huisvader, die met zijn goede vrouw, zijn knappe dochter en zijn flinken zoon, na
gedanen arbeid ergens buiten zit te natuurgenieten en met wat oogenknipperende
onrustigheid nu luistert naar de woorden van een vreemden zwerver (hij is van hun
stadje niet), die zich ongevraagd op hun knussig bankje gezet heeft en met zoo'n
wonderlijke intonatie in zijn stem te spreken gaat van 't breede licht der maan dat
op zijn zwerverstochten hij vond slapen in een hollen weg; over de heilige stormen
die hij varen hoorde over zomerboomen; de zwarte takken van een grooten eik, die
in vorstige winternachten hij gevuld zag met sterren... Datzelfde gevoel van, hoe
zal ik zeggen? een beetje griezelige vreemdigheid, dat mijn braven huisvader en
zijn knappe dochter, zijn flinken zoon, bevangt bij de woorden van dien zwerversman,
die er toch overigens zoo bedaard en in zijn kleeren zoo fatsoenlijk, zoo ‘gewoon’,
zelfs goedverzorgd uitziet - dat gevoel dáárom wat griezelig, wijl 't hun is of zijn
woorden beelden voor hen oproepen die komen uit een andere wereld en
spreken over 't hun vertrouwd-bekende: ‘zomerboomen’, ‘maan’ en ‘sterren’, als
ware het dat bekende niet maar iets ànders - dat gevoel moet, stel ik mij voor, de
velen bevangen hebben - de schilderijenverzamelaars en de
schoonheidsbonden-stichters, de kunstcritici en de sociologen - zoo zij toevalligerwijs
in dit boekje van Bierens de Haan eens mochten hebben gelézen.
* * *
Want laten we, generalizeerend, dit nu maar even nuchter vaststellen: onze tijd is
een tijd die aanziet wat voor oogen is; een tijd levend in 't naïef realisme van:
wat-ik-tàst-dat-is-de-werke-lijkheid. De godsdienst onzer dagen, voor zoover niet
opgaand in subjectieve gevoelsvaagheid waaraan alle synthese ontbreekt, is
materialistisch geaccentueerd; zijn God is òf ‘de natuur’ - als veralgemeende en
geabstraheerde stoffelijkheid - òf een reusachtige projectie van het
fenomenaalmenschelijke in het ‘boven-natuurlijke’, dat feitelijk zoo in het
òn-natuurlijke wordt verkeerd. Een doorsneedsch orthodox Christen is in den grond
maar al te vaak niet minder materialist dan een paganist die leeft bij 't brood van
Haeckel's monisme, of een theosooph die de volmaking zoekt in de lange lijn van
den tijd, welke, als horizontaal, de verticale lijn van het eeuwige (zoo daar van ‘lijn’
kon sprake zijn) nimmer zal raken.
Ook in de kunstbeschouwing vinden wij dit naïef realisme gehuldigd: de dingen
zijn als ze zijn; men bekijke ze van alle kanten wil men er de schoonheden van
speuren. Het fragmentaire is een kenmerk van onze hedendaagsche kunst; de
landschapschilders groepeeren de dingen tot schoonheid; karakter-ontléding is 't
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

werk der romanschrijvers, kunstontléding dat der critiek. Wij leven allen zoo knusjes
in de bonte veelheid van het bekende, ons omringende; wij kennen het, om zoo te
zeggen, van binnen en van buiten.
En nu is daar in ons land een dichter-wijsgeer die spreekt 1) : ‘De schoone dingen
bergen iets anders dan zij voor het oog vertoonen’; ‘het schoone is in zijn
aanwezige werkelijkheid niet te grijpen’; ‘de schoonheidszoeker staat tegenover
de schoone dingen als een wachtende’; - het woud waarop de stormen varen,
de zee in den avond rustig geworden, de tintelende morgentijd der zon in een tuinrijk
dorp - die dingen bergen als hun innigst wezen een onverklaard metafysisch Geheim,
dat het Mysterie is in de verschijnselen, het Mysterie dat dicht bij ons woont, wijl het
in ons woont, wijl het ons Zelf is.
Is het wonder dat deze prediker van de Synthese in onzen tijd van analytische
verbrokkeling, van platte ding-beschouwing, maar door enkelen wordt gehoord?
* * *
Mijn bedoeling is geweest op dézen kant van Bierens de Haan's beschouwingen, -
die méer dan ‘beschouwingen’ zijn -, hier even den nadruk te
1) En spreekt met een accent van ontroering. Daar mag wel de nadruk op worden gelegd.
Er wordt ten onzent veel over kunst, natuur en leven gephilosopheerd, vooral ‘gehegeld’, met
een wijsheid, die van alle ontroering ontledigd is, haar wellicht, als moment, heeft ‘overwonnen’!
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

40
leggen. Deze schrijver ziet in alle werkelijkheid slechts verwerkelijking van de Idee,
die aan de wereld der verschijnselen ten grondslag ligt. Hij ontleedt niet, maar vat
samen onder dit ééne centrale gezichtspunt. Zijn tweede opstel in dit boekje handelt
over ‘Het Wijde’; wat heel iets anders is dan het vage of het grenzenlooze. De zucht
der ziel naar het grenzenlooze is uit vrees voor het benepene ontstaan, en zoolang
gij vreest zult gij het wijde niet vinden. Alleen een actieve houding des geestes, het
verbreken van een scheiding, is het wijde, dat nú is en overal. Het wijde is de
eeuwigheid die zich in den tijd openbaart. En juist wijl dit boekje steeds grijpt
naar den eeuwigen grond der op zich zelf verwarrende en perspectieflooze
verschijnselen, daarom voelen wij er overal dat ‘wijde’ in, hetzij dat de schrijver
spreekt over 't Mysterie in ons zelf, hetzij over de Noodlotsidee der Grieksche tragedie
tegenover de wijsbegeerte van het Christendom; over Humor en Ironie of over den
held Parzival, den middeleeuwschen mensch, in wien de dienstbaarheid der Daad
aan de Idee wordt gedemonstreerd. Ik kan in deze enkele regels niet dieper in deze
dingen doordringen; een tweeden druk kondigt men slechts aan. Ik spreek evenwel
de hoop uit dat dit boekje, door den uitgever van Looy zoo keurig verzorgd, niet van
nieuws zestien jaren op een herdruk zal behoeven te wachten.
Want al blijft het wonen op de toppen des levens slechts voor den enkeling - zoo
is er geen ding en geen mensch zonder eeuwigheidskant. Zichzelven verwerkelijken
naar zijn bestemming is luisteren naar de ideeën 1) , die zijn ‘als groote klokken in
rijzige torens. En als de klokken hun breede luide klanken uitzwaaien over de wereld,
zoo richt zich de mensch op van zijn vermoeienden arbeid en ziet het eeuwig-wijde
voor zich uitgestrekt’.
GERARD VAN ECKEREN.
De historie van Christoffel Wagenaer
DOOR de goede zorgen van Dr. Josef Fritz is als nr. XII der Nederlandsche
Volksboeken, opnieuw uitgegeven vanwege de Mij. van Ned. Letterkunde te Leiden 1) ,
een heruitgaaf verschenen van den utrechtschen druk uit het jaar 1597, van
bovengenoemd volksboek. Het is een vrij getrouwe vertaling van het duitsche
Wagnerbuch, dat verscheen in 1593, zes jaar na de Historia vom Dr. Johann Faust.
Voor verdere bizonderheden omtrent deze en nog een andere nederlandsche
vertaling verwijs ik naar de belangrijke Bijlagen, die op den herdruk volgen. Ik wil
hier alleen iets zeggen over 't volksboek, zooals we het in de uitgaaf kunnen leeren
kennen.
Christoffel Wagenaer, de ‘discipel van D. Johannes Faustus’, door zijn meester in
de ‘Nigromantische heymelijcheyt’ ingewijd, bekwaamde zich na diens dood, of
beter nog: hellevaart, met grooten ijver steeds meer in de tooverkunst; en sloot zelfs,
ondanks het afschrikwekkend uiteinde van Dr. Faust, eveneens een verbond met
een duivelschen geest, Auerhaen geheeten. Op aanhoudend aandringen van den
leerling had de leermeester bij zijn leven hem nog met deze in kennis gebracht, die
1) Als daar zijn: de ideeën van gerechtigheid, waarheid, liefde, oordeel, menschheid - alle
begrippen die een platte stofleer wel tracht neêr te halen door ze evolutionistisch en causaal
te ‘verklaren’, maar die hun inhoud en hun aureool terstond verliezen zoo men ze van ideeën
tot denkbeelden verlaagt. Zonder transcendentie is goed geen goed, schoonheid geen
schoonheid, waarheid geen waarheid meer. Haeckels godsdienst van het ‘schoone, ware en
goede’ is, wijl hij de transcendente ideeën loochent, eenvoudig mallepraat. v.E.
1) Bij E.J. Brill te Leiden. 1913.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

hem, op zijn verzoek, gewoonlijk in de gedaante van een Aap verscheen. Bij het
lezen van de geschiedenis van dezen Wagenaer worden we soms herinnerd aan
een tweetal andere figuren, wier wonderbare geschiedenissen eveneens stof
geleverd hebben voor nederlandsche volksboeken. In de eerste plaats moeten we
denken aan Malegijs 2) . Deze toch was een geweldig toovenaar, die zijn leven lang
allerlei avontuurlijke en wonderlijke dingen bedreef met behulp van zijn kennis van
‘die conste der nigromancien’. Maar wat een hemelsbreed verschil tusschen deze
twee toovenaars. De schrijver van de historie van Malegijs deelt ons in de Prologe
mee, dat zijn sinnen solaes ende glorie schiepen int hooren
vanden ouden historien; en hoe hij kennis maakte met de seer vremde
ende wonderlike historie van den ‘vromen ridder’ Malegijs, welke
geschiedenis hij dan gaat verhalen. Uit zoo'n gemoedelijke inleiding konden de
lezers al bij voorbaat begrijpen dat, wat er ook volgen mocht, van groote zonden,
van diepe verdorvenheid geen sprake kon zijn. Daartegenover lezen we in de
voorrede voor de Historie van Wagenaer, dat dit boek sonderlinge voor de
jonge jeucht tot Waerschouwinge is geschreven, dat sy haer
voor sulcke Nigromantische luyden ende Boecken wachten,
ende haer vanden Duyvel niet laten bedriegen. Als twee hetzelfde
doen, dan is het daarom nog niet hetzelfde - Malegijs en Wagenaer kunnen ervan
getuigen. Let alleen maar
2) Als nr. V van dezelfde serie verschenen; ik schreef daarover in Taal en Letteren XVI, 63 vgg.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

41
op 't einde: Ende ten langen leste quam hi noch tot een salich
eynde - zoo ging het met Malegijs. Omtrent de laatste oogenblikken van Wagenaer
lezen we: Maer als de Ure nu voorhanden was, so quam den
Gheest ghelijck eenen stercken brullenden Wint. Wagenaer's
‘gheselle’ Johan de Luna, (ook een vermaard toovenaar over wien een volksboek
Titelblad der oude uitgave van Christoffel Wagenaer.
geschreven is) en zijn ‘dienaer’ Claes Muller, die hem in zijn laatste ure zouden
bijstaan, werden ter aarde gesmakt. En toen ze, na drie uur buiten kennis te zijn
geweest, weer bijkwamen, vonden ze in het vertrek Wagenaer niet meer, maar
anders niet dan sommige beenkens van de vingeren ende
Teenen, Oock beyde die Ooghen, met noch sommige cleyne
stucxkens vleysch, ende oock wat vande Herssenen, die sy
tegen de Muyr gecleeft vonden hangen. Dit vergaderden sy
by malcanderen, om te begraven, maer die Duyvel heeftet
oock terstont wech gehaelt..... Also creech desen Christoffel
Wagenaer synen wel verdienden Loon.
Vanwaar dit verschil? Malegijs was een toovenaar - o zeker; maar hij had zijn
kennis van de ‘conste van nigromancien’ gekregen enkel en alleen van menschen
en uit boeken; en, wat wel het voornaamste was: hij had nooit een verbond met den
duivel gesloten. Integendeel; hij leefde met zijne Satansche Majesteit op geen
goeden voet; deze beschouwde hem zoo'n beetje als een gevaarlijk, en in elk geval
lastig tegenstander. Zondig en verkeerd was dus wel het leven van Malegijs; maar
toch niet zoo, of hij kreeg in later jaren, nadat hij voor den paus gebiecht had,
volledige absolutie, al moest hij dan ook seven jaer gaen sitten heremijt
onder die beesten. Hoe geheel anders Wagenaer. Nadat deze door zijn
meester Faust in de ‘Swarte Conste’ was ingewijd, sloot hij, om er al maar meer
van te weten te komen, een verbond met den duivel. Ondanks het rampzalig uiteinde
van zijn meester; ondanks andere waarschuwingen, zelfs van Auerhaen zelf,
verpandde hij, evenals zijn meester, Lijf ende Ziel in Eewicheyt aan den
duivel: Tot versekeringe van desen, so heb ick dit met mijn
eygen Hant geschreven, ende tot meerder versekeringe met
mijn eygen Bloet ende Hant onderteyckent; zoo schreef Wagenaer
aan 't eind van het kontrakt. En hoewel hij in de jaren die daar op volgden niet altijd
vrede had met zichzelf en met zijn zondig leven, en het berouw hem een paar malen
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

neerslachtig maakte, en het verlangen in hem wakker riep zich te bekeeren - zoo
zorgde zijn ‘Gheest’ Auerhaen er wel voor, dat het zoover niet kwam.
Dit verschil tusschen Malegijs en Wagenaer - waardoor dan ook het ‘Loon’ van
beide zoo verschillend was - komt vooral tot uiting in hun verhouding tot de
menschen, tot de maatschappij. Beiden voelden zich aangetrokken tot de - verboden
en zondige - zwarte kunst; en werden daarin zeer bedreven. Maar Malegijs wendde
zijn kennis en bekwaamheid, behalve ten behoeve van zich zelf, ook aan ten bate
van personen met wie hij in aanraking kwam; ja zelfs streed hij met behulp daarvan
tegen het kwade, tegen den duivel. Wagenaer echter oefende zijn kunst uit in
verbond met den duivel, enkel en alleen voor eigen lage lust, en steeds ten nadeele
van hen met wie hij in aanraking kwam. Het leven van Malegijs had een sociale,
dat van Wagenaer een anti-sociale tendenz.
Dit laatste heeft hij gemeen met Ulenspiegel, den
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

42
anderen held van een volksboek 1) , waarop ik boven doelde. Ulenspiegel, de volksheld
van de 15 e eeuw; die het niemand naar den zin kon maken, maar wien het daarom
ook niet te doen was: integendeel, hij maakte het ernaar dat allen bevreesd waren
de kans te loopen, het voorwerp van zijn spotternijen of schelmstukken te worden.
Voorstelling van de verschillende ‘werelden’.
By die middelste plaetse, wort beteyckent, Mundus Infernalis in Centro, den Cyrckel daer
buyten om, beteyckent, Vivet microcosmus, by die tweede Cyrckel wordt beteyckent,
Elementalis in Qua 2) , by die derde Cyrckel wordt beteyckent, Coelestis. By die vierde Cyrkel
wordt beteyckent Mundus Intellectualis. By die buytenste Cyrkel wordt beteyckent Archetypus
in mundo infinito.
Enkele malen nu doet Wagenaer, bij het uithalen van min of meer onschuldige
boeverijen, aan Ulenspiegel denken 3) . Dat gebeurt als hij, zonder erg kwade
bedoeling of hatelijkheid, de een of ander er eens ‘tusschen neemt’. Maar toch blijft
ook bij zulke gelegenheden zijn tooverkunst hem diensten bewijzen - een middel,
waartoe Ulenspiegel nooit zijn toevlucht kon nemen, ook niet hoefde te nemen; hij
bezat iets anders, iets beters: volkswitz en - gezond verstand.
Op een derde element uit het volksboek van Wagenaer moet ik nu nog de
aandacht vestigen. Het is eigenlijk heelemaal een hors d'oeuvre, t.w. een beschrijving
van ‘Lappenlandt’ en van ‘die Nieu gevonden Werelt’. Laat ik er even bijvoegen dat
ook in de Historie van Dr. Faust verhaald wordt, hoe deze een reis deed in etliche
Königreich unnd Fürstenthumb, auch fürnembste Länder und
Stätte. Hij bleef echter in Europa: Amerika was nog niet ontdekt; en terecht noemt
Dr. Fritz 't ‘einen guten Griff’ van den vervaardiger van het volksboek van Wagenaer,
om deze een reis te doen ondernemen in dat nieuwe en voor velen nog zoo
heelemaal onbekende land. De hoofdstukken, die dit reisverhaal bevatten 1) , vertellen
ons, geheel in den trant van de reisbeschrijvingen dier dagen, allerlei bizonderheden
omtrent de gesteldheid van het land, van merkwaardige dieren en planten, van het
voorkomen en de gebruiken der inwoners.
En nu ten slotte nog iets in 't algemeen over dit volksboek van Wagenaer. Ons treft
de groote ernst, waarmee geschreven wordt over het optreden van den ‘Gheest’
Auerhaen, en wat daarmee in verband staat; de groote wetenschappelijkheid,
waarmee de ‘Swarte Conste’ en wat daarmee samenhangt, wordt behandeld. Voor
den schrijver was dit alles wonderlijke, angst-verwekkende werkelijkheid; een reëel
1) Een reproduktie-uitgaaf verscheen daarvan bij Martinus Nijhoff te 's-Gravenhage; zie Taal
en Letteren XIV, 525 vgg.
2) In 't duitsche volksb.: Elementatis in qua vivit microcosm', d.i. (mundus) elementalis
in quo vivit microcosmus.
3) Vgl. bv. de hoofdstukken op blz. 41, 45, 48, 81, 84, 88, 109.
1) Blz. 119, 126, 138, 146, 149.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

gevaar tevens voor het eeuwig heil der menschen in het algemeen, en van de jeugd
in 't bizonder. Daarom heeft hij het ook noodig geoordeeld, zooals hij een paar malen
in het boek vermeldt, alle Conjuratien ende Besweeringen weg te
laten,opdatdie nieusgierige Luyden tot gheen Quaet gherockent
en mochten worden. Zoo wordt er dus niets in gevonden dat Godt noch
die Christelijcke Kercke tegen is, oft de jeucht eenige
Argernisse mochte geven. Duidelijk blijkt overigens, hoe voor dien schrijver
het aloude geloof aan geesten en dwergen nog leefde; hoe voor hem de aarde en
de lucht en het water er nog van vervuld waren 2) . Slechts een hoogst enkele maal
is het, of er ook bij hem een tikje twijfel opkomt aan het wezenlijke van alles wat
men omtrent die wonderbaarlijkheden kon lezen of hooren. Die twijfel vindt dan
uiting in een paar zoo terloops neergeschreven woorden 3) . Ik sprak over den ernst
in dit volksboek. Deze komt ook uit in het optreden van den duivel. Deze is hier niet
de razende en scheldende, bokkesprongen makende, en toch jolige duivel van onze
oude tooneelspelen (ook bv. van Malegijs). Het is ook niet enkel de vreeselijke, de
wreede, de helsche. Neen; meermalen treedt Auerhaen hier op als het geweten
van Wagenaer: hij waarschuwt voor te bedrijven zonde; hij moraliseert; hij vervult
de rol van boetprediker, als de zonde begaan is. Eén voorbeeld. Auerhaen zegt bij
zekere gelegenheid tot Wagenaer: ende dat ick 2000.
2) Zie bv. blz. 61 vgg., 68 vgg., 93 vgg.s
3) Zie bv. op blz. 107: ‘ende so stellen wy haer te vreden’.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

43
Jaer branden soude, ende dan genade ende verlossinge
wiste te crijgen, ick woude het terstont beginnen, maer ghy
onsalige mensch hebt om sulcke loose lichtveerdige dingen,
ende lamme consten uwe verlossinge ende eewige salicheyt
over gegeven, op welcke ghy u in eewicheydt niet meer en
hebt te verlaten, tfy u ghy vervloeckte Creature. Gaarne wees
ik op nog andere opmerkenswaardige plaatsen uit deze historie. Het besprokene
moge echter voldoende hebben aangetoond, dat we met de hier aangekondigde
uitgaaf een interessant volksboek herkregen hebben.
P.L. VAN ECK JR.
AMSTERDAM.
Notenpopjes en poppetjesnoten
I.
TOEN Goethe nog een heel kleine jongen was, die in alle kunsten en wetenschappen
moest worden ingewijd, werd ook de muziek niet vergeten. Men besloot, dat den
kleinen Wolfgang, ook al toonde hij vooreerst niet den minsten aanleg, de gronden
zouden worden bijgebracht van het edele clavecimbelspel; want muziek, en in 't
bizonder de be- en mishandeling van het klavier, behoorden ook reeds in die dagen
evenals heden tot de onmisbare factoren eener goede burger-opvoeding, en ‘Frau
Rath’ zou gemeend hebben haar begaafd jongsken te kort te doen, indien ze
verzuimd had, hem in dit gebied der kunst een blik te gunnen. Tusschen zijn tiende
en zijn elfde jaar begon men dus ernst te maken met de plannen voor
muziekonderricht, zoowel voor den kleinen dichterling als voor zijn zusje Cornelia,
en zelf heeft hij ons de bizonderheden dezer inwijding in het vierde boek van ‘Aus
meinem Leben’ medegedeeld.
In hoeverre deze vertelling ‘Wahrheit’ in hoeverre ze ‘Dichtung’ is, zal, evenals
bij zooveel episoden uit dit belangrijke prozawerk, wel nimmer zijn uit te maken,
maar se non e vero ... dan is toch dit vertelseltje te merkwaardiger om de bizonder
grappige vinding.
Een buitengewoon mensch doet in zijn kinderjaren reeds de dingen zelden
gewoon, en aldus Wolfgang, toen de nood der opvoeding hem dwong, ondanks
ontstentenis van talent voor klavierspel, zijn phantastische gedachten te laten
opklauteren tegen toonladders, zijn dichterlijk gemoed doorvroet te zien van mollen,
en zoo volop te krijgen van de kruisen, dat 't geheele klavierspel voor hem één groot
kruis werd.
Was het zijn schuld, dat de gamma van het grieksche alphabet, welke hem zijn
Homerus leerde spellen, hem belangrijker scheen dan alle gamma's der praktische
muziek te samen? Trouwens, men had hem de beginselen van de eenige kunst
waarvoor hij geen talent had smakelijker kunnen maken: 't geestige kind had daartoe
zelf den weg aangeduid.
Vader en moeder Goethe namelijk hadden reeds alles rijpelijk overwogen, en
naar een geschikten muziekmeester uitgezien, toen de kleine jongen dien zelf
ontdekte. Zijn ontdekking, zoo meende hij, was een gewichtige en een genoegelijke,
die de toekomstige kwelling van het onderricht in de gronden der muzikale kunst,
droge en dorre gronden, gelijk het vroegrijpe kind vreesde, tot hun geringste
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

afmetingen zou terug brengen. Hij kwam namelijk toevallig bij een zijner
schoolmakkers terwijl deze klavieronderricht had.
De onderwijzer, die naast den leerling aan het klavier zat, trachtte hem op zeer
onderhoudende wijze de dingen duidelijk te maken. Hij gaf namelijk aan elken vinger
een alleraardigst naampje van eigen vinding, wist de witte en zwarte toetsen te
karakteriseeren met potsierlijke knutselwoordjes, en stak zelfs de verschillende
tonen in zulk een phantastisch pakje, dat ze voor de verbeelding van den jongen
dichter als oolijke, grappige mannetjes door en over elkander buitelden, zoodat het
hem scheen, niet of er muziekonderwijs gegeven, maar of er een sprookje verteld
werd. Wolfgang is verrukt en mediteert in zijn gedenkschriften: ‘Eine bunte
Gesellschaft arbeitete nun ganz vergnüglich durch einander. Applicatur und Tact
schienen ganz leicht und anschaulich zu werden, und indem der Schüler zu dem
besten Humor aufgeregt wird, geht auch Alles zum schönsten von Statten’.
Opgetogen kwam hij thuis en smeekte zijn ouders, indien het dan toch tot de
klavierplagerij komen moest, hem bij dezen ideaalsten aller muziekmeesters in de
leer te doen. De ouders wonnen inlichtingen in over den voortreffelijke, hoorden
niets bizonder goeds maar ook niets kwaads over hem, en besloten dus Wolfgang
en zijn zuster Cornelia, die door het opgetogen verhaal van haar broertje al evenzeer
onder de charme van den goochelaar was gekomen, aan de zorgen van onzen
wonder-paedagoog toe te vertrouwen. De beide kinderen waren in afwachting van
de grappige klaviersprookjes zóó opgewonden, dat ze met spanning den dag
verbeidden, waarop de onderwijzer zijn joyeuse entrée in hun woning maken zou.
Eindelijk kwam hij, begon zijn leerlingen de noten te leeren, deed het ernstig,
nauwgezet, ... maar de zwarte dingetjes bleven voor hen zoo dood als een pier, ze
kregen geen phantastische pakjes aan, ze dansten niet... De grappen zouden pas
later komen,
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

44
meende Wolfgang: als ze aan het klavier gingen, aan de vingerzetting begonnen.
Maar ook toen geschiedde er niets; de zwarte toetsen bleven zwart, de witte wit, en
des leermeesters geestigheid scheen
Muzikale Scherts *)
in kwinten, kwarten noch tertsen inspiratie voor zijn scherts te vinden; zijn gezicht
was even droog als zijn onderricht, en van ‘duimelot’, ‘likkepot’ noch ‘lange Jaap’
werd met een enkel woordje gerept. Zuster Cornelia trok een lipje, omdat die malle
broer Wolfgang haar zulke dwaze praatjes had op den mouw gespeld. Ze zei, dat-ie
gejokt had en gefantaiseerd ... Ze had van den muziekmeester nog niet zóó'n klein
grapje gehoord: hij had een gezicht als een oorwurm... Wolfgang echter bleef nog
steeds gelooven, dat het wonder eindelijk komen zou, maar leerde intusschen
weinig, keek niet naar de malle zwarte notenpopjes, niet naar de doodsche witte
en zwarte toetsen, maar trachtte den muziekmeester van dag tot dag de sprookjes,
die maar niet komen wilden, uit den mond te kijken, en kon niet verklaren, hoe dat
alles toen zoo levend en grappig en nu zoo saai en droog leek.
Op zekeren dag kwam zeer onverwacht de oplossing van het raadsel: een zijner
speelmakkers trad midden onder de les het vertrek binnen, en toen gebeurde er
opeens... het wonder. Nu was plotseling de duim een duimelotje, de wijsvinger een
likkepot, de middelvinger de lange Jaap geworden, de zwarte noten kregen roode
hoedjes op, het klavier bevolkte zich met buitelende dwergjes... Goethes
speelkameraad was verrukt over het jolige en boeiende onderwijs, en nam op
staanden voet het besluit, zijn ouders te bidden en te smeeken, hem ook onderricht
te doen geven door dezen grappigsten en gezelligsten aller klaviermeesters, die
zoo oolijk met de kunst een loopje nam... De ‘Däumerlinge’ und ‘Deuterlinge’, de
‘Krabler’ und ‘Zabler’, gelijk hij de vingers noemde, de ‘Fakchen’ und ‘Gakchen’
waarmeê hij b.v. de noten f en g, de ‘Fiekchen’ und ‘Giekchen’, waarmeê hij de fis
en gis aanduidde, waren dus louter reclamekunst, die geen andere bedoeling had,
dan een uitgeworpen lokaas te zijn, om nieuwe leerlingen te vangen.
Dat deze gebeurtenis voor den jongen Goethe aanleiding werd om zich van de
muziek af te wenden, is zeker een droevig einde van dit koddige blijspelletje; maar
voor ons is dit hier van minder belang dan het feit, dat het geniale kind 'twelk deze
ontgoocheling ondervond, in het plastische uitbeelden van muzikale klanken en
muzikale figuren bij ingeving een middel zag, om zijn zwakken muziekaanleg te
ondersteunen en te ontwikkelen, en aan dit vermoedelijk wel juiste inzicht danken
we de korte episode in de gedenkschriften des grooten dichters van wat een geestig
*) Wij ontleenden bovenstaande illustratie-proeve aan een ouden jaargang van de Fliegende
Blätter, het tijdschrift dat - moge zijn humor dan wat Duitsch-dik zijn en de Schwiegermutter
benevens de ‘Schneidige Leutnant’ wat al te geliefde sujetten - nochtans de groote verdienste
zich kan toerekenen reeds vele geslachten van ernstige menschen wekelijks voor luttele
oogenblikken te hebben doen vergeten, dat zij ... ernstige menschen zijn! (RED. D.G.W.)
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

fransch caicaturist in later dagen ‘la Musique animeé’ heeft genoemd: ‘levende
muziek’.
J.D.C. VAN DOKKUM.
In een paar volgende artikeltjes hoopt onze medewerker eenige uitgaven te
behandelen, waarin deze ‘musique animée’ hare plastische uiting heeft gevonden.
(RED. D.G.W.)
Boekenschouw
Verzen
Neue Lieder, van Th. Weiss. (E.W. Bonsels en Co., Verlag München).
‘Obwohl die Welt bisher noch nicht viel Notiz von meinen Gedichten genommen
hat, kann ich
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

45
die Poeterei doch nicht lassen und es wird wohl in einigen Jahren wieder ein neuer
Band erscheinen, hoffentlich wieder ein Stück gereifter und vollendeter’, zoo schreef
mij, in allen eenvoud, Dr. Th. Weiss, leeraar in de geschiedenis aan een gymnasium
te München en dichter van bovengenoemden verzenbundel.
Dit zinnetje is karakteristiek voor zijn schrijver. Er blijkt uit, dat er een niet te
weerstreven drang in hem leeft tot dichten, zoodra er iets in zijn leven komt, dat
hem ontroert en begeestert. Hij drijft op zijne stemmingen en het laat hem koud, of
de buitenwereld er zich mede bemoeit. Hij is een stille schoonheidsgenieter, wien
de natuur en het leven zooveel heerlijks bieden. Geen familie hebbende, brengt hij
zijne vacantiedagen met reizen door, en uit hetgeen hij dan ziet en hoort en beleeft
groeien zijne gedichten. Aan de ‘Neue Lieder’ is vroeger voorafgegaan een andere
bundel, getiteld: ‘Liebe, Freunde und Anderes’ en ook de ‘Neue Lieder’ zouden zoo
als ondertitel kunnen heeten. Ook hier liederen van liefde, nu eens zacht-weemoedig
en vol innigheid, dan weer schalksch-guitig en speelsch, soms ook breed en van
een zekere statigheid.
Een aantal werd door mij vertaald, waarvan ik er enkele volgen laat. Ze zijn alle
uit den grooten cyclus: ‘Regina’. Allereerst dan dit ‘Liedje’:
Ver aan 't einde van de laan,
Waar de kruinen diep zich nijgen
En de rozelaren stijgen
Woont de Liefste. Hier vandaan
Zie ik 't buigen van de twijgen
En ik mag alleen niet tijgen
Naar het einde van de laan.
Zachter van stemming en inniger van toon klinkt dit avondlied:
Slaap o mijn hart! Hoe fluistert de wind
Zacht als een zelf zich troostende kind.
Zilv'ren kleinoodiën schudt mij de maan
In d'opene hand, door de donkere laan.
Slaap o mijn hart! De koekoek schreit
Lente nu is 't en voor lachen de tijd, -
Echter de liefde is ver weggegaan,
Slaap, tot ze weervindt de richtige baan.
Slaap o mijn harte, gij zijt nu zoo moe,
Vlierboomen ruischelen droomen u toe.
Maar als de sikkels weer klinken gaan,
Hart waak dan op en ga sneller weer slaan!
Breeder van toon en dieper van sentiment is het volgende, dat de dichter
‘Schemering’ noemt:
Zoo gij, als ik, in dezen schemer tuurt
Naar deze eerste ster in rozig-gouden
Zoo onbeschrijflijk-teêren hemel ginds:
Is het dan mogelijk, dat wij niet zouden
In ons gevoelen eend'ren weemoedsvollen zegen?
Elkander troffen wij zoo vaak op eendre wegen,
Uit mijne ziele vloeide in u een stroom
En wilt g' een ander ook gelukkig maken:
Een ster in schemer brengt u mij terug
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

En doode liefde voelt gij nieuw ontwaken.
Behalve liefde-verzen bevat deze bundel eene afdeeling ‘Natuur-stemmingen’. In
Das Literarische Echo is eens gezegd, dat de tweede helft van den bundel
‘Neue Lieder’ minder was dan de eerste, doch eenig motief voor deze bewering
werd niet aangegeven. Ware dit beweerd van Weiss' eersten bundel, dan zou ik er
vrede mede hebben, nu echter lijkt mij dit oordeel onbillijk. Zijne natuurstemmingen
in de ‘Neue Lieder’ zijn vaak van eene bizondere fijnheid. Hij bemint de natuur en
geniet van hare schoonheden met dankbaar hart. Zijn eigen zieleleven vindt hij erin
terug en in zachte mijmering zingt hij zijn lied. Hoor hem in dit ‘Avond’:
In 't Westen laatste glimp van licht
Een koekoeksroep, een vogellied,
Een ruischen onder diep in 't riet -
Woudvrede die de ziel opricht,
En stilte, stilte, heerlijk-diep
En donkerrood gloeit de vallei,
Was 't niet een toover, die zich lei?
Was 't niet het sprookje, dat mij riep?
Ten slotte dit winterliedje, dat ‘Stilte’ heet:
Even knettert in het haardje
Nog een vuur,
Langzaam, langzaam gaat de wijzer,
Gaat het uur.
Diepe stilte komt nu dalen
Middernacht -
En in witte vlokken wiegt en
Waait het zacht.
's Levens wild bewegen slaapt hier
Heim'lijk-zacht,
Diepe rust daalt met de vlokken
In den nacht.
Zoo gaat Dr. Th. Weiss, zingend van Liefde en Schoonheid, misschien onbekend
en vergeten, door het leven. Hem deert dit echter allerminst. Hij verlangt niet naar
de drukte van de faam en de ijdelheid van den roem. Hij mint de stilte, omdat hij
begrijpt, dat dáár alleen alle schoonheid ontbloeien en tieren kan. Wie hem zoeken
wil, zal hem echter vinden en hem, eens gevonden hebbend, rijker zijn aan geluk,
want de poëzie van Th. Weiss spreekt in hare menschelijkheid onmiddellijk tot het
gemoed. Eenvoudig en oprecht, geeft zij hoogere bekoring dan veel weidsche, maar
koude want gevoellooze woordschittering van sommige moderne Duitsche dichters
van naam.
HENRI H. VAN CALKER.
Romans en novellen
Ik zeg de waarheid, door Anna de Savornin Lohman. - (Amsterdam, L.J.
Veen).
‘... Van zoo iets als stemmingen, als inspiratie, als momenteele onmacht, gevolgd
dan door perioden van er zonder ophouden uitgooien wat je in je voelt,
heeft ze geen begrip’.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

46
In het bovenstaande spatieerde ik enkele woorden. Anna de Savornin Lohman geeft
ze haar heldin, Kate de Brienne Steinberg, afstammelinge van een Hugenootsch
geslacht, wier bloed vuriger klopt dan bij de haar omringende, rijker dames van
gelijken stand, in de pen, terwijl het wordt voorgesteld of we hierin haar dagboek
voor ons hebben. De eerste zin had den lezer voor al te driest persoonlijke
gevolgtrekkingen gewaarschuwd, noodig voor dengene, wien dit boek hoofdzakelijk
aanleiding is tot wroeten in familie- en politiekschandaal. ‘Dit boek is eene
persoonlijke overtuiging, gegrond op persoonlijke ervaringen. Het is echter geen
levensgeschiedenis’.
Men gunt der schrijfster dienaangaande blindelings vertrouwen. Dat dit geen
levensgeschiedenis is - de ongevraagde, maar daardoor kenschetsende opmerking
doet ons oneerbiedig vragen, wáár in die plechtige verklaring de nadruk ligt. Een
geschiedenis toch mag dit uit losse flarden ‘ervaring’ (we nemen het woord gretig
over: heel het verhaal doorklinkt en doorwarmt en doorhijgt immers de harte-, de
hartstochttoon, die uitsluitend van zelf en rechtstreeks en fel doorleefds 't gevolg
kan zijn) tezamen geregen, als in ontploffingen ontstaan verhaal onmogelijk heeten.
Doch gesteld, dat Anna de Savornin Lohman hierin de waarheid had gezegd in
den trant, waarin het op intrige en alkoof-geheimen beluste publiek dat verstaat,
m.a.w. dat zij waarlijk in dit boek haar eigen, reëele leven nauwkeurig bloot had
gelegd; we hadden daartegen uit litterair oogpunt op dien grond onmogelijk bezwaar
kunnen maken. Maar als litteratuur heeft de schrijfster deze forsche aanklacht niet
bedoeld. Op litteratuur ziet Anna Lohman smalend neer met de temperamentvolle
geringschatting, die Multatuli en den jongen. Heyermans het léven boven litteratuur
deden stellen, als gold het tegenstrijdigheden. Dit is (behoeft het gezegd?) een
misverstand. Auteurs, wier werk mij zeer lief is, heeft Anna Lohman in de lompste
en botste vischvrouwtaal gesmaad. Daarom en om vroeger geschrijf, allermeest
om dat walgelijk gecorrespondeer in de Lelie met bakvisschen, had ik voor deze
opzichtig-holle publiciste een spottende minachting.
Dit boek heeft me bekeerd. Dat ik geenszins hoop of meen, daarmee deze
schrijfster genoegen te doen, behoef ik voor wie dezen roman of vorig werk van
haar kent, niet te verzekeren. Het wezen dezer auteur sluit een hoonende minachting
voor dergelijke oordeelswijzigingen in. Maar in zooverre onderscheidt dit ‘Ik zeg de
waarheid’ zich van haar vroegere uitgaven, dat het als getuige à décharge optreedt,
schoon anders opgezet en bedoeld.
Van een aanklacht sprak ik boven. Dat is het ook, hoewel de schrijfster met ronde
woorden bekent, dat voor het beschreven leed geen genezing mogelijk is, dat niets
daarvan als de oorzaak kan worden aangewezen. Was hier sprake van schuld,
persoonlijke of maatschappelijke: zij kon opwekken, aanwijzen hoe dat zeer kan
worden uitgesneden of vanzelf verdwijnt door de verandering der omstandigheden.
De eerste zin duidde het echter al aan: dit boek is een biecht, zóó overtuigend
voorgedragen, dat de heet uitgestooten, o, volstrekt niet schoone, maar op de zuiging
dezer forsche verontwaardiging, van striemend leed en de bitterste ontgoocheling
meegedragen en voortgesleepte en opgevoerde perioden den lezer hijgend
gespannen voortrukken tot dat laatste, smartelijk uitklinkend slot-akkoord. De
verontschuldiging, het voorbehoud, in die zinsnede geboden, doet ons dan ook aan
het vijgeblad denken, dat de volkomen naaktheid tevergeefs tracht te verbloemen.
Dat door deze bladzijden een geweldige, een fanatieke oprechtheid vaart: wie
kan het ontkennen? De groote kunstenaars worden door dezelfde oprechtheid
gedreven, dezelfde felheid van waarheidsliefde prentend óók in hun meest epischen
arbeid. Wat toch doet het ter zake, dat deze heldin niet Anna de Savornin Lohman,
maar Kate de Brienne Steinberg heet? Boven vestigde ik al spelenderwijs de
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

aandacht op een frappante en ongetwijfeld opzettelijke overeenkomst tusschen het
Lohman- en het Brienne-geslacht. Dergelijke trekjes zijn meer te vinden. Het boek
schijnt soms waarlijk een foto, maar die van de werkelijkheid een verwrongen,
tendentieus, zeer persoonlijk beeld biedt. Natuurlijk maakt niemand daar de schrijfster
een verwijt van. Zij kan niet anders, zooals ieder echt kunstenaar de door hem
gekozen stof niet anders kan zien dan door zijn oogen, door zijn van de middelmaat
afwijkend temperament. En juist de kracht van Anna Lohman's temperament, haar
onmeedoogende, zichzelf allerminst sparende waarheidsliefde, de zielekreet van
Kate's afgemartelde, kleine, zwakke, maar in die tobberige, van de lichaamseischen
bovenal afhankelijke kleinheid, gróóte menschelijkheid, maakt dit volstrekt
onverzorgde boek bijna tot litteratuur.
Het handelt over kiesche dingen, dingen voor zoover ik weet nooit in een boek,
dat niet op de ‘Hintertreppen’ wenscht gelezen te worden, zoo onverhuld aangeduid.
Boven aangehaalde regels doelden erop, van ‘momenteele onmacht’ reppend.
Bedoeld is de periodieke lichaams-zuivering der vrouw. Geen man, gilt deze
schrijfster uit, kent een vrouweziel, weet wat zij lijdt, en kan 't ooit weten, omdat hij
het lichaamsleven van de vrouw niet kent. Omdat hij nooit gevoeld heeft, hoe dat
een onoverkomelijke belemmering is op den
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

47
weg der vrouwen-emancipatie. Voor de vrouw blijft de liefde het hoogste en 't eenig
noodige: de ziele-, maar ook, óók de lichaamsliefde. Kate begeerde beide in éénen,
hartstochtelijk geliefden man en... bleef zitten. Haar eischen spande ze te hoog.
Een nichtje gaf toe aan het lichaamsverlangen en doorleefde een roes van
geluks-extase, zonder te vragen naar diepere bevrediging. Kate kon dat niet, al
veroordeelt ze haar zoo min als de sletten-van-beroep, al bepleit ze met
welsprekende warmte deernis voor deze, wier lot zij zelve nochtans minder
erbarmelijk en hopeloos beseft dan het hare. Zij heeft haar roeping gemist, lichaam
noch ziel heeft de ergste verrukking doorhuiverd, welke 't leven levenswaard maakt.
Het einde van 't boek preekt berusting. ‘Straks komt de rust’. Resignatie in deze
opstandelinge, in deze geen heilige, naam- of familiehuisjes ontziende, integendeel
daar het felst op rammeiende vrouw? De tegenstelling verrast. Op deze bladen ligt
als een afzichtelijke wonde het rauwe leed ontdekt, dat, schijnheilig uit schier elk
gesprek geweerd, de grijnzend-wreede zelfgenoegzaamheid der samenleving tot
een hoon maakt; het onweerlegbaar bewijs, hoe de schreeuw naar geluk het eenig
belangrijke in het leven is, en hoe van velen die kreet versterft in een woestijn van
onbevredigdheid!
De daad, dit boek geschreven en de wereld ingezonden te hebben, is
eerbiedwekkend van een heldhaftige zelfstandigheid. Van ‘uitgooien, wat je in je
voelt’ sprak de boven aangehaalde zin. Anna Lohman deed niet anders. Zich zelf
keerde zij te binnenste buiten. In litteratuur heeft dit ongetwijfeld zijn bezwaren.
Maar deze dorren in den zengenden gloed van haar schier profetische overtuiging.
H. VAN LOON.
Liefste mijn. Roman van Paul Langenscheidt. Vertaald uitgegeven door
C. Morks Cz.
Dit is het boek der liefde-trouw van een weduwnaar. Genoegzaam interessante stof,
indien slechts niet een Duitscher, in den ongunstigen zin dezer qualificatie, het
geschreven hadde. Want het goede in dit boek is beperkt tot die bladzijden waar
de sentimentaliteit den schrijver een oogenblik losliet. Waar dit geschiedt, loopt het
boek naar zijn eind. Eigenlijk is de opzet van 't verhaal, 't welk, door een proloog in
dichtvorm voorafgegaan, den indruk van doorleefdheid wil wekken, vrij onnoozel.
Een allergewoonst liefdeshistorietje moet den heelen roman dragen; de heldin van
zeventien jaar (Susi) trouwt met een ernstig geleerde, door een andere vrouw,
dochter van een professor in zijn faculteit, in 't geheim bemind. Susi, op
achttien-jarigen leeftijd, sterft, en de geleerde Dr. Haardt is wanhopig. Na smartelijke
jaren van vereenzaming en lijden, waardoor hij aan den drank verslaafd dreigt te
raken, hertrouwt hij met de hem sinds lang minnenden professorsdochter. Doch
hoe toegewijd deze zijn zoontje ook verzorgt, hem tot hulp en steun tracht te zijn,
de herinnering aan de jonge doode doet hem zijn tweede huwelijk voortdurend
voelen als verraad. Ten slotte gaan de echtgenooten in afzonderlijke steden hun
levens ten einde slijten, beiden geknakt en zonder levensmoed.
Het strijden van de tweede vrouw om den balsturigen weduwnaar te winnen, is
aanvaardbaar gemaakt, zelfs wordt deze vrouwenfiguur duidelijker, is zij
menschelijker van gevoel in haar liefde en haat dan de weduwnaar die hardnekkig
om de blauwe oogen van de achttienjarige treurt. En juist hier schuilt het overdreven
sentimenteele van den roman en het oppervlakkige. De blonde haren en de blauwe
oogen moeten het zoo heelemaal alleen doen, de betuigingen dienaangaande
werken op den lezer verkoelend, en naar de meer bewuste figuur van de tweede
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

vrouw, die misschien niet alle deugden en schoonheden in den superlatief bezit,
doch meer wáár voor ons oprijst, gaat ten slotte tegen 's schrijvers wil de sympathie.
Het boek maakt den indruk alsof de schrijver zijn stof uitermate meesleepend heeft
gevonden, doch hij bewonderde die teveel om er objectief tegenover te staan. En
zoo werd het boek een mislukking.
ALBERTINE DE HAAS.
✡ Wegens plaatsgebrek moest het artikel uit de reeks
Papierfabricatie mèt andere bijdragen tot een volgend nr. blijven
overstaan. (RED. D.G.W.)
Letterkundig leven uit de maart-tijdschriften
Groot-Nederland.
Cyriël Buysse publiceert in den vorm van een dagboek een reeks indrukken van
zijn zomerleven op den Molenberg, beginnend met zich te verontschuldigen dat hij
le moi haïssable maar aldoor aan 't woord zal laten. Louis Couperus vervolgt
zijn Moorsch verhaal ‘De Ongelukkige’, Wagenvoort zijn roman uit het Italiaansche
muziekleven. Herman van Puymbroeck gaat verder met zijn Eeckhoudstudie en
staat ditmaal stil bij het eerste prozawerk van dezen schrijver, dagteekenend uit de
periode dat hij in Brussel zich gevestigd had als redakteur van het doktrinair-liberaal
orgaan ‘l'Etoile Belge’, de periode waarin hij met Max Waller, Verhaeren, Giraud,
Gilkin e.a. zich in het tijdschrift la Jeune Belgique vereenigde tegen de filisterij
van 't officialisme littéraire. Met Eeckhouds Kees Doorik (1883) was de tijd van
zoeken en beproeven, waaruit zijn gedichten stammen, voorbij. Dit korte prozaverhaal
werd de grondslag voor heel zijn lateren arbeid. Al deinsde Eeckhoud voor het
krasse en ruwe niet terug (zie het gestoorde liefdesavontuur van Kees en Annemie
na den onweersavond, de Kermis van Putte met de zwijnerij van
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

48
Jurgen, de vechtpartij van Jurgen en Kees etc.) toch doet Puymbroeck uitkomen
dat E. nooit, als de naturalisten, koel copieert. Deze schr. legt in zijn werk iets van
uitbundige, heidensche verheerlijking, waardoor het stoffelijke wordt geïdealiseerd,
d.w.z. er een geestelijk bestanddeel aan wordt toegevoegd.
Dr. J.L. Walch geeft zijn Dramatisch Overzicht.
Stemmen des Tijds.
Dr. W.J. Aalders' Reisindrukken (ditmaal van Egypte) doen niet denken aan het
kleurige, gloeiende, visionaire proza van van Looy; de heer Aalders is geen
kunstenaar, doch een man van breede eruditie en helderen blik; iemand wiens
gezelschap men zich op reis zeker niet beklaagt. ‘Geen enkele biograaf van
Gladstone’, aldus Dr. M. Visser, ‘heeft voldoende gebruik gemaakt van de geschriften
des grooten mans, om den geestelijken, niet politieken Gladstone te beschrijven’.
Dr. Visser doet thans een poging tot schetsing van G. als denker, als literair en als
kerkelijk man. O. Ruysch geeft het eerste deel van een novelle ‘Roeping’: de
geschiedenis van een impressionabelen knaap, die op school nu eens voor
klasse-clown speelt, dan weer vol hooge gedachten voor zijn toekomst als prediker
vervuld is; tot zijn vader failliet gaat en sterft, er van dominee worden voor Henk
geen sprake meer kan zijn. Wij verlaten den jongen als bediende op een kantoor.
Of hij ook dáar zijn roeping volgen kan zal het slot ons waarschijnlijk leeren. Prof.
H.M. van Nes causeert over Verdraagzaamheid.
De Gids.
‘Een Geval van Tooneelbescherming’ stelt Johan de Meester ons voor. Een acteur
heeft een stuk geschreven dat door zijn directeur op aandrang van een invloedrijk
begunstiger terstond van het repertoire wordt genomen als blijkt dat dit stuk dingen
beschrijft compromitteerend voor een bekend beursman, vriend van den
voornoemden tooneelbegunstiger. Een actricetje houdt echter haar vriend den
schrijver de hand boven 't hoofd en weet door een gelukkigen samenloop van
omstandigheden (een collier dat door 's gezegden begunstigers nonchalance bij
zijn dochter inplaats van bij haar, zijn geadoreerde, wordt bezorgd) alles tot een
goed einde te brengen.
Als nu eens een ander dan Johan de Meester dit dingsigheidje had geschreven
- zou het dan...?
Dr. M.A. van Herwerden heeft in de nalatenschap van zijn grootvader, Prof. Dr.
I. van Deen, een verzameling brieven gevonden van Moleschott, geschreven in een
tijdperk omvattend de geboortejaren der experimenteele physiologie. Uit deze brieven
in verband met een paar andere collecties liet zich de geschiedenis samenstellen
van een vriendschap tusschen de drie Physiologen: Moleschott, van Deen en
Donders, welke geschiedenis ons dit Gids-nr. biedt. Van Boutens is er een Rei van
Vrouwen in Jozefs Hof (voor muziek geschreven), waarin deze coupletten:
Hij heeft mijn zwakke schromen
Verkloekt tot daden sterk,
Zijn dienares genomen
Tot zijn verkoren werk:
Der naaglen rouwe wonden
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Wieschen en zalfden wij.
Wij betten en verbonden
De scheur in zijn doorstoken zij.
Daar werd mijn hart beslopen
Door ongekend geneucht,
En rozen geurden open
Van overluchtsche vreugd...
Hoe zal ik rein bewaren
Handen gebenedijd
Die in beroering waren
Met Gods vermoorde lieflijkheid
Prof. R.C. Boer vervolgt zijn reisdagboek uit IJsland, R.P.J. Tutein Nolthenius prijst
het in de serie Villes d'art célèbres opgenomen werkje van L. Dumont-Wilden over
Amsterdam et Harlem als een studie waarin wij Hollandsche steden met Belgische
oogen, ja, maar oogen die frisch en onbevangen te zien weten, aanschouwen
kunnen. N. van Wijk noemt het Handboek der Ned. Taal van Dr. Jac. van Ginneken
S.J. (ook D.G.W. zal hier een artikel over brengen) een boek dat genot geeft, óók
aan de leeken in 't vak der taalkunde. Albert Neuhuys wordt herdacht door Dr. Jan
Veth. Verzen van Marie Koenen en J.I. de Haan.
Elseviers Geïllustreerd Maandschrift.
Schilder-van-de-Maand is Etienne Bosch, wiens leven en werk door P.C. Hamburg
beschreven wordt. Vooral zijn Italiaansche aspecten (van Rome, Napels, Venetië)
trekken de aandacht. Behalve het wel wat eindelooze artikel van Dr. de Visser over
de Japansche Kleurendrukken in het Ethnographisch Museum en een Overzicht
van Britsch-Indische Kunst en Kunstnijverheid, alles met de noodige illustraties,
vinden wij dan als literaire bijdragen een klein liedje van P. Otten, het fragment uit
een episch gedicht ‘De Zon’ van Karel van de Woestijne (zouden de doorsneêlezers
van Elseviers dit kunnen waardeeren?) en het vervolg van Robbers' nieuwen roman
‘Hélène Servaes’.
Ditmaal worden we binnengevoerd in den huiselijken kring van Fokkema, den
man die Hélène zou willen trouwen als zijn vrouw er in kon toestemmen te scheiden,
er geen finantieele moeilijkheden waren en ... als hij van zijn kinderen, zijn Tonie,
Dries en Letteke, die wij over deze bladzijden zien heenwemelen, kon afstand doen!
Mevr. Fokkema is een drakig mensch, en we begrijpen wel eenigszins dat haar man
genoeg van haar heeft.
Nog noemen wij 't vervolg van Nyenkamps Dramatische schetsen ‘O die Hoogere
Burgerschool’. Wij worden ditmaal in een leeraarsvergadering binnengeleid:
linoleumzeil, koeharen karpet, op karton geplakte rooster, groene tafel met
rapportlijsten, aanteekenboekjes. Brrr!
De Nieuwe Gids.
Jac. van Looy gaat voort aan zijn Zebedeüs ‘nieuwe bijlagen’ toe te voegen. ‘Grillig
is het lierdeverlangen, onberekenbaar, onbestemd, al maar zoekend naar bevrediging
der ziel, der zinnen, sluimerend soms, maar door een enkelen blik, een woord
oproepend de vonk die overspringt en heel 't gemoed in laaie zet’. Aldus
philosopheert G. van Hulzen als inleiding tot een gesprek, een ziele-, een
zinnenberoering tusschen een hij en een zij aan het lichtende strand.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Een op 't eerste gezicht juist in dit tijdschrift eenigszins wonderlijk doende bijdrage
is die over ‘den strijd om het ambtsgewaad der Predikanten’. M.C. Stolk toont in
haar beschrijving van het leven van Susan B. Anthony ‘wat één vrouw vermag’ op
't gebied van den strijd voor vrouwenrechten.
Frans Erens schrijft een lezenswaard essay over den dichter Ronsard, de schaduw
van wiens gestalte den franschen bodem bedekt gedurende de geheele zestiende
eeuw, zooals die van Voltaire de achttiende, die van Victor Hugo de negentiende!
Ronsard leefde het gevoelsleven der schoonheid zonder verpoozing, maar:
door zijn heftig gevoelsleven, in daden en uitspattingen omgezet,
verbrak hij de harmonie van zijn wezen en een vroege ouderdom sleepte
hem van de eene ziekte in de andere. Hij wist niet, zooals Goethe, zich
zelf in evenwicht te houden, was in dat opzicht een fatalist en beweerde,
dat de mensch zijn passies niet kan bedwingen, maar dat hij door een
onverbiddelijk noodlot, door zijn driften en passies wordt voortgezweept.
En ja, hoe oppervlakkig Ronsard ook velen lijkt, hij beredeneerde zijn
sentimenten meer dan de meeste schrijvers van literatuurge-
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

*3
schiedenissen wel willen aannemen. Zijn gedichten wemelen van intieme
bizonderheden en noch in de zeventiende, noch in de achttiende eeuw
is er een dichter geweest, die hem daarin nabij komt. Men moet tot de
allernieuwste opklimmen, om eenige overeenkomst te vinden. Hij is direct
en pittoresk, oprecht en aanschouwelijk. Daarbij komt het prachtige van
zijn geluid, en hierin is hij in zijn taal onovertroffen. Hier is ook de groote
overeenkomst met de dichters van den lateren tijd. Lamartine en Hugo,
Baudelaire, Verlaine en Moreas, zij doen dikwijls aan hem denken. Menige
bewonderaar van Verlaine vergeet heden ten dage te dikwijls, dat diens
rhytme en geluid even schoon en innig, zoo niet nog meer bij Ronsard
zijn te vinden.
Dr. J. de Jong roept de Maecenaten op tot stichting van een Hollandsche Opera;
Frans Vink schrijft over Prof. Riemann en de Toonkunstpractijk. J.R. van Stuwe
brengt ons in kennis met den jongen Engelschen dichter John Masefield; Frans
Netscher behandelt in zijn Dramatisch overzicht de nieuwste creaties van den
‘jonker-industrieel’ v. Riemsdijk en den ‘armen artiest’ Querido. Het lot heeft vreemde
grillen. De rijke jonker leverde confectiewerk, dat geld inbrengt; hij die van zijn pen
moet leven een kúnstwerk, dat de kas geen voordeel geeft en dus al weer van 't
repertoire is afgenomen. Kloos prijst van Looys ‘Reizen’.
Onze Eeuw.
De aflev. opent met een novelle van Raëskin: Nonneke. Prof. Th. Bussemaker
schrijft over John Bright; Prof. J. de Zwaan over het Karakter der Grieksche Kerk
en het Hellenisme. C.K.C. Herckenrath heeft een voordracht afgestaan door hem
het vorig jaar gehouden in Genua, Bologna en Florence. Een levende taal als
wereldtaal is 't onderwerp. Schrijver toont o.a. uitvoerig aan waarom de kunstmatige
talen als esperanto of ido minstens even moeilijk te hanteeren zijn als een of andere
bestaande taal, en gaat dan na in hoeverre elk der levende talen de eigenschappen
bezit dic haar als wereldtaal zouden bruikbaar doen zijn, waarbij hij tot de conclusie
komt dat het Italiaansch zich daar het best toe leent.
Verzen geeft Jacqueline E. van der Waals.
Ons Tijdschrift.
Dit maandschrift, dat in de laatste jaren in ‘Stemmen des Tijds’ een duchtige
concurrent naast zich heeft gekregen, toont zijn eigen karakter vooral steeds in den
‘Terugblik’, die meest over politieke onderwerpen handelt. In de poëzie van P.
Minderaa zijn wel hier en daar goede dingen, als deze regels:
En 't zacht-verteederd schemergrijze licht
gaf stille zeeg'ning op haar fijn gezicht...
Ook het laatste couplet van 't laatste gedicht:
Jonge dichter, blijde droomer
hoort aan 't open raam heur zang,
voelt zich wiegen zoet en loomer.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Turend over de akkers, lang,
Ziet hij Gods verborgen gang
door den grooten, gouden zomer.
Van G. Schrijver treffen we een schetsje aan uit het leven van die menschen, die
door hun godsdienstige overtuiging als een wereldje apart vormen, waarin ze hun
eigen, van de buitenwereld onbegrepen, vreugden beleven en hun strijden, zulke
kleine en toch zulke ijselijk ernstige strijden, te strijden hebben. Waarom boer
Bastenburg eerst géén ouderling wilde worden en géén gezangen zingen, en later
- nadat hij als Jacob met den Heere geworsteld heeft en gezegd: Heere às Je dan
toch 't gebed verhoort van wie Je aanroepen in benauwdheid, let dan nou 's op
Bastenburg - waarom hij daarna wèl ouderling worden wil en wèl gezangen zingen
- dit vertelt u Schrijver, die een goede kenner van deze kleine luyden is.
Voorts noemen wij een proza-schets van (Mej.) E.M.F. Kleyn: 't Avondje bij ‘zijn
vrienden’, avondje waar zij geen lust in heeft omdat de van der Grempels alleen
vrienden zijn tusschen aanhalingsteekens - tot zij eensklaps begrijpt, ziet wàt haar
man naar die lieden heentrekt, telkens en telkens weêr: hun kind; en zij voelt dat
háár stille leed ook het zijne is; zij elkaâr vinden in hun Groot Gemis. Wij memoreeren
nog een beschouwing van Jhr. Dr. C.G.S. Sandberg, waarin hij betoogt dat: Indië
verloren is Rampspoed geboren.
De Hollandsche Revue.
INHOUD. MIEK JANSSEN (naar een portretteekening van Jan Toorop. Van deze
jeugdige dichteres zal dit najaar de eerste bundel verzen verschijnen). Frontespieces
- Wereldgeschiedenis. - Belangrijke Onderwerpen: Woningbouw
en Volksgezondheid. - Schoonheid's Geboorte. - De Walvischvangst voorheen en
thans. - Van een beroemde Technische Hoogeschool, gevestigd in een merkwaardig
Koningsslot. - Karakterschets: Mevrouw W. Drucker (met mooi portret). -
Revue der Tijdschriften. - Het boek van de maand: Vlascultuur
en Vlasindustrie in Nederland.
Dietsche Warande en Belfort
INHOUD. De Kerk van Rome, door Dr. Alfons Fierens. - De Apostel; Jeugd;
Zonnestrepen, door Am. Simoens. - Muziekonderwijs, door J. Van Nuffel. - Weg!
door Johan van de Natuur. - Van een Minderbroêrke die een dichter is, door August
Cuppens. - Allerlei.
Vragen van den Dag.
INHOUD. Emigratie en de Nederlandsche Vereeniging Landverhuizing, door S.L.
Veenstra. - De band tusschen volk en leger, door S.I. van Nooten, Gep.
Luit.-Generaal. - De agrarische vraagstukken in Groot-Brittannië, door Dr. H. Blink.
- Over omtrekken en grenzen der aarde volgens de Aardrijkskunde der ouden, door
Dr. H.J. Lulofs. - Het oudbakken worden van brood. - De pestvogel in Nederland,
door J. Drijver. - Varkensinvoer in Singapore. - Van Maand tot Maand.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Omhoog.
INHOUD. Het Ware Leven, door C. Gerlings. - Christendom en Wereld, door J. Jac.
Thomson. - De Richtingkwestie en hare Oplossing, door G.H.v. Senden. - Een Nieuw
Boek van Ingeborg M. Sick, door H. de Groot. - Iets over ascese, door E.v.
Senden-Kehrer. - Boekbespreking. - Wat wij Tegenkwamen.
Het besproken boek van Sick is Kloosterschaduwen - klooster-verhalen
‘zonder veel spannend gebeuren, maar die heel diep ontsprongen zijn en heel rustig
verteld worden, gelijk oude verhalen welke wij in den schemer stil hoorden zeggen
door lieve stem’.
Nieuwe Banen.
INHOUD. De Vleeschwording des Woords, door Dr. A.H. de Hartog. - De Vrijheid
des Menschen in Verband met het Werelddoel, door Dr. A.H. de Hartog. - Ingekomen
Vragen. - Boekaankondiging.
Wij komen spoedig op dit tijdschrift uitvoeriger terug.
Maandblad voor Bibliotheekwezen.
INHOUD. Over 't ‘Nederlandsch Schoolmuseum’ door P.L. van Eck. - De
Bibliothekaris van Sint-Helena, door D. Smit. - Redaktioneele Kroniek. - Vakliteratuur.
- Berichten en Mededeelingen. - Boekenraad.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Een verrassend boek
49
Christofforo Suriano, Resident van de Serenissime Republiek van
Venetië in Den Haag, 1616-1623, door Dr. P.C.A Geyl. - 's-Gravenhage,
Martinus Nijhoff 1913.
IK weet van de Vaderlandsche en algemeene geschiedenis ongetwijfeld minder
dan een zeer-middelmatig H.B. S.er, omdat het al weer menig jaar geleden is dat
ik een zeermiddelmatig H.B. S.er wàs. Ik heb ook nooit bijzondere liefhebberij in dit
vak getoond, noch had ik neiging of gelegenheid mij later in historische questies te
verdiepen. Ik ben dus in deze materie minder dan wat men noemt een ontwikkelde
leek, ik ben een volkomen, onverkapte barbaar. Dat ik nu over een
zuiver-wetenschappelijk historie-werk, als ‘Christofforo Suriano’ van Dr. P.C.A. Geyl
schrijf heeft geen andere reden dan deze: toen ik Zondag 7 December het boek
van de firma Nijhoff toegezonden bekwam, ben ik, plichtmatig, zonder overtuiging,
begonnen een paar blaadjes te lezen... en vóór Maandagavond - in één stuk door,
als een schooljongen een liefdesroman - heb ik het uitgelezen. Uitgelezen in een
onverslapte gevoelsspanning, met een onverzwakte belangstelling van ziel en
zinnen...
Ik weet in het geheel niet of het nu allemaal wel waar is wat Geyl beweert; ik wéét
niet of het wetenschappelijke waarde heeft (al twijfel ik er ook niet aan); ik weet niet
of dit proefschrift als zoodanig een alledaagsch dan wel een belangrijk verschijnsel
is: ik weet alleen dat Geyl behalve historicus een zuiver, levend schrijver is. Zoodat,
voor mij, dit boek het merkwaardigst is omdat niet een historicus-zonder-meer, maar
een historischwetenschappelijk-ontwikkeld mensch het geschreven heeft, voor
wien het Verleden minder belang heeft als historische materie dan als geweest
Léven. Toen Geyl daar in het Klooster van de Frari zat - als een ijverig en nauwgezet
doctorandus over zijn folianten - zal hij - stel ik mij voor - menigmaal de wetenschap
zijn ontrouw geworden: vergeten was de gestrenge muze der historie, vergeten
Leiden, proefschrift, Prof. Blok, vergeten ook taak en systeem, verloren als hij
was in diè werkelijkheid welke zijn geest lévend schiep òm hem heen, zoodat hij er
ìn was, midden in een herlevend bestaan, en een herschapen wereld. In een
voorrede biecht hij trouwens zijn ‘afdwalingen’ eerlijk! En ik verdenk hem er sterk
van - al komt hij daar nu niet zoo openlijk voor uit - dat hij zelf héél goed weet dat
zijn boek een groot deel van zijn meest wezenlijke waarde juist aan deze afdwalingen
des geestes dankt. Dáárdoor is 't hem gelukt namen voor ons tot werkelijke, levende
menschen te maken. Daarom ook zijn Suriano, Johan Ernst, Van Wassenhoven
gelukkig gespaard gebleven voor het lot van tot historische ‘figuren’ vervlakt en
verstard te worden. En dit is ten slotte (zoo schijnt het mij, leek, althans toe) de
hoogste roeping van den historicus: om met alle wetenschappelijke trouw, exactitude
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

50
en ordening, het verleden voor ons waar, dat is werkelijk, dat is héden te maken.
Bovendien wint historische wetenschap aan beteekenis voor ons leven indien zij
daarmede in direct verband wordt gebracht; indien dus onze menschelijkheid zich
in andere (oudere) vormen wédervindt...
Geyl is een rustig, overtuigd, klaar verteller. Er is in zijn schrijfwijze iets
ongemerkt-verlokkends, iets dat ons - zonder hevigheid - pakt en vasthoudt en dat
ons meetrekt, tot naast den schrijver, midden in het leven dat hij geschapen heeft.
En dat hij veel weet, dat aan deze schets veel ernstige en diepe studie ten grondslag
ligt is buiten kijf. Toch wordt nooit kennis - weten om het weten - ten toon gespreid.
Al het opgenomene is verwerkt, bouwstof, vleesch en bloed van de opgeroepen
mannen. Maar de hartslag, het léven, dat kon hij uit de bibliotheek van de Frari en
uit het Huisarchief van de Koningin niet halen; dat kwam uit hem zelf, van de eigen
overdaad, de eigen liefde.
Vóor alles is deze schrijver een beeldende. Hij wil doen zìjn, en, geenszins
kritiekloos, voelt hij zich tegenover het zijnde evenmin een richter als een uitpluizer.
En zijn helden leeren wij kennen, niet door dadelijke (vermoeiende en altijd onzuivere)
omschrijvingen, niet door minutieuze karakterontledingen, maar in hun bedrijf, in
hun daden en in hun verhouding tegenover de velen...
Ik verlang naar het reeds aangekondigde slot van Dr. Geyl's studie. Ik heb van
dit wetenschappelijk werk genoten, in een eerlijk, zuiver, duurzaam genot. En daarbij,
het heeft mij herinnerd aan mijn eerste bezoek aan Venetië.
Venetië... Het zijn te Venetië is voor mij een onwerkelijk genot: ik zie zonder
bewustheid al die zuivere bouwwerken, ik loop gedachteloos tusschen al die
schoonheid; maar ik ben er altijd zóó gelukkig, ik leef zonder ontledend peinzen,
tusschen die kleuren, dat fijne wisselen van grijs en rose, dat spel van helblauw en
zilver, die tegenstelling van dofzwart en goud; ik leef, als een kind, onder die wijdheid
van vrije lucht boven breed water; ik schuil graag in de ijle schaduw der smalle
steegjes; ik vind het heerlijk als een baliekluyver over een brugje te leunen en er
een drijvend blokje, een stuk papier te volgen in 't langzaam voortwiegen op traag
water - en ik hoor weer die zoete roepen door den avond en het water tegen de
plecht. En nog zoo veel.
En altijd is mijn denken aan Venetië vermengd met de prettige herinnering aan
het samenzijn met den schrijver van dit boek en zijn vrouw. Hij kende Venetië goed,
hij was kunsthistorisch en aesthetisch wèlonderlegd; wij bezochten musea en hij
noemde mij namen en wees mij op treffende bijzonderheden...
‘Vergeef mij, beste vriend, ik wéét er niets meer van! Niets. Ik kan - bij wijze van
spreken - het Palazzo Grimani niet van Foscari onderscheiden en Bellini, Tizian en
Veronese laten me koud als steen; maar wat ik wel heel beslist en heel nauwkeurig
weet en altijd weten zal, dat is het wezen van dien gelukstoestand waarin het enkel
zijn-te-Venetië mij brengt. Ik weet geen architecturale details mij te herinneren, maar
als ik de oogen sluit herleeft weer iedere schittering, iedere geur, ieder geluid.
En toen ik, na die eerste, meer dan eene maal in de stad terug-kwam miste ik
iets - miste ik u beiden, en niet uw wetenschap en niet uw wegwijsheid, noch uw
Italiaansche taalkennis, maar uw beider wezen dat zich reeds in Venetië ingeleefd
had...’.
In het boek van Dr. Geyl voel ik het aanwezig zijn van die zoo bijzondere, heldere,
nooit kwellende rust; van die zachte, lichte neiging-totinkeer; van die rust der stilte,
die ook mij in Venetië telkenmale bevangen heeft. Geyl moet veel van die stad
houden en ik geloof dat hij er in menig opzicht diep en gelukkig heeft geleefd...
Intusschen heb ik den smaak van historische proefschriften beet! Gaarne lees ik er
méér zoo: zoo menschelijk, zoo beeldend en leven-wekkend. Maar ik vrees - en
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

niet zonder reden - dat er weinige aldus te vinden zullen zijn, en dat het - na de
noodwendige teleurstellingen - met mijn nieuwe historische bevlieging dan wel
ineens uit zal zijn... Tant pis. De vreugde over dit boek kan althans niemand me
meer ontnemen!
JAN GRESHOFF.
Tooneel als kunst in Parijs
IN Holland wordt nog immer de zoete gedachte gedroomd als zoude Parijs-zelve
een Muze zijn, die huldigend tegemoet treedt het waarachtig talent.
Men denkt aan Baudelaire, Flaubert, Verlaine en Laforgue en ziet hen in den
glans van 't flonkerende leven, in 't verblindend licht van den zich uitfeestenden
roem, wijl men zich geen beeld kan vormen van Laforgue, hongerig dremmelend
voor een spekslagerswinkel, weifelend van wat wel het meest te bekomen zou zijn
voor enkele sous; of van Verlaine, akelig schooierend over de Boul' Mich', waanzin
veinzend, om hierdoor zich de rust van 't hospitaal te verwerven.
Men weet, hoe koninklijk Oscar Wilde de boulevards langs ging, gold-tipped-sigaret
in den mond en in de hand een zonnebloem; doch zag hem niet langs de terrassen
gaan, met vuil, versleten boord,
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

51
terwijl haastig gezichten zich afwendden van wien men niet meer kennen wilde.
Toen wist Wilde dat Sarah Bernhardt zijn Salomé niet spelen zou, wijl haar pudieke
begrippen dit verboden.
Ja, de weergalm van den roem zal wel over de nederlanden slaan, doch niemand
hoort het knallen van 't schot dat den honger voor eeuwig van 't hartstochtelijk
lichaam scheidt.
En zoo zal Deubel ook spoedig vereerd worden in Holland, en hoe hij den dood
zocht leest men dan slechts, als een biographische bizonderheid.
O toi que je vénère à l'égal des chimères
Qui ont armé tes doigts de leurs griffes d'acier
O femme, aux flancs flétris par l'oeuvre de la mère
Je dépose en tremblant ma louange à tes pieds.
Au fond d'un bouge aveugle à la lumière d'or
Parmi la double horreur de l'ivresse et des rides
Un jour tu m'as tendu l'embûche de ton corps
Levé comme un serpent dans les ronces perfides 1) .
Ook in Parijs is de kunst tot industrie verworden. De dichter Bataille is aan enkelen
bekend, doch gevierd is de dramaturg, die in drama's zijn dichterschap prostitueert,
dat roomig ze doorvloeit; en ook Maeterlinck is de cher maître des chers maîtres
sinds hij met goedkoope drukken van zijn geest een jaarlijkschen omzet weet te
maken.
Des te schooner daarom het onvernietigbaar streven der dichters, - zoo vaak les
dieux qui ont mal dîné, - om iets op te bouwen van klare kunst, om de zuivere uiting
te doen zegevieren, om tot erkenning te dwingen van het groote, verhevene miskende
of niet gekende.
Een samenwerking van alle krachten is van noode, en een hevig willen, dat niet
verstijft op 't medusaafzichtelijk: ‘voor niets!’
‘Voor niets’, dit wordt niet alleen juichend den binnentredende toegeroepen, doch
de samenwerking van schilders, schrijvers en auteurs ontstond, toen zij dit
wachtwoord begrepen hadden. Het is de dichter Larronde die de ziel is van dit
Théâtre Idéaliste, dat ons, in primitieve opvoering, zonder evenwel de schoonheid
van taal en zin te schokken, de werken gaf van Paul Claudel, Francis Jammes,
Saint Paul Roux e.a., en dat ons hooren liet poëzie van Paul Fort, Mercereau,
Salmon, René Ghil, deze groote onbekenden - door jonge talenten voorgedragen.
Daar hoorden we mede onze landgenoote Wilma Knaap, die geboren in den ‘gordel
van smaragd’ het simpele, ietwat mystiek-stille, edel-oriëntalische gebaar van zich
af laat vloeien.
Omvangrijker en aldus van ver-strekkender beteekenis is de stichting van het
Théâtre du Vieux Colombier, dat van La Nouvelle Revue Française is uitgegaan en
Jacques Copeau als directeur benoemde.
Dit tooneel is de eindelijke droomverwerkelijking van het reeds vijf-en-twintig jaar
bestaande Théâtre libre.
1) Uit een nagelaten gedicht.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

CARLOS LARRONDE
Het theater is van zeer simpelen bouw; het oude Athénée Saint-Germain werd
gerestaureerd, de uiterste eenvoud betracht als eene noodwendigheid om de kosten
niet onnoodig te verhoogen, 't geen bezwarend zou drukken. Men zoude het zaaltje,
wat vorm en grootte betreft, voor een Cinemainrichting houden, indien de
aesthetische eenvoud niet het tegengestelde doel beoogde van 't geen juist de
Cinema tracht te verwezenlijken.
De heer Francis Jourdain, de bekende architecte d'intérieur, wist deze gelukkige
resultaten te verkrijgen; waarschijnlijk is slechts gegrond de critiek die de verlichting
der zaal veroordeelt. Hoewel de oplossing van gelukkig bedoelen is, om het
saamkomen der togen te versieren met de lampen, waardoor zij geen blik verstoren
kunnen, minder goed doet het aan een lamp te zien opgenomen in de zoldering, -
instee dat ze er aanhangt - in onafscheidelijke verbinding, wat uit zuiver
architectonisch oogpunt beschouwd beslist verkeerd is. Eigenaardig is het, na te
gaan, hoe moeizaam de Franschen zich aan 't nieuwe aanpassen; op de Salon was
er niet één inzender, die de verlichtingskwestie lofwaardig oploste en daarbij zuiver
Fransch bleef.
Beschouwen wij het program van dit speelseizoen, dan vinden we de groote
beloften wel verwezenlijkt. Théatre antique: Aischylus Agamemnon Euripides
De Trojanen.
Fransch klassiek: Molière en Racine.
Fransch Modern: o.a. de Musset, Renard-Henri Becque en de Porto Riche.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Premières:
52
Francis Viélé-Griffin, Phocas le Jardinier.
Paul Claudel, L'Echange.
André Suarès, La tragédie d'Electre et Oreste.
Henri Ghéon, L'Eau de vie.
Jean Schlumerger, Les fils Louverné.
Alexandre Arnoux, Le lien.
Jacques Copeau, La Maison Natale.
Buitenlandsch tooneel: Shakespeare - Heywood (Une femme tuée par la
douceur). Ibsen - Stanislas Wyspianski (Les juges). Bernard Shaw en Dostoievsky.
Een andermaal hoop ik iets van enkele tooneelstukken en de acteurs te zeggen,
aangezien ik mij thans slechts bepalen wil tot de beschouwing van het kunstzinnige
streven.
Een gelukkige tooneelinrichting werd verkregen door op den voorgrond als 't ware
een gang te laten, waarin de kamer-opening gevat werd. Hierdoor kan 't vertrek in
natuurlijke verhouding weergegeven worden, wat reeds een groot voordeel is.
Tevens wordt hierdoor de illusie verhoogd, dat het vertrek een deel uitmaakt van
een bewoond huis, en is men hierin reeds verder dan menig modern dramaturg,
die niet inziet, dat elk spel in de werkelijkheid, buiten de drie coulissen, als 't ware
vervolgd moet kunnen worden; want wij stellen ons niet meer tevreê met een
levensfragment, gevoelig of talentvol weergegeven, doch verlangen de
weerspiegeling zoo niet van heel het leven, dan toch van een voorname uiting, in
verdiept inzicht of verheven droom te aanschouwen. Doch nog een praktisch
voordeel, een technische verdienste wordt bereikt, nu door het simpel afsluiten van
't tooneel-vertrek met een gordijn voldoende ruimte blijft tot het opvoeren van
één-akters, die zich in een kamerhoek afspelen. Een tafeltje met enkele stoel of
canapé tegen goud-geel gordijn geplaatst, geeft de illusie van een boudoir, en heeft
dit voor op een algeheele tooneelschikking, dat de acteurs recht voor 't publiek
komen, tegen een fond, zonder de verre verwijdering van het tweede plan.
De dichters van l'Action d'Art, aan wier hoofd de geestdriftige André Colomer zich
plaatste, niet tevreden met dit enkele bereiken, stichtten zelf een theater, waar de
acteurs door de auteurs vervangen worden. Mogen hierdoor niet de resultaten
worden verkregen, die beroepsspelers weten te verwezenlijken, hier tegenover
staat, dat de dichters meer eerbied voor het woord hebben en de ontroeringen, die
zij misschien weifelender geven zullen, nimmer zullen verstoren terwille van het
effect. En dan, hier is geenszins een zucht om de acteurs te vervangen, slechts een
groote liefde voor het kunstwerk in tooneelvorm voert hen tot voor het voetlicht, als
dienaars van het woord, dat de auteur door hun mond spreken zal.
Nog zij genoemd L'Oeuvre van Lugné Poë, in Holland welbekend en dat schier alle
thans gevierde dramaturgen, zoowel als de groote buitenlanders bij het publiek
introduceerde.
Men ziet hoe van alle kanten een streven zich openbaart om het tooneel (terug?)
te winnen voor de kunst. En in Holland? Zou het ook daar geen tijd worden om in
te zien, dat niet alleen de Nieuwe Gids niets presteerde op dit gebied, doch in zijn
enge beperking laakbare onverschilligheid toonde voor het Nederlandsche tooneel.
Zijn er sinds '80 geen jongeren meer in Holland met enthousiasme tot den strijd?
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Nimmer waren de toestanden zoo gunstig, als nu de heeren Royaards en Verkade
geheel aan hun zijde zullen staan.
PARIJS.
D.-
Notenpopjes en poppetjesnoten
II
HET zou zeer moeielijk zijn na te gaan, of Goethe en zijn muziekmeester de eersten
waren die, zij het ook slechts in beschrijving, de eentonige zwarte notenpopjes tot
poppetjesnoten omtooverden 1) ; want ik heb niet de gelegenheid gehad, en zou ook
wellicht het geduld missen, om honderden humoristische tijdschriften-deelen te
doorbladeren, en aldus de geslachtslijst op te maken der ‘Fikchen und Gikchen’ en
‘Fakchen’ und ‘Gakchen’. Ik vermoed echter, en ik heb eenige goede gronden voor
mijn vermoeden, dat dit volkje niet zoo heel oud is. En dit is wel wonderlijk, want
wat ligt er meer voor de hand dan de grappige zwarte kopjes der kwartnoten met
nog een paar streepjes van twee armpjes en twee dunne beentjes te voorzien en
ze zoo tot malle eigenwijze kabouters om te scheppen; of wat is eenvoudiger dan
de breede bleeke gezichtjes der halve en heele noten een mutsje op te zetten, en
er oude wijfjes van te maken?... Dit is het procédé der bevolking van de notenbalken
in z'n allerprilste begin, en de consequenties liggen voor het grijpen, en openen voor
den karikaturist een rijk en romantisch verschiet: zelfs de natuur doet ons de
notenfantasieën aan de hand. Wie weleens een zwerm kleine vogels heeft zien
wiegen en wippen en balanceeren tusschen een net van telegraaf- of
telephoondraden heeft in de natuur het geestige origineel aanschouwd van ‘la
musique animée’ in beeld. Het geschiedt intusschen zoo vaak, dat een voorstelling
reeds gedurende geruimen tijd in klanken en woorden leeft,
1) Den Gulden Winckel Maart-nummer.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

53
voor ze zich plastisch ontwikkelt, en om voorbeelden te vinden van muziek, die door
lijnen en aanduidingen van vormen of bewegingen het woord illustreert, behoeven
we ons niet met een onnoozel gezicht tot de moderne toondichters te wenden, die
in de ‘Symphonische Dichtung’ de meest
DAS TRUNKENE LIED (Beethoven, Neunte Symphonie).
Freude, schöner Götterfunken, - Dich besinge ich sogleich, - Wir betreten wonnetrunken -
Bacchus' und Gambrinus' Reich: Auf! beteiligt euch am Werke - Mischet euern Jubel ein, -
Doch das Lied, wie ich bemerke, - Musz noch etwas trunk'ner sein.
(Ontleend aan de ‘Lustige Blätter’, een weekblad dat uitmunt door overmoedige grappigheid
en puntige satire).
gedurfde doorvoering geven van de neiging tot plastisch uitbeelden, tot babbelen
en bokkensprongen maken der zwarte notenpopjes. De uiterste grens van plastiek
bereikte misschien Camille Saint-Saens; want wie bij het knekelspel (xylophoon)
Ontleend aan het mondaine Engelsche tijdschrift ‘The Sketch’, dat in elk nummer geestige
karikaturen geeft van de beste Engelsche humoristen.
uit de ‘Danse Macabre’ van dezen modernen Franschman niet een lichte rilling over
zijn rug heeft voelen loopen is, evenals de beruchte Stoffel uit het oud-Duitsche
volkssprookje, te dom (ik bedoel natuurlijk muziek-dom) om griezelen te leeren.
Nochtans, ik zeide het reeds, we treffen dergelijke voorbeelden van muzikale plastiek
ook bij de classici der toonkunst aan: ontkenne het, wie nimmer in Bachs
‘Mattheus-Passie’ den haan heeft hooren kraaien, of in Josef Haydn's Schöpfung
de duiven heeft hooren kirren? (‘Girrt das zarte Taubenpaar’). En nog uitgebreider
voorbeeld van muzikale plastiek geeft deze componist ons in het recitatief van
Raphael (No. 21) uit het zelfde oratorium. De tekst van dit fragment vangt aldus
aan:
Gleich öffnet sich der Erde Schooss,
Und sie gebiert auf Gottes Wort
Geschöpfe jeder Art,
In vollem Wuchs und ohne Zahl.
En dan laat vader Haydn de geheele menagerie voor onze blikken defileeren: ‘Vor
Freude brüllend steht der Löwe da’, ‘Hier schiesst der gelenkige Tiger hervor’, ‘Das
zackge Haupt erhebt der schnelle Hirsch’, ‘Mit fliegender Mähne springt und wiehrt
voll Muth und Kraft das edle Ross’ enz. en na het optreden van elk dier geeft het
orkest een tusschenspel van soms zeer grappige naïveteit, dat het nieuwe schepsel
karakteriseert. We hooren den leeuw brullen, zien den tijger het geringde kattenlijf
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

ekken, het hert in trotsche schoonheid het gewei schudden, het paard met dartele
sprongen door de weide huppelen... en het moet ons verbazen, dat nog nimmer
een geestig teekenaar van het aan karikaturisten zoo rijke Duitschland op de
gedachte gekomen is, de muzikale phrasen van dit scheppingsverhaal, op welks
muzikale waarde, men versta mij wel, ik niets afding, met poppetjesnoten te
illustreeren: het is er als voor geknipt. Toch vrees ik, dat menigeen op mij brommen
zal indien ik dit verhaal van den aartsengel naar het uiterlijk onder één hoedje tracht
te vangen met de gedichten en vertellinkjes met muzikale illustratie, welke in later
tijd hier en daar als muzikale scherts aan 't klavier werden gedebiteerd, en waarvan
misschien (maar ik durf het niet met zekerheid te zeggen) aan de ‘Fliegende Blätter’
de eer der uitvinding toekomt. Ook hier heeft men de Symphonische Dichtung in
den dop... het is weder, ‘la musique animée’, al hebben ook deze notenpopjes het
travestie thuis gelaten, waarmede vroeger en later de teekenaars-humoristen hen
sierden.
Het eerste voorbeeld van deze soort, dat ik ken, verscheen in de ‘Fliegende Blätter’
van 1881, een gedicht, getiteld ‘Die Wüste’. Het is een hoogst pathetisch vers, dat
aldus aanvangt:
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Nichts so weit das Auge reichet,
Heisser sand nur, wie ein Meer;
Der Gedanke selbst erbleichet,
Todtenstille ringsumher.
54
En ziedaar reeds een onderwerp voor de meest etherische muziek, die ooit geruischt
heeft, want de ‘Todtenstille ringsumher’ en de wijde, eindelooze eenzaamheid van
de zandvlakte worden voorgesteld door een rustteeken met een orgelpunt, een
breed-uitklinkend niets.
Doch das es nicht gar so triste,
liess der Herre froh erblühn
Einsam in der Todten Wüste
Die Oase, saftig grün.
En ziehier het schalksche notenpopje, dat de heerlijke oase te midden der gruwelijke,
troostelooze woestenij voorstelt, een mollig geattoucheerde, week-nagalmende
diepe c.:
dolcissimo
En zoo gaat het voort: al de hoofdmomenten van het gedicht worden in notenfiguren
voorgesteld. De drie palmen, die de oase overschaduwen, zijn een zoet, gebroken
tertsenakkoord, een klaterend bronnetje, een gazelle, die aan komt trippelen, met
innig genoegen van het water proeft, en zich in de bron spiegelt; een leeuw, die met
geduchte stappen nadert, brult, drinkt, de gazelle aan het sidderen maakt, maar
zich grootmoedig weer verwijdert zonder haar te hebben gedeerd, dat alles wordt
op zeer eenvoudige wijze in notenpopjes uitgebeeld.
Ik vermoed dat het een navolging was van deze muzikale scherts, die indertijd
door een Duitschen komiek in een der Amsterdamsche café-concerts werd
voorgedragen. De klavier-humorist liet van elke zijde der woestijn een kameel met
zijn eigenaardigen schommelenden gang (dankbaar sujet ter muzikale illustratie)
de oase naderen. De een, 'n jonge kameel, nadert van den discant van het klavier,
de andere, ‘ein sehr grosses Kamel’, ontwikkelt zich uit de bas. In het midden
ontmoeten ze elkander en ‘besnüffeln sich’, drinken daarna elk op hun eigen manier,
de een heel damesachtig en voorzichtig, de ander schrokkig. De muzikale snuffelarij
is in deze muziekfabel het hoofdmoment, en de notenpopjes hebben hier een zeer
groteske en dankbare scene.
Kwistig is later deze soort van muzikale illustratie aangewend in het zeer geestige
en meest groteske van alle muziekwerken, de parodistisch-humoristische cantate
‘De Schipbreuk’ van Johan Wagenaar, die niet alleen door zijn komische kracht,
maar tevens door zijn prachtige en boeiende muziek een groot succes had. In de
beschrijving van den persoon des stuurmans komen o.a. de woorden voor:
Hij kon vloeken voor tien,
En zag aan 't linker oog wat scheel.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

en dit scheelzien is gekarakteriseerd door het volgende akoord, dat werkelijk zoo
scheel is, dat ieder muzikaal voelend mensch er de plastiek dadelijk van snapt.
Even van tevoren wordt bij de verzen:
Hij hield bizonder veel van tabak,
Die hij in den vorm van een pruim achter zijn kiezen stak
dit tabakspruimpje aangeduid door een smeuigen tik op de groote trom, welke ons
van het schoone aanschijn des stuurmans een beeld voor oogen toovert, dat zich
in roerende eensluidendheid aansluit bij de karikatureske uitbeelding dezes zeehelds
door Anth. de Vries in de tweede uitgave van de ‘Gedichten van den Schoolmeester’.
Ook voor ernstiger doeleinden evenwel heeft men de muzikale plastiek in later
tijd op zeer uitgebreide schaal aangewend. Men vindt ze, ik zeide dit reeds, in de
werken van alle groote moderne componisten, maar zelden zoo geheel op den
voorgrond tredend en uitsluitend ter illustratie bedoeld, als in het fraaie
pantomime-treurspel ‘l'Enfant prodigue’ van André Wormser, waar bijna iedere
beweging van het zwijgend spel door een muzikale figuur onderstreept of
opgehelderd wordt. Hier hebben de geestvolle notenpopjes een gewichtiger taak
te vervullen, want
‘Het is een spel, waarin gehuild wordt tot vermaak’.
gelijk ieder weet, die er weleer de voortreffelijke opvoeringen van zag.
De muziekhumoreske ‘Die Wüste’ heeft echter ook andere en meer directe
verwanten, en misschien zijn dit zelfs wel afstammelingen in de rechte lijn. Wat de
jonge Goethe in zijn gedenkschriften half bij ingeving had geopperd, namelijk, dat
‘la musique animée’ bij het muziek-onderwijs aan kinderen soms van verrassende
werking kan zijn, heeft onze voortreffelijke muziek-paedagoge Catharina van Rennes,
op geestige wijze in toepassing gebracht in haar Vertellingen aan het
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

55
klavier. Het eerste dezer aardige boekjes dat verscheen (het is al wel een twintig
jaar geleden) was: ‘Van Kleine Frits en Een avontuurlijke tocht’. Ik herinner me nog,
welk een openbaring het was voor mijn jongste zusje, dat de kleine zwarte kat zoo
muzikaal de trap afsprong, en dat Frits, die zijn voet verstuikt had, zoo grappig en
teekenend voor den pijnlijken toestand van dien armen kleinen jongen, langs de vijf
notenbalkjes naar beneden hinkte.
In het tweede verhaaltje gaat Frits uit, om onder leiding van het ‘Blauwe Vogeltje
wiet-wiet-wiet’, dat voor hem uitvliegt, van tak tot tak, het Kaboutermannetje te
bezoeken, dat diep in het bosch zijn huisje heeft. Frits en zijn vriendje hebben in
het bosch allerlei muzikale ontmoetingen. Ze hooren den vogelaar fluiten, jagers
voorbij trekken ....
Eindelijk komen ze bij den kabouter.... ‘Allerlei boomen en boompjes stonden bij
den ingang van een grot; sommige met zware, stijve bladeren en dikke donkerroode
trossen, en andere weer hemelsblauw met fijne, spitse blaadjes en snoeperige
gouden eikeltjes. Eindelijk zagen ze ook de twee oude stramme notenboomen, die
voor de grot op schildwacht stonden, en izegrimmig de wereld inkeken’. De kinderen
roepen, maar krijgen geen antwoord, en eindelijk vragen ze aan de bloemetjes en
boompjes: ‘Hé daar!... is het kaboutermannetje thuis?’
‘De bloemetjes knikten toestemmend; door alle takken en twijgen begon het te
ruischen en te suizen; alle boomen en struiken knikten van ja!’ Menig muzikaal kind
kan de hier bij behoorende muziek-illustratie hebben ingewijd tot het vroegtijdig
verstaan van werken als Wagners ‘Waldweben’ of Berlioz, ‘Danse des Sylphes’.
De kleine Frits en zijn notenpopjes waren een beslist succes, en weldra volgden
nu de geestige ‘Muizenwereld’, waarin het bezoek van twee kinderen in het
muizenland wordt verteld; vervolgens kwam ‘Heidekoninginnetje’, dat een strijd van
Elfen teekent, waarbij deze vlindervleugelige geesten van heide en woud ook
werkelijk in muzikale slagorde ten oorlog trekken, wat natuurlijk wordt aangegeven
door een zeer typischen strijd van muzikale motieven, welke de kinderen reeds
vroeger in het verhaal hebben leeren kennen en onderscheiden. Het
laatst-verschenene dier klaviersprookjes is ‘De avonturen van Pop Topsy’. Het
hoofd-moment uit dit vertelsel is een bizonder geestig dansje van twee poppen op
een poppenbal, waarin zonder eenigen dwang aan de muziek de houterige, stakerige
bewegingkjes der poppedijnen den rythmus beheerschen.
J.D.C. VAN DOKKUM.
Boekenschouw
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Letterkunde, biographie
Brieven van A.L.G. Bosboom-Toussaint aan E.J. Potgieter, bewerkt en
toegelicht door J. Bosboom Nz.
De heer Bosboom is in zijn voornemen: door de uitgave van deze brieven het intieme
leven van zijn groote bloedverwante nader te doen kennen volkomen geslaagd. Hij
heeft zelfs meer dan dit bereikt. Niet één persoon leeren wij uit deze brieven beter
begrijpen, maar twee. Ook al ontbreekt in dezen bundel ieder antwoord van Potgieter
- de inleiding brengt de treurige mededeeling dat deze antwoorden nagenoeg alle
vernietigd zijn - toch geeft ons de toon, waarop Mevr. Bosboom steeds aan hem
schrijft, duidelijk te kennen, hoe zij - de groote menschenkenster - hem schatte. En
dit niet alleen in zijn qualiteit van kunstenaar - hier en daar ontbreken zelfs niet
kleine aanmerkingen betreffende Potgieters ingewikkelden schrijftrant, zijn soms al
te veel coquetteeren met het Amsterdam der 17 e eeuw (zie pag. 104)
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

56
- maar vooral ook zijn het de groote karaktereigenschappen van Potgieter, die
maakten dat zij zoo vaak haar hart bij hem uitstortte. In dagen van vreugde zoowel
als in tijden van tegenspoed en teleurstelling. Hoe verheugt zij zich als verloofde
van Bakhuizen van den Brink over de vriendschap die deze voor Potgieter had; hoe
verblijdt zij zich in het vooruitzicht als een samenkomst van hun drieën weer nabij
is. Men leze bv. deze uitlating, dateerend van April 1842 (p. 37): ‘Ik denk mij van
den Brink noode, gescheiden van u; daar is geen kamer in de gansche stad mij zoo
waard, mij zoo heilig, zou ik haast zeggen als de uwe’. Even te voren had zij hem
geschreven: ‘... U van wien ik de hartelijkste en innigste gelukwenschen had
ontvangen, die ik nog had gehad of later gekregen. Van u, de eenigste mijner
vrienden van wien ik vooruit wist, dat ik hem niet zou verliezen, dat hij mij meer
zou worden door deze verloving’ (p. 30/31). Maar ook als de tijd van droefenis komt;
als door omstandigheden hier niet nader aan te duiden, de verhouding met Bakhuizen
onmogelijk blijkt, dan vindt ze in Potgieter steeds den man bereid haar aan te hooren.
Nooit - welk een sympathieke karaktereigenschap - ontsnapt haar één hatelijk woord
over den vroegeren verloofde; steeds gedenkt zij hem met de meeste hoogachting
in bewondering voor zijn groote gaven, en vol aandoenlijkheid is haar verhaal, hoe
zij op een tochtje naar Loosduinen op het kerkhof aldaar zijn grafzerk bezoeken
gaat (p. 236). En dan, welke merkwaardige ontboezemingen ook over haar werk,
in die briefwisseling met den man, die steeds in de grootste belangstelling alles
volgen bleef wat zij schreef, haar in één harer boeken (de Verrassing van Hoey)
actieven steun gaf en bij haar andere oeuvre steeds als raadsman, als wegwijzer
in de eindelooze velden zijner belezenheid diende. Dat begint al bij het ‘Huis
Lauernesse’. Het conscientieus bronnen-verwerken, waarin zij zich later zulk een
meesteres toonen zou, is haar dan nog wat vreemd, vervult haar zelfs met wrevel;
zij wil (pag. 5) ‘al die boeken de deur uitdrijven en de pen aan het andere eind van
de kamer’. In die periode overvalt haar dan ook twijfel aan haar litteraire
bekwaamheden: zij wenschte nooit als schrijfster begonnen te zijn (pag. 6): ‘zoo
twijfelende aan mij zelve als in deze dagen, nu ik weer iets denk te ondernemen,
was ik nog nimmer; ik zie altijd achteruitgang met groote letters op mijn papier en
dat maakt mij zoo aarzelend, zoo schuchter, zoo zonder zelfvertrouwen, dat ik
tegenwoordig schijn te schrijven om te verscheuren en ik weet niet hoeveel
ontwerpen ik niet reeds al ter zijde heb gelegd, die met drift waren opgevat’. Maar
Potgieter sterkt haar in zelfvertrouwen, en zelfs in haar droevigsten tijd gedurende
en na de scheiding van Bakhuizen gaat haar moed herleven. Bakhuizen had haar
het eerst het idee bijgebracht om den tijd van Leicester te gaan behandelen (pag.
15), zij zet dit voort, vindt hier zelfs verademing in voor eigen verdriet. ‘Vervulling in
een groote smart’ zoo betitelt zij tegenover Potgieter het eerste deel (pag. 42); hoe
menige pagina, meer in het bijzonder die over Martina's lijden, wordt ons niet
duidelijker, dierbaarder ook, nu wij die onder het licht bezien dat Mevr. Bosboom
hier over haar eigen leed - zij het dan ook gedempt door hoogere ingetogenheid -
schijnen laat.
Eenige jaren later ook doet zij Potgieter mededeeling van haar eerste
kennismaking met Bosboom. Zij bewondert een van zijn kerkinterieurs en ziet in
hem (voorloopig een ietwat negatieve verdienste) ‘een schilder, die niet zoo dom is
als velen zijner kunstbroeders, zoodra men van iets anders als 't penseelen spreekt’
(pag. 51). En in de latere periode, als zij en Bosboom in den echt vereenigd zijn,
blijft Potgieter voor hen beiden de getrouwe vriend, wiens overkomen uit Amsterdam
altijd welkom is; tegen wien zij zich vrij uitspreekt over haar letterkundige concepties.
Merkwaardig zijn enkele plaatsen, die doelen op een voornemen om de Geschiedenis
der Portugeesche Joden te gaan beschrijven (p. 100 en 116). Bij al dit waardevolle
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

vergeten wij gaarne eenige bekrompen opmerkingen over Göthe, George Sand en
Multatuli. Het was nu eenmaal voor iemand als Mevr. Bosboom, wier gezichtskring
niet heel wijd was - maar een meesteres was zij op het terrein, dat zij dan wèl
overzag! - onmogelijk in de Fransche schrijfster veel meer te zien dan eene die
speculeerde op de lagere lusten der lezers; evenmin kon zij Multatuli recht doen
wedervaren. Maar nog eens, dit alles vergeten wij gaarne bij al het waardevolle dat
hier van en over haar geschonken wordt.
S.v. PRAAG.
Godsdienst, wijsbegeerte
Het Christelijk Leven, door P.D. Chantepie de la Saussaye. 2 Dln. 2e
druk, (Haarlem, De Erven F. Bohn).
Dat er van een theologisch werk van zulk een omvang binnen korten tijd een tweede
druk noodzakelijk is, is wel een bewijs dat dit werk ook buiten theologische kringen
aandacht trekt. En dit moest het ook wel, want in geen jaren, misschien na Allard
Pierson niet meer, is hier een werk verschenen, dat zulk een wijden blik geeft op
verschillende gebieden; dat op zulk een hoogen trap van cultuur staat. Om in zulk
ver strekkend materiaal
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

57
den persoonlijken toets te behouden; om bij zoo veel besproken gebieden niet in
rhetorische algemeenheden te vervallen; om zoo in onzen tegenwoordigen tijd een
700 bladzijden te blijven prikkelen en boeien, is een bewijs van den
aristocratisch-franschen geest van den schrijver. Zulke werken zijn hier zeer
zeldzaam, want men golft in wetenschappelijke kringen meest te makkelijk mee op
een duitsch pathos, of schrijft zijn vakboeken vol germanismen, waar een klein
publiek slaperig gewillig den goederentreinstijl van volgt. Nu is dit werk zoo puntig
en fijn, dat we wel weer eens te veel de strooming van het betoog missen, en
misschien zou de opmerking te maken zijn dat, als de schrijver fransch zou schrijven,
zijn stijl er door zou winnen. De fransche taal, heeft onlangs nog een engelschman
gezegd, legt de verplichting op geestig te zijn, en dit is de schrijver zeker. Want ook
juist daar waar men niet zoo oplet is de schrijver pénétrant. De zinnen missen dikwijls
de strooming, en betoogen willen ze ook niet, maar ze willen wel diep psychologisch
indringen en daarom schrijft de auteur dikwijls als in onderstelden dialoog: hij hoort
uw antwoord en geeft weer zijn opmerking. Zoo'n werk zal u openbaren het diep en
fijn onderscheidingsvermogen van den schrijver. Schoonheidzoekers zullen
geirriteerd worden; de trant van het werk is socratisch: de schrijver maakt veel bij
u los, opdat wat ge bezit vast worde en levensrealiteit krijge. Het boek geeft een
uitstekenden prikkel tot zelf nadenken en het opmaken van eigen inventaris van
geestelijke goederen. Men moet den wil hebben zoo'n boek te lezen: het eischt uw
energie, het vraagt uw ernst en zelfonderzoek; we hebben hier geen meditatieve
essays die zich alleen schoon laten lezen, - ge komt hier in geestesverkeer met een
man die u heel wakker maakt, die u den rijkdom van het leven toont, doch ook den
ernst. Men zal, aan dezen schrijver niet gewend, misschien veel wel hatelijk vinden;
doch men begrijpt dan nog niet, dat de sikkel in de hand der liefde veel onkruid
wieden wil. Dit boek geeft in onzen onevenredigen tijd van uitersten een
levensharmonie; we vinden hier de klare nuchterheid der rustige emotie, die kent
de levensdiepte en ziet de levensvreugde. Omdat er zoo weinig diepere harmonie
is, daarom is dit werk uit noodzaak zoo polemisch geworden. Een oppervlakkig
mensch die dit werk doorbladert vindt het misschien wat abrupt en niet makkelijk
gezellig leesbaar; maar een ernstig mensch, die het inleeft, gaat sterker en kloeker
verder; die dankt voor zooveel bezonkenheid, kritiek en wijsheid. Hoeveel gebieden
dit werk overziet en hoevele kwesties hier ter sprake komen, kan misschien een
weinig blijken uit de verdeeling. 's Menschen aanleg en bestemming. Het leven in
de zonde. Het begin van het nieuwe leven. De ontwikkeling van het persoonlijk
christelijk leven. Met o.a. onderverdeelingen als: Religieuse psychologie.
Persoonlijkheid. Hart en geweten. Wil, vrijheid enz. Veel is met meesterhand
getypeerd, geschetst en getoetst; de behandeling der familie vooral is zeer mooi.
De schildering van toestanden, de aanduiding van intimiteit en verhouding, het
aanvoelen der levenssfeer is van een diepe psychologie en meesterlijke observatie.
Dit boek is niet zoo maar eens geschreven, maar de vrucht van een ernstig en diep
leven. Vele jongeren voelen misschien meer de noodzaak van apologetiek en
breedheid van betoog, doch dit werk zal van een blijvenden invloed op veler leven
zijn. Hier is geen breede architectonische hand die fresco's ontwerpt voor de
trekkende schare; maar we hebben fijn geëtste beelden met een kracht van
compositie en intensiteit van lichtval die den menschenkenner en fijnen denker
openbaren. Hier is een godsdienstig werk zonder eenige rhetoriek en preekerigheid,
koel en voornaam maar toch modern, zoo innig meelevend met de vragen en
behoeften van onzen tijd. Daarom is deze verschijning zoo buitengewoon, omdat
we hier niet hebben de zelfingenomen rust van een partijman of de gemoedelijke
praterij van een buiten alle breedere stroomingen en idealen staande, maar de
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

levenswijsheid van een ernstig en modern mensch vol levend kritischen zin en
getuigend van een scherpen diepen kijk; terwijl een fijne geestigheid soms met
wonderlijke verrassing te voorschijn komt; zoodat de hoogere ironie, onzen volksaard
zoo vreemd, de waarde zeer verhoogt. Dit is een boek voor iederen beschaafden,
ernstigen en denkenden mensch.
J. PETRI.
Harmonische en Onharmonische Levens, door A. Klaver. - (Uitg. door
R. Los, Amsterdam).
De schrijver bespreekt in dit werkje: Goethe, zijn tijd, en zijn Faust, Woutertje Pieters,
Götz Krafft, Jörn Uhl, Kai Jans, de Kleine Johannes, alle gestalten, die hem aan
Faust herinneren en die op hunne wijze min of meer harmonisch zijn, terwijl hij dan
laat volgen de behandeling van Schopenhauer, Nietzsche, Douwes Dekker: de
onharmonische naturen.
Hoorn, waar deze voorganger werkzaam is, is een klein stedeke, waar praktische
menschen wonen: handelaren in boter en kaas; waar men markten houdt en de
Zuiderzee hoort vlagen en hoort ruischen, in winter- en in zomertij. Doch men benijdt
den kring, die dezen leeraar volgt en die, in het remonstrantsche kerkgebouw, deze
voordrachten (want in dit boek zijn voordrachten bijeen gelezen)
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

58
heeft gehoord en misschien noch dergelijke hooren zal. Men benijdt den kring,
omdat degeen die hen doet luisteren een man is van eruditie en van kennis. Niet
dat ik zijn arbeid zonder gebreken vind; ik houd het ervoor dat men ook iets anders
kan zeggen van Schopenhauer en van Nietzsche en dat men vooral meer en
grondiger kan spreken over het tweede deel van Faust. Maar wat deze, mijn jonge
collega, ons hier alvast geboden heeft, is in zijn soort heel goed. Hij is thuis in de
literatuur van onzen tijd, en het is hem gelukt hetgeen hij las ook te verwerken. Men
kan een ruimer mensch worden, wanneer men, als Odysseus, landen ziet en volken;
men kan het óók - en misschien is dit nog een betere weg - als men leest en
wederleest. Dit heeft Klaver gedaan, en hij heeft daardoor verbreed zijn visie en
dieper gemaakt zijn begrip; en al zou ik hem nu nog toewenschen de meerdere
bezinning, waardoor hij zeker niet zou praten van ‘de beroemde sophisten der
na-Kantiaansche periode’, toch is wat hij ons aanbood reeds nu de arbeid van een
intuïtief, veelzijdig man, van een man ook die smaak bezit en het mooie weet te
vinden in de door hem gelezen boeken. Wat zou het prijslijk zijn als ook andere
predikanten, naast hun studie van theologie en vooral van philosophie, gelijk deze
ambtgenoot zich verdiepen wilden in Goethe of in Nietzsche. Het gevolg zou worden
dat men dan ook van hen te hooren kreeg wat hier Klaver zegt:
‘En al mocht ik er honderd of duizend theologen mee ergeren en mee opgenomen
worden in de rijen der veroordeelden, tegen wie Bakels zijn laatste, onnoodige
pamphlet heeft geschreven ... duizendmaal meer voel ik mij verwant aan
Goethe-Faust's pantheïstische gods- en wereldbeschouwing, dan aan de bekrompen
teleologie die met vinger en duim Gods willen en bedoelen precies kan uiteenzetten’.
Dr. H.W.Ph.V.D. BERGH V. EYSINGA.
ZUTPHEN.
Romans en novellen
De Voerman, door Selma Lagerlöf. Naar het Zweedsch door Margaretha
Meyboom. (Amsterdam, H.J.W. Becht).
De bekende schrijfster blijft altijd in hare werken een verrassende persoonlijkheid.
Toch herkent men haar direkt. Zij is in haar stijl zeer karakteristiek, en evenals bij
de muziek van Grieg, is men er dadelijk in. Zij is bovenal vertelster en daardoor is
de compositie van hare grootere werken meestal zwak: het worden kleine vertellingen
naast elkander, en in kleine idyllen en fantastische grepen is zij een meesteres. Zoo
vindt zij nog niet in haar werk de rust van breede beelding die de grootste schrijvers
zoo groeien doet in eenvoud en harmonie. Het wisselvallige en fantastische is haar
te eigen dan dat zij haar talent zou kunnen beheerschen tot de breedheid der epiek;
haar stijl te lyrisch dan dat zij dien tot de schijnbare eentonigheid van het realisme
kan laten dalen. Haar stof is vaak episch, doch ze lacht om alle theorie, ze is
dichteres en het meest strak dagelijksche laat ze wimpelend weerkaatsen op het
sidderend veld van haar lyrischen stroom. Brandes zegt: haar fantasie is volmaakt
als van een kind. En wordt hier alle aanmerking niet schoolmeesterig, worden hier
alle kunsttermen niet als paedagogisch geknutsel? Toch vindt haar fantasie een
betere uiting in het subjectief verhalende, in het kort belichten, dan in het langer
uitzeggen van een breeder gebeuren, dan in het te veel varieeren van één thema.
Zoo blijft deze schrijfster in hare kleine novellen het best, waar zij even ons een
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

situatie voortoovert of ons heel kort en intens iets laat meeleven, of waar zij een
ouden bekende inleidt uit haar meesterwerk Gösta Berling. In hare novellen is zij
daarom zoo sterk, omdat zij zoo intens en beknopt zijn kan, omdat haar belichting
zoo kort en hevig is, omdat zij ook de kunst verstaat van met vasten aanslag ons
even een melodie, een thema in het geheugen te prenten. Doch in haar werk De
Voerman is het thema te veel in het verhaal schuil gegaan, de innigheid die we
zoo gewend zijn is te veel verstrakt en daarom is het als verhaal te fantastisch en
als fantasie te reëel. Het thema: de liefde is sterker dan de dood, en de strekking
die er rijst uit de bede om rijpheid der ziel eer zij gemaaid wordt, dit thema is
eenerzijds te veel in het verhaal ingebracht in de reëele sfeer, anderzijds te weinig
louterend tot besef gebracht in den werkelijken mensch die gereinigd wordt. Daarom
vloeien de werkelijke en de onwerkelijke wereld hier te veel in elkaar over en doet
het verhaal te geheimzinnig, te spookachtig. Al gauw komt ons het werkje van
Dickens voor den geest, de schoone Christmas Carol, doch deze vergelijking is
voor de schrijfster niet gelukkig. Dickens heeft door zijn vollen echten humor ons
het zinnebeeldige haast op iedere pagina bewust gemaakt, daarom werkt zijn boekje
zoo zuiver stichtend en laat hij door zijn groote liefde voor en zijn vertrouwen in het
menschelijk hart dit rijpen door levenslust tot inkeer. Bij Lagerlöf is het te veel de
voerman die de bekeering bewerkt en te weinig de levende mensch dien wij kennen,
die de omzetting beleeft. Deze schavuit is te verhard en de schrijfster heeft hem als
mensch niet geteekend: er is te veel opgeofferd aan het idee dat de voerman hier
richter is en ook louteren
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

59
wil door het toonen van de werkingen der bovenaardsche liefde. De fantasie heeft
hier het thema beheerscht en te weinig is het thema zuiver klinkend in het verhaal
tot uiting gekomen. Wel zijn er weer goede onderdeelen in: het zijn van den
ontvluchten gevangene in het huisje in het bosch, steekt de zoo gemiste humor; het
naïef vertrouwen van het kind, het zuiver en snel handelen van den jongen, zijn
meeleven met het ontsnappen en dan zoo'n eindaccoord, het zingen van het kind,
waarin de gevangene ook zijn zielsmuziek herkent, namelijk de behoefte aan
bevrijding, en dan zijn ontwakende liefde om door zijn hulp dezen kleinen jongen
te redden. Hier is het thema levend, hier is een mensch door zuiver meegevoel door
een medemensch begrepen en... bemind. Jammer dat het geheel niet dezen toon
heeft; dat het verhaal als geheel en daardoor ook de strekking te veel vervliegt in
het ijle. We hopen dat deze schrijfster eens een heel dagelijksch iets zal beschrijven,
iets dat wij te dagelijksch vinden, doch voor haar zal zijn het diëet van de stof, waar
Brandes van spreekt. Ook mogen we zelfs deze groote schrijfster wel weer eens
herinneren aan de tucht van den vorm.
P. PETRI.
De Klokken die verklonken, door Victor Rákosi. Uit het Hongaarsch
vertaald door Jenö Sebestijén en J.A. Raabe Jr. (Amersfoort, Valkhoff
en Co.).
Het werk, dat onder bovengenoemden titel door dr. J.H. Gunning J.Hz. bij het
Hollandsche publiek wordt ingeleid, is een hoogst eigenaardig boek.
Naar ons wordt meegedeeld, werd in de XVIIIe eeuw aan de Utrechtsche
Universiteit een beurs gesticht door een zekeren Bernhard, afkomstig uit de Pfaltz,
die in Holland theologie studeerde.
Langen tijd woonde hij daarna in Hongarije, waar hij zich een groot fortuin verwierf
en met een Hongaarsch meisje trouwde. Hij liet geen kinderen na, en verdeelde
zijn vermogen onder verschillende stichtingen, en schonk o.a. aan de Utrechtsche
Hoogeschool een fonds voor beurzen, oorspronkelijk alleen bestemd voor studenten
uit de Pfaltz en uit Hongarije.
Op deze basis heeft de schrijver het eerste deel van zijn verhaal gebouwd, dat
begint met de geschiedenis van drie studenten uit Zevenburgen, die in Utrecht hun
theologische studies komen maken.
De auteur moet wel met zeer fantastischen blik het hem gansch niet verwante
land en volk hebben bekeken om zulk een weinig natuurgetrouw beeld te kunnen
scheppen, dat ons Hollanders een slechts troebele of onjuiste weerkaatsing biedt
van eigen volksaard en gewoonten.
Dr. Gunning moge deze beschouwingen belangwekkend vinden, ik voor mij vond
de fantasie tot onwaarschijnlijkheid gedreven, en was dankbaar, toen de plaats der
handeling naar het vaderland van den schrijver werd verlegd. Wij willen hopen, dat
de heer Rákosi in het tweede gedeelte van zijn boek de werkelijkheid dichter heeft
weten te naderen dan in het eerste, waar wij hem steeds den vreemdeling in
Jeruzalem voelen.
Het verhaal zelf is van den sombersten weemoed. Pal Simándy, de hoofdpersoon,
predikant in het kleine ellendige Garabó, midden in de Hongaarsche sneeuwbergen,
voert een harden strijd tusschen liefde en plicht, en hoewel hij telkens den engen
weg kiest, dien zijn nauwgezet geweten hem aanwijst, is het leven hem in geen
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

enkel opzicht genadig, en moeten wij 't als een redding beschouwen, wanneer de
dood een einde maakt aan zijn bestaan vol miskenning en teleurstelling.
De kennismaking met het mooie dochtertje van den vijandigen Roemeenschen
pope, zijn groeiende liefde voor deze Florica, die hij ten offer brengt aan de
onwankelbare liefde voor zijn vaderland, en de beschrijving van den gevaarlijken
bergtocht in den nachtelijken storm om den kleinen verdwaalden herdersjongen te
zoeken, behooren tot de verdienstelijkste bladzijden van dit vreemdsoortige werk,
dat mij slechts matig heeft kunnen boeien, en ondanks den overvloed van
aangrijpende gebeurtenissen geen emotie in mij heeft kunnen wekken.
I.H.
Vlaamsche oogst 1)
Uit donkere Dagen, door Berto van Kalderkerke. (Dendermonde, Juul
van Lantschoot, 1913).
Een eersteling die in Vlaanderen niet onopgemerkt voorbijging. Het boek kreeg een
der prijzen door de provincie Brabant jaarlijks uitgeloofd. Zes schetsen vindt men
in het boek van den jongen Grembergschen geneesheer, zes donkere vertellingen
van het jammerleven zooals hij het gezien heeft met de oogen van een geloovige.
Een droeve gelatenheid stijgt uit deze schetsen, uit De Stam, De Band, Drie
honderd en zes, De tragedie der Schelde, Puinen en De
Verrijzenis des Vleesches, waarin tegenslag en ellende, watersnood en
armoede schering en inslag leveren.
Een ander Oost-Vlaming, de reeds gunstig be-
1) In deze rubriek hoopt onze medewerker Lode Baekelmans voortaan een eenigszins geregeld
overzicht te geven van die Vlaamsche uitgaven welke in Noord-Nederland meestal niet
doordringen. (Red. D.G.W.)
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

60
kende novellist Franz de Backer, getuigt: ‘Sommigen zullen misschien zeggen: “wat
een akelig boek”, en het niet herlezen, omdat het hun te denken gaf... Onze nogal
beperkte lezerswereld krijgt liefst wat aangenamer zaken... Maar ieder moet zingen
volgens zijn gebektheid, en oprechtheid zal altijd het schoonste blijven in de
letterkunde. Een schoon en somber boek; het boek van een groot, schoon mensch
uit onzen tijd, het diepdoorgaande en wrange gevoelde van iemand, die het gek
vindt te glimlachen en blij te zijn, als zooveel oneindig droefs over de wereld hangt’.
Deze schrijver zal, naar onze bescheiden meening, nog aan soberheid moeten
winnen; maar zijn naam valt te onthouden, want hij kàn wat.
De Tweede Lente van Meneer Quistwater, door Lode Monteyne.
(Antwerpen, De Nederlandsche Boekhandel, 1914).
Een nieuw boek van den schrijver van Geerten Basse, verhaal uit het leven der
Antwerpsche bootjesroeiers, waarover wij ons gunstig uitlieten. Monteyne toont
hiermede bekwaam te zijn zeer oorspronkelijk en persoonlijk werk te leveren. Deze
vertelling van Antwerpsch kleinburgerleven is eigenaardig van opzet en observatie,
karakteristiek en scherp, volgehouden en sober, zoodat wij De Tweede Lente
gerust durven plaatsen naast de enkele zeer goede Vlaamsche boeken in den
laatsten tijd verschenen.
De rentenierende lijkbidder Quistwater verliest zijn vrouw, en zijn schoonzuster
Angelique, die bij hem inwoont, probeert zijn hart te winnen. De kerkmeester bezwijkt
niet, zoekt afleiding door middel van een fonograaf, vindt troost in de herberg bij
zijn vrienden, 't bultje Roozenstraeten, den doodkistenmaker Laureys, een
gepensionneerd schoolmeester en den jichtlijder Meugens. Maar het flerecijn brengt
hem tot inkeer. Nu leert hij Rachel kennen, ‘een groote vreugde zijner oogen’, die
als naaister bij Angelique werkt. De werkvrouw Dorekens, moeder van Rachel, helpt
den smachtenden minnaar. Noch de standjes der schoonzuster, noch de
tusschenkomst van den pastoor kunnen hem weerhouden van ‘de gevaren des
vleesches’, en Quistwater koopt het ‘bloeiend-jong lijf’ van Rachel.
Opnieuw voelt de oude man zich jong en blijmoedig! De geboorte van een
dochterken komt zijn geluk verhoogen. De vaderliefde is aandoenlijk en fel: hij zelf
trekt met het kinderwagentje de straat op. Maar Rachel voelt meer en meer weerzin
voor den ouden lijkbidder, die in zijn medicijnboeken snuffelt en de terugkomst vreest
van zijn zoon Frans, die een misstap der jeugd in Australië heeft geboet. Angelique,
door zijn huwelijk uit zijn huis verdreven, is gestorven, en haar dood herinnert hem
zijn eigen nakend einde, hij voelt zich zwak en uitgeput na zijn tweede jeugd. Eindelijk
is Frans terug. Hij neemt genoegen met den nieuwen toestand, kan het best vinden
met de jonge stiefmoeder, maar denkt niet aan werken. De natuur neemt wraak!
Een kleine tragedie brengt nu het levensspel. De jonge man verdringt den ouden
uit het leven van Rachel. Quistwater had gezondigd door een jonge vrouw te kiezen,
en nu neemt zijn eigen zoon de plaats in. In zijn toenemende verzwakking leert hij
berusten, is dankbaar voor wat hij genoten heeft, en bescheiden gaat hij het leven
uit met een begrafenis, passend aan zijn stand.
De menschen vergeten gelukkig zeer spoedig. De ongeregelde verhouding van
Frans en Rachel geeft haast geen aanstoot meer in de buurt, en ook wanneer Frans
met zijn duiven een prijs wint, een serenade krijgt en bloemen overhoop, dan denken
de kinderen nog eens aan ‘Bonpapa’ om op zijn graf wat van de overtollige bloemen
te gaan neerleggen.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Dit is het glunder, sappig, Antwerpsch verhaal van een geboren verteller. Een
diepe ondergrond van echtheid, van menschelijkheid zit in dit eenvoudig boek.
Figuren als Quistwater, de oude vrijster Angelique, Rachel en Frans, 't bultje
Roozenstraeten zijn natuurlijk en volledig weergegeven in goede eenheid en zonder
overdrijving. En al bezit de schrijver meevoelende ironie tegenover het levensspel
dezer kleinburgers, nooit wil hij hen anders laten zien dan gewoon en waar in hun
vreugd en smart. Ook hun leven is een spiegel van het leven, waarin menschelijke
zwakheid en verlangens weerkaatst worden in menigvuldige tafereeltjes.
Van den Minnestreel, door Herman Broeckaert. (Dendermonde, J. van
Lantschoot, 1913).
Dichters hebben het gelukkig voorrecht om met kleine bundelkens den lezer in te
pakken. Broeckaert is een lustig zanger, een blije, vroolijke, Vlaamsche schilder,
die vrij langs de wegen loopt of neerzit voor het landschap in bestendige voeling
met moeder natuur. Zijn verzen zijn opwellende liederen zooals de Clercq er ons
schonk. Ook in deze nieuwe bundel borrelt de volksstem naar boven, en 't zijn
liederen die het volk meevoelen en meezingen kan: over het Zingen, over de
Vlaamsche Vladen, 't Begijntje, Krank zusje, Meetje, Stantje en Wantje, Mooie Dora,
Broeder Kok, 't Kommeerke, De Filosoof, Suiker-Tantje, Peetje, De Beiaardier, De
Vlaamsche boer, Kruidje-roer-mij-niet, De Brouwer, De Schipper, Zeeland, De
Vlaamsche Poldervrouwen, 't Kleermakerken, 't Arm Klàartje, De
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

61
Boerenkermis, 't IJdeltuitje, Kerstmis en wat al meer.
Het is al zoo zuiver Vlaamsch, zoo levend blij en uitspattend gezond, zoo vol
buitenlucht, dat men er alle kritiek tegenover verliest. Daarom drukken wij eenvoudig
het Karnliedje als proefbeetje:
Van 's nuchtends aan 't vat, klabet, klabat,
De kooi uit, ei maarte 1) , aan 't botervat!
En al sliept en al droomdet gij nog zoo zoet,
En al pruttelt gij daar ge uit uw kooitje moet,
De boter, de boter moet af met spoed,
Klotsende, klutsende boter die spat,
Hutsende, gutsende boter in 't vat!
't Klabettert in 't vat, klabet, klabat,
Daar rommelt de buik van 't botervat!
En de staf en die mag niet stille staan,
En de staf die moet weg en moet weder gaan,
Al klotsende, klutsende boter slaan,
Klotsende, klutsende boter die spat,
Hutsende, gutsende boter in 't vat!
Het kleppert in 't vat, klabet, klabat,
En omendom mauwt die sluwe kat,
En de boever die komt daar zoo geern gegaan,
En de boever die blijft daar zoo geerne staan,
Het botert zoo wel als ze een praatje slaan,
Klotsende, klutsende boter die spat,
Hutsende, gutsende boter in 't vat!
Het rammelt in 't vat, klabet, klabat,
Twee lievekens staan bij 't botervat,
En betrapt de bazinne ze aan 't minnespel,
En al gromt de bazinne dan nog zoo fel,
Een kusje dat lusten de liefjes wel,
Losjes met beidjes zoo ging de staf,
Lustigjes vroolijk en 't vaatjen is af!
De afstand tusschen het werk van een wildzang als Broeckaert en een ‘modern’
dichter is zeer groot, maar bij ons wortelt de kunst nog diep in het volk.
In witte gewaden, door Daan Fr. Boens. 1913.
Bij elken jongen dichter vindt men dezelfde motieven die het leven in hen oproept.
Allen zingen van jonge liefde en jonge, zware smart, van rozen en maneschijn, van
schoonheid en mijmering, van avondstilte, schemering, morgenstond, van de zee,
de lente en herfst, van weemoed, verdriet en wanhoop. En 't is zoo heusch oprecht
en eerlijk, de gevoelens zijn zoo maagdelijk zuiver, dat men er door verteederd
wordt! Wie onzer heeft niet zoo ergens in een lade de verzen van zijn twintig jaren
verborgen? 't Is alles erg verbleekt en 't lijkt ons bij het herlezen zoo... ijdel, maar
het verteedert! Het leven had ons toen nog niet te pakken en 't is veelal slechts
‘literatuur’ die de frischheid der gevoelens bedekt. Wanneer het ernst wordt drukt
men zich anders uit. En bij weinigen, bij uitverkorenen slechts, is het alles diepen
1) Meid.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

ernst in deze jeugdzangen. Later is de smart minder luidruchtig, de liefde minder in
een liedje te besluiten.
Zoo is ook de eersteling van Daan Boens sympathiek-jong werk, maar onrijp
meestal. Later werk zal moeten bewijzen, dat een dichter aan het woord kwam.
Aardig klinkt wel zijn Don Juan zingt:
'k Heb een meisje, dat zal weenen
als ik niet meer tot haar kom,
als de dagen om haar henen
zullen schreien, bleek en stom.
'k Heb haar lief als nooit een lief:
morgend was 't als ik ging vragen,
en heur oogen, als een dief,
stelen sinds mijn stilste dagen -
Maar ik zal eens verder gaan
ander herten wil ik leenen,
en ontsluiten nieuwen waan:
o, mijn meisje, dat zal weenen!
Daan Boens tot wederziens! Wij verwachten u met nieuw en rijper werk.
Verzen, door Reimond Kimpe. (Antwerpen, V. Resseler, 1913).
Een fraai bundelken stemmingen van een bescheiden droomer. Reeds vroeger
bespraken wij hier Levenswetten, een bundel eigenaardige vertellingen. Zijn
boekje is waarschijnlijk niet voor den handel bestemd en wij kunnen er maar een
paar woorden aan wijden. Maar sympathiek werk is het. Het stille, beschouwende
leven spreekt uit Zondag:
Ontbladert haast, op grijze luchten,
zonder roeren noch geruchten,
eenzaam staan op hooge wallen
de vestingboomen rond de stad;
alleen maar rijzen boven huis
en kringsgewijze boomenstrook
de toren, met een kraai op 't kruis,
een hooge schoorsteen zonder rook;
bij wijlen gele blad'ren vallen,
luidrucht'ge kindren spelen wat;
een tjilpend musken op een muur,
een fijne rammel zingt het uur...
't is Zondag!
Een beeld van het doode, Vlaamsche stadje, van Lier, waar Kimpe woont.
Studies en Losse Bladen, door H. Coopmans Thzn. - (Tongeren, L. Frère,
1913).
Een keus uit artikels en opstellen links en rechts verschenen in tijdschriften en
weekbladen. Coopman is een bescheiden en ernstig werker, een
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

62
fijnproever, die echter maar al te weinig met werk komt aandragen.
Van hem bezitten wij een boekje vertellingen in de Duimpjesuitgave, een bundelken
opstellen Geen Novellen, dat zeer gunstig onthaald werd en waarin o.m.
voorkomt zijn opstel over J. Dillens.
Nu weer biedt hij ons een paar voordrachten die hij ‘in alle nederigheid liefst
praatjes noemen zou’ n.l. De Eeuw van Rubens en Pen en Borstel,
verder zeer eigenaardige beschouwingen over Rembrandt, over De kennis der
levende kunstenaars, Gudrun, Reimond Stijns, L. Steppenbach, J. Krekel, E.
Roeland, Peter Benoit, F. Toussaint, over de Focquenbroch van Baekelmans, over
Klokken, over De jonge Tijl.
Frisch en los, maar toch stijlvol, schrijft hij over de meest uiteenloopende
onderwerpen. Een goed criticus schuilt in hem, een oprechte die toch steeds maar
het goede zoekt en dus opbouwend werk verricht. Belangstelling wenschen wij voor
dit boekje.
LODE BAEKELMANS.
Papierfabricatie
III
IN den loop der tijden zijn er in het oude handbedrijf zeer vele verbeteringen
aangegebracht, zoowel wat betreft de wijze waarop de grondstoffen worden
voorbereid, als de inrichting der apparaten, zoodat eene op en top moderne fabriek
van geschept papier, welke wij hieronder afbeelden, een geheel anderen indruk
maakt dan de oude papiermolens.
Toch behoeft het geschepte fabrikaat van vroeger in vele opzichten niet onder te
doen voor het
Moderne Inrichting voor het Scheppen van Papier.
tegenwoordige. Vooral het papier dat destijds in ons land werd gefabriceerd, in het
bizonder in de Zaanstreek, heeft zich eene groote vermaardheid weten te verwerven.
Het scheppen van papier is hier te lande betrekkelijk eerst laat aangepakt, voor
zoover bekend eerst aan het einde van de zestiende eeuw. Langzamerhand
ontstonden er hier verschillende fabrieken, vooral in Noord- en Zuid-Holland en op
de Veluwe; deze konden echter niet in de steeds stijgende behoefte dier dagen
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

voorzien, zoodat er groote hoeveelheden papier werden geïmporteerd, voornamelijk
uit Frankrijk, waar zich ook
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

63
Hollandsche papierfabrikanten hadden gevestigd. In het einde der zeventiende
eeuw schijnen Gel-dersche papierfabrikanten, die bij den inval der Franschen in
1672 gevlucht waren, zich in de Zaanstreek gevestigd te hebben, terwijl na de
herroeping van het Edikt van Nantes in 1685 zeer vele Fransche werklieden uit de
papierindustrie zich over ons land verspreidden.
Van dien tijd af dateert ook de hooge vlucht der Hollandsche papierindustrie, in
het bizonder die der Zaanstreek, waar men zich vooral op het maken van best wit
papier toelegde.
Men trok partij van vele nieuwe verbeteringen en vindingen, waarvan er eene van
bizondere beteekenis is, namelijk die van de zoogenaamde ‘roerrol en roerbak’, die
tezamen onder den goedklinkenden naam ‘Hollander’ nog steeds een der
gewichtigste hulpmachines der moderne papierfabrieken vormen.
Door dit werktuig werden de oude hamerbakken vervangen en kon men veel
gauwer en in grooter hoeveelheden de papierbrij bereiden.
Men was met deze nieuwe vindingen, en terecht, zeer geheimzinnig, daar zij ons
op den buitenlander een grooten voorsprong gaven. Uit een historisch oogpunt
merkwaardig, is een placaat van 1781, waarbij de voor het lot der papierfabrieken
bezorgde overheid eenige lang niet malsche boeten stelde op het vervaardigen voor
rekening van het buitenland van werktuigen der papierindustrie, in zekeren zin een
pendant van wat dezer dagen in het nieuwe tarief werd voorgesteld, namelijk door
zware rechten den buitenlander te beletten zijn papierproducten hier te plaatsen.
Ondanks die verbodsbepalingen, die waarschijnlijk ook wel wat te laat zijn
gekomen, is het toch niet gelukt die geheimen te bewaren, zoodat men ook elders
minstens even goede papieren leerde fabriceeren en de roem der Nederlandsche
papierindustrie langzaam aan taande.
Toch was omstreeks 1850 de beteekenis onzer industrie nog van belang, zooals
blijkt uit onderstaande statistiek, welke door de fabrikanten dier dagen zelf is
verstrekt:
Noord-Holland
Friesland
Noord-Brabant
Limburg
Gelderland
Zuid-Holland
Overijsel
Te zamen
Getal fabrieken
18
1
1
3
124
15
5
_____
167
Getal arbeiders
569
20
13
685
1716
187
58
_____
3248
Gem. getal Ned. Pd.
lompen jaarl.
gebruikt
2.348.000
75.000
40.000
2.600.000
4.018.200
960.000
105.000
_____
10.146.200
Hoewel het getal papierfabrieken door het verdwijnen der meeste fabrieken van
geschept papier zeer verminderd is, is toch het productievermogen der
tegenwoordige fabrieken zeer toegenomen; de papierfabrikatie staat in ons land
thans op een hoogen trap van ontwikkeling, doordat men met den tijd is medegegaan;
er zijn echter nog zeer vele soorten die hier te lande niet worden gefabriceerd, wat
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

eigenlijk ook niet te verwonderen is als men zich het ontzettend getal varieteiten te
binnen roept, waarin het papier voorkomt, welke dikwijls ieder bizonder dure en
geheel aparte inrichtingen vereischen om gemaakt te worden; daarbij komt nog dat,
afgezien van de technische kennis der leiders, de ligging dier fabrieken ten opzichte
van bepaalde markten een factor van gewicht is, wil het bedrijf op den duur
levensvatbaarheid hebben en men de concurrentie kunnen volhouden.
Zoo komt het dat er hier te lande jaarlijks nog voor een aanzienlijk bedrag
geïmporteerd wordt, hetgeen volgens de statistiek van 1910 een waarde van ruim
vijf millioen guldens vertegenwoordigde. Daartegenover staat dat ons land zeer veel
papier exporteert, men denke slechts aan de enorme stroocarton-industrie in het
noorden des lands, terwijl ook zeer vele hier gefabriceerde witte papieren uitgevoerd
worden. Ook wordt een gedeelte van het ingevoerde papier hier verwerkt en weder
geëxporteerd, wat aan de kleinindustrie ten goede komt. Geen wonder dan ook dat
noch de meeste papierfabrikanten, noch de grossiers waren ingenomen met het
onder 't vorig ministerie aanhangig gemaakte voorstel tot tariefwijziging, waardoor
vele goede kansen onzer voor den export werkende Nederlandsche industrie in de
waagschaal werden gesteld.
X.
Letterkundig leven uit de april-tijdschriften
Elseviers Geïllustreerd Maandschrift.
In 't begin van dit jaar is te Londen een tentoonstelling van Oude Spaansche Kunst
gehouden en 't is naar aanleiding daarvan dat de heer J.R. van Stuwe Hzn. voor
de lezers van Elseviers Maandschrift een uitvoerige beschouwing geeft over de
genoemde kunst. Het artikel is met vele fraaie afbeeldingen van schilderijen uit
particuliere verzamelingen, meest in Engeland, verlucht.
Een overzicht van Britsch-Indische Kunst en Kunstnijverheid wordt ons door J.E.
Jasper geboden. Dr. H.M.R. Leopold voert ons aan de Latijnsche Zeekust en wel
in 't bizonder naar Antium, dat als Anzio thans een badplaatsje is voor de Romeinen
die niet rijk genoeg zijn om maanden lang te leven op Venetië's Lido, aan Rimini's
voornaam strand of dicht bij Viareggio's Riviera. Welk een herinneringen echter
wekt Antium op uit ver verleden, herinneringen van fabel en historie!
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

64
Ada Gerlo, de bizondere schrijfster wier proza reeds vroeger in Groot-Nederland
onze aandacht trok is hier met een drietal gedichten, waarboven wij lezen: Aan de
laatste Grens. Het derde gedicht schrijf ik af:
O de geur van den grond om mijn gonzende hoofd,
En de smaak van de lente op mijn lippen als wijn,
En dan als een blinkende lelie te zijn,
Wier blankheid geen durvende hand voor zich rooft.
Te tasten naar 't leven, zijn lust en zijn leed,
Met hunkrende handen, die bonzen van bloed,
Verborgen te dragen met veinzenden moed
Een hart, dat maar ééne gedachte meer weet.
En dan in de nacht, die vol suizeling is,
Te staan voor het venster aan de eenzame straat,
En niet meer te hópen, - 'wijl tergend-gewis
Met langzamë uren het leven vergaat,
Mijn éénige leve' in ontbering vergaat.
Helene Servaes heeft van Fokkema een brief gekregen, dat het uit moet zijn. Zij
leidt hieruit af dat hij niet meer van haar houdt en dringt zich op dat haar liefde voor
hem nu in haat is omgeslagen. Zij verlooft zich met Luuk van Marel, na hem alles
bekend te hebben. Luuk is zielsgelukkig, maar... er blijft een schaduw; telkens is er
de schim van dien andere, en hij kan de gedachte maar niet van zich afzetten: zij
een ongelukkig en bedrogen meisje - ik, Luuk, haar wijze en zachte, zelf-vergeten
beschermer... Ziehier de gebrekkige samenvatting van wat Robbers' nieuwe roman
ons ditmaal brengt.
Verder noemen wij nog proza van Paul Kenis, de Boekbespreking van den
redacteur (met Buysse's ‘Van Hoog en Laag’ schijnt Robbers wat verlegen te zitten),
en de kunstoverzichten, waaronder een necrologie gewijd aan Sir John Tenniel,
den vroegeren ‘Cartoonist’ (teekenaar der groote politieke buitentekstprent) van
‘Punch’.
Stemmen des Tijds.
P.J. Molenaar beschrijft ons in een goed leesbaar artikel ‘De Philosoof van
Sans-Souci’, Frederik de Groote. Merkwaardig is het geschrift dat de in afzondering
levende koning in 't laatst van zijn leven (1780) deed verschijnen ‘Over de Duitsche
literatuur, de gebreken die men haar verwijten kan en de middelen om haar te
verbeteren’. De literatuur van zijn tijd kwam er al zeer slecht af:
Noch Klopstock, noch Lessing, die toch zijn tijdgenooten waren, konden
genade vinden in zijn oogen. Waarschijnlijk heeft hij hun werken niet eens
onder de oogen gehad. Alleen voor Gellert voelde hij wel eenige
sympathie.
‘Om zich te overtuigen’, schrijft hij in ‘de Duitsche literatuur’, ‘hoe weinig
goede smaak tot nog toe in Duitschland heerscht, moet men slechts onze
openlijke schouwburgen bezoeken (welke hijzelf nooit heeft bezocht.)
Men vindt daar zelfs de afschuwelijke stukken van
Shakespeare opgevoerd, die men in onze taal heeft overgezet. Het
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

geheele gezelschap vindt er een bijzonder genoegen in deze belachelijke
kluchten aan te zien, die alleen zouden verdienen voor de wilden van
Kanada te worden gespeeld. - Aan een Shakespeare kan men
ondertusschen zijn wonderlijke uitspattingen nog wel vergeven, want hij
leefde in een tijd, toen in Engeland de wetenschappen nog pas geboren
werden, en men dus nog geen rijpe vruchten kon verwachten. Maar eerst
voor eenige jaren is een “Götz von Berlichingen” op ons tooneel
verschenen, een afschuwelijke nabootsing (imitation détestable) van die
slechte Engelsche stukken’.
Goethe vatte de zaak vrij kalm op. ‘Wanneer’ zeide hij:
Wanneer de koning van mijn stuk op afkeurenden toon spreekt,
bevreemdt mij dat volstrekt niet. Een geweldenaar, die over duizenden
van menschen zijn ijzeren schepter voert, moet het produkt van een
vrijmoedigen, onopgevoeden knaap wel onverdragelijk vinden. En
bovendien kan een billijke en tolerante smaak moeilijk de kenmerkende
eigenschap van een vorst zijn.
O. Ruysch eindigt zijn onbeduidende novelle ‘Roeping’. Meer belangstelling
verdient o.i. het stuk van Dr. D. Plooy: Op de grenzen van ‘Antike’ en Christendom
en het Literair Keuroverzicht van den Beweging-dichter Thomson, die Arthur van
Schendels De Berg van Droomen beschouwt:
O dat alles, wat daar heengleed voor de oogen der droomenden, wat
zich een duurzame gestalte wist te verwerven, die schimmig henenvlood
door meer dan twee geslachten, wat het kind heeft verwacht uit de
nevelenverte over de zeeën, wat de volksgeest heeft gespied onder de
blaren en tusschen het struweel, wat de mensch die nimmer verloochenen
kon, geheel verloochenen kon, dat hij naar Gods beeld en gelijkenis
geschapen was, door de eeuwen hoopvol heeft aangebeden en sidderend
gevreesd, het hoort alles te samen in één wereld thuis. En de dichter die
‘de Berg van Droomen’ schreef, Arthur van Schendel, heeft het
dan ook alles in één wereld te samen gebracht. En een eerste gedachte
na het lezen van zijn werk of bij het lezen van dat werk is er misschien
wel eene van verbijstering om de veelheid der figuren die hier spelen hun
rol. Zij zijn van overal bijeengebracht. Helden en goden en nymfen,
gestalten uit den sprookjes- en legendentijd, andere die eenvoudig het
fantastische aan zich hebben door hun persoonlijkheid. Is een zeeroover
niet als zoodanig een mensch die de belangstelling der verbeelding heeft
en verdient? Natuurlijk zijn er ook een koning en een koningin en een
prinses, - wie zou zich een volledige fantasie kunnen denken zonder
deze? Maar verder, wie zoudt ge er verwachten en niet verwachten?
Verzen van P. Minderaa, H. Petermeyer en v.G.
De Hofstad.
Met alle bewondering voor de geconcentreerde belichaming van de
gallische charme is Yvette Guilbert onlangs in München gevierd. Zij is er
genoemd een der laatst levende, groote getuigen der ‘Bohème’, zooals
Murger uit haar leven heeft afgeschreven en Puccini met de coquette
bekoring zijner muziek in bengaalsche belichting heeft gesteld.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Aldus de Hofstad als aanloopje tot een aardige anecdote uit den tijd dat Yvette nog
‘succesloos’ was. Hoe begon deze diseuse haar loopbaan?
Aan de stamtafel van de ‘Nouvelle Athènes’ kwam voor jaar en dag elken
nacht een man, die olijvenhandelaar was en dichter bovendien: Sarrazin.
Wie zijn olijven kocht kreeg een gedicht voor dank toe, en wie zijn verzen
wou koopen droeg olijven als cadeau mede. Op zekeren avond kwam
Sarrazin opgewonden en van streek bij zijn klanten. ‘Ik heb een diseuse
ontdekt! Een genie! De wereld zal van haar spreken!’ Allengs vernamen
de vrienden wat er gebeurd was. De diseuse - Yvette Guilbert - was
verkoopster in een schoenwinkel. Eenigen gingen er heen. Zij vonden
niets bijzonders aan haar. ‘Lang en mager als een vogelverschrikker’
spotten zij. Maar Sarrazin bleef bij zijn meening. Hij hing zijn
olijventrommel aan de haag, huurde een jammerlijk locaal, noemde dat
de hemel weet waarom ‘Japansche Divan’ en liet er zijn diseuse optreden,
niet lang. Na amper twee maanden kwam hij gebogen en teleurgesteld
terug. Zijn diseuse had geen succes. Sarrazin handelde weer in gedichten
en olijven en had er zijn broodje mee. De diseuse zonder hem ook.
Ons Tijdschrift.
De April-aflev. brengt vooreerst het vervolg van de mededeelingen welke Jhr. Mr.
W.H. de Savornin Lohman doet omtrent ‘Groens Jeugd’. Wij worden binnengevoerd
in de Leidsche studentenwereld van omstreeks 1817, aan de hand van
notulenboeken uit het archief van 't Leidsch Studentencorps en andere bescheiden.
Balthazar Verhagen vertoont ons op humoristische en plastische wijze in dichtvorm
‘een Spaansche dans op Hollandsch ijs’, een dans welke den driest-brallenden Don
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

*4
Frederik slecht bekwam, te oordeelen naar dit slot:
Don Frederik van 't hooge paard,
In fellen vriesnacht aan den haard,
Zat eenzaam in de kleêren.
Hij keek van 't wapp'ren zijner kaars
Naar 't puntje van zijn veldheerslaars,
Dan naar den blaker wêer en
Dat deed hij honderd keeren....
Van J.L.F. de Liefde een kinder-schetsje over een ventje dat gesnoept heeft; in de
rubriek ‘Van Boeken’ neemt L. Bückmann eenige zoogenaamd ‘christelijke’ romans
onder handen door de uitgevers Callenbach en Bredée hun blijkbaar alles-slikkend
christelijk publiek voorgezet.
De Gids
opent met een fijne schets van M. Scharten-Antink over twee pastoors-vogelaars
in de Italiaansche bergen. We zien de beide mannen in 't zonnig weitje naast elkaar
zitten theologiseeren, tot eensklaps hun volle aandacht zich spant op het trillend
net, de hartstocht voor de vangst in hun oogen broeit. C. Scharten bespreekt in zijn
overzicht der Ned. Letteren de laatste boeken van van Looy, Top Naeff, Couperus,
Brandt van Doorne en v. Moerkerken.
Dr. J. Veth geeft aanteekeningen over Matthijs Maris en de Critiek, Hélène Swarth
Liefde-verzen.
De Hollandsche Revue
prijkt vóórin met een groot portret van Fred. van Eeden in zijn werkkamer. Interessant
i; o.a. wat wij onder Belangrijke Onderwerpen vinden over Jan Ligthart en Waarheid
in de Opvoeding (met mooi portret) en over Muziek in verband met Theosophie. De
karakterschets is gewijd aan J.R.A. Schouten, den redacteur van het photographisch
tijdschrift ‘Lux’, welks wisselvallige geschiedenis wij hier vermeld vinden. Het artikel
is geïllustreerd.
De Nieuwe Gids.
INHOUD. Nieuwe-Gids-Prijs. - Aan 't Lichtende Strand, door G. van Hulzen. - Het
Vervloekte Geslacht, door Josef Cohen. - Het Kritiese Probleem, door Leo Polak. -
Ernest Hello (1828-1885), door Josephine Giese. - Over de Odyssea, door Frans
Erens. - Rondom Napoleon, door Dr. A. Aletrino. - Nieuwe Bijlagen (IV. Lentelied),
door Jac. van Looy. - Morgenrood, door Joannes Reddingius. - Frederic Mistral - In
Memoriam, door Hein Boeken. - Dramatisch Overzicht, door Frans Netscher. -
Aanteekeningen over Kunst en Letteren, door Hein Boeken. - Kunstnotities, door
Corn. Veth. - Literaire Kroniek, door Willem Kloos. - Binnenlandsche Staatkundige
Kroniek, door Frans Netscher. - Buitenlandsche Staatkundige Kroniek, door Chr.
Nuys. - Algemeen Bericht van de Redactie.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Groot-Nederland.
INHOUD: Zomerleven, door Cyriel Buysse. - De ongelukkige, door Louis Couperus.
- La Romania, door Maurits Wagenvoort. - Verzen, door Marie Metz-Koning. -
Georges Eekhoud en zijn werk, door Herman van Puymbrouck. - Literatuur, door
J.L. Walch. - Dramatisch Overzicht, door Dr. J.L. Walch.
Onze Eeuw.
INHOUD: Nonneke, door P. Raëskin. - Over John Bright, door Dr. Th. Bussemaker.
- De ontwikkelingsgang der Grieksche tragedie, door Prof. K. Kuiper. - Wettelijke
regeling van het Levensverzekeringsbedrijf, door Jhr. Mr. H. Smissaert. - Verzen,
door Herman Middendorp. - Binnenlandsch Overzicht, door C.K. Elout. - Buitenland.
- Leestafel.
Dietsche Warande en Belfort
INHOUD: Studiedagen en Leergangen over Vlaamsche Beweging en over
Vlaanderen, door L. Dosfel. - Zondagrust, door Constant Eeckels. - Aan Alfred de
Musset, door Constant Eeckels. - Goede Week, door Const. Eeckels. - Over
godsdienstige toestanden onder de Joodsche Kolonisten te Elefantine in de 6e en
5e eeuw v. Chr., door A. van Hoonacker. - Stella Matutina, door Felix Rutten. - Op
de Sont, door Felix Rutten. - De Witte, door Ernest Claes. - De Europeesche Handel
in de 18e eeuw, door J. Kleijntjens. - Nevel-avond, door Joh. van Dinter. - Rembrandt
van Rijn, door Ode Siril. - Kunstkroniek, door Joe. - Het Pauselijk Rekenhof in
vroegere eeuwen, door Remo.
La Vie Intellectuelle.
SOMMAIRE: Les Prodigues. - Henry Maubel: La 32me Cantate de Bach (suite). -
Franz Ansel: Poèmes. - Alfred Duchesne: Le Prince Charles-Joseph de Ligne (suite).
Revue du mois. - La Musique russe moderne (Maurice Touchard). - Propos de
Littérature (Georges Rency; Jean de Bère). - Propos d'Art (Paul Prist). - Bulletin
politique (Franz van Kalken). - Lettre de Suisse (Andre Delhorbe). - Chronique
musicale (Gaston Knosp et E. Polak). - Bibliographie musicale (Emile Polak). -
Echos. - Illustration hors texte: Lever de lune, par Emile Claus.
Plaatsgebrek belet ons, dit tijdschrift hier uitvoeriger te bespreken. Men make er
eens kennis meê. Redacteuren zijn Georges Rency en Jean de Bère. Het adres
der administratie is: Brussel, 53 Avenue Jean Linden.
Mercure de France en La Vie des Lettres.
De Mercure de France, eerst revue der jongeren, thans meer conservatief, heeft
Vers et Prose in 't leven geroepen, waaraan Paul Fort en Alexandre Mercereau
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

leiding geven. Dit tijdschrift behoort aan geen school, en niet altijd is de copie dàt,
wat we zouden mogen verwachten.
Vandaar dat zij, die een nieuw ideaal najagen, zich vereenigden en onder Nicolas
Beauduin ‘La Vie des Lettres’ stichtten, dat na een jaar van driemaandelijks
verschijnen één der eerste revues der modernen geworden is. Kenmerkend voor
een Fransche revue is haar belangstelling die de grenzen overschrijdt, en de
moderne duitsche lyriek, ingeleid door Guilbeaux, vindt een eerlijke waardeering.
De hoofdmedewerkers behooren tot de nieuwe school der Paroxisten (een helaas
veel misbruikt woord) en de aflevering van Januari bevat onder bijdragen van Mistral,
Saint Pol Roux e.a. zeven gedichten van Beauduin: A la Gloire de Paris Moderne,
waarvan enkele regels hier een plaats vinden mogen:
Parijs.
B. -
- - - - - -
J'aime l'Arc de Triomphe aux splendeurs d'épopée
Où brille en lettres d'or
Le souvenir de ton Imperator,
Tenant les rois vaincus et la terre courbée
Sous la lame de son épée.
J'aime les Te Deum sur la mort des héros,
Les régiments qui vont par les Champs-Elysées
Et le claquement des drapeaux
Qu'ils soient républicains ou qu'ils soient impériaux
Portant l'aigle ou l'emblême d'or fleurdelisé.
J'aime au Paris nouveau, le Paris d'autrefois,
Notre-Dame si fière encor parmi ses rides,
Et j'aime la Colonne et le Louvre des rois
Et le Dôme des Invalides.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Engelsche proletaren-poëzie
65
Nature Poems and Others, by William H. Davies.
Songs of a Sourdough, by Rob. W. Service.
Songs of a Navvy, by Patrick MacGill.
DRIE bundeltjes van menschen die gewoonlijk geen gedichten schrijven. Davies
oefent het beroep uit van landlooper (‘G.B.S.’ noemt hem den Super-Tramp); Service
is wat hij zichzelf noemt, een ‘Sourdough’, een Zuurdeeg, een naam die somtijds
aan de cowboys, avonturiers en gouddelvers van het Far West wordt gegeven,
omdat ze eenvoudig, zuur brood eten; MacGill is spoorwegarbeider. Davies lijkt me
de fijnste en meest gevariëerde, Service de mannelijkste en verhevenste, MacGill
de veelzijdigste en oproerigste van de drie. Van Davies' en Service' uiterlijk kan ik
geen beschrijving geven; van MacGill is een portret aan den bundel toegevoegd.
Een breed, maar toch ovaal, schrander gezicht, met gewoon voorhoofd waarboven
een bos, op zij gescheiden, krullend haar, dat me donkerblond voorkomt, flink
geopende maar toch droomerige oogen, welker leden aan de buitenzijde eenigszins
neerhangen, een fijne, rechte neus, met tamelijk opgetrokken neusgaten, een volle,
ietwat geopende mond, de ooren een weinig van het hoofd staand, een expressieve,
maar daarom niet te massieve, kin; dat alles gedragen door een forschen nek. Meer
het uiterlijk van een roeier of cricketer van Oxford of Cambridge dan van een arbeider.
Stond het niet op het titelblad en bleek het niet overtuigend uit de gedichten zelf,
niemand zou vermoeden dat de auteur niet tot de hoogere standen behoorde. Davies
is een van die happy go lucky wezens, die niet veel behoeften hebben, die gaan
waar het lot hen leidt, blij in de boomen en de zon, in het bad van zomer en zand;
iemand die in een boschje kruipt als het regent, gelukkig in de wijde vrije natuur.
Zijn eerste gedicht getuigt er al dadelijk van; het is getiteld ‘The Muse’.
I have no ale,
No wine I want;
No ornaments,
My meat is scant.
No maid is near,
I have no wife;
But here's my pipe
And, on my life:
With it to smoke,
And woo the Muse,
To be a king
I would not choose.
But I crave all,
When she does fail -
Wife, ornaments,
Meat, wine and ale.
Met dat al droomt hij toch van ‘the lady I must love for life’ en hij weet haar o.a. de
volgende mooie strofe te wijden:
I see her bring a crimson mouth
To open at a kiss, and close;
I see her bring her two fair cheeks,
That I may paint on each a rose;
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

I see her two hands, like doves white,
Fly into mine and hide from sight.
Allerliefst van stemming, plastiek en fantasie, die laatste twee regels.
Hij gevoelt voor al de vrije, zwervende creaturen
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

66
van bosch en veld en lucht, hij beklaagt de armen die sloven en slaven voor een
karig loon:
What, free!
When masters, who hate Liberty,
Can in their height of power and greed
Force weaker men to serve their need?
Al de geluiden, van den sidderenden wazigen morgen, van den klaar-open middag,
van den soberen avond en den suizelenden nacht, heeft hij opgevangen in zijn
vagebondeerend bestaan, hij is er mee vertrouwd als met water en brood, en met
gemeenzaam ruischen vullen ze zijn lied. De dolende winden zijn z'n kameraden,
de regen maakt voor hem muziek en de schichtig-schietende avondvlinders
herinneren hem dat ‘life's but a span’. Als hij stad en land wil tegenover elkaar stellen,
dan luidt het:
The City has dull eyes,
The City's cheeks are pale;
The City has black spit,
The City's breath is stale.
The Country has red cheeks
The Country's eyes are bright;
The Country has sweet breath,
The Country's spit is white.
Dull eyes, breath stale; ink spit
And cheeks like chalk - for thee;
Eyes bright, red cheeks; sweet breath
And spit like milk - for me.
In dit vrij drastische versje wordt al de blijheid van zijn onbezorgd, devil may care
bestaan opgesomd.
Den leeuwerik bezingt hij onder den naam van ‘day's black star’, en voor hen die
Shelley's grootsch poëem en Hoggs en Wordsworths geestdriftige liederen op
denzelfden vogel kennen, moge dat van den super-tramp hier ook een plaats vinden:
Is it that small black star,
Twinkling in broad daylight,
Upon the bosom of
Yon clouds so white -
Is it that small black thing
Makes earth and all Heaven ring!
Sing, you black star; and soar
Until, alas! too soon
You fall to earth in one
Long singing swoon;
But you will rise again
To heaven, from this green plain.
Sing, sing, sweet star; though black
Your company's more bright
Than any star that shines
With a white light;
Sing, Skylark, sing; and give
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

To me thy joy to live.
Hij bezingt ook de nachtegalen die van verre komen, rijker beladen met kostbare
tonen dan schepen bevracht met ivoor en paarlen en goud, maar nòg rijker in tonen
zullen ze terugkeeren.
When you take my Love's sweeter ones
Back in your throats...
Hij bezingt zijn gelukkig leven ver van het gegons van menschelijke hebzucht te
midden van alles ‘was da kreucht und fleugt’, hij roemt zijn gezonden, diepen slaap,
de wisselende stemmingen van de natuur en zijn trotsch Kymrisch land van Wales:
‘Nay, Wales is Wales throughout, and of one pride’. Al de vreugd van de weiden is
over hem, wanneer hij herdenkt hoe hij in zomerdagen en -nachten ze doorkruiste
en hij voelt de Maartsche vlagen in zijn haar en op zijn handen; een schoone vrouw
leert hem begrijpen wat Helena eenmaal was, en voor geld heeft hij een groote
minachting:
When I had money, money, O!
I knew no joy till I went poor;
For many a false man as a friend
Came knocking all day at my door.
Then felt I like a child that holds
A trumpet that he must not blow
Because a man is dead; I dared
Not speak to let this false world know.
Ik heb mij veroorloofd hierin eenige regels te onderstrepen, omdat ze m.i. zoo
bizonder goed zijn en van een niet gewone fantasie getuigen.
Op een mooien ‘Mayschen morgenstont’, als tienduizend dartelende vogels joelen
en zingen, de bijen hun diepen bas laten rondgonzen en alles glanst en juicht, ziet
hij 't gebeuren hoe
one black Bee did come along,
A big, black bully, fat and strong,
And saw my Lady Butterfly,
Who, dreaming sweet romance, did lie
Laxy on a red flower; and he,
Vexed she'd not toil like Ant or Bee,
Buzzed in her ears, and grumbled so -
She must at last arise and go.
Deze man is met al zijn landlooperij lang niet ongeschoold. Zijn verzen zijn zuiver
en hij heeft een fijn oor voor taalmuziek; vooral de invloed van William Blake, met
name in kortregelige gedichtjes als ‘The Muse’, ‘To a Butterfly’, ‘Nature's Friend’,
‘The Moth’, ‘School's Out’, ‘A Summer's Noon’ enz., is duidelijk merkbaar, zoo zelfs
dat we alleen zijn stem meenen te hooren. Verder is er ook nawerking van R.L.
Stevenson. Maar een gedicht als ‘A Maiden and her Hair’ lijkt me wel heelemaal
oorspronkelijk, aldus beginnend:
Her cruel hands go in and out,
Like two pale woodmen working there,
To make a nut-brown thicket clear -
The full, wild foliage of her hair.
Davies is ook onder meer de auteur van het prozawerk ‘The Autobiography of A
Super-Tramp’, waarvoor G.B. Shaw een voorrede schreef.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

* * *
In L'Envoi, waarmede Robert Service zijn gedichten besluit, zegt hij o.a.:
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Little of joy or mirth,
Little of ease I sing;
Sagas of men of earth,
Humanly suffering ...
67
Het is dan ook een in verschillende toonaarden herhaald lied van streven en
mislukken, van zoeken en niet-vinden, van Argonautenzwoeging om het lokkend
goud; en als het goud werkelijk is gevonden, dan is er nòg geen rust, dan wordt het
goud opgemaakt en dan weerklinkt steeds de roep van het goudland, van het land
met de groote stilten, de wijde vlakten, de niet te volgen rivieren, de trotsche bergen.
Dit wordt uitgewerkt in ‘The Spell of the Yukon’, een gedicht van negen coupletten,
waarvan ik het eerste en de beide laatste aanhaal om een denkbeeld van het geheel
te geven:
I wanted the gold, and I sought it;
I scrabbled and mucked like a slave.
Was it famine or scurvy - I fought it;
I hurled my youth into a grave
I wanted the gold and I got it -
Came out with a fortune last fall, -
Yet somehow life's not what I thought it,
And somehow the gold isn't all.
They 're making my money diminish;
I'm sick of the taste of champagne.
Thank God! when I'm skinned to a finish
I'll pike to the Yukon 1) again.
I'll fight - and you bet it 's no sham-fight;
It's hell! - but I've been there before;
And it's better than this by a damsite -
So me for the Yukon once more.
There's gold, and it's haunting and haunting;
It's luring me on as of old;
Yet it is n't the gold that I'm wanting,
So much as just finding the gold.
It's the great, big, broad land 'way up yonder,
It's the forests where silence has lease;
It's the beauty that thrills me with wonder,
It's the stillness that fills me with peace.
Als een Leitmotiv gaat het door zijn werk, de wildernis die hem niet met rust laat,
die hem altijd roept en van verre hem wenkt als een trotsche, schuwe, gebiedende
geliefde, wier stem hij moet gehoorzamen, die hij steeds moet volgen, want ‘the
wild is calling, calling... let us go’. Het is als Kiplings kreet: ‘if you hear the East
a-calling’, maar bij dezen man is het het Westen, het wilde Westen met zijn
vreemd-betooverende, onuitsprekelijke pracht:
Have you gazed on naked grandeur where there's nothing else to gaze on,
Set pieces and drop-curtain scenes galore,
Big mountains heaved to heaven, which the blinding sunsets blazon,
Black canyons where the rapids rip and roar?
Have you swept the visioned valley with the green stream streaking through it
Searched the Vastness for a something you have lost?
1) Rivier in den N. Amerikaanschen staat Alaska.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Have you strung your soul to silence? Then for God's sake go and do it;
Hear the challenge, learn the lesson, pay the cost.
Is het niet als het rollen en bruisen van een stortrivier, als het ‘geluid van vele
wateren’, deze regels met hun dreunenden gang en vastberaden klank? Zij doen
denken aan de onstuimigheid en de vurige vaart van een Swinburne en Victor Hugo.
Deze poëzie is van een grootere allure dan die van Davies: bij hem vinden we 't
eenvoudig genot in de natuur, de ‘Freude am Dasein’ in de heerlijk om hem bloeiende
wereld; voor Service is de natuur een imperieuze, tyrannieke gebiedster, die hem
slaat en buigt onder haar hoogheerlijk geweld.
Daarom moeten er naar den Yukon geen halvelingen, memmen en papzakken;
de droesem en het schuim worden meedoogenloos verzwolgen en verdelgd:
This is the law of the Yukon, and ever she makes it plain:
‘Send not the foolish and feeble; send me your strong and your sane
Strong for the red rage of battle; sane, for I harry them sore;
Send me men girt for the combat, men who are grit to the core;
Swift as the panther in triumph, fierce as the bear in defeat,
Sired of a bulldog parent, steeled in the furnace heat.
Send me the best of your breeding, lend me your chosen ones,
Them will I take to my bosom, them will I call my sons;
Them will I gild with my treasure, them will I glut with my meat;
But the others - the misfits, the failures - I trample under my feet.
Dissolute, damned and despairful, crippled and palsied and slain,
Ye would send me the spawn of your gutters - Go! take back your spawn again’.
Hierboven is de naam van Kipling genoemd, en deze schrijver is het die den meesten,
ik zou haast zeggen den eenigen - maar dan ook een overwegenden - invloed op
Robert Service heeft gehad. Het verhaal bijv. ‘The Parson's Son’ is in echt Kiplingese.
‘The Lone Trail’ is het eenzame spoor, waarlangs zij allen gaan, die het avontuur
roept, die door rusteloosheid in de verten worden gedreven, die in arktische of
tropische eenzaamheden gaan vervullen wat hun innerlijke stem gebiedt; in de
woestijn sterven ze van dorst, bij het kampvuur onder de wilde bergen verhongeren
ze, overal waarheen ze geleid worden is verderf en verschrikking:
And sometimes it leads to the Southland, to the swamp where the orchid glows,
And you rave to your grave with the fever, and they rob the corpse for its clothes.
And sometimes it leads to the Northland, and the scurvy softens your bones,
And your flesh dints in like putty, and you spit out your teeth like stones.
En hoe men ook somtijds zegeviert over de wildernis, en hoe men er zich aan
ontwringt en ontworstelt, telkens weer komt de roepstem, het manend geluid, het
lokkende lied, ‘the olden lure, the golden lure, the lure of the timeless things’, en het
eind zal wezen de ondergang, zooals zij
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

68
zijn ondergegaan, die den lokkenden roep en het manend geschal niet hebben
kunnen weerstaan. Dat zegt hij in de beide laatste strofen van het sterke lied ‘The
Heart of the Sourdough’:
I have flouted the Wild. I have followed its lure, fearless, familiar, alone;
By all that the battle means and makes I claim that land for my own;
Yet the Wild must win, and a day will come when I shall be overthrown.
Then when as wolf-dogs fight we've fought, the lean wolf-land and I;
Fought and bled till the snows are red under the reeling sky;
Even as lean wolf-dog goes down will I go down and die.
Een ballade vol spanning is ‘The Shooting of Dan McGrew’, en zoo zijn er meer,
geschreven in de lange regels met deinenden maatgang als hierboven zijn gegeven.
Ofschoon zulke gedichten de meerderheid vormen, slaat de dichter nu en dan ook
teederder tonen aan, hetgeen moge blijken uit het gedichtje ‘My Madonna’, dat ik
tot besluit wil geven om dezen dichter van strijd en avontuur ook van een andere
zijde te doen zien.
I haled me a woman from the street,
Shameless, but, oh, so fair!
I bade her sit in the model's seat,
And I painted her sitting there.
I hid all trace of her heart unclean;
I painted a babe at her breast;
I painted her as she might have been,
If the Worst had been the Best.
She laughed at my picture, and went away.
Then came, with a knowing nod,
A connoisseur, and I heard him say:
‘'Tis Mary, the Mother of God’.
So I painted a halo round her hair,
And I sold her, and took my fee,
And she hangs in the church of Saint Hilaire,
Where you and all may see.
EDWARD B. KOSTER.
Notenpopjes en poppetjesnoten
III
DE muzikale marionetten, welke wij in de bundeltjes van Catharina van Rennes
ontmoetten 1) en die zich hier ook manifesteeren in geestige teekeningetjes van B.
Midderich Bokhorst, zijn misschien het naast verwant aan de poppetjesnoten,
waarmede sommige karikaturisten uit louter spielerei de notenbalken
1) Zie de April-aflevering van D.G.W.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

evolkt hebben: ‘la Musique animée’ in beeld. Dit geestige fransche titeltje, dat ik
reeds vroeger gebruikte, is een vinding van den weleer beroemden franschen
teekenaar, Jean Ignace Isidore Gérard dit Grandville, die den derden September
1803 te Nancy geboren werd en te Parijs den 17 den Maart 1847 stierf. Hij behoorde
onder de geestigste en meest vruchtbare illustrators van de eerste helft der
negentiende eeuw, en nam onder een reeks karikatuurteekeningen, welke hij
vervaardigde voor het ‘Magasin Pittoresque’ ook eenige notenbalkjes op, waarin hij
de zwarte notenpopjes in geestig en zinvol travestie voorstelde ter kenschetsing
van verschillende muziekvormen. De eerste dier teekeningen stelt de wals
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

69
voor. De muzieklijnen zijn hier een dansvloer geworden, waar cavaliers buigingen
en strijkages maken, en met hun danseresjes sierlijke groepen vormen... Dit alles
is nochtans tamelijk voor de hand liggend en banaal, maar een kostelijke zet is het,
dat het dansende paar in de laatste maat half in zwijm van vermoeienis op een
canapé ligt uitgestrekt. Numero twee der prentjes stelt een ‘Galop des Masques’
voor, welke ons in het begin weinig verrassends brengt. Maar ook hier komt de
pointe aan het slot, want bij de laatste bocht van den losbandig gekrulden
muziekslinger lezen we ‘diminuendo poco a poco’ en aan het einde staan al de
poppetjesnoten op hun kop, wat voorzeker een der meest natuurlijke gevolgen is
van een gemaskerd bal. Als derde volgt een ‘Marche Militaire et orientale’: Turken
en negertjes, die ten strijde trekken.
Ook deze Oostersche fantasie begint tamelijk eenvormig, maar grappig en handig
is het toch, dat de teekenaar de stervormige hoofdjes der heele en halve noten heeft
gebruikt om de Turkjes met een tulband te sieren; dat de rustteekens tot grimmige
strijdbijlen zijn versmeed, en dat de trommelslagers van het koddige muzieklegertje
hun trommels roeren met de verlengingspunt, die achter sommige noten staat. In
den laatsten regel treedt plotseling een hooge c op, die op stelten loopt, en
waarboven een orgelpunt staat. Men weet dat de hooge c, de ‘ut de poitrine’, weleer
de glorie was der Italiaansche tenoren, die deze brillante borstklank op extra
voorstellingen in de concertzalen deden schitteren. De gewone gang van zaken
was dan, dat de zanger, tegen alle regelen van de maat in, als hij eenmaal de
beroemde noot te pakken had, daarop bleef galmen zoolang zijn adem strekte.
Deze noot op stelten en met een point d'orgue is dus een vinnig prikje aan deze
onartistieke zangers, die het geheele kunstwerk opofferden aan hun persoonlijke
ijdelheid. Het geestigst van vinding is het tweede drietal. De Tarentelle, een dans
zonder begin en zonder einde, is in een kring geteekend, waarlangs de
poppetjesnoten in wilde sprongen rondvliegen, in 't begin allegretto, vervolgens
presto. Men weet, dat deze wilde dansvorm ontstond uit de legende, welke de
reuzenspin tarentula met de booze eigenschap bezwaart, dat haar steek een
waanzinnige danswoede verwekt. Grandville heeft dit volkssprookje in zijn Tarentelle
te pas gebracht, door van eenige naturelteekens griezelige spinnen te maken.
Volgt een ‘Barcarolle’, waarin de verbindingsstrepen der achtste, zestiende en
twee en dertigste noten geestig aangewend zijn als roeibootjes, die zoetelijk
schommelen op mollige triolen, of vlug vooruit schieten in parelende arpeggio's. Het
einde van dit roeiersdeuntje is tragisch, gelijk de stemming van nagenoeg elke
Gondoliera: een lange giek slaat om, en de poppetjesnoten worstelen met de
hoofdjes naar beneden tusschen den snellen stroom der notenbalken.
De laatste muzikale scherts van de reeks ‘Musique réligieuse’ is om de
verscheidenheid der figuurtjes, die een geheele processie vormen, het belangrijkst
als teekening... Ook hier weer een pakkend slot. Een klein kwart nootje snuit, ter
illustratie van 't woord ‘amen’, met een domper aan een langen stok de heilige kaars
uit... en daarmee ook de grappige serie van Grandvilles notenvertellingen.
Niet altijd zijn de poppetjesnoten zoo dood onschuldig dig in hun optreden als
deze vroolijke, huppelende Fransche mannekes. Soms ook wel staan ze in dienst
der satire, vooral om musici een deukje te geven, die door de buitengewoonheid
van hun werk de kritiek in twee partijen deelen, welke elkander op leven en dood
bevechten, gelijk bij Wagner, Liszt, Berlioz, Strauss en anderen. Wagner vooral is
het mikpunt van dergelijke grappen geweest. Op den titel reeds van ‘Richard Wagner
en caricatures’ door J. Grand Carteret 1) , zien we des meesters gesilhouetteerd
karikatuurportret tusschen notenbalken als een reusachtige fis, en aan het begin
1) Paris, Librairie Larousse.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

van de voorrede laat een ander satirist hem als een onvoldragen vrucht uit de
gebroken eierschaal van een halve noot kruipen. Iets verder ontmoeten we hem
weer, zuchtende en zwoegende onder het gewicht van zijn Tannhäuser, die hij in
Parijs gaat colporteeren, en welke hij in den vorm van een reusachtige notenbalk
op zijn nek draagt. Een ‘leitmotiv’ wordt voorgesteld door een reeksje noten, die het
smidspakje hebben aangetrokken, en er met voorhamers fortissimo op inhakken.
Een eigenaardigheid van al deze poppetjesnoten is evenwel, dat ze geen muziek
zijn, maar slechts willekeurige nootjes, die de teekenaar naast elkander plaatste.
Een voorbeeld van werkelijke muziek in travestie, is een parodie op het ‘Trunkene
Lied’ uit Beethoven's ‘Negende’, waaraan een teekenaar van de ‘Lustige Blätter’
zijn min of meer dik opgelegde grappigheid luchtte 2) . De veel geestiger nootjes van
Grandville echter, die aan den onmuziekkundige de illusie geven, dat ze echte
deuntjes vormen, zijn zonder slot of zin, evenzeer als een koddig spelletje van noten
zonder balken, dat ik in de ‘Fliegende Blätter’ van 1881 aantrof, en waar een jolig
teekenaar noten en muziekteekens heeft in elkaar gepast en tot allerlei homunculi
verwerkt, die zich op menschelijke wijze vermaken,
2) Eén regel werd als proeve van illustratie opgenomen in ons vorig artikeltje (April-nr.).
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

70
schermen, boogschieten, dansen, gymnastiseeren en musiceeren 1) . Bizonder grappig
is zulk een notenpopje, dat viool speelt ... op een vioolsleutel. Zooals ik u zeide, de
muzieknoot is ook zonder kleeren aan en zonder beenen en armpjes reeds een
popje, en daarom tout au naturel voor den schertsenden of spottenden of vechtenden
teekenaar een welkome buit. De anti-wagnerianen vonden weleer Wagner een
muziekkunstenmaker, een jongleur, die met noten goochelde en met klanken smeet,
en de Duitsche teekenaar J. Blass, een zijner vinnigste belagers, heeft aan deze
meening uiting gegeven door hem te teekenen als een spelend jongetje, dat een
achtste noot op zijn neus laat balanceeren; elders bedrijft hij andere ‘gymnastique
musicale’ en tilt met kracht en geweld een zwaarwichtige notenbalk boven zijn macht.
Niet minder boosaardig is Blass, wanneer hij den meester afbeeldt, gewapend met
een groote trom, die het opschrift ‘Tannhäuser’ draagt, en waarvan hij het kalfsvel
aan beide kanten zoo geducht van ledderom geeft, dat de muzieknoten
er aan alle zijden uitspuiten als het schroot uit een barstende granaat 2) . Deze soort
van dans der notenpopjes treft men ook elders veelvuldig aan. Een zeer recent en
zeer heftig voorbeeld daarvan is een karikatuur uit de ‘Simplicissimus’. De componist
van het muziekdrama Electra, de geniale Richard Strauss, wordt hier voorgesteld
als een beul, die het rampzalige publiek ‘Electra-kuteert’. De diep beklagenswaardige
menschheid, opgesloten in een omheining van harpen, zittende op een groote trom,
krijgt via Strauss de Electrasche helm op het hoofd in den vorm van een cornet à
pistons. De muzikale stroom gaat door zijn lichaam, dat zich in afschuwelijke bochten
en kramptrekkingen verwringt, terwijl de muzikale bliksems zelfs als wild geslingerde
notenbalken naar buiten uitbreken, en als grillige arabesken het gemartelde lichaam
omzwieren, noten met vier en vijf hulplijnen, zeer losbandige noten, die het geheele
verband met het fundament der notenbalken verbroken hebben, en als volants de
lucht in huppelen, noten kris en noten kras, een muzikale anarchie, een bachanaal
van notenpopjes. F. Lüttner is de geestige booswicht, die de slotscene van ons
notenpopjesdrama teekende en het bewijs leverde tot welke geniepige kabouters
de zwarte mannekes, die het ‘land der Vijf Balken’ bewonen, kunnen worden
omgetooverd... Zingen en schertsen is hun lust; maar als 't op vechten aankomt,
ook dan... wees op uw hoede!...
J.D.C. VAN DOKKUM.
Een Franschman over Shaw
1) Overgenomen in 't nr. van Maart jl.
2) De hier gegeven reproductie werd ontleend aan het boven vermelde werk van John Grand
Carteret.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Augustin Hamon, Le Molière du XXe siècle. Bernard Shaw. - (Paris,
Figuière & Co. 1913).
MET den Franschman Brieux is Shaw wel een der meest besproken, een der meest
gehekelde dramaturgen van onzen tijd. Wat men er ook over zegge, deze geestige
en vernuftige Ier blijft een heel bizondere en origineele vertegenwoordiger van de
hedendaagsche theaterkunst. Men denke nu niet dat hiermede G.B.S. - zooals het
eigenaardige Engeland hem gewoonlijk noemt - bij de moderne Fransche
tooneelschrijvers moet gerangschikt worden. Dat ware volkomen in strijd met zijn
heele wezen. Het hedendaagsch tooneel in Frankrijk blijft in essentie gevoelswerk:
variaties op het ééne motief, het sexe-probleem. Een uitzondering moet hier gemaakt
worden voor Eugène Brieux - al is hij ook steeds Franschman van gevoel en ontkomt
hij als zoodanig niet gansch aan den gewonen regel - wiens werk een moraliseerend,
dogmatisch karakter heeft. Voor hem is het tooneel alleenlijk een gunstige plaats
om een gedachte ingang te doen vinden bij het publiek. Wie Shaw's opvatting van
degelijk tooneelwerk kent, begrijpt dat Brieux hierdoor de eenige moderne Fransche
dramaturg is, waar Shaw mee over de baan kan. ‘Brieux is, sedert de dood van
Ibsen, de belangrijkste dramatische auteur van Europa ten Westen van Rusland.
In dit genre van comedie - weergave van het leven, zoo getrouw dat we verplicht
zijn het tragi-comedie te noemen - in dit genre dat niet alleenlijk een vermaak, maar
tevens een geschiedenis is en eene kritiek van de hedendaagsche moraal, is hij,
zonder dat er één met
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

71
hem kan vergeleken worden, de grootste schrijver dien Frankrijk sedert Molière
heeft voortgebracht’ 1) .
Brieux mist echter Shaw's origineelen, doordringend-analyseerenden kijk op de
sociale toestanden, zijn sterk en helder denkvermogen, zijn vlijmendscherpe
geestigheid en voornamelijk zijn diep-intuïtieve kracht.
Wat ik in den beginne van dit artikel wilde zeggen is dat kunst, als gevoelswerk,
voor Shaw uit den booze is. Hij is realist en misschien wel scherper dan eenig ander
tooneelschrijver; daarvan getuigt zijn rake plastische beschrijving van personen,
toestanden en plaatsen; - doch de ware beteekenis van de werkelijkheid ligt voor
hem niet in het artistieke, maar vooral in het intellectueele. Dit wil niet zeggen dat
hij het gevoel in den mensch volkomen negeeren wil; zeker niet; maar het is
ondergeschikt aan zijn intellectueele doeleinden.
Shaw is vóor en in alles intellectualist. Hieruit volgt dat de actie in zijn stukken
om zoo te zeggen zuiver verstandelijk is. De personen spreken en redetwisten meer
dan ze bewegen.
Als hij karakters teekent, ze psychologisch ontleedt, ze tegenover elkaar stelt en
in botsing brengt, dan is het niet om een zielsconflict, een dramatischen toestand
te kunnen scheppen, maar wel om door de verscheidenheid van de wederzijdsche
betrekkingen te doen zien het huichelachtige, het leege van onze maatschappij. En
in dien strijd tegen logen en conventie toont zich in Shaw de ware Ier, zooals
Chesterton hem teekent: agressief, wars van zinnelijkheid, geestig, helder van
verstand.
Shaw is een sterke individualiteit; niet een die zich opsluit in een ivoren toren,
maar een die alle invloeden van buiten in zich opneemt, het wàar-menschelijke er
uit zift en verwerkt. Zoo heeft hij geluisterd naar Marx, Schopenhauer, Nietzsche,
Ibsen, om zijn eigen-zelf op te bouwen. Er steekt zeker veel waarheid in de woorden,
die de Hollandsche tooneelcriticus Simon B. Stokvis verleden jaar in ‘De Wereld’
schreef: ‘Het is onze groote fout dat wij (in ons land tenminste) blijven volharden bij
de idee dat Shaw een kunstenaar zou zijn. Shaw is heelemaal geen kunstenaar,
maar een prediker in modernen zin. Alleen is voor hem het tooneel de kerk. Het zij
tot zijn eer gezegd dat hij ook niet voor kunstenaar wil doorgaan en als zoodanig
wordt hij dan ook door geen der groote critici van zijn land beschouwd’. Is het echter
billijk alle waarde van Shaw als kunstenaar te negeeren? Al schijnt hij zelf er zich
weinig om te bekommeren, het staat toch vast dat hij in zijn ‘Candida’ een niet
gewone diepte van levensaanvoeling, visionaire kracht en echt-menschelijke
uitbeelding heeft gegeven. De waarde van deze kunstuiting wordt niet geringer zoo
zij uit zijn onbewuste-zijn is geboren; integendeel.
1) ‘Van Molière tot Brieux’, voorrede van G.B. Shaw bij de Engelsche vertaling van Brieux'
tooneelspélen.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

BERNHARD SHAW
Daargelaten de kwestie of Shaw's werk wel ooit door het Fransche volk met liefde
zal genoten worden - Shaw is immers te streng intellectualistisch - moeten we toch
zeggen dat het Augustin Hamon's groote verdienste is in wijderen kring belangstelling
ervoor te hebben opgewekt. Niet dat dit boek de eenige studie is die in Frankrijk
over Shaw is verschenen; maar in talrijke dagblad- en tijdschriftartikels, alsook in
zijn vrije kursussen aan de Sorbonne, heeft Hamon Shaw's werk met onvermoeibaren
ijver en warm, gloeiend enthousiasme verdedigd. In samenwerking met zijne vrouw,
Henriëtte Hamon, heeft hij ons de Fransche vertaling van Shaw's spelen bezorgd.
In het boek dat nu voor ons ligt behandelt hij G.B.S. achtereenvolgens als mensch
en als tooneelschrijver. Als hij over den mensch spreekt, dan zal hij het voornamelijk
over Shaw-socialist hebben. En Shaw-socialist is niet los te maken van
Shawdramaturg. Dus vloeien beide onderwerpen voortdurend in elkaar.
Shaw zegt zelf: ‘Je crois que ce qui, dans mes pièces, déplait aux directeurs de
théâtre et les effraie, c'est moi’. De strijdende socialist zit achter elk stuk; om dus
de waarde van Shaw's werk volledig te begrijpen moeten we eerst in kennis gekomen
zijn met den gedachte-mensch. De eerste twee hoofdstukken bevatten een overzicht
van Shaw's deelneming aan de sociale beweging in Engeland, gedurende het laatste
kwart eeuws. Hamon oordeelt dat Shaw's invloed heel belangrijk is geweest, door
zijn werk als een der voornaamste pamphlet-schrijvers van de Fabian-Society en
door zijn ononderbroken optreden als redenaar 1) .
1) Hamon vertelt de volgende anecdote uit den eersten tijd van Shaw's optreden:
‘Il ne l'a pas encore l'oreille du public, bien qu'il émaille son discours de saillies plaisantes et
d'anecdotes amusantes. Mais un jour, par hasard, à Hyde Park, près de la charrette où, juché,
il pérorait devant de rares auditeurs, un orchestre s'arrête et bientôt des sons tonitruants
couvrent sa voix. Personne ne l'entend, mais le public accourt, attiré par l'orchestre. Et lorsque
le silence permet à B.S. de parler, c'est devant un auditoire nombreux qu'il le fait. Et il le
conquiert cet auditoire, par ses saillies, ses plaisanteries, ses anecdotes, ses paradoxes. Il
avait enfin conquis l'oreille du public anglais; ce fur pour S. une leçon inoubliable. De là date
son amour pour la réclame...’
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

72
‘Pour moi, zegt Shaw, ma vie appartient à la communauté, et aussi longtemps que
je vivrai, c'est mon privilège de faire pour elle tout ce que je peux. Je veux être
entièrement vidé quand je mourrai, car plus dur je travaille plus je vis. Je me réjouis
dans la vie, pour elle-même. Pour moi la vie n'est pas une courte chandelle. C'est
une torche splendide que pour le moment je tiens et, avant de la remettre aux
générations futures, je veux qu'elle brille d'un éclat aussi grand que possible’.
Wat Shaw scherp afteekent, is zijn logische handeling, de wil om zijn dagelijksch
leven in overeenstemming met zijne gedachten, met zijn werk te brengen. Het moet
ons niet verwonderen dat zijn vranke, vrijpostige - soms wel eens brutale - houding
aanstootelijk was voor zijne medeburgers. S. heeft dan ook 12 jaar noodig gehad
om zijn werk in Engeland naar waarde te doen schatten. Benevens werken van
sociologischen en polemischen aard, heeft hij, vóor zijn werkzaamheid als
tooneelschrijver, enkele romans geschreven: ‘Un socialiste insociable’, ‘La profession
de Cashel Byron’, ‘Le Lien irrationnel’, ‘Un amour parmi les artistes’. Hamon noemt
ze ‘des thèses sociales ou plutôt des cadres où s'enchassent des idées nombreuses,
profondes, triviales et rares, exprimées paradoxalement et plaisamment’.
Maar Shaw deed ook aan journalistiek en was als zoodanig werkzaam aan ‘The
Star’, ‘World’, waar hij met de muzikale kritiek belast was - later aan de ‘Saturday
Review’, waar hij de dramatische criticus werd.
In de tooneelspelen van Shaw vindt men het karakteristieke van den mensch: de
oprechtheid en den opstand. Dit werk is komisch, voornamelijk komisch van
gedachten, méér dan van situatie en taal. Deze komiek is moraliseerend, zooals
het theater van Aristophanes, waarvan Deschanel zei, dat het was ‘un discours
indirect par plusieurs personnages qui se parlent entre eux, pour se faire entendre
au public’.
Zooals Molière lacht S. met zijn verstand - hetgeen hem hoofdzakelijk doet
verschillen van de 19 e eeuwsche dramaturgen, voor wie het sexueele vraagstuk -
vooral in den vorm van echtbreuk - de steunpilaar van het drama was.
Het theater van S. is deterministisch; want dit is de grondgedachte: de natuur
krijgt altijd de bovenhand - tegen alle conventies van socialen, mondainen of
religieusen aard in. Het is eene school van oneerbiedigheid, van opstand tegen het
ouderlijk en wettelijk gezag, tegen al wat hij er valsch, verdrukkend in vindt. Zooals
in Molière zijn het de ouderen die belachelijk gemaakt worden en de jongeren die
overwinnen. Het is opmerkelijk dat hier ook de man uit 't volk eene belangrijke en
sympathieke rol heeft.
Dit tooneel is realistisch, optimistisch. Het is revolutionair niet alleen van gedachte,
maar tevens van vorm: Shaw heeft ook de gewone verdeeling in akten weggelaten.
Het is ook feministisch, want de vrouw is geen speelpop meer; ze stelt hare
natuurlijke rechten. Haar liefde is niet sentimenteel, zooals in de Fransche stukken;
zij is ‘teinte de maternité’, zegt Hamon.
‘Le Molière du 20 e Siècle’. Is deze epitheet wel zoo zonder meer op S. van
toepassing? Er zijn in S. als in Molière hoedanigheden die beiden dicht bij elkaar
brengen. Maar wat Hamon in de schaduw laat is het belangrijke verschil van
levensconceptie. Molière heeft nooit de maatschappij zelve in beschuldiging gesteld.
Hij weet alle kwaad aan de menschelijke natuur, wat een vage en onmachtige
beschuldiging was. S. teekent typen van klas, kaste, professie en sekte. Hij
beschuldigt niet de menschelijke natuur, want dit is slechts ‘een middeltje van
degenen die het kwaad willen bestendigen’, zegt hijzelf. Niet het kwaad zelf zal hij
laken. Hij zal het simpellijk voor oogen leggen en aan den mensch overlaten het te
bevechten.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Het boek van Augustin Hamon is eer een pleidooi, dan een kritische studie. Het
geeft van Shaw een levend beeld, maar het is op vele plaatsen heel eenzijdig en
oppervlakkig. Het is voldoende aan te halen waarom de schrijver het werk van S.
als kunst aanziet: ‘L'artiste est en somme un marchand de plaisir. Distribuer, donner
du plaisir, c'est sa fonction primordiale, essentielle. Conformément à cette définition
de l'art, l'oeuvre de S. est absolument artistique’.
Daarentegen getuigt het hoofdstuk over ‘Candida’ van een zuiver begrip, van een
fijne en diepdringende ontleding.
MAURITS WATERSCHOOT.
Snipper
Het boek is het testament van een wereld die verdwijnt ten gunste van een andere,
die haar taak pas begint.
(Publishers' Circular).
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

[Boekenschouw]
Literatuur; reisbeschrijving
73
De Jongere Generatie (Vervolg op ‘De Mannen van '80’). Gesprekken
met Vertegenwoordigers van de Nieuwere Richting in onze Literatuur;
tevens een Enquête naar enkele Beginselen in ons Nationaal Geestelijk
Leven, door E. d'Oliveira. Geïllustreerd. - (Maatschappij voor Goede en
Goedkoope Lectuur, Amsterdam, 1914).
De heer d'Oliveira is een knap interviewer, d.w.z. hij weet nog wat méér te geven
dan de onontbeerlijke bizonderheden van hoe een bekend schrijver er uit ziet in zijn
sjamberloek, wat voor dassen hij draagt, of hij in zijn jeugd temet gehoepeld of
gepriktold heeft en al welke finesses méér geschikt mogen zijn om een goed figuur
te slaan tusschen de beschrijving van een nieuwe tearoom en de slachtoffers van
het laatste spoorwegongeluk in een dier prentenboeken-voor-groote-kinderen, als
‘De Prins’, ‘Panorama’ en dergelijke. Den heer d'Oliveira is het niet om feiten maar
om beginselen te doen, hij ziet in een schrijver niet een buitenissig wezen dat men
aangaapt als een boer een rarekiek, maar vooral een drager van ideeën, een mensch
die door de kracht eener sterk-levende persoonlijkheid in de verwarrende
verschijnselen-wereld de vaste lijnen van het eeuwige en algemeene te ontdekken
weet. Datgene wat de interviewer (leelijk woord toch) las in de met geraniums
vercierde portiek van Adama van Scheltema's villatje ‘De Windroos’, te Bergen:
Ik zie naar ieder wind
Op elke verre kust
Doch in mij zelve vindt
Gij aller streken rust,
dàt is het wat, zij het in verschillend opzicht, iedere kunstenaar min of meer van
zichzelven zeggen kan, 'tzij hij met een ganzenroer door 't Vlaamsche boerenland
dwaalt of de charmante chauffeur is van zijn tallooze ‘louchés’ 1) als Buysse, dan wel
aan in pure schoonheids-extase zwijmelende bakvisschen, ontnuchterend, zich als
‘zoo'n doodgewoon mannetje’ openbaart, gelijk Bastiaanse, of door de raadselachtige
scheemring van een als met bloedkleur doortrokken kamer schrijdt als door een
vergeestelijkte sfeer, die den bezoeker de sensatie geven kon alsof de bleeke
dichterhanden te wapperen zouden gaan, zoo d'adem niet werd ingehouden. Dus
van de Woestijne.
En zelfs waar de dichter - eindelijk gevonden in een straat van kille pensions en
banale ambtenaarswoningen - aarzelend en verward zijn ondervrager te woord staat
- nadat hij en zijn bezoeker elkaar door hun so-easy's afdoend hebben bekeken -;
waar de dichter is als een te vroeg oude jongeling, die nevens de gewaarwording
al wel een eeuw geleefd te hebben in zich draagt de onzekerheden van wie zoekende
is en misschien wel altijd zoekende zal blijven naar den zin des levens - gelijk de
jonge dichter P.N. van Eyck - zelfs dáár ook hebben wij 't gevoel van vastheid, van
1) Zoo spreken, volgens Cyriël Buysse, de Hollanders het woord ‘logé’ uit!
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

ust, als straalt er van den persoon uit een sfeer waarbinnen zich de dingen van
het dagelijksche leven niet dringen kunnen.
Daarom is 't zoo prettig in dit boekje lezen, en nu geef ik, per slot van rekening,
die heele ‘enquête’ naar ‘enkele beginselen’ in ons... hoe was 't ook weer? ... ons
‘nationaal geestelijk leven’ ja juist, die heele enquête dan, cadeau voor de levende
persoonlijkheid der schrijvers, die d'Oliveira blijkbaar met een fijn
aperceptie-vermogen heeft weten vast te houden en weer te geven in de hier
geboden bladzijden.
E. D'OLIVEIRA
Ik wil daarmeê niet zeggen dat het onbelangrijk zou zijn wat aan ideeën en
denkbeelden door de verschillende schrijvers is medegedeeld, doch slechts dit, dat
het er betrekkelijk weinig toe doet of wij het individualisme van een Bastiaanse, die
‘voor de grootst mogelijke ongelijkheid’ is, afwegen tegen het gemeenschapsgevoel
van een Scheltema; dat al deze opvattingen en sentimenten hun waarde hebben,
of nog beter krijgen, in hun natuurlijken opbloei uit een bepaalde
dichter-persoonlijkheid. En het is dan ook een goed besluit van dit boekje, dat het
laatste opstel aan Dr. J.D. Bierens de Haan is gewijd: den man die in de stille
omgeving van een achterhoeksch vereenzaamd dorp met Spinoza verkeerde en in
‘de norm der Waarheid is in ons zelf’ de geestelijke waarde vaststelde als een
eigenschap van eigen subjectiviteit, die den mensch, hij zij denker of kunstenaar,
het recht van zelfopenbaring geeft omdat, en zoolang als, hij mensch is.
G.v.E.
Van Oude Voyagiën, door Dr. M.G. de Boer. Deel II en III. - (Amsterdam,
firma H. Meulenhoff).
Gaf ik bij de verschijning van het eerste deeltje dezer Meulenhoff-editie 1) in enkele
trekken het karakter aan van onze oude scheepsjournalen in 't algemeen, en van
deze bewerking ervan in 't bizonder; ter aankondiging van de beide volgende deeltjes
- die er even smakelijk uitzien als het eerste - wensch ik
1) Zie blz. 55 van den vorigen jaargang
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

74
heel in het kort den inhoud van de drie boekjes mee te deelen.
De titel van het eerste is Op weg naar Indië. Er staan vier reizen in dit
bundeltje. De eerste is ontleend aan het Itinerario van Jan Huygen van
Linschoten. Het was op een portugeesche vloot van 'n veertig schepen, dat Jan
Huygen den tocht maakte. De reis begon op 8 April (Goeden Vrijdag) 1583, en was
voor die dagen buitengewoon voorspoedig, daar men in 5 maanden en 13 dagen
het doel van den tocht, Goa, bereikte. In Goa bleef Van Linschoten 'n vijftal jaren;
in Januari 1589 aanvaardde hij de terugreis. Nu had de vloot ontzettend met stormen
te kampen; en ook eenige vijandelijke engelsche schepen maakten het de
Portugeezen lastig. Van Linschoten bleef nu nog 'n 2½ jaar op Terceira, en keerde
toen, na negen-jarige afwezigheid, naar Lissabon terug. Eenigen tijd daarna vond
hij gelegenheid, om met een schip naar Holland terug te gaan, en kwam den 3 en
September 1592 in Enkhuizen, de woonplaats van zijn ouders, aan.
Het tweede reisverhaal behandelt de beroemde overwintering op Nova-Zembla,
door Heemskerck en Barendsz., en is ontleend aan het bekende dagboek van Gerrit
de Veer. Het verhaalt van alle kou, en ellende, en ontbering die de dappere
bemanning van het schip gedurende den barren winter van het onherbergzame
Noorden te doorstaan heeft gehad.
De beide andere verhalen hebben twee tochten naar Indië tot onderwerp. De
eerste ‘schipvaert’ naar onze toekomstige koloniën is beschreven naar het journaal
van Frank van der Does, die als vaandrig diende op een van de vier schepen welke
op 2 April 1595 Texel verlieten onder De Houtman en Keyser, om te trachten in
Indië handelsbetrekkingen aan te knoopen. Na allerlei wederwaardigheden bereikte
men den 23 en Juni 1596 de stad Bantam, het doel van den tocht. Na met meer en
minder gunstig gevolg hier en daar zich met de inboorlingen in betrekking te hebben
gesteld, zette men den 26 en Febr. 1597 weer koers naar het vaderland, waar men
den 14 en Augustus aankwam: met 248 koppen was men uitgevaren, met 90 kwam
men terug.
De tweede ‘schipvaert’ naar Indië geschiedde door een vloot van acht schepen
onder bevel van Jacob van Neck. Deze stelde zelf het reisverhaal te boek van de
drie schepen die na een voorspoedige reis met een rijke lading voor het vaderland
wederkeerden. Dit journaal is hier gevolgd. De reis duurde van 1 Mei 1598 tot 19
Juli 1599.
Het tweede boek draagt tot titel De wereld om. Hierin worden een drietal reizen
behandeld. Ze zijn minder bekend dan die in het eerste deel; maar zijn evenals deze
treffende getuigenissen van durf en volharding.
Voor het eerste verhaal is gebruik gemaakt van het ‘wijdtloopigh verhael van
tgene de vijf Schepen (die int jaer 1598 tot Rotterdam toegherust werden, om doorde
Straet Magellana haren
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

(Uit: ‘Van Oude Voyagiën’).
handel te dryven) wedervaren is, tot den 7. September 1599. toe, op welcken dagh
Capiteijn Sebald de Weert, met twee schepen, door onweder vande Vlote versteken
werdt. Ende voort in wat groot gevaer ende ellende hy by de vier maenden daer
naer inde Strate gheleghen heeft, tot dat hy ten lesten heel reddeloos sonder schuyt
oft boot, maer een ancker behouden hebbende, door hooghdringhende noot weder
naer huys heeft moeten keeren, meest beschreven door M. Barent Iansz. Cirurgijn’.
Zoo deelt de titel van dit journaal den inhoud ervan mee.
Het tweede reisverhaal is naar het dagboek van Olivier van Noort, die den 13 en
September 1598 als admiraal van een Magelaansche Compagnie met vier schepen,
bemand met 248 koppen, uitvoer, en den 28 en Augustus 1601, na een avontuurlijken
tocht ‘om den wereltcloot’ met 35 man in het vaderland terugkwam.
De derde reis, hier verhaald, is die van Schouten en Le Maire, voor de Australische
Compagnie, ter ontdekking van een weg naar ‘het onbekende Zuidland’. We leeren
er o.a. uit, hoe de eer van de ontdekking der le Maire-straat ook werke-
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

75
lijk aan dezen toekomt; en ook, hoe zijn verdienste in deze is miskend, o.a. door
Jan Pietersz. Coen.
Het derde deel geeft groote verscheidenheid. Vooreerst 't op sommige momenten
spannend verhaal van de avontuurlijke reis van Willem IJsbrantsz. Bontekoe naar
Oost-Indië. Waarom heeft hier Dr. de Boer zoo zijn funktie van tolk vergeten, en
eenige malen laten blijken dat hij met Bontekoe als gezagvoerder niet veel op heeft,
deze een ‘doetje’ vindt? 1)
Daarop volgt de tocht van de Nassausche vloot onder Jaques l'Heremite; een
tocht die gericht was tegen de Spaansche bezittingen aan den Grooten Oceaan.
Vervolgens lezen we een kort en droevig relaas van een overwintering op
Spitsbergen, waarbij alle zeven de mannen die zich
Dat 't nu weer op het ongesienste was om 't leven te behouden soo quamen onversiens uit
de Zee opbarsten een partij Vliegende Visschen, in maniere als van een school musschen
en quamen soo in de boot. Daer wast doe aen 't grabbelen, elk dee syn best wat te krijgen.
Uit: De Oost-Indische Reyse van Willem Ysbrantsz Bontekoe. (Van Oude Voyagiën)
daarvoor beschikbaar hadden gesteld, het leven verloren. De volgende voyagie is
de omzeiling van Australië door Abel Tasman, met als doel de verkenning van 't
onbekende ‘Zuidland’ dat zich ten zuiden van den Oost-Indischen Archipel moest
bevinden. De bundel wordt besloten met de reis van Mr. Jacob Roggeveen, die op
62-jarigen leeftijd een ontdekkingstocht ondernam naar de Zuidzee.
Tot slot nog een algemeene opmerking over deze uitgaaf.
Ik noemde zooeven Dr. de Boer den tolk van deze reisverhalen. Inderdaad is
hij dit; en als zoodanig verdient hij, in 't algemeen gesproken, grooten lof. De taak
van een tolk bestaat dikwijls in het samenvattend weergeven in eigen taal van
wat de vreemdeling, soms te uitvoerig, in zijn taal heeft gezegd. De tolk heeft dan
zorg te dragen dat de feitelijke inhoud van het gesprokene behouden blijft. Wat
daarbij echter licht verloren gaat, meer nog dan bij nauwkeurig vertalen 't geval is,
dat is om het kortweg te zeggen: al het eigene en eigenaardige dat het
oorspronkelijke mogelijk kenmerkte. Dat gemis doet zich ook in deze boekjes
gevoelen. Had Dr. de Boer dus de journalen moeten geven, zooals hij ze vond? In
geenen deele. Ik wees er al op bij de aankondiging van 't eerste deel, dat ze daartoe
voor ons te veel onbelangrijks bevatten. Maar er is een middenweg tusschen geheel
overnemen en vrij navertellen. Enkele ‘karakteristieke gedeelten’ zijn al onveranderd
nagedrukt - m.i. te weinig. Waarom niet de verhouding tusschen deze overgenomen
fragmenten en 't ‘navertelde’ omgekeerd; d.w.z. in hoofdzaak de
journaal-schrijvers aan 't woord gelaten; en alleen de voor ons onbelangrijke
1) En is dit oordeel wel geheel billijk; gelezen zijn journaal, gelezen ook andere dergelijke
journalen, waar sprake is van moeilijkheden met eigen scheepsvolk, of met gevaarlijke bruintjes
en zwartjes?
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

passages met enkele woorden weergegeven? Stellig hadden deze drie bundeltjes
dan minder verhalen kunnen bevatten dan nu 't geval is; maar ze zouden nog veel
aantrekkelijker zijn geworden dan ze nu al zijn. Wij, het groote publiek, lezen toch
die oude reisverhalen niet als geschiedbronnen; ook niet voornamelijk om wat ze
ons geven; maar voor ons is hoofdzaak hoe ze de avonturen en landen en volkeren
beschrijven. Die landen en volkeren kennen wij, die ze nooit zagen, al beter dan
die zee-
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

76
vaarders die ze ontdekten. Maar 't is ons in de eerste plaats te doen om
die zeevaarders: die willen we nader leeren kennen.
Mijn eindoordeel is dus: dankbaar - maar niet zoo voldaan als mogelijk geweest
was; ondanks de zoo smaakvol verzorgde uitgaaf.
AMSTERDAM.
P.L. VAN ECK JR.
Romans en novellen
De Koning van een Vreugderijk, door A.S.C. Wallis. - (Haarlem, H.D.
Tjeenk Willink & Zn.).
Ik klom op de groote Mast en ging daer op liggen en zag het werk eens over en seyde: ‘O
Godt! hoe is dit schoone schip vergaen, gelyck Sodoma en Gomorra’.
(Van Oude Voyagiën).
Aan het slot van hare tot recht verstand van den roman belangrijke voorrede roept
de schrijfster ‘de verschooning in voor een werk, waarvan niemand beter dan (zij)
kan voelen, dat het meer heeft gepoogd dan bereikt’. Zij zal het dus wel niet euvel
duiden, wanneer uit deze bespreking blijkt, dat wij het ten volle met de aangehaalde
woorden eens zijn. Bij het doorlezen van de drie lijvige deelen (ieder pl.m. 300 blz.)
is ons meermalen de bekende plaats uit den proloog van Schillers
Wallenstein in de gedachten gekomen:
Auf diesem finstern Zeitgrund malet sich
Ein Unternehmen kühnen Uebermuts
Und ein verwegener Charakter ab.
Von der Parteien Gunst und Hass verwirrt,
Schwankt sein Charakterbild in der Geschichte;
Doch euern Augen soll ihn jetzt die Kunst,
Auch euerm Herzen menschlich näher bringen.
Denn jedes Aeusserste führt sie, die alles
Begrenzt und bindet, zur Natur zurück,
Sie sieht den Menschen in des Lebens Drang, u.s.w.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Wat toch is de stof, in dezen roman verwerkt? Wat zijn de bedoelingen van de
schrijfster? Hoofdpersoon is Gustaaf III, die in 1771, 25 jaren oud, koning van Zweden
werd en in 1792 op een gemaskerd bal door sluipmoord viel. Hij is de laatste
Zweedsche vorst geweest, ‘die zijn natie weer deed meespreken in de lotgevallen
van Europa, die haar opnieuw geteld en bekend maakte’. ‘Zelden’, zegt de schrijfster,
‘is een karakter zoo verschillend beoordeeld als dat van Gustaaf’, en verschillende
aanhalingen uit werken van Klinckowström, Heidenstam, Geffroy,
Georg Brandes, e.a. toonen de juistheid van deze bewering aan.
Ten volle is dus Schillers woord: ‘von der Parteien Gunst und Hass verwirrt,
schwankt sein Charakterbild’ op hem van toepassing. Een karakter als dat van
dezen vorst, gevierd als ‘le sauveur de la patrie, le fondateur d'une nouvelle ère, un
héros, un vainqueur, le promoteur de la liberté réligieuse, un littérateur, un
dramaturge brillant, et aussi dépourvu de vanité comme homme que comme roi’,
doch tevens gesmaad als ‘tyran, despote, parjure’, beschuldigd van ‘légèreté,
fausseté, prodigalité, indifference pour le bien de son peuple’, en ten slotte gevallen
als offer van den haat - zulk een karakter menschelijk te verklaren, ‘den Menschen
zu sehen in des Lebens Drang’, ziedaar de schoone taak, die de schrijfster zich ten
doel heeft gesteld. Op de vraag, of zij ten volle bereikt heeft wat zij wilde, mogen
enkele opmerkingen betreffende het karakter van Gustaaf, zooals dat in den roman
geteekénd wordt, het antwoord geven.
In het eerste deel is deze nog de kroonprins, van wien velen groote verwachtingen
koesteren voor de toekomst. De uit Zweden verbannen vrijheer Von Lindenfelt, die
als heerenboer in Normandië leeft, getuigt van hem: ‘Kroonprins Gustaaf moet
begaafd zijn, hij zal niet, zooals
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

77
zijn vader, berusten in de rol van speelpop; hij zal het juk van den adel, dat hij zelf
meedraagt, willen breken, en daarom ook voor de grieven voelen van hen, die tegen
adelswillekeur protesteeren’. En Zweden wordt genoemd ‘een zeer ongelukkig rijk,
een weleer groot en machtig rijk, dat nu in volslagen onmacht als 't ware schreeuwt
om den redder, dien 't in zijn kroonprins Gustaaf hoopt te zullen ontvangen’. Aan
het Fransche hof leeren we den prins, die een buitenlandsche reis doet, zélf kennen,
en wel als een jongeling, die zijn vrijheid - in Zweden stond hij onder het strenge
toezicht van den adel - met volle teugen geniet. Al spoedig vermoeden we, dat hij
aan de hooggespannen verwachtingen later niet zal beantwoorden. Een werkelijk
gróót man, hoog en edel van karakter, is hij niet. Te midden van de vermaak
zoekende, verdorvene hovelingen van Lodewijk XV leeft een jonge vrouw, prinses
Septimanie Pignatelli, door de schrijfster, - daar Prins Pignatelli de goederen en den
titel van het uitgestorven geslacht Van Egmond heeft geërfd - steeds gravin van
Egmond geheeten. Deze vrouw, een volkomen reine, maar zwakke en dweepzieke
natuur, een lelie bloeiend in een stinkend moeras, getuigt van Gustaaf naar waarheid:
‘Er is een mensch in u, die vleugelen heeft, een wiens denken edel en waarachtig
is - dat is de mensch dien ik in u ken en vereer. Maar 't was mij heden, alsof er nog
een andere mensch uit u sprak. Die man heeft geen geestdrift, om zijn lippen is spot
en zijn blik ziet geen zon en bergen, alleen mist en grauwe vlakten’. Zóó moeten
we dus Gustaaf zien. En wat is nu het geval? Onzes inziens teekent de schrijfster
ons veel te weinig den ‘mensch met vleugelen, wiens denken edel en waarachtig
is’. Zeker, als hij koning is geworden, schaft hij misbruiken af, breekt hij de macht
van den adel en beschermt de kunst, doch als mensch is hij maar al te zeer
cynisch, spoten twijfelziek, ijdel en prachtlievend. We gevoelen te weinig van
een strijd in zijn ziel tusschen de contrasteerende eigenschappen van zijn karakter;
hij wordt te weinig ‘unserm Herzen menschlich näher gebracht’. En waardoor?
Doordat het woord van Goethe: ‘Bilde Künstler, rede nicht!’ door de schrijfster te
weinig ter harte blijkt te zijn genomen, of ... wijl haar de gave ontbreekt, werkelijk
uit te beelden. Veel, zeer veel, wordt er in dezen roman door de schrijfster
beweerd, gephilosofeerd en geredeneerd, en zij doet dit niet alleen zélf, ook haar
personen praten meer dan zij handelen. Levende menschen, die wij kunnen
liefhebben of haten, bewonderen of verachten, om 't even wat, ze komen in het
heele werk niet voor. Het edele, dat de schrijfster beweert in Gustaafs karakter te
schuilen, uit zich te weinig in zijn daden, ja zelfs in zijn gedachten. Of is de man,
die de volkomen toewijding van een vrouw als Septimanie van Egmond misduidt
als voortkomende uit onedele beweegredenen; die tegen haar wil zijn hulde gaat
betuigen aan M me du Barry, de verachtelijke bijzit van Lodewijk XV; die haar vergeet
als hij in zijn land teruggekeerd is, in staat onze sympathie te wekken? ‘Hij heeft
een karakter om zich te laten bedwelmen, hij heeft niet den moed eener groote
smart. Hij zal naar een raadszitting gaan en zeggen, dat een koning geen tijd heeft
om te treuren, of misschien naar een nieuwe opera, om de smart daar met muziek
te overstemmen; geheel doorvoelen zal hij, kan hij ze niet’. Zoo laat de schrijfster
iemand van Gustaaf getuigen, die hem blijkbaar volkomen begrijpt en zóó zien
we hem ook alleen. Over zijn beter-ik wordt alleen gepráát; het handelt niet, of
althans zeer weinig. Het gevolg is, dat hij ons eigenlijk koud laat; een tragisch
medelijden, dat we zouden kunnen gevoelen voor den man, die, door tegenstrijdige
karaktereigenschappen geslingerd, een kamp heeft te voeren met zich zelf en met
de omstandigheden (dus met zijn noodlot) wekt hij bij ons niet op. En toch, hoeveel
gegevens waren er, om hem tot een tragisch held te maken! Waarom heeft de
schrijfster dit niet gedaan? Omdat de vaststaande gegevens der geschiedenis haar
bonden? Als dit het geval is, dan heeft het literaire kunstwerk er schade door geleden.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Aan den geschiedvorscher de taak, de personen en gebeurtenissen in het
licht te stellen met historische juistheid, de feiten aanvaardende zooals de
werkelijkheid die heeft gegeven, en ze verklarende als noodzakelijke gevolgen van
bepaalde oorzaken. Onzes inziens heeft de romanschrijfster zich hier te veel
laten binden - moeten laten binden? - door de historie. En toch - ook hier rijst
weer een vraag. Waarom verwerpt zij de algemeene opvatting, dat Gustaaf na het
uitbreken der Fransche revolutie ‘den strijd tengunste van het ancien régime werkelijk
heeft gewild’? Waarom verzwijgt ze zijn reis naar Aken in het voorjaar van 1791 om
met de Fransche emigranten te raadplegen? Waarom maakt ze het vermoeden
van den dichter Arndt: ‘dat Gustaaf aan een nieuwe staatsinrichting arbeidde,
toen de kogel hem trof, die hem “mit allen seinen Gedanken und Entwürfen still ins
Grab legte”’, tot het hare? Om ons den Zweedschen vorst als mensch sympathieker
te maken, om hem ‘unserm Herzen menschlich näher zu bringen’ waarschijnlijk.
Goed, maar waar zij zich deze afwijking van de historische gegevens veroorlooft,
betreuren wij het, dat ze zich als kunstenares niet méér vrijheid heeft gegund.
Deze roman bewijst, dunkt ons,
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

78
voor de zooveelste maal, hoe gevaarlijk het is, de hoofdpersonen der geschiedenis
tevens tot hoofdpersonen van den roman te maken.
Nog tot een andere opmerking geeft ‘De koning van een Vreugderijk’ aanleiding.
‘Auf diesem Zeitgrund’, zegt Schiller, ‘malet sich ein verwegener Charakter ab’.
Wat is er bij Wallis geworden van den ‘Zeitgrund’, van den historischen achtergrond?
Wat merken we van de gedachtenstroomingen in de laatste helft der 18e eeuw?
Leven haar personen werkelijk in hun tijd? We blijven voortdurend aan de hoven;
aan het Fransche hof en aan het Zweedsche. Afgunst van hovelingen, intrigues,
hoffeesten, enz. geven géén beeld van het leven van een tijd. En dát willen we toch
in een historischen roman (ook in den historischen karakter-roman) hebben!
Hooren we wat een andere romanschrijver, H.J. Schimmel, getuigt in de voorrede
van zijn Sinjeur Semeyns. ‘Ik heb getracht, mij bekend te maken met de
historische periode, met de personen die er in leefden en werkten, met de
hoofdstroomingen hunner gedachten, om daarnaar mijne handeling en mijne
charakters te vormen. Ik heb een fiktie geleverd, maar met een historischen
achtergrond; ik heb een waereld willen opdelven uit het graf van het verleden’.
Aan deze beginselen voldoet de hier besproken roman niet. Zelfs de titel bereidt
ons een teleurstelling. Van het vreugderijk dat Gustaaf wilde stichten, ‘een rijk, dat
aan geen grenzen van berg of zee gebonden is, het rijk der vreugde’, hooren we
slechts in twee hoofdstukken, het laatste van het eerste deel en het vijftiende van
het derde. De stemming der vreugde echter wordt nèrgens gewekt, zelfs niet in
dat ééne hoofdstuk, dat ons in den kring van Haga inleidt, waarvan de koning wilde
maken ‘een gedicht, een droom van poëzie, een Muzenhof zooals de legendarische
Muzenhof van koning Arthur was’.
Opzettelijk is zooeven op Schimmel gewezen, (de schrijfster zelf herinnert ons in
haar voorrede aan den naam van Mevr. Bosboom-Toussaint), een auteur, wiens
werk behoort tot het tijdperk vóór 1880. Ook dit werk moet tot die periode gerekend
worden. De nieuwere tijd schijnt over het hoofd van Wallis te zijn heengegaan,
zonder dat zij er iets van gemerkt heeft. Dezelfde gekunsteldheid in den gesprektoon,
hetzelfde vermoeiende vernuftsspel in de opmerkingen, antwoorden, tegenwerpingen,
kwinkslagen, woordspelingen, enz., als bij Schimmel, Mevr. Bosboom, e.a. Nergens
natuurlijkheid, zelfs niet in een gesprek tusschen vader en zoon. Tal van plaatsen
zouden aan te halen zijn om dit te bewijzen, doch de lezer zoeke ze zelf. Mogelijk
stuit hij dan ook nog wel eens op zonderlinge of foutieve beeldspraak en op
rhetorische wendingen, die niet meer van dezen tijd zijn. Samenvattende, moet ons
oordeel dus luiden: als geschiedkundige studie beschouwd, stemt de roman ons
‘dankbaar maar niet voldaan’, als letterkundig werk bereidde hij ons een teleurstelling.
J.J. GRISS.
De Sterkste, door Anna van Gogh-Kaulbach. (Amsterdam L.J. Veen).
Hoewel Mevrouw van Gogh-Kaulbach niet behoort tot de Allereersten, zoo is haar
werk toch bijna altijd aanmerkelijk beter dan dat van de overige boekenschrijvende
damesbent.
Een nieuw boek van haar - hoewel dan geen schok in ons Hollandsch-literair
wereldje -, doet toch altijd met een gevoel van prettigheid denken: dát zal althans
het lezen en bespreken wel weer eens waard zijn, en brengt dadelijk in onze
herinnering vroegere goede werken van haar als de Speculatie-Roman ‘Getijden’,
en vooral het heelgoede ‘Moeder’.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

In ‘De Sterkste’ vond ik vele goede kwaliteiten van ‘Moeder’ terug, ook echter de
minder verdienstelijke. Schrijfster kon zich bv. ook nú niet vrij houden van leelijke
woorden als ‘grapte’, ‘driftte’, ‘blijdde’, ‘wankte’ (voor wankelde), op twee bladzijden
(14 en 15) drie maal het woord ‘heugenis’, terwijl vooral in de eerste bladzijden een
zekere slordigheid niet valt te ontkennen.
Het gegeven: een verloofd meisje, dat ten slotte tot de erkentenis komt, dat zij
haar aanstaanden zwager meer lief heeft dan haar galant, is niet nieuw. Immers
werkte Robbers dit al psychologisch heel fijn uit in ‘De Bruidstijd van Annie de
Boogh’. De wijze van bewerking en oplossing echter, zooals Mevrouw van Gogh
ons die gaf, is wèl nieuw. Met vaste lijnen zet zij voor ons neer de twee, in wezen
en karakter, zoo diep van elkaar verschillende half-broers.
Bart, de fijne Droomer, de Schoonheid-zoeker, die van te-leven een Kunst maakt.
Bart, heel jong nog in zijn levensvisie, wien de Werkelijkheid verre blijft, de
Nietsdoener, die meent al genoeg te doen door zijn liefde zoo hoog en rein mogelijk
op te voeren en die het zelf-gelukkig-zijn als eersten plicht voelt, om door eigen
geluk de totale hoeveelheid geluk in de wereld te vergrooten.
Bart, door den vader verwend en ontzien, wijl deze meent aan hem te moeten
vergoeden een jegens de vroeg gestorven moeder begane fout. En Herbert: de
praktisch-nuchtere werker; de voor de buitenwereld tevredene, beheerschte
plichtsbetrachter, wien het vervullen van dien plicht echter niet is geluk en vrijheid,
maar benepen
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

79
slaafschheid, gebrek aan moed, en in wien klagend huilt het verlangen naar
huwelijksliefde, waar hij zich vergenoegen moet met een voor geld soms gekocht
surrogaat.
Herbert, in wien leeft felle haat, en donkre afgunst tegen Bart, dien hij wel voelt
als den Zwakkere, maar in wien hij benijdt de levensvreugd, de vrijheid, waarmede
hij neemt van het Leven, als een Recht; zijn niet gebonden zitten aan
conventie-plichtjes. En die altijd over hem triomfeert: bij de vrouwen, in het leven,
overal. En tusschen deze beiden in: kinderlijk-vertrouwend eerst, verward en ontzet
daarna, Wies, Bart's meisje, wie in Bart aantrekt het schuchter-reine, het mooie
spreken over liefde en de schoone dingen van het Leven.
Wel is zij zich even bewust, dat zij haar Held zich anders voorstelde: donkerder,
manlijker, sterker, maar haar vrouwelijke neiging tot willen helpen, het zich noodig
weten voor zijn geluk doen haar toch geheel oprecht zijn in haar liefde voor hem.
Tot de koele, beheerschte sterkte van Herbert haar gaat imponeeren.
Vooral ook als zij bij Bart ziet weinig tegemoetkoming aan haar verlangen naar
een knus-intiem tehuis, met, later, kinderen; als zij niet geheel verstaat zijn vage
verlangen van op verre reizen alleen maar te leven voor liefde en schoonheid. En
zij in Herbert onderkent, haar en de praktische werkers-familie waaruit zij stamt,
verwant: den taaien werklust, den doorzettenden wil, waarachter zij niet voelt den
levens-jammer, het hongeren naar liefde-geluk, het smachten naar moed om vrij te
durven zijn...
En zij voelen gaat, dat haar liefde voor Bart meer is de berustende toegevendheid
van een vriendin, een zuster, noodig om hem zelf te doen blijven staan. Terwijl tot
Herbert gaat haar passiebegeeren, en één kus van hem haar een zwijmelende
zinnenvreugd geeft, die zelfs Bart's hevigsthartstochtelijke omhelzingen haar niet
schonken. Maar ook nà die zelf-ontdekking wil zij het eens aan Bart gegeven woord
gestand doen. Temeer, omdat zij meent, dat Herbert sterk genoeg is om dit leed te
kunnen dragen, terwijl het Bart's ondergang zou beteekenen.
Maar als Bart door een intrigue van Herbert alles te weten komt, en hij Wies de
vrijheid terug geeft, nu zij ten slotte toch weinig blijkt te hebben verstaan van het
inniger wezen zijner liefde, en hij krachtig met de nu doode illusie durft te breken,
omdat hij begrijpt Wies niet te kunnen geven het Geluk, dat hij 's menschen eerste
recht vindt, dan moet Wies erkennen, dat van Herbert, dien zij altijd had aangezien
als den sterkste, Bart 't won...
En ook Herbert begrijpt, dat wederom Bart triomfeert, ook al ziet hij zijn verlangen
vervuld. - Wat niet voldoet in het boek is het gedachteloos door Wies gezegde
zinnetje ‘Ik ben zijn vrouw al’, en de daaruit voortkomende intrigue van Herbert.
Wat jammer is! Maar overigens blijft mevrouw van Gogh-Kaulbach psychologisch
juist. Wij voelen het verkeeren van Wies' liefde als een geleidelijk, begrijpelijk proces,
zonder schokken gaande langs natuurlijke lijnen.
Van de personen van het tweede plan, die maar heel vaag mee-doen, is tante
Betsie het best.
En om het psychologisch bijna overal zuivere kunnen, vergeten wij gaarne die
kleine onbeholpenheidjes, de leelijke woord-vondsten, de slordigheidjes, waarvan
ik in den aanvang repte.
J.H. FRANÇOIS.
Letterkundig leven uit de mei-tijdschriften
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

De Gids
Een Gids-nr. met veel schoone letteren. De heer Dr. P.H. van Moerkerken Jr. geeft
het eerste deel van een ... hoe moeten wij dit genre noemen? historische novelle,
zedenschets? enfin, het genre is bekend door L.E., Ignatia Lubeley e.a. Ook v.
Moerkerken is het in ‘De Bevrijders’ vooral om atmosfeer te doen; de
milieu-beschrijving krijgt hier 't meest relief. Dit gedeelte verplaatst ons in 't gezin
van een rijk Amsterdamsch koopman onder de Fransche overheersching.
Ziehier iets uit de overpeinzingen van de oude mevrouw Kee-Jans van Wyck, die
de wereld er sedert de revolutie niet beter op vindt geworden.
Al die vroegere jaren, van vóór vijf-en-negentig, schenen haar één dag
van ongestoord geluk. Toen was de wereld schoon en goed. Op de
Keizersgracht stond het huis der Van Wijcks, met de hooge vensters, met
het hardsteenen bordes, met de zware plafonds en goud-leêren
behangsels, met al de eerwaardige familiestukken. Aan de Vecht lag de
rijke hofstede van haar vader, statig gebouw van vierkante degelijkheid
tusschen zwaar geboomte. Daar was het zonnig en vroolijk langs de
groene gazons, als op de strak geharkte paden de elegante bezoekers
elkander zwierig begroetten, de driekantjes lichtend van hun witte paruik,
en op feestdagen de vergulde koetsen rolden over het beklinkerd
voorplein. De kinderen speelden in de schaduwrijke berceaux, in de
geheimzinnige grot, bij de watervallen en fonteinen, rond den landelijken
bouwval die kunstig' was nagebootst uit oude steenen. Zij verwonderden
zich over het eenzaam grafmonument onder een treurboom, diep in de
verste diepte van het doolhovig park. Zij plukten bloemen van kostbare
uitheemsche gewassen. In de gesprekken der ouderen sprankelde
vernuftige scherts; de heeren schaterden, de sierlijk-gekapte vrouwen
glimlachten blozend, terwijl lakeien naderden met likeuren of thee.
Nu was het alles heen; de wereld scheen dor en grauw, arm en
vreugdeloos geworden. En de oude mevrouw, in haar leunstoel bij den
haard, zuchtte, wanneer opnieuw deze beelden door haar eenzame
mijmering gingen.
Van P.N. Valkhoff vinden wij een uitvoerige studie over Anatole France en zijn werk.
France's heele oeuvre is een verheerlijking van de schoonheid van het paganisme
en van de zinnelijke liefde die door het Christendom wordt verafschuwd. Schrijver
gaat France's ontwikkeling na vàn zijn eersten bundel poëzie af: de Poêmes
dorés, opge-
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

80
dragen aan Leconte de Lisle, om wien France en andere dichters zich schaarden
in het tijdschrift ‘La Parnasse contemporain’. Kenmerkende eigenschappen van de
Lisle als: eruditie, hellenisme, anti-katholicisme, vinden we ook bij France. Het
moderne Frankrijk is door F. beschreven in zijn vierdeeligen roman-cyclus Histoire
Contemporaine, waarvan de twee laatste deelen een onmiddellijke weerslag
zijn op de Dreyfus-zaak, die F. hevig anti-clericaal en socialist heeft gemaakt.
‘Uit de groote stad’ is een schetsje waarin Johan Wesselink een dag leven
beschrijft van een voor haar brood werkende vrouw in Parijs.
Dirk Coster schrijft uitvoerig over Carry van Bruggen's Heleen. Coster acht in
dat boek, dat zich afwendt van den thans overbekenden naturalistischen roman,
veel te prijzen; hij vindt er echter een bedenkelijk te kort in aan plastiek; de
psychologische roman is hier te veel de essay genaderd.
Van de verdere bijdragen noemen wij hier nog alleen een poëtisch fragment
IJsenbele, door Mr. P. Otten.
Stemmen des Tijds.
Rabindranath Tagore wordt den lezer voorgesteld door Dr. H.T. Oberman, die in
dezen dichter vooral het diep-godsdienstige waardeert. Bernarda heeft een novelle
afgestaan ‘Als 't vertrouwen sterft’. Twee motieven treffen wij hier aan, waartusschen
we, althans in dit gedeelte, nog geen verband konden ontdekken. Motief I: twee
verloofden, stammend uit een verschillend geestelijk milieu. Motief II: bij het meisje
een angst voor den zinnelijken kant van het huwelijk. Dr. D. Plooy vervolgt zijn
interessante studie ‘Op de grenzen van “Antike” en Christendom’; H. Colijn geeft
reisbrieven ‘Uit het land van den Draak’.
Groot-Nederland.
De ‘Lenteliedjes’ van Hélène Swarth stellen onze bewondering voor deze dichteres
weer op een zware proef.
Er zijn aardige dingetjes in, als dit coupletje:
O, nu wilde ik zoo vurig dat ik nog was
Een blozend en hoopvol meisje
En ik liep met mijn lief in het lentegras
Op de maat van een vogelwijsje.
al voel ik voor mij dat ‘zoo vurig’ in den eersten regel als te zwaar voor wat daar
volgt. Maar als de dichteres zingt, dat - zoo God haar het ware geloof mocht
schenken om heuvlen te verzetten - zij die heuvlen en beuken en bloemen en de
beek en den zwanenplas aan haar lief zou ‘sturen’, dan ... neen, dan slaan we maar
liefst haastig de aflevering dicht en grijpen in onze boekenkast naar een dier bekende
bundeltjes waaruit de oude echte Hélène Swarth tot ons spreekt.
Ina Boudier Bakker vertelt ons het ‘Eerste Avontuur’ van een schoolmeisje, dat
met een jongen loopt en bitter ontnuchterd wordt omdat alles ‘zoo akelig’ blijkt, zoo
heel anders dan zij 't zich had voorgesteld.
‘Zomerleven’ is een reeks korte dagboek-notities van Cyriel Buysse, waarin hij
ons zijn indrukken van menschen en de natuur (de natuur vooral!) weêrgeeft. Een
‘nietig plasje tusschen groene oevertjes met enkele hooge populieren, een zingend
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

vijvertje’ maakt hem voor dagen gelukkig in zijn zelfgekozen eenzaamheid. Als hij
dan voor enkele oogenblikken in de stad, onder de menschen komt beleeft hij wel
eens grappige avonturen, zooals toen een zeeuwsche boer met een viertal
breed-rokkig schommelende boerinnen zijn auto voor een taxi aanzag en zich door
den monkelenden Buysse met zijn vrouwvolk door de stad liet karren om tot slot te
betalen met een kwartje en een paar sigaren. Ziehier de beschrijving van een
‘interview’:
15 September. Gansch onverwacht bezoek van I en B. vergezeld
door een derden persoon, mij onbekend, maar die mij wordt voorgesteld
als zijnde een journalist, die mij wenscht te ‘interviewen’.
De man is lang en mager, met lorgnet en zwarten baard, en buigend
schertst hij: ‘Puisque la montagne ne veut pas aller à Mahomet, il faut
bien que Mahomet vienne à elle’.....
Dit bezoek brengt mij totaal van streek, stolt den bloedsomloop in mijne
aderen. Met radeloos-smeekende-en-verwijtende blikken kijk ik I en B.
aan, terwijl de donkere interviewer zijn boekje uithaalt en door zijn bril de
omgeving bekijkt.
- Daar staat de molen, meneer; daar ligt de rivier en ginds zijn de
weilanden, begin ik, als een idioot.
De man glimlacht, sardonisch, en begint op een blaadje te potlooden.
- Het uitzicht is mooi, ga ik voort; de beide kasteelen, die u daar ziet...
Hij valt mij in de rede en stelt mij vragen: hoe ik werk, wanneer ik werk,
hoeveel ik per dag werk.
Ik antwoord, als een klein kind, als een schooljongen, als een onnoozeling,
die door zijn meester onderhoord wordt.
Hij vraagt mij of ik eenige ethische bedoeling heb met mijn werk. Ethische
bedoeling! Wat is dat? Mijn schuchter antwoord is blijkbaar
aller-onophelderendst, doch de interviewer potloodt toch maar lustig door.
I. en B. staan te grinniken. Ik zou wel op hen willen schieten. De man
begint over naturalisme; en, aardig genoeg: daar verkondigt hij zelf een
leer, zoodat ik niet hoef te antwoorden. Ik geef hem trouwens volkomen
gelijk, ben absoluut van zijn meening. Evenzoo deel ik zijn esthetische
beschouwingen en ook over Nietzsche en Bergson worden wij het roerend
eens. Een zin ligt mij op de tong: ‘Er bestaat ook nog het anti-isme en het
individualisme’, zou ik hem willen zeggen; maar 'k wacht mij wel van dat
te doen, om geen verwikkeling te weeg te brengen. Hoogst voldaan -
vooral ik - scheiden wij ten slotte van elkander.
Dat zal wel een heel mooi interview zijn, als het ooit gepubliceerd wordt;
en wat zal het juist mijn denkbeelden over allerlei weergeven!
Louis Couperus vervolgt ‘De ongelukkige’, H.v. Puymbroeck zijn studie over
Eekhoud, welke niet schoolsch-dor is maar van warm-levend begrijpen getuigt.
Ons Tijdschrift.
Van ‘Jong Vrouwtje’, de novelle van J.M. Westerbrink-Wirtz, las ik het hier afgedrukte
1e gedeelte een dag vroeger dan 't ook al weer ‘1e gedeelte’ der novelle van
Bernarda in de ‘Stemmen des Tijds’ (zie boven). En nu ik den inhoud van die beide
novelle-fragmenten mij weer voor den geest tracht te roepen, weet ik van geen van
beide mij den inhoud meer duidelijk te herinneren, verwar ik Emma en Jan uit ‘Jong
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Vrouwtje’ met Cor en Theo uit ‘Als 't vertrouwen sterft’. Nu kan dat aan mij liggen.
Natuurlijk. Maar de oorzaak kan ook dáárin te zoeken zijn, dat al die novelletjes in
onze diverse periodieken zoo bitter weinig persoonlijks hebben, zoo allemaal
gesneden zijn naar eenzelfde model. Dit betreft niet alleen onze ‘christelijke’
tijdschriften.
Beter dan de novelle van Mevr. Westerbrink beviel mij het schetsje ‘Verjaardag’
van R. Tharod, als ik tenminste de laatste bladzij mag schrappen. De gevoelens
van de jonge gescheiden vrouw op haar eersten verjaardag na het uiteengaan zijn
zuiver weergegeven. Voelt de schr. echter niet dat hij met dat theatraal-banale slot
(advertentie in de courant: Ondertrouwd... volgen de namen van den nog altijd
beminden man en ‘die andere’; waarop de verlatene natuurlijk flauw valt) alles
bederft?
Van Willem de Merode zijn in deze afl. Verzen. P.H. Ritter Jr. maakt enkele
wijsgeerige opmerkingen over 't wezen van het Proza en de Poëzie. Hij stelt o.a. in
't licht dat de ontwikkeling der poëzie organisch is, die van het proza mechanisch;
dat de grondstelling voorpoëzie is: voor een gedachte bestaat slechts één, de ééne,
vorm, al zoekt zich de dichter steeds nieuwe klanken te verschaffen, om dan te
luisteren of 't de klanken zijn waar het innerlijk
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

*5
rhythme hem toe brengt. Hierdoor blijft het z.g. ‘vrije vers’, waarbij nagenoeg alle
historische versvormen zijn losgelaten, toch essentieel van het proza verscheiden.
Tot slot zingt de schrijver den lof van het proza.
Nieuwe Banen.
In dit ‘maandschrift ter Verdediging en Verdieping van de Christelijke
Wereldbeschouwing’, dat nagenoeg geheel door den zeldzaam werkkrachtigen
redacteur, Dr. A.H. de Hartog, pleegt te worden gevuld, trof ons deze maand in 't
bizonder een artikel van diens hand over ‘Kunst en Zedelijkheid’. Schr. stelt in 't licht
dat de mensch als ik-wezen een éénheid is, d.i. willend-denkend, noch
uitsluitend ethisch, noch aesthetisch, en dat dus de stelling ‘l'art pour l'art’ die de
aesthetische functie van den menschelijk zedelijk-redelijken geest verabsoluteert
een willekeurige eenzijdigheid moet heeten. Het komt mij intusschen voor, dat de
geachte schr. het probleem der tweespalt in een wereld die, naar Schopenhauers's
woord: ‘herrlich zu sehn’ maar ‘schrecklich zu seyn’ is, met dit artikel (dat trouwens
vervolgd wordt) nog wel niet zal oplossen.
Omhoog.
Kon ik de vorige maand van dit tijdschrift geen melding maken wegens plaatsgebrek
- zoo vestig ik thans nog even de aandacht op J.J. Meyers bespreking van van
Eedens Pauls Ontwaken (April-nr.). Meyer bekijkt dit boek wat anders dan de
meeste recensenten gedaan hebben en ziet in v. Eedens geestelijke verzekerdheid
door 't sterven van Paul verkregen, niets anders dan een gelooven ‘op een teeken’.
De innerlijke aanschouwing was v. Eeden niet voldoende; hij meent die te kunnen
aanvullen door een zicht- of tastbaarheid.
Inhoud van No. 5: Gods Geduld verachten, door J.E. van Brakel. - 's Menschen
Ellende en Verlossing, door J.J. Bleeker. - Verlangen naar God, door W. Banning.
- De Richtingkwestie en hare Oplossing, door G.H.v.S. - Boekbespreking. - Wat wij
Tegenkwamen.
De Hollandsche Revue
Netscher heeft zich door de bellende en bungelende stoomtram naar Blaricum laten
hotsen en daar Herman Heijenbrock opgezocht en aan 't praten gekregen. Eerst
over zijn jeugd, in Rotterdam.
Goed opgevoed te zijn en dan dat vallen en opstaan. Bij baasjes werken,
bloemen en engeltjes schilderen in café's en paarden en vorstelijke
personen in een circus.... Het uitschreien van mijn akademie-idealen in
de verlaten gangen en kleedkamertjes te midden van parfums en verdorde
kransen, en als de verfjongen dan aan de trap schreeuwen, dat het
‘nachtblauw’ stond over te koken. O God, dat nachtblauw, dat we toen al
naar Fransch recept overal tusschendoor moesten smeren!... Heb ik daar
die idiosyncrasy tegen het blauwe systeem van gekregen? En dan dat
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

scharrelen om los werk bij patroons, wien alles te duur was en dat nachten
opblijven met haastwerk, en de kermisstukken en die eindelooze
zangrepetities van de opera!... Nu ik later het theoretisch verschil heb
leeren verstaan tusschen muziek en de opera... Wagner en Nietzsche...
komen mij nog dikwijls die eerste indrukken te binnen van bespottelijkheid
en leelijkheid.... Ik heb later veel te veel achter de coulissen gekeken....
Ook in mijn krantentijd is dat zoo het geval geweest. Al die menschen
van dagjes-grootheid - dat heeft wel allemaal vorm en richting gegeven
in mijn leven... dat wil ik niet ontkennen... maar het had een
tegenovergesteld effekt - stille vereenzaming en menschenhaat, zoodat
ik mij, toen het mij wat beter ging, geheel kon afzonderen en mijn
sluimerende liefde tot de doode dingen kon botvieren.
Intusschen, dat die ‘doode’ dingen niet dood waren, maar een ziel hadden voor
Heijenbrock, daarvan spreken zijn schilderijen voldoende, die een episch-breede
verheerlijking. zijn van de schoonheid der Groot-industrie. ‘De menschelijke
bedenksels en vormingen naar bepaalde doeleinden’, aldus H., ‘werd mij poëtischer
dan de vallende blaadjes of de ruischende boomtoppen’. Er zijn aan het artikel fraaie
reproducties toegevoegd naar enkele van H.'s schilderijen. Het Boek van de Maand
is ‘Ons gouden Vondelpark’ door J. Feith, eveneens met foto's.
Onze Eeuw.
P. Raëskin eindigt zijn novelle ‘Nonneke’; Prof. K. Kuiper leidt ons voort langs den
ontwikkelingsgang der Grieksche tragedie en geeft in dit gedeelte een ontleding
van enkele van Sophocles' drama's. Omtrent het verschil tusschen Sophocles' en
Aeschylus' concepties halen wij aan:
Sophocles verbreekt geenszins den band die menschen en goden
verbindt, maar in zijne drama's staan niet meer de goden, als bij
Aeschylus, handelend als hoofdpersonen op den voorgrond. Zijne
aandacht geldt den mensch met zijnen wil - al wordt die ook verbrijzeld
in den strijd met God's almachtigen - niet door den dichter gecritiseerden
- wil. Sophocles aanvaardt evenzeer als Aeschylus de mythologische
traditie, maar slechts die gebeurtenissen hebben voor hem essentieel
belang, die met het karakter en de daden zijner helden in nauw verband
staan. Zoo komt het dat de dialoog zijner drama's, die deze daden
voorbereidt psychologischer, en zijn karakters gecompliceerder maar
voor den modernen lezer verstaanbaarder worden dan die van Aeschylus.
Dr. A.G. van Hamel geeft Iersche Indrukken, roert echter niet de huidige politieke
gebeurtenissen aan. Interessant is wat de heer D.J. van der Ven schrijft over ‘de
volkspoëzie der Spinneweken’. Spinneweken, een woord uit den tijd dat de boeren
zelf hun vlas weefden, den tijd der oerprimitieve huisindustrie rondom de roswalmig
opflakkerende open stobben-haarden der patriarchale ‘losse hoesen’. Spinneweken,
de sombere dagen tusschen Sinte Katrijn als volgens 't eeuwenheugend rijmpje ‘de
koeien aan de lijn’ moesten staan, en Vastenavond - de rustweken voor 't mansvolk.
In die dagen, als de vrouw op een avond alle huwbare dochters ‘neugde’ om 't vlas
af te spinnen, werden er door de looze deernkes (die wisten dat 't mansvolk om de
deur van de deele zou kieken) heel wat oude liedjes afgezongen, vroolijk of
sentimenteel al naar 't viel, maar meest op 't ééne thema: de minne.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Dr. J. de Jong bespreekt onder 't opschrift ‘Een Merkwaardige Vrouw’ de
autobiographie der zangeres Lilli Lehmann: Mein Weg.
Het poëtische deel in deze aflevering is toevertrouwd aan C.A.B. van Herwerden.
De Nieuwe Gids.
INHOUD. Nieuwe-Gids-Prijs. - Aan 't Lichtende Strand, door G. van Hulzen. - Nieuwe
Bijlagen (V. De Uitvaart), door Jac. van Looy. - Oud, door Aleida van Pellecom. -
Pallieter - Goud; Een Grijze, Natte Dag; Een Schoone Winterdag, door Felix
Timmermans. - Nieuwere Engelsche Dichters (II. John Masefield), door J.R. van
Stuwe Hzn. - Rondom Napoleon, door Dr. A. Aletrino. - Aanteekeningen over Kunst
en Letteren, door Hein Boeken. - Gedicht, door Mien Vermeulen. - Kunstnotities,
door Corn. Veth. - Literaire Kroniek; etc.
Elseviers Geïllustreerd Maandschrift.
INHOUD. Buiten-tekstplaat; Karel V, de Wijze, Koning van Frankrijk. Naar een
afgietsel in de ‘Musées Royaux du Cinquantenaire’ te Brussel van de marmeren
buste door André Beaunepveu. - Naar aanleiding van het werk van Claus Sluter,
door G. Knuttel. - Oude Spaansche Kunst, door J.R. van Stuwe. - Een overzicht
van Britsch-Indische Kunst en Kunstnijverheid, door J.E. Jasper. - Helene Servaes,
door Herman Robbers. - Het Jubileum van den Kasdrager, door Frans Verschoren.
- Kroniek.; etc.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Frédéric Mistral (1830-1914)
81
DE 19 de eeuw is getuige geweest van de herleving in Europa van een aantal
nationale idiomen, een wedergeboorte waaraan de politiek niet vreemd genoemd
mag worden, doch welke daarom op zichzelf geenszins van belang ontbloot is, daar
zij een aantal dichters heeft opgeleverd, waardig een eereplaats in te nemen naast
hunne broeders der groote volkeren. Kunstmatig of spontaan, als feit alleen zouden
wij rekening hebben te houden met het hèr-ontwaken van het Keltische (Iersche)
nationaliteitsgevoel, de Katalaansche Renaixensa en de herleving van het
Provençaalsch als litteraire taal. Reeds Saint-René-Taillandier wees hierop in de
voorrede van den aan de samenwerking van verschillende troubadours te danken
bundel Li Prouvençalo, toen hij gewaagde van ‘ce réveil du sentiment de race
qui sera sans doute un des signes distinctifs du XIX e siècle’.
Van Mistral's leven valt niet veel te vertellen, dat niet in de verschillende dagbladen
met min of meer kleine bijzonderheden vermeld werd toen de dichter, kort geleden,
het tijdige met het eeuwige verwisselde. Wat wij hier geven willen is voornamelijk
een beknopte schets van de Provençaalsche beweging en een korte bespreking
van Mistral's werk, vooral van zijn voornaamste gedicht: Mirèio.
Voor het eerst, nadat de troubadours hadden opgehouden te zingen, stonden in
de 16 e eeuw weer dichters op in Provence, onder wie zich vooral de ‘noëlliste’
(Kerstliederen-dichter) Saboly onsterfelijk maakte.
In de 19 de eeuw verdienen naast Mistral met eere genoemd te worden Thédore
Aubanel (1829-1886) uit Nîmes, de diepste natuur en de meest temperamentvolle
lyrikus onder de félibres; wiens hart zijn leven lang weende bij de gedachte aan het
meisje dat hij liefhad - Zani - die het klooster verkoos boven de bedriegelijke wereld;
en Jacques Azaïs. Boven allen uit blonk echter de ‘Agenais’ Jacques Jasmin
(1798-1864), die steeds ‘den mond vol vogelkijns’ la bouco pleno d'aouzelo
had en van wien Longfellow, die hem met den Zuid-Schot Burns vergelijkt, een der
mooiste sproken vertaalde (The blind girl of Castel-Cuillè). In 1823
geven de gebroeders Achard uit Marseille, met zeven andere ‘troubaïres’ een
gezamenlijken dichtbundel uit. In 1839 schrijft de ‘Société archéologique de Béziers’
waarvan Azaïs de president was, een wedstrijd uit voor gedichten in het
Provençaalsch. Kort daarop verschijnen ook twee couranten in het Provençaalsch,
Lou Tambourinaire et le Ménestrel (1841-42) en Lou
Bouil-Abaisso (de naam van de welbekende provençaalsche kost). Zoo was
een krachtige stoot gegeven, die tot een eensgezinden arbeid op zuiver
letterkundig gebied leiden zou. Den 29 sten Augustus 1852 kwam te Arles een
‘Congrès des troubadours provencaux’ samen,
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

82
als uitvloeisel van den stijgenden roem van Roumanille, - hij kan als Mistral's meester
beschouwd worden - den dichter van Li Margarideto (De Madeliefjes, 1847)
en Li Sounjarello (De Droomsters, 1851) en tevens pittoresk pamfletist. Met
twee jonge zangers, zijn vertrouwden, Frédéric Mistral en Anselme Mathieu, had
hij, als voorbereiding voor die zangers-vergadering, een bundel gedichten Li
Prouvençalo (De Provençaalschen 1852) uitgegeven, met een zeer leerrijke
voorrede van den reeds genoemden geleerde Saint-René Taillandier. In 1853 kwam
te Aix een tweede kongres samen op het initiatief van den dichterjournalist-hervormer
J.B. Gaut, die Roumanille had bijgestaan in de voorbereiding van het eerste. Niet
minder dan 65 zangers woonden dit kongres bij, dat gevolgd werd door de uitgave
van een kollektieven bundel: Lou Roumavàgideis Troubaïres (De
pelgrimstochten der troubadours) 1854. Een litteraire school is echter nog
niet gevormd.
Op den gedenkwaardigen datum van 21 Mei 1854 vergaderen de zeven stichters
van de Félibrige: Joseph Roumanille (1818-91), Paul Giera (1816-61), Jean
Brunet (1822-94), Alphonse Tavan (geb. in 1833), Anselme Mathieu (1828-95),
Théodore Aubarel (1829-86) en Frédéric Mistral (1830-1914). Hun voornaamste
besluit was wel de stichting van een almanak in de volkstaal, en zoo verscheen
L'Armana prouvençau peì lou bèl an de Diéu 1855, dat nog
steeds wordt voortgezet en waarvan de godsdienstige en opvoedende tendens
vooral in de eerste jaren van zijn verschijnen zeer merkbaar is 1) .
Een andere gedenkwaardige datum is de ‘Fêtes Latines’ te Montpellier in 1878,
op initiatief van den Spanjaard A. de Quintana gehouden, en waar - symbool der
verbroedering der Latijnsche volkeren - een zoon van het meest afgelegene - de
Rumeen Vasile Alecsandri (1821-1891) - den eereprijs wegdroeg met zijn
schitterend Cântecul gintei latine (Het Lied van het Latijnsche ras) 2) .
1) De bekende romanist Paul Meyer, de boezemvriend van wijlen Gaston Paris, vestigde er
terecht de aandacht op, dat de ‘troubaires’ niet beschouwd mogen worden als
de opvolgers der dikwijls door wijsgeerigen twijfel gekwelde,
oude troubadours.
2) 2) De beginverzen daarvan luiden:
Latina gente e regina
Intr'ale lumii ginte mari
Ea poarta in frunte o stea divina
Lucind prin timpii seculari.
Menirea ei, tot inainte
Mareata indreapta pasii sei,
Ea merge 'n capul altor ginte
Varsând lumina 'n urma ei.
Het Latijnsche ras is de koningin
Van de groote volkeren op aarde
Zij draagt op het voorhoofd de goddelijke ster,
Die door d'eeuwen heen zal schitteren.
Haar bestemming is: steeds vooruit,
En trots schrijdt zij voorwaarts,
Aan den spits der overige volkeren
In een lichtend spoor.
En fier eindigt de dichter - als God op den oordeelsdag het Latijnsche ras vraagt wat het op
aarde deed:
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

* * *
In 1859 verscheen Mistral's meesterwerk: Mirèio. Ik geloof dat dit
lyrisch-episch-didaktisch poëem het lot deelt van de Divina Commedia en
Don Quixote, d.w.z. het wordt dikwijls genoemd; wordt het daarom wel veel
gelezen? Misschien kan een kleine bespreking daartoe leiden. Dan neme men
een uitgave met Franschen tekst er naast 1) , en geniete zelf - voor zoover dit mogelijk
is zonder wetenschappelijke studie van het Provençaalsch - zoo dan al niet van èlk
woord en èlke wending, dan toch van den klank van het vele gemakkelijk
verstaanbare.
Mistral droeg Mirèio op aan Lamartine in het volgende provençaalsch kwatrijn:
A Lamartino
Te counsacre Mirèio: es moun cor (coeur) e moun amo (âme)
Es la flour de mis an (mes ans)
Es un ras in (raisin) de Crau qu'émé (qu'avec) toute sa ramo (ramage, feuilles)
Te porge (tend) un paisan.
Mirèio, de dochter van den rijken boer, ‘mèste (maître) Ramoun’, de bezitter van
‘lou mas (boerderij) di Falabrego’ wordt verliefd op Vincent, den zoon van een
eenvoudigen mandenmaker, mèste Ambroi, en verklaart hèm het eerst haar liefde.
Natuurlijk wil de rijke Ramoun hier niets van hooren; maar het mooie, gevoelige
meisje kàn geen ander liefhebben dan den zoon van den ‘panieraire’, die door zijn
kracht en eenvoud haar ziel gevangen heeft. Niets is hem vreemd; en zij? Nooit
kwamen zij noch haar ouders uit hun ‘duiventil’: ‘Nautre, sourtèn jamai de noste
pijounié!’ Heur liefde voor Vincent zal haar 't leven kosten. Nooit zullen de trotsche
ouders
‘O Doamne, in lume cât am stat
In ochii sei plini de admirare;
Pe tine te-am representat!’
O, mijn God! ik heb - toen ik op de wereld was -
In haar oogen vol bewondering
U vertegenwoordigd!
1) De meest aanbevelenswaardige is die van Charpentier, die degelijk en goedkoop is (fr. 3.50).
De uitgave der ‘Annales’ is duur en, geloof ik, uitverkocht. De editie Koschwitz (Elwert, Marburg,
etc.) geeft geen Franschen tekst en is bestemd ‘pour les cours universitaires’.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

83
hun dochter aan een mandenmakerszoon geven. Als mèste Ambroi voor zijn zoon
om de hand van Mirèio komt en Mirèio haar liefde voor Vincent bekent, zijn de oude
Ramon en zijn vrouw, Mario Jano, woedend en willen daar niets van weten. Als
mèste Ramon zelfs zoo ver gaat dat hij Ambroi voor een intrigant uitscheldt, die
slechts de handlanger van zijn zoon is, om ‘in een goede familie te komen’, dan
barst mèste Ambroi trots uit:
Malan de Dieu, cridè tout d'uno
Se l'avèn basso la fourtuno,
Vuei aprenès de ièu que pourtan lou cor aut!
FRÉDÉRIC MISTRAL
FOTO A. BERT.
(Malheur de Dieu, s'écria-t-il soudain, - si nous avons la fortune basse, - en ce jour
apprenez de moi que nous portons le coeur haut!).
En dan volgt het episch verhaal van de veldtochten waaraan hij deelnam onder
den grooten krijger die uit het Zuiden [Korsika] kwam. Hij, die geen strookje grond
bezat in zijn vaderland, ‘verteerde daarvoor veertig jaren vleesch en been’.
Zijn korte, krachtige, martiale strofen doen aan die van Flambeau in ‘L'Aiglon’
denken.
Na dit onderhoud vlucht Mirèio naar li Santo - een klein pelgrimsoord op het
Camargue-eiland - en brengt den nacht door bij de familie van den slakkenraper
Andreloun, na onderweg verscheidene herders van haar vader te zijn tegengekomen.
Als de ouders merken dat hun kind gevlucht is, zijn zij radeloos en trekken allen uit
om Mireille te zoeken, nadat de verschillende arbeiders van hun bevindingen verslag
hebben gedaan en Marran, de eerste der ploegers, als een voorspelling van Mirèio's
dood heeft doen hooren. Intusschen is Mirèio de Rhône overgetrokken en zet haar
tocht door de Camargue voort. Als zij door een zonnesteek getroffen is, roepen de
muggen haar door hun steken weer tot het leven terug. Doodelijk vermoeid sleept
zij zich naar de Santi-Mario, waar de verschillende heiligen - zoowel mannelijke
als vrouwelijke - haar hun lijden verhalen, de noodzakelijkheid en de verdienste van
het aardsche leed verklaren. Dan stijgen zij weer ten hemel. Mirèio sterft gelukzalig
en Vincent werpt zich op haar lijk, de heiligen smeekend ook hèm tot zich te nemen.
Het geheele gedicht - er is meermalen op gewezen - is meer belangrijk als een
verheerlijking van de Provence dan wat den inhoud - de geschiedenis eener
ongelukkige liefde - betreft. Mistral wilde vooral zijn land bezingen voor zijn
landslieden, herders en hoevenaars:
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Vole qu'en glori fugue aussado
Coume uno reino, e caressado
Per nosti lengo mespresado
Car cantan que pèr vautre, o pastre e gènt di mas!
(Je veux qu'en gloire elle [Mireille] soit élevée comme une reine, et caressée - par
notre langue méprisée - car nous ne chantons que pour vous, ô pâtres et habitants
des mas). - Mooie episoden zijn: die waar mèste Ambroi van den ‘baile (bailli) Sufrèn’
verhaalt, die de matrozen van Toulon tegen de Engelschen aanvoerde, hun lot ging
bepleiten bij ‘den koning van Parijs’ en door jaloerschen belasterd nimmer
terugkeerde (Cant I); die van den hardlooper Lagalanto (Èro a Nimes, sus
l'Esplanado id); die der drie pretendenten, waar de dikwijls aangehaalde
passage van de wilde paarden der Camargue in voorkomt, ‘die hinniken van pleizier
als de zee woest en somber is en de ankers der schepen breken’. Mistral doet
voortdurend aan Homerus 1) denken, van wien hij zich trouwens in den aanvang van
zijn gedicht ‘de nederige leerling’ noemt. Doch ook soms aan Dante en Shakespeare
herinnert hij; aan den eerste, door zijn vizies als die van de boot in den nacht van
Saint Médard (Cant V),
1) Men vergelijke de indirekte hulde, Mistral gebracht door Prof. Vürtheim in de Gids 1905 (II),
‘Sagenverklaring’.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

84
aan den tweede door schilderingen als die der jonge meisjes die zich uit liefdessmart
verdronken. Denkt men niet aan Ophelia bij deze verzen, die in de Fransche vertaling
luiden: ‘Vois-les! ô pauvres jouvencelles! - Dans l'obscurité diaphane - palpitent
leurs seins nus, avec un tel râle, sous l'algue qui les souille - que leur chevelure qui
voile leur visage - à longs flots, je doute encore - si c'est l'eau qui ruisselle, ou les
larmes amères’. Onvergetelijk zijn ook de strofen waarin zij de Santi Mario aanroept.
Nog meer zou ik kunnen aanwijzen; doch een dichter die ons de namen van
Homerus, Dante en Shakespeare doet uitspreken - is hij niet reeds voldoende
gekenschetst?
Calendau (1866), de geschiedenis van een eenvoudigen ansjovis-visscher
die door zijn heldendaden het hart der fee Estérelle verovert, kan, evenmin als Nèrto
(1884) - een bekoorlijk verhaal uit het oude Avignon - hoewel beide ontegenzeggelijk
groote verdiensten bezitten, een vergelijking doorstaan met de eerste schepping
van den meester Mirèio, wier naam men bijna steeds in één adem uitspreekt met
den zijne 1) .
WILLIAM DAVIDS.
Engelsche proletaren-poëzie
Nature Poems and Others, by William H. Davies.
Songs of a Sourdough, by Rob. W. Service.
Songs of a Navvy, by Patrick MacGill.
II
NOW for Patrick MacGill. Deze is afkomstig uit het Iersche graafschap Ulster, en
was, toen zijn bundel verscheen (eind 1911), spoorwegarbeider bij de Caledonian
Railway te Greenock. Het is opmerkelijk, hoeveel meer vaktermen hij gebruikt dan
de beide anderen, waardoor zijn poëzie iets meer urwüchsigs, maar tegelijk ook
iets meer barbaarsch krijgt. Ook zijn z'n gedichten dikwijls doortrokken van een
grimmig soort humor en van een spottend sarkasme, terwijl hij aan den anderen
kant veel plastisch talent heeft en veel verbeeldingskracht, waardoor zijn letterkundige
praestatie voor iemand van zoo'n jongen leeftijd, even in de twintig, zeer merkwaardig
is. Hij lijkt me, niettegenstaande zijn gebruik van vaktermen, de meest literair en
artistiek gevormde van de drie, en zijn verzen doen nu en dan denken aan
Swinburne. Bewuste parodie van diens grootsche koor in ‘Atalanta in Calydon’
vinden we hier in ‘The Navvy Chorus’:
'Twas in the beginning of ages,
There came to the make of the nav-
Vy, work and the lowest of wages
Ever a mortal could have,
Bread, with its age for leaven,
Rows, and the prison cell,
Few of the gifts of heaven,
And most of the vices of hell,
Time, and dislike to do it,
Love, for the wine when red,
And a bibulous leaning to it
Despite what the sages said.
1) Aan wie Mistral en zijn werk nader wenschen te bestudeeren zij aanbevolen: Nicolaus Welter,
Frederi Mistral, Der Dichter der Provence, Elwert, Marburg.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

And the demons took in hand
Moleskin, leather, and clay,
Oaths embryonic and
A longing for Saturday,
Kneestraps and blood and flesh,
A chest exceedingly stout,
A soul - (which is a ques-
Tion open to many a doubt)...
en zoo gaat het voort langs den openen, breeden weg der parodie; lachend wordt
de waarheid gezegd, maar de lach is een bitter gegrinnik in onbarmhartige bespotting
van het eigen lot.
In zijn ‘Foreword’, het eerste gedicht van den bundel, die begint met een opdracht
aan zijn pikhouweel en spade, en eindigt met een ‘Envoi’ aan dezelfde
gereedschappen, luiden de eerste en laatste strofe aldus:
These be the little verses, rough and uncultured, which
I've written in hut and model, deep in the dirty ditch,
On the upturned hod by the palace made for the idle rich.
These, the songs of a navvy, bearing the taint of the brute,
Unasked 1) , uncouth, unworthy, out to the world I put,
Stamped with the brand of labour, the heel of a navvy's boot.
Intusschen geloof ik dat deze ‘navvy’, ondanks zijn zelfvernedering en zijn
zelfaanklacht, met al zijn ‘vuilheid’, ‘onwaardigheid’ en wat dies meer zij, drommels
goed weet ‘what he is about’; dat hij - hoe zal ik 't zeggen? - wel een navvy is - hoe
zoo iemand niet meer dan een polderjongen kan zijn, is mij een raadsel - maar zich
heelemaal geen navvy voelt en zich uitstekend bewust is dat hij er ver boven
staat. Toch kan hij met een zekeren gusto allerlei voorvallen uit het
grondwerkersleven beschrijven, verhalen van ‘Moleskin Joe’, Magee, Dan, Maloney
e.a., maar verder vindt men ook vertalingen uit het Fransch en Duitsch, een bewijs
dat deze geniale navvy zich ontwikkeld heeft waar hij maar kon. In het gedicht ‘Logic’
(even merkwaardig als bijv. ‘A Geological Nightmare’), dat aanvangt met de
Latijnsche spreuk ‘Palmam qui meruit ferat’, zegt hij het zelf:
I have taken oft the oddest little moment for a modest glance at Tolstoy or at Taine,
While the boss was kicking hell up I've been trying to develop the resources of my
brain,
Or when burst as burst at nap I meditated quite unhappy on the lore of ancient fools,
1) Hierbij teekent de schrijver aan (en er zit een heerlijke ironie in zijn opmerking): ‘These verses
were not published at the earnest request of several friends’.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

85
On some grim platonic sages who had never lost their wages in the fishy gambling
schools,
On the white road leading through the land of ‘No one wants you’, to the land of ‘What
you should have done’
I have plodded day and daily, sometimes woeful, sometimes gaily, brother of the wind
and sun.
For companions I have taken - Shakespeare, Old Khayam, or Bacon, I have sat beneath
the bough,
But no loaf and flask was near me, so old Bacon couldn't cheer me - Shakespeare had
forgotten how -
Though a lack of education makes one lack appreciation of the greatest minds of earth,
Still you'll find that ne'er a rub is harder borne than lack of grub is, while you estimate
their worth.
Evenals zijn werk hier en daar van denzelfden aard is als dat van Service, o.a. in
‘The Pioneer’, ‘The Song of the Tramps’ en ‘The Calling Voice’, zoo heeft ook deze
laatste kwatrijnen geschreven in den trant van ‘Old Omar’.
Maar misschien dat MacGill after all niet zóó navvisch is als hij elders wel wil doen
voorkomen, want in den allerlaatsten regel van ditzelfde ‘Logic’, waarin hij ook nog
spreekt over Burns, Villon, Montaigne, Dante, Kant en Sterne, zegt hij dat zijn relaas
moet gelezen worden ‘cum grano salis’. Een verkapte navvy misschien?
Zoo zingt hij in zijn laatste strofe van ‘Going Home’:
So I'll hie me back to Glenties when the harvest comes again,
And the kine are in the pasture and the berries in the lane,
And they'll give me such a welcome that my heart will leap with joy,
When a father and a mother welcome back their wayward boy.
So I'm going back to Glenties when the autumn showers fall,
And the harvest home is cheery in my dear old Donegal.
Deze woorden worden wel een gefingeerd persoon in den mond gelegd, iemand
die ver over zee is; maar kan het ook dat met veranderden naam een verhaal van
hemzelf wordt gedaan? Mutato nomine de se fabula narratur? Een tegenhanger
van het bovenstaande, waardoor de oogstgeur waait en het landelijk geloei van
koeien op de weiden gaat, vinden we wel in ‘Played Out’, wanneer het leven van
slaven en sloven, van zweeten en zwoegen, is gedaan:
In cheerless model and filthy pub his sinful hours were passed,
Or footsore, weary, he begged his grub in the sough of the hail-whipped blast,
So some might riot in wealth and ease, with food and wine be crammed,
He wrought like a mule in muck to the knees, dirty, dissolute, damned.
Hier en daar doet zijn wereldbeschouwing denken aan die van den auteur van dat
sombere poëem ‘The City of Dreadful Night’ 1) , James Thomson; zoo in ‘The House
of Rest’ en ‘The Conger Eel’. Aan Thomas Hoods ‘The Bridge of Sighs’, waarin de
dood door verdrinking van een jonge vrouw wordt bezongen, herinnert ‘In the
Midnight’, aanvangend:
A splash on the dusky water,
A cry on the winter air,
As from the pit abysmal
Rises a soul's despair.
1) Hierover handelde ik uitvoerig in mijn ‘Studiën in Kunst en Kritiek’ (Amsterdam, van Holkema
en Warendorf).
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Dikwijls worden de elementaire krachten van de natuur op gelukkige en overtuigende
wijze verbonden
PATRICK MACGILL
met de stoute en roekelooze daden van krachtmenschen, o.a. in het lied van den
Noordewind ‘Boreas’, waar we deze sterke strofe ontmoeten:
The ringed and sworded buccaneers,
They blessed me in the siren breeze,
I lured the Vikings wild and rude
Across the icy northern seas.
And then I laughed their faith to scorn,
And swept their laden argosies.
Daarentegen is ‘My Dream Girl’ één en al muziek, waarin de regels voortmijmeren
als zachtvallende nocturne-akkoorden, als droomkarveelen glijdend door een
zilverblauwen nacht, waarin de zee bevloerd is met de diamanten banen van
etherisch maangeglans.
Behalve de verhalen van tegenspoed en druk, van ellende en wanhoop,
dronkenschap en ruzie, vindt men er ook van zielegrootheid en zelfopoffering; zoo
die Albert De Lacy, vervallen Londensche swell, die aan lager wal is geraakt en óók
aan de spoorbaan werkt. Door op het laatste oogenblik een koevoet welke tusschen
een rail zit geklemd er
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

86
uit te wringen, redt hij den aanstormenden trein, maar wordt zelf verpletterd.
Niettegenstaande zijn dronkenschap en zijn verval is hij gentleman gebleven.
Zooals reeds hier en daar is te verstaan gegeven, is ook McGills natuurgevoel
sterk ontwikkeld, wat vooral blijkt uit gedichten als ‘Roaming’, ‘The Pines’, ‘The Long
Road’, The Waters, ‘The Valley’. Ziehier een coupletje van ‘Fate’ dat in ‘workmanship’
aan Tennyson doet denken:
The cloudrack o'er the heaven flies,
The wild wind whistles on the lake,
The drooping branches in the brake
Mourn for the pale blue butterflies.
In zijn laatste gedicht, aan ‘L'Envoi’ voorafgaande, zegt de dichter dat hij op zijn
eigenzinnige manier de zangen van een ruw hart heeft geuit en dat hij intusschen
wacht op den ‘poet coming, the singer of later on’. Toch hoopt tegen het eind van
zijn gedicht:
Perchance that you will discover
Under the rugged art
The voice of the nature lover,
The song of the singer's heart.
Ik voor mij meen dat wij die hoop mogen bevestigen; dat we hier te doen hebben
met een jongen man van zeer veel gevoel en zeer veel talent, en dat de ‘singer of
later on’ zeer veel zal te danken hebben aan dezen kloeken, genialen voorganger.
EDWARD B. KOSTER.
Vergeten boeken
I. Herman Wolsinck, door Carel van Nievelt
WE zouden geneigd kunnen zijn, aan een auteur tweeërlei oogmerk toe te schrijven,
nl. dat hij zijn werk uitsluitend letterkundig bedoelt, of wel tevens wenscht dat
het naast letterkundig ook maatschappelijk zal zijn. Dit maatschappelijk dan
in dien zin, dat het niet zoozeer streeft naar een tendens (feitelijk zijn tendentieus
alle werken, die een idee in zich dragen), als wel dat het een bijdrage zij tot het
daadwerkelijk aandeel, dat letterkunde in de groote bewegingen van den tijd kan
en moet nemen. Het geschreven boek is dan een demonstratie. Zoo'n boek wordt
als het ware uitgelokt door de fouten van zijn tijd. Wanneer de schrijver een intuïtieve
geest is en voelt aankomen waar het heen zal gaan als er niet bijtijds geremd wordt,
wendt hij zijn gaven aan uit verantwoordelijkheidsbesef.
Een dergelijke taakvolbrenging noemt men ten onrechte: het tendentieuse willen.
Het hangt natuurlijk geheel van de begaafdheid en de helderziendheid van den
schrijver af of zijn boek in dat opzicht een mislukking zal worden of niet. In de eerste
plaats mag het niet zakken beneden het peil, waarop het nog kunst blijft. Anders
wordt het duidelijk maakwerk, waarbij de tendens hindert; en juist dit duidelijk
in 't oog vallende maakt het minder overtuigend.
Tendentieus is reeds het eenvoudige, ongekunstelde woord van den profeet, naar
voren brengend de dwaasheden van zijn tijd. Het vordert erkenning; terwijl de
luidruchtige boetprediker wordt uitgelachen.
Ten allen tijde hebben menschen met een ruimen blik anderen in hun spiegelbeeld
de eigen fouten doen erkennen. Het boek van Erasmus ‘Stultitiae laus’ is er in onze
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

literatuur al een blijk van. Na hem zijn er nog vele moralisten gekomen, die met hun
geschriften hetzelfde beoogden. Voortdurend is tegen onnatuur en ontaarding der
zeden gereageerd. De humor is in dat opzicht een machtig wapen gebleken. Maar
sommigen vatten het ernstiger op. Zij willen het beeld vollediger maken en typeeren
in meer nadrukkelijke lijnen, of werken een bepaald karakter onder de
omstandigheden waarin het is geplaatst geheel uit. Onze tijd kent een omvangrijk
literair werk, dat het maatschappelijke nadrukkelijk beoogd heeft: Götz Krafft.
Het is een werk van geestesverfrissching, d.w.z. het wil het geloof in de mogelijkheid
dat een mensch, hoewel in onze tijden levend, toch niet voor de verleidingen behoeft
te bezwijken, indien hij zich slechts behoeden wil, hechter maken. De kracht van
den persoonlijken wil stuurt hier een geheel leven naar het goede. Het is een mooi
stuk werk, al zijn er literair nog zoo vele zwakheden in aan te wijzen.
In ons land gaf in 1889 de onlangs overleden auteur Carel van Nievelt een roman
uit, die moest demonstreeren hoe onder invloed der Fransche onzedelijkheid, en
vooral door haar pikante literatuur, de Nederlandsche jongelingschap tot een los
leven werd verleid. Een daad, misschien geïnspireerd op wat in de buitenlandsche
letterkunde voorviel. Die roman, thans een ‘vergeten boek’, had zijn naam naar den
hoofdpersoon Herman Wolsinck. Van Nievelt meende dat de volledige
levensgeschiedenis van een jongen man, die door de gevolgen van zijn zwaar leven
zijn eigen huwelijksgeluk verwoest, wel de overtuigendste demonstratie tegen het
aan de jeugd in handen geven van bekoorlijke en daardoor gevaarlijke
‘Schundliteratur’, wezen moest.
Wij erkennen de waarde van dit doel en van
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

87
van Nievelt's streven. Maar - de eerlijkheid vordert ook van ons te erkennen, dat
een en ander niet geheel overtuigend is, vooral niet dit: dat van de Duitsche literatuur
de gezondheid zou uitgaan, die de gedachten der jongelieden in hun gevaarlijkste
jaren moet zuiver houden. Door te groote eenzijdigheid heeft de schrijver zijn werk
geschaad. Hij had dit door grootere beheersching ten opzichte van zijn eigen
persoonlijken Franschenhaat (want daarin verraadt hij zich te veel dan dat ons
dit niet zou treffen) kunnen voorkómen. Wij zijn er lang niet van overtuigd, dat
Duitschland in zijn zedelijkheid zooveel boven Frankrijk zou staan. Misschien uit
zich hetgeen bij den buurman verleidelijker, onder een masker van geest en
elegance, wordt aangeboden, bij de Duitschers ruwer en minder omhuld, dus in 't
oog vallender en daardoor minder gevaarlijk; maar geenszins minder. Waartegen
zouden anders boeken als ‘Götz Krafft’ en Herman Popert's ‘Helmut Harringa’ hun
waarschuwende en betoogende stem verheffen?
Aan de opwekking van Van Nievelt moet dus niet onvoorwaardelijk gevolg worden
gegeven.
Iets anders - en dit is ook het belangrijkste - mag het geacht worden nadruk te
leggen op de gevaren, die door een zeker soort ontucht worden in de hand gewerkt.
En deze te demonstreeren in de rampen, die den man met een voorgeschiedenis,
Herman Wolsinck, in zijn latere huwelijksleven treffen, is overtuigender en ook meer
in de richting van het doel. De kinderen, die niet levensvatbaar blijken, de gezonde
vrouw, daardoor lichamelijk kwijnend en tot den ondergang gedoemd, dit alles doet
zijn werking beter dan lange verhandelingen. Dat is de macht, die aanschouwing
altijd heeft boven aanhooring.
Om nu nog iets over het boek zelf te zeggen: Het is als stuk literatuur niet van
buitengewone kracht. De gloed der bezieling is gedoofd onder veel gemoraliseer
en gepraat over wat is voorgevallen. Het voorvallende nl. wordt nergens zóó sterk
uitgebeeld, dat de schrijver zelf niet zou voelen hoezeer het aanvulling behoefde in
den vorm van beschouwingen.
Verder zit het vol storende conventioneele zinswendingen, die vooral hinderlijk
zijn in een boek van het jaar 1889. Daarbij zijn afgezaagde romantische gegevens
op afgezaagde wijze nog eens verwerkt: neen, dit boek blijft wel op het laagste peil
van wat men nog kunst kan noemen. Maar het staat door zijn hooge moraal.
Wat deze moraal inhoudt besprak ik in het voorafgaande. Dit werk nam deel aan
den strijd tegen het verval der zeden, in 't bijzonder bij de jeugd. Of de lichtzinnigheid
nu beslist werd bevorderd door het te vroegtijdig lezen van prikkelende zedelooze
Fransche romannetjes, - of: door verwaarloosde opvoeding (waarop de
latere werken op sexueel gebied zoo buitengewoon den nadruk hebben gelegd; ik
herinner maar aan de geschriften van Hans Wegener en Heinrich Lotzky) daarin is
het niet aan mij het laatste woord te zeggen. Zeker is het, dat de meeningen
tegenwoordig meer naar het laatstgenoemde overhellen.
CONSTANT VAN WESSEM.
[Boekenschouw]
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Literatuurgeschiedenis; folklore
Répertoire bibliographique de la littérature française des origines à nos
jours, par Robert Federn - Paris.
Een zeer belangrijk werk is bovengenoemde répertoire, zich uitsluitend richtend tot
particulieren, die zich de uitgave voor de zeer kostbare bibliographieën niet
getroosten kunnen, en wier studie een raadpleger verlangt, welke men slechts in
de groote steden in zijn boekhandelaar vindt. In dit repertorium treft men,
alphabetisch gerangschikt op de namen der auteurs, alle belangrijke werken, met
prijs en naam van den uitgever, zoodat men in een oogwenk de inlichtingen zich
verschaffen kan, waarvoor boekhandelaars vaak geruimen tijd verlangen. Tevens
heeft men een compleet overzicht van de verschillende edities, en behoeft men zich
geen kostbare aan te schaffen wijl de goedkoope buiten Frankrijk onbekend zijn.
Doch misschien is nog wel van grooter belang het tweede deel, waarin alle werken
alphabetisch volgens titel, en eveneens volgens onderwerp, werden ingedeeld.
Zooals het met dergelijke werken gaat, men zoekt soms te vergeefs; doch moge
in vele dusdanige werken vaak de modernen smadelijk miskend worden, hier
integendeel vindt men alle werken der jongeren opgenomen die reeds een zekere
plaats innemen in de moderne literatuur.
Behalve een woord vooraf van Remy de Gourmont vinden wij er een van zeer
veel onderscheidingsvermogen blijk gevend overzicht der auteurs der 19de en 20ste
eeuw, volgens de verschillende scholen, zoowel als den aard hunner werken
ingedeeld. Deze tabel is zoo gewetensvol samengesteld, dat zelfs de Chansonniers
niet vergeten werden.
PARIJS.
D.-
L'oeuvre des Folkloristes anversois, door Emile H. van Heurck. - (J.E.
Buschman, Antwerpen).
Een fraai gedrukt geschrift, waarin de schrijver de persoonlijkheid en de werking
bestudeert der voornaamste Antwerpsche folkloristen.
‘Er is wellicht’, zoo begint de schrijver zijne studie, ‘geene stad nog ter wereld
waar het woord folklore meer verspreid is dan te Antwerpen, dank zij de oprichting
van het Muzeum van Volks-
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

88
kunde, dat jaarlijks door duizenden onzer stadgenooten, groot en klein, bezocht
wordt’.
En zoo het Muzeum er kwam, dan is dit wel omdat er in de Scheldestad, zoo lang
al, een heele bende ijverige verzamelaars van al die oude kostelijke dingetjes was,
nietige dingetjes voor de meesten, maar die alle iets in zich dragen van het vroegere
innerlijke leven van 't volk, dat toch nog zoo zeer aan 't huidige leven gehecht is. -
Ook, met den schrijver, haal ik hier aan de woorden van den Franschen folkloriste:
‘L'homme ne retient que ce qu'il sait dejà. Il répète sans cesse le même air et la
même chanson, et quand il s'émeut, c'est que quelque corde endormie a été touchée
par la main involontaire et pensive du souvenir’.
De heer Em. van Heurck zal u dan spreken over Max Elskamp, den zoeten dichter
van Dominical, wiens verzamelingen de kern uitmaken van wat het Muzeum
thans bezit, over Edmond de Bruyn, over Alf. De Cock, over Pol de Mont, over Victor
de Meyere, e.a.
Hij mag zich zelven niet vergeten, daar hij een der meest bevoegden in menigen
tak dier wetenschap is. Van hem is bekend de zeer volledige Histoire de
l'Imagerie populaire, die hij, met medewerking van Dr. Boekenoogen van
Leiden, uitgaf.
Uit: L'Oeuvre des Folkloristes anversois.
L'Oeuvre des Folkloristes bevat enkele fraaie portretten en is versierd
met eene kleine reeks houtsneden waartusschen er zeer kurieuze zijn, door Max
Elskamp zelf vervaardigd.
EDMOND VAN OFFEL.
Romans en novellen
De Ondergang van het Dorp, door P.H. van Moerkerken. - (Amsterdam,
P.N. van Kampen en Zn.)
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Een eigenaardig boek, met onmiskenbare qualiteiten. Koel, nuchter, meedoogenloos
vertelt de schrijver ons de geschiedenis van een dorp, dat, door de speculatiezucht
van een ondernemend herbergier, en door de bekoring van zijn omstreken, die veel
stuurlooze artisten tot zich trekken, uiterlijk en innerlijk verwordt en ten ondergaat:
de natuur wordt ontwijd, de eenvoudige bevolking bedorven; de jonkers, die eeuwen
lang in statige eenzaamheid op hun riddergoed hadden gewoond, voelen zich
vreemd en ongelukkig tusschen het dringen van den nieuwen tijd; de duistere
woonvertrekjes van wevers en daglooners, de stille binnenhuizen, waar de twee
ernstige schilders, die het eerst dit schoone land ontdekt hadden, werkten,
verdwijnen, en een nieuwe bevolking neemt de plaats in waar eertijds
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

89
stoere eenvoud en bekrompen kracht heerschten: ‘Het waren kunstenaars en
kunstnijveren, simpele vereerders van kunst en dichterlijke minnenden van de
landelijke eenzaamheid, strevende naar een reiner samenleving volgens vegetarisch
en communistisch beginsel. Dr. Sermans, de anarchistisch idealistische geleerde,
betrok met zijn gezin een villa aan den weg naar Nierode, ruim en luchtig, met roode
pannen. Dor en zonnig lag de tuin nog, omplant met eikenhout. Nader aan den
heidezoom, onder de dennen die de bijl van Boersink's [den herbergier, A.S.]
houthakkers had gespaard, woonde Frits Oldewey in een vierkant huisje, met kleine
vensters onder rieten dak; hij batikte er in zijn atelier, van hout uitgebouwd in den
tuin, kostbare stoffen voor reformkostuums, boekbanden, kamerschermen, teacoseys,
kussens, blouses. Hij leefde, hoewel getrouwd, als een asceet. Aan zijn tuin grensde
het erf der dichteres Lientje de Meeuw; zij woonde er met haar vriendin, de
textielkunstenares Rie Bolkers. De jonge symbolist Nico Beukel arbeidde eenzaam
in zijn kleine hut, dieper de heide in. Maar ver in afzondering, in de richting van
Merum, stak het roode dak van Dr. Sjoerd Lankema, natuurarts, boven het
akkermaalshout uit.
Zij waren allen mannen en vrouwen van veelzijdige ontwikkeling; zij hadden niet,
gelijk Boersink, gelijk de pensionhoudster, een architect laten bouwen; zelf hadden
zij den aannemer hunne plannen voorgelegd, zoodat elk huisje het eigen persoonlijk
karakter droeg van den sierkunstenaar, den geleerde, den schilder, de dichteres.
Doch alle hadden deze woningen gemeen het rustiek-onbezorgde, het luchtige, het
vrij-zijn van elke stijltraditie.
De vreemde schilders, Amerikanen meest, weinige Duitschers, bouwden
hier-en-daar houten ateliers in de boerentuintjes, tusschen de armelijke hoeven van
't Vierd-end. Het waren kubus-vormige gevaarten, met één reusachtig raam op het
noorden. Onbekommerd om uiterlijke harmonie hadden de kunstenaars het laten
optrekken door den dorpstimmerman. Zij waren onverschillig voor bouwkunstige
overwegingen; zij wilden schilderen, zij wilden leven en arbeiden te midden der
schoonheid die zij, er ronddolend om een onderwerp te zoeken, reeds in verf zich
droomden, breed van penseelstreek of uitvoerig nagelijnd of stralend gepointilleerd’.
Hier hebben we de omgeving geheel vóor ons, zooals we die, sedert een dertig
jaar, in een zeker hoekje van ons land kennen; maar hier zijn we ook dadelijk au
courant van de wijze van vertellen van dezen auteur.
Nico van Suchtelen is de eerste geweest, die, in zijn roman ‘Quia absurdum’, den
modernen waanzin van het gezamenlijk streven naar eenzaamheid en harmonie
met de natuur in beeld heeft gebracht. Maar hij deed dit door ons midden in het
leven van die kinderlijke idealisten, van die edel-willende maar, in 't gewone bestaan,
onnoozele utopisten te plaatsen; door een van hen, de hoogst strevende, de
jammerlijkst struikelende, zelf
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

De schrijver van ‘De ondergang van het Dorp’.
ons zijn ondervindingen, zijn verlangens en ontgoochelingen in een dagboek te
laten meedeelen, zóó direct en levensecht en overtuigend, dat we wél soms
glimlachten over de stormachtigheid der verwachtingen en de zwakheid der
menschelijke kracht, maar nooit ons bóven den fictieven schrijver stelden, nooit
twijfelden aan zijn ernst en oprechtheid, zoodat zijn levensleed tenslotte ons eigen
leed werd. Maar van Moerkerken heeft een geheel andere houding tegenover zijn
onderwerp aangenomen. Hij ziet die kolonie van blootvoetigen en warhoofdigen
niet als ziekelijk uitwas van een in den grond waardevol en sympathiek streven, -
de poging om onze maatschappelijke verhoudingen te zuiveren en te vernieuwen;
- voor hem is dit alles poze, opgeschroefdheid, domheid, valschheid of winstbejag.
Doch hij wil niet tot ons spreken als een boetprediker; hij doet, alsof hij volkomen
objectief de dingen vertelt, zooals ze hem ter oore zijn gekomen; hij streeft in zijn
stijl naar de rimpellooze gelijkmatigheid van de kroniek; maar o, de wijze van
groepeeren en schikken, en het móórdende van de, zonder nadrukkelijkheid en als
in onschuld, geuite beschuldigingen.
Deze toon van superieur-nonchalante vernietiging is wel zeer bepaald het
eigendom van den heer van Moerkerken, en hiermee bereikt hij herhaaldelijk
grootsche effecten. Liefst zou ik u een van de meest geslaagde fragmenten (blz.
126-134) geheel overschrijven; ik moet me bepalen tot een klein onderdeel; (het is
de beschrijving van gesprekken, gevoerd op een bijeenkomst in het atelier van Frits
Oldewey):
‘... De pijn die gevoeld wordt in een afgezet lichaamsdeel is niet anders dan een
gewaarwording in dit etherisch dubbel. Een helderziende kan het astrale deel
waarnemen’.
De anderen waren, na het proeven van Edward's verzen, naar buiten gekomen.
‘Zeker’, merkte Oldewey op; ‘de veelarmigheid
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

90
der boeddhistische godenbeelden heb ik vroeger hiermede al verklaard. Het zijn
astrale armen, door de oude kunstenaars in stoffelijken vorm verzichtbaard’.
‘Ik heb zelfs gelezen’, vervolgde mevrouw De Priest, ‘dat na de onthoofding van
Robespierre eene zijner vereersters zijn astrale hoofd nog op het lichaam zag’.
‘Moeder’, vroeg Edward, ‘vergis je je niet? Ik las dat zij 't astrale lichaam zag aan
het afgehakte hoofd’.
‘Het is beide mogelijk, mijn jongen’, zeide zij, en terwijl haar stem zachter,
vertrouwelijker werd, ging zij tot Bolaert voort:
‘Ik hoop binnenkort een drama te voltooien, waarin het ware zelf van den mensch
al de sferen van smart en gelukzaligheid doorzweeft. In een voorspel behandel ik
de ontwikkeling der monade of kosmische essentie; de monade van het mineralenrijk,
stijgend tot de monade van de menschenwereld’.
Toen klonk de stem van Sam Loeb:
‘Mevrouw, schijnt het u mogelijk dat een helderziende vage herinneringen heeft
van den vroegeren mineraaltoestand zijner monade?’
Zij staarde even naar haar bloote voeten en antwoordde:
‘Waarom niet, meneer Loeb? Er is in de natuur niets onbezield’, enz.
Dit is alles voortreffelijk van fijne, luchtige ironie, waaronder een harde bitterheid
om menschelijke armzaligheid bedwongen ligt. Want dit heele boek is, ondanks zijn
koelen toon, doordrenkt van levensminachting en teleurgesteld idealisme. Overal
ziet de schrijver voosheid en onwaardigheid; hij veracht evengoed het fanatisme'
van de harde dorpelingen, als de toomelooze ‘waardeering voor alle levensuitingen’
der moderne stuurloozen; hij vindt het ‘kaufmännische’ handeldrijven met de natuur
(‘blokken, uit gaas en cement gebouwd, in verweeringskleuren beschilderd’, die
hunebedden moeten voorstellen), van den herbergier even dwaas, als de
preutschheid van den jongen kapelaan, of de schijnheiligheid van den batik-artiest.
Er zijn eigenlijk maar drie menschen in het boek, die de schrijver zelf voor vol
aanziet, en die hij wel tot spreektrompet van zijn eigen ideeën wil gebruiken: het
zijn de oude pastoor Hedel, en de oude en de jonge Jhr. Bolaert. Ze behooren echter
niet tot de meest geslaagde figuren; het lijkt, of de schrijver in een stemming
verkeerde, waarin slechts hoon en bespotting de noodige stuwkracht aan zijn
phantasie geven konden. De fragmenten, waarin we den ouden slotheer aan de
studie vinden, zijn gesprekken met zijn zoon of met den pastoor zijn dikwijls wat
mat; en de figuur van den jongen erfgenaam ontleent vooral daaraan zijn waarde,
dat hij de eenige is, die met normale, jeugdige oogen al het gedoe en al de
onzekerheid van de inkomelingen beschouwt. ‘Lankema was getrouwd met de
gescheiden mevrouw Sermans; Dr. Sermans zelf had in Corry Lieflandt een hechter
trouw gevonden; Frits Oldewey, met Liesbeth naar vrienden in Nunspeet gevlucht,
wachtte daar de gerechtelijke uitspraak zijner scheiding af; Sam Loeb verdreef
intusschen de eenzaamheid van Mien Oldewey. Na de dwalingen hunner eerste
verlangens hadden de paren zich harmonischer gevormd...
Hendrik [de jonge Bolaert, A.S.] glimlachte pijnlijk. Waarom moest de verwarring
dier zoekende lieden zich uitleven te midden van de eenmaal stille schoonheid dezer
streek? Zij hadden de schoonheid gedood en hun eigen arbeid bleek ledig. Hun
wijsbegeerte, hun kunst was een ijdel dorsten naar ongeziene vormen’.
Hier geeft de auteur zich even geheel, niet verborgen achter zijn masker van
minachtende ironiseering; het gebeurt hem maar een zeer enkelen keer, en bijna
bij ongeluk. Want hij heeft er zich niet in willen verdiepen, dat onder dit uiterlijk mal
gedoe veel persoonlijk leed en veel persoonlijke tragedies verborgen moeten liggen;
hij heeft niet willen bedenken, dat een beweging toch niet tijdelijk zoovelen had
kunnen meesleepen, als de dwaasheid niet van een mislukt idealisme zijn stuwkracht
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

had gekregen; - neen, hij heeft zich schrap gezet tegen verweekelijkende redelijkheid,
en menschelijk meegevoel; hij heeft uiting gegeven aan zijn afkeer en zijn haat, een
haat, zoo volledig en intens, dat ze slechts een gebroken liefde zijn kan; hij heeft
willen dood-hoonen. Daaraan danken we dit merkwaardige boek, dat, zonder
volmaakt te zijn, het stempel van sterke persoonlijkheid draagt.
ANNIE SALOMONS.
Van Rood tot Zwart, door Multavidi. (Amsterdam, C.L.G. Veldt).
In een vorig boek van dezen schrijver, die, als ik me wel herinner, van der Pol heet,
zagen we een jongen van zwart rood worden. Nu wonen we zijn ontwikkeling terug
van rood tot zwart bij. Den auteurs van vervolgromans voor volksbibliotheken zij dit
procédé ernstig aanbevolen: wellicht wordt er het perpetuum mobile mee bereikt.
De laatste regel van dezen ‘roman van een socialistischen jongen’ belooft een
vervolg: ‘Uniformverandering’. Men kan dus nog smullen.
Ik had de eer, het genoegen (hoe wil men het noemen?) ook den eerste van deze
reeks tendensromans te bespreken. De roode strekking meende ik in dit maandschrift
(u veroorlooft me het af-
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

91
schrikwekkend kleurenmengsel?) blauw-blauw te moeten laten. Zelfs schreef ik (de
auteur verfrischte op dit punt mijn geheugen door dit tusschen de andere
kritiek-uittreksels op een ingelegd papier te doen drukken): dat het begin-boek
eigenlijk geen tendensroman was, ofschoon Multavidi daar klaarblijkelijk naar
gestreefd had. Ik bedoelde daarmee ('t blijkt noodig, dit den schrijver aan 't blijkbaar
niet overschrander verstand te brengen), dat hij met dat boek 't tegenovergestelde
bereikt had van wat hij ons dacht bij te brengen. We eindigen ook nú de lezing met
de gedachte, dat het roomsche gevaar, waarvoor deze heer, die voorgeeft veel
gezien te hebben, zich zoo verschrikkelijk opblaast, minder ernstig blijkt dan men
zich had voorgesteld. Terwijl tegenwoordig toch het katholieke geloofsleven een
bloeibodem is, waarop bij enkele individuën een zeer kostbare kunst en in 't algemeen
een hooge en fijne cultuur gedijen, is deze alleronaangenaamste, bitter slecht, neen,
eigenlijk volstrekt niet geschreven, deze bij elkaar gezeurde roman (ja, ja)
doortrokken van een geest, die misschien den Dageraads-mannen en mevrouw Dr.
Aletta Jacobs (men herinnere zich wat de redacteur van dit maandschrift in het
Octobernummer uit een reisbeschrijving dezer gestudeerde dame aanhaalde) zoet
op de tong smaakt, waarvan nochtans ieder, dien 't in de eerste plaats om waarheid
en schoonheid te doen is, schouderschokkend zich afwendt.
De auteur kan hierop antwoorden, dat zijn boek op een ander, lager, plan
geschreven werd, dan vanwaar dit oordeel het verwerpt. Toegegeven, de
tegenwerping is niet ongegrond, maar veroordeelt rechtstreeks den mensch, die dit
verhaaltje zonder eenige verbeelding ontwierp, terwijl de omstandigheid, dat het in
1881 ‘speelt’, er zelfs de laatste, documentaire, waarde aan ontneemt.
H. VAN LOON.
Vlaamsche oogst
Harmen Riels, door René de Clercq. - (Uitgave van S.L. van Looy te
Amsterdam, 1913).
René de Clercq is als dichter geen onbekende: Gedichten, Toortsen, Uit
de Diepten vestigden zijn naam.
Later heeft de dichter romans geschreven, eerst Rootland, nu Harmen
Riels.
Over Rootland schreef J. Persijn in de Dietsche Warande: ‘een
echt-Vlaamsche kermistafel: gezonde, smakelijke kost, maar zulke porties, weerom
met echt-Vlaamsche gastvrije wellevendheid opgedrongen, dat het uitkomt op een
algemeene indigestie. De maat, jongens, de maat... Het romantisme, naar het
innerlijke zoowel als naar het uiterlijke, heeft Rootland bedorven. Het romantisme
naar het innerlijke is de gezochtonnatuurlijke, onwaar-oppervlakkige psychologie,
in de samenspraken uitgestald; het romantisme naar het uiterlijke ligt in de
weelderige, slechts bij benadering en omschrijving juiste taal’.
Deze rake beoordeeling is naar onze meening ook toepasselijk op Harmen
Riels. Maar de beoordeelingen over dit boek zullen wel zeer uiteenloopend zijn,
hier en elders. De heer Sabbe noemt het ‘een zeldzame verrijking van onze
prozaliteratuur’. Persijn oordeelt kalmer: dat ‘de Clercq's hoedanigheden klimmen,
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

en zijn gebreken - ofschoon weer alle in Harmen Riels aanwezig - terdege
zakken’.
Naar aanleiding van dit boek zou er een uitvoerig opstel te schrijven zijn èn over
de Clercq, èn over de soort boeken waarvan Harmen Riels een typisch voorbeeld
is. Sabbe heeft onwillekeurig Frenssen genoemd en zeker terecht Jörn Uhl
aangehaald. Maar wij moeten in een bondige aankondiging het werk samenvatten
en karakteriseeren...
Het is een boek, een dik boek, van strijd in Vlaanderen, maar 't is geen schoone
realiteit! Menschen en gebeurtenissen zijn geïdealiseerd in goed en kwaad.
De Clercq schreef een autobiographie gezien ‘à travers d'un tempérament’. Hij
beschrijft ons Riels' onbezorgde jeugd op het land en zijn collegejaren. Zijn verlangen
geeft hij gehoor: hij wordt schilder, maakt portretten en landschappen, en...
verkoopt!... 't Gaat alles zoo gemakkelijk, zoo van zelf, als in een droom!... Hij trouwt
de bekoorlijke boerendochter Marva en trekt met haar naar de stad. Hier verzeilt hij
in den socialen strijd, toont zich spoedig een uitverkoren redenaar. Het is weer
sociale strijd van 's schrijvers verbeelding, en de socialisten worden scherp gehekeld
naar de figuren die de Clercq's sympathie niet wegdragen. Harmen Riels verdwijnt
dan even gemakkelijk uit de partij, en voor zijn geknakt gemoed zoekt hij rust buiten.
Bij de geboorte van zijn derde kind sterft zijn vrouw.
Nu heeft hij geleden wat een mensch lijden kan... Hij reist naar de bergen, waar
hij, hoog boven de menschen en hun gedoe, weer zijn evenwicht zal herwinnen en
wijsheid verwerven. In een hut, bij een menschenschuwen jager, leeft hij het heerlijke
natuurleven. Liefde vindt hij bij Noirette, de jagersdochter, die geeft en heelt. Harmen
Riels zal er gesterkt worden, voorbereid om weer te keeren tusschen de menschen.
Dit tweede gedeelte, hoe romantisch ook, is het best geslaagde. Er bloeit hier een
weelderige, zinnelijke natuur, die onwillekeurig bekoort.
Terug op de hoeve bij zijn kinderen en zijn familie
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

92
verzoent Harmen Riels zich stilaan met het leven. Met zijn schoonzuster begint hij
een nieuw bestaan. In dit gedeelte treft vooral de schoone, krachtvolle figuur van
den schoonvader, boer Theus. - Er is te veel en te weinig in dit boek, dat nochtans
verrassend nieuw is tusschen de kleurlooze gelijkheid der meeste Vlaamsche
boeken.
Te veel is wel de weidsch uitgesponnen vertelling, de grootsche opzet voor simpel
levensbedrijf. Te weinig is er evenwicht, zoodat men niet gelooven kan, noch in
Harmen Riels, noch in zijn omgeving.
De opstandige figuur vervreemdt nooit volledig van zijn geloovige jeugd; als
socialist is hij nooit een gevaarlijk vijand der maatschappij! Persijn werd het wel
gewaar; immers hij schreef: ‘puur uit oppositiezucht, met een ruk zijner
strijdvaardigheid, sleept de Clercq zijn heerlijke hymne op het terrein van de
theologie, en waren er geen vrome zielen te verontrusten hiermee, was de
terminus a quo in de Clercq's eigen ziel niet zijn christelijke opvoeding - die
zonnezang (in het 2 e deel) zou bepaald anders zijn uitgevallen’.
Het onwezenlijke, het onwaarschijnlijke, het romantische overwoekert meestal te
veel het natuurlijke, echte, onopgesmukte leven. Wat een dichter is toegelaten
schijnt bij een prozaschrijver dikwijls valsch. Voorloopig verkiezen wij den dichter
de Clercq ver boven den romanschrijver. Maar er is zooveel aanwezig in dit met
allerlei opgepropte boek, dat wij, bij een kalmer bezonkenheid van zijn rijkbloedig
talent, bij een eenvoudiger uitbeelding van het wondere leven, bij meer benaderen
van de realiteit, van de Clercq werk mogen verwachten dat ons meer bevredigen
zal.
Harmen Riels is ons te bombastisch, te breed van gebaar en te vaag als mensch.
Het boek is typisch als uiting van het Vlaamsche leven; de Clercq toont zich verwant
aan den breedsprakigen Vlaming dien wij in de beweging kennen en in wien de
romantiek nog niet verstorven is.
ANTWERPEN.
LODE BAEKELMANS.
Elooi in 't Woud, door Hugo van Walden. - (Antwerpen, Victor Resseler).
Niets is wisselvalliger dan de bijval van een boek, en niets onzekerder dan zijn
levensloop. Het eene boek verschijnt en zinkt onmiddellijk weg in de algemeene
onverschilligheid, of het wordt moedwillig en systematisch genegeerd, doodgezwegen
of, erger, - en soms zelfs vóórdat de moedige rechters het lazen - veroordeeld en
begekt. Het andere, daartegenover, wordt in de hoogte gestoken, vooruit geduwd;
er wordt ophef van gemaakt; vrienden en kennissen bewerken een deels spontane
deels gewilde publiciteit, opdat het werk maar ingang vinde en zijn weg make. Het
gebeurt echter heel dikwijls dat het zwijgen rond het ééne werk een beter teeken is
dan het rondbazuinen van de groote waarde van het andere. De stilte is voor een
schoonheidsding eene eerste wijding ...
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

De schrijver van ‘Elooi in 't Woud’.
Op 't oogenblik dat er in Vlaanderen, zooals nu, voor zeker werk eene reklame wordt
gemaakt als nooit te voren, ten gevolge van het slimst gegeven wachtwoord, - ik
bedoel hier Willem Elsschot's eersteling: Villa des Roses - en er voor dien
roman een vuurwerk wordt afgestoken dat als de aankondiging is der geboorte van
een nieuw literair genie; nu er in het meerendeel der letterkundige clubjes wordt
getaterd en gerumoerd over dat ééne boek, dat voor 't oogenblik wel al de andere
dood maakt, veroorlove men aan iemand die buiten alle kringetjes staat en
onafhankelijk, zonder meesters en zonder discipelen, zijn leventje leidt, tusschen
de laatst uitgekomen werken van Vlamingen de aandacht op te roepen voor een
bizonder schoon boek, dat tot nu toe weinigen van den stapel ‘nieuw verschenen’
werken hebben afgehaald: Elooi in 't Woud van Hugo van Walden, eveneens
een eersteling. 't Is in Vlaanderen dat Van Walden debuteerde;
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

93
't is in De Boomgaard - waarvan hij mederedacteur was - dat we hem beter
leerden kennen; 't is in Elooi in 't Woud dat hij zich voor 't eerst vollediger
uitspreekt.
Fijn werk, eigen werk, eerlijk werk. Ziedaar de bizonderste qualificaties die men
op Elooi kan toepassen.
Eigenlijk vormt Elooi in 't Woud eene idylle - modern van gevoel,
half-symbolistisch en halfrealistisch van trant, zeer rijk aan droomleven, met heerlijke
stemmingen van openlucht-poëzie, met veel weemoed, luttel pijn en gave vreugd
om liefde's gebeuren.
Elooi, de zoon van den rijken molenaar, bemint Felicie, dochter van de arme en
weinig eerbare Tatie, eene heks in de oogen der boeren. Natuurlijk verzet zich de
molenaar tegen het huwelijk van zijn zoon met de dochter van dat verdacht en
ellendig wijf. Elooi, vol wanhoop, treurt, wordt ziek, ontsnapt nauwlijks den dood.
Ondertusschen trouwt de verbitterde Felicie, zich verlaten wanend, met een rijken,
ouden boer die sinds lang haar achterna loopt en dien zij, overigens, niet bemint,
maar aanneemt uit spijt en uit hoogmoed, om meesteresse te zijn op de grootste
hoeve van het dorp. Ze wordt echter ongelukkig, door den boer mishandeld,
misprezen en bedrogen. De liefde is taai, geduldig en zegenrijk. Op zekeren dag
komt Felicie, in 't woud, haar lief Elooi tegen. Opnieuw voelen ze beiden de liefde
ontbranden. Ze zien elkaar bijna elken dag in 't woud terug. Felicie neemt het besluit
den ouden vrek te verlaten en met Elooi te vluchten. De meulder die, door den angst
voor het sterven van zijn zoon, het leven beter heeft leeren kennen, zegent hunne
vlucht, en blijgezind gaan Elooi en Felicie het leven te gemoet.
In negen tafereelen wordt deze roman verteld; onder de hoofdstukken zijn het
innigst en het zuiverst in toon gehouden de teedere of weemoedige tooneelen van
liefde tusschen Elooi en zijn minnares in het woud, dat heel het drama hunner liefde
overheerscht als een fatum, als een geest, als eene levende inspiratie. De hooge
stammen van het woud, bijna eeuwig van uitzicht door hun ruigen ouderdom, bouwen
boven de schamele drift dier twee arme, zwakke menschjes de zuilen van een
heiligen tempel, en uit hun loover ruischt de orgelklank van een mystisch
huwelijkslied. Het woud leeft, ruischt en bruist naast en boven hen, het beschut en
verschuilt hunne genegenheid, sterkt, verreint en siert ze. Het leven van het woud
dat - zichtbaar of onzichtbaar - het leitmotief van Elooi is, vindt zijne schoonste
en krachtigste uiting in de twee verliefde en beluste lichamen van den ongelukkigen
Elooi en de smachtende Felicie.
Zekere tafereeltjes uit Elooi in 't Woud hebben de broze dichterlijkheid, de
innige weekheid van een sprookje. Als stemmingskunst is het boek op vele plaatsen
rijp. Op andere plaatsen weet de schrijver te grijpen naar flink realistische middelen
en beeldt hij in rake vormen de werkelijkheid van het dorp, van den molen, van
Elooi's vader, van de oude heks Tatie. Hier en daar slechts een weinig overtollige
romantiek in die uitbeelding, met een beetje conventie in de typen van het boek.
Ook in den stijl, die gewoonlijk fijn en beeldrijk is, - ofschoon een beetje freel en
week - zijn hier en daar sporen van een te factische romantiek te vinden, en te veel
schroom.
Als geheel staat Elooi in 't Woud er als een roman, die uit eigen wil is
voortgebracht, uit eigen gevoel ontstaan, en die met talent eene zeer aandoenlijke
verbeelding vertolkt, harmonisch van stemming is gebleven en evenwichtig in zijn
verloop. Elooi in 't Woud geeft ons vrijheid om Van Walden te rekenen bij de
enkele jonge Vlaamsche schrijvers - want zeldzaam zijn ze, al maken we ons soms
geestdriftig over den ‘bloei’ onzer letteren! - die ons voor de toekomst een beetje
hoop laten... Onder dezen is ook Willem Elsschot, en ik vind Villa des Roses
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

een raak boek, vol openhartige observatie, maar wat koud, wat ruw, wat stijlloos.
Verheugend zeker is het gelijktijdig verschijnen van Villa des Roses en Elooi
in 't Woud; voorwaar twee eigenaardige en krachtige debuten.
ANTWERPEN.
ANDRÉ DE RIDDER.
Papierfabricatie
IV
HET zijn de vezelstoffen, afkomstig van gedragen kleedingstukken, welke oudtijds
tot papier werden verwerkt en ook thans nog worden gebruikt, hoewel bijna uitsluitend
voor de duurdere soorten.
Het inzamelen der lompen heeft steeds een eigenaardig karakter gedragen en
bezit weinig aanlokkelijks. De lorrenkoopman moge al door zijn uiterlijk en kleedij
het penseel van een Israëls waardig zijn, wanneer men hem met een ouden zak
ziet voortsukkelen of achter een schamel karretje aansjokken met de meestal
onappetijtelijke koopwaar, dan is het niet te verwonderen dat deze voor de
papierfabricatie zoo nuttige persoonlijkheid op slechts weinig waardeering kan
rekenen.
Toch heeft in het morsige lompenpakhuis reeds
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

94
een zeer gewichtig werk plaats, daar hier meestal de eerste sorteering naar de
kwaliteit begint. In de groote centra heeft het lompenverzamelen en sorteeren het
karakter van een grootbedrijf, daar door den grooten aanvoer en de ver doorgevoerde
verdeeling in kwaliteiten men over flink bedrijfskapitaal en groote ruimte moet
beschikken, terwijl het tot balen pakken een tamelijk omvangrijke installatie van
pakpersen vereischt. In dergelijke zaken worden natuurlijk niet alleen lompen, maar
ook allerlei papierafval, oud touw en zakken etc. verzameld en gesorteerd in vaste
merken naar de soort en kwaliteit der vezels en naar kleur en zuiverheid.
In den tijd toen het papier nog uitsluitend uit lompen werd gemaakt had het dikwijls
zeer veel voeten in de aarde om de benoodigde hoeveelheden van die onmisbare
grondstof te verkrijgen; veelal werd door het landsbestuur bepaald binnen welke
grenzen door eene bepaalde fabriek lompen mochten worden verzameld, terwijl de
uitvoer van lompen met strenge straffen werd bedreigd.
Wanneer de lompen in de fabriek zijn aangekomen dient er bizonder op gelet te
worden of de gevraagde kwaliteit wel geleverd is, want dikwijls vindt men binnen in
de balen lompen van minder gehalte als in de buitenste lagen, terwijl zij ook
opzettelijk met water of zand worden bezwaard. In de fabriek volgt eene verdere
schifting al naar gelang van de volgende behandeling bij het koken, bleeken, malen
etc. en sorteert men naar de vezelsoort in linnen, hennep, katoen, jute etc. en naar
de kleur in gebleekt, natuurkleur, gekleurd etc. Dit geschiedt door arbeidsters in
speciaal daarvoor ingerichte lokaliteiten, die goed gelucht kunnen worden. Zij snijden
tevens de knoopen, naden, haken en oogen etc. af en bedienen zich daarbij van
een op de tafel vastgezette zeis; het blad van de tafel is van draadgaas, waar reeds
een deel van het vuil doorvalt. De lompen worden in er om heen staande manden
of bakken geworpen.
LOMPENSNIJZAAL
(Naar een cliché van de firma J.W. ZANDERS, Bergisch-Gladbach).
Het is in die lompensorteerzalen uiteraard zeer stoffig en men kan zich moeilijk
onhygiënischer arbeid denken. En toch leert de ervaring, gebaseerd op zeer
vertrouwbare statistieken, dat de levensduur dier arbeidsters niet korter is, ja eerder
iets langer, dan die van haar welke in andere bedrijven den kost verdienen, hoewel
zij percentsgewijze meer last hebben van keelziekten dan anderen. Men vindt er
ook maar weinig jónge vrouwen, daar de vrouwelijke ijdelheid er toe leidt liever iets
minder te verdienen met vouwen, tellen of inpakken van papier, dan zich in de vieze
lompensorteerzaal een hooger loon te verwerven.
De lompen worden daarna, in sommige fabrieken ook wel direct na het openen
der balen, in de zoogenaamde lompendorscher gebracht. Deze machinerie bestaat
uit eene gesloten kast, waarin eenige evenwijdige, met scherpe punten voorziene
assen draaien. De lompen worden op een transportband geschud en zoo in de
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

machine gevoerd, waar zij door de spitse punten worden gegrepen en tusschen
punten die boven aan den binnenkant van de kast zijn aangebracht worden
doorgeslagen, waardoor zij, indien dit eenigen tijd wordt voortgezet, veel vuil en stof
kwijt raken. Het stof wordt door een exhaustor afgezogen, het zand en zware vuil
valt door een zeefbodem naar beneden, terwijl de lompen door een deur aan het
andere einde der machine worden uitgeworpen.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

De reeds tamelijk gereinigde lompen worden nu automatisch gesneden in de
lompensnijders. Er zijn van dit werktuig verschillende constructies, maar
95
LOMPENDORSCHER
Door de opening, ontstaan door het wegnemen van een zijstuk, ziet men de spitse punten,
waardoor de lompen gegrepen, rondgeslingerd en schoongeklopt worden.
(Naar een cliché van de firma J.M. VOITH, Heidenheim).
in beginsel komen zij op hetzelfde neer. Op eene toevoertafel worden de lompen
door een werkman naar de messen geschoven. Deze zijn samengesteld uit een
breed mes, zoo breed als de aanvoertafel, waarop drie of meer messen loodrecht
staan, zoodat hun grondvlak er in doorsnede aldus uitziet. Zij zijn
onderling verstelbaar, om steeds den scherpen kant der messen in één vlak te
kunnen brengen en worden als een guillotine op en neer bewogen door een
excentriek. De onderplaat, waar zij op neervallen is eveneens van staal, zoodat de
messen gewoonlijk iederen dag bijgeslepen moeten worden. De lompen worden
op deze wijze mechanisch in kleine stukjes gekapt. Vermelden wij nog even dat
met deze machine, indien de arbeider niet zeer voorzichtig is, gemakkelijk ongelukken
kunnen gebeuren; wel zijn er verschillende voorzorgsmaatregelen, doch het komt
nogal eens voor dat de lompen zich bij de invoeropening opstoppen en dan is een
ontwarren niet anders mogelijk dan door de veiligheidsinrichtingen te verwijderen,
waardoor de kans groot wordt dat de vingers tusschen de zwaar neervallende
messen geraken.
X.
Letterkundig leven uit de juni-tijdschriften
Onze Eeuw.
Prof. Chantepie de la Saussaye, de fijne essayist, die ons zoo vaak heeft
meegevoerd op de hoogten des geestes, in de sterkende nabijheid van denkers en
dichters, meende zich ditmaal in de troebele atmosfeer der alledaagsche politiek te
moeten wagen, hetgeen den hooggeleerde al een botsing met Standaard en
Nederlander heeft bezorgd. Prof. K. Kuiper eindigt zijn belangwekkende beschrijving
van den ontwikkelingsgang der Grieksche Tragedie. In 't bijzonder bij Euripides
wordt ditmaal stilgestaan. E. heeft veel gedaan voor den voortgang van 't Attische
leven op den weg der verlïchting, vooral waar 't de religieuze opvattingen der burgerij
betreft.
Euripides, zoo ontvankelijk van geest als fijn-besnaard van gemoed, stond
- nog daargelaten zijne perso onlijke overtuigingen - als dramatisch dichter
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

voortdurend onder den invloed van de moderne geestesstroomingen.
Voor zijne kunst heeft dit feit groote beteekenis gehad, zoowel ten
ongunste als ten gunste. Ten ongunste omdat de poëtische realiteit van
zijnen arbeid schade lijdt door zijne verhouding tegenover de
mythologische stof, die nu eenmaal onafscheidelijk van de tragedie was.
Soms maakte zijne behoefte aan polemiek die mythologische gegevens
tot een vonnis over de goden ........
Zoodra Euripides de Olympiërs ten tooneele brengt of door zijn helden,
en vooral zijne heldinnen, hunne daden laat bespreken, maakt hij de
goden òf tot booze, met menschelijke hartstochten vervulde wezens, òf
tot weerlooze beschuldigden, soms tot marionetten. Dat te erkennen
beteekent niet vonnis te vellen over des dichters eigen geloof of ongeloof;
alleen te wijzen op eene zwakke zijde van zijne dramatische kunst; immers
het eindeloos theologizeeren van zijne dramatische personen geeft aan
vele zijner treurspelen een schoolschen bijsmaak. Toch kan de tragische
zijde van den twijfel, de zielverscheurende strijd tusschen vertrouwen en
ongeloof aan diezelfde kunst een schoonheid verleenen, voor welke in
de hauteur divine van Sophocles nauwelijks plaats zou zijn geweest.
Dubbel jammer dat het Grieksche nageslacht de tragedie waarin dit prachtig
onderwerp (de Twijfelaar stervend aan zijnen twijfel) door E. behandeld werd, de
Bellerophontes, naam allen uit Homerus bekend, niet heeft bewaard. - De
overvloedigheid van onze nieuwe schoone letteren - aldus Haspels - doet ons wel
eens vragen of wij daar niet even opgetogen over moeten zijn als P.C. Hooft, die
voor een bezending literatuur Karel Everwyn, bedienaar
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

des Goddelijken woordts in de Fransche Gemeente ter Goude, aldus bedankt:
96
‘Ik vindt my nu tweemaals onthaalt van UE. met zoodaanigen overvloedt
en verscheidenheit van vernuftspijze, dat mij, ongewoon om andre dan
oorlekkerny op gastebooden te gaan, niet gedenkt oit voller of beeter
siere genooten te hebben. Een banket, zoo zinnelijk toegestelt, zelfs met
een' lijste der gerechten vooraan, naar de wijze der overweeldige
Sybaryten, welke wilden dat yder gast wiste waar toe hy zynen honger
te spaaren hadde, eenen vreemde t'huis te zenden, is zeeker een'
uitwerking van een weleedel en milddaadig gemoedt’. (Brieven 199).
Intusschen, zóó ver gaat bij Haspels de erkentelijkheid toch niet, al vindt hij dat
onze hedendaagsche literatuur ‘er zijn mag’, getuige de nieuwe boeken van Carry
van Bruggen, v. Moerkerken, van Schendel en Buysse, die aan een uitvoerige
bespreking worden onderworpen.
Het poëtisch deel dezer afl. is verzorgd door Hk. Mulder, B. Verhagen en Jules
Schürmann.
Dietsche Warande en Belfort
INHOUD: Voor de Geschiedenis van Jan van Ruysbroeck, door L. Reypens S.J. -
Hoe ‘Moeder Puit’ stierf en begraven en ‘Springpoot’ koning werd, door Karel van
den Oever. - De Landbouwvereenigingen in Frankrijk, door E. Vlieberg. - Margaretha
van Eijck, door Filip de Pillecyn. - Over Maatschappijleer, door J. Buelens. -
Boekennieuws.
Van Karel van den Oevers puit- en springpoot-geschiedenis, door den schrijver als
‘Kempisch dichtverhaal’ betiteld, schrijven wij dit aardige begin af, waarin al de
intieme natuur-bezigheidjes van zoo'n sloot leven:
't Was noenheet en de vorschepoel
lag klaar en frissig, bruin en koel;
op 't sloddrig plomp waarde een gefezel
als bad er kluizenaar en kwezel
en 't eendkroos lobberde overal
als hipten lipjes aan zijn stal.
Kijk, MUGGEPOOT kroop uit de biezen.
Hij wreef zijn oogjes, viel aan 't niezen
en druilde aan 't lauwe watermos,
bepiepte 't kroos en dan een bos
van pluimlis, riet en kreupelblaeren
waar 't ruischte als van zijsamaren.
Ei... kwak... Dat was een loome plomp...
Het eendkroos kruivelde en kromp
en 't sprietelde een vroolijk water
langs hier en daar, dat 't werd geschater,
geklok, geslurp en ritseling:
de vorschpoel breidde een breed gering.
't Was MOEDER PUIT die van haar schadde
uitsprong mids plomp en zwemkruid-kladde... etc.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

De Gids
Dr. P.H. van Moerkerken Jr. vervolgt ‘De Bevrijders’. Frans Bastiaanse drukt Verzen
af uit ‘Een Zomerdroom’. Ook hier treft een echt, onopgesmukt natuurgeluid, dat
goed doet naast 't vele onechte dat wij in de poëzie onzer tijdschriften herhaaldelijk
aantreffen. En nu wij toch aan de poëzie zijn: ‘naar 't leven geteekend’ en met humor
gezien zijn ongetwijfeld deze ‘Commères’ door François Pauwels:
Ze staan gedrieën op het plein te beuz'len,
verdorde feeksen met een' scherpen mond,
hun woorden zijn als noten die ze peuz'len,
de scherpe schalen spatten in het rond.
Wat snuiven toch hun snavelige neuzen,
de lente riekt naar koffie noch naar kool,
maar hun fatsoen en ingeroeste leuzen
stinken naar groene zeep en naar petrool.
De heete driften van hun bleeke jeugd
zijn onder 't ruit-katoenen schort versteven
en wat hun nog van d' oude geilheid heugt
wordt anderen als laster aangewreven.
Prof. Salverda de Grave schrijft over 't Roelandslied en de theorie van Prof. Bédier
(neergelegd in diens Légendes Epiques). Hebben gedurende meer dan vijftig
jaar de grootste romanisten als Gaston Paris ‘het volk’ als de schepper van het
oudste heldendicht beschouwd, de nieuwere theorie karakteriseert het als een door
een geleerd dichter in den volkstoon geschreven werk, waarvan de stof al of niet
vóór hem door Latijn schrijvende ‘klerken’ zou zijn behandeld. Toch waarschuwt
Prof. Salverda tegen te haastige gevolgtrekkingen. Bédier is nu de man zooals
Gaston Paris en Pio Rajna het vroeger waren; Bédiers boek is slechts de laatste
schakel aan een gouden keten waaraan vóor hem vele hoogbegaafden hebben
gewerkt.
Vermelden wij nog het artikel van C. Pekelharing over de laatste hypothese
aangaande het wezen van het Schoone. Die laatste hypothese is van Prof. Heymans,
die het wezen van het schoone zoekt in de qualitatieve en intensieve
overeenstemming tusschen den ontvangen indruk en den zielstoestand waarin hij
valt, waardoor een gevoel van welbehagen gewekt wordt wanneer ook beide
ongeveer dezelfde mate van psychische energie in beslag nemen.
De heer Pekelharing onderwerpt deze hypothese aan critiek en eindigt met er
aan te herinneren dat het vergeefsche moeite is te zoeken naar eigenschappen die
‘an und für sich’ een ding tot een schoon ding maken; dat de definitie van schoonheid
alleen een formeele zijn kan, zooals die van Heymans ook is.
Groot-Nederland.
De schilderes en schrijfster Wally Moes geeft een schets waarboven zij plaatst den
tekstregel uit dat Bijbelsche pracht-hoofdstuk Jezaja 55: ‘Uwe wegen zijn niet mijne
wegen’ spreekt de Heer. Een schets uit den tijd dat ‘Laren nog het oude Laren was’.
Van Virginie Loveling eenige ‘Kleine Schetsen’, van Herman Roelvink het eerste
gedeelte van zijn tooneelspel ‘De Sterksten’ en van Puymbrouck het slot van zijn
Eekhoudstudie. De ziel van dezen Fransch schrijvenden Vlaamschen kunstenaar
ziet P. in drievoudige gestalte, en wel als:
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

De tegenvoelende, d.i. zich verzettende, in opstand komende
tegen het nivelleeren, het afknotten der karakters, tegen de wàn
beschaving, het utilarisme, het merkantilisme, tegen alles wat het leven
tot een immoreele funktie wil verlagen. Het is de ziel van den zuiveren
mensch, van den revolutionnair, die geen dwang van buiten erkent,
die zich wil doen gelden zoò als hij is, vaak tègen bijbelsch en
maatschappelijk vooroordeel in.
De medelijdende, d.i. medegevoelend de diepste smarten der wereld,
de moreele ellenden, al de bedwongen verlangens, al de beteugelde
hartstochten, heel het lijden om het lijden. Het is de ziel van den
christen, die hare oorspronkelijke, evangelische gestalte weer
aanneemt en den beker der smarten tot op den bodem ledigt.
De medegenietende, d.i. medelevend het uitbundig genot, het
onstuimige, machtige, vòlle leven, den reinen wellust, de vreugde om de
vreugde. Het is de ziel van den heiden, die haar hulsels weer afwerpt,
en in den nieuwen dag verschijnt, zelfbewuster dan ooit.
Elseviers Geïllustreerd Maandschrift.
Interessant is wat Dr. N.G. van Huffel mededeelt omtrent techniek en geschiedenis
van de ‘stippelgravure’; G. Knuttel vervolgt zijn opstel over het werk van den
beeldhouwer Claus Sluter. Aan de serie Japansche kleurendrukken in het
Ethnographisch museum schijnt geen einde te komen. J.G. Sinia schrijft over
‘Vlechtwerk van Boeton’.
Helene Servaes heeft beproefd in Luuk van Marels armen haar liefde voor
Fokkema te vergeten. 't Is haar niet ge-
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

*6
lukt. Hoeveel zij ook houdt van Luuk, hoezeer zij ook getracht heeft zich geheel in
hem te verliezen - altijd bleef er die andere! Zij voelt dat er een eind moet komen
aan deze voor beiden zoo kwellende verhouding; zonder dat haar verloofde, haar
pleegmoeder ook, er iets van weten, neemt zij een betrekking aan bij een weduwe
die met haar dochtertje naar Amerika vertrekt. Dan, op de boot, in een vlaag van
wee en melancholie...
Luuk hertrouwt na vele jaren, als 't kleinsteedsch gebabbel over hem en het mooie
gezelschapsjuffertje ‘waar een steekje aan los was’, al lang is verstomd. Hij is een
maatschappelijk man met veel connecties geworden. Soms ontmoet hij ook Fokkema,
nu een van de koningen der nederlandsche industrie.
Fokkema, een vijftiger thans, leek ouder; zijn knevel en puntbaard waren
geheel wit, zorgtrekken omgroefden zijn neus en mond, zijn doffe oogen
lagen in diepe, vaal-verweerde kuilen. Alleen zijn rechte gestalte behield
iets jeugdig-veerkrachtigs, door sommigen aan hoogmoed toegeschreven.
Bij hun ontmoetingen bejegenden hij en Van der Marel elkander met
afgemeten beleefdheid. De naam van Helene Servaes werd tusschen
deze mannen nimmer uitgesproken, noch op haar leven en dood
gezinspeeld, maar beiden voelden zich, zoo dikwijls zij tezamen kwamen,
onmiddellijk en sterk - zij het in diep verholen heimelijkheid - door haar
onsterfelijke heugenis verbonden.
Omhoog.
G.C. van der Horst schrijft over Geestverwantschap, J.L. Snethlage over Mystiek.
Van den dichter Thomson zijn er ‘enkele aanteekeningen’ over Tagore, o.a. deze:
Hij is eerder een slooper dan een bouwer. Hij neemt alle schoone dingen
en verbreekt ze in zijn stroom, vervluchtigt ze in zijn atmosfeer. Het is
hem niet te doen om te omgrenzen, maar veeleer te ontgrenzen. Hij laat
alle aardsche heerlijkheid wiegelen op zijn verlangen. Naar Tagore
luisteren is zitten in de schemering aan een breede stil-stroomende rivier,
en op het water drijven bloemen, al maar bloemen, rozen en leliën en
anjers. Gij kunt uren zitten, gij kunt een wijl uw oogen sluiten en als ge
ze weer open doet is daar altijd datzelfde vlietende, golvende water en
de bloemen, rozen, leliën, anjers.
Het is of de schoonheid der wereld zich een oogenblik in hem spiegelt
en voorbij gaat - en wat doet zij ook anders dan voorbijgaan? - maar in
het voorbijgaan heeft hij zijne eenheid met haar beleden......
De 9e aanteekening luidt kortweg, in een enkelen regel: ‘Er is iets belachelijks in
dat deze dichter een Nobel-prijs kreeg’.
De Nieuwe Gids.
INHOUD. Ida Wahl (Een Cyclus van Vier Dramatische Studies in Één Bedrijf) I.
Interieur, door Frans Mijnssen. - Vergeefse Verwachting, door Gustaaf Vermeersch.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

- Aan 't Lichtende Strand, door G. van Hulzen. - Rondom Napoleon, door Dr. A.
Aletrino. - Het Speelgoed van Bacchus, door Dr. H.A. Naber. - De Nachten, door
Victor E.v. Vriesland. - De Vrienden, door François Pauwels. - Sheherazade, door
Jules Schürmann. - Mijmeringen van een Mandarijn, door Jules Schürmann. -
Bibliographie, door Corn. Veth. - Literaire Kroniek, door Willem Kloos. -
Binnenlandsche Staatkundige Kroniek, door Frans Netscher. - Varium, door N.G.
Het Varium handelt over nieuwe Sonnetten van Keats.
De sonnetten zijn, in Keat's handschrift, gevonden op de witte bladzijde,
die de sonnetten voorafgaat in de editie van zijn Poems, door C. en J.
Ollier uitgegeven in 1817, waarvan Lord Houghton zei: ‘this little book,
the beloved first-born of so great a genius scarcely touched the public
attention’.
Het titelblad van dit exemplaar draagt een opdracht van Keats ‘to J.H.
Reynolds from his friend J. Keats’; en dit boekje werd te Leipzig gekocht,
door den vader van Dr. Horner, van een Engelschman, omstreeks het
jaar 1875. Dr. Horner kende het bestaan van deze sonnetten, maar eerst
toen de Times drie andere gedichten van Keats publiceerde, dacht hij
er opeens weer aan.
Hoe het deeltje in Leipzig is terecht gekomen weet men niet. De Times gist, dat
Reynolds het bundeltje leende aan Leigh Hunt, die dikwijls aan geldgebrek leed en
het ... misschien in een tijd van nood heeft verkocht!
De beide sonnetten vindt men in dit nr. afgedrukt.
De Hollandsche Revue
Onder de ‘belangrijke onderwerpen’ trof ons ditmaal vooral wat hier wordt aangehaald
uit ‘Het Theosophisch Pad’ over Parsifal en het Drama. Zoowel de uitvoerenden als
de toeschouwers en hoorders moeten zich bewust zijn, geen ‘voorstelling’ te geven
of bij te wonen, doch deel te nemen aan een religieuse ceremonie.
De ‘Karakterschets’ van Herman Heyenbrock wordt voltooid. De schilder der
groot-industrie pakt eens uit over die eeuwige ‘binnenhuisjes’-makers, de menschen
die burgerlijk-knusjes bij Laren hun villaatjes met ateliers bouwen. Hij noemt ze
smalend ‘de oempahs van de kleurenmuziek’.
Ons Tijdschrift.
INHOUD. Jong Vrouwtje, door J.M. Westerbrink-Wirtz. - Een nieuw geluid, door Dr.
P. Blaauw. - Wéér bloeien de seringen, door H.J. Tollig. - Huwelijkstrouw of Vrije
Liefde, door H.C. Gunning-De Vries. - Sociale Kroniek, door C. Gerretson. - Terugblik,
door * * * - Van Boeken. - Ontvangen boeken, enz.
Stemmen des Tijds.
INHOUD. Het Eeuwfeest van het Nederlandsch Bijbelgenootschap, door L.C. Schuller
tot Peursum. - Gymnasiumhervorming, door Dr. E.H. Renkema. - Als 't vertrouwen
sterft, door Bernarda. - Nieuwe Onderwijs-Politiek, door H.J. van Wijlen. -
Buitenlandsche Kroniek, door H.L. Baarbé. - Leestafel.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Maandblad voor Bibliotheekwezen.
INHOUD. Dr. Mr. C.P. Burger 1889-1914, door W.P.C. Knuttel. - Muziekbibliotheken,
door Fanny Simons. - Redaktioneele Kroniek. - Berichten en Mededeelingen. -
Vakliteratuur. - Boekenraad.
Vragen van den Dag.
INHOUD. Het determinisme, door Prof. Dr. P.J. Muller. - Italië en de triple alliantie,
door Mr. J.B. Breukelman. - Verschaffing van grond aan landarbeiders, door G.J.
Blink. - Over den invloed van de zwaartekracht op de ontwikkeling van het intellect,
door J.H.O. Reys, Arts. - Een nieuw boek over Willem I, Prins van Oranje, door J.
van de Linde. - Van Maand tot Maand.
Morks' Magazijn.
INHOUD. Over eenige jonge etsers, door Aty Brunt. - Juni, door Jeanne C. van
Leyden. - Een ontmoeting, door S.H. - Het Panamakanaal, door G.B. - De veelvraat,
door Marianne Mewis. - Schemeruur, door Jeanne C. van Leyden. - Gaasterland.
- Het fijne kwartiertje, door O.S. van der Veen. - Oude Wijsheid. - Trucs in den
Antiquiteitenhandel, door P. Riccardijn. - De Lombok-oorlog op een Indisch Tooneel,
door H.W. Bredée. - Over het gebruik van Chocolade, door J.C. Waal. - Lachedingen
(Vlaamsche humor). - Boekentafel, door G. van Hulzen en v.S. - Van Heinde en Ver
in woord en beeld, door J.H en v.S.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

97
Over de illustraties van eenige kinderboeken
VOOR mij liggen eenige kinderboeken, mij door de uitgevers ter beoordeeling
gezonden. In een tijd als de onze, dat er zooveel voor het kind gedaan wordt, dat
er alom een streven is waar te nemen om het mooiste en beste op elk gebied hem
voor te leggen, verwondert het mij dat er nog zooveel kinderboeken verschijnen
waarvan de illustraties in geen enkel opzicht aan de gestelde eischen van die van
een goed kinderboek voldoen. Slechts de plaatjes van een enkel boek zijn werkelijk
aardig, sommige kunnen er net mee door, vele zijn leelijk, onkinderlijk, zelfs
onaesthetisch.
Wij hebben in ons land vele artisten die zich met het illustreeren van kinderboeken
bezig houden (onstonden misschien vele producten doordat de een of andere
uitgever hier een opdracht gaf?) helaas, het is hier als bij de meeste dingen: er zijn
velen geroepen maar weinigen uitverkoren. Al kan men een aardig plaatje teekenen
of zelfs schilderijen maken, al heeft men desnoods eenige teekenakten in den zak,
dan is dit nog geen waarborg dat men een kinderboek illustreeren kan. In de
allereerste plaats is hier voor noodig kinderlijke zin; de teekenaar moet voelen en
begrijpen wat een kind kan boeien en wat het aardig vindt, hij moet uit den tekst
datgene zien te halen wat voor het kind het meest aantrekkelijk moet zijn en niet
zooals zoo dikwijls gebeurt dat waar hij zelf zich het meest toe aangetrokken voelt
en waarin zijn talent op het voordeeligst uitkomt; er ontstaan dan aquarellen en
teekeningen die uit een zuiver artistiek oogpunt mooi kunnen zijn, maar die hun
doel geheel en al missen.
Een eisch van iedere illustratie is, dat ze duidelijk zij, niet verward; drukke onrustige
platen vragen te veel inspanning, maken geen directe impressie. Het is daarom dat
de plaatjes van Nellie Bodenheim zoo te prijzen zijn: ze zijn eenvoudig en
ongekunsteld. Haar silhouetten en ook haar gekleurde prentjes zijn geestig, zij
beperken zich zuiver tot de uitbeelding van het rijmpje; zij zijn zonder eenig
effectbejag en men vindt er geen artistieke interieurs of sierlijk aangelegde tuinen
in. Nellie Bodenheims illustraties zijn niet alleen voor de teere fijne popjes, opgevoed
in een verfijnde omgeving, ook het arbeiderskind uit de donkere burgerlijke kamer
zal ze mooi vinden. Zij teekent zooals het kind zelve teekenen zou, zonder
raffinement of verfijning, eenvoudig, maar toch vol fantasie.
Een plaatje als dat bij ‘'s avonds als ik slapen ga’ is ontroerend van naieveteit;
hoe prachtig zijn de kleine dikke engeltjes met de gouden kroontjes
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

98
en de vleugeltjes. Dit is een zoo zuivere en kinderlijke weergave van het versje, dat
ik mij geen mooiere denken kan.
Illustratie uit de boekjes van NELLIE BODENHEIM (uitg. S.L. van Looy).
Het is jammer dat er in den laatsten tijd niets van Nellie Bodenheim verschenen is
(ik weet toch
dat zij eenige jaren geleden verscheidene illustraties klaar had voor een nieuw
sprookjesboek). Zij staat zeker bij onze illustratoren boven aan; ik weet er geen,
zelfs niet in het buitenland, die met haar te vergelijken is. Trouwens een eigenschap
van haar werk is, dat het zoo typisch Hollandsch en zoo bijzonder persoonlijk is.
Het naieve, argelooze van Nellie Bodenheim's prentjes vinden wij bij geen onzer
andere kinderboek-illustratoren terug. Het is weer een geheel andere charme die
de plaatjes van Rie Cramer en Willebeek le Mair hebben. Beiden teekenen zij fijne
met smaak gekleede kindertjes in een aardige artistieke omgeving, alle details zijn
met zorg gekozen, men vindt geen leelijke dingen op hun beider illustraties en ook
geven zij blijk kinderlijken humor te begrijpen. Een illustratie van Willebeek le Mair
als die waar naast zusje's bed, de olifant en het eendje in kleine ledikantjes slapen
getuigd hiervan.
Van de mij toegezonden boekjes behooren die van Rie Cramer en H. Willebeek
le Mair tot de beste. Het is toevallig dat deze illustratrices ditmaal beide met
muziek-illustraties voor den dag kwamen.
Een verademing mag 't heeten na al 't leelijke wat op muziekgebied verschenen
is voor kinderen nu eindelijk eens iets goeds in handen te krijgen. De muziek is
hierin nog heel wat bij het prentenboek ten achter; herinneren wij ons slechts de
plaatjes bij Catharine van Rennes' Instantaneetjes. Rie Cramer teekende prentjes
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

ij de aardige liedjes van Nellie van der Linden van Snelrewaard 1) . Tegenover den
tekst staan de illustraties, die in fijne kleuren gedrukt zijn; een randje met
bloesemtakjes omgeeft de muziek. Tot één van de meest geslaagde behoort dat
bij ‘Uit Logeeren’. Een klein meisje zit recht overeind in haar bedje. Goed is het
verdrietige peinzende gezichtje. Zij voelt zich niet op haar gemak en zou liever naar
huis toe willen. De poppen die voor het bed in een stoel zitten, zien er ook al niet
vroolijk uit; dat is aardig en echt kinderlijk gevoeld. Mooi, smaakvol zijn de kleuren,
de teerblauwe deken en het lichte behang.
Hoewel Rie Cramer's boekjes volkomen het argelooze van Nellie Bodenheim's
werk missen, kunnen wij haar illustraties toch tot het beste rekenen wat in ons land
op dit gebied gepresteerd wordt. Bij de beschouwing van mejuffrouw Willebeek le
Mair's illustraties bij Schumann's Jugend Album treft ons in de eerste plaats haar
gevoel voor rythme. Zij weet dat in haar prentjes op een verrassende wijze te
realiseeren. Het verschijnen van dit Schumann-album is werkelijk op het gebied van
muzikale illustratie een stap in de goede richting. Door -haar plaatjes, ons zoo zuiver
in de stemming van het muziekstukje brengend, weet zij voor het kind de muziek,
die er gewoonlijk niet erg aanlokkelijk uit ziet, aantrekkelijk te maken, en ook moet
zij het wel door haar plaatjes beter de maat leeren voelen. Pittig is het stappen van
de kleine jongens bij ‘Soldatenmarsch’, en hoe vroolijk en veerkrachtig springt het
slanke meisje bij ‘Glückes Genug’.
De kleuren zijn evenals bij Rie Cramers illustraties
1) W. de Haan. Utrecht
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

99
goed gekozen, het boekje is als geheel smaakvol te noemen.
Van wat eenvoudiger gehalte zijn ‘Onze Kinderversjes van Vroeger en Nu’ met
plaatjes van Jan Sluyters 1) en ‘Moeder vertelt’ geïllustreerd door Jan Wiegman 2) .
Het eerste boekje bevat veel prentjes die aardig gevonden zijn, o.a. de kabouters
die het versje ‘Het Harlekijntje’ omgeven. Onderaan de pagina staan twee zwarte
mannetjes, die een stok omhoog houden waar weer een ander ventje opzit; op een
touw dat zij gespannen houden springt een zwart kereltje omhoog.
Aardig naief is de teekening van de keuken. Over 't algemeen vind ik de randjes
en cul de lampes, die onder de versjes staan en meestal in silhouetvorm zijn, zeer
goed geslaagd: de grappige nieuwsgierige muizen, de eigenwijze poesjes en de
verbaasde kippen, die steeds naar elkanders ei kijken.
De ‘zwartjes en witjes’ van Jan Wiegman zijn niet zoo goed als de silhouetten
van Nellie Bodenheim, maar zij zijn kinderlijk en goed geteekend.
Aardig is het idee om de plaatjes wit uit te sparen op een zwart fond. Bij de
geschiedenis van de kleine koksjongens wordt daardoor een goed
effect verkregen. Uitstekend is de actie in de achter elkaar loopende ventjes. Deze
illustraties zijn pretentieloos en zonder mooidoenerij; jammer is het dat de teekenaar
er de gekleurde plaatjes bijvoegde. Silhouetten: zwarte prentjes tegen een witten
grond hebben recht van bestaan, maar zet men zwarte poppetjes in een gekleurde
omgeving dan verliest het silhouet geheel zijn eigenaardig karakter. Bovendien zijn
deze plaatjes nog zeer leelijk van kleur en minder goed geteekend.
Van weinig persoonlijkheid getuigen de illustraties van A Broeckman-Klinkhamer
bij ‘Hansje en zijn Vrienden’ 1) ; ze zijn niet bepaald slecht te noemen, zelfs geven de
plaatjes waar elfjes en kaboutertjes op verbeeld werden wel iets aardigs en fijns;
maar over het geheel zijn ze eenigszins stijf en hier en daar slecht geteekend; ook
is er weinig actie en levendigheid in de kinderfiguurtjes en in de
Uit: ‘Hansje en zijn Vrienden’.
gezichtjes weinig expressie. Het is werk dat mij voorkomt nog van een beginner te
zijn; misschien kan er later iets beters uit groeien.
Veel minder dan het voorgaande is het boekje van Nelly Spoor ‘Nieuwe Versjes’ 2) .
In de eerste plaats maken alle illustraties een drukken onrustigen indruk, eenvoud
en klaarheid missen wij er ten eenen male in, echte kinderlijkheid is nergens te
1) Meulenhoff en Co. Amsterdam.
2) idem idem.
1) J.A. Sleeswijk. Bussum.
2) W de Haan. Utrecht.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

vinden; en dan welk een volkomen gemis aan rythme toont Mejuffrouw Spoor. Bij
een prentje waar de kinderen vroolijk op de maat moeten stappen zien wij ze gaan
met slappe futlooze beentjes: een meisje danst voorop, maar haar bewegen is zóó
weinig rythmisch en tegelijk zoo weinig kinderlijk dat wij ons niet kunnen voorstellen
dat mejuffrouw Spoor werkelijk wel eens een kind heeft zien dansen. Over het geheel
zijn de plaatjes zeer dikwijls misteekend; de kinderen hebben bijna zonder
uitzondering griezelige waterhoofden, en gelaatstrek-
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

100
ken die veelal aan die van idioten doen denken, zooals op de illustratie bij ‘een
slimmerd’.
Smakeloos is bovendien het plaatje bij ‘Avondwandeling’; welk een eigenaardigen
indruk moet een kind hier wel van een avond krijgen; het rare dier, dat er op
afgebeeld staat - een hondje moet het voorstellen - is ook al niet gelukkig.
Het kaft van het boek is nog het beste geslaagd en ook aardig van compositie.
Over het algemeen zou ik mejuffrouw Spoor aanraden, haar talent liever een andere
richting in te sturen; voor het teekenen van kinderboeken is het in geenen deele
geschikt.
Dit boek is echter nog mooi te noemen, wanneer wij het vergelijken met de
illustraties die André Vlaanderen bij ‘Goede Bekenden’ 1) (populaire kinderliedjes??)
gaf.
Dan. de Lange spreekt in het woord vooraf bij dit boekje van ‘lieve plaatjes’.
Wanneer er nu ooit prentjes geweest zijn die onmogelijk ‘lief’ genoemd kunnen
worden zijn het zeker deze. Alles in dit boek is even grof en rommelig. Het moet
maar een heel enkelen keer bij den illustrator op gekomen zijn dat. hij voor kinderen
teekende. Hij behoort tot hen die er in de eerste plaats op bedacht zijn hun talent
op z'n voordeeligst te doen uitkomen (wat hem bovendien niet gelukt is). Telkens
vinden wij groote platen in het boek die daarop wijzen, o.a. de illustratie bij ‘De Boom
stond in de Schaduw’, waar wij een teekening vinden op de manier van een litho,
een soort van buitenstudie die toch met een kinderboek niets te maken heeft, en
dan het interieur bij ‘Daar buiten loopt een Schaap’. Er is in deze illustraties niet één
kinderlijke gedachte te vinden, en dan, hoe uiterst smakeloos zijn de meeste prenten;
in plaats van amuseeren zullen ze de kinderen eerder bang maken. Het is bijna
onbegrijpelijk dat in dezen tijd een plaat als die bij ‘a b c d e f g’ nog geaccepteerd
wordt.
Wij zien daar een school met een onderwijzer van zeker vijftig jaar terug; wat al
dadelijk een fout is, want er bestaat geen kind dat zich een meester zooals deze
voor kan stellen. Deze voorstelling wordt geflankeerd door een woesten man slaande
met een tang, en een kwaadaardige vrouw, een soort orgelwijf zwaaiende met een
pook: twee zulke akelige wilde wezens dat zij in staat zijn een kind aan het huilen
te maken.
Wat moet André Vlaanderen bij het maken van dit plaatje gedacht hebben?
Het is mij een raadsel dat een zoo slecht boek door een firma als Scheltens en
Giltay uitgegeven wordt. Met den besten wil der wereld is er niets mooi in te vinden.
Bovendien zijn de versjes ook niet aantrekkelijk. Het is mijn plan niet hier over den
tekst der kinderboeken te spreken, maar ik begrijp niet waarom deze oude liedjes,
die toch eigenlijk niet voor kinderen zijn, weer voor den dag worden gehaald, terwijl
er zooveel aardige
1) Scheltens en Giltay. Amsterdam.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Verkleinde en ongekleurde reproductie uit ‘Goede Bekenden’.
moderne kinderliedjes gemaakt worden. Ik laat het aan den lezer over om over een
liedje als het volgende te oordeelen.
a b c d e f g.
Meester - de jongens brengen knikkers mee
Stoute jongen je mag niet klikken
Anders zal ik je de school uitlikken
Meester dan ben ik nog niet bang
Dan komt mijn moetje met de tang
Dan komt mijn vader met de pook
Tingelingeling en dan kom ik ook
Toen kwam de meester met een spuit
Tingelingeling en 't liedje is uit.
Nu resten mij nog eenige boekjes die uit het buitenland nierheen zijn gekomen en
van Hollandschen tekst voorzien.
Die van Alfred Listal 1) zijn dikwijls zeer goed geillustreerd; eigenaardig is het, dat
nergens, noch op het kaft noch op de titelpagina, de teekenaar vermeld staat; dat
was toch wel de moeite waard geweest.
De plaatjes zijn niet allen van denzelfden artist en zijn ook lang niet allen even
mooi.
De beste zijn de illustraties bij ‘de Zandmannetjes’ en die bij de ‘Sterrekindertjes’,
die een
1) Gebr. Kluitman Alkmaar.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

101
prettigen rustigen indruk maken doordat ze bijna geheel vlak, zonder schaduwen
gehouden zijn. De
Verkleinde en ongekleurde reproductie uit ‘Hoe de Sterrenkindertjes uit spelen gaan’.
teekenaar geeft ook iets persoonlijks en echt kinderlijks.
Boekjes waar verscheidene onzer Nederlandsche illustratoren nog veel van
zouden kunnen leeren.
ATY BRUNT.
Over Hermann Bahr
HET is wel een eigenaardig verschijnsel dat over het algemeen door de
Nederlandsche critiek en letterkundige wereld zoo weinig notitie wordt genomen
van de romankunst der moderne Duitschers. Hun tooneelspelen dringen hier door
gastvoorstellingen van Duitsche theatergezelschappen nog wel door en worden
gewaardeerd, maar hun romanproductie bereikt ons alleen door den boekhandel,
en deze biedt ons zóó veel, dat het moeilijk valt uit dit pêle-mêle van goed en slecht
een geschikte keuze te doen. De arbeid van utopistisch gezinde werkers als Gerhart
Hauptmann, van krachtverschijningen als Gustav Frenssen raakt bij ons ook wel
bekend door den roep, die er aan voorafgaat en de nieuwsgierigheid wekt, maar
die van andere, even geniale, doch stillere auteurs blijft geheel buiten onze
kennis.
Het is waar: de Duitsche romankunst staat op het oogenblik niet hoog; er zijn
veel, te veel middelmatige werkers onder, die aan kunst in hun scheppingen veel
te wenschen overlaten; die vlot en onderhoudend schrijven wel is waar, maar van
hun boek in zijn geheel daardoor alleen nog geen kunstwerk maken. De Duitsche
roman heeft geen goeden roep. Schrijvers als Paul Oskar Höcker, Jakob
Wassermann, von Ompteda en dergelijke, die romans leveren beneden peil, d.w.z.
beneden de hoogte waarop een arbeid kunst wordt, maken haar hier bij de ernstige
letterkundelievenden niet gewild.
Een merkwaardig iets is het echter, dat men een dergelijke middelmatigheid den
Franschen makkelijker schijnt te kunnen vergeven en ze hun lang zoo zwaar
niet aangerekend wordt als hun over-Rijnsche collega's. Dit lijkt mij niet anders
verklaarbaar dan dat de Fransche schrijver, ondanks alle middelmatigheid, toch
nog, door de zijn natie aangeboren elegance van zich uit te drukken, aan
bedenkelijke situaties een zekere charme weet te verleenen.
Aangenomen, dat het ernstig lezend publiek de Duitsche romans niet lijden mag,
dan moet men zich toch hoeden voor eenzijdigheid in oordeel en, wanneer men
niet zelf in staat is hier het goede tusschen het slechte uit te zoeken, zich op het
voorhanden goede laten wijzen en daarvan kennis nemen naar 't de billijkheid
betaamt.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Ik wil hier geenszins een lans breken voor den modernen Duitschen roman. Ik wil
ook niet zeggen dat hij beter is dan de Fransche, al wijs ik er op, dat hij dikwijls
niet minder blijkt te zijn wanneer men hun middelmatigheid naar elkaar afmeet.
Bij de moderne Duitschers nog meer dan bij de Franschen is de roman een
uitgebreide novelle geworden. Hij is in den verhalenden toon geschreven en daardoor
dikwijls te vluchtig over het uit te diepen gegeven heengaande. De roman, als
symphonie der literatuur, is een weinig verloren gegaan in den trek van het publiek
naar onderhoudende literatuur. Wij, Nederlanders, zijn in dat opzicht toch wel
verder en beseffen beter wat den roman als kunst toekomt, al slagen wij ook in
het andere uiterste niet naar wensch. Maar onze roman-aesthetiek staat toch wel
hooger.
De Duitsche romanschrijver denkt te veel aan en voor het feuilleton. Dit doet aan
de kunst afbreuk. Een zekere mondainiteit der onderwerpen is dan niet te vermijden,
mede omdat zij gewild is bij het Duitsche publiek. Liefde-intrigues uit de hooge
kringen, verwikkelingen en moeilijkheden in het veroveren van ‘de vrouw’ en
dergelijke zijn de telkens terugkeerende gegevens, welke de Duitsche auteur in
bewerking neemt.
Let wel: ik vind niet, dat de fout ligt in de keuze dier gegevens, maar in de
wijze, waarop ze bewerkt worden. Hoe prachtig en rijk zulk een gegeven kan
wezen toont ons b.v. Tolstoi in zijn ‘Anna Karenine’. Maar de Duitscher vindt de
oppervlakte mooier dan de diepte, tevens omdat
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

102
schijn makkelijker te geven is dan werkelijkheid.
Toch zijn er onder de romanbewerkers, die genoeg artistiek geweten hebben om
met eigen gevoelens en inzichten niet radicaal in conflict te willen komen en daarom
er naar streven het ‘juste milieu’ te bewandelen. Ja, die nog verder gaan en, zonder
dat het publiek het bemerkt, en als voor eigen genoegen bijna, hun gegeven zoozeer
uitdiepen, dat ze de innerlijke kern raken. Tot een dier zulken - en zeker niet de
minste - behoort Hermann Bahr, over wien ik hier het een en ander zeggen wilde.
* * *
Bahr is bij ons als tooneelschrijver niet meer onbekend.
‘Das Prinzip’, ‘das Kind’ en meerdere zijn bij ons over de planken gegaan en niet
zonder succes. Deze werken hebben ons ook geleerd, dat Bahr ‘iets te zeggen
heeft’, zooals men dat noemt. Hij toont zich hier van een paedagogischen kant, nl.
van den kant van een, die rechtspreekt over de maatschappelijke opvoeding van
den mensch. En naar zich begrijpen laat: niet ten gunste van ‘beklaagde’.
Behalve deze tooneelstukken zond Bahr nog een aantal psychologische romans
de wereld in, welke hem ook weer van den kant van censor over het
maatschappelijke leven doen kennen.
Zijn critiek is meer dan alleen interessant, zij is, doordat deze in den vorm van
een kunstwerk gegeven wordt, tegelijk lakend en verklarend. De romans van
hem, die het meest aandacht verdienen, zijn ‘Die Rahl’ en ‘Theater’.
De romanschrijver Hermann Bahr is in den loop zijner ontwikkeling van het abstracte
tot het reëele gekomen. Hij kwam van gedachten-kunst tot levende kunst, en wat
hij in het begin uitsluitend in denkformules vastlegde, leerde hij later uitspreken in
na te voelen leven.
‘Die Rahl’ is het eerste werk, waarin hij zich zelf begint te overtreffen. Hier laat hij
den denker achter den voeler treden en schiep hij een psychologie, die ons weet
te pakken door haar levende warmte.
‘Die Rahl’ is de beroemde tooneelspeelster, die van haar eigen psyche nooit
kennis kan nemen, omdat zij die niet heeft, voortdurend een ander is en ook in haar
particuliere leven niets anders dan een tooneelspeelster blijven kan. Het teekenendst
geeft Bahr dit in de onrust van den schilder Höselind, aan wien wordt opgedragen
voor de eeregalerij van den schouwburg haar portret te schilderen, en die daarin
niet slaagt zoolang zij voor hem poseert en probeert niemand te zijn, d.w.z.
zichzelf. Zoodra hij het werk mee naar huis heeft genomen, en naar zijn
herinnering schildert, wordt het ‘die Rahl’. In een gesprek met haar beschrijft
hij haar gelaat als een ‘nul’! Dit is het gevaarlijk woord, dat haar aan zich zelf doet
twijfelen.
De psychologie dier tooneelspeelster is door den beschouwer en beoordeelaar
Bahr zeer uitgediept, terwijl een zekere luchtigheid in den schrijftrant het werk ook
voor oppervlakkige lezers onderhoudend maakt. Hij heeft aan zijn eigen boek meer
dan ooit de uitspraak, die er in voorkomt, bewaarheid: ‘Hinter den Worten liegt die
Welt!’ Er is in dezen roman een eigenaardige verborgenheid. Het leven verbergt
zich achter het woord, de fijne analyseerende menschelijkheid van den schrijver
achter voorgewende koelheid in den stijl, als beheerscht door een te groote
verstandelijkheid. Maar in iederen zin klopt het levenswarme, dat juist zoo treft omdat
het niet terstond zich opdringt. Zoo geeft dit werk een tweeledig genot.
En voor wie goed luisteren kunnen is achter alles nog te hooren: de weemoed
van den schrijver om veel gevallen en bedrogen schoonheid. -
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Sterker nog is dit weemoedsgevoel uitgesproken in den kleinen Weener roman
‘Theater’.
Hier is ook een tooneelspeelster de hoofdpersoon, een kind van louter intuïtie en
zonder inzicht. Ze speelt haar rollen met instinct, en wanneer men die voor haar
gaat ontleden begrijpt zij er niets meer van. Een jonge theaterschrijver, die met zijn
eerste werk, waarin zij optrad, door haar succes behaalde, wordt op haar verliefd
en gaat met haar samen wonen. Typisch is nu, dat er tusschen hen niets over kunst
mag gesproken worden en zij alleen belangstelling heeft voor beuzelarijen, zooals
haar poppen, waarvan zij een geheele verzameling heeft aangelegd. Als het nieuwe
werk van den jongen man daarop geen succes heeft, laat zij hem weer in de steek.
Dit gegeven is wederom met meesterschap door Bahr bewerkt. De roman is hier
niets dan een uitgebreide novelle, en geheel in den gesprektoon geschreven.
Bovendien wordt de geschiedenis verteld door den bedrogen jongen man zelf,
zoodat een aanleiding er toe aanwezig was.
Wat de beide genoemde romans van Bahr nog interessanter maakt is de analyse
van levenstoestanden, die den Hollander geheel onbekend zijn. Het menschelijke
in onmenschelijke verhoudingen dringt hier wederom de waarheid op den voorgrond,
dat de mensch, in welke omstandigheden ook geplaatst en in welke
ontaardingsvormen zich ook uitend, nimmer kan ophouden
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

103
zichzelf, d.i. een mensch, te wezen. Ook dit toonen ons Bahr's werken overtuigend
aan.
CONSTANT VAN WESSEM.
[Idee en Leven]
Kantteekeningen bij de Literatuur van den Dag.
Dorpslucht, door Stijn Streuvels. Eerste Deel. - (Amsterdam, L.J. Veen).
Uit Stijn Streuvels' Werken. Gevoel en Leven, 2 dln. Natuur, 1 deel -
(Amsterdam, L.J. Veen).
INDIEN mij werd opgedragen om aan een landgenoot, die, laat ons zeggen door
een langjarig verblijf onder de Hottentotten, onkundig was gebleven van onze
literatuur der laatste decenniën, zoo vlug en zoo volledig mogelijk een indruk te
geven van de schrijversfiguur Streuvels - zoo geloof ik niet dat ik - staande voor
mijn boekenkast en trommelend met mijn vingers langs de vele Streuvels-ruggen,
al zoekend naar het boek dat mij mijn taak het best zou helpen volbrengen - het
representatieve boek dus - er ‘Dorpslucht’ zou uitnemen. Eer meen ik dat mijn
aarzelende vingers ten langen leste zouden grijpen naar de bundels ‘Zonnetij’ en
‘Zomerland’, met dat prachtige Oogst-epos, die tintelende schetsen uit den
jongenstijd; misschien ook naar ‘Langs de Wegen’, dat in zijn strakke soberheid zoo
atmosferisch verhaal van lijden op het land; of zelfs wellicht naar die aardige
echt-Vlaamsche Duimpjes-uitgave van ‘Lenteleven’, met die idyllisch-teêre en
aandoenlijke geschiedenis van 't communikantje Horieneke. Of... neen, veel
waarschijnlijker is het, dat mijn hand zich niet eens zoo ver strekken zou, nu zij
immers door de goede zorgen van Priester Joz. Geurts en den uitgever L.J. Veen
vlakbij een bloemlezing ten haren dienste heeft, die 't talent van onzen grooten
Vlaming aan alle zijden kostelijk belicht. ‘Aan de Vlaamsche Jeugd’ draagt Priester
Geurts deze bloemlezing op, die in drie flinke deelen ‘aanschouwelijk voor ons
optoovert Vlaamsche landschappen, Vlaamsche menschen en inzonderheid
Vlaamsche kinderen’.
Ja, die Vlaamsche jongens en meisjes - wie geeft ze zoo als Streuvels! - lees al
dadelijk dat ‘Morgenstond in de kinderkamer’, dan de beschrijving van 't
Ekstersrooven, het Visschenvangen, van het rijk gevoel van Arie de Koeier voor
zijn steenen nachtegaal, gekregen van den oom ver over zee. Maar ook, hoe fijn
en toch met welk een groote, klassieke lijnen weet hij ons het eigenaardig-bekorende
van al de oude Vlaamsche volksgebruiken plastisch voor oogen te brengen in
fragmenten als Sinte-Klaas, De drie Koningen, Kerstnachtmis, Bedevaart enz. En
welk een portret-schilder toont hij zich, 't zij hij Meetje Moeie conterfeitselt of den
peerdenknecht of bakker Jantje Verdure.
En nu heb ik uit den tweeden en derden bundel (den derden bundel met de
breed-geborstelde natuur-schilderingen) nog niets vermeld!
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Een weinig ontstemmend werkt misschien even de indeeling van den verzamelaar,
die wat dorsystematisch aandoet; maar afbreuk aan uw totaalindruk doet deze
kleinigheid toch zeer stellig niet. Wie Streuvels nog niet of zeer onvolledig bezit,
schaffe zich deze bundels aan, en hij heeft zich een bron geopend van steeds versch
oplevend genot.
* * *
Ik zeide boven, dat ik mijn vriend uit 't land der Hottentotten niet bij voorkeur het
eerst aan 't lezen zou zetten van ‘Dorpslucht’, Streuvels' nieuwen roman. En ik
moet nu verklaren waarom niet. ‘Dorpslucht’ is, als ik eerlijk bekennen mag, mij een
teleurstelling geweest - 'k vond er wel Streuvels, maar niet Streuvels op zijn best.
Er is, als ik goed zie, een te veel aan hersen-arbeid in dit boek. Streuvels is - ik
zeide het boven reeds - de man van de groote lijnen, de kunstenaar die van het
bonte, wisselende leven, de natuur, de menschen, steeds het psychisch aspect
aanvoelt, maar het aanvoelt, en ver-beeldt, als vergroote psychiek. Daardoor is b.v.
een boer die een moord begaat, of een zaad in de aarde laat vallen (herinner u hier
Zola's Jean in ‘La Terre’) bij hem niet maar ‘een’ boer, maar ‘de’ boer, en dat wel
geen bleeke, uit een stel impotente schrijvers-hersenen geabstraheerde en tot
symbool ‘verheven’ boer, maar een boer van vleesch en bloed, en alleen symbool
gelijk het heele leven symbool is, een Gleichnis, die naar het onvergankelijke
terugwijst; in een durende verheerlijking straalt ‘sub specie aeternitatis’. Uit het leven
in de literatuur mag slechts 't symbool ontbloeien door 't intermedium van het
stoffelijk-zinnelijke heen; de schrijversgeest moet voelhoornen naar het mystisch
contact met dat wondere Ding-ansich in de verschijnselen, dat zichzelve openbarend
zich verbergt. En de schrijver die dit het beste doet, dat contact het diepst en innigst
weet tot stand te brengen in zijn werk, met zijn verbeelding het trouwhartigst plonst
in de grondelooze
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

104
mystische wateren der ... alledaagsche(l) realiteit - die schrijver zal tevens steeds
- verrassend - de meest enkelvoudige psychologie geven: de psychologie van de
groote lijnen, die de fijnere verwikkelingen, in potentie toch ook dáár aanwezig, meer
suggereert dan ontleedt.
* * *
Portret uit de bloemlezing van Streuvels' werken (L.J. Veen).
In ‘Dorpslucht’ nu heeft Streuvels, naar 't mij voorkomt, meer ontleed dan
gesuggereerd; de psychologie is hier zeer samengesteld niet gewórden in den loop
eener spontane ontwikkeling, maar zeer samengesteld voorópgezet, en toen meer
afgewikkeld dan ontwikkeld. Er blijkt een Absicht die, als steeds, wel een weinig
verstimmt.
De rentenier Koornaert en zijn zuster Agatha, dokter Blondeel en die
bandietenbende uit het Gangske, ze schijnen ons wel wat veel uitsluitend om het
gevalletje gegroepeerd, dat in den grond wel heel simpele gevalletje van een
‘tabakdiefte’.
- Het zit met die diefte in 't kort aldus. De strooper Poortere heeft in de gevangenis
gezeten, en als hij eindelijk weer vrij komt vindt hij het huisje, waar hij vroeger
gelukkig met vrouw en kinderen had geleefd, zich door den eigenaar, den rentenier
Koornaert, ontzegd. Daartoe overgehaald door een beruchten schavuit uit het
Gangske, de boevenbuurt van 't dorp, sluipt hij, om zich te wreken, op een nacht
met zijn makker naar Koornaerts hof, waar welig de tabak staat, de trots van den
rentenier, welke tabak ze nu stelen en optassen in een schuurtje van den
aangrenzenden tuin, toebehoorend aan dokter Blondeel, Koornaerts vriend en
mededinger in de tabakskweek zoowel als naar het burgemeesterschap van 't dorp.
Koornaert, den volgenden morgen in zijn tuin komend, ontdekt de verwoesting onder
zijn planten, en heimelijk aangetrokken tot het avontuur, zet hij zich den avond
daarop met een geweer in een kriekelaar op de loer, en als de dieven weer
verschijnen, schiet hij ... Een lichaam ploft neer; Koornaert klimt naar beneden, doch
als hij gekomen is op de plek, waar hij 't lichaam heeft zien vallen, is dat verdwenen.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Vol angst om wat hem een vreemd en raadselig gebeuren schijnt, besluit hij den
volgenden dag in alle stilte zijn ganschen tuin te doorzoeken en 't lijk te beaarden,
waarvoor hij reeds den kuil gegraven heeft. Als dan echter 't geval van den diefstal
be-
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

105
kend raakt, de ‘champetter’ er bij te pas komt, die een onderzoek instelt en... tot de
ontdekking komt dat de gestolen tabak in 't schuurtje ligt van den dokter, dan tracht
Koornaert, deels uit angst voor 't uitkomen van den, naar hij meent, door hem
gepleegden moord, deels onder den suggestieven aandrang van zijn zuster, die
dadelijk in fantastische achterdocht een verband is gaan weven tusschen het door
beide vrienden, Blondeel en Koornaert, geambieerd burgemeesterschap en de
mysterieuse vondst in 's dokters schuurtje, zijn gedachten zoetjes-aan te stuwen in
die geheel nieuwe en nog wat onwennige richting, die afvoert van het in dien
geheimzinnigen nacht gebeurde in den hof en heen naar nog onvoorziene
mogelijkheden, waaromtrent dit eerste roman-deel ook ons in 't onzekere laat staan.
Ik meen volstrekt niet met deze inhoudsvermelding ook maar eenigszins het boek
te hebben gekarakteriseerd. Streuvels is een kunstenaar, en als in ieder werk van
een kunstenaar omvat de eigenlijke inhoud dus heel wat meer dan wat zich in een
dor schema laat vastleggen, ja, begint de inhoud eigenlijk eerst recht daar, waar de
grenzen van 't geschiedenisje als zoodanig worden overschreden. Het ‘gegeven’
kon dan ook belangwekkend genoeg zijn. Doch nu was dit mijn teleurstelling, dat
dit gegeven te dor een geraamte van feitelijkheden blijft, omdat het wel in de breedte,
maar niet in de diepte behandeld wordt. Streuvels kenden wij tot nu toe als een
breeden geest, omdat hij was een diepe geest; hier is hij te vaak breed in den zin
van breedvoerig; wekt hij te veel het gevoel als zou ook hij, mèt zijn dorpelingen,
het ‘geval’ op zich zelf zoo belangrijk vinden, dat het toch vooral aan alle kanten
goed moet worden uitgeplozen. Vandaar dat een heel dik boek van 332 bladzijden
kon ontstaan, dat ons toch, nu wij het uit hebben, een beetje leeg heeft achtergelaten.
Er staan ontzettend veel woorden in dit boek; we kregen bij sommige passages
het gevoel, dat de schrijver er wel danig op gewerkt moet hebben, uit heimelijke
bezorgdheid dat hij ons 't ingewikkeld proces van Koornaerts zieleleven niet duidelijk
genoeg voor oogen zou brengen. Waarom, in 's hemelsnaam, is dat proces zoo
ingewikkeld? We gelooven er eigenlijk maar half aan.
Dit alles is fnuikend geworden voor onze belangstelling. Met name aan dezen
hoofdpersoon Koornaert blijven wij te veel ‘papier’ voelen, te weinig van dat frissche,
dat spontane leven, dat toch anders uit Streuvels' boeken ons zoo welig tegenademt 1) .
Ook uit dit boek - goddank! Vooral daar waar de schrijver zijn hoofdthema even
loslaat, om een typeering van bijpersonen te geven, of een detail nader uit te werken,
daar kunnen de bladzijden eensklaps te bloesemen gaan en te stralen met de oude
beminde Streuvels-heerlijkheid. Ik denk hier aan juffrouw Agatha in de mis, aan
sommige tooneeltjes in 't Gangske, aan dokter Blondeel onder den sterrenhemel,
aan den ouden pastor, die ons, als indertijd ook de knap geteekende, monkelende
geestelijke in Zoetmulders ‘In Retraite’, af en toe uit de verte aan dat reeds klassiek
en levend model: Hugo Verriest deed denken. En ik kan niet nalaten hier, als slot,
een klein citaat te geven, dat u tevens dan de overtuiging schenken mag, dat, welke
de gebreken van dit ‘Dorpslucht’ mogen zijn, het in ieder geval een aandachtige
lezing ten volle waard is.
't Is wat te zeggen, meende de pastor, voor een man van mijn en van
mijn gewicht, alzoo door 't heetste van den dag onder Gods zonne te
loopen!
't Was tegen den middag, toen hij, met den hoed in de hand en den
zakdoek in de andere, over het steenen gaanpad naar de poorte der
1) Zelfs uit zoo'n klein en zoo licht over 't hoofd te zien boekje als - ik grijp gretig de gelegenheid
aan, dat hier nog eens te vermelden - ‘De Werkman’ (Veen's Gele Biblioth.)
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

pastorie trad. Van hier uit ging zijn verlangen naar de opene voordeur
van het huis, waar de frischheid en de koelte hem wachtte.
Op het voorhof, waar de groote palmtronken en lauriers den weg
belommerden, voelde hij het reeds als eene verademing. Maar in de gang,
waar de koele lucht vrij van de voordeur tot de achterdeur dwars door 't
huis tochtte, streelde het windeke over zijn wezen. Hij was bezweet over
heel het lijf en zijn hoofd gloeide als een vuur. Hij ontknoopte den singel
en de bovenste knopjes van zijn kleed en dacht na hoe zich het best en
't gauwst te verfrisschen.
- Water! Colete, water! veel water, ik verga van de hitte en van den dorst!
Aan dergelijke inrichting zooals waschplaats en baden, had de pastor
nooit veel belang gehecht; de noodwendigheid aan zooiets deed zich
maar uiterst zelden voor en dadelijk was 't weer vergeten of uitgesteld en
nagelaten om moeite en kosten te ontgaan. Eene waschinrichting boven
op zijn slaapkamer had Colete hem zelfs ontwend en afgeleerd; - het was
veel gemakkelijker voor haar als hij zich beneden waschte aan den
pompsteen in de keuken, dan moest er geen water boven gesleurd worden
en werd er niet gemorsd op de kamers!
De roep van den pastor bleef zonder gevolg en daarmede stond hij nu te
dubben tusschen vrees en begeerte: ofwel de meid te gaan storen in de
keuken op 't ongelegenste uur van den dag - als de pompsteen voorzeker
bezet was met keukengerief, ofwel te verzaken aan 't verwachte genot
van 't koele water....
In de keuken voelde de pastor zich altijd op vreemd terrein en daar
waagde hij zich zelden zonder dringende redenen, tenzij 's avonds of bij
slecht weer als er geen vuur was in de studeerplaats en de meid er op
gesteld scheen gezelschap te krijgen en wat te kouten. Dan had hij daar
zijn vaste plaats en rookte er een pijp in den rieten zetel nevens de
kookkachel. Hij zou 't nu maar laten, - 't zweet zou van zelfs wel indrogen.
Maar Colete kwam daar juist aangestapt, met een wezen dat nog rooder
gloeide dan dat van den pastor, en ze droeg een grooten gleieren kom
vol water en had een handdoek op den arm, en zette het gerief voor hem
op tafel.
- Ha! loech de pastor welgezind, dát zal deugd doen, Colete, 'k ben
gebraden!
- En wat moet ik dan zeggen bij mijn vuur, aan 't koken?!
- 't Is wreed Colete! Hij stroopte de mouwen op, stak de handen tot over
de polsen in 't water, schepte ze vol en sloeg het over heel het wezen,
tot over den schedel. Hij slobberde erin en wreef zich over de ooren en
hals zoodat de druppels hem in den keelput neerliepen.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

106
- 't Doet deugd, 't doet deugd, herhaalde hij, terwijl de handdoek hem
weer droog wreef.
Naschrift
Niet om het genot, dat de lectuur van bovenstaand fragment u ongetwijfeld zal
verschaft hebben, te verstoren, maar alleen wijl ik 't slechts als een opmerking
‘nebenbei’ beschouwd wil zien, veroorloof ik mij als naschrift een paar regels over
de taal van dezen roman. Die taal is... bekorend als vanouds; er kweelt voor onze
aan zooveel harder klanken en stugger, nuchterer proza gewende ooren nu eenmaal
een wondere zoetheid op uit die naïeve Vlaamsche sprake met haar kinderlijke
wendingen en vele archaïsmen, als kostelijke gemmen op een cierlijk kleed.
Ik hoef over die bekoring hier niets meer te zeggen, want wie uwer zou er den
invloed nog niet zelf van hebben ondergaan! Niet blind mag echter onze liefde voor
deze taal en stijl ons maken voor de waarheid: dat Streuvels dikwijls bar slordig
schrijft. Het aantal slecht loopende zinnen in ‘Dorpslucht’ is ontstellend groot. Ik
geef hier slechts enkele voorbeelden, mede met het oog op een te verwachten
herdruk. ‘iets waarmede hij vergroeid was en hem dierbaar bleek’ (blz. 216) ‘En nu
was er eene van die uitgedachte toestanden plots in leven gekomen en tusschen
hem en zijne toekomst plaats genomen ...’ (blz. 285) - De vrouwen zaten godvruchtig
en met werkende lippen te bidden en in de stiltepoozen waar 't gezang stopte (!)
hoorde men... etc. (blz. 311).
Hier is de Vlaamsche dichter met zijn eigen taal plots in 't gemeene krantenjargon
van een Noord-Nederlandsch reporter verzeild! Onbeholpen van stijl is een zin als
de volgende: ‘maar of er werkelijk vooruitzichten waren mocht hij wel onderstellen
maar niet gebaren dat hij het zeker wist’ (blz. 325). Voorts leze de schrijver de eerste
alinea van blz. 210 nog eens over, waar in 10 regels acht maal het woordje ‘was’
is gebruikt.
Doch nu - weg met alle geschoolmeester; lezen we liever, ter verjaging van 't stof
waarmede vitzuchtige neigingen te licht onze indrukken van hooger orde zouden
bezoedelen, het bloeiend fragment van dien pastor nog een keer! Hij is toch eigenlijk
het beeld van Streuvels' gezonde, rijpe en rijke kunst!
GERARD VAN ECKEREN.
[Boekenschouw]
Verzen
Sonnetten en Verzen in terzinen, geschreven door Henriette Roland
Holst-van der Schalk. 2e druk. - (Rotterdam, W.L. en J. Brusse 1913).
Verzen, van Marie Schmitz. - (Leiden, Johannes Morks 1913).
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Twee bundels verzen van vrouwen... dit is de eenige overeenkomst tusschen de
boeken, waarvan ik de titels hier boven afschreef; want er is verder een zeer groote
afstand tusschen beiden.
De vergelijking dezer twee verzenbundels vormt een ongezochte commentaar
op de weleer veel besproken voorrede, welke Herman Gorter schreef voor zijn
‘School der Poëzie’. Hij schoof in dit korte stukje proza de geheele literatuur-periode
van 1880 en de geheele Engelsche dichtergroep, bij welke ze ter school ging, op
zijde, omdat ze de poëzie was der zelf beschouwing, van het egoïsme, terwijl alleen
een poëzie van het gemeenschapsleven, een altruïstische geestesuiting, zich naar
het gevoel en de eischen van onzen tijd kon voegen. En deze beide uitersten ziet
men hier in typischen vorm tegenover elkander staan. Marie Schmitz is de dichteres
van het allesbeheerschende en allesoverschaduwende ‘ego’. Haar
eigen-belangrijkheid staat haar in het licht, en belet haar met breeder blik om zich
heen te zien.
Hoe geheel anders Mevrouw Roland Holst in haar didactisch epos in terzinen en
sonnetten. Dit is de poëzie der vrouw, die van zich af leeft, en wier geheele wezen
wordt ingenomen door het peinzen over dingen, die buiten haar zijn. Haar bundel
is een altruïstische levensleer, een school van gemeenschapsgevoel. Een
kenmerkend voorbeeld ervan is dit eenvoudige sonnet:
Hoe de menschen samengaan in de dagen der jeugd, en waardoor
zij scheiden.
Opgetogen gingen de jongelingen
al wier gedachten in hun oogen welden,
eendrachtig, met harten, die niet ontstelden
over de afwijkende zielsverbeeldingen
in de oogen der and'ren, die hen verzelden,
want elks eigene droomen en verwachtingen
hingen tusschen hem en alle and're dingen
zooals een nevel hangt over de velden.
Zoo ging 't, tot waar de weg als kruis zich scheidde.
Toen sprak er een ‘O, makkers, 't pad gaat stijgend:
nu moed, den bergen toe’. En de and're ‘ik dacht’
dat ge als wij dien stroom volgen woudt langs weiden.
Toen wendde zich de derde, droef en zwijgend
en eenzaam verdwenen zij in den nacht.
In de terzinen wordt het verteld, hoe de twee, eigen voordeel en genoegen boven
alles stellend, den ‘stroom langs weiden’ volgden, en hoe slechts een der jongelingen
den moed had om den zwaren stijgenden weg van ontbering en zelfverloochening
te gaan.
En van deze dingen is dit boek, zijn deze breede, zwaar-voetende verzen vervuld,
die soms te veel de uiterlijke charme missen, maar wier diepte, kracht en aan
overlading grenzende gedachtenrijkdom hen boven kritiek plaatsen.
Als schakels van een keten zijn de verklarende, fijn gestileerde titels, die elk
gedicht van dit vreemd-wijze boek aan het volgende vast snoeren. De verzen der
andere dichteres, Marie Schmitz, bezitten geen der eigenschappen, die kenschetsend
zijn voor het werk van Mevr. Roland Holst. Niettemin is ook zij verre van talentloos.
Zij versificeert
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

107
gemakkelijk en vloeiend, heeft gehoor voor taalklank en gevoel voor stemming en
vers-melodie. Vandaar, dat zij soms merkwaardige gedichten schrijft, b.v. dit:
Boete
Als bed van bloemen, vlammend rood,
was mijn passie opgegroeid,
Of uit donkren aardeschoot
liefdeweelde was ontbloeid.
'k Legde mij vol heerlijkheid
in dit bed van louter lust,
Heb in mijn begeerlijkheid
mij de lippen wond gekust.
En der bloemen giftig bloed
heeft mijn arme lijf vergift,
dat in pijn nu boeten moet
voor de vreugde van zijn drift.
Ik zie heel goed in, dat het eerste couplet van dit gedichtje rethorisch klinkt; dat in
de regels ‘de lippen wond gekust’ en ‘heeft mijn arme lijf vergift’ leelijke
germanismen zijn binnen geslopen. Maar in het geheel is een fraai beeld goed
doorgevoerd, en de laatste regels
‘dat in pijn nu boeten moet
voor de vreugde van zijn drift’
zijn prachtig.
En zoo is er méer in dezen bundel, dat te midden van het zwakke en
minderwaardige, verrast en verblijdt.
Nevens de poëzie van het intellect (Mevr. R.H.) heeft dus deze poëzie van 't
gemoed recht op onze appreciatie.
J.D.C. VAN DOKKUM.
Emile Polak, Les Sentiers du Silence. Poèmes. - (Eug. Figuière & Cie,
Paris).
Een eerste bundel is gewoonlijk van weinig belang voor hen die slechts
meesterwerken verlangen; hij opent echter een oneindigheid van veronderstellingen
en heeft zelfs iets van 't aantrekkelijke van een lot: men droomt zich de hoofdprijs
en vaak is 't een niet. En zoo geeft elke eerste bundel een hoop op 't geniale.
De Heer Polak onderscheidt zich van de beginnelingen. Treft men bijna steeds
onbeholpenheid aan, een gewrongenheid, moeite met de materie, in dezen bundel
vindt men het tegenovergestelde: een virtuoziteit wat klankgevoel betreft, soms een
werkelijke bekoring van klank, een enkele maal in harmonie met den inhoud.
Men heeft Verlaine willen verwijten dat hij te veel ‘alleen muziek’ gaf; doch dat
een zoete oplossing der gedachte in klank juist geniaal is bewijst de heer Polak, die
een inhouds-materie er in uitspreekt en zijn verzen bederft door het bijgebrachte,
door alles wat hij meer geeft dan muziek. Een schaden dat onbewust geschiedt.
Volkomen te goeder trouw is hij onder den invloed van Verhaeren, volkomen nieuw
voelt hij een beeldspraak, een symboliek, die Maeterlinck ons bracht, zelfs zóózeer
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

ij herhaling, dat we haar niet meer voelen. - Wil men, in 't algemeen gesproken,
symboliek straffeloos toepassen, dan moet zij nooit geapplikeerd worden, doch uit
het diep wezenlijke van den artist groeien.
Wanneer Boutens ons spreekt van ‘de laatste brug’, of ‘een lamp’, of ‘een deur’,
dan voert hij ons in 't geheim van eigen ziel, en wordt hier de symboliek de eigene
verdiepte ver-beelding. De heer Polak echter gebruikt symboliek literair en niet
psychologisch - een ander maal hoop ik op deze onderscheiding terug te komen -
ja, het liefst om den klank.
De bundel werd verdeeld in vier boeken en het geheel kreeg den naam van 't
boek, welks titel het mooist klinkt. Hij spreekt over: ‘le Passé’ - ‘l'aube’ - ‘la plaine’
en ‘blessures’, zooals alle jonge dichters. Hij heeft soms een verlangen naar
Verhaerensche levensverheerlijking, ook dat zal wel slijten, al blijft het jammer dat
hieraan 't grootste gedeelte van den bundel werd opgeofferd, temeer daar het hem
au fond onverschillig is waarover hij schrijft. Hij is de musicus, niet gewoon in
woorden zijn gevoelens te formuleeren, en vindt voor zich zelf volkomen voldoening
in den klank van het woord.
Soms vergeet hij waarover hij 't heeft. Een gedicht vangt aan:
Si ton âme est petite et que l'ombre t'effraie,
Si ton âme est pareille à la frêle tremblaie,
Si ton âme ne sait qu'il est beau de souffrir,
Il faudra me quitter sans ne plus revenir.
Aldus: verlaat me zoo gij de schaduw oftewel de smart vreest.
Doch na acht versregels vergat hij waarheen hij wilde, en in een opwellend
verlangen naar exalteerende verheerlijking, eindigt hij:
Il faudra vivre ainsi, sans savoir ce qu'est vivre,
Sans aimer le soleil qui me forge et m'enivre,
Sans connaître la Terre et ses champs et ses blés,
Sans connaître l'amour de vivre - pour créer.
Het is ook niet de realiteit van 't leven doch de poëzie die hem voornamelijk inspireert.
Dacht hij niet aan 't gedichtje van Charles d'Orléans, dat zoo mooi inzet met:
Le temps a laissé son manteau,
toen hij neerschreef zonder zich een klare voorstelling te beelden van 't geen hij
zeggen wilde:
La terre a lentement défait son manteau sombre
Dont les agrafes d'or illuminent les cieux,
Et dispersent au oin le cortège des ombres ...
Men ziet: het heengaan der nacht als 't uitdoen van een mantel voor te stellen, en
de sterren als haken, is voortreffelijk als beeld, doch de toepassing is hier zoo
wonderlijk, dat men er nimmer in slagen zal, de bedoeling dezer drie verzen te
ontleden.
Als deze dichter maar simpel wilde zijn. Hij heeft een ongekende naïeviteit, die
saamgaande met zijn melodieusen zang iets zeer voortreffelijks zou geven en dit
soms onbewust even doet, doch hiervoor is hij zelf nog blind, verblind door stouter
verlangen.
Lentement et jour à jour
Notre amour
S'effeuille.
Est-il encor? ou n'est-il plus?
Et toi, et toi, oh! m'aimes-tu?
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Je ne sais pas; je ne sais plus.
Uitstekend, doch nu komt reeds een ‘en deuil’ terwille van het rijm:
Au seuil
En deuil
De ma Demeure
Mon coeur
Est seul
Et pleure -
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

108
En dan hierop, als een per ongeluk rijmend gemengd berichtje:
Un matin,
Le chemin
Fut terni
Et détruit
Par la pluie.
Waarop volgt het quasi iets zeggende:
Au matin d'une nuit
Le soleil était mort
Et je vivais encor.
Au matin d'une nuit,
Le chemin fut détruit.
En dan, om ons te troosten, herhaalt hij den aanvang die ons weer vertrouwen in
zijn kunnen geeft.
Resumeerend kunnen we zeggen, dat de heer Polak zich een jong dichter toont,
van nog weinig gedachten, die persoonlijkheid mist, en nog te veel onder invloed
staat van het gelezene, doch over een zangerigheid en een muzikaal gevoel beschikt,
die veel reeds zijn en vooral beloven.
Behalve zuiver zingen eischt echter de poëzie eveneens zuiver voelen, en dit
heeft de heer Polak nog niet geleerd.
Nog zij gezegd, dat wij hier voor 't werk staan van een Belgisch dichter 1) , die reeds
veel bijval en een zeker succes in Brussel oogstte. Het zou jammer zijn, indien, door
dit succes bedwelmd, deze jonge dichter zich gaan liet, aangezien hij bij strenge
contrôle van zijn gevoelens en gedachten, werkelijk iets bereiken zou.
PARIJS.
D.
Romans en novellen
Uit het Leven van Giovanni Episcopo, door Gabriele d'Annunzio. Uit het
Italiaansch door Mary Robbers. - (Amsterdam, van Holkema &
Warendorf).
Aan Mathilde Serao, de bekende Italiaansche schrijfster, draagt d'Annunzio dit
werkje op, dat - zooals uit de inleiding blijkt - reeds in 't jaar 1892 is verschenen.
Gelijk de auteur getuigt: na ‘vijftien maanden van volmaakte rust van den geest,
grootendeels doorgebracht in luie ledigheid en inspannende exercities in een
cavaleriekazerne’. Het boek is van een zoo morbiden inhoud, dat het bij velen
huivering, zoo niet afkeer zal wekken. Mij heeft het, ondanks zijn wrange wreedheid,
bekoord. Omdat d'Annunzio zonder eenige mooidoenerij een mensch heeft
geteekend, weliswaar een stumpert, een zwakkeling, waardoor bij toenemend aantal
de maatschappij zeker schade zou lijden, - maar toch in ieder geval een mensch
1) Vandaar soms een belgisch-fransch dat afschuwelijke verzen geeft als: Comprenez-vous,
Comprenez-vous, Pour-quoi nos mots ne sont que pleurs? en ‘masure’ en ‘blessure’ als rijm
bedoeld.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

met een gevoelig hart, niet opgewassen tegen den bruten wil en de lage listen van
degenen met wie hij in aanraking komt, en die hem sleepen naar den onvermijdelijken
afgrond.
Het begin van het boek plaatst ons aan het slot van het verhaal, - de auteur leidt
Giovanni Episcopo n.l. bij ons in, wanneer deze reeds de wanhoopsdaad van zijn
mislukte leven heeft begaan en aan den arts, die hem als patient behandelt, den
ten ondergang voerenden weg van zijn donker bestaan beschrijft. In het geheele
boek is slechts Giovanni Episcopo aan het woord, maar in zijn antwoorden, in de
korte vragen die hij stelt, wordt voldoende gesuggereerd, dat er iemand is die
belangstellend luistert en den schipbreukeling niet veroordeelt.
Het is blijkbaar d'Annunzio er niet om te doen geweest zijn hoofdpersoon met
enkel sympathieke kleuren te schilderen, en hiermede voortdurend een wissel te
trekken op ons medelijden, - in de sobere uitbeelding, het langzame verval, het
wegzinken in de modder van dit wezen, dat geen individualiteit bezit en door zijn
slappen, ongeoefenden wil de slaaf wordt van zijn omgeving, schuilt een zoo
schrijnende waarheid, dat wij hierin de meesterhand zien van den schrijver, die elk
lichtplekje tot zijn recht doet komen en met een enkel woord de aandacht weet te
vestigen juist op die kleinigheden, welke feitelijk de som van 't leven maken. En hoe
mooi en fijn zijn die gevoelige penseelstreken, waarmede de auteur telkens weer
het zachte gemoedsleven van den armen Giovanni aangeeft: de beschrijving van
de felle zonnestreep op den grauwen muur, terwijl op Allerheiligen de klokken luiden,
en de gefolterde man ineenkrimpt bij de herinnering aan zijn kinderjaren, toen hij
alleen was in een zonnige kamer bij het doodsbed van zijn zuster; het jachtige
loopen met Ciro, 't kind van al zijn liefde, in den heeten zomerdag langs de
verblindende kalkputten naar het huis, waar zijn vrouw mishandeld wordt door haar
minnaar, - dit alles en nog veel meer getuigt van meer dan gewone gaven.
Ik zeide 't reeds: Giovanni Episcopo is een zwakkeling, - zoo ge wilt een lafaard
in de branding van het leven, - maar d'Annunzio heeft hem ons doen zien als mènsch,
en een schrijver, die dit vermag, heeft, naar mijn meening, ten volle aanspraak op
onze waardeering.
I.H.
Een Ridder uit den Spaanschen Tijd. Naar het Engelsch van Marjory
Bowen, door M. Frieswijkde Bas. - (Amsterdam, Scheltens & Giltay).
De Engelsche schrijfster, Marjory Bowen, is een tijd lang in ons land bewonderd als
een opgaande zon, totdat in gezaghebbende tijdschriften door invloedrijke pennen
werd verkondigd, dat haar geschiedkundige boeken (I will maintain, The
Defender of the Faith, My God and My King) niet zoo heel belangrijk
waren, en het publiek door handige trucs en een vlotten verhaaltrant in den waan
werd gebracht, iets zeer bizonders te genieten. En zooals meer gebeurt,
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

109
niet alleen op littérair gebied: nadat ‘men’ het oordeel van deze recensenten met
eenige verbazing, maar toch met aandacht had gelezen, werd de eigen overtuiging
in 't nauw gebracht, ze begon te wankelen, sloeg om, en na korten tijd waren er
velen, die niet begrepen hoe men zóó kon wegloopen met de boeken dezer
veelgenoemde en geroemde schrijfster.
De zon, die zoo helder had gestraald, verduisterde en ging onder, alsof ze
nauwelijks had geschitterd. Over de drie eerste werken, hierboven aangehaald, kan
ik geen meening uitspreken, aangezien ik ze niet heb gelezen. Alleen met ‘Een
Ridder uit den Spaanschen tijd’ heb ik kennis gemaakt in een Hollandsche vertaling,
die mij doet vermoeden dat de oorspronkelijke uitgave het van deze wint. Het boek
geeft episoden uit het leven van Don Juan, den bastaardzoon van Karel V, en dus
den half-broer van den listigen, slinkschen Filips II. Het is volstrekt geen littérair
werk, niet buitengewoon goed geschreven, en waarschijnlijk vol historische
onjuistheden, maar toch een boek, waarmede men zich niet verveelt, en dat, hoewel
het een stuk geschiedenis moet weergeven van ruim drie eeuwen her, geheel past
in het kader van onzen tijd, die van een romanschrijfster liefst geen wetenschappelijk
werk verlangt.
Ondanks zijn degelijken omvang is het een luchtig boek, - al is het ouderwetsch
ingedeeld in hoofdstukken, die ieder een titel dragen, - ik zou het bijna willen noemen
een onderhoudend kinderboek voor groote menschen. In ieder geval een boek voor
leeken; want ik vrees, dat bij menige bladzijde de ernstige historicus het voorhoofd
zal fronsen, wanneer hij (om slechts een voorbeeld te noemen) stuit op een
anachronisme als dat van don Juan, die tennis speelt!
Neen, dergelijke uitingen geven weinig vertrouwen in grondige studie van het
tijdperk, dat de auteur wenscht te beschrijven; maar misschien heeft zij gemeend,
dat men haar niet te veel au sérieux zou nemen, en met rappe hand, trotsch op
haar lauweren, een kleurigen roman geschreven, die alleen door zijn
geschiedkundigen opzet afwijkt van de gewone Engelsche soort, zonder zich in
andere opzichten boven het middelmatige te verheffen.
I.H.
Vlaamsche oogst
EEN reeks dikke boeken liggen op de werktafel, die een woordje ter aankondiging
wachten en waarvan sommigen aanleiding zouden geven tot uitvoerige bespreking
ingeval hiertoe gelegenheid bestond.
Maar we moeten ons beperken!
Karel van den Oever, de strijdlustige, talentvolle katholieke schrijver, verzamelde
een keur zijner Kritische Opstellen (Antwerpen, Veritas, 1913) die zeer
belangrijk zijn voor allen die iets voelen voor de Vlaamsche letteren. Van den Oever
is een fanatieker en dat is steeds sympathiek in een tijd van onverschilligheid. Périsse
le monde plutôt qu'un principe, is het motto van dit boek en de spreuk kenmerkt den
schrijver die het schreef voor Kristus, voor Vlaanderen en de kunst! De opstellen
verschenen in De groene Linde (1905) en Vlaamsche Arbeid
(1906-1912).
Wij kunnen onze meeningen niet toetsen aan die van den auteur: genoeg zij het
te weten dat wij in de grondgedachten totaal verschillen. Maar de openhartig
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

uitgesproken meeningen van een tegenvoeter dwingen eerbied af. Wij leven als in
een andere wereld, hebben meestal een ander inzicht in het leven en in het
menschelijk handelen, maar kunnen toch, van verre dan, een kameraadschappelijken
groet richten tot den knappen medestander van voorheen, die met ons debuteerde
in de lang verdwenen tijdschriften Alvoorder (1900) en De Arbeid; naast ons
streed voor ruimer opvatting en frischheid.
Weldra keerde van den Oever tot zijn oud geloof terug, maar hij bleef een
weerbarstige, een bestrijder der academische, deftige onbenulligheid, arbeidde voor
de verfijning en verdieping der katholieke, Vlaamschen Kultuur. Buiten zijn
verzenbundels‘In Schemergloed der morgenverte(1901),Van Stille
dingen (1904), Het drievuldig Beeld (1907), Godvruchtige
maenrijmen (1911) en zijn Lof van Antwerpen (1912) werden gewaardeerd
de aardige, frissche Kempische Vertelsels (1908) en zijn zwaar getooid,
geduldig-bewerkt prozaboek De Geuzenstad (1911).
De Kritische Opstellen vullen het literair werk van dezen (een beetje in
de schaduw gestelden) Vlaamschen schrijver volkomen aan. Hij is een noest werker,
een weinig gekunsteld soms in zijn peuteren en bijeen brengen van woorden en
beelden, maar een origineele persoonlijkheid, die bewust is van zijn kunnen en
onverdroten werkt om te verwezenlijken wat hij zich ten doel heeft gesteld. Hij is
een kracht, deze kleine donkere kerel, in wiens zwarte oogen een fanatieke glans
leeft. Als monnik stelden wij ons hem altijd voor ...
Wie eens de geschiedenis der Vlaamsche letteren van den jongsten tijd schrijven
wil, zal menigmaal deze opstellen moeten raadplegen: zij verbeelden den stevigsten
vorm van katholiek verzet en strijd voor het nieuwere, maar tevens een ernstig
onderzoek naar wat ons bindt aan het verleden, aan de traditie.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

110
Bijzonder merkwaardig zijn de studies, gewijd aan Conscience, aan Van Rijswijck,
aan Rodenbach, aan Van Peene, aan Frans de Cort, aan Dautzenberg, aan Hugo
Verriest en aan Sauwen. Voor een Nederlander is wellicht kenschetsend wat hij
schrijft over Van Eeden, W. Kloos, Frans Coenen, Schaepman, terwijl zijn meeningen
over de oudere Vlaamsche schrijvers, over de Vlaamsche tijdschriften sinds 1878,
het Davidsfonds, den stand onzer letterkunde, over katholicisme, klerikalisme en
christen-ideaal de moeite waard zijn te vergelijken.
Ons was het een genoegen alles te herlezen, en te waardeeren de duidelijke
afteekening van een standpunt, het katholieke, dat het onze niet is.
* * *
Een ander dik boek is de verzenbundel Omheinde Hoven van pater Hilarion
Thans, waarvan nu reeds een tweede uitgave het licht zag. Dit werk werd verleden
jaar door de provincie Brabant bekroond.
De Limburgsche dichter heeft in dit boek zijn eigen leven uitgezongen, leven dat
rust vond in de kloostercel. Wij wandelen met hem in de natuur, leven met hem in
donkere dagen van ziekte en droefenis, hooren zijn geloovige stem smeeken en
zingen. Worden wij niet gewaar te staan voor een hooge figuur, voor een groot
dichter, toch beseffen wij wel dat een bescheiden zanger, een persoonlijkheid, zich
uitspreekt in dit boek. Zijn stem weifelt soms, is wel eens te breedsprakig, te onzuiver,
het ontbreekt haar aan vastheid, aan schoon evenwicht. Hij onderging niet den
invloed van de dichters die de jongste poëzie beheerschen: hij heeft een wel eigen
maar aarzelend voorkomen, herinnert soms aan Van Langendonck. Raker
uitbeelding, meer ingetogenheid, meer verlangen tot klare zegging, met de
noodzakelijke woorden en beelden, zouden wij wenschen. Er is nog te veel uitspatting
en overtolligheid, jeugdige overijling aanwezig in het werk van dezen poëet, die toch
geen copie is van de talrijke epigonendichters die dagelijks opstaan en, na wat
groene zangen, verdwijnen in het eerzaam burgersleven. Een landschap als proeve:
Kent ge die glans-stil glijdende rivieren,
Wier blank-gezwollen boordevolheid spant
In groene dijken, en die kronkelzwieren,
Bij traagzaam trekken over laagte-land!
Zij spieglen-weer aan rimpelloozen rand,
Van rilden berk de groene wuif-banieren,
Zuilzware beuken, daken rood-gepand,
En ranke roerloosheid van populieren.
Zóó als die beeld-bezonken glansrivieren, -
Avondbegoude, wazig morgenbleek,
En droevig grauw bij lager wolken-gieren, -
Doorvoer mijn ziel diep-spiegelend de streek.
En naar de lucht stond blauw, of misten hingen,
Droeg zij de droefheid en de vreugd der dingen.
Dichter H. Thans is één der weinigen van den laatsten tijd, in wie wij vertrouwen.
Hij is een echt dichter, die zijn beste dagen nog tegemoet gaat.
* * *
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Een ander debutant noemt zich Fritz Francken. Zijn verzenbundel heet Festijnen
uit een Bruidsgetij (Uitgave Plantin te Antwerpen 1914). Jong werk. Werk
uit de groeijaren, wanneer de baard in de keel zit in plaats van aan de kin ... Francken
flapt er nog alles uit, weet nog niet op eigen, innige wijze zijn ontroeringen te zeggen.
Met jongen, sympathieken overmoed doet hij vreeselijk-ernstig, maar elk woord en
elk beeld is ... literatuur! Francken baadt vol geneuchte in woorden zoodanig dat hij
er in verdrinken zal, ingeval hij niet in zijn volgend werk toont de werkelijke waarde
van elk woord te hebben leeren kennen.
De jonge dichter is een veel eenvoudiger menschenkind dan hij ons in zijn boek
toeschijnt: een beetje aanstellerig, een beetje overspannen, een beetje onwaar. En
de kunst vraagt heiligen ernst en oprechtheid. Francken moet het gemakkelijk
‘maken’ verleeren, en probeeren eenvoudig-weg, alleen dat te schrijven wat hem
volstrekt van het hart moet. Vooral niet alles laten drukken!
Wanneer deze beschouwingen uit mijn pen vloeien na het lezen dezer Festijnen
is het voorzeker niet om den jongen dichter te ontmoedigen, maar wel om hem te
wekken uit zijn roes. Wij erkennen zijn aanleg, maar eischen daarom juist meer
beheersching, meer zelfstandigheid, meer de stem van een mensch die zijn wel en
wee zingt. De jeugd blijft geen verontschuldiging! De wáre Francken vinden wij
voorloopig slechts in de kleine, lieve versjes, zooals in:
Meisje ken jij 't vroolijk wijsken,
Ken jij 't referein
van het opgesloten sijsken
in het harte mijn?
Meisje zou je kunnen raden
wat dat vogellijn,
met zijn zangen heeft gelaten
in het harte mijn?
Meisje mag ik je verklaren
wat dát wel mag zijn?
Zal je dan een hoeksken sparen
in het harte dijn?
LODE BAEKELMANS.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

111
'n Medewerker achter de schermen
L.C.J. van Sandwijk
15 Januari 1902-15 Juli 1914
Het is niet onze gewoonte in ons tijdschrift zelfs ook maar eenigszins geregeld
melding te maken van ‘jubilea’. In onze dagen, dat schier alles jubileert; waarin wij
immers nagenoeg geen nummer van een dagblad kunnen inzien zonder tevens te
vernemen dat de schrijver A. juist 100 jaar geleden werd geboren, de schilder B.
zijn vijftigsten verjaardag viert en de tooneelster C. vóór 12½ jaar haar eerste
‘schuchtere schreden’ achter 't voetlicht zette - den tijd waarin, 't is meer gezegd,
men dergelijke min of meer belangwekkende actualiteiten 's morgens thuis krijgt
tegelijk met zijn warme kadetjes - in zulk een tijd mag het een wanhopig pogen
heeten nog zooiets te zijn als: ‘actueel’. En dus ...
Dat ik echter ditmaal van mijn stelregel afwijk en tòch voor een jubileum hier de
aandacht van mijn lezers kom verzoeken, heeft zijn zeer bizondere reden. Bij dit
jubileum toch zijn wij, Gulden-Winckelaars, allen min of meer direct betrokken; 't
betreft hier nl. een onzer medewerkers, een onzer meest bescheiden medewerkers
weliswaar, wiens naam ge op het omslag tevergeefs zult zoeken; in 't kort: een der
medewerkers... achter de schermen. En juist omdat deze medewerker zich zoo
bescheiden achteraf pleegt te houden en zijn jubileum zeker in geen ander blad
dan 't onze zal worden vermeld, dies voor de buitenwereld onopgemerkt zal
voorbijgaan, juist daarom heb ik er nu aardigheid in er hier een paar woorden over
te schrijven. Als dit nr. verschijnt is het op den kop af 12½ jaar geleden, dat Leendert
Sandwijk als vaste ‘opmaker’ van ‘Den Gulden Winckel’ werd aangesteld,
welke eenvoudige en toch zoo veel nauwlettendheid eischende taak hij van 't
geboorte-uur van ons maandschrift af tot heden toe getrouw heeft vervuld.
Onderschat die taak vooral niet, lezer, al kunt ge haar ook gemakkelijk òverschatten.
Als onze volksdichter Adama van Scheltema het zingende vraagt:
Wie is het die de zwarte voren
In golvend goud veranderen doet ...
Wie is het die de wereld voedt? ...
Wie graaft de glinsterende kolen,
Wie schept het schitterende zout,
Wie haalt uit diepe duistere holen
Het gele glanzend zachte goud ...
en daar fier-jubelend op ten antwoord geeft, hoe 't zijn ‘de paarden en de ploegers,
de zweeters en de zwoegers, de zaaiers van het zaad’ - in één woord: de doeners
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

‘van de daad’... dan moge het u, met mij, misschien toeschijnen, dat hier aan den
‘Arbeider’, den man van het handenwerk wat al te eenzijdig de eer wordt toegekend
van de stuwkracht te zijn in 't Heelal, ja, waagt gij mèt mij zelfs allicht bescheidenlijk
de vraag, of naast de mannen van de Hánd ook voor die van het Hóofd niet een
plaatsje valt in te ruimen - even dwaas intusschen als het zijn zou vol te houden dat
een tijdschrift eigenlijk uit niets dan letters bestaat, ware 't te beweren dat voor een
tijdschrift in 't geheel geen letters, en bijgevolg ook geen letterzetters, noodig zijn.
't Is dus duidelijk dat een redacteur ook zijn stille, bescheiden
medewerkers-achter-de-schermen niet missen kan, ja, terecht meent ook bij zijn
lezers voor hen eenige dankbaarheid te mogen opeischen. Vooral voor den
‘opmaker’! Zij, die niet van nabij bij 't vak betrokken zijn, kunnen er zich geen flauw
denkbeeld van vormen, welk een moeite en hoofdbreken het soms kost eer de
aflevering goed in elkaar zit; eer al die stukjes zetsel van verschillende lengte sluitend
zijn gemaakt en om de clichés zijn heen gewerkt. Nu eens is er iets te veel, dat door
oordeelkundig ‘wit minderen’ moet worden ‘ingewonnen’, ginds blijkt weer wat te
weinig, zoodat moet worden ‘uitgedreven’, waarbij dan tevens dient zorg gedragen
dat geen hoofdje komt aan den voet van een bladzij. Etc.
Maar per slot van rekening kan toch alleen een redacteur zulk werk geheel naar
rechte waarde schatten; - welnu Sandwijk! jou werk aan ‘Den Gulden Winckel’
heb ik in den loop der jaren leeren waardeeren, en 't is mij een genoegen dat hier
op deze speciale plaats eens uit te spreken. Ga voort mij bij te staan ... achter de
schermen; geloof het: een van mijn onmisbaarste medewerkers zijt gij; ook al prijkt
je naam niet op het groene omslag!
GERARD VAN ECKEREN.
Redacteur van D.G.W.
Letterkundig leven uit de juli-tijdschriften
De Gids
Dr. P.H. van Moerkerken Jr. opent de aflev. met het vervolg van zijn aan den dichter
Frans Bastiaanse opgedragen novelle uit den Franschen tijd ‘De Bevrijders’. Het is
aangename lectuur, al blijft dit genre geheel aan de oppervlakte van 't leven, dat
hier wordt uiteengelegd in wat bekoorlijke, met den schoonheidsglans van verleden
dingen omstraalde tafereelen, zonder dat ook een poging wordt gedaan om tot het
wezen dier dingen door te dringen. Dit schijnt mij de kracht, maar tevens de zwakheid
van dit ‘genre’ - een zwakheid zich voor mij vooral voelbaar makend juist in dit
gedeelte, waar wij, zij het in de achterhoede, met Jacob ter Wisch worden
meegevoerd in de groote armée naar Rusland. Evenwel - wachten wij met dergelijke
voor deze plaats te diep gaande critische overwegingen tot het verhaal in boekvorm
het licht zal hebben gezien, en genieten wij intusschen van de kostelijke tooneeltjes,
die de auteur ons
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

112
met zijn fijne pen beschrijft. Napoleon zal over den Heerenweg bij Haarlem komen
langs het buitentje van den tabakskoopman en kunstbeschermer David van Wyck.
Deze heeft door zijn beschermeling Tobias Soelens een tweeregelig welkomstversje
laten vervaardigen en dat bevestigd aan een kleine eerepoort van sparregroen,
dahlia's en asters. Als dan de Haarlemsche Gardes d'Honneur verschijnen en daarna
't rijtuig met den Keizer zelven, treedt David naar voren op den stillen weg, neemt
den steek af en buigt diep.
De koetsier hield de paarden in; en Napoleon, glimlachend opziend,
wellicht meenend de versiering eener nieuwe gemeente te zien, las de
dichtregelen van Soelens, door Van Wijck slechts een weinig veranderd:
‘Soyez, plus grand héros de l'univers,
Le bienvenu sur cette terre’.
Toen richtte de geweldige Heerscher het woord tot den verheerlijkten
tabakshandelaar en vroeg:
‘Eh, monsieur, qui a fait ces beaux vers?’
‘Moi, sire’, zeide Van Wijck, niet wetend hoe hij zou antwoorden.
‘Ah, qu'est donc près de vous le vieil Homère!’ lachte de Keizer; doch zijn
scherpe trekken vergrimden onmiddellijk en hij snauwde met een
verachtenden grijns:
‘Fouette, cocher!’
Onthutst, verontwaardigd, verbleekend staarde David van Wijck de
hollende karos, de dravende ruiters, de zonnige stofwolk na. En
terugtredend onder zijn eereboog slikte hij zijn hartelijkste vloeken in,
dankte den God van Neêrland dat de Breevoorts geen Fransch
verstonden, trok een beminnelijken glimlach rond den mond en riep de
wachtende dames toe:
‘Zijne Majesteit was dankbaar en verrast!’
Van de verdere bijdragen vermelden wij alleen mooie Verzen van Bastiaanse uit
den cyclus ‘Een Zomerdroom’ en een artikel over de Geschiedenis der Groningsche
Universiteit, meer in 't bizonder der Groninger Richting, door Prof. Huizinga.
Groot-Nederland.
Een nog onbekend schrijver A. van 't Lant opent de afl. met een novelle uit het
boerenleven: ‘Bloei’. Louis Couperus vervolgt ‘De Ongelukkige’. Cyriël Buysse schrijft
eenige regels naar aanleiding van Stijn Streuvels' boekje over de landsche woning
in Vlaanderen. Buysse spreekt van ‘een noodkreet’ om te waarschuwen tegen 't
gevaar dat het ouderwetsch natuurschoon meer en meer bedreigt. De woede van
't boomenrooien schijnt ook in Vlaanderen om zich te grijpen. Ook over Karel van
den Oevers ‘Kritische Opstellen’ schrijft Buysse buiten de gewone rubriek
‘boekbespreking’ om. Hij vindt dat de katholiek van den Oever maar alleen over
zichzelf en zijn geestverwanten schrijven moest, daar hij de mentaliteit van
andersdenkenden zoo min begrijpt als de heer Buysse bv. de mentaliteit van de
Papoea's. Valt ditzelfde echter ook niet tot vele liberale heeren te zeggen, die bv.
smalend schrijven over ‘het geloof’? Zonder de waarheid van 's heeren Buysse's
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

eweren in twijfel te willen trekken (ik zou dit niet kunnen) acht ik voor mij toch een
standpunt als Lode Baekelmans in dit nr. van D.G.W. inneemt tegenover van den
Oevers boek sympathieker en... ruimer.
Roelvink eindigt zijn tooneelstuk ‘De Sterksten’. Van Annie Salomons' ‘Zangen
van Maria Magdalena’ halen wij hier eenige coupletten aan, in de hoop dat de
dichteres ons niet beschuldigen zal door deze citaten de organische eenheid te
schenden.
Voor mij is de min der verdwaasden, die knielen
Met oogen star en fel van verlangen;
Voor mij de verwardë extasezangen
Van den hartstocht, die háten moet en vernielen.
Maar nóóit de vrede van 't veilig huis,
Met gesloten deuren, gesloten blinden,
En onder 't zegenend lampgesuis
De rust der dagelijksch trouw-beminden.
En daartegenover de deemoedsstemming der Christin geworden zondares:
Uit den blinkenden nacht van verbijsterde zonde
Trek, God, me in uw scheemring van schaamte en berouw;
Koel mijn schroeiende lippen, die pijnen als wonden
Met uw kool der verreining, die zegent als dauw.
O, de weg was zoo lang tot uw heiligë oogen,
En mijn hart was zoo stug, zoo gevoelloos en dicht;
En ik vreesde het uur, dat 'k mijn laagheid en logen
Overwonnen moest toone' aan uw stralend gezicht.
En ik vreesde en bleef ver; tot ik brák van ellende.
Toen hieft ge mij zelf tot uw heiligen troon,
En ik kan niet ontvluchten, ik kan mij niet wenden,
Ik vrees met mijn adem uw hoogheid te schenden,
Erbarm u, o Heer, wasch mijn schamelheid schoon.
Onze Eeuw.
Van Nico van Suchtelen een Inleiding tot Dante's Vita Nuova. 't Is een wonderlijk
boekske, dit liefdeverhaal van den 27-jarigen Dante, waarvan de eigenaardigheden
reeds sommigen van Dante's tijdgenooten hebben gehinderd.
En werkelijk, bij een eerste, vluchtige lezing doet het wel ietwat zonderling
aan: een dertigtal van de sierlijkst bewerkte, zoetstvloeiende minnedichten,
lof en klaagzangen, vereenigd in een onderling verband door een later
geschreven verklarend proza, welks stijl het midden houdt tusschen
plechtige bijbeltaal, deftigpedant betoog en kinderlijk-naief verhaal: een
keten van fijnstgeslepen juweelen in stijf-eenvoudige vatting. En dan elk
dier gedichten nog bovendien ontleed naar zijnen bouw en inhoud,
‘verdeeld’ zooals Dante het noemt, in glossen zòò dor,
schoolmeesterachtig en overbodig meestal, dat reeds Boccaccio, Dante's
eerste officieele ‘uitlegger’, deze ‘divisioni’ verwierp als ‘troppo infantile’,
als een belachelijke kinderachtigheid! Moet de kritische verbazing van
den hedendaagschen lezer met ‘litterairen’ smaak, niet toenemen als hij
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

emerkt dat de stof voor vele dier gedichten blijkbaar ‘verzonnen’ is; dat
ook de droomen en visioenen waarvan Dante gewaagt, blijkbaar ‘cerebrale
bedenksels’ zijn ....
Kan verder deze hedendaagsche lezer wel anders dan schouderophalend
glimlachen om de zonderlinge getallen-mystiek, het kinderachtig gegoochel
met de cijfers drie, negen en tien, vertegenwoordigende de Drie-eenheid,
de negen hemelen en de volmaaktheid, welke Dante ten behoeve dier
symboliseering in zijn proza invoert; of om zijn blijkbaar streven ook in de
rangschikking en misschien zelfs in het aantal der opgenomen gedichten,
de door hem gewilde allegorische strekking uit te drukken?
De heer van Suchtelen tracht ons dan echter in zijn artikel Dante te doen zien
als een kunstenaar wiens geest in zijn diepste wezen volstrekt niet ‘buiten
dezen tijd’ staat, maar integendeel als een dier dichters die de groote,
drievoudige synthese: van subjectiviteit en objectiviteit, van droom en
werkelijkheid, van gevoel en verstand, wist te voltrekken en daardoor kon
worden tot onzen eeuwigen tijdgenoot, in wiens hart dezelfde Liefde
sluimerde en ontwaakte die ook in het onze sluimert en ontwaken kan
als de aanschouwing der schoonheid haar slechts wekt.
Van de verdere bijdragen vermelden wij: Booker T. Washington in Europa door
G.J. Vos Az. - Bismarck's dagen van strijd met zijn Koning door A.W. Stellwagen.
- Een merkwaardige vrouw door Dr. J. de Jong. - Gedichten uit het Deensch door
Edward B. Koster.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

*7
Elseviers Geïllustreerd Maandschrift.
Wij zitten dan, de laatste jaren, helaas weer rondom in de middelmatigheid. Enkele
superieure boeken - en ook maar enkele zóó gek slecht, zoo bespottelijk onnoozel,
dat men er zich, in een lustig geschreven recensietje, onverdeeld vroolijk over maken
kan. Maar verschrikkelijk veel dat zoo-zoo, la-la is, niet bepaald slecht, over 't
algemeen misschien wel beter van compositie en schriftuur dan men dat 'n dertig
jaar geleden gewoon was van het gemiddelde romanslag, maar overigens zoo in 't
geheel geen kenmerken dragend van dieper kunstbegrip dan toen bij dat slag werd
opgemerkt. De belangrijkste les van 1880: schrijf alléén wanneer ge wordt gedrongen
tot schrijven, en, zoo vaak ge schrijft, geef u geheel aan uw werk, openbaar ons uw
heftigst en diepst zieleleven - die les door Van Deyssel samengedrongen tot zijn
eenvoudig-groot woord: ‘kunst is passie’ - schijnt op het gewone slag romans- en
novellen-producenten, van gedichten- en drama-schrijvers trouwens eveneens,
bitter weinig indruk gemaakt te hebben....
De vlotte verhalen, de onderhoudende romans, ze verschijnen jaar-op-jaar,
maand-op-maand, alsof er geen 1880 en geen Van Deyssel was geweest, en onze
‘wakkere’ uitgevers steken ze in fraaie pakjes, met prentjes op de omslagen en op
de prachtbandjes, zij laten ze drukken met duidelijke letter op room-blank papier en
verkoopen er hun dozijnen van, voor de hollandsche leesgezelschappen en
bibliotheken, hun andere dozijnen voor de indische leestrommels.
Aldus verzucht Herman Robbers, en wie zal beweren ten onrechte? Cornelis Veth
geeft weer een zijner grappige parodistische verhalen: ‘De Drie Musketiers’; Henri
van Booven een schets ‘Thuiskomst’, en Franck Gericke 't eenvoudig verhaal van
wat simpele kindervoorvalletjes ‘Pyknotides’. Voorts noemen wij nog een artikel
over Felix Buhot, en een over Boerenwoningen en Volkskunst in Scandinavië, beiden
geïllustreerd.
Nieuwe Banen.
Dr. de Hartog heeft op een debatavond met Gerhard de wereldbeschouwing van
Multatuli aan critiek onderworpen en Multatuli, ja, wel een knap schrijver, maar met
dat al toch een Godslasteraar genoemd. Een enthousiast jongmensch, die zich F.
van Nifterik teekent, heeft van den redacteur nu plaats gekregen voor een eenigszins
van Deysseliaansch aandoend stuk, waarin hij met de kracht van den dichterlijken
paradox een lans breekt voor de zedelijke beteekenis van de persoonlijkheid
Multatuli. Een enkel citaatje ter kenschetsing.
Dacht u, dat een kunstenaar, die zoo zuiver Gods maaksel in zijn ziel te
onderscheiden weet, die schots en scheef van ontroering den avond ingeloopen is,
ja, dat die zal weenen en knarsetanden in de buitenste verdoemenis? Och kom!
God zet hem boven op zijn eenen schoor als een flinken jongen en zeit: lk mag
jou wel, ik heb pleizier an je beleefd. Ik kan met jou tenminste nog 'reis praten over
m'n mooie sterren. 'n Werk geweest! Eer dat dat goed liep. Jonge, jonge. Ik kan met
jou reis praten over m'n werk, snap je. Op aarde maakt dat zoo geen opgang, hè,
ventje? Ik heb je niet voor niemendal bovenop m'n schoor. Wat heb je toch iets
moois gezeid over m'n mantel! Die doe ik dicht met sterren.....
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

In het volgend nr. zal Dr. de Hartog deze ontboezeming beantwoorden.
De Nieuwe Gids.
Van Hulzen vervolgt zijn ‘discours sur la sensualité’: Aan 't lichtende strand, en Felix
Timmermans pallietert er weer leutig op los; wij verlangen er naar dit proza bij elkaar
als boek te hebben.
Dr. J.B. Schepers deelt ons iets mede over Bredero's invloed op tijdgenooten,
met iets over plagiaat in dien tijd; M.V. over ‘Les Bergeries’, een pastorale van
Honorat de Bueil, seigneur de Racan, geschreven toen deze er toe gekomen was
‘à changer son amour poétique en un véritable’, welke liefde dan de markiezin Mme
de Termes betrof. Schrijver prijst in dit herderspel o.a. den vluggen val der dialogen
en de levendig gerythmeerde koren, en toont door citaten aan dat naast de gracieuse
qualiteiten ook een diepstatige ernst niet wordt gemist. De karakteristiek van Courart:
‘l'agréable Racan’ acht schrijver niet onjuist.
Verder noemen wij gedichten van Hein Boeken, Jac. van Looy en Peter Spaan,
en een hoogst belangrijk artikel van Dr. A.H. de Hartog over de Beteekenis van den
Vorm in het Wereldgeheel. Iedere nieuwe periode van wijsgeerig denken zet in
met een ontdekking, met de aanwijzing van een algemeen gezichtspunt onder
hetwelk het Al wordt doorschouwd. Zoo Plato met de Idee, Aristoteles met het
Doel, Descartes met het cogito ergo sum, Spinoza met de Substantie,
Fichte met het Ik, Hegel met het Begrip, Schopenhauer met den Wil, etc. Zulk
een universeel gezichtspunt nu kan de wijsbegeerte van onzen tijd, die naar het
concrete uitgaat, vinden in den Vorm, welk beginsel tot nog toe nimmer als
centraalbeginsel in 't midden der wereldbeschouwing is geplaatst geworden. de
Hartog schijnt zich hier een plaats onder de leidende geesten te willen veroveren;
hij kondigt althans aan een ‘Wijsbegeerte van den Vorm’, een werk dat geen
compilatie-arbeid kan worden, maar oorspronkelijke denkkracht ter systeem-vorming
vereischt. Moge den schrijver van dit alvast ‘inleidend’ artikel de kracht en de
bezonken rust daartoe gegeven worden! Zulk een werk kan óok voor de litteraire
critiek van groote beteekenis zijn.
Stemmen des Tijds.
INHOUD. Uit het Land van den Draak. De Metropool. Reisbrieven van H. Colijn. -
De opleiding van den jurist op het Gymnasium en aan de Universiteit, door Jhr. Mr.
W.H. de Savornin Lohman. - Als 't vertrouwen sterft, door Bernarda. - De Vermeende
Aap, door S. Coolsma. - Avond, door P. Minderaa. - Leestafel.
Met haar novellistische bijdragen is deze redactie nog steeds niet gelukkig,
evenmin als die van 't hier volgend periodiek:
Ons Tijdschrift.
INHOUD. Jong Vrouwtje, door J.M. Westerbrink-Wirtz. - Een nieuw Geluid, door Dr.
P. Blaauw. - Wéér bloeien de Seringen, door H.J. Tollig. - Huwelijkstrouw of Vrije
Liefde, door H.C. Gunning-de Vries. - Sociale Kroniek, door C. Gerretson. - Terugblik,
door * * * - Van Boeken.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

De Hollandsche Revue
INHOUD. Wereldgeschiedenis. - Belangrijke Onderwerpen:
Frederik van Eeden en de Jeugd. - Teekenen. - Het Bureau voor Handelsinlichtingen.
- Karakterschets: E.F.E. Douwes Dekker. - Revue der Tijdschriften.
- Het boek van de maand: ‘Het Amsterdamsche schoolkind en de Bioscoop’,
door Simon B. Stokvis. - De Boekentafel.
De Vlaamsche Gids.
INHOUD. Op Reis, door Pol de Mont. - Mislukte Nering, door Jan van den Berghe.
- Poëten; God, door Jan Jans. - Sonnettentrits, door Antoon Moortgat. - Korte Schets
der Geschiedenis van Ninove. - Nederlandsche Letterkunde, door Maurits Sabbe.
- Fransche Letteren, door Leo van Riel.
Vragen van den Dag.
INHOUD. De schriftlezing als wetenschap, in verband met Binet's enquête op dit
gebied, door H.W. Cornelis. - Hoe de theosoof zich de hoogere werelden voorstelt
door M. Reepmaker; etc.
Omhoog.
INHOUD. Armoede, door A.C. Schuitemaker. - Religieus Individualisme, door J.
Jac. Thomson. - In de St. Izaäcskerk te St. Petersburg, door H. de Groot. - Wat wij
tegenkwamen.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Een boek van den oorlog
113
Gustav Janson, Lügen. Geschichten vom Kriege. - Leipzig, Georg
Merseburger.
DIT is een verschrikkelijk boek. Ik zou haast geneigd zijn te zeggen - klonk het niet
in deze dagen als een wreede, een hoonende paradox - dat het nog vreeslijker is
dan de naakte, onopgesmukte werkelijkheid. Omdat het van die werkelijkheid niet
den uiterlijken kant geeft, maar de ziel. Hier geen verhaal van feiten met helle
kleuren aangezet, als de couranten vaak te lezen geven, welke gebeurtenissen gij
toch altijd min of meer als een, ja, gruwelijk drama wel, maar toch een drama waar
gij tegenover staan blijft, als op een afstand, aanschouwt. Wat aan dit boek met
schetsen uit den Italiaansch-Turkschen krijg die wanhopige verschrikkelijkheid geeft
- het is dat gij, lezer, er den oorlog-zelf in beleeft, en dat niet als 't meerendeel dier
deerniswekkende soldaten, die, uit den schoot van hun gezin gerukt, moeten
optrekken zonder te weten waarheen en voor welk doel, bot voortgestooten door
den onverbiddelijken drang van een Macht, een Kracht waartegen zich te verzetten
dwaasheid zou zijn... maar omdat ge er den oorlog in beleeft als met andere, verfijnde
zintuigen, waardoor u dit boek veel meer dan een marteling aan den lijve tot een
ondragelijke zielemarteling wordt.
Het boek van Janson heeft het ons verbijsterend doen ervaren; die eerste en wel
meest suggestieve novelle lezende voelt ge mèt Alfons Zirilli, den zelfbewusten
anarchist, u langzaam stuwen in een andere wereld, waarin alles andere aspecten
vertoont dan in 't gewone dagelijksche leven; waarin een verlaten landweg schel in
de zon, een geblindeerde boerenhofsteê van zijn bewoners verlaten, een bloeiende
boom op een vreedzamen akker u schijnen uit een wonderbare wereld van helsche
verschrikking. Het is alsof hier de gewone dimensies niet langer gelden; alsof de
benauwende stilten, aanzuchtend uit de ritselende verten, een stem hebben zonder
geluid. De droge soldatenkelen zijn heete ovens, en de verre grelle zandvlakten
slaan als de lach van den verstarden waanzin in de rusteloos spiedende, vermoeide
oogen der wachtposten... Tot de schoten knallen en het krijgsrumoer schreeuwt en
de roode krankzinnigheid grijpt in de geteisterde hersenen...
Maar ik wil zoo niet voortgaan - zoo min als ik u aan wil raden dit boek thàns te
lezen, in dezen tijd dat elke dag ‘genoeg heeft aan zijns zelfs kwaad’. Ook worden
wij, Nederlanders - mocht ons dierbaar land in strijd geraken, wat God verhoede! -
niet meegesleept als de Giovanni's en de Zirilli's, als onder den drang van een
noodlot dat hen vermorzelt.
Een zelfbewust volk, dat weet te strijden voor een in waarheid verheven doel,
staat heel anders tegenover deze dingen, wijl het niet meegesleurd wordt maar
gedragen. En dan blijkt ook wel
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

114
dat dit zwarte boek, met de vlammende titel-letters, toch eigenlijk min de ziel geeft
van den krijg in 't algemeen dan wel de psyche van het volk dat in dien krijg wordt
gemoeid. Een heroïsch volk - en wie denkt hier niet aan onze zuidelijke broeders -
een volk niet als botte werktuigen volgend de intenties van een verre, onbegrepen
en bedorven internationale politiek, een heerschzuchtig imperialisme onder den
opgeschroefd-geestdriftigen klinkklank van wat armelijke, chauvinistische leuzen,
die leugen zijn - zulk een volk, in den strijd voor vrijheid en recht, zal wel nimmer
door dien waanzin gegrepen worden die als de lach der verdwazing opschatert uit
de bladen van Janson's boek. Want ook hier blijkt, als overal, de eeuwige Geest de
hooge, geadelde meerdere van de blinde, brute kracht van 't oogenblik 1) .
GERARD VAN ECKEREN.
Over parodieën
ONS lezend publiek weet, dunkt me, over 't algemeen nog niet recht, wat een parodie
eigenlijk is, of althans, wezen kan. Het denkt bij den naam te veel aan een grove
belachelijk-making, een bespotting door overdrijving, gelijkstaande met de actie van
een kwajongen die, achter een kreupele aanloopend, diens stap liefst nog verergerd
namaakt. De kreupele heeft beenen die ongelijk van lengte zijn, de bespotter kan
hetzelfde effect alleen bereiken door zich aan één kant door te laten zakken. Hij
doet dus niet hetzelfde als de mank gaande, maar bereikt op organisch geheel
andere wijze het zelfde effect; en vergroot dit nog. Zijn nabootsing is dus een
nabootsing van het uiterlijke, van een oppervlakkige eigenaardigheid, en hierin ligt,
dunkt mij, het wezen van de slechte en grove parodie, in tegenstelling met de goede
en fijnere. De goede parodie toch doet bijna het zelfde als het model, doch bereikt
een ander effect!
De goede parodie, die in haar innerlijk wezen ‘kunst’ kan zijn, zoekt niet de
effecten, die haar model of slachtoffer teweeg brengt. Zij tracht ook motieven op te
sporen, waarom naar die effecten gezocht werd; zij tracht te begrijpen waarom die
effecten worden genoten en bewonderd. Het is dus het karakter, ja de ziel waarnaar
de parodist moet zoeken, het karakter en de ziel van deze bijzondere gestalte der
menschelijke dwaasheid, onoprechtheid en zelfbedrog. Het is daarom dat mij het
parodieeren van een litterair werk dat in wezen mooi, want oprecht en zuiver is,
vaak een uiterst moeilijk werk is toegeschenen, waarbij voorzichtigheid en smaak
op een zware proef worden gesteld. Men kan alles in het dwaze trekken door
bespotting, maar dit is clownswerk dat door gebrek aan stof inhoudloos moet worden.
Wordt echter door het parodiëeren de tegenstelling tusschen schijn-gevoel en waar
gevoel, schijnvernuft en waar vernuft aangetoond en verscherpt, dan heeft de parodie
nog een andere waarde dan dat zij de zwakheden van een bepaalde schriftuur, of
van een bepaalde soort lectuur blootlegt: dan draagt zij bij tot den humor des levens!
Ons volk heeft zichzelf in vele en bittere uitlatingen van de beste zijner zonen,
herhaaldelijk een gebrek aan humor verweten; doch ten onrechte! Het is niet ons
volk in zijn geheel dat humorloos is, doch slechts een gedeelte, een zelfgenoegzame
en zelfbewonderende kern! Zelfgenoegzaamheid en zelfbewondering zijn het die
den lach tot een stroeve, schaamachtige en wrange uiting maken, er de glorie en
de verfrisschende zelfvergetelheid aan ontnemend, die hem tot een argelooze en
natuurlijke levensdaad verheffen. Er zijn menschen die niet lachen kunnen, doch
1) Het hier aangekondigd boek bevat een zevental schetsen, die lang niet alle op gelijke hoogte
staan en dan ook niet alle denzelfden diepen indruk achterlaten. Als geheel acht ik echter dit
werk niet zonder beteekenis, en - juist wijl het in zijn beste gedeelten vrij is van iedere
vredestendenz - een hulpmiddel ter bevordering van den wereldvrede van veel meer belang
dan de schoonste congres-betoogingen. Kunst is nu eenmaal meer dan wóórden.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

alleen iets of iemand uitlachen; zij zijn het die alleen maar dien jongen begrijpen
welke den manke in zijn ongelijken gang nabootst, doch niet hem, die zich met een
glimlach verplaatst in den gedachtengang van den dwaas en den arme van geest,
en de deugden die vaak tot gebreken uitgewassen zijn, erkent als hij ze ontmoet.
Het is overigens een kenmerk van de fijnere parodie, dat ze als onmerkbaar zich
meer en meer pleegt te plaatsen naast, zelfs boven haar voorbeeld, en zelf
scheppend wordt. Dat prachtige boekje ‘The Sentimental Journey’ van
Sterne is als bespotting van sentimenteele litteratuur begonnen en werd allengs als
ongemerkt, zelf een kleinood van humorvol sentiment! Er is in den toon van zelfs
het onzinnigste stuk cacografie een kern van echtheid, er zit een persoonlijkheid of
een type achter die zóó schrijft als hij zich laat gaan, en vooral, er is een categorie,
een uitgebreide categorie van menschen, die zich zóó het liefst hoort toespreken,
wier fantasie, wier logica, wier gevoel, ja schoonheidsgevoel aldus, op deze
machinale en onzuivere en leelijke wijze, worden bediend en voldaan! Het ware
een grofheid, bijna even groot als die, welke in uiterlijke nabootsing alleen het
komische zoekt, deze fieden te vernederen voor hen, die andere feilen en een
anderen
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

115
wansmaak hebben dan zij, en dus een ganschelijk satirieken en caricaturalen stempel
te drukken op de parodie. De parodie, als alle kunst van psychologische neigingen,
wil aantoonen en doen begrijpen, en bespot zij, dan neemt zij door dat begrijpen
zich zelf mede op in haar lach, want elk begrijpen is een benaderen, en een ... zich
terloops vereenzelvigen met het bestudeerde.
De fijnere parodieën zijn dus deze, welke het best den toon van het model volgen;
het is geen kwestie van meer of mindere geestigheid alleen, maar van meer of
mindere menschenkennis, meer of minderen zin voor stijl en harmonie, meer of
minder instinct voor diagnose. Het is te eer zaak, de parodie, (hier in Holland zoo
schaarsch bestaande), op een hoog peil te houden, omdat ten slotte aan verreweg
de meeste litteraire of onlitteraire dwaasheden en excessen, waarmede een
kinderlijke menschheid zich pleegt bezig te houden, een zekere mate van naïeveteit
ten grondslag ligt. Alle bewustheid, alle critiek bevindt zich tegenover die bijzondere
soort van naïeveteit, welke zij doorziet, in een bevoorrechte en zeer sterke positie,
en een misbruik maken van die positie is ten slotte een lafheid. De eerste de beste
stroefwerkende calkeer-machine van onzen tijd kan gemakkelijk smalen op de
naïeveteit der romantiek, op haar plichtmatig optimisme en haar overschatting van
het individu, maar dit is iemands kracht meten naar zijn zwakheid.
Een boek als Robinson Crusoe heeft natuurlijk, doordat het zoo bekend, maar
ook omdat het zoo naïef is, meermalen tot onderwerp van een persifflage gediend.
Ook in Punch, waar een niet onaardig satiriek geschriftje, in een der eerste
jaargangen, den titel droeg van ‘Miss Robinson Crusoe’. Miss Robinson
Crusoe vindt leven op het onbewoonde eiland vooral zoo pijnlijk, omdat het haar
tot stilzwijgendheid noopt; zij vischt met een trouwring, redt met levensgevaar een
spiegel van het schip, dien zij evenwel in den steek moet laten; als hij later aanspoelt
is het alleen de lijst, en dat is de wreedste slag die haar nog trof. Zij houdt een
kalender, maar smokkelt geducht met de dagen aan te teekenen, enz. Een satire
op de vrouw dus, waarvoor het verhaal van Defoe slechts als schema dienst deed.
Geen eigenlijke parodie, want in een parodie is het model zelf altijd tevens het
voorwerp van de scherts. Wèl een parodie, maar een zeer grove, vol smalende
nabootsing, Seitenhiebe, uit den toon vallende woordspelingen en onbillijke
ridiculiseering van het onderwerp is de ‘Real Robinson Crusoe’ van F.C.
Burnand, welke den held als een boef van de ergste soort voorstelt en de naïeveteit
van het boek zelf met grove knuisten bewerkt. Deze zelfde Burnand heeft echter,
vreemd genoeg, in Punch een uitmuntende parodie geleverd op Ouida's boeken.
‘Strapmore’ door ‘Weeder’ heet dit zotte verhaal, dat door Linley Sambourne
prachtig geïllustreerd is. Daarin zijn kostelijke amoureuse gesprekken en allerlei
groteske intrige. Lady Regula Baddun (‘a bad one’, een kwaje!) is er de booze geest,
een demonisch schoone vrouw, Strapmore een soort van uebermensch-fat. Lady
Regula werpt een jongmensch een blik toe die zijn haar doet ... krullen; als men in
haar paleis schelt, komen er vier reusachtige lakeien in pompeuze nacht-livrei, die
een brief naar my lady's slaapkamer brengen, in optocht, twee voorop met enorme
kandelaars. Het dwaast evenwel is de bespotting van de weelde, de burgerlijke
voorstelling van overdaad en verspilling en de quasi-élegante conversatie in Ouida's
boeken. Strapmore werpt in een met rozen bekransten zilveren bokaal champagne,
Bourgogne, Moezel en Hock door elkaar. Hij is verliefd op Lady Regula, vouwt die
schoone op en strijkt haar weer glad in zijn omhelzing, en het paar viert zulke
rumoerige orgieën in haar boudoir dat boven de slaapkamer van haar echtgenoot
is gelegen, dat deze, de oude lord Nuffinmore (nothing more), op een stoel klimt en
tegen de zoldering stompt met een pook om tot stilte te manen.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Waarom is deze parodie zoo goed? Omdat ze de specifieke soort van excessieve
verbeelding, van naïeveteit ook, in Ouida raak aanvat en overtroeft, en tegelijker
tijd ook haar verdienstelijke eigenschap, het vernuft en de kleurigheid, in zich
opneemt. Ze is niet slechts een smalende grijns, zooals een elk dien lachen kan,
ze is in zekeren zin een verbetering van het model, naar het ironische toe. Zij
ridiculiseert het punt van uitgang, nog meer dan het resultaat.
In dat opzicht zijn eenige van de parodieën te noemen, die Thackeray onder den
titel ‘Mr. Punch's Prize Novels’ (in de uitgaaf van zijn werken Novels by
Eminent Hands) heeft geschreven. Het was oorspronkelijk de bedoeling dat deze
serie Thackeray zelf en Dickens zou omvatten, maar van dit plan schijnt men te
hebben afgezien. Dickens, vreesde men, zou zoo iets niet goed opnemen. De
Amerikaan Bret Harte, die zich aan zulke consideraties minder te storen had, heeft
bij zijn Condensed Novels wèl een Dickens-parodie opgenomen, die evenwel lang
niet zijn beste is. Curieus is dat Thackeray en Bret Harte (ik vermoed dat de
Amerikaansche schrijver niets van Thackeray's voorgangerschap in deze afwist)
niet minder dan viermaal hetzelfde object hebben uitgekozen: beiden hebben
parodieën geleverd van Bulwer, Disraeli, Charles Lever en Fennimore Cooper. Er
kan natuurlijk geen twijfel bestaan, of Thackeray is als schrijver in alle opzichten de
meerdere van
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

116
Bret Harte; toch zijn de genoemde persifflages bij den laatste volstrekt niet minder
in waarde. Thackeray is de betere stylist, maar als in alles is hij ook hier moralist,
misschien wel te zeer. De parodie van Bulwer, die Bret Harte schreef, is misschien
nog zuiverder, omdat ze, met slechts zeer weinig, den humbug aantoont van de
cynisch aristocratische pose der intellectueele heroën van dien gevierden auteur.
Thackeray heeft meer middelen daartoe noodig; in zijn ‘George de Barnwell’
velt hij vonnis zoowel over den Uebermensch-misdadiger als over den bel-esprit,
die Bulwer's helden in zich vereenigen; daarenboven is zijn stijlnavolging schitterend.
Het eerste hoofdstuk is waarlijk subliem. Bovendien brengen Thackeray's parodieën
de charme van zijn geestige prentjes mee. Disraeli moet de parodie (ook uitstekend
geïllustreerd) Codlingsby hoogst kwalijk hebben genomen; zij is dan ook door
het pocherige, pronkerige en reclameachtige heen. De goedmoedige bluf in Charles
Lever is door Thackeray en Harte beide met goedmoedigheid behandeld. Het eerste
hoofdstuk van de Cooper-parodie is bij Thackeray prachtig, het tweede veel minder;
bij Harte is het gansche verhaal niet zeer treffend. Thackeray heeft met zijn
‘Barbazure’, waarvan de historie op Ivanhoe en op The Bride of Lammermoor
gelijkt, Walter Scott niet bedoeld, doch één zijner navolgers, James; zeker is het
dat de meester van den historischen roman een edeler object ware geweest. Tot
het beste wat in dit genre geschreven is, behoort Bret Harte's ‘Miss Mix’ waarin
de opgewondenheid en het hysterische van ‘Jane Eyre’ prachtig zijn blootgelegd.
De laatste parodie waarover ik hier spreken zal is een vrij nieuwe: ‘Emma oder
das geheimnisvolle Dienstmädchen’ van Julius Stinde. Ik heb deze
parodie voor het laatst bewaard omdat ze zeer schitterend is, maar tevens veel
minder kunstvol dan ze had kunnen zijn. Ze toont zeer sterk het gevaar aan, waaraan
een auteur zich blootstelt, wanneer het geestig en amusant zijn hem meer waard
is dan het waar zijn, ook in het ironische. Om amusant te zijn, heeft Stinde, wiens
parodie zeer lang is en eigenlijk het gansche onderwerp van den sensatieroman
ineens uitput, zichzelf geen moeite en den lezer geen kluchtigen inval bespaard.
Den toon en het gebied van den keukenmeidenroman elk oogenblik verlatende,
en zich heel niet storend aan de grenzen der sfeer, levert hij een somtijds zeer rake,
en niet zelden zeer komische hekeling van het moderne Berlijn: de reclame-zucht
der tijden, de politieke en tooneeltoestanden, de prikkelzucht van het uitgaand
publiek, de wonderen der mechaniek, de kunstfeuilletons, de
kunst-aan-het-kind-beweging, de gedenkteekenen, de reformkleeding, de kleine
Cohn zelfs, alles krijgt zijn beurt in wilde orde. Hij schroomt niet uit de rol te vallen,
snedig te worden waar althans schijnbare botheid karakteristiek is voor het model
dat hij te volgen heeft, en cursiveert om de drie woorden alle paradoxale en
sarcastische commentaren die hem in het hoofd komen. Het is volkomen geoorloofd,
aldus een vermakelijk ratjetoe van een boek te maken, maar dit boek is dan niet
alleen geen parodie op een keukenmeidenroman, het is iets minders dan dat, omdat
het geen karakter, geen houding heeft. De ironie is verlaten voor satire; maar de
ironie is iets hoogers, omdat zij haar object eerst in zich opneemt, om er zich boven
te verheffen, terwijl de satire van ter zijde projectielen werpt.
In ‘Emma’ hebben we dus een parodie, die zich zelf te zeer verloochent, die
verraadt dat men niet te geestig en vooral niet te schrander en van alle markten
thuis moet willen zijn, doch in de eerste plaats getrouw aan de groote lijnen van zijn
eigen project. Stijl, smaak en zelfbeheersching zijn in het komische al zoo zeer van
noode als in andere kunst, en het gemis daaraan is noodlottig voor zoovele talenten.
Want dit boek ‘Emma’ zal velen ergeren, vermoeien en zelfs vervelen, juist door het
gemis aan éénheid van houding. En zie eens, wat er toch aan kostelijk ironisch' in
bedacht is! De koetsier, een vermomd Jezuïet, die onverwachts, in antwoord op
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

een beleefde vraag, zijn linkerlaars uittrekt om er de onderkaak van graaf Smolpolsky
mee weg te slaan, - de slang die der heldin een killen kus geeft, - de sultan, die bij
vlagen een wellustig gebrul aanheft, waarnaar de geheele harem angstig luistert, -
de slaaf die op des tyrans bevel zichzelf zonder bedenken de hersens inslaat, - de
brave van diefstal van diamanten verdachte, die zooveel wonderolie slikt, dat hij
skeletmensch wordt, - de man die om zijn zinnen af te koelen vastgeplakt moet
zitten op een cactus, - de edele gems die levensredder wordt door een prop stroo
uit iemands mond te trekken, - de inbrekerschef die zich van zijn complices ontdoet
door hen hypnotisch te suggereeren dat ze een inbraak moeten doen, op een uur
waarop ze in een voortvliegenden sneltrein zitten, zoodat ze uit het raampje stappen
en dood vallen, ... dit alles zijn vondsten die zeer burlesk zijn, en tevens geheel in
den toon van den colportageroman en zijn wonderbaarlijkheden. Zoo is Stinde's
roman tegelijk een voorbeeld ter navolging en een tot waarschuwing, want de parodie
verliest door de overdaad aan ontoepasselijke en buiten het karakter vallende
grappen, het recht op den naam van kunst. De parodieschrijver moet meer willen
zijn, zijn genre tot iets hoogers op willen voeren dan
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

117
de uitvinders der quiproquo's en brutale situaties van het Fransche kluchtspel; hij
moet typeeren, en nog eens typeeren, en dan liefst niet slechts uiterlijke dingen,
maar ook innerlijke. Om het even of hij met hygiënische bedoelingen rondloopt, de
diagnose van het geval moet hij telkenmale weten te stellen. Dit is zijn eenige, groote
kans om meer dan een clown te zijn en meer te geven dan amusementskunst. Of
hij den tragen Hollandschen lezer voor zich inneemt zal dan voornamelijk daarvan
afhangen, of deze zich zal laten overrompelen in zijn veste van zelfgenoegzaamheid;
maar de schrijver zal althans geen enkele concessie hebben gedaan aan de
vlegelachtige laatdunkendheid der halfbeschaafden, wier lach die van zelfverheffing
en niet begrijpen is.
CORNELIS VETH.
Zuid-Afrikaansche geschriften
VI 1)
F.Th. Schonken. De Oorsprong der Kaapsch-Hollandsche
Volksoverleveringen, naar het handschrift gewijzigd en, met
gebruikmaking van Mej. Selly de Jong's vertaling uit het Duitsch,
uitgegeven door D. Fuldauer, met portret en levensschets van den
schrijver. - Swets en Zeitlinger, Amsterdam, 1914.
NIET dan met diepen weemoed kan men dit werk van dezen zoo jong gestorven
Afrikaner ter hand nemen en doorlezen. De tragische geschiedenis, aan dit werk
verbonden, wordt verhaald door den uitgever, vriend van den schrijver, den heer
D. Fuldauer, in het ‘In Memoriam’, dat voorafgaat. De dissertatie over ‘Die Wurzeln
der kapholländischen Volksüberlieferungen’, waarmede Schonken, na eerst in
Nederland, aan de Stedelijke Universiteit van Amsterdam, het Candidaatsexamen
in de Nederlandsche letteren te hebben afgelegd, te Leipzig tot Philosophiae Doctor
hoopte bevorderd te worden, was juist voltooid, maar nog niet gedrukt, toen de dood
hem overviel en deze zoo veel belovende jonge Afrikaner, vurig doch niet blind
patriot en ernstige studiegeest, aan de zijnen, zijn talrijke vrienden en zijn volk ontrukt
werd. ‘In Theo Schonken’, zoo zegt terecht het slot van Fuldauer's ‘In Memoriam’,
‘leed de Nederlandsche stam een zwaar verlies; hij was een degelijk, ernstig werker,
een trouwe, lieve vriend, een minnaar van het leven in al zijn goede en schoone
verschijningen, een edel mensch. De herinnering aan zijn zachte èn sterke
persoonlijkheid, in welke wel alle deugden van het Afrikaansche volkskarakter,
zonder de ondeugden ervan, vereenigd schenen, blijve ons een weemoedig, maar
tot het goede wekkend levensgewin’.
Gelukkig, dat zijn levenswerk, de vrucht van jarenlange studie en veelzijdig en
grondig onderzoek, voor ons behouden bleef en daarmee zoovele met groote moeite
en taaie volharding verzamelde bouwstoffen en gegevens, die anders bij de snelle
verandering van toestanden in Zuid-Afrika, vooral na den oorlog, mogelijk
onherstelbaar zouden zijn verloren gegaan.
De rijke inhoud van dit voor Zuid-Afrika geheel oorspronkelijk werk, voor
Nederlanders van bijna niet minder belang dan voor de Afrikaners, bevat in zeven
hoofdstukken: I. Inleiding: Geschiedkundig overzicht, Literatuur, Over de Spelling.
II. De oude voorraad: Zeden en Gebruiken, Uit de Materiëele cultuur, Geloof,
Feestelijkheden, Volkspoëzie, Volksgeneeskunde. III. De Bodem: De Woning,
Bedrijf en Kleeding, De Dierenwereld, Vermakelijkheden, Volkspoëzie, Namenkunde.
1) D.G.W. X 9, XI 1, 5 en 9, XII 9.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

IV. De Inboorlingen: De Hottentotten, De Boschjesmannen, De Kaffers. V.
Het Oosten: Taal en Huiselijk leven, Tooverij, De Taal. VI. De
niet-Hollandsche Europeanen: De Duitschers, De Hugenoten, De
Engelschen. VII. Terugblik.
Deze veelzijdige inhoud, geput uit oude en nieuwe schrijvers, uit de door vrienden
en correspondenten beantwoorde en zoo zorgvuldig opgestelde vragenlijsten, zoowel
als verkregen door eigen waarneming, is door den schrijver grondig verwerkt en
kan niet nalaten den lezer, ook den leek, van het begin tot het einde te boeien.
Bovendien krijgt daarbij tevens de Nederlandsche lezer gaandeweg de streelende
overtuiging, dat de geniale jeugdige schrijver van het in het Z.A. Tijdschrift van Dec.
1890 opgenomen opstel naar aanleiding van Fruin's ‘Tien jaren enz.’ juist oordeelde,
toen hij schreef: ‘Diep ligt het fondament, door de Hollanders aan de Kaap gelegd,
waarop het groote rijk van het Zuiden zich nog zal verheffen - onwankelbaar diep’.
Jammer slechts, dat diezelfde schrijver thans als politicus bezig schijnt te zijn met
zelf dat diepe fundament te helpen ondergraven.
De slotsom, waartoe Schonken na zijn veelomvattende en zoo grondige studie
gekomen was, is deze: ‘Overgeleverd uit het Vaderland is bijna het geheele gebied
van zeden en gebruiken, verreweg het grootste deel van de geestelijke en de kleinste
helft van de materiëele kultuur’.
Waar dus de ‘Afrikaansche Christelijke Vrouwenvereeniging’ tijdens en na den
oorlog haar grootsche taak begonnen is onder de leuze: ‘Voor de Taal, de Zeden
en den Godsdienst der Vaderen’, en waar het sedert herhaaldelijk door sommige
voormannen onder de Afrikaners is uitgesproken:
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

118
‘Wij kunnen Nederland niet missen’, daar is dat niet om politieke oogmerken of uit
anti-Engelschgezindheid, maar uit welbegrepen eigenbelang. Zij hebben ingezien,
dat zij op het zoo diep gelegde Hollandsche fundament moeten voortbouwen, de
historische lijn hunner nationale ontwikkeling moeten volgen, willen zij ook hun
nationaliteit niet verliezen en daarmee ophouden zichzelf te zijn.
Wie als Nederlander beseft, wat de verdere ontwikkeling en opbouw eener
Afrikaansche natie op dien grondslag ook voor Nederland beteekent, zal niet nalaten
van het hier besproken werk kennis te nemen en zich, na de lezing ervan, zeker
met ons dankbaar gestemd voelen jegens Schonkens trouwen vriend en de uitgevers,
die deze zoo belangrijke studie binnen ons bereik hebben gebracht.
Dr. N. MANSVELT.
Boekenschouw
Biografie; reisbeschrijving
Betje Wolff en Aagje Deken, door Johanna W.A. Naber. Geïllustreerd. -
(Amsterdam, Meulenhoff & Co. 1913).
ELISABETH BEKKER op zestienjarigen leeftijd, naar een Oost-Indische inktteekening.
(Uit: ‘Betje Wolff en Aagje Deken’).
Aan een doorwrochte studie over beide eminente romanschrijfsters bestond groote
behoefte. Wel had de sedert kort overleden Dr. Dyserinck hier reeds het zijne gedaan
en verloochende hij de vlijtige exactheid bij ieder litterair-historisch onderzoek steeds
door hem betoond, ook hier niet, maar zijn werk betrof niet den geheelen
levensarbeid van beide vriendinnen. En bovendien! Zeker, wij alle waardeeren de
noeste vlijt van dezen compilator: zijn Beets-studie, zijn werk over mevr. Bosboom
Toussaint leverden tal van nieuwe, interessante bijzonderheden, maar zelden of
nooit kwam hij toch boven détailonderzoek uit. Wij verloren ons steeds met hem in
een zee van feiten en feitjes, zonder dat ooit de groote lijnen helder getrokken
werden. Intusschen alle waardeering voor zijn vlijtig onderzoek, dat hem die verder
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

ouwen wil steeds kritisch onderzocht materiaal verstrekt. Toen Mej. Naber dus aan
het werk toog, had Dr. Dyserinck reeds het zijne gedaan.
Bij de onthulling van de Wolff- en Dekenfontein in het jaar 1884 had hij tal van
verloren gegevens opgediept.
Ook na deze feestelijkheid had hij zijn onderzoek voortgezet en hij kon dus bij
een hernieuwde herdenking vollediger materiaal leveren. Het belangrijkste toch was
zijn in 1903 verschenen uitgaaf van de Brieven van Betje Wolff en Aagje Deken,
onmisbare bron voor hem, die dieper in het karakter van beide vrouwen wil
doordringen. Intusschen, Dyserinck's opvolgster had ook na al deze publicaties heel
wat te verrichten. Want wel was nu de zuiver litteraire arbeid van Wolff en Deken
ongeveer in zijn geheel bestudeerd, maar dat deel van beider werken, dat meer
een paedagogisch dan wel een belletristisch karakter draagt, moest nog onderzocht
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

119
worden en in verband worden gebracht met het litteraire werk aan den eenen kant,
met de algemeene cultuurstroomingen van de 18 e eeuw aan den anderen kant. En
we meenen Mej. Naber geen onrecht te doen als we 't uitspreken, dat om
Het rieten kluisje (studeervertrek van BETJE WOLFF), naar een teekening van C. PHILIPS
JACOBSZ.
(Uit: ‘Betje Wolff en Aagje Deken’).
die reden haar boek in de allereerste plaats belangwekkend is. Meer dus dan om
het litterair gedeelte in engeren zin. Want wij willen graag haar bewering gelooven,
dat Busken Huet in de opstellen aan Wolff en Deken gewijd vaak de plank missloeg,
enkel en alleen omdat hij op zeer onvoldoende wijze zijn stof beheerschte, daar
hem toch slechts een deel van Wolff en Deken's levensarbeid bekend was. Wij
luisteren dan ook met volle aandacht naar Mej. Naber's betoog, als zij, die het
materiaal dan wel op volledige wijze beheerscht, tegen Huet staande houdt, dat
Aagje Deken meer was dan een passieve secretaresse van haar bekwamere
vriendin; dat wij in het vroegere weesmeisje iets anders hebben te zien dan ‘een
begaafde dienstbode en een litterarische Elsje van Houweningen’ (zie Lit. Fantasieën
en Kritieken, dl. XXII, pag. 19), Evenwel, met al onze waardeering voor Mej. Naber's
groote exacte kennis in deze en andere kwesties, die de beide vriendinnen betreffen,
hadden we toch gaarne in haar gezien, al was het maar één glimpje van de
schitterende geestrijkheid, die Huet, als overal, ook in deze korte essay ten toon
spreidt. Wat leeft hier alles voor ons, en hoe duidelijk komt vooral de samenhang
uit waarin de romans van beide vrouwen staan tot de gelijktijdig of iets later
geschrevene brieven-romans in het buitenland.
Tegenover deze synthetische werkmethode van Huet, die ons Wolff en Deken
kennen doet als eigenaardig Hollandsche representanten van een romanstijl in dien
tijd in Europa bloeiende, staat Mej.
Naber's arbeid als eenigszins los op elkander gezet blokwerk van allerlei min of
meer belangrijke bijzonderheden.
Haar literair werk kleeft - in mindere mate wel is waar - dezelfde fout aan, die wij
boven in Dr. Dyserinck aanduidden. In al haar opeenstapelen van détails komt ze
te zelden boven deze uit. Maar kunnen hare beschouwingen over Wolff en Deken's
belletristisch werk ons niet geheel bevredigen, met de allergrootste waardeering
vervult ons dat deel van haar boek, waar zij ons beide vriendinnen leert kennen als
opvoedsters van het volk. Zeker, van aesthetisch standpunt bezien begrijpen we
zeer goed den spottenden uitroep (‘en wat voor verzen’) dien Huet zich ergens
ontvallen laat als hij spreekt over den vorm van deze leerdichten, economische
liedjes, fabels en wat niet al (zie Lit. Fantasieën en Kritieken, t.a.p. pag. 8); maar
toch zetten we ons een oogenblik heen over de eentonigheid van deze
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

aaneengeschakelde verzen van levenswijsheid: de inhoud is toch altijd zoo, dat ze
ons beide schrijfsters kennen doen als vrouwen, wien het geestelijk welzijn van haar
tijdgenooten bovenal ter harte ging. Deze te verlossen van tal van vooroordeelen,
de geesten vrij te maken en toegankelijk ook voor de nieuwere stroomingen in het
buitenland, zietdaar het doel dat deze als verzen dan wel is waar
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

120
mislukte leerdichten nastreefden en - bereikten. En ons voor dat deel der
werkzaamheid van Wolff en Deken respekt te hebben ingeboezemd, blijft de groote
verdienste van Mej. Naber, die hierin zeker niet geslaagd zou zijn had niet een zoo
groote liefde voor het onderwerp haar vervuld. Vandaar dat haar boek, als literaire
studie te verbeteren, een dokument blijft voor hem, die de geestelijke cultuur van
ons volk in het laatste deel der 18 e eeuw wil leeren kennen.
S.v. PRAAG.
Brief van Aagje Deken aan Grave, naar de autograaf op de Universiteitsbibliotheek te
Amsterdam.
Uit: ‘Betje Wolff en Aagje Deken’.
Amalie Dietrich, door Charitas Bischoff. (Utrecht, H. Honig).
Amalie Dietrich is de heldin in het gelijknamig werk. Charitas Bischoff, haar dochter,
heeft deze levensgeschiedenis geschreven, welke in de vertaling door Cl. Bienfait
op gelukkige wijze onze landgenooten bereikt.
In welke mate het levensverhaal dat hier gegeven wordt, door de dochter werd
verdicht is niet na te gaan; als geheel maakt dit werk den indruk van een betrouwbaar
volgen der feiten, een zuiver luisteren naar herinneringen. Deze zijn merkwaardig
genoeg en vormen, objectief als ze zijn gegeven, een zeer boeiende vertelstof.
Amalie Dietrich blijkt een botanica van eenige beteekenis te zijn geweest. Ze was
een kind uit 't volk, doch huwde met den plantkundige Dietrich, door wien ze in de
botanie werd onderricht. Aanvankelijk werd ze meer uitsluitend afgericht om haar
man het werk te vergemakkelijken. Amalie is vlug van geest en groeit spoedig tot
haar mans hoogte op. Ze is echter moeder, heeft een huishouding en moet tijd
besteden die beter wetenschappelijk ware aangewend. Na den dood van haar oude
moeder en trouwe hulp, neemt Amalie Dietrich een betaalden steun in de
huishouding. Die hulp is een mooi roodharig meisje waarop haar man verliefd wordt.
Wanneer Amalie hiervan de zekerheid heeft, neemt ze uit eigen huis de vlucht. Haar
eenige broer woont in Boekarest; naar hem te gaan lijkt de uitkomst. Zonder
verwijten, zonder zelfs haar man gesproken te hebben, trekt ze met haar kind Saksen
uit. Moeitevol is de reis naar het verre land, moeielijker te dragen nog is het
genadebrood bij de onbekende schoonzuster. De weinig wereldsche doch diepe
geest van de bescheiden, geleerde vrouw vormt wel het levendigst contrast met
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

den aard der Roemeensche schoonzuster, die, geheel onbeschaafd, slechts in
mooie kleeren belang stelt.
De aanleg van Amalie Dietrich wordt miskend en gehoond door broeder en zuster,
en het slot is dat zij met haar dochtertje weer terugtrekt naar haar vaderland. Ze
vindt daar haar man terug, geleerder, doch ook armer dan ooit. Van de schoone
hulpe in de huishouding vernemen wij niet veel meer. Nu begint het dubbele leven
opnieuw van huismoeder en hulp van haar man. De betalingen der plantensoorten
welke het echtpaar aan studie-inrichtingen of apotheken levert, komen niet geregeld
in. Er worden dus plannen beraamd om met herbariums te gaan reizen. Deze reizen
geschieden, uit armoe, zeer primitief met een hondenwagen. Al spoedig draagt de
echtgenoot het reizen aan zijn vrouw op; zelf blijft hij thuis studeeren.
Een groote zorg blijkt, bij deze reizen, de verzorging van het kind. Dan is het hier,
dan zwerft het daar. De armoede in het gezin neemt toe; ten slotte neemt Dietrich
een betrekking als gouverneur aan, die echter te weinig oplevert om het
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

121
gezin van te onderhouden. Een gelukkige keer komt in het leven van Amalie als
haar een wetenschappelijke zending naar Australië wordt opgedragen. Weliswaar
volgt uit de aanneming van het even vleiend als geldelijk voordeelig aanbod de
scheiding van haar dochtertje. De reis in dienst der wetenschap duurt een tiental
jaren. Moeder en kind vinden elkander als vreemden terug. De dochter is door het
ordelijk leven op scholen geheel en al maatschappelijk geworden, de moeder werd
in de oogen der menschen een zonderlinge, een beetje ‘een geleerde vagebonde’.
Het gemeenschappelijk leed, samen in de tijden van ontbering doorleefd, vormt den
hechten band tusschen de twee; doch overigens bestaat er tusschen deze moeder,
van wier lotgevallen wij vernemen, evenals van de wijze waarop zij daarop reageert,
en de dochter, die zulk een veel teerder gevormd hart bezit, wel een groot verschil.
De moeder begrijpt het geluk van de dochter, die het zonder de wetenschap kan
stellen en toch gelukkig zijn, niet heel goed; de dochter heeft zich beter weten te
doordringen van haar moeders aard. Beiden kunnen het ten slotte toch wel met
elkaar vinden, zij het ook dat haar levensbeschouwingen zich nooit tot een eenheid
laten versmelten.
Een belangrijk en boeiend geschreven werk is Amalie Dietrich's levensverhaal,
dat we ter lezing kunnen aanbevelen
ALBERTINE DE HAAS.
Uit Blanke Steden onder Blauwe Lucht, door Louis Couperus. Tweede
Bundel. - (Amsterdam, L.J. Veen).
Met Couperus te dwalen door de Italiaansche steden en zich door dezen
kunstzinnigen gids te doen inleiden, we mogen wel haast zeggen te doen inwijden,
in de kunstschatten van het Zuiden,
Forum Romanum.
Uit: ‘Blanke Steden onder Blauwe Lucht’.
blijft een groot genot. Hij zal u niet vermoeien en vervelen met wat dorre,
Baedekersch-banale opsommingen van schilder- en beeldhouwwerken, die 't mogelijk
maken dat gij, ondervraagd naar Rafaëls Dans der Uren, met een zekeren
Duitschen professor te Rome, van wien Couperus guitig vertelt, geneigd zoudt
kunnen zijn om vol te houden: dat gij die uren ‘natuurlijk, natuurlijk!’ gezien hebt,
terwijl dit mysterieuse werk, geschilderd door den jongen meester en zijn leerlingen
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

ergens in het Vaticaan, niet te zien is, tenzij ge, wellicht, een intieme vriend van
den
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

122
Paus en alle Kardinalen mocht zijn. Wat Couperus u toont dat ziet gij werkelijk,
hetzij dan dat hij u binnenvoert in het aardig stadje Siena, waar 't moderne, bloeiende
leven weligt tusschen nauwe straten van Middeneeuwsche paleizen, hetzij hij u de
glorie aanschouwen doet van den Dom van Orvieto, de vervallen antieke stad, die
eenmaal hoofdplaats der Etrusken was. Wij gaan met hem langs bronzen en beelden,
en hij spreekt ons over de vaak sombere ziel van het Zuiden, zich manifesteerend
in het werk van den machtigen Houwer Michel Angelo.
Maar ook aardige twintigsteeuwsche incidentjes in het goudpoeierend zonlicht
tusschen de oude verbrokkelde muren schetst hij ons: zoo 't tooneeltje op de Markt
te Ostia, waar werklui aan 't graven zijn, en 's schrijvers egâ, tuk om wat te vinden,
neerknielt en met vingers en parasol ijverig-voorzichtig te grabbel gaat in 't puin en
't eeuwenoude stof.
Er is veel over 't oude Italië geschreven, en 't zal daarbij met het schoonheidswaas
over die verleden dingen maar al te vaak gegaan zijn als 't Couperus ging met zijn
stukje antiek glas uit den puinhoop te Ostia: schemerend en schitterend van
azuurstuifsel en opalen vlinderwiekatoompjes, verdofte het bij iedere aanraking.
Niet elk auteur echter is bij zijn aanrakingen zóó piëteitvol-voorzichtig als een
Couperus, en slaagt er daarom in, in zijn beschrijvingen zóóveel van 't wazig glanzen
en poeieren en schemeren te bewaren als, naar wij voor dezen kunstminnenden
toerist van harte hopen, zijn glasscherven, zuinig in het doosje met watten gepakt,
in den loop der jaren zullen blijken te behouden.
G.v.E.
Demon en Verlorene Ziel, door Luca Signorelli.
Uit: ‘Blanke Steden onder Blauwe Lucht’.
Romans en novellen
Het Vervloekte Geslacht, door Jozef Cohen. - (Amsterdam, van Holkema
en Warendorf).
De ‘boerenroman’ schijnt in de mode. In Duitschland en in Noordelijker landen legt
men zich den laatsten tijd daar vlijtig op toe. En het publiek, het publiek van de
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

‘trommel’ en de leesportefeuille, het publiek dat, voor driekwart, zoo niet méér, uit
dames bestaande, leest om den leegen tijd door te komen, zich zonder inspanning
te ontspannen, dat publiek geniet dit genre blijkbaar gretig en bezorgt den schrijvers
roem.
Hier is een Nederlander aan het woord. Zijn werk is een ‘oorspronkelijke roman’.
Sommige uitgevers vermelden dit nadrukkelijk onder den titel.
Hier zou het volstrekt onnoodig zijn geweest. Afgezien van de vele rechtstreeksche,
op ons land betrekking hebbende aanwijzingen, is dit boek doór-en-door Hollandsch.
Cohen trouwens heeft naam gemaakt in onze letterkunde, voornamelijk door een
boek ‘Ver van de menschen’ geheeten, óók spelend op het land. Zijn liedjes,
liedjes waarlijk, waarvan niet toevallig verschillende aan componisten werden
opgedragen, hebben minder
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

123
de aandacht getrokkea dan ik verwacht had. Ze waren, schoon misschien gedeeltelijk
op Heine geïnspireerd, met werk van dit zang-genie althans onmiskenbaar verwant,
persoonlijk, frisch, levendig, snijdend, gevoelig en zeer muzikaal.
Eigenaardig: op Cohen's proza is dit alles niet toepasselijk. Nu zij dadelijk gezegd,
dat hij in deze twee deelen, dezen dikken roman naar iets geheel anders gestreefd
heeft. Trok de lyriek in de verzen aan, de argeloosheid, waarmee de dichter zich
uitzong - hier houdt de schrijver zich schuil. Dit is zuivere en forsche epiek.
Het onderwerp, dat hij zich stelde, was eenvoudig de trots en de macht en de
kracht van een familie op een Overijsselsch dorp (Harmink heeten zij), van welke
familie de leden niet geregeld als de boeren wenschen te werken noch met eerlijken
arbeid hun brood te verdienen, maar, gehaat en gevreesd, door behendigheid en
lichamelijke overmacht in hun onderhoud voorzien, en hoe een reizende
tooneelspeelster, met den kermiswagen de dorpen bezoekend, Floris, het hoofd
van 't gezin, en daarmee de anderen, 't merg uit de botten zuigt. Allen, behalve
Gaitjan Harmink. Zijn vader sterft, zijn moeder raakt aan den drank en verdierlijkt,
het geslacht verkwijnt, maar Gaitjan blijft de traditie trouw. Hij ziet vanwaar het
gevaar dreigt en, getrouwd, legt hij zich ijverig op landbouwstudie toe. Dat is zijn
kracht: de wetenschap van den nieuwen tijd, de ontwikkelde techniek, geschraagd
door zijn lichaamskracht en geestes-taaiheid. In volharding en wraakzucht blijkt hij
een echte Harmink. Zelfs keert de oude zwerverstrek, de bandeloosheid, die zijn
vader in het bloed woelde, in een dochter terug. Maar zijn vlijt en onverzettelijkheid
zijn er inmiddels in geslaagd, het heele dorp Bersheide, waarin ze woonden van
geslacht op geslacht, aan zich te onderwerpen. Van de daar gelegen landerijen
maakt Gaitjan zich allengs meester. Zijn voortvarendheid en koppige drang naar
vooruitgang, zijn toepassen van de nieuwe methodes, waar het landbouw en
-ontginning betreft, verdringt uit hun hoeven wie daar zetelden van vader op zoon
en Gaitjan's voorvaders als landloopers smaadden. Onverbiddelijk gedraagt hij zich
tegenover hen, als ze, vernederd, thans de minderen, om een zachter behandeling
smeeken. Hem betoonden ze, toen ze machtig waren, evenmin genade. Zoo kon
hij hen allen overheerschen, behalve éen, zijn moeder. Ook in haar woedt de oude
Harminkaard. Niet in staat noch geneigd tot geregeld werk, bedelt ze bij haar zoon,
als het dien goed gaat. Tevergeefs tracht hij haar weg te krijgen. Tot Gaitjan's
dochter, de zwerfzieke, voelt zij zich aangetrokken. Samen loopen ze weg. Hen
trekt het verleden van den kermiswagen, toen de grootmoeder onder leiding van
Rubini en den ouden Floris met het troepje van dorp tot dorp trok, spelend in ‘draken’,
waarin Flora de hoofdrollen had. De verleidelijke Flora, die de ondergang der
Harminks werd.
Cohen vertelt dit alles, deze realiteit, tegen een sprookjes-achtergrond van oude
legenden, sober, zonder karakteristiek. Aanvankelijk is men geneigd, zich hierover
als over een leemte te beklagen. Het schijnt hier en daar romantiek van de
beschimmelde plank. Vooral waar van den reizenden tooneeltroep sprake is,
schudden we ongeloovig het hoofd. Dan is het beurtelings te mooi en te erg, vooral
te erg. Die Flora, de slang, deze kermismeid, mooie, jonge zinnelijke vrouw blijkbaar,
leeren we kennen. Maar dan stuiten we opeens weer op bijzonderheden die we met
de voorstelling, door het voorgaande verwekt, volstrekt niet overeen kunnen brengen.
Daarnaast Floris, toch een beest van 'n vent. Een oermensch van ontembare
vrijheidsbehoefte en lichaamskracht. Ook in zijn kenschets is ons niet alles duidelijk.
En waartoe die goedkoope poging om Rubini, den baas van 't spel, als
dorps-comediant te teekenen door hem letterlijk geen zin te laten zeggen zonder
een aanhaling uit Schiller, waarbij wel te verstaan is, dat het citaat zelf meestal
achterwege blijft? Wie dit boek begint te lezen, stoot zich aan de flauwheid van de
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

karakteristiek. Die verschillende menschen, ze staan uiterlijk noch innerlijk voor ons.
De lezer kent ze niet, wijl het vertegenwoordigers blijven van een bekende soort,
de lezer dus zijn beperkte kennis omtrent hen heeft af te leiden uit vroegere, door
lectuur verwekte, dus vage voorstellingen. Daardoor is hij geneigd tot de
onderstelling, dat Cohen, dit omvangrijk verhaal schrijvend, averechts te werk is
gegaan. Had hij toch behooren uit te gaan van den persoonlijken aanleg dier boeren,
ons eerst hun aard en uiterlijke omstandigheden zoo scherp mogelijk voor oogen
moeten stellen, om daarna uit hun onderlinge wrijving en botsing ons te overtuigen
van de noodzakelijkheid der daaruit voortkomende tragiek, ons moeten ontroeren
door de menschelijkheid van het later, triest gebeuren - wij meenen aanvankelijk,
dat de schrijver zoo heftig door het ongetwijfeld aantrekkelijke en aangrijpende van
de gekozen stof werd bezeten, dat hij daarnaar de menschen gekneed heeft, die
de grootsche tragiek dier boersche worsteling moesten belichamen, in plaats van
omgekeerd.
Doch in deze opvatting is een misverstand, en wel wegens de zeldzaamheid
waarmee werk als dit in ons land wordt geleverd. Nu en dan toch treffen ons brokken
beschouwing van zóó breede en beeldende kracht, taalschilderingen, waardoor wat
de auteur bedoelde zóó suggestief
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

124
wordt opgeroepen, dat we inzien, hoe nauwkeuriger ontleden hadde geschaad en
juist het betrekkelijk onpersoonlijke van dezen vlakken stijl, het werken met vlakke
tinten eer dan met het impressionistisch procédé, alleen dezen indruk van het
epische en onvergankelijk-noodlottige vermag te wekken, waardoor, als hier, de op
zich zelf staande figuren tot gestalten van bovenmenschelijke afmetingen uitgroeien
temidden van de toch ook in haar stage veranderlijkheid onvergankelijke natuur.
H. VAN LOON.
De Wonderbare Historie van den laatsten Uilenspiegel, door Jos. van
Veen. - ('s Gravenhage, C.L.G. Veldt).
Van Veen als Uilenspiegel, een moderne naneef van den klassieken snaak. Grappig
doet hier, wie in zijn rechtstreeksche polemiek steeds geestig en dartel bleek. Maar
deze grappigheid is maar een huls van droef-ernstig gebeuren, hetgeen den schrijver
zelven overkomen moet zijn.
Want al haalt Jos. van Veen hier als een goochelaar poespas bij, om de aandacht
van zich zelven af te leiden; al doet hij het in dit boek koddig voorkomen, of het voor
een deel uit handschriften van den geheimzinnigen held is samengesteld, een
procédé, ernstig door van Lennep, eveneens vermakelijk, maar hoe veel pittiger en
rijker aan verbeelding, door van Looy toegepast! - van Veen houdt ook hierin den
lezer uitsluitend met zich zelf bezig. Daarvoor koos hij het mom van den zelfspot.
Vol galgenhumor blijkt deze laatste Uilenspiegel. In overeenstemming daarmee,
ànders dan de snaak met wiens naam hij bij wijze van ‘panache’ zich tooide, wordt
hij meer geleid dan dat zijn fratsen anderen schrik aanjagen. Een slachtoffer is het,
wiens wederwaardigheden hier vlot en monter worden verhaald. Maar een slachtoffer
uit hoofde van wat de schrijver onmiskenbaar diens kracht acht. Deze kracht, ze is
zijn fanatieke waarheidsliefde. Die stuit op wat de praktijk van het leven anderen,
machtiger dan hij, heeft geleerd: te schipperen met wat hem boven alles dierbaar
dunkt: den trouw áán, den eerbied vóór zich zelf.
Deze karakterzwakheid, karakterloosheid, zeggen ongetwijfeld de laatste
Uilenspiegel en Jos. van Veen, wilde hij aan de kaak stellen. Ziedaar, wat hem
dadelijk van een van Looy onderscheidt, wat hem op den Broedelet van de
sarcastische romans als ‘Hofstad’ doet lijken. Even lyrisch als dit, is in laatsten
aanleg van Veen's boek. Zelfs meer dan Broedelet, de sentimenteele en
onbarmhartige spotter, wil hij den menschen wat leeren, maar eerst: zijn wrok
uitspreken.
Dat de voortreffelijkheid van dezen Uilenspiegel, dat anderer zelfverblinding
oorzaak van zijn maatschappelijk fiasco is: de auteur is er sterk van overtuigd. En
men kan hem dit toestemmen, zonder daarmee hetgeen Uilenspiegel voornamelijk
tot handelen drijft en den vorm, waarin zich dit uit, onvoorwaardelijk te prijzen.
‘Philisterhaft’ zal de schrijver dit schelden, en terstond wie zoo denkt, zoo schrijft,
indeelen bij de bekrompenen, die van Uilenspiegel's dienstaanbiedingen niet gediend
bleken.
Nu is in 't algemeen de deernis, het meevoelen en meelijden met wie krachtens
sterk uitgesproken, op zich zelf bewonderenswaardige eigenschappen (boven
noemde ik de voornaamste) het hoofd stooten en in de kou blijven, warmer dan de
toch steeds twijfelachtige waardeering voor hetgeen anderen, weinigen in de
maatschappij er bovenop brengt. Zonder dat men nog denkt aan een Don Quichotte
houdt de litteratuur zich bij voorkeur met de schoonheid en de kracht en de hoogheid
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

in armoede en zwakheid bezig. Vonden ook de diepste schilders hun sujetten niet
aan den zelfkant van de samenleving?
Zoo onthoude men Uilenspiegel - van Veen - den hem toekomenden lof niet, maar
jammere ook niet te zeer. In dien tegenspoed toch vond hij den troost van het
heldhaftig slachtofferschap. Die weerstand heeft hem gestaald, hem thans gedreven
tot het schrijven van dit relaas van ... het moge gezegd: zelf doorleefde
ontgoochelingen.
Tot deze gevolgtrekking geeft geheel het verleden van dezen uitbundigen publicist
het recht. We meenen zelfs zeer duidelijk in dit boek enkele personen en voorvallen
te herkennen, waarbij blijkens vroegere onbewimpelde uitlatingen van Jos. van
Veen in tijdschriften, hij zelf onmiddellijk betrokken was, met wie zijn
recht-door-zee-heid hem in botsing bracht. Ook dit herinnert weer aan een boek als
‘Hofstad’.
Maar die rechtschapenheid roemend, begrijpen we tegelijk, dat de omstandigheden
meer dan de door van Veen beschuldigde personen aan zijn bittere teleurstelling
schuldig staan. Van afvallige bestrijder geworden, dacht hij zijn tevoren opgedane
ervaring, zijn geest en strijdlust ten dienste van een uiteraard geïdealiseerde
tegenpartij te stellen. Deze bleek op dien steun niet gesteld. Hij was haar te heftig,
te beginselvast, of... en dit zij den heer van Veen eveneens ter overweging
aanbevolen: te eenzijdig? Verstooten door zijn geestverwanten van vroeger, die hij
vrijwillig den rug had toegekeerd, in een zelfstandigheid en geestkracht die tot
eerbied dwingen, vond hij als een landlooper de deuren, waar hij als nieuw gewonnen
en dus vurig medestrijder aanklopte, haastig voor zich gesloten.
Dit lot deelt hij met andere afvalligen. En voor
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

125
men in die behandeling ondankbaarheid en bot eigenbelang zoekt, bedenke men,
of 't in van Veen's geval niet waardiger geweest ware, indien eerbied voor zijn eigen
verleden hem, toen die innerlijke omwenteling zich voltrokken had, het zwijgen
hadde opgelegd.
H. VAN LOON.
De Biecht, door Jeanne Reyneke van Stuwe. - (Amsterdam, L.J. Veen).
‘Vol van een smeulenden gloed’, aldus worden de brieven beschreven, aldus
ondervindt Madelon, in Holland verblijvend, wat Jacques, heur man, haar uit Indië
schrijft. Wat de menschen, het lezend publiek telkens gretig naar Jeanne Reyneke's
romans deed grijpen, was het ook niet die smeulende gloed, de liefde, die daarin
slag op slag verheerlijkt werd? En de verheerlijking der volle, der bovenal zinnelijke
en teedere liefde, de liefde, die niet vlamt, maar smeult en in de smeulende hitte
van den gloed, door den tegenspoed van uiterlijke omstandigheden veroorzaakt,
zich het schoonst en krachtigst toont, heeft ook haar beste werk tot iets van hooge
waarde gemaakt.
Dit boek, dat de allures heeft van een roman, is een bundel vertellingen. Verhalen
van ongelijke waarde. De eerste vertellen van liefde, dat is van het minneleed
tusschen man en vrouw, daar de wreedheid der realiteit, buiten den wil der naar
elkander gedrevenen om, de begeerde overeenstemming tusschen beider gevoelens
en verwachtingen belemmert. Het is de druk van het onafwendbare, dat de fierheid
dezer vrouwenhartstochten knakt. De innigheid in de beschrijving daarvan doet het
verháaltje vergeten. Het verzinnen van een omgeving, van de aanleiding tot het
doen botsen van karakters is geenszins mevrouw Kloos' kracht. O zeker, ik
onderschat niet den ijver en de nauwgezetheid, de geestkracht, de schranderheid
en de belangstellende volharding, waarmee zij, vrouw en leek, zich ten behoeve
van een aantal harer romans zóó innig in een speciaal vak of bijzonderen kring van
maatschappelijk- en sportgedoe wist in te werken, dat wie zich daar krachtens
beroep of liefhebberij aan geven, er niets of nauwelijks iets op aan te merken hadden.
Deze ‘documents humains’, wie zou ze den realistischen auteurs misgunnen, laat
staan hun daar een verwijt van maken? Maar wat ik voornamelijk tegen later
verschenen romans dezer geboren schrijfster als ernstige grief voel, het is dat zij
het aldus uiteraard louter verstandelijk te harer kennis gekomene te weinig heeft
verwerkt. In plaats dat deze losse ervaringen haar in 't bloed overgingen, zoodat ze
het karakter van opzettelijke voorbereiding tot den roman verloren, heeft de auteur
deze brokken wetenswaardigheid te vaak in 't geheel van het verhaal ingelascht,
zooals de kranten vertellen, dat moderne schilders en beeldhouwers aan hun werk
dingen toevoegen, die met de aangewende materie niets te maken hebben.
Waarschijnlijk is dit bij mevrouw Jeanne Reyneke van Stuwe een gevolg van
overhaast arbeiden. De productiviteit dezer schrijfster op zich zelf reeds is
bewonderenswaardig. Maar ook in dezen bundel wreekt zich dat gebrek aan zorg
en atmosfeer. Daardoor zijn de twee laatste vertellingen tot schetsen geworden,
die, als feuilleton in een dag- of weekblad geplaatst, waardeering kunnen wekken
als nieuwsgierigheidsbevrediging, ofschoon toch een Steynen, om van Poe niet te
spreken, het gegeven van den man met de misdadigershand in zijn blijkbaar fataal
bedoelde schrikwekkendheid snijdender zou hebben behandeld.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Maar ook al looft men in beter geslaagde verhalen de documentatie aan den
opzet daarvan besteed, hoe ver blijft deze achter bij den suggestieven invloed, te
weinig, maar toch soms en sterk door haar woord gewekt, als haar bewogen stem
spreekt van het vrouwenverlangen, het snakken naar de warmte der liefde, naar
voldoening voor zinnen en ziel, en hoe de waarlijk blinde onmeedoogendheid (of
zou dit juist een bewijs van wreed inzicht zijn?) van het noodlot hun die het sterkst
verlangen de mogelijkheid op vervulling daarvan onthoudt! Haar intuïtie weet somtijds
de tragische grootschheid van het eenzaamheidsbesef op te roepen buiten alle
verstandelijk zoeken naar stoffeering om. En in dit evoceeren van zieletoestanden
ligt haar kracht. Episch is mevrouw Reyneke niet sterk. En welke vrouw, vrouw ook
in haar kunst, is dit wel? Zij moet verhalen van de heerlijkheid der liefde, maar deze
liefde als het nooit betreedbare beloofde land, de heerlijkheid als een niet te
verwezenlijken belofte. Dat de adjectieven de bestaansvoorwaarden vormen voor
wat zij bepalen, dat m.a.w. de liefde slechts die alles beheerschende begeerte kan
blijven opwekken, op voorwaarde en òmdat ze, als de kim, bij het naderen
terugvluchten blijft: deze tragische onoplosbaarheid schijnt de auteur blijkens de
aan een der personen uit dit boek te bepeinzen gegeven feitelijkheid zich bewust.
Uit de beperking, die de schrijfster zich zelf daarmee heeft opgelegd, schijnt men
te mogen opmaken, dat de waarde harer productie geen noemenswaardige stijgingen
of dalingen meer zal ondergaan. Dit maakt op zijn beurt den drang naar
vergeestelijking in de literatuur weer verklaarbaar, waarvan Dirk Coster zich de
verdienstelijke heraut en wegwijzer betoont. Tenzij mevrouw Jeanne Reyneke van
Stuwe aan de hopeloosheid van de zelf gekozen impasse denkt te kunnen ontkomen
door tamelijk onnoozele vertelseltjes
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

126
als de laatste, in dezen bundel opgenomene. Een bevrijding, waarmee we onze
letterkunde zoomin als deze schrijfster zouden kunnen gelukwenschen.
H. VAN LOON.
I Wan Toergenjew, Maagdelijke Zielen. - (Utrecht, H. Honig).
Barsch, schonkig-somber verschijnen ons deze menschen als gestalten van Millet,
te midden van de doodsche Russische vlakten. Ze staan alleen, ontoegankelijk
gesloten in hun kil, vaak met bijoogmerken sluw rekening houdend, in zich zelf
verwikkeld en verward individualisme. Om hen heen is een gesmoord-vijandige,
begrijpende noch begrepen leegte. Ze zoeken elkander, maar ze vinden niet, daar
ze zich zelf nog niet gevonden hebben en in de meeste gevallen nooit vinden zullen.
Dwalen ziet men hen langs de kronkelpaden van hun eigen ziel, in den tuin van hun
binnenwezen, dat staat volgewoekerd met geknot idealisme, in den knop verstikte
edele aandriften, met de dorste onmacht en twijfelzucht en levensmoeheid vooral,
en waarin de bloemen van groeikrachtige en levenwekkende gedachten en daden
maar schaarsch zijn.
Van die tuinen beeldt Toergeenjef hier vele af: menschen uit verschillende
maatschappelijke klassen, met de meest uiteenloopende begeerten en belangen,
alle geschaard om dien revolutionairen Hamlet, dien wereldhervormer in den dop,
den in innerlijke tweespalt verscheurden Nesjdanof. Man van hooge geboorte, maar
uit zijn oorspronkelijken stand gestooten, dan ‘buiten zijn kring’ samenzwerend met
revolutionnair gezinde mannen en vrouwen, in het geheim overleggend en plannen
makend en eindelijk ook die plannen verwezenlijkend. Maar hoe geweldig smartelijk,
hoe groot en onbarmhartig doorschouwd is de late tot-daadwording van de sinds
lang in bijeenkomsten en briefwisselingen gekweekte en aangehitste, de boeren tot
opstand aanzettende tocht van Nesjdanof, als hij ervaart dat de voorbereiding even
gebrekkig, even hol en ondoelmatig was als deze van trieste belachelijkheid tragische
uitvoering!
Nesjdanof bemerkte zijn vergissing, zijn dwaling van jaren. Voor het praktische
werk deugde hij niet. De vrouw, die hem had meegesleept, met wie hij gevlucht
was, had hem lief, maar haar revolutionnaire geest had zich aan een ander gehecht.
En Nesjdanof dreef het helder besef van zijn overbodigheid en van de oorzaak dier
nutteloos-, dus hinderlijkheid haast mechanisch tot die echt Russische, konsekwent
zwaarmoedige oplossing: hij ruimt zich zelf uit den weg. De zaak van den opstand,
waarnaar zijn onbewustheid haakte, die hij bij gebreke aan de daartoe noodige
geestkracht en menschenkennis positief niet vermocht te steunen, bewees hij
daarmee althans een negatieven dienst. Als zwakke, onbeholpen en hulpelooze
eenling stond hij tegenover de logge en ruwe domheidsmacht van een nog vast
aaneengesloten boerenbevolking, die wantrouwde wie met ophitsende woorden
haar naderde en wier achterdocht zich terstond in daden van geweld omzette.
Dat geweld, dat terugslaat als een vreemde, een, die blijkbaar buiten hun klasse
en gebruiken staat, hen zelf van hun sleurwaan tracht te genezen, hun de middelen
toont om zich van hun druk te ontdoen, en dat zijn brute kracht toont, omdat het
elke mogelijkheid ontbeert om zich op andere wijze tegen een hervormingsgezinde,
dus dreigende macht te verweren, - ook Nesjdanof heeft dat ondervonden. Dat drijft
hem ten slotte in den vrijwillig en schier als een verlossing uit eigen zielestrijd
aanvaarden dood. Ook aan Marianne en Sfolonius, zijn vriend, is hij verplicht, hun
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

verzwegen, maar als gebiedend gevoeld verlangen tegemoet te komen. Zijn plaats
was niet te midden der omwentelingsgezinden, noch in het aristocratisch vorstenhuis
der Sfipjagins. Hij is bezeten door een niet te schatten, niet tot daden nopenden,
neen, door een doffen, verlammenden, want gestadig aarzelenden afkeer van de
omstandigheden, waarin het toeval (meer dan eigen streven, eigen vermogens)
hem smakte. En deze afkeer blijkt ten slotte niet anders dan een rechtstreeksch
gevolg van de kloof tusschen de onbeperktheid zijner naar maatschappelijke
vernieuwing hunkerende wenschen en de schrijnende ontoereikendheid zijner
geestelijke en lichamelijke vermogens. Een afkeer van zichzelf dus.
Nu is het een schoonheid van dit werk, of liever: van den blik waarmee Toergeenjef
dit alles heeft overschouwd en samengevat, dat hij angstvallig ons medelijden van
deze toch diep deerniswaardige gestalte verre heeft gehouden. In heel dit schrikkelijk
verhaal staat niet éen enkele pathetische zin. In gelaten verbittering werd het
geschreven. Men hoort de woorden stroef knersen tegen elkaar. Gelaten en bitter
is het, als een man die het leven heeft doorpeild, ook de harteroerselen onder de
edelst schijnende daden, en die daar tal van verachtelijke bijbedoelingen als
drijfveeren vond. En die toen het vertrouwen in de zuiverheid van het menschelijk
streven vrijwel is kwijt geraakt en die, als deze, de onbaatzuchtige poging deed
mislukken op de gebrekkigheid van de volharding. En die spot met de waanwijze
opgeblazenheid, met de kleurige lappen, waarmee zelfs zoogenaamd
maatschappelijke hervormers hun zelfzuchtige begeerten trachten te tooien en te
verbergen. Ook van dat soort spot is heel dit boek vol: telkens stuit men
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

127
op vleugjes van het wrangste sarkasme, dat niets spaart, maar ook niets de moeite
waard acht om zich over op te winden, slechts bezeten door den drang naar
waarheid; maar dat ook het nut van de waarheid te twijfelachtig meent, om den
drang daarnaar tot iets stormachtigs op te voeren.
Zoodat men zich na lezing de vraag stelt, of een dergelijke roman of uitgebreide
novelle nog kunst heeten mag. Of deze niet met geheel andere bedoelingen, liever:
in geheel andere zielsgestemdheid geschreven werd dan waarin datgene ontstaat,
wat we litteraire kunst noemen en dat op ons den indruk van iets schoons maakt?
Anders gezegd: of de vraag, de drang, die den laatsten tijd hier te lande gaat naar
de moderne Russische letterkunde niet voortkomt uit een gevoel van oververzadiging
door onze eigen inderdaad te schielijk met oude procédé's en onderwerpen genoegen
nemende litteratuur, eer dan uit een wezenlijke bevrediging, gewekt door deze
vreemde, afwijkende gewaarwordingen, vrucht van aan de meesten totaal onbekende
omgevingen, gekoesterd door menschen, die ons eenerzijds overbeschaafd, aan
den anderen kant als barbaren voorkomen. En ten slotte: of dit konsekwente
pessimisme, dat als het ware zich zelf verteert, nochtans een levenskrachtige kunst
vermag voort te brengen?
Een onbekende heeft dit boek dragelijk vertaald.
H. VAN LOON.
Verzen
Naar Lichtende Wegen, - Verzen van Richard de Cneudt. - (Mij. voor
goede en goedkoope Lectuur te Amsterdam).
Deze dichter heeft zich, dunkt ons, te wachten voor vaardigheid. Vaardigheid is hem
een gevaar. Het is de vaardigheid die hem gedichten doet neerschrijven als dit:
Vastenavond
O klank en kleur, en wild gezang, o drang
naar 't woest genot der vastenavond-dagen!
Uw koortsig wachten is zoo droef en bang,
ik kan niet kalm de trage dagen dragen,
wier stem ik hoor aldoor, in martlend klagen ...
O feest van dwaasheid, in mijn grijs gevang
van haat en logen zweept me uw wild gezang,
zie 'k wellustvol uw zondge glorie dagen!
Kom over mij, geesel mijn droeve jeugd
tot dollen roes van zinnelooze vreugd,
en zweep mijn bloed tot waanzin van verlangen,
bij 't woest gedruisch van uw onkuische zangen;
sleur me in uw slijk, sleep me in uw draaikolk mee, -
en geef me éen nacht vergetelheid en vrêe!
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Het is alleen behendigheid - in den engsten zin van 't woord - die een schijn van
degelijkheid verleent aan deze gebonden regels. Het gevoel - een erg versleten
romantisch gevoeltje - is er klaarblijkelijk zoo maar bij gehaald.
Ik wil niet, uitpluizerig, gaan duiden op de wankele beteekenis die sommige
woorden hier krijgen - zie slechts het laatste woord: vrêe ... Liever spreek ik nog
even over het goede. En ik vond het in vele direct opgenomen indrukken die,
weergegeven, getuigen van de teere, ware ontvankelijkheid eens dichters. Het zijn
stille stemmingen, die vaak de zoetluidende tale als van zelf vinden.
Ze fluisteren aldus:
of
Ik weet de vaarten vredig als een droom,
met diepe waatren, donkergroen en stil,
waar zweeft, op wijde vleugelen van schroom,
een zachte weemoed, die niet sterven wil.
Droomende October strooit de stille wegen
vol goudblond loover, dat glimlachend wacht
den vreedgen dood, die ver, in schuchtren zegen,
troostrijk en schoon in blauwe luchten lacht.
Dit laatste sonnet eindigt:
... en aan elk twijgsken, goud- en geelbevlagd,
trilt nog wat zonne, die te vlammen tracht,
en ruischt een lied, om eigen stem verlegen ...
Nog van een ander:
De Zon is lijk een schoone gouden lach
aanwezig overal en vlijt heur gloed
in duizend zoete zoenen, vredig-goed
op 't lieflijk aanschijn van den blauwen Dag ...
Ik zou nog veel willen aanhalen van de verzen uit Naar Lichtende wegen
en gedichten in hun geheel zooals Avondvijver, Avondpark,
Meiliedeken, In de Schemering, dit laatste een aardig gevoeld tafereeltje
van kinderen in de klas waar de vroege avond binnensluipt, die luisteren naar 't
sprookje dat Meester vertelt.
In deze gedichten is de vaardigheid den schrijver eene gedweeë dienster de
loutere aandoening ondergeschikt.
Met deze gedichten verdient Richard de Cneudt te worden gerangschikt, zooals
men het ook doorgaans doet, onder de goede Vlaamsche dichters.
EDMOND VAN OFFEL.
De Nederlandsche inzending op de ‘Bugra’
DE oorlog is de vijand der Cultuur. Wat al illuzies, óók van het voorbereidingscomité
der ‘Internationale Ausstellung für Buchgewerbe und Graphik’ te Leipzig zullen door
den onverwachten en barbaarschen krijg den bodem zijn ingeslagen. Van uit Leipzig
was ons door onzen medewerker Jan Greshoff een serie artikeltjes over de ‘Bugra’
beloofd. Daar zal nu wel niets van komen.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

128
Toch meenen wij een foto van de Nederlandsche afdeeling 1) nog wel een plaatsje
te mogen inruimen, daarbij citeerend een gedeelte van een overzicht door J. Persijn
in ‘Neerlandia’ van deze afdeeling gegeven.... Vlak voor U, bij den ingang, het oude
vermaarde huis P.N. van Kampen & Zoon Amsterdam, waar de Gids van
1906-1913, romans, kinderboeken, gedichten van Helène Swarth en anderen
liggen; de volgende is L.J. Veen, Amsterdam, bekend als uitgever van Noord- en
Zuid- Nederlandsche schrijvers, waarvan ik alleen Couperus en Gezelle
noemen wil; W.J. Thieme & Co., Zutphen, heeft school- en kinderboeken en is
met zijn Klassiek letterkundig Pantheon de Reclam van Holland. Naast hem de
uitgever van Protest. lectuur, in hoofdzaak bijbelteksten en kinderboeken, J.M.
Bredée's Boekh., Rotterdam, en dan een specialiteit in kinderboeken W. de
Haan, Utrecht. Technische
werken, bij voorkeur in gebruik bij het Hooger Onderwijs der Akademie te Delft,
vormen den stand van Waltman te Delft. Dan Tjeenk-Willink, Haarlem, een
bekend oud huis, met romans en belletrie (Busken Huet, Potgieter enz.)
Het bekende ‘Boefje’, werken over de stad Rotterdam, verschillende uitgaven op
modern gebied zijn het, die de atdeeling van Brusse's
Uitgevers-Maatschappij, Rotterdam, uitmaken. A.W. Sijthoff, Leiden,
volgt met zijn ‘Codices Graeci et Latini’ en zijn beroemd ‘Breviarium Gramani’; Van
Lennep's rom. werken; Blok Geschiedenis van het Vaderland, Biografisch
woordenboek, Onze gouden eeuw, Panorama (het eerste Nederl. weekblad in
diepdruk), e.a. De Uitgevers-Maatschappij Elsevier, Amsterdam, komt
met Multatuli's werken; dan WinklerPrins: Geïll. Encyclopaedie, 16 deelen (het
Hollandsche Meyer's of Brockhaus Convers.-Lexikon), Kuipers' woordenboek,
Vlaanderen door de Eeuwen heen, Elseviers bekende tijdschrift en werken over
kunst en schilders als Van Dijck, Rubens en Jordaens. In Bussum, het
kleine Hollandsche plaatsje, woont de uitgever van vele moderne schrijvers, de heer
C.A.J. van Dishoeck. Hij is een van de grootste uitgevers van de Noord- en
Zuid-Nederlandsche moderne schrijvers en van kinderboeken als van Rie Cramers
e.a.; vooral moet Teirlinck met zijn eigen banden genoemd worden. Nu volgt de
koning van den kunsthandel: ‘Scheltema & Holkema, Amsterdam’.
Vooreerst zijn Rembrandtbijbel hier in 't Duitsch, die algemeene belangstelling wekt;
dan werken van Vermeer, Breitner, Maris, Van Dijck, Jan Steen,
de jubelfeestuitgave Rembrandt 1606-1906 (Amsterdam en Londen); verder ligt
1) Het cliché werd ons welwillend in bruikleen afgestaan door den heer L. Levisson te
'sGravenhage, op wiens goed uitgevoerd en interessant ‘Maandblad voor de
Typographie’ wij hier gaarne de aandacht vestigen.
(Red. D.G.W.)
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

hier een schat van werken over kunst en wetenschap. Ook zijne door kunstenaars
bewerkte boekenkast en staffeleien (ezels) zijn bezienswaardig. Kath. werken van
de beste schrijvers vormen de afdeeling van Malmberg, Nijmegen, en romans
en kalenders die van Albert de Lange, Amsterdam (Les 100 chefs d'oeuvres
des Peintres Néerlandais). Erven Bohn, Haarlem, is een der grootste
wetenschappelijke firma's; haar hoofdkracht ligt op medisch gebied; bijna al onze
groote mannen op dat gebied als Treub, Da Costa, Pel, Burger, Zwaardemaker,
Hermanides, Rotgans, Zeehuizen, Bolk e.a. zijn bij hem te vinden. Dan heeft hij een
geïllustr. prachtuitgave van Gijsbrecht van Aemstel en Hildebrand's Camera Obscura.
Er naast vindt
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

*8
men de Nederlandsche Bijbelcomp. en die der Evang. Gezangen, voor
druk- en bindwerk.
Weer een koning ontmoeten wij in Martinus Nijhoff, Den Haag, en
voornamelijk op wetenschappelijk terein, doch ook op dat der kunst, b.v.:
‘Radierungen’ van Rembrandt, Binnenhuizen van Sluyterman, Oude schilderkunst
in Nederland. Zeer mooi zijn ook zijn boeken over visschen, eieren en vlinders; dan
zijn werken over Assyrische en Egyptische kunst en ethnografische beschrijvingen,
en niet te vergeten Scheurleer: Het muziekleven in Nederland, v. Duyse: Het oude
Nederlandsche lied. W. Versluys, Amsterdam, de volgende, komt met 100
teekeningen van Van Gogh, Rijksprentenkabinet Amsterdam, Delftsch Aardewerk
in het Rijksmuseum voor den dag; dan heeft hij nog vele werken op letterkundig
gebied van moderne schrijvers, als van Eeden, Kloos en Verwey. Paul Brandt,
Bussum, laat ons een werkelijk mooi boek zien, Roomsche Schoonheid, met band
van Molkenboer....
Met deze opsomming meenen wij te moeten volstaan, vele, waaronder belangrijke
inzendingen ongenoemd latend. Moge een spoedig einde van den krijg velen in de
gelegenheid stellen om de, thans gesloten 1) en verzegelde, ‘Bugra’ alsnog te
bezoeken!
Letterkundig leven uit de augustus-tijdschriften
De Gids
INHOUD. Liefde, door Hélène Swarth. - De Bevrijders, door Dr. P.H. van Moerkerken
Jr. - Het pijnlijke kwartier, door Mr. C.Th. van Deventer. - Uit den hernieuwden strijd
tegen de doodstraf, door Mr. H.G. van der Vies. - Novalis' XIIIde geestelijk lied, door
Dr. P.C. Boutens. - Over Anatole France, door P. Valkhoff. - De kapper van Tremalfo,
door Carel Scharten. - De geologische ontwikkeling der diepzeefauna, door Dr. J.J.
Tesch. - Vincent's brieven, door Joh. de Meester. - De aanbidding der Koningen
van Hugo van der Goes in het Berlijnsch Museum, door Dr. Jan Veth. - Buitenlandsch
overzicht. - Bibliographie.
Groot-Nederland.
INHOUD. Gedichten, door Hélène Swarth. - Eene Ontgoocheling, door Willem
Elsschot. - De Ongelukkige, door Louis Couperus. - De Wind, door van Maarn. -
Het leven, het tooneel en het drama ten tijde van Shakespeare, door Edward B.
Koster.
Stemmen des Tijds.
INHOUD. De opleiding van den jurist op het Gymnasium en aan de Universiteit,
door Jhr. Mr. W.H. de Savornin Lohman. - Tomy Fallot, door Dr. J.R. Slotemaker
de Bruine. - ... ‘Peetje keert huiswaarts’, door Wilma. - De Vermeende Aap, door S.
Coolsma. - Meisje, door v.G. - Literair Keur-Overzicht, door J. Jac. Thomson. -
Leestafel.
1) De laatste berichten spreken dit tegen. De ‘Bugra’ blijft voorloopig geopend.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Dietsche Warande en Belfort
INHOUD. Antwerpen vóór honderd jaar - 1814, door M.E. Belpaire. - Stille liederen,
door Joz. De Voght. - De Doorvoerhaven Rotterdam, door J. Kleijntjes. - Geld Jan
ging uit vrijen, door J. de Porr. - De strijd tegen de Zedeloosheid, door M.E. Belpaire.
- Historische Kroniek, door Dr. A. Fierens. - Kunstkroniek, door Joe.
Elseviers Geïllustreerd Maandschrift.
INHOUD. Buiten-tekstplaat: Het Kasteel Duivenvoorde; De Voorgevel. - Duivenvoorde
en zijne bewoners, door Dr. H.E. van Gelder, met 18 illustratiën. - Over
boerenwoningen, volkskunst en openlucht-musea in Scandinavië en Nederland,
door E. van Erven Dorens-Bonnike, met 19 illustratiën. - Phil's tweede liefde-drama,
door Emmy van Lokhorst. - De Kegelaars, door Fritia Lelyvelt. - Kroniek. -
Boekbespreking, door H.R. - Op den tentoonstelling van den Duitschen werkbond
te Keulen, door J.A. Loebèr Jr., met 4 illustratiën. - Herman Moerkerk, door C.V. -
Roland Lary, door A.O. - Moderne Hollandsche kunst in het Buitenland, door Max
Elsler.
De Hollandsche Revue
INHOUD. Portret van Mevrouw S. (Naar een fotografie van den heer C.M. Dewald,
te 's-Gravenhage) Frontespiece. - Wereldgeschiedenis. - Belangrijke
Onderwerpen: - Waarom geen Plaatselijke Keuze? - De ontdekking van nieuw
land in de Noordelijke IJszee. - Een villa-school. - Buiten wonen. -
Karakterschets: - P. Hols. - Revueder Tijdschriften. - Het boek
van de maand: - ‘Onpersoonlijkheid en het schoone’ door H. Travers, M.A.
De Nieuwe Gids.
INHOUD. Aan 't Lichtende Strand, door G. van Hulzen. - Bekentenis, door Dorothee
Buys. - Pallieter - Dooilied, door Felix Timmermans. - Pallieter - Hooilied, door Felix
Timmermans. - Nieuwe Bijlagen - Het Verhevene, door Jac van Looy. - In Colmar,
door Frans Erens. - Nieuwe Schilderkunst, door Corn. Veth. - Gedichten, door A.
van der Stok. - Gedichten, door M. Cohen Jr. - Aanteekeningen over Kunst en
Letteren, door Hein Boeken. - Philosophische Kroniek, door G.J. Grashuis. - Literaire
Kroniek, door Willem Kloos. - Binnenlandsche Staatkundige Kroniek, door Chr.
Nuijs. - Varium - Twee Brieven van Swinburne, door N.G.
Onze Eeuw.
INHOUD. Dante's Vita Nuova (Het nieuwe leven), vertaald door Nico van Suchtelen.
- In 't land van Selma Lagerlöf, door Geertruida Carelsen. - Booker T. Washington
in Europa, door G.J. Vos. Az. - Bismarck's dagen van strijd met zijn Koning, door
A.W. Stellwagen. - Het Bereikbare, door J. Eysten. - Verzen, door Dr. P.H. Damsté.
- Verzen, door Herman Middendorp. - Economische Kroniek, door H.S. - Buitenland.
- Leestafel.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Vragen van den Dag.
INHOUD. Het land van den leeuw en de zon, een Oostersche twistappel, door R.
Kaltofen, - Petroleumbriquetten. - De Hoogere Burgerschool in gevaar? door W.H.M.
De Gelder. - Het Mexicaansche volk en het Mexicaansche sociale vraagstuk, door
Dr. H. Blink. - De coöperatieve verbruiksvereenigingen in de voornaamste landen.
- Waarom Hildebrand? door Dr. J.B. Schepers. - Een en ander over voeding en wat
daarmee samenhangt, door F. Hettema. - Van Maand tot Maand.
Ons Tijdschrift.
INHOUD. De Meester, door Franck Gericke. - Verbonden, door J.M.
Westerbrinck-Wirtz. - Over Spinoza, door J. Petri. - Grijsaards in 't Lentepark, door
Käthe Mussche. - Sociale Kroniek, door C. Gerretson. - Terugblik, door * * *. - Van
Boeken.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

[W.G. van Nouhuys]
129
DE dagbladen hebben het al gemeld: van Nouhuys is dood; de nobele mensch, de
verdienstelijke, ja, ook méer dan enkel ‘verdienstelijke’ letterkundige is niet meer.
Hoevelen onder ons, jongeren, zal dit afsterven smartelijk getroffen hebben,
smartelijker misschien dan dat van schrijvers wier naam een veel vermaarder klank
heeft.
Nog zie ik hem vóór mij, den man met de vriendelijke, levendige oogen - den
avond, nu 16 jaar geleden, dat ik, als pasbeginnend schrijver, na met kloppend hart
aan zijn kamerdeur te hebben getikt (een groote eer scheen het mij bij hem te zijn
verzocht!) vóór hem stond om zijn oordeel te vernemen over een hem toegezonden
schets. Ook dien anderen avond, kort daarop, toen hij mij weder ontving, nu om
kennis te nemen van de volgens zijn aanwijzingen in de bewuste schets door mij
aangebrachte verbeteringen. En ook toen evenmin maakte hij zich af van mijn
belangen met een paar vriendelijke, vluchtige algemeenheden, gelijk toch vergefelijk
ware geweest voor iemand met zijn uitgebreiden literairen werkkring tegenover een
jong auteurtje dat nog maar al te veel zijn uil een valk meende te zijn. Neen, heel
geduldig zette hij zich tegenover mij, en er hielp niet aan of ik moest het hem
voorlezen wat ik geschreven had - alles, van a tot z.
Zie, zóó iets vergeet men niet; daarvoor blijft men dankbaar zijn leven lang. En
hoevelen hebben niet soortgelijke herinneringen!
Van Nouhuys had een warm hart voor 't werk der jongeren. Hij, zelf behoorend
tot een oudere
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

130
generatie, begreep hun willen en streven en bevorderde dit op zijne wijze. Men heeft
hem wel verweten ‘de huik naar den wind te hebben gehangen’, doch deze
beschuldiging was ten zijnen opzichte uiterst onbillijk. Een zeldzaam
aanpassingsvermogen, dàt had hij - en dit kwam in zijn critischen arbeid telkens uit.
Men heeft vaak gezegd dat hij geen Huet was - en men had gelijk, want het
sprankelend vernuft van Huet miste hij. Maar met Huet gemeen had hij de breede
eruditie (hij was een goed Dante- en Shakespeare-kenner) en de gave om zijn
boekbesprekingen uit te bouwen tot literaire essays van een meer algemeene
beteekenis.
Nuchter en droog heeft men hem genoemd - toch zag men glad verkeerd als men
hem daarmee tevens het vermogen van aesthetische aanvoeling, of tot innige
bewondering meende te kunnen ontzeggen. Zoowel in zijn spreken als in zijn
schriftuur wist hij van die bewondering te doen blijken. Trouwens, men behoefde
dezen man maar in de oogen te zien om aanstonds te voelen, dat men hier tegenover
spiegels stond die een warm en diep gemoedsleven weerkaatsten.
Eerlijkheid betwistte hem schier niemand. ‘Men vervolgt mij met mijn eerlijkheid!’
schreef hij mij eens, en ik zal dus over die eerlijkheid hier thans niets zeggen dan
dit: dat het voor onzen tijd en voor onze critiek - neen, laat ons zacht zijn: voor de
critiek van een tien, een twintig jaar geleden - toch wel wat bedenkelijk heeten mag,
dat een criticus het als zijn noodlot voelde: ‘vervolgd’ te worden met zijn eerlijkheid.
Ook als scheppend kunstenaar maakte v. Nouhuys zich een naam; zijn
‘Goudvischje’ o.a. is nog steeds op de planken. En al moge het nu waar zijn dat zijn
novellistisch werk door anderen, talentvolleren, is overvleugeld - toch kan men een
schets als b.v. ‘Dageraad’ niet lezen zonder te genieten van de fijne opmerkingsgave,
de sober-krachtige beelding.
Van Nouhuys is niet meer; al enkele jaren trouwens leefde hij, door leed geknakt,
nagenoeg buiten 't literaire leven. Maar al zullen wij dezen humanen, waardigen
man dan hier niet wederzien - in onze dankbare herinnering zal hij blijven voortleven 1) .
GERARD VAN ECKEREN.
Zuid-Afrikaansche geschriften
VII 1)
Die Kappie Kommando of Boerevrouwen in Geheime Dienst, door
Johanna Brandt. - J.H. de Bussy, Amsterdam, Pretoria, Johannesburg.
Holl.-Afrik. Uitgevers-mij. v/h.J. Dusseau & Co., Kaapstad. 1913. (XV
plus 398 blz., 8 o , met 5 portretten en 5 andere afbeeldingen).
MEN kan dit boek op meer dan één wijze gebruiken: òf als het, min of meer
romantisch, althans nà de gebeurtenissen gereconstrueerd, verhaal daarvan, zooals
er zoovele tijdens en na den oorlog het licht zagen, òf wel als inderdaad authentieke
narratieve historiebron, voorzoover althans deze bron onmiddellijk teruggaat op het
in haar ‘Inleidingswoord’ vermelde ‘dagboek dat drie jaren lang trouw bijgehouden
was, een dagboek bevattende bijna duizend bladzijden, waarvan de inhoud te intiem
en persoonlik was om in zijn oorspronkeliken vorm aan de wereld te geven’.
1) Wij vestigen de aandacht op het artikel dat de heer J.H. Stratemeijer indertijd over van Nouhuys
voor Den Gulden Winckel schreef (Dec. 1905). Men vindt daar behalve een voortreffelijke
karakteristiek tevens eenige biografische bizonderheden.
1) D.G.W. X 9, XI 1, 5 en 9, XII 9, XIII 8.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Het boek, zooals het thans voor ons ligt zelf een ‘Hollandse vertaling’ van de Eng.
uitgave The Petticoat Commando etc., is dus slechts de beknopte
omwerking van het dagboek. Het betreurenswaardige hiervan uit geschiedkundig
oogpunt wordt wel eenigszins verminderd door het feit, dat schrijfster en bewerkster
éen en dezelfde persoon zijn, maar doet ons niettemin met den geachten ‘Van Dag
tot Dag’-schrijver (Alg. Hbld. 29/11 1913) de hoop uitspreken ‘dat dit dagboek trouw
bewaard zal worden, tot eens wat er nu te intiems en persoonlijks in lijkt, niet langer
zijn uitgave behoeft te weerhouden’.
Er kan niet genoeg op gewezen worden, van hoe groote beteekenis, naast de
officieele regeerings-stukken, zulke getuigenissen van ooggetuigen voor den lateren
geschiedschrijver zijn, zal deze zijn ideaal, een adaequate reproductie van het
werkelijk gebeurde, zoo dicht mogelijk kunnen benaderen. Het is ons bekend, dat
er reeds zulke bescheiden, door opzet of nalatigheid, voor Z. Afrika's geschiedenis
van waarde, te loor zijn gegaan. Moge bij hen, die er thans nog van onder hun
berusting, ja in persoonlijk eigendom hebben, het besef verlevendigd worden, dat
zij daardoor een groote verantwoordelijkheid hebben tegenover de gemeenschap;
misschien brengt dit besef hen er toe, die bescheiden (dagboekverhalen, op schrift
gestelde herinneringen, brieven e.d.), desnoods in afschrift, aan eenig officieel
lichaam af te staan.
Lezen we bijv. in het ‘Inleidingswoord’: ‘Het onrecht ons aangedaan, de misdaden
door de vijand gepleegd, het lijden in de koncentratiekampen, de bittere haat en
machteloze woede van de onder-
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

131
drukten - deze dingen heb ik verzwegen’, dan moeten we dat alweer betreuren,
daar wij de volle waarheid willen kennen. Gelukkig is veel van wat volgt in strijd met
deze verklaring en spreekt het vanzelf, dat het boek toch vol is van al deze ellenden,
bijna op elke bladzijde; maar juist het gemis van het verzwegene doet ons de
tweeslachtigheid dezer uitgave betreuren.
De schrijfster van ‘Die Kappie-Kommando’.
Afgaande toch op het ons hier door Mevrouw Brandt reeds gebodene, achten wij
àlles, wat zij als Hansie van Warmelo heet van de naald opteekende, vooral in den
tijd van haar vrijwillig verpleegsterschap in het concentratiekamp te Irene (Z.W. van
Pretoria), en van haar deelnemen aan het gevaarlijk werk van ‘die kappie kommando’,
waard om bewaard te blijven, afgezien zelfs van haar eigen mededeeling: ‘de
ondervindingen van de schrijfster van het dagboek, zoals ze van dag tot dag
opgetekend werden, zijn tot in de kleinste bizonderheden waar’.
Aan den anderen kant dànken wij aan het feit van de omwerking de inlassching
van andere belangrijke mededeelingen en bescheiden, statistieken omtrent de
sterfte in de concentratiekampen, ontleend aan Engelsche Blauwboeken, de
konsulaire en andere rapporten hierover, vooral ook het hoofdstukje IX: ‘Jan Celliers,
Dichter en Patriot’, waarvoor deze ‘goedgunstiglik toegestemd (heeft) tot raadpleging
van zijn oorlogsaantekeningen’ 1) , mededeelingen omtrent het verder levensbeloop
van besproken personen, de afbeeldingen in den tekst, bijv. van één der vele brieven
van den geheimen dienst der Boeren aan president Krüger in Nederland, door
bemiddeling van de dames van Warmelo op zoo vernuftige wijze verzonden.
Is door een en ander, ook door een indeeling in 40 hoofdstukken met sprekende
titels, het geheel voor den gewonen lezer allicht aantrekkelijker gemaakt, den dieper
belangstellende en den historicus zou het aangenaam geweest zijn, als tenminste
door aanhalingsteekens of ander lettertype het authentieke van het ingevoegde
onderscheiden ware.
Bij de verdere bespreking van dit, zooals we dat van de firma de Bussy gewend
zijn typographisch goed verzorgde, boek zullen we bezwaarlijk als bij een roman
den inhoud, de intrigue naar behooren weer kunnen geven en zullen we, om de
welverdiende belangstelling te prikkelen, slechts hier en daar een greep uit het
gebodene doen. Op den band komt de afbeelding voor van het, door een ‘kappie’ 2)
1) Mogen deze zelve eerlang uitgegeven worden! Mevr. Brandt weet ons mede te deelen dat
Celliers' ‘eigen boek over de oorlog... tans in de pen is’.
2) Schonken, De oorsprong der Kaapsch-Holl. Volksoverleveringen,
blz. 27 zegt van deze muts: ‘zij is van linnen, met kant bezet, meestal wit, en wordt onder de
kin vastgebonden’. ‘Het verschil nu tusschen [den Hollandschen] kaper en kappie bestaat
daarin, dat bij het laatste de afhangende slippen een beetje verkort, de luifel daarentegen,
ter beschutting tegen de zonnestralen, verlengd werd’.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

gedekte, hoofd van een Boerevrouw, waarmee het boek vrij goed getypeerd wordt.
Immers ‘in dit persoonlik verhaal van de driejarige oorlog tusschen Boer en Brit
(1899-1902) wordt iets verteld van wat er gedaan is door Boerevrouwen om hun
vechtende mannen in het veld te houden en te ondersteunen in wat bleek te zijn
een hopeloze worsteling voor vrijheid en onafhankelikheid’, zegt de schrijfster, zelve
een geboren Afrikaansche. Ook - had zij er aan kunnen toevoegen - wordt erin
verteld van wat ik en enkele andere meer bevoorrechte vrouwen gedaan hebben
om het lijden in de concentratiekampen door persoonlijk hulpbetoon en door optreden
bij de autoriteiten te verzachten en van wat ik later met mijn moeder, Mevrouw van
Warmelo-Maré, en enkele andere dappere dames, pal onder 't oog van den om ons
huis, te Sunnyside bij Pretoria, gekampeerden vijand dorst te bestaan door het
herbergen van spionnen, van leden der Geheime Dienst-Kommissie en, als deze
verraden is, door het vormen van een nieuwe, ‘deze keer uit vijf vrouwen bestaande,
die, volgens dezelfde regels door de vroegere Geheime Kom-
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

132
missie toegepast, het werk zouden voortzetten’ door met veel scherpzinnigheid
brieven, ‘het geheime spoorboekje’, jazelfs ontploffingsmiddelen den vrienden in
handen te spelen. Behoeft het betoog, dat hierbij alles, ook het leven, op 't spel werd
gezet? Geeft de eenvoudige afbeelding van de vastbesloten boerevrouw, geeft de
titel ‘Die kappie kommando’ niet zeer treffend en raak den inhoud weer?
Mevrouw VAN WARMELO
In het eerste hoofdstuk worden plaats en hoofdpersonen der handeling beschreven:
‘Harmonie’, ‘een van de oudste eigendommen in de hoofdstad’, bestaande ‘uit een
eenvoudige, gezellige Boeren-woning, met een dicht begroeide tuin’, de familie van
Warmelo, waarvan de moeder en de jongste der twee dochters evenals de drie
zonen goed en bloed veil hadden in den ongelijken strijd. In 't bizonder wordt, ‘met
voorbijgaan van de eerste acht maanden van de oorlog, onder Boerenkrijgswet’,
stil gestaan bij ‘de dagen van Mei 1900 die onmiddellijk voorafgingen aan de
inneming van de hoofdstad door de Britten’ en wat daar op volgde. Vóór ‘die donkere
en verschriklike vijfde dag van Junie’ had de Staatspresident met de Regering de
stad verlaten, om elders nog te doen voor zijn volk, wat hij kon. Mevrouw Kruger
zelve ‘had hem tot deze stap aangemoedigd’. Mevrouw van Warmelo stelde zij met
nadruk gerust: ‘Moenie bang wees, mij zuster. Geen Engelsman zal ooit zijn hand
leg aan die jaspanden van die President’.
In hoofdstuk II en III wordt de overgave van de goudstad en het redden van de
mijnen van het ‘door de Boeren als oorzaak van de rustverstoring en omwenteling
in hun eertijds kalm en eenvoudig bestaan’ gehate Johannesburg beschreven. Vóór
de overgave was het meerendeel der regeering voor het doen springen van de
mijnen; generaal Louis Botha en Dr. Krause voorkwamen het. ‘Hadden de burgers
vooruit kunnen zien dat in ieder geval het gehele land toch verwoest zou worden,
niets had dan de mijnen kunnen redden’. De brief van overgave van kommandant
Krause aan Lord Roberts wordt hier, zegt de schrijfster, ‘voor 't eerst, geloof ik, in
druk weergegeven’. Ook wordt, in vertaling natuurlijk, Lord Roberts' brief van 2 Juni
1900 (den 31 en Mei had de overgave plaats), vol dank en waardeering voor Krause's
bestuur en houding, hier afgedrukt.
In de volgende hoofdstukken wordt het leven in Pretoria onder de Engelsche
krijgswet, met haar stelsel van passen en permitten, met haar spionnagedienst,
censuur en andere kwellingen geschetst; zien wij, hoe zich in en om ‘Harmonie’ en
de van Warmelo's een geheime tegendienst allengs ontwikkelde. Vooral haar
‘briefwisseling door krijgslist’ bereikte een groote uitbreiding; reeds werd ‘een
volledige uiteenzetting van de toestand in het Koncentratiekamp te Irene’, door
middel van een cigarettendoosje en een naar Europa vertrekkend vriend in handen
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

gespeeld van den bekenden William Stead, die ‘er ten volle gebruik van (maakte)
voor zijn tijdschrift “The Review of Reviews”’ 1) . Voor de nog belangrijker briefwisseling
tusschen de voormannen in het veld en die in Europa (Kruger, Leyds) werd door
Mevr. v. Warmelo een nieuw procédé van sympathetischen inkt uitgevonden, dat
goede diensten heeft gedaan.
Als er bericht is, dat de jongste broer, Dietlof, krijgsgevangene te Johannesburg
is (April 1901), doet Hansie ‘een schrijfboek en een paar potloden’ bij het goed, dat
zij hem mogen zenden. Mevr. Brandt voegt hier tusschen haakjes aan toe: ‘Deze
kleine daad gaf aanleiding tot het verschijnen van het boek van de broeder van
Hansie, getiteld: “Mijn Kommando- en Guerilla-Kommandoleven”.
Hij begon te schrijven in Ladysmith, en voltooide het boek in het Ahmednagar Fort,
in Indië, van waar het op avontuurlike wijze naar Holland werd gesmokkeld. Dit was
het eerste boek over de
1) Ook de copy voor de 3 pamfletten over de geruchtmakende Spoelstra-zaak, tijdens den oorlog
in Londen verschenen, werd op zulk een wijze overgebracht.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

133
oorlog, dat gedurende de oorlog werd geschreven en in Holland verslonden
werd lang voordat het in Zuid-Afrika werd toegelaten, een boek, dat bekend is om
zijn gematigdheid 1) en dat van begin tot end waar is’.
Stuk van een brief van den Geheimen Dienst aan den President.
(Uit ‘Die Kappie Kommando’)
In hoofdstuk XII en XIII wordt in 't bizonder over de concentratiekampen gehandeld.
‘De Britse militaire gezagvoerders zagen spoedig in dat de vrouwen op de plaatsen
[boerderijen] de Boerenlegers voorzagen van benodigdheden - levensmiddelen en
kleding. Voor de Boeren was dat opperbest, doch het spreekt vanzelf dat de Engelsen
daartegen in verzet kwamen, en toen enkele ontwijfelbare gevallen van die aard
zich voordeden, werden de desbetreffende Boereplaatsen vernield en de vrouwen
en kinderen als krijgsgevangen weggevoerd naar de steden’.
Als dit stelselmatig over het geheele land geschiedt, als de mannen, die de
kommando's verlaten hadden, hun ‘vrouwen en kinderen weg, de huizen verbrand’
vinden, ‘wat bleef er (hun dan) nog over om voor te leven?’
‘In negen van de tien gevallen smeekten de vrouwen hare mannen, tot het bitter
einde door te vechten, niet om harentwille de wapens neer te leggen, doch haar en
hare kinderen liever in gevangenschap te laten sterven’.
‘In de Blauwboeken van Engeland staat tans opgetekend, hoe meer dan twintig
duizend vrouwen en kinderen gevallen zijn als slachtoffers van het
koncentratie-stelsel. Meer dan 20.000 vrouwen en kinderen in twee jaar tijds, terwijl
gedurende de gehele oorlog het verlies van de Boeren aan manschappen, op de
slagvelden en in gevangenschap, in het geheel vier-duizend bedroeg’.
Deze feiten en cijfers, bijna eenig in de geschiedenis der oorlogen, zullen eeuwig
tot schande voor Engeland en tot herinnering voor, zelfs de meest vergevensgezinde,
Boeren en Boerenvrienden strekken.
Veel invloed hebben de dames van Warmelo gehad op aangebrachte
verbeteringen, op het optreden der vreemde consuls, op het zenden van
verzoekschriften ‘te vinden in Hansie's boekje over het Koncentratiekamp te Irene,
dat een jaar na de oorlog in Holland werd uitgegeven’ 1) .
1) In dit verband willen wij eens de aandacht vestigen op Ds. J.D. Kestell's: Met de
Boeren-Commando's, mijn ervaringen als veldprediker. In zijn ‘Voorwoord’ zegt de
schr: ‘Wat betreft mijn verhaal van het vernielen van plaatsen en de mishandeling onzer
vrouwen, zal een ieder, die ooggetuige daarvan is geweest, moeten getuigen dat, als ik gefeild
heb, dat niet aan den kant van overdrijving, maar van het tegenovergestelde was’.
1) In 1912 verscheen de oorspronkelijke uitgave onder den titel ‘The Petticoat [een
slang-woord voor “vrouw”, eigenlijk onderrok] Commando or Boer women in
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

‘In het veld begon men meer en meer behoefte te gevoelen aan een goed
georganiseerde hulpbende in de stad’. Aan de werkzaamheden dezer ‘Geheime
Kommissie’, het aandeel, dat de dames van Warmelo aan deze en andere
spionnendiensten hadden, zijn de meeste der volgende en niet het minst belangrijke
hoofdstukken gewijd. Wij zouden er gaarne veel uit aanhalen, maar moeten wegens
de plaatsruimte ons beperken. Trouwens het boek verdient in zijn geheel gelezen
te worden. Op blz. 235 is sprake van ‘de vrouwen bij de kommando's - heldhaftige,
ongenoemde vrouwen, die hun mannen naar alle
secret service’ with 10 Illustrations bij Mills & Boon te Londen (XIII, 376 blz. klein-8 o ).
De Nederlandsche vertaling verscheen van 1 Oct. 1912 tot 1 Aug. 1913 in ‘Die Brardwag’,
[veertiendaagsch] ‘Tijdskrif vir die Huisgesin’.
De Engelsche uitgave bevat een Foreword van Patrick Duncan, een Introduction door de
schr., een weinig atwijkend van de Hollandsche, een Conclusion, die in deze ontbreekt, maar
heeft niet de teekening op den omslag.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

134
windstreken volgden, voor hen kookten, herstelwerk verrichtten, en voor hen gebeden
opzonden gedurende al de lange jaren van de oorlog’.
‘Ik wilde dat een van dat onverschrokken kommandotje zich toch wilde laten
bewegen de wereld een verhaal te doen van hun unieke en bepaald wonderlike
oorlogsondervindingen’.
Uit het verband is niet recht duidelijk, of deze, door ons natuurlijk gedeelde, wensch
der schrijfster hier die vrouwen dan wel het dappere vijftal mannen der ‘Geheime
Kommissie’ betreft, die ‘door eigen honden gebeten’, door ‘Boeren-verraders’ in de
val liepen. Dat het bittere woorden zijn door Hansie aan deze en dergelijke
‘Judas-Boeren’ besteed, spreekt vanzelf, en het pleit wel voor haar, misschien wat
te groote, gematigdheid, dat zij bijna stelselmatig hun namen verzwijgt. Meer
bepaaldelijk werden zoo genoemd de leden van het z.g. ‘Nationale Verkennerskorps’
(hoofdst. XV), een instelling door Lord Kitchener in het leven geroepen om ‘zoveel
mogelik mannen van de tegenpartij over te halen tot het opnemen van de wapenen
tegen hun landgenoten’.
Dit blijft een zwarte, een helaas groote zwarte plek in de nationale geschiedenis
der Boeren.
De ‘veroverde buit was zo groot, dat buiters - die vóór de oorlog arme mensen
waren - tans welgestelde boeren zijn, en in hun verschillende distrikten bij iedereen
bekend zijn als suksesvolle “zak-patriotten”’.
‘De Nationale Verkenners waren weldra een sterke en goed georganiseerde
macht, welbekend met alle oorlogs-taktieken der Boeren’.
‘Tegen het einde van de oorlog bezweken duizenden Boeren voor de verzoeking’.
Reeds boven wezen wij er op, dat het vijf onverschrokken vrouwen waren, die
op initiatief van Hansie (de schrijfster van dit boek) besloten, om het werk der
verraden Geheime Dienstkommissie 1) voort te zetten.
‘De eerste (en laatste) vergadering werd gehouden op 15 October [1901], waarop
tegenwoordig waren de dames Malan, Armstrong, Honey, van
Warmelo en Hansie - die tot sekretaresse benoemd werd.
Aan elkander verbonden door de heilige eed van trouw en geheimhouding, namen
deze dames zich voor, land en volk te dienen, als georganiseerd lichaam, zolang
zij daartoe in staat zouden zijn. Mevrouw van Warmelo deelde aan de leden mede,
dat het haar mogelik was, zich wekeliks per zeepost in verbinding te stellen met de
President in Holland en dat de wijze waarop zij dat deed, [met gebruikmaking van
haar sympathetischen inkt en door bemiddeling van haar aanstaanden schoonzoon
in Groningerland] na de oorlog aan hen bekend gemaakt zou worden. Hiermede
waren zij tevreden, gewillig het werk van het verzenden van depeches uit het veld,
aan de bekwame handen van Mevrouw van Warmelo overlatend’.
Met deze aanhaling uit en over ‘Die Kappie Kommando’ 1) besluiten wij onze
bespreking van het belangrijke boek dezer merkwaardige vrouw. Wij weten het niet,
maar mogelijk is het toch, dat de worsteling tusschen Boer en Brit heel anders
verloopen zou zijn, als alle Boeren de karaktervastheid en door niets te schokken
vrijheidsliefde betoond hadden der Boeren-vrouwen in 't algemeen en der dames
van Warmelo in 't bizonder.
D. FULDAUER.
1) C.P. Hattingh, G. Els, W. Bosch, J. Gillyland en last not least kapitein J. Naudé,
van wiens hand in Aug. 1913 het merkwaardige boek ‘In doodsgevaar’ verscheen.
1) ‘Het Concentratie-kamp van Iréne’, door Johanna Brandt-van Warmelo.
Holl.-Afr. Uitgeversmaatsch., Amst. Kaapst. 1905 (130 blz. 8 o , met 2 portretten).
De schr. vergist zich in het jaartal van verschijnen.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Oude boeken
ONDERWIJZER was hij, in Haarlem. Meester Jan van Belle. Niet een ex-lakei, of
één, die mét de kinderkens ook hun schoenen verzoolde, neen, een heusche. Die
gestudeerd had en gereisd. Die b.v. uit Frankrijk terugkeerde en den 14 Juni 1711
den Moerdijk overtrok, juist toen daar de Prins met zijn geliefden ‘Mooi’ verdronken
was, wat hem, Van Belle, bij het stille weer zeer verwonderde. Men vindt dit in een
handschrift in de Sted. Bibl. te Haarlem.
In de stad van Pieter Langendijk en een paar Rederijkerskamers dichtte ook Jan
van Belle. Zijn Psalmberijming was de minste nog niet. Ps. 104:1:
Loof God, mijn ziel! ô Heer zo groot en breed!
Gy zyt met eere en Majestijt bekleed.
Hij die zig dekt, kleedswijs, met licht en glansen,
Als een gordijn uitrekt des hemels transen,
De zoldering van zijne opperzalen in
De watren bouwt, zig, op zijn' wil en zin,
De wolken stelt tot eenen snellen wagen,
Op vleug'len van den wind zij voort doet draagen.
En in een bundel nagelaten gedichten, Haarlem 1756, vindt men het toch heusch
niet onaardige (Juffrouw Lannoy maakte ze maar iets geestiger) Sonnet:
Wat Tortelduifje laat zo droeve stemme hooren
In 't digt belommerd woud, wanneer het, zonder vrugt,
Zijn groot verlies betreurt, zijne Egaas dood bezugt,
Als ik, rampzaalig Lot! wat hebt gy my beschooren?
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

135
My dagt, de Lukgodin had my haar gunst gezwooren,
Wanneer ik myn vermaak door al te snelle vlugt,
Te hooge steigering na eene fijne lugt,
Schier buiten het bereik van 't oog eens had verlooren.
Maar ag! een Lugtgedrogt kwam, als een Onweersvlaag,
En voerde myn vermaak te schielyk weer omlaag;
Hiervan, o groote Goon! zij u de wraak bevolen:
Straft, straft dit Schrikdier, eer 't meer schendery bedryft,
Terwijl niets van myn smert voor u verborgen blijft:
O ramp! een Wou, een Wou heeft mij een Duif ontstolen!
Maar meer nog was Van Belle gehecht aan zijn spraakkunststudie. In den tijd van
Lambert ten Kate, van Moonen, van Sewel, terwijl hijzelf het Nederlandsch moest
onderwijzen aan ‘teere jeugd en heeren van fatsoen’, in den tijd van 't leerdicht,
zette hij de heele spraakkunst in maat en op rijm, en zoo ontstond: Korte
Wegwijzer, ter Spel-, Spraak- en Dichtkunden. Tot gemak
voor 't geheugen van Ouden en Jongen, in Neederduitse
Dichtmaate, op 100 Bladzyden gesteld. Te Haarlem gedrukt bij Izaak
van der Vinne, Boeken Papierverkooper in de Warmoesstraat, 1748. De heer
Bezemer heeft in den Ven Jaargang, pag. 166, van dit tijdschrift, een curieuse
taalbeschouwing ‘der vergetelheid ontrukt’: Jacobus Oterdooms Ontwerp van
Handleiding tot een geestlijk A B C Lees- en Rekenboek. Des heeren Van Belle's
werk, hoewel heel wat nuchterder, is van geen mindere merkwaardigheid.
Niet alleen om den vorm. Die uit den aard der zaak minstens het effect heeft van
Van Lennep's Vermakelijke.
Natuurlijk begonnen we met de klanken:
‘Men heeft er zes klinkletters in, die wij
‘Verbeelden door A, E, I, O, U, IJ,
‘Die Stommen zelf, ja Tongeloozen spreeken,
‘En nimmer in een' Lettergreepe ontbreeken;
‘Nog tweemaal zes Meeklinkers, Bee, Dee, Gee,
‘Chee, Ha, Jee, Ka, Pee, Tee, Vee, Wee en Zee;
‘Hierneevens nog een ander tal van zesse,
‘Tweeledige, als: esse, elle, emme, enne, erre, esse.
Achtereenvolgens krijgen alle klanken een beurt. Niet altijd een zoo fonetisch-juiste
als de S:
‘Men spelt met S (een scherp en sterk geblaas,
‘Dat tusschen tong en tanden doorkomt), Dwaas,
‘Sa, Sa, Sieraad, Els, Messen, Sant, Vals, Stroomen,
‘Zij moet, in piaats van C, daar ze S is, koomen.
Heerlijk klaar en met de noodige breedvoerigheid is de declinatie der naamwoorden
uiteengezet:
Nom. De goede Zoon doet 's Vaders welbehaagen.
Gen. Des goeden Zoons goed willen kan vertraagen.
Dat. Den goeden Zoone is alles goeds bereid
Acc. Den goeden Zoon heeft hij te snood verleid.
Voc. O goede Zoon! dat ik 't verschil u toone,
Abl. Van goeden Zoon, of, van den goeden Zoone.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Voor 't femininum kies ik 't voorbeeld:
Nom: De krolse Kat was heel belust na spek,
Gen: Der krolse Katte aardskaterlijk gebrek.
Dat: Der krolse Katte een Kater toegezonden.
Acc: De krolse Kat beet een van onze honden.
Voc: O, krolse Kat! gekroopen uit het gat
Abl: Van krolse Katte, òf, van de krolse Kat.
Dit voorbeeld doet nog eens dienst, als de Tijdvoeginge aan de orde is. Wil men
weten, hoe koopen wordt geconjugeerd, wel, men leere onderstaand gedicht:
‘Ik koop een stuk van eenen vetten Vos.
‘Gij koopt de staart van eenen loozen Vos.
‘Hij koopt geen Kat, maar eenen krolsen Kater.
‘Wij koopen kost voor Pater en voor Mater.
‘Gij-lieden koopt een boutje van het Kalf.
‘Zij koopen voor een stuiver Luizen-zalf.
Nadat op deze manier heel wat voorbeelden gegeven zijn, wordt de zaak van hooger
standpunt bekeken:
Alle werkwoorden zijn te verdeelen in zes groepen, zoo'n soort van Ablautsklassen,
die men onthouden kan met behulp van een eenvoudig ezelsbruggetje:
‘Neem Panama, bij voorbeeld, dit beduid,
‘Door de A, die hier drie Lettergrepen sluit,
‘Twee Tijden en het Deelwoord van 't Voorleden.
‘De eerste A hiervan beduid, den Tijd van Heeden,
‘De tweede die is voorbij gegaan.
‘'k Heb reeds de derde, in 't Deelwoord, doen verstaan.
In 't voorbijgaan zij gezegd, dat tot deze tijdvoeginge behooren alle zwakke w.w.,
en dat de andere groepen zich richten naar: panamalen (bakken), panémé
(brengen), panémélen (bergen), panémalen (draagen) en panémielen
(bidden). Kan 't eenvoudiger?
De afdeeling Spel- en Spraakkunst eindigt met een lof- en wenschlied: 't Latijn
en 't Fransch beroemden er zich tot dusverre op, dat ze aan de vorstenhoven werden
gebruikt.
En
‘Doch 't Nederduits, om min Uitzonderingen,
‘Mag meerdere Eer voor zich in 't spel bedingen
‘En roemt, met recht: geen Taal of Spraak zo kuis,
‘Indien ik niet van veelerlei Gespuis
‘Bezoedeld wierd...
‘Indien het slegs den Eed'len van den Lande
Behaagen mogte, een taamelijk getal
Van Mannen aan te stellen’...
om met vaste hand de onzuiverheden te weren, dan zou geen Duitsch, geen Fransch
zich met ònze taal kunnen meten. Dat Van Belle van gekuischte woordkeus
beminnaar is, de aangehaalde voorbeelden wezen 't uit... Wenschte hij van ‘der
taale keurmeesteren’ één te zijn?
De Ars poetica, die de honderd bladzijden besluit, behandelt rijmvoeten, snede,
gaping op een voor dien tijd niet ongewone wijze. Als voorbeelden gebruikt Van
Belle zijn eigen gedichten; waarom ook niet? Aardig is 't, hoe de gedachte, dat aller-
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

136
hande rijmknutselaars minder eervol over zijn werk zouden kunnen gaan spreken,
hem een oogenblik meevoert:
‘Nu, Vitters! weet, een werk is altoos goed
Waarin men steeds na feilen zoeken moet;
Het uwe dan, waarin het daarvan grimmelt,
Blijve eeuwiglijk in rook en stank beschimmeld,
Of werde, alom getrokken, altemaal,
Voor Scheurpapier, gestuurd na Poortegaal’.
Dit laatste is natuurlijk een toespeling op 'n plaats in 't volksboek van Tijl Uilenspiegel,
zooals elders ook Faust wordt aangehaald. Niet onaardig is het, te vernemen, dat
de schrijver heel wat verwachtingen had van dit zijn papieren kind! Immers, toen de
uitgever, die vernam dat er werkelijk menschen waren, meer gesteld op rijmlooze
dan op berijmde spraakkunsten,... van den schrijver een proza-bewerking vroeg,
durfde Van Belle er haast niet aan... ‘ze mogt het Rijm-werkje, het welk hij zeer hoog
schatte, benadeelen’. Toch ging hij er toe over; gedurende het in orde brengen ‘ter
drukperse’ evenwel werd hij door ‘een zwaar toeval’ uit dit leven weggerukt. Zijn
vrienden bezorgden daarop zijn Korte Schets der Nederduitse
Spraakkunst, Haarlem 1755, aan welker Voorbericht we bovenstaande gegevens
ontleenden.
AMSTERDAM.
P. BEISHUIZEN GZN.
[Boekenschouw]
Letterkunde, biographie
Vondel's Leven en Kunstontwikkeling, door Hendr. C. Diferee. -
(Amsterdam, van Holkema en Warendorf).
De belangstelling in Vondel, den grooten kunstenaar onzer gouden eeuw, is sinds
de dagen van Potgieter steeds wassende; van betrekkelijk onkritisch verheerlijken,
waar Huet zich terecht tegen kantte, is deze belangstelling gegroeid tot een eerlijk
zich rekenschap geven van het waarachtige in Vondel's kunst. Nadat de
Vondelbewonderaars zich hadden ontworsteld aan de suggestie van de
onaantastbaarheid van zijn kunst, zooals die door zijn 18 de -eeuwsche navolgers
was gehuldigd en door de meer begrijpende vereering van Potgieter heen bleef
nawerken, is een tijd gekomen, dat men poogde Vondel als mensch te begrijpen
om zoo tot zuiverder appreciatie zijner werken te geraken.
En daar Vondel een volledig mensch was, die gevoelig reageerde op het rijke
leven van zijn tijd, is dit een reusachtige taak gebleken. Hij heeft warme belangstelling
gekoesterd voor het godsdienstig leven, voor de ontplooiing van handel en verkeer,
voor de partijschappen in zijn land; hij heeft diep gevoeld de waarde van het
familieleven, en dit alles heeft hij in schoone verzen vertolkt. Verscheidene uitvoerige
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Vondelstudiën zijn na Verwey's ‘Inleiding’ verschenen: Koopmans beschouwde
‘Vondel als Christen-symbolist’, Brom schetste zijne bekeering, en in het boek, dat
thans voor ons ligt, tracht Diferee ons de ontwikkeling van zijn leven en kunst te
schetsen tot het verschijnen van den Gijsbreght van Aemstel: ‘het wil eene
psychografie van Neêrlands grootsten dichter zijn, die ons de ontplooiing van zijn
zieleen geestesleven en zijne wording tot kunstenaar verklaart, objectief en zonder
bijoogmerken, in verband met zijne opvoeding, omgeving en levensomstandigheden’.
Door de merkwaardige omstandigheid, dat Vondels ontwikkelingsjaren tot zijn
vijftigjarigen leeftijd duren, brengt dit boek ons juist tot den aanvang van zijn groote
kunstproducten. Het zijn lange jaren van zoeken en strijden, die ons hier worden
beschreven. Vondel was een kunstenaar, die niet in de eerste plaats in eigen
zieleleven, in eigen sensaties opging, maar die hartstochtelijk het leven van zijn tijd
meeleefde, zoodat we in zijne werken zijn tijd in schoone spiegeling
aanschouwen. Maar ook de wijze, waarop hij eigen tijd waarnam wijzigt zich: zijne
belangstelling verruimt zich steeds, en zijn gemoedstoestand is na jaren van opgaan
in fellen partijstrijd door leed er eenzaamheid gelouterd tot innige berusting: het
zuiver religieuse in Vondels aanleg, dat in zijn jonge jaren overheerschend was
geweest, maar in de jaren van politieken godsdienststrijd eenigszins was verdrongen,
openbaart zich dan heerlijker dan ooit.
Het literair en aesthetisch moment in Vondels ontwikkeling is door den schrijver
opzettelijk op den achtergrond gehouden, om het volle licht te laten vallen op de
ideeën en beginselen, die zijn werk beheerschen. Daartoe schetst hij in de eerste
hoofdstukken ‘De Stad Amsterdam en hare bevolking bij den aanvang der
Zeventiende Eeuw’ en ‘Vondels jeugd en eerste ontwikkeling’. Schr. vestigt de
aandacht op de economische omwenteling van Holland, die met de politieke gepaard
ging en op de groote beteekenis van de vluchtelingen uit de Zuidelijke Nederlanden
voor den stoffelijken en geestelijken opbloei van het Noorden. Deze weergalooze
opbloei stemde den tijdgenoot
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

137
dankbaar tegenover de Voorzienigheid: de Hollanders voelden zich op
oud-testamentische wijze een uitverkoren volk, machtig en krachtig door 's Heeren
wil. ‘De groote welvaart en de wisseling der godsdienstige en geestelijke stroomingen’
riepen den kunstenaar in Vondel wakker; aanvankelijk didactisch en piëtistisch
(Pascha) blijft zijn literair werk in hoofdzaak beperkt tot navolgingen van Fransche
Renaissancedichters, vooral van du Bartas.
Schr. toont het zeventiende-eeuwsch karakter van Pascha aan, en wijst er op
hoe Vondel hier al openbaart ‘innigheid en diep gevoel voor de smarten, welke den
mensch kunnen treffen’. Dit is inderdaad een kenmerkend verschijnsel bij Vondel
evenals bij Hooft (men denke aan Baeto!): de treffendste gedeelten hunner eerste
stukken vertolken het leed van onderdrukte vaderlanders, die hun geboortegrond
moeten verlaten. Het is de lijdensgeschiedenis van de vorige generatie, die niet
nagelaten heeft een diepen indruk op het gemoed der kinderen te maken. Deze
droevige jeugd-indrukken verklaren tegelijkertijd de verrukking en de dankbaarheid
voor den oeconomischen opbloei van Holland en vooral van Amsterdam, die Vondel
later in zijne poëzie zou uitzeggen.
Eerst later -, want schr. haalt een stukje aan uit de Warande der Dieren
(1617) gericht tegen de koene pogingen om een doorvaart door de Noordelijke
IJszee te vinden. In de jaren na het Pascha en vóór 1620 is Vondel eerder een
stille vreemdeling dan een medelevend poorter van Amsterdam geweest. Uitvoerig
weerlegt schr. van
Lennep's verhaal, als zoude Vondel reeds in die jaren aan den politieken strijd en
het Amsterdamsche literaire leven hebben deelgenomen: in die jaren ging hij op in
Christelijke beschouwingen zonder door den godsdienststrijd om hem heen te
worden beroerd. Schr. stelt dan ook de hekeldichten, die betrekking hebben op
Oldenbarnevelts dood en de felle Hollandsche Transformatie, in de jaren
na den Palamedes (dus na 1625).
En dan toont hij in een helder betoog van enkele bladzijden aan, hoe er in het
jaar 1622 een heele omkeer in Vondels gedachten en kunstleven valt op te merken:
de beslissende invloed ging uit van den afgezetten hoogleeraar Vorstius, den
opvolger van Arminius; deze, evenals Vondel Keulenaar van geboorte, vertoefde
enkele dagen bij onzen dichter en heeft hem toen omtrent het wezen van de
Calvinistische dogmatiek moeten inlichten: sinds dien tijd dateeren de fel
anti-Calvinistische gedichten van Vondel. En tevens brengt Vorstius Vondel in
aanraking met den kring van Reael en Hooft. Door dezen omgang met handelsen
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

letterlievende kringen, die tot de niet-rechtzinnige kerkelijke partij behoorden, werd
Vondel indirect in het kerkelijk strijdperk gelokt: de onaangenaamheden en
onverdraagzame bejegening door zijn vrienden ondervonden, hebben in Vondel
den hekeldichter wakker geroepen: de naaste aanleiding was het ontzeggen van
het avondmaal aan eenige Amsterdammers, w.o. zijn vriend Reael, aan wien hij
juist zijn Lof der zeevaert had opgedragen. Te meer was Vondel geprikkeld,
daar niet alleen zijn
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

138
vrienden waren getroffen, maar in de inleiding van het banvonnis ook zijn
kerkgenootschap met Arminianen gelijk wordt gesteld. En aan Vondels felle
verontwaardiging ligt een machtig beginsel ten grondslag: de vrijheid van godsdienst
en geweten. Hoe deze periode culmineert in Palamedes is bekend; en ook, dat
de toon van menig hekeldicht uiterst scherp en niet altijd Christelijk is. Dat Vondel,
ook tegen beter weten in, op de dronkenschap van den voorzitter van den kerkeraad,
den bekenden Trigland, allerlei grappen maakt, toont schr. met de stukken uit de
kerkelijke archieven aan. Zoo wordt onze kijk op Vondel als hekeldichter minder
eenzijdig, al blijft het waar, dat onze dichter voor de hoogere opvatting heeft
gestreden. Niet alleen het feit dat de kerkeraad het onderspit heeft gedolven, verklaart
het zwijgen van den hekeldichter Vondel na 1632, maar vooral de veranderingen
in den gemoedstoestand van den dichter zelven: hij was zoowel van het Hervormde
en van het Remonstrantsche als van eigen (het Doopsgezinde) kerkgenootschap
afkeerig geworden. Schr. haalt ten bewijze hiervan verschillende dichterlijke uitingen
aan.
Het laatste hoofdstuk is gewijd aan de Gijsbreght van Aemstel. De
belangrijke gemoedsontwikkeling in de jaren na den dood van zijne vrouw, jaren,
waarin hij studie maakt van de Christelijke oudheid en van de Grieksche literatuur,
worden stilzwijgend voorbijgegaan: de ontwikkeling van den hekeldichter tot den
tragedieschrijver is niet gegeven in dit werk, al heeft de schrijver de religieuse
stemming van Vondel ook in zijn felle periode telkens aangewezen.
Zoo geeft dit boek ons wel een vollediger kijk op Vondels ontwikkeling en den
strijd in Amsterdam tusschen 1620-1630; maar van de schets van de ‘zelfopvoeding
van Vondel tot kunstenaar’ is niet veel terecht gekomen.
DR. J. VAN DEN BERGH VAN EYSINGA-ELIAS.
Beau Brummell en Giacomo Casanova, door Mr. C.P. van Rossem.
Bruna's Historische Bibliotheek. - (Utrecht, A.W. Bruna en Zoon).
Casanova's naam kent de openbare meening als dien van een losbol. Over zijn
gedenkschriften heeft men zich ten onzent niet druk gemaakt. Van Deyssel heeft
er wel eens vluchtig over geschreven.
Nu blijkt een jong lettré, de jeugdige Rotterdamsche advocaat van Rossem, zich
daarin te hebben verdiept. En trouwens nog in heel wat meer aangaande deze
frivole en zinnelijke figuur uit de tweede helft der achttiende eeuw. Hij toont ons hier
wat deze ‘charmeur’, deze verbluffende levenskunstenaar voor aantrekkelijks en
innemends en boeiends bezat. Ook het minder bekoorlijke verzwijgt hij niet. Waarom
zou hij? Zijn genegenheid voor dien prachtigen avonturier, dezen onverschrokken
schaamtelooze, wiens grillige levensloop één lofzang op het genot van te leven
was, is blijkbaar zoo sterk, dat hij niets te retoucheeren heeft.
Dit leven, zoo boordevol verrassing en felste tegenstellingen, lokte hem tot
bestudeering uit van wat merkwaardigs dit voor onze kennis van en inzicht in de
beschaving van die verwonderlijke achttiende eeuw zou kunnen aanbrengen, die
immers zelf een tooverdoos was van bandeloozen lust en 't giftigst verderf, van
uiterlijke, tot in het verwrongene en wormstekige gaande verfijning en de
onbeschaamdste vertrapping van anderer rechten. In dien tijd leefde Casanova. In
die jaren voldeed hij aan zijn teugellooze driften, zijn dol-romantische begeerten;
toen doorzwierf hij geheel Europa in verschillende hoedanigheid, vond hij alle deuren
voor zijn sierlijk-vleiend wezen geopend, leschte hij zijn dorst naar genot, die de
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

drijfveer van geheel zijn leven, de inhoud van zijn gave en fonkelende persoonlijkheid
was.
Deze avonturier leefde natuurlijk voornamelijk met de zinnen, tenzij... de zinnen
met hem leefden. Men krijgt wel eens den indruk, dat hij daarvan eigenlijk de slaaf,
dat hij meer geleide dan leider was. Maar ook in zijn klassieke schrijvers vond hij
bevrediging; in Homerus, Horatius.
In Venetië zelf heeft de schrijver zich op de hoogte gesteld van de gevangenis,
welke voor Giacomo van zoo groot belang zou worden en waaruit hij ook weder,
hij, de onweerstaanbare, na hardnekkig doorgezette pogingen, maar bovenal
geschoord door zijn zelfvertrouwen en scherp vernuft, ontsnappen zou.
Nog van een tweeden avonturier verhaalt dit boekje, van den dandy Brummell.
Ook diens levensloop is merkwaardig om de alweder forsche tegenstelling tusschen
de innerlijke en uiterlijke omstandigheden van dezen uit eenvoudige omgeving
stammenden, voortdurend met den barsten geldnood worstelenden, geboren dandy.
H. VAN LOON.
Romans en novellen
Wisselend Uitzicht, door G.F. Haspels. - (Amsterdam, P.N. van Kampen
& Zn.)
Schoon ik niet durf beweren, dat onder Haspels' oeuvre deze bundel als geheel een
bizonder belangrijke plaats inneemt; ik voor mij integendeel de meeste der hier
verzamelde stukjes beneden het talent acht van den schrijver van ‘Boete’ en
‘Vreugden van Holland’, zoo is er m.i. onder
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

139
deze schetsen toch een tweetal dat den bundel ‘redt’, ja, is er één die dit boek er
zóó met vlag en wimpel doorhaalt, dat dit ‘Wisselend Uitzicht’ genoemd zal worden
overal waar Haspels' beste werk ter sprake komt.
Wat ‘De Medeplichtige’ betreft - dit geestig stukje bevalt ons eigenlijk maar half.
Niet omdat het geestig is - beware! Het geestige maakt er de groote bekoring van
uit; zooals het een der factoren is in 't algemeen die Haspels' werk zoo iets
pittig-eigens plegen te geven. De humor van ‘De Medeplichtige’ dus graag
geaccepteerd, blijft over 't vraagstuk der ‘waarschijnlijkheid’. En waarschijnlijk
gemaakt heeft de schrijver ons 't gegeven van de genoemde eerste schets uit den
bundel nu juist niet. Wat temeer ons hindert naarmate de auteur er beter in geslaagd
is ons 't tooneeltjezelf zoo levendig-beeldend voor oogen te stellen. Dominee Verster
is gevangenispredikant, en dominee Verster krijgt op een avond in zijn studeerkamer
bezoek ... van een over de daken ontvluchten gevangene.
‘Ie mut mie helpen, domeneer. Ie hebt het zelf gezeid’.
‘Ik?’ roept de dominee verwonderd uit, maar dan herkent hij 't boertje uit den
Achterhoek, dat zich destijds dadelijk voor een bezoek op 't rapport had laten zetten
en bij dat bezoek direct had willen weten ‘woarveur meneer kwam’, om al spoedig
door dominee's woord gedreven te worden tot de kinderlijk-vertrouwende conclusie:
‘dat domeneer mangs kwam om zooveul as ons minsen te helpen’. En nu kwam de
ontsnapte zich daaraan refereeren, daarmee brengende dominee in een uiterst
moeilijk parket. Enfin, de predikant eindigt met even te vergeten dat hij
gevangenisdominee is; hij besluit den man te woord te staan, roept zijn vrouw er bij
en laat het boertje nu precies vertellen wat wel zijn misdaad is geweest. Een
lijdensgeschiedenis wordt dan voor 't eerwaarde echtpaar afgerold: van een jonker
die 's boertjes ‘olderplaatse’ heeft willen naasten voor zijn jacht en op een weigerend
antwoord ‘met wind in den kop’ is weggeloopen en toen maar in 't wilde hazen en
fezanten is gaan pooten, die 's boertjes winterrogge ‘kats hebben afgeweid’.
Om kort te gaan: de dominee en zijn vrouw hebben medelijden, vinden dat, moreel
geoordeeld, niet het boertje de hoofdschuldige is, en besluiten te helpen. Mevrouw
komt met kleeren aandragen en zelfs met het geld dat ze... voor den slager zoo
heel erg noodig had! ‘Het is nooit heelemaal goed te praten’ zegt hij, als alles gebeurd
is. En zij: ‘Ik heb nooit zooveel van je gehouden als nu...’
Het mooie van dit stukje is de geestige plastiek; in den dialoog vooral. Men leze
eens de smeuige bladzijden, waar boer Hartink die heele jonkerellende verhaalt;
dit is meesterlijk. Maar - het stukje uitgelezen zegt men: ‘aardig gevonden’ en niet:
‘ja, zóó is het leven, zóó wreed, zóó vol humor, zóó verzoenend’. En tot deze laatste
erkentenis had men zich gaarne gedrongen gezien; ze zou dit geestig beschreven
gevalletje op een hooger plan hebben geheven.
Evenwel, er is een ander stuk in dezen bundel, dat ik niet aarzel in zijn eigenaardig
genre voortreffelijk te noemen. En dat is het laatste; waarin we met Haspels ‘in den
Staringkoepel op visite’ zijn. Ziehier nu een stof die den schrijver gelegenheid gaf
zijn talent ten volle te ontplooien. Jammer dat dit stuk als geheel te lang is voor
bloemlezingen; een welgekozen fragment er uit mag voortaan in geen
keur-verzameling onzer moderne literatuur ontbreken.
‘Modern’ is deze literatuur eigenlijk slechts ten deele. Want die dit proza schrijven
kon moet zelf veel van den tijd, van den geest van Staring in zich hebben; er is in
deze bladzijden niets van het navrante, het nerveuse dat het beste kenmerkt onzer
hedendaagsche letterkunde; ook niets van het neo-romantische, het vage en
troebele. Dit proza ('k spreek nog altijd over die laatste schets) is zoo gezond en
zoo open; 't blikt u aan met een paar heldere oogen. En er treurt tevens de weemoed
in om dingen die voorbij zijn. En daarom is dit proza toch ook weer wèl modern.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Men moet namelijk wel ver van dat verleden afstaan om het te aanschouwen in zóó
schoonen glans. Ik wil deze aankondiging niet eindigen zonder een enkel citaat;
maar ik aarzel: de keus is zoo rijk. Ziehier een der uitzichten van den Staringkoepel,
waar ieder Hollandsch hart zich aan moet ophalen.
Water, wat is een land zonder water? Een schoon woord dat geen
weerklank vindt. Een zegen, die niet dankbaar stemt. Wilt ge, dan is het
water er om het land, of omgekeerd is het mij ook goed - maar laat ze mij
bij elkaar: het land en het water.
Ha, hier heb ik weer water. Blinkend slingert zich daar door de weiden
een zoet rivierken, de Berkel. Wat zoo'n dingsken een leven brengt aan
het land. Natuurlijk omdat het zelf leeft. Water is altijd mooi. Zelfs een
plas of sloot kan prachtig den hemel weerspiegelen. En vaarten, vooral
als ze niet al te kanalig-recht, en bovendien met riet en lisch en
dotterbloemen omzoomd zijn, kunnen bijna zoo mooi zijn als een rivier.
Maar de Berkel daar is heelemaal een rivier, zij het een kleine. Zij leeft
en brengt leven. Onrustig is ze, en vol verrassingen; met gedurige
ondiepten en stille, diepe plekjes, als het leven zelf. Zie, ze komt daar
ginds bij dien eenzamen meidoorn ineens te voorschijn schieten, wordt
breeder, maakt hier vlak vóór een zilveren plas, vernauwt dan, vernauwt
en gaat daar onder de schaduw der Draafsel-eiken verdwijnen. Wat een
frischheid brengt ze over het land! Zie, hoe die weiden zich tapijten, zoo
ingroen als vlas. En waarom vlekken die roodbonte en zwartgeplekte
koeien en pinken en vaarzen zoo fleurig tegen het groen? En waarom
draven naast de
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

G.v.E.
140
vreedzaam grazende koeien die paarden met wuivende manen en staarten
zoo vroolijk op en neer? Natuurlijk, omdat het leven op een Berkelweide
zoo frisch en fleurig is. Waar water is, waait het; langs kleine rivierkens
zeilen aardige zephirs. Daar komt er juist een. Het van den hemel blauw
en witte Berkelvlak begint ineens zilverig te rimpelen. De zon gaat met
de rimpelingen stoeien en vonkt zilveren flikkeringen op de fleurige golfjes.
En hoor, de popels, die slank, kaarsrecht in het gelid, klaar voor de parade,
op den anderen oever staan, ze beginnen met hun loslippige bladen te
babbelen, te babbelen dat het hier klinkt als beekgekabbel. Zie die blauwe
knotwilgen met hun zilveren onderblad wuiven. Dat die oude heeren zoo
iets fleurigs kunnen krijgen! Hoe deftig komt nu ook de hooger schoorsteen
van het Draafsel uit de eiken kijken! Nu is de zephir voorbij, en alles valt
stil. De paarden grazen rustig naast de pinken, de pompelig-dikke wilgen
blauwen, de peppels bewegen niet, en blank weerspiegelt de Berkel weer
den hemel.
Gids voor Padvinders, Indianen-verhaal, Prikkel-Idyllen (VI), door
Cornelis Veth - (Bussum, C.A.J. van Dishoeck).
Cornelis Veth heeft een vlot vernuft, een gemakkelijk bevattings- en
aanpassings-vermogen en een lichten, prettig aansprekenden stijl. Altemaal kostelijke
gaven voor den voorlichter der openbare meening, die de dagbladschrijver is, althans
behoort te zijn. Over allerhande onderwerpen weet hij frisch en onderhoudend te
keuvelen en, moge hij zich al eens niet bij zijn leest houden, verleiden die vlugge
spotzucht en pen hem wel eens tot een overijlde en onbillijke veroordeeling van
iets, wat met andere maat moest worden gemeten: een kniesoor, die het dezen
begaafden jonkman, dezen spotter en wildebras, dezen brutalen rakker en ...
degelijken weter kwalijk neemt... Hoe boeiend en prettig weet hij ons niet over
prentkunst in te lichten; met welk een warme geestdrift staat hij pal voor wat hem
schoon en echt en waarlijk talentvol dunkt, afgescheiden van de vraag, of het uiterlijk
wel aantrekkelijk is dan wel of de menigte het waardeert; tot welken barschen gloed
van verontwaardiging leidt hem niet zijn zelfbewuste strijdlust, als hij de door hem
voorgestane beginselen geschonden, een onbevoegde zich tot deskundige opwerpen
ziet!
Die veelzijdigheid, deze levendige, speurende, licht gewekte belangstelling, ze
moge hem wel eens te haastig naar de pen doen grijpen: ten slotte bepaalt men
aan een blad niet alléén waarover men zijn oordeel te zeggen heeft. En ook buiten
de kolommen van een krant dringt hem in 't leven nog voldoende stof tot 't uiten van
zijn vaak striemende meening.
Wàt hij striemt is niet steeds duidelijk. Hij zelf heeft het eens onverbloemd
uitgesproken en men gelooft het terstond: tendens moet men in zijn tot sarcasme
gaanden humor niet zoeken. Dat hij er geen verdere bedoeling mee heeft, m.a.w.
zijn spotzucht onbevangen allerhande malligheid van overdrijving en onechtheid
onderhanden neemt is daarvan juist de grootste bekoring.
Met zijn ‘Prikkel-idyllen’ heeft hij roem verworven. De naam, gelukkig gevonden,
sloeg in. Desgelijks deed zijn fijne humor, zoowel in de parodieën op prikkellectuur
als in zijn koddige plaatjes. Wat in die eerste spotternijen aantrok, heeft Dirk Coster
scherp aangegeven, doelend op de flauwe verschuiving daarin van zin en taal met
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

de oorspronkelijke verhalen vergeleken, door welk licht onderscheid de lezer zich
aanvankelijk ietwat kribbig, als werd hij dubbel bij den neus genomen, afvraagt, wat
daar nu eigenlijk ‘aan’ is.
Met dezen Gids voor Padvinders lijkt de snaaksche auteur me minder op dreef.
Zeker, 't is weer barre onzin, op elkaar gestapeld met een glad gezicht, en ook de
prentjes zijn allerdolst; maar de dwaasheid hangt te erg in de lucht om werkelijk
vermakelijk te kunnen werken. ‘Overprikkelt’ Veth zich niet...? Men zou het kunnen
vreezen. Gelukkig vermeldt deze uitgaaf, dat in de serie er nog maar twee zullen
volgen.
H. VAN LOON.
Limburgiana, door Mr. L.H.J. Lamberts Hurrelbrinck - (Amersfoort,
Valkhoff en Co).
Van het Oogenblik, door Anton Smit - (Amsterdam, Scheltens en Giltay).
Twee gemoedelijke boeken, blijkbaar van gemoedelijke auteurs. Beide uitermate
voor huiskamertafel, en leesportefeuille geschikt. Geen onvertogen woord komt er
in voor, of het moest ter teekening van een toestand vereischt zijn. De heer Smĭt is
weliswaar nog al scheutig met Latijnsche aanhalingen, maar och, die slaat men
over in het uiterste geval.
De heer Lamberts Hurrelbrinck houdt van Limburg en vooral van het dorp, waar
hij jaren geleefd heeft en dat hij Roosdaal noemt. Dies verhaalt hij van wat daar in
die streek eigenaardigs tiert volgens het beproefde recept. Wàt hij beschrijft, de
anecdote, is nummer één. Maar als auteur is deze heer niet in de wieg gelegd. De
ietwat onnoozele argeloosheid evenwel, waarmee hij wat hem trof... inkleedt, (zoo
noemt men dit immers?) is zóó ontwapenend dat men elke wrevelige toespeling
terstond weer inslikt, zoo haast deze omtrent die verhalen uw mond zou willen
ontglippen. Ze maken dan ook zóó weinig de pretentie ‘litteratuur’ te zijn, dat de
vraag niet kan opkomen, of dit boek misschien een vrucht is van die beweging,
welke we op ons taalgebied bij Gezelle
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

141
en Streuvels en andere Vlamingen, in Frankrijk in Provence (Mistral!) en eveneens
in Zwitserland, Duitschland en Skandinavië opmerken en welke in de letterkunde
een decentralisatie nastreeft, die in meer afgelegen streken den band versterkt
tusschen de schrijvers, wier persoonlijkheid in die omgeving is geworteld, welke
daaruit haar sappen zuigt, aldus den bloei bevorderend van wat we
provinciaal-particularistische kunst kunnen noemen. Als we daar dan maar bij
bedenken, dat deze kenschets slechts op het uiterlijk betrekking heeft en die
kunstenaars zich juist onderscheiden, doordat in hen de oer-menschelijke driften
zuiverder en sterker en schooner dan bij de meeste anderen zich openbaren. Naar
aanleiding van deze ‘Limburgiana’ echter (de titel wijst het uit!) van driften te spreken,
doet waarlijk komiek aan.
Veel van het negatieve, dat boven als karakteristiek van dien verhalenbundel
werd gebezigd, geldt ook voor 's heeren Smit's boek. Vooral dat het niet de minste
aanmatiging vertoont. Het reikt niet boven zijn macht. En deze is beperkt, maar wekt
genegenheid, omdat de auteur de grenzen van zijn keuvel-talent blijkt te kennen.
In den huiselijken kring is hij ongetwijfeld een aangenaam prater.
Aan dien lust tot bezig houden dankt deze ‘roman’ gelijkelijk zijn ontstaan als
(naar we vermoeden) aan het besef van den heer Smit, dat hij als genoeglijk ophaler
van oude herinneringen wat waard is, welke sympathieke parmantigheid hem gretig
vergeven wordt, wijl, is mijn onderstelling juist, anderer lof toch de schuld is, dat hij
over het paard werd getild.
Van verteltalent getuigt dit boek ongetwijfeld. Tevens is het door en door
Hollandsch en middelmatig in den niet-hatelijken zin van het woord. Aan de
Maupassant noch een ander litterair verteller denke men dus!
Maar afgescheiden daarvan doet dit verhaal, gedeeltelijk als herinnering van
doorleefd liefdesavontuur uit de jeugd, deels in dagboek-vorm opgesteld, aangenaam
aan, omdat de speelsche guitigheid van dezen blijkbaar niet meer jongen auteur
de bekoring heeft van den levenswijzen monkel, waarmee de, in herinneringen uit
eigen jeugd zich vermeiende en deze uitspinnende breedsprakigheid van een
zelfgenoegzaam oudere-injaren, voor wat daar kinderachtig in is vergiffenis vraagt.
H. VAN LOON.
Fragment 1)
ZIJ waren laat geweest boven op de meisjeskamer, dien September-Maandag dat
de kinderen Beverwijk voor 't eerst weêr naar school moesten. De lange vacantie,
ingehaald als een prettigen oom met zijn jas vol cadeautjes, hadden ze in de laatste
dagen - zeurige tante die te lang logeeren bleef - goedmoeds het heilig kruis weêr
achterna gegeven; en nu was Juuth dien eersten schoolmorgen ontwaakt in een
onuitstaanbare bui. Zij, die gisteren het meest de vacantie afgebroken, er geen haar
goed meer aan gevonden had, was nu, hoofd in 't kussen, de voorbijë dagen gaan
troetelen in een bijna ziekelijke verteedering.
‘O, 't is ellendig... ellèndig... 't is goddeloos! - “Juuth!” riep bij de waschtafel Betsy
verschrikt. Haar zuster zat eensklaps rechtop in bed, waar ze even te voren zich
had liggen wringen en rekken tusschen de lakens.
“Juuth!” bouwde ze Betsy na, en toen barstte ze uit in een schaterlach.
1) Uit een te verschijnen roman: De van Beverwijks, door Gerard van Eckeren.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Het zusje, in haar onderlijfje voor den spiegel bezig haar haren te kammen, staarde
haar verwonderd aan. Ze begreep niet wat die Juuth toch bezielde. Het was laat en
er viel nu toch werkelijk niets te lachen, vond ze, voor iemand die om kwart over
zeven nog in z'n bed zat! “Zeg, zou je niet opstaan?” sprak ze kalm. Ze hield van
den vrede en wist hoe Juuth kon opstuiven zoodra ze het waagde haar
ouderezuster-schap te veel te doen gelden.
Juuth antwoordde niet. Haar knieën opgetrokken onder de nachtjapon, haar wat
spitse kin in 't bekertje van haar hand, zat ze, te peinzen eensklaps, naar 't scheen.
Haar donkere verwarde haren hingen over haar gezicht.
“Juuth”... waagde Betsy nog eens, met haar borstel in de hand naar 't bed komend.
“'t Is ruim kwart over zeven en je weet hoe vader.... Waar denk je toch over... Zeg
...?”
Juuth zag haar aan, en er was iets vreemds in haar oogen toen zij langzaam
sprak: “Ik dacht... wat voor gevoel Charlotte Corday wel zou gehad hebben op 't
oogenblik dat ze 't mes stak in dien viezen schurk van een Marat ...”
Betsy's vreedzaam-blank gezichtje in de blonde weelde van 't nog ongevlochten
haar trok zich pijnlijk samen, en ze bracht haar blooten arm voor de oogen, als om
't vreeselijk vizioen van zich af te weren.
“Hè engerd! Wat bèn je toch een engerd”... wankte haar stem.
Juuth schokte haar puntige schoudertjes, keek
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

142
haar zusje hoonend aan. “Kom, val flauw!” Toen duwde ze haar hoofd met de bruine
haren tusschen de wig van haar knieën, om dadelijk daarop toch verschrikt uit bed
te springen, nu vier driftige tikken klonken en ze vaders stem hoorde kuchen achter
de kamerdeur. “Meisjes! 't is bij half acht. Zijn jullie klaar?”
“Ja vader, dadelijk!” riep Bets terug, die vlug haar vingers spelen liet tusschen de
haarkronkels, vlechtend die samen tot een stijf laddertje. Dan kreeg ze bedaard
haar blauwe jurk uit de kast en liet die over haar hoofd glijden. Omdat Juuth nu geen
tijd had de haakjes vast te maken, zou ze 't maar beneden aan juf vragen.
In de eetkamer had vader met opgetrokken wenkbrauwen aan de ontbijttafel gezeten,
den bijbel al opengeslagen. Bets, bij de deur nog, had dadelijk gezien dat ze te laat
was, en ze wist hoe vader er op was gesteld dat ze tijdig voor 't lezen kwamen! 't
Klopte in haar keel van schuldigvoelen, en ze drong, zich zoo klein als een muisje
makend, op haar plaats tusschen moeder en Sam. Gelukkig, vader zei niets, vroeg
ook niet waar Juuth bleef, wier stoel aan den overkant akelig bleef gapen als een
mond waar een kies uit was. Gek! dat haar dat ineens zoo inviel ... dacht ze, terwijl
ze gezellig-intiem moeders hand over haar rug voelde wandelen, die tersluiks de
haakjes vastmaakte.
... ‘Toen sprak de Heer tot Mozes zeggende: Spreek tot de kinderen Israëls dat
zij voor Mij een hefoffer nemen: van alle man wiens hart zich vrijwillig bewegen zal,
zult gijlieden mijn hefoffer nemen. Dit nu is het hefoffer hetwelk gij van hen nemen
zult: goud en zilver en koper, alsook hemelsblauw en purper en scharlaken ...’
Vader las, en Betsy, zachtjes nog wat meer naar achteren schuivend op haar
stoel, nam zich dadelijk voor nu eens heel goed te luisteren vanmorgen, nu er achter
dit ontbijt-halfuurtje met het bijbellezen zulk een rustige leegte lag, er niet zooals op
andere morgens-in-schooltijd dadelijk al die lessen vlak-achter te wachten stonden,
die maar al fluisterden tusschen vaders woorden door en brutaal zich probeerden
naar voren te dringen.
Nu, dezen morgen, wilde zij eens aan niets anders denken dan aan 't bijbelverhaal,
zich er heerlijk heelemaal in weg laten glijden, zoodat je 't alles prettig-duidelijk vóór
je zag: van 't volk Israëls in de woestijn en Mozes en Aäron en dien mooien
Tabernakel dien ze maken moesten van goud en sittimhout en roodgeverfde
ramsvellen... De wandeling naar school en de school-zelf, het toch altijd wat
vreemd-enge van nieuw te beginnen, een nieuwe klas, een nieuwe juffrouw... dat
lag als nog heel ver weg alles; er was nu alleen maar dit gezellig halfuurtje thuis om
de ontbijttafel met al de prettige gezichten van lief-bekenden.... ‘En maak u éénen
cherub uit het eene einde aan deze zijde, en den anderen cherub uit het andere
einde aan gene zijde; uit het verzoendeksel zult gijlieden de cherubs maken, uit de
beide einden van hetzelve ...’
Als steelswijs stak Betsy af en toe de lang-smalle krummelige broodreepjes in
haar mond, kauwde langzaam, al luisterend, met trage smakjes. En even, bij de
lange opsommingen, dwaalden nu toch wel haar oogen den kring langs: bij Johan
te beginnen, die over haar zat en zijn haar weêr niet geborsteld scheen te hebben,
langs juf heen met Aaltje, wier rond-roode mondje telkens gretig zich sloot om den
witbepapten lepel welken juf haar voorhield... over Sam en moeder naar den leêgen
stoel van Juuth, naast vader, op wien dan als rijsluiter Johan weêr volgde.
Betsy schrok van den bijbel-klap, nu 't lezen was gedaan, liet haastig het reepje
brood dat zij tusschen de vingers hield terugvallen op haar bord, om de handen te
kunnen vouwen voor het bidden.
‘Onze Vader, die in de Hemelen zijt ...’
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

In de morgen-lichte ontbijtkamer trilde een oogenblik de gewijde stilte van
gebeds-aandacht over de naar het blankend tafellaken toegebogen hoofden. Het
verzadigd kind in den tafelstoel spon pruttelend wat tevreden geluidjes uit het
wit-besmeurde mondje; over de vensterbank onder de zacht opwuivende vitrage
dansten wat zonnestraaltjes; ginds van den zandweg langs het huis zing-piepte het
wiel van een kar ...
... ‘Geef ons heden ons dagelijksch brood ...’
Tóen, bij die bede, vlaagde in Bets plots op de verwarrende angst-gedachte, die
haar ineens verhinderde het gebed van vader verder nog eerbiedig meê te bidden,
haar met kloppend hart en gespitste oortjes gespannen deed luisteren naar ieder
mogelijk geluid in de gang. Als Juuth maar niet weêr binnenkwam
juist onder 't bidden!! Zij werd warm van benauwenis bij de gedachte; 't drong
stikkend naar haar keel op en ze had wel luid willen schreien. De vorige maal was
vader zoo boos geweest; ze zòu het niet nogeens kunnen verdragen... o Juuthje,
Juuthje, blijf toch weg!!...... ‘En leid ons niet in verzoeking ...’
Toen begon Betsy heel goddeloos in haar zenuwachtigen angst de
gebedszinnetjes te duwen, te dringen, tot meerdere haast - naar 't nog zoo ver
lijkend Amen. Nooit had haar 't Onze Vader zoo eindeloos toegeschenen en nooit
sprak haar vader zóó langzaam.
‘En de kracht... en de heerlijkheid ...’
Dan, eindelijk toch, het verlossend Amen.
Bets haalde diep adem. 't Was alles weêr lucht en vroolijk om haar heen. Want
Juuth was gelukkig niet binnengekomen ...
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

143
Letterkundig leven uit de september-tijdschriften
Groot-Nederland.
Ongeveer de helft van deze aflevering is gevuld met ‘Herinneringen’ van Ada Gerlo,
een schrijfster op wie wij reeds vroeger de aandacht vestigden. Dit werk draagt een
psychologisch karakter, met een speculatief accent. Ons wordt hier de laatste
liefdes-episode geschetst uit het leven eener moderne vrouw, door concentratie en
studie een krachtige persoonlijkheid met een hooge cultuur, maar innerlijk lijdende
onder de tragische tweespalt in haar wezen, een koelen, sterken drang tot
zelf-handhaving èn een week, een overgegeven verlangen naar een man en een
kind. Als dan een vriend harer jeugd is tot haar gekomen, een goede, brave man
die haar ‘op de handen dragen’ wil, en zij, bang voor een eenzamen ouderdom en
zich illusies makend wat voor hem te kunnen zijn, zich aan hem verbindt - dan
bemerkt ze al gauw haar jammerlijke vergissing, omdat niemand het recht heeft
lager te grijpen dan zijn hoogste ideaal.
Mijn God, schrijft ze hem in haar afscheidsbrief:
Mijn God, wat hebben wij elkaar wederzijds met de beste bedoelingen
gemarteld! En zoo werd het steeds harder en leelijker tusschen ons,
zonder waardigheid, met wantrouwen en verwijten; we hebben elkaar
van onzen kleinsten kant leeren kennen, we hebben, wat er maar slechts
in ons is, bij elkaar naar voren geroepen, - wat was het veel en armzalig
bij mij; - en je hebt moeten beleven, dat je droom van hoogste heil in leege
verveling en irriteerend gekibbel is verloopen.
Ziehier iets van de gewaarwordingen dezer vrouw vóór de verbreking van haar
verloving, als zij in een Duitsch pension een jong meisje hoort zingen:
....Toen kwam de kleine Edith de kamer binnen en zette zich aan de
piano, zonder op de schaduw aan de vensterbank te letten. Ze was een
droom van ouderwetsche Duitsche maagdelijkheid, blank, blozend en
mollig, met blonde vlechten rond haar poëtisch hoofdje, en smachtende,
blinkende blauwe oogen. Ze was nauwelijks achttien jaar, maar iedereen
in huis wist, dat ze in stilte verloofd was met een assessor; haar heele
wezen was van dit geluk doortrokken, als een bloem van geur; en als het
's middags háár beurt was om de koffie rond te brengen, móest ieder, die
zijn portie van het blad nam, wel even 'n gedachte wijden aan den
uitverkoren Bräutigam ergens in 't Oosten van Pruisen, dien niemand van
ons ooit had gezien.
Ook nu verbaasde het me niet, dat ze dadelijk met geheimzinnige
teederheid: ‘Seit ich ihn gesehen’ inzette, en ik luisterde met een gevoel
van toegeeflijke superioriteit naar haar frisch, weinig geschoold geluid,
dat spontaan-weg, de vreugden en verlangens van een jong hart uitzong,
en daaraan alleen zijn bekoring dankte. Er was weinig glans in haar stem,
maar juist die eigenaardige, donkere gebrokenheid maakte den klank
bizonder ontroerend, en toen het lied uit was, bleef ik, ondanks mijn
theoretische beschouwingen, dat dit toch eigenlijk geen kunst was te
noemen, bewegenloos zitten, bang, dat een gebaar mijn aanwezigheid
zou verraden, en daardoor de stroom van gemoedsuitstortingen kon
worden gestremd.... Maar dadelijk er na, jubelde zij met fanatieken gloed
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Brahm's ‘Von ewiger Liebe’ uit, en mijn gedachten vergingen in een
vreemde weekheid, waar ik geen naam voor wist.
Ik zag door een waas fräulein Luise en fräulein Margaretha binnensluipen;
ik zag, dat Vera in het andere raam was geklommen en met haar kinderlijk
dunne beenen schommelde; ik hoorde het geschuifel van frau
Bürgermeister Schäfer, die op krukken liep, en ontwaarde, dicht bij, het
zware parfum van den kleinen Waal, die hier vergeefsche pogingen was
komen doen om de Duitsche taal machtig te worden... Uit de gang klonken
de bewonderende fluisterstemmen van de Kochfräulein, die de keuken
waren ontsnapt;... en mijn hart werd zoo wijd en wonderlijk, dat ik me
zalig en ellendig voelde, en de tranen begonnen te stroomen over mijn
afgewend gezicht.
Ze zong ‘Ich liebe dich’ van Grieg; ze zong ‘Und morgen wird die Sonne
wieder scheinen’ van Strausz; ze zong Schubert, Schumann, en een van
de Brautlieder van Cornelius; - ik drukte mijn nagels in mijn handpalmen
om het niet uit te jammeren, want ze zong mijn heele jeugd naar boven,
en alles, wat ik aan liefde en geluk had gekend, niet op de wijze van het
star zich herinneren van gebeurde feiten, maar op de wijze van het
herleven met handen, die tasten en oogen, die zien; en met den ouden,
vergeten geur om je hoofd, en het oude, benauwend-blije gevoel in je
borst.
Dit was de wereld van zaligheid en smart, dit was de wereld van het hart,
waaruit ik zoo lang gebannen was geweest, om mijn leven te vullen met
redeneering en berekening en overleg. Dit was de wereld, waarin alleen
gelééfd kon worden; waarin alles zuiver was en waardevol, waarin de
wanhoop zonder bijgedachte, en de verslagenheid zonder beklemmende
schaamte kon worden gedragen! En dat rijk was me nu voor altijd ontzegd!
Ik had mijn eigen toekomst verspeeld.
J. Dijkstra geeft een schetsje waarin de dreigende stilte op het land wordt voelbaar
gemaakt, die dan verbroken wordt door 't in werking zetten van een watermolen.
Edward B. Koster gaat voort onderhoudend te vertellen van ‘Het Leven, het Tooneel
en het Drama ten tijde van Shakespeare’, waarbij hij vele interessante citaten geeft
van schrijvers uit dien tijd. Hier is iets over de schouwburgen, waarin Shakespeare
zijn stukken moest laten opvoeren.
De bovengalerij had een dak, zoo ook het tooneel, waarvan het
vooruitstekende dak de ‘shadow’ werd genoemd; de ruimte tusschen het
tooneel en de omringende galerijen was onder den blooten hemel, en
daar stonden vele toeschouwers, ook wel grondelingen of stinkerds
genoemd: werklui, leerjongens, bedienden, loopjongens, grooms enz.,
onder welke gauwdieven hun slag probeerden te slaan. In de particuliere
schouwburgen werd het onbedekte gedeelte ‘pit’ genoemd (de ‘bak’
zouden we misschien kunnen zeggen met ons slang-woord voor parterre)
en was van banken voorzien. De vloer van het tooneel was met riet belegd.
Voor het tooneel kon een gordijn op en neer geschoven worden. Jonge
dandies en dergelijke jeunesse dorée huurden taboeretten op het
tooneel zelf, waarvoor ze sixpence betaalden. Heel veel eerbied voor de
tooneelspelers en voor het publiek hadden ze niet, want ze maakten
opmerkingen tegen elkaar en aanmerkingen op de acteurs, gooiden met
appelen en sinaasappelen in de staanplaats, kraakten noten, rookten
tabak, speelden kaart en flirtten met de vrouwen die in de naburige loges
zaten. Tenslotte werd de taboerettenprijs verdubbeld, maar 't schijnt niet
veel geholpen te hebben......
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

De voorstellingen begonnen ten drie ure des middags en duurden
gemiddeld twee uren. Bij het begin werd er een vlag geheschen, de trom
geslagen en de trompet geblazen. Er hingen aanplakbiljetten: die van de
treurspelen hadden roode letters. De stukken werden in éénen door
gespeeld, zonder pauzes. De meeste spelen hebben een onder-intrigue
behalve de hoofd-intrigue, zoodat de acteurs van de hoofd-intrigue tijdens
de tooneelen van de onder-intrigue kunnen rusten en omgekeerd.
Waarschijnlijk sprak en acteerde men veel vlugger dan tegenwoordig. De
mise en scène en de tooneeltoestel waren zeer primitief; een stadsmuur
met tinnen achter op het tooneel verbeeldde bijv. Rome; soms stond de
naam er nog bij. Bij het voortgaan van het stuk maakt deze ‘stad’ plaats
voor houten rotsen en een paar boomen, dat is dan het Hyrcanische of
een ander woud. Er wordt gewerkt met draken van bordpapier en
dergelijke apparaten. Maar de costumes zijn zeer kostbaar: het
aanteekenboek van John Alleyn vermeldt dat hij 20 pond 10 shillings
betaalde voor één mantel en 16 pond voor een ander costuum.
A.H.v.d. Feen geeft een Dramatisch gevalletje tusschen twee oude menschen.
Herman Poort - die ditmaal Dr. Walch als verzen-recensent heeft vervangen -
oordeelt zeer ongunstig over Herman Middendorp's bundel ‘Via Dolorosa’. Hij noemt
dit gedicht in drie zangen ‘één jammerlijke en daardoor dikwijls lachwekkende
nabootsing’ van van Eeden's ‘Lied der Smart’, denkt aan een Juliagrap. Beter is de
criticus te spreken over Felix Rutten's bundel ‘Avondrood’, ‘al treffen u ook deze
verzen nog zelden door hun schoonheid’. In de Verzen van Marie
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

144
Schmitz ziet hij ‘misschien een belofte’, vooralsnog eigenlijk nog maar de belofte
van een belofte.
Omhoog.
Behalve verschillende stukken die den Oorlog beschouwen van uit religieus
gezichtspunt bevat deze aflevering een artikel van J. Jac. Thomson over Oscar
Wilde's ‘De Profundis’. Van Wilde zegt hij:
Een zeldzaam mensch was deze. Gij behoeft maar één bladzijde van
hem te lezen, waar ge die ook zoeken wilt en ge zegt: welk een stilist!
Het verwondert u niet als hij van zichzelf getuigt dat hij zoo dol is op woord
en klank en rythme als eenmaal Midas was op het goud. En zijn eigen
woorden en eigen klanken en eigen rythmen, zij zijn sprankeling van
juweelig geluid, soms als de melancholieke regen in den boschvijver en
soms als het fluiten van een die giftige slangen lokt. Erachter zien wij den
toover in zijn oogen, vensteren openen naar alle schoonheid en erachter
zien wij het stille spel zijner fijne handen. Oscar Wilde: maar dat is een
zacht lachen en een zacht weenen, en beide lachen en weenen zijn even
schoon.
Na Wilde's veroordeeling heeft men in Engeland zijn naam maar zóó willen
wegstrijken uit de geschiedenis der literatuur. Thomson vraagt:
Heeft men echter met dit alles geen gelijk? Moet niet zulk een houding
aangenomen tegenover een mensch die het goede niet meer goed en
het kwade niet meer kwaad laat?
Het komt mij voor dat het niet zoo gemakkelijk is te oordeelen en te
veroordeelen. De zaak is werkelijk ingewikkelder dan dat zoo maar te
spreken ware van een begrijpelijken afschuw van wat onzuiver of gemeen
is op ethisch gebied. Maar vooreerst is in rekening te brengen wie hij is
die veroordeeld wordt - een dichter, een vorst naar den geest, een
kunstenaar die tot aan de uiterste grenzen ging van zijn gebied en ze
overschreed - en wie de veroordeelden zijn: als minuscule wezens
opziende naar de glanzende hoogten, van waar hij zijn woorden als
bloesems vallen deed over hen. En nog meer is er: de maatschappij die
met zoo veel verontwaardiging zich tegen hem keerde is zij niet dezelfde
die alle mogelijke afschuwelijkheid gedoogt wanneer de dader maar zorgt
geen openlijken aanstoot te geven? Het is ongeloofelijk wat men doen
kan en toch geeerd blijven en toch overal ontvangen worden. Wanneer
men maar publiek schandaal vermijdt. Wilde deed het niet, hij heeft het
als 't ware uitgelokt, en toen het alles in de krant kwam en openlijk
besproken werd, toonde dadelijk de samenleving haar hooge
deugdzaamheid en stiet hem uit voor eens en voor goed. Maar nu wil ik
tegelijk mij toch ook met allen nadruk keeren tegen de meening als zou
voor den kunstenaar de wet van goed en kwaad niet gelden. Als zou hij
niets met een ethischen maatstaf te maken hebben. Integendeel. Het is
zeer wel mogelijk dat iemand als het er dan op aankomt meer voelt voor
het type Oscar Wilde dan voor het type Brave Hendrik, maar zoo moeten
we niet vergelijken. Het is de vraag of we meer voelen voor Wilde dan
voor een heilige, welke dan ook. In hoogsten zin is hier te denken aan
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Christus. En zie, Christus haalt een streep door het leven van Wilde,
vernietigt het, schijnt het met zijn licht dood, zet het met zijn licht om in
licht, zooals het ‘De Profundis’ getuigt. Maar wat Christus kan is ons
onmogelijk. Wat groot is worde alleen door de grooten gewogen, niet door
een schandaalbeluste, die zelf nimmer leerde wat ootmoed is.
En daarna geeft deze predikant-dichter er dan rekenschap van waarom hij ‘De
Profundis’, dat hij eerst ‘prachtig’ genoemd heeft, toch niet zoo mooi kan vinden als
hij wel zou willen. Het boek geeft n.l. iets als een oplossing, een verzoening, welke
geen oplossing, geen verzoening is. Omdat door zijn smarte-ervaring niets in den
dichter gewijzigd is. Zijn smart heeft hem rijker gemaakt, doch niet gebroken in
deemoed.
Het gaat hier om de persoonlijkheid van den kunstenaar. Ik was
individualist, zegt hij, ik moet het nog sterker worden. D.w.z. ik moet nog
volkomener geraken tot de realiseering van mijn innerlijk ik, tot den uitbouw
mijner persoonlijkheid. Maar als hij zoo straks den kerker zal verlaten dan
zal dat niet zijn als een mensch die omgesmolten is in Gods smeltkroes,
die een nieuw leven uit zich uitdrijft, omdat het in hem werd een fontein
der genade, maar dan zal het enkel zijn als een mensch met wat nieuwe
ervaring erbij, wiens ontwikkeling hem naar een anderen kant voerde dan
hij oorspronkelijk dacht. Zijn volgend leven is eenvoudig een voortzetting
van het vorige, zij het ook tevens verrijking.
‘Is deze mensch’, vraagt de schr. ten slotte, ‘heiliger uit de gevangenis gekomen?
Ik weet het niet. Hij vond er zichzelf en niet God’. ‘De Profundis’ is een kunstwerk,
maar de ‘taal der armoede’, die den door smart gelouterden Christen kenmerkt,
spreekt het niet.
Onze Eeuw.
Prof. Blok geeft eenige algemeene beschouwingen over den Oorlog. Hij meent dat
er alle kans is dat wij er buiten zullen blijven, mits wij streng in onze onzijdige houding
- onzijdig, strikt onzijdig in woord en daad, men houde het zich voor gezegd!
- volharden.
J. Bosboom Nzn. deelt ons het een en ander mede over de onderlinge verhouding
van A.L.G. Bosboom-Toussaint en Nicolaas Beets. Schr. kon daarvoor een 60-tal
brieven van Mevr. Bosboom, daartegenover slechts een 15-tal overgeblevene van
Beets gebruiken, waarvan wij hier uittreksels ontvangen. Eigenaardig is o.a. wat de
auteur van Lauernesse schrijft aan dien van de Camera, na een uitlating waardoor
zij de toekomst van Hildebrand, van den dichter Beets ook, wel in gevaar moest
zien gebracht.
‘Ik ben met de Kunst aan het twisten’, was uw woord in uw vorigen, merkt
zij op. Ik wensch vurig dat dit geschil beslist worde in het voordeel der
Kunst; waar moet het heen als alleen de middelmatigheid het veld
behoudt?
Fantasie en poëzy zijn toch ook gaven, die niemand zich zelven geven
kan, en ik kan nooit gelooven dat ze in hooge mate in eenige ziel zijn
gelegd om te verdorren, vooral niet bij hem die ze heiligen kan, als Gij
door het geloof.
Was ‘Ada’ dan geen vers dat wegslepend meêvoerde tot het hoogere?....
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Maar vergiffenis, ik had welligt het regt niet om in uwen strijd een woordje
mede te spreken....
Op zijn beurt beoordeelt Beets het eerste deel van den Leycester-roman en wel
degelijk uit het oogpunt van kunst. De schrijfster bleek door die beoordeeling niet
geheel bevredigd.
‘Bijna’, schrijft T. (12 Dec. '45) zoude ik gewacht hebben (met schrijven)
tot het verzenden van mijn 2e stuk 3e deel, of tot uw eindoordeel daarover,
dat ik evenwel hoopte (te hooren), overtuigd dat er veel in mijn laatste
deel moest zijn dat sommige uwer bedenkingen kon wegnemen of voor
't minst, uw oordeel eenigzins wijzigen. Maar een ander inzien doet mij
toch liever vooraf de pen opvatten om U uit te drukken, wat ik wenschte
dat Gij bij uw totaal oordeel over mijn Leycester in aanmerking neemt....
Mij is het behoefte dat Gij mijn werk ziet zooals ik wensch gezien te
worden.
Mag ik U vragen of Gij wel geheel gelijk hadt met het boek op te nemen,
zooals Gij het deed om van uit de bladzijden de vorderingen na te gaan,
die er in het geestelijk leven der auteur waren gemaakt, in de vijf jaren
tusschen dit werk en een ander [Lauernesse].
Maar indien het nu eens enkel een objectief kunstwerk ware geweest,
waar zij zich, om redenen of van kunst, of van schuwheid des gevoels
dus schroomende aan 't licht te treden, gansch had buiten gehouden, als
men het toch moet kunnen zal men kunstenaresse zijn, zoudt Gij mij dan
gansch, gansch veracht hebben, al hadt ook mijn werk, op uw
tegenwoordig standpunt, geene waarde voor U? Ik weet beter. Gij zijt
altijd te hoog blijven staan, ook als kunstenaar, om zoo laag te zien....
Wat in de latere brieven treft, is dat Mevr. B. doet blijken dat de Utrechtsche predikant
niet meer voor haar is wat de Heemsteedsche dorpsherder was. Zij had iets in hem
verloren. Wij noemen nog uit deze aflevering een artikel over Nicolaas
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

*9
Heinsius in Italië door Dr. A.H. Kan en het slot van Nico van Suchtelens inleiding
tot Dante's Vita Nuova. Eenige vertalingen naar gedichten van Dante en enkele
zijner voorgangers en tijdgenooten zijn er aan toegevoegd. Het schetsje
‘Wintermorgen’ van E. Franquinet is nog op end'op uit den Nieuwen-Gids-tijd: een
beschrijven-zondermeer, zoo vlak als een stuiver. Daar moesten we nu toch overheen
zijn.
De Gids
Van Augusta de Wit eenige bladzijden proza onder den suggestieven titel ‘Het
Zwervende Zeevolk roept den wind’. Na ‘Liederen’ van Jacob Israël de Haan,
causeert Carel Scharten heel smakelijk over de Geheimen der Camera Obscura.
Hééft de Camera dan nog geheimen? Al dadelijk vinden wij er in dat ongetwijfeld
bekorendste opus ‘De familie Stastok’ - in den eersten volzin al. Men oordeele:
‘In het kleine stadje D- werd, op een Woensdag in de maand October,
des namiddags omstreeks één ure, de steile ijzeren trede neergelaten
van eene gele diligence, rijdende over D- van C- tot E- vice versa, en uit
dezelve daalde, tot groote bemoddering van dengenen die hem
onmiddellijk volgde en die niemand anders was dan zijn eigen cloak, uw
onderdanige dienaar Hildebrand’.
Dat noem ik een verrassende stijl! ‘In het kleine stadje D-’, hoe het verder
heet blijft voor ons verborgen, maar precies wordt opgegeven dag en uur:
een Woensdag in October omstreeks één uur in den namiddag... Wat
gebeurde er in dat half genoemde of misschien in 't geheel niet te raden
gegeven stadje, op dien gedenkwaardigen October-Woensdagmiddag
omstreeks één uur? Er gebeurde... een los gekletter; kijk, de steile ijzeren
trede eener gele diligence wordt neergelaten, ‘en uit dezelve daalt’... een
beeldschoon jong meısje? een duister blikkende romanheld? gij verneemt
het nog niet, want wie de trede afkwam... bemodderde grootelijks
‘dengenen die hem onmiddellijk volgde’ - stel u gerust, het was zijn eigen
jas -; uit de diligence dan daalde beeldschoon meisje noch romanheld,
maar niemand minder dan - met een snaakschen glimlach - uw
onderdanige dienaar Hildebrand.
De kennis is gemaakt, en meteen ‘het ijs gebroken’. Want Hildebrand is
vóór alles een charmeur; een charmeur, die ook den minst voor
‘betoovering’ vatbare betoovert met zijn hupsche jeugd en beminnelijken
geest, waaraan alle bederf of fattigheid vreemd is. Inderdaad een
charmeur! Eerlijk beken ik, dit doove stadje D- (en elk auteur, toentertijd,
noemde zijn stadjes D of X!) zoo intiem te beminnen, dat ik den naam
niet graag voluit zou weten; ja, ik heb zelfs een zwak voor C- en E-,
waartusschen de gele diligence reed...
Mr. Dr. C.P. Burger Jr. bespreekt het boek van Prof. Hartman over Horatius; G.
Busken Huet deelt iets mede over Middeleeuwsche Vervalschingen, naar aanleiding
van Dr. N.B. Tenhaeff's Diplomatische Studien over Utrechtsche Oorkonden der
Xde tot XIIde eeuw; Dr. Jan Veth brengt oud en nieuw voort over Rembrandt's
Nachtwacht. De Marginalia van Dirk Coster zijn nog al zeer ongelijk van waarde.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Elseviers Geïllustreerd Maandschrift.
Ook Robbers herdenkt het feit dat den 13en September Nicolaas Beets, onze
Hildebrand, vóór honderd jaar geboren werd. Er zijn plannen geweest dit jubileum
luisterrijk te vieren, edoch, als een afschuwelijk anachronisme is er de Europeesche
oorlog tusschen gekomen en onze gedachten zijn verre van Hildebrand en zijn
gemoedelijk-geestige schrijverij.
De eenige Nederlandsche schrijvers die ons thans nog
bezighouden - en dát in hevige mate! - zijn de levende vlaamsche:
Streuvels, Teirlinck, Vermeylen, Van de Woestijne
en nog zoovele anderen; onze adem stokt bij de gedachte, dat een stom
stuk lood één hunner, bij de verdediging van zijn vaderland, zou kunnen
treffen. Onze warmste heilwenschen voor hen en hun lotgenooten. Goede
moed, kameraden!
Leggen we echter voor een kwartier onze courant uit de hand en stellen vast 1 o dat
al het gemoraliseer in de Camera nu gelukkig verouderd is. Maar 2 o dat zal blijven
leven de sprankelende opgewektheid, de zorgvuldige liefde, het entrain, de vitaliteit
waarmee dit boek - dit echt-Hollandsche boek - geschreven is.
Leven, altijd blijven leven. Een bizonderen klank krijgen zulke woorden
in tijden als deze, van massamoord en barbaarsche verwoesting. Hoe
zal het met Nederland gaan? Ik schrijf dit op den 21en Augustus....
Nederlanders in Zuid en Noord, hoe het ook gaat, laat ons verdedigen
ons hoogste goed, ons vrije nederlandsche geestesleven. Noch de
russische knoet, noch de pruisische feldwebel hier!
De Hofstad.
In het laatste nr. klaagt de heer Z. over het vele waardelooze waarmede de recensent
door de uitgevers wordt overstelpt. Hij zegt o.a.:
De waarde der kunstkritieken moet door bezuiniging in de ter
recensie-zending stijgen, en reeds het feit dàt een boek besproken wordt
gaat dan beteekenis krijgen.
‘Er komt in Holland niet veel bijzonder oorspronkelijks uit’ is een vaak
herhaalde opmerking, waarop wij nu het antwoord weten: er komt zeker
voortdurend heerlijk oorspronkelijk werk uit, maar het wordt overstelpt
door een berg minderwaardigs, dat, óók op recensie aandringend, in de
meerderheid zijnde den hoogsten toon voert. Daarom ook komen we in
de pers zooveel ‘leelijke’ critieken tegen en zoo weinig klare getuigenissen
van schoone persoonlijkheid. Beethoven was in zijn rijper leven tot den
stelregel gekomen: ‘het leelijke niet gispen maar verzwijgen, en
voorbijzien; zoo verdwijnt het te sneller en zegeviert het goede te
stralender’. De kunstcritiek mocht deze spreuk om haar pen winden - zij
zou er minder door te doen hebben, minder venijn door uitspatten; de
kunsteritiek kreeg minder te lezen en las het overige met dieper aandacht.
Slechte boeken leze men niet dus beoordeele men niet, tenzij om daarmee
een kategorisch euvel, een minderwaardige literatuur-richting in haar
geheel af te doen.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Morks' Magazijn bevat ditmaal o.m. een uitvoerige historische studie over
de Belgische Nationaliteit van de hand van den heer C.C.A. Croin, leeraar
in de Geschiedenis en onder-Directeur der H.B.S. te Dordrecht. De sombere lectuur
van de aan den Oorlog gewijde rubriek Wereldgeschiedenis in De Hollandsche
Revue wordt wat vervroolijkt door de vele karikaturen die over de kolommen
kwistig zijn heengestrooid. Als Boek van de Maand behandelt Netscher de door de
Hollandia-Drukkerij te Baarn uitgegeven brochure van Generaal van Dam van Isselt
over ‘De Waarde en Beteekenis van de Openluchtspelen’.
Vragen van den Dag geeft een echt Oorlogsnummer en belooft voor
October een dito, waaraan vele bekende personen zullen medewerken.
Panorama wedijvert met de andere geïllustreerde bladen, om ons de
verschrikkingen van den krijg in beeld te brengen en bereikt met het
koper-diepdrukprocédé voor 't doel zeer goede resultaten.
In de Nieuwe Gids trekken ditmaal bizonder de aandacht eenige bladzijden
‘Uit het Dagboek van een Grensbewoner’ (Frans Erens), waarin o.a. deze sombere
woorden:
Ik voel mij neergeslagen, niet alleen om mij zelven, maar de heele kunst
loopt gevaar. Zij zal verduisteren en haar licht zal verbleeken, niet alleen
de kunst van het verleden voor de oogen der menschen, maar ook in
werkelijkheid wat aangaat de kunst, die heden wordt geproduceerd. Deze
zal ook objectief zwakker zijn. Wij schrijvers zijn dus nu eene bleeke,
angstige stoet onder de grauwe luchten van de naderende onheilen.
Zoolang er geen vrede is, kan men niet zich zelf zijn. Nu moet ik mee,
indien niet in werkelijkheid, dan toch in gedachten. Zoo verlies ik mij in
de afgronden van het waanzinnig tumult.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

In Memoriam Charles Péguy
145
‘IL y a une loyauté, qui est mentale autant que morale, et qui consiste à traiter la
guerre elle même, après qu'elle est devenue inévitable, comme étant la guerre et
non pas comme étant la paix. Tout bêtement elle consiste à se battre pour de bon,
quand on se bat. Elle consiste à faire la guerre sérieusement, dans son genre,
comme on doit faire sérieusement tout travail, dans son genre. Elle consiste à se
battre corps pour corps’.
Zoo schreef in 1902 Péguy. En in September 1914 sneuvelde hij als luitenant van
een der Fransche reserve-regimenten in den slag bij de Marne en de Aisne. Hij was
in den wreeden oorlog die woedt - met meer dan den tragischen ernst dien Péguy
wenschte - het eerste slachtoffer van wien de dood, buiten de droefheid die hij graaft
in de harten van ouders, vrouw en kinderen, ook met deernis sloeg de intellectueelen
van alle landen. Men heeft moeite te beseffen dat, ineens, een ver stukje lood aldus
dom-weg heeft kunnen wegmaaien een man die werkelijk eene geestelijke kracht
vertegenwoordigde, bezittende in zijn land eene zedelijke beteekenis van hooge
waarde - en, oogenblikkelijk, dooden de schoonheid die van hem uitstraalde... En
morgen kunnen ànderen vallen, eveneens onder een naamloozen kogel; ànderen,
van wie 't verlies nog méer rouw zal wekken en ons dieper grieven en donkerte zal
spreiden over vele zielen ...
Laten we bekennen dat Péguy schoon stierf, en dat zijn dood zijn werk eindigt
met een slot-strophe die heel de muziek van vers en proza welke opluidde uit zijne
geschriften samenvat in het meest grootsch geschal van verzaking, van deemoed
en liefde, van bewusten heldenmoed en glorie. Wie weet heeft Péguy - die een der
zuiverste vaderlanders was die Frankrijk telde, en die nooit anders heeft getracht
dan voor de grootheid van zijn land te strijden met zijn pen en zijn invloed, en zich
geestdriftig heeft geworpen in al de politieke schermutselingen die Frankrijk heeft
zien ontbranden binnen zijne grenzen, vóór dezen oorlog - wie weet, ja, heeft hij
niet dergelijk einde gedroomd? Péguy's diepste beteekenis ligt misschien niet
zoozeer in zijn afgezonderd werk als wel in de door hem geheel en al bezorgde
Cahiers de la Quinzaine, waarvan hij èn drukker èn uitgever èn bestuurder
was en waar omheen hij wist te scharen eene uitgelezene jeugd en de besten onder
de nieuwere schrijvers van zijn land, althans van die schrijvers welke zich niet meer
met woord-schoonheid of met loutere fictie tevreden stelden, maar meenden iets
goeds, iets wijs' te zeggen te hebben als menschen, en die geloof hadden in eene
moreele hergeboorte van hun vaderland.
De voornaamste dezer letterkundigen, door Péguy in zijne Cahiers de la
Quinzaine op den
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

146
voorgrond gebracht, was Romain Rolland, die aan het tijdschrift de tien deelen van
zijn ‘Jean Christophe’ afstond; ook de gebroeders Tharaud, Henri Franck e.a.
debuteerden er. Maar 't zaakrijkst en kruimigst proza dat in de ‘Cahiers’ van de
eerste reeksen verscheen, werd door Péguy zelf onderteekend: 't waren gedachten
over de bewegingen van den tijd, beschouwingen over philosophie en sociologie,
letterkundige besprekingen, scherpe satiren op de politieke mannen van den dag,
geschiedkundige bedenkingen rond de echt-Fransche traditie enz. Een keus werd
door Péguy uit dit proza gedaan en zag het licht bij Bernard Grasset (Oeuvres
Choisies,1900-1910).LaterverschenenzijneJeanne d'Arc, Le Mystère
des Saints Innocents enz. Onthouden we, dat Péguy slechts 42 jaar telde
toen hij aan 't hoofd zijner compagnie sneuvelde voor dat schoone Frankrijk, dat
onder den stoot van mannen lijk Péguy, zoo wonderbaar aan 't herleven was, sinds
enkele jaren eerst, ná 1870, en dat nu oorlog voert op eene manier, die van allen
bewondering afdwingt ...
In Péguy overheerschten het verstand en de passie, het verstand vooral, maar
dat bij hem geen abstract, mechanisch vermogen was, doch eene levende, gistende
en borrelende kracht, die met drift uitsloeg en in geestdrift oplaaide. Hij bezat wat
een zijner vrienden treffend noemde ‘l'activité de la méditation’, en hoe actief,
handelend en doortastend zijne literatuur was, bewees hij o.a. gedurende de
Dreyfus-zaak, en zoovele malen méér wanneer het gold te strijden voor zijn geloof
en zijne liefde. Hij was een der vlijmendste polemisten uit zijn land, en waar hij in
de bres kwam voor de mystieke democratie, den orthodoxen godsdienst, de
brandende en lyrische vaderlandsliefde die zijne hoofdprincipen waren, vielen zijne
slagen zwaar op den rug der weerstandigen. Hij gaf zich als een der eersten moeite
voor de stichting der volksuniversiteiten en had een diep, ernstig betrouwen in het
volk, in de democratie uit welke de herwording komen moest, de loutering van de
maatschappelijke verhoudingen, buiten het socialisme en de anarchie om.
Hij schreef een eigenaardig en zonderling proza, dat bij eerste lezing verrast en
enkelen verveelt, uit hoofde van de twintigvoudige herhalingen waarmede hij zijne
gedachten uitdrukt, met brokken van zinnen die weerkeeren als het refrein in een
lied; uit hoofde ook van de krioeling zijner woorden die niet rusten, van de koorts
zijner zinnen die niet eindigen. Maar achter dat gewoel ligt er buitengewoon veel
innerlijke kracht, gelijk er achter de duizend golvingen van een zee een evenwicht
heerschende is, dat heel het spel bezielt en regelt. Het geluid van de zware muziek
der zee vergeet men niet. En evenmin den gang van Péguy's zinnen, die zijn gelijk
een optocht van een leger, maar van een leger burgersoldaten op blokken of
barrevoets, zooals in de tijden der groote Revolutie. Er is iets ruws, iets primitiefs
in Péguy's manier, iets zeer ‘volksch’, en zijne Jeanne d'Arc of zijne
Innocents zou men wel aan een Franschen geletterden boer van het oude regiem
durven toeschrijven, of aan een middeleeuwschen, zeer vromen, kinderlijken en
simpelen monnik. De man die deze boeken schreef is niet boven zijnen tijd
gewassen, noch zijn land, noch de omgeving waarin hij geboren is ontgroeid. En
zoo is er zelfs iets onvolledigs in hem, iets dat niet geheel en al volworden kon, nooit
rijpen ten volle. Hij geeft, gelijk een allervruchtbaarste boom, duizende loten,
buitengewone beloften, maar weinige vruchten heelemaal volgroeid. Er liggen
schatten van gedachten kwistig en weelderig verspreid in zijn werk, en er flitsen
massa's ideeën uit op; maar al die geboden waarheid is niet doordiept tot 't diepste,
niet doorwrocht tot 't laatste, niet opgevoerd tot 't hoogste. Hadde hij kunnen vinden
het geheim der beheersching, dan zou een boek lijk Notre Jeunesse een
toppunt der hedendaagsche Fransche letterkunde geworden zijn.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Doch ook zonder dat is zijne plaats roemrijk in de literaire geschiedenis van dezen
tijd, en wellicht schept zijn heldhaftige dood eene legende rondom hem, die lang
nog zijn naam zal doen leven.
Adieu, Péguy! we verliezen veel aan u, en weenen omdat de stukken en brokken
werk die ge ons in de handen gaaft en die we zoo gretig ontvingen, nu nimmermeer
zullen volmaakt en aangevuld worden ...
ANDRÉ DE RIDDER.
ANTWERPEN, Sept. '14.
Een boekje over Rodolphe Bresdin
‘L'INEXTRICABLE Graveur’ noemt Robert 1e Comte de Montesquiou dezen grooten,
tot heden in ons land nog door zoo weinigen gekenden kunstenaar. Voor hen die
Bresdin's werk bewonderen en die belangstellen in zijn zoo triestig verlaten leven
heeft dit boekje een bepaalde waarde. Na een korte inleiding haalt de schrijver
gedeelten aan uit verschillende levensbeschrijvingen die o.a. Champfleury, Alcide
Dusolier en Auguste Fourès gaven.
Het meest bekende boek dat over Bresdin verscheen is dat van Champfleury,
die in zijn ‘Chien-Caillou’ (een bijnaam dien Bresdin gekregen had en die een
verbastering was van den naam Chingackgook, den held uit een van Cooper's
boeken)
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

147
een eenigszins verdichte en tot een novelle geworden levensbeschrijving gaf. Het
boek is zeldzaam en behoort tot de meest gezochte bibliofiele rariteiten. Door
‘Chien-Caillou’ heeft Bresdin een zekere bekendheid gekregen; men ging medelijdend
belang stellen in den held van dit boek; maar de waardeering die zijn werk zoo zeer
verdiende bleef achterwege.
Als een somber beeld van eenzaamheid en armoede ligt zijn leven voor ons.
RODOLPHE BRESDIN
Op zeven en twintig jarigen leeftijd vluchtende uit Parijs, waar hij waardeering noch
brood vond, begaf Bresdin zich naar Toulouse en bewoonde daar, met zijn eenigen
vriend een konijn (vandaar dat hij ook wel le Maître du Lapin genoemd werd), buiten
de stad een armelijke hut. Hier leefde hij van groenten en kruiden, een enkele maal
zich naar de stad begevend waar hij voor enkele franken eenige van zijn wonderlijke
teekeningen of etsen verkocht. Zijn interieur vinden wij beschreven als een vuil hok,
met enkele stoelen en een tafel waarop zijn etsplaten en lithografeersteenen, zijne
zuurbaden en andere ets-ingrediënten lagen.
Op lateren leeftijd (hij was toen 43 jaar) trouwde hij, en langzamerhand zien wij
het verlangen in hem groeien om naar Amerika te gaan, het land dat hem aantrok
om zijn vrijheid, zijn grootsche, woeste natuur, en een diepte van leven en gedachte.
Na lang tobben begaf hij zich met zijn geheele familie op weg naar het land van
belofte, naar Canada, dat voor hem evenals voor zoo velen een groote desilluzie
werd, en teleurgesteld keerde hij weer terug.
De grootste angst en zorg in zijn leven was de ziekte zijner oogen, die hem als
een vreeselijk vizioen de blindheid in het verschiet deed zien; blindheid, die voor
hem méér beteekende dan voor ieder ander; die voor hem inhield het niet kunnen
uiten van zijn heerlijke verbeeldingen; die hem zijn scheppingskracht zou ontnemen,
en hem zonder zijn kunst nog eenzamer en ellendiger zou maken dan hij reeds was.
Gelukkig werd deze grootste smart hem onthouden. In 1885 (Bresdin werd in 1822
geboren) stierf de stille, verlaten man in de diepste armoede.
Bernard Boutet teekende hem op zijn sterfbed; wij vinden hier deze beschrijving
van: In een hoek van een lagen zolder, een bed of liever eenige planken, en daarin
het lijk, een soort van oud aapje, in lompen gekleed, met de handen gevouwen. De
stroozak is plat, het bed te kort, de dekens gescheurd.
Op den grond zien wij een paar klompen, een stok, een pan, een kist, een hoed
uit Tonkin met licht en schaduwplekken, veroorzaakt door het schijnsel van een
kaars.
Interessant zijn de brieven die wij in dit boek vinden. Bresdin schreef die indertijd
aan Justin Capet, een van zijne vrienden. Wij leeren hieruit den eenvoud en goedheid
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

van dezen kunstenaar kennen; wij zien zijn medelijden met den armen Pool, wien
hij van zijn weinige geld veertig stuivers geeft; wij lezen van zijn diep en groot
verlangen naar Amerika: ‘ce pays neuf, où la liberté et l'indépendance peuvent ce
conquérir par le travail, la nature vierge, sortie d'hier des mains du Créateur’; van
zijn liefde voor zijn vrouw, die hij beklaagt met hem een zoo vreemden ongelukkigen
man getrouwd te zijn. En hoe roerend en vol innige droefheid is de brief dien hij
schreef tijdens zijn ziekte en dien wij hier aanhalen.
‘Dieu, qui n'oublie pas les siens, a bien voulu me donner un peu plus de
chance que par le passé, au moment où les yeux m'ayant abandonné
encore une fois, et où les soucis, les infirmités, les privations et la maladie
m'avaient réduit à une condition pire que jamais, ayant quatre enfants en
bas âge, à substanter, et à entretenir. Etant très malade et ayant les yeux
tout à fait ruinés depuis longtemps, je me suis démanché l'épaule, il y a
une vingtaine de jours, j'en souffre beaucoup. La vue m'abandonne, j'en
souffre et travaille trop péniblement, pour espérer jamais rien de bon pour
mes enfants d'un tel état de choses. - Un recrudescence de ma vieille
maladie m'a cloué, encore une fois, sur un lit qui n'est pas de roses. Le
médecin qui me soigne m'a dit que mon état était très grave, car, depuis
longtemps, j'avais le coeur noyé dans le pus; les poumons et la rate très
malades; que la saison n'étant pas propice pour me soigner, il allait
provisoirement me faire subir un petit traitement préparatoire, qui consiste
d'abord en vésicatoires qui m'enveloppent tout le corps comme une
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

148
cuirasse, depuis les aisselles jusqu' aux hanches. Les premiers huit jours
j'ai souffert horriblement, surtout de l'inexpérience et de la maladresse
du pansage. De plus j'avale, pour la centième reprise, d'affreuses drogues
dont l'idée seule me dresse les cheveux sur la tête et me donne des
nausées.
La Ville Mystérieuse
(Naar Rodolphe Bresdin)
Au printemps alors que la nature se pare de ses plus beaux habits de
fête en appelle le genre humain à la noce, mon médecin me recouvrira
de vésicatoires et m'abreuvera des nouvelles drogues.
Pour comble de chance, comme toujours après avoir ramassé un peu
d'argent en me crevant, la maladie va me dévorer encore une fois, au
milieu d'un martyre sans cesse renouvelé. Qu'est-ce-que la vie surtout
une existence comme celle que je mène depuis deux ans? Avant je n'étais
pas heureux, certes, mais au moins, jétais bien portant; tandis que j'ai
souffert depuis des maux inimaginables. Si j'en réchappe de ce coup, je
veux aller à cinq cent mille lieues...’
In het tweede gedeelte van zijn boek behandelt de Montesquiou Bresdin's werk.
Veel nieuwe inzichten geeft hij ons niet. Hij bespreekt eenige minder bekende etsen
en leert ons door enkele brieven de triestige bijzonderheden van sommige
teekeningen kennen. Het is de correspondentie met een zekeren Hippolyte de
Thierry Faletan, die Bresdin de opdracht gaf zijn fabels te illustreeren; hij moest vier
teekeningen maken waarvoor hij honderd franken kreeg. Wij lezen hoe de
‘vermaarde’ schrijver op de heerlijke illustraties allerlei kleinzielige aanmerkingen
heeft, die Bresdin eindelijk wanhopig maken en hem doen besluiten het werk op te
geven. Door deze opdracht ontstond een der mooiste teekeningen van Bresdin: ‘Le
Dindon et les Paons’, die prachtig van compositie en van manier is.
Het meest bekende werk van Bresdin is zijn lithographie ‘le Bon Samaritain’, een
wonder van rijke, bloeiende verbeelding. In dit boek vinden wij aangehaald, wat
verschillenden als Banville, Beraldi e.a. over dit kunstwerk gezegd hebben. Zoo
lezen wij de volgende aanhaling uit Huysmans' merkwaardigen aestheten-roman
‘A Rebours’ waarvan de hoofdpersoon Des Esseintes geheel geïnspireerd is op de
figuur van Robert de Montesquiou Fésenzac, den schrijver van dit boek over Bresdin.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

‘Le Bon Samaritain, un immense dessin à la plume, tiré sur pierre: un
extravagant fouillis de palmiers, de sorbiers, de chênes, poussés tous
ensemble, au mépris des saisons et des climats, une élancée de forêt
vierge criblée de singes, de hiboux, de chouettes, bossuée de vieilles
souches aussi difformes que des racines de mandragore, une futaie
magique, troueé au milieu par une éclaircie laissant entrevoir, au loin,
derrière un chameau et le groupe du Samaritain et du blessé, un fleuve,
puis une ville féerique escaladant l'horizon montant dans un ciel étrange,
pointillé d'oiseaux, moutonné de lames, comme gonflé de ballots de
nuages. On eut dit d'un dessin de primitif, d'un vague Albert Dürer,
composé par un cerveau enfumé d'opium...’
Ook van een zijner andere litho's, ‘La Comédie de la Mort’, vinden wij een aanhaling
uit Huysmans. Robert de Montesquiou heeft door de uitgave van dit boekje een
goede daad verricht. Hij heeft medegeholpen om het werk van Bresdin, dat zelfs
thans nog, reeds zoovele jaren na zijn dood, niet genoeg gewaardeerd wordt, 'in
wijder kring bekend te maken. Het is hem gelukt belangrijk materiaal te verzamelen,
als brieven en citaten, welke voor hen, die Bresdin als kunstenaar en mensch
waardeeren, zeker interessant zijn. Hij geeft ons echter niet den dieperen kijk op
Bresdin's werk dien wij behoeven voor wezenlijke waardeering; hij verklaart het ons
wel, maar doet er ons niet de visionaire weidschheid noch de vederfijne gevoeligheid
van begrijpen, en dat is het wat wij in zijn boek missen.
ATY BRUNT.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

De versierder
149
Chris van Geel, Over Boek- en Boekbandversiering 1914.
DE versierder is de man die altijd het laatste woord wil hebben. Als een kundig en
kunstvol man een tafel gebouwd heeft acht de versierder het noodig dat hij komt en
versiert. Hij versiert behangsels en vloerkleeden, kasten, kisten, koffers en doozen;
hij vervroolijkt met aardige bloemetjes en oolijke slingertjes: linten en slippen,
pannetjes en potjes, puien en gevels, balustrades en torens. Zonder hem is geene
volmaaktheid te bereiken en geen werk is waarlijk voltooid zonder zijne hulp.
Wanneer zoo nu en dan de geest over zulk een fanaticus der tierlantijn vaardig
wordt, gaat hij in eigen kwade zaak pleiten; ongevraagd en onaangevallen. En dan
blijkt dat zijn schrijfstijl even onnaspeurbaar van weg en wending is als zijn lijnformatie
en dat zijn gedachten even grillig zijn geschikt als zijn ornamentiek. De overbodige
man begint natuurlijk met zich zelf het volle gewicht van openbare belangrijkheid
toe te leggen. Met een lief aplomp, dat hem niet misstaat, zegt hij ‘dat hij geen
tegenspraak ducht wanneer hij beweert dat de behoefte aan versiering algemeen
gevoeld wordt’. Het zou waar kunnen zijn indien hij zijn zin deze uitbreiding gaf:
‘algemeen gevoeld wordt door hen wien de zuivere vormschoonheid der dingen niet
geopenbaard is en die in zwakheid des gemoeds krulletjes en slangetjes in guitig
samenwerken behoeven om natuurlijke waarheden te verbèrgen’. Het is werkelijk
jammer voor de teekenaars en de ontwerpers, voor de versierders en de verluchters,
maar het is niettemin een feit, dat een langzaam aangroeiend tal van ‘nuchterder’
menschen vormen en grondstoffen in natuurlijken tezamenhang wáárder en schooner
vinden dan alle beteekende of bedrukte of bestempelde voorwerpen. Ja, er zijn er
zelfs die in deze versieringsneiging het zeer bepaalde kenmerk van eenen primitieven
staat zien. De Weensche architect Loos heeft in een geestige boutade het verband
gelegd tusschen ornament en misdaad. Hieruit dit stukje: ‘A mesure que la culture
développe, l'importance de l'ornament diminue. On mesure le degré de culture d'un
peuple au degré de simplicité des objets dont il se sert. Le Papou couvre d'ornament
tout ce qui lui tombe sous la main, son visage, son corps, son arc et ses rames.
Mais chez nous le tatouage est un signe de dégénérescence et ne se rencontre
que chez les criminels et les aristocrates détraqués. L'homme cultivé se distingue
du nègre en ce qu'il préfére un visage non tatoué et peu importe que le tatouage
soit signé Michel-Ange. Nous tenons à protéger non seulement notre visage mais
encore nos armoires, nos tables, nos vêtements et nos maisons contre les Papous
que fabriquent les Académies’. En laten wij ook het Boek beschermen tegen dezen
wilden stand. Wij vragen niet naar een versierd boek. Wij willen een goed boek. En
boven de mooiste entêtes en culs-de-lampe stellen wij een klaren, naakten eenvoud,
waarin alleen verhoudingen van lijnen en vlakken werken. Juist de boekkunst heeft
zoo weinig behoefte aan opsieringen en verdraagt deze meesttijds zelfs zoo zeer
slecht. Het ware boekdécoratieve worde dus gevonden in de lettervormen en hun
tezamenvoeging. Typografische waarde openbaart zich in technische verfijning
geestvol toegepast; in mise-en-page en overdacht arrangement. En als men dan
eens tot een buitengewoon decoratief effect wil komen dan vinde men dat alleen in
een bijzondere en geeigende opvatting en bearbeiding van lettervormen. Hoezeer
de tegennatuurlijke sierkoorts het oordeel vervalscht en den blik troebel maakt blijkt
uit deze opmerking uit versierders betoog: ‘dat slechts in weinig gevallen de vorm
der letters tot eene goede versiering medewerkt’. Weinig natuurlijke gegevens leenen
zich intusschen tot zoo verscheidene en passende decoratie, tot zoo rijke en goede
vormschikking als juist onze letterteekens. Wanneer de versierder, inplaats van bij
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

grootheden van de teekenacademie, zijn licht eens opstak bij Johnston en Cobden
Sanderson of zelfs bij Koch en Wieyink, dan zou hij zien welk een volkomen
werkingen met de zuivere lettervormen te bereiken zijn. Dan zou hij tevens ervaren
hoe bij de eersten op boekkunstgebied een innerlijke en gelukkige afkeer tegen
versierders' versiering bestaat. Nu bij onze beste architecten en
nijverheidskunstenaars beter gefundeerde, natuurlijker en practischer beginselen
de ‘sierkunst’ sterk op den achtergrond gedrongen hebben, is het niet onnoodig
verzet aan te teekenen tegen de uitingen van een verouderden krulletjesprediker
die het op ons Boek heeft voorzien, vooral wanneer hij zijn wijsheid - het ‘artikel’
verscheen in het Maandblad voor de Typografie - uitpakt voor lieden die, zonder
een eigen oordeel over 't algemeen, wellicht gaarne zulke artiestengewichtigheid
zouden aanvaarden als uiting van eene hoogere ontwikkeling.
A. VAN DOORN.
Uit de oude school
IV
Ouderliefde
IN een boekje van zestien bladzijden worden de kinderen bekend gemaakt met een
man die ‘hoewel reeds bijna twee honderd jaren dood zijnde’, hun toch nog als een
voorbeeld
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

150
voor oogen kon worden gesteld. Het is Lambert Melisz van Westzaan. Uit die
aanduiding twee honderd jaren kunnen we al opmaken, dat het boekje
omstreeks 1820 moet verschenen zijn. De titel toch vermeldt geen jaartal; daarop
lezen we alleen, in letters met sierlijke krullen omgeven: Ouderliefde van
Lambert Melisz. Dan volgt een gekleurd vignet met onderschrift: ‘Oppius redt
zijnen Vader. Rom. gesch. XIX deel’. Het is uitgegeven ‘te Rotterdam, bij Mensing
en van Westreenen’. In een kort Voorberigt vermelden de uitgevers dat ze met
het boekje beoogen ‘de kleine of jonge kinderen prentjes te laten zien, en de grootere
daar ook wat te lezen bij te geven’. Ze hopen dat het zal kunnen dienen als
tegenwicht tegen ‘laffe prenten en ondoelmatige bijschriften’. Het is vooral om die
oude, gekleurde prentjes, dat dit boekje nog groote aantrekkelijkheid voor ons heeft.
't Bevat er acht. Het zijn van die plaatjes die, evenals dat op de oude
cents-kinderprenten vaak het geval was, het wonderlijk verschijnsel te zien geven,
dat het blauw van Lamberts broek, zich ook nog op verschillende plaatsen naast
dat kleedingstuk vertoont. Zoo ook de groene kleur van zijn moeders jak; op éen
plaatje, waar de zoon wat dicht bij haar staat, heeft dat groen zich zelfs aan zijn
neus meegedeeld. Merkwaardig is ook het grijs-groene riet, en vooral de grasgroene
weide aan den zoom van het ijs. Eigenaardig is het dat, letten we op 't gezicht van
Lambert, hij eer voor den man dan voor den zoon der oude vrouw zou kunnen
doorgaan. Ik vermeld dit alles niet, om met die plaatjes den spot te drijven.
Integendeel. Ik wil ermee wijzen op iets dat nog merkwaardiger is dan die plaatjes
zelf: nl. het feit dat wij in onze dagen van waarlijk artistiek geïllustreerde boekjes
voor de jeugd, van, i.a. gesproken, een streven naar ‘schoonheid’ bij de opvoeding,
toch nog met welgevallen - zij 't soms glimlachend - kunnen kijken naar dergelijke
on-artistieke prentjes in oude kinderboeken; ja zelfs met een zeker heimwee: den
weemoed van een voor de kinderen van onze dagen verloren paradijs. Zou 'm dat
zitten in 't naieve, 't onbeholpene, 't pretentielooze van zulke illustraties? Of zou 't
enkel zijn - onbewust - de bekoring van het oude, enkel omdat het oud is? Ik weet
het niet; misschien werken daarbij beide invloeden. Maar toch geloof ik dat de twijfel
niet geheel-en-al ongemotiveerd is, die zich uit in de vraag: zou het kind wel rijp zijn
voor 't ‘artistieke’; zou 't ‘onbeholpene’ niet meer ‘des kinds’ zijn? En ook: zou
werkelijk een ‘artistiek’ opgevoed geslacht op later leeftijd zooveel meer en zooveel
beter van groote en kleine kunst kunnen genieten dan een geslacht, dat zich heeft
moeten ‘behelpen’ met cents-prenten?
Ik keer weer terug tot Lambert. Op 't eerste plaatje zien we hem als
‘Scheepmakersjongen te Westzaan werkende (1574)’. Sommigen van de lezers
zullen zich misschien verwonderen, zegt de schrijver, ‘dat ik u over zulk eenen
geringen man, als daar uitgebeeld staat, wil onderhouden’. Die mogen echter
bedenken ‘dat men het edele en goede niet altijd bij lieden van aanzien zoeken
moet’. En nu zal deze Lambert Melisz aan die lezers worden voorgesteld ‘als een
voorbeeld van ouderliefde; eene deugd’ - gaat de schrijver voort - ‘waarop God eene
belofte van bijzonderen zegen uitgesproken heeft, en welke belofte Gods ook aan
Lambert Melisz is vervuld geworden’. Op welke wijze dat geschiedde, lezen we op
de laatste bladzij van 't boekje. Men kent de geschiedenis; men weet hoe moeder
en zoon behouden in de stad Hoorn aankwamen - een gebeurtenis, die de regeering
dezer stad in steen liet beitelen, en aan de Westerpoort plaatsen.
Doch niet alleen menschelijke eer, mijne kinderen! viel Lambert Melisz
te beurt; maar God vervulde ook aan hem zijne belofte van bijzonderen
zegen; want Lambert Melisz trouwde in die stad eene zeer brave vrouw,
leefde met haar gelukkig en kreeg vele kinderen, die hem alle zeer lief
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

hadden en hem vreugde aandeden; ja zelfs werden zijne nakomelingen
rijk en kwamen in het bestuur der stad.
Nogmaals dringt dan de schrijver er op aan, Lambert tot voorbeeld te nemen. ‘Eert
uwen vader en bemint uwe moeder, dan zal het u nimmer kwalijk gaan’, enz.
Hoewel de schrijver zich blijkbaar beijverd heeft om de geschiedenis in den
kindertoon te vertellen, keer ik toch, na dèze ‘moraal’, liever nog eens naar de
prentjes terug, om den onaangenamen indruk van die slotbladzij uit te wisschen.
En ik zie, hoe de Spaansche soldaten op het dorp komen aanrukken. In de verte
liggen de huizen en de kerk van Westzaan; de daken en de grond lijken met sneeuw
bedekt. De soldaten echter staan voor een groene vlakte - is 't weiland of water?
En aan de overzij zien we een drietal dorpelingen voor hen vluchten. Het volgend
prentje verplaatst ons in 't dorp. Lambert heeft hier ‘zijnen besten Schat’, zijn moeder,
uit huis gehaald om te vluchten. Met zijn linkerhand houdt hij haar vast; en in de
rechter heeft hij een kistje - zou er geld in zijn; zou hij dus nog iets meer dan zijn
‘besten Schat’ redden? Of is het een stoof? 't Is bij deze gelegenheid dat zijn neus
de kleur van moeders jak heeft aangenomen. Op een soort van plein zien we een
vijftal mannen in blijkbaar opgewonden toestand. Weer is het tooneel veranderd: in
de verte ligt nog de kerk van 't dorp; Lambert trekt zijn moeder ‘op de burrie’ over
het ijs; op den achtergrond een troep soldaten De vluchtenden zijn ontdekt, en nu
verbergen ze
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

151
zich achter het riet. De moeder zit daar zoo ineengedoken op de ‘burrie’, dat haar
onderlijf tot een klein driehoekje is ineengeschrompeld. De houding van den zoon
is werkelijk onnaspeurbaar. Alweer de soldaten op den achtergrond. Het grijs-groene
riet vermag hun echter niet voldoende te verbergen; en zoo vinden de Spaansche
soldaten ‘den nagejaagden buit’. Eigenaardig is 't, dat op dit plaatje de kerk zich
weer vertoont, die op 't vorige niet was afgebeeld. Als resultaat van de ondervraging
door ‘den hoogste’ van den troep Spanjaarden, zien we hun ‘beschamende
verwondering over Moeder en den Zoon’. De situatie van dit plaatje is, in verband
met de beide vorige, heel merkwaardig. Het riet is verdwenen; de Spanjaarden
trekken af; de vluchtelingen vervolgen hun weg. En op den achtergrond zien we nu
twee plaatsen: links, waarheen de soldaten terugkeeren, ligt blijkbaar Westzaan;
die aan den rechterkant, waarheen Lambert zich begeeft, zal Hoorn moeten
voorstellen. Een groene weide strekt zich tot vlak bij deze plaats uit. Het laatste
plaatje stelt de aankomst voor van moeder en zoon in de stad Hoorn. Lambert trekt
de ‘burrie’ op den oever. Daar groeien eenige boomen, waarbij een drietal personen
staan. Zijn ze bezig de boomen om te trekken? Ook zien we nog een poort; en een
gedeelte van de stadswallen, waarop een paar menschen blijkbaar de vluchtelingen
toejuichen. Vermeldenswaard is nog, dat dit stuk stadswal weerspiegelt in - het ijs?
En toch - en toch geloof ik dat deze onbeholpen, naieve prentjes hun Schuldigkeit
hebben gedaan. Ik geloof, dat ze voldoenden indruk gemaakt zullen hebben op de
kinderen, die er de gebreken niet van zagen, maar voor wie het evenzooveel
tafereelen waren uit een spannend drama - spannend niet het minst dòor die plaatjes.
En dat deze een verkeerden invloed kunnen gehad hebben op de ontwikkeling in
later jaren van den artistieken zin - ik kàn het niet gelooven.
PIET HOEK.
Snipper
Ook een woord-verklaring!
In De Hofstad lezen wij de volgende grappige, maar niet onvernuftige verklaring
van eenige fransche woorden, gegeven door een franschen onderwijzer van olim:
secrétaire ontstaan uit secret-taire
chaudron uit chaud en rond
chapeau uit echappe en eau
sergent uit serre en gens
jeunesse uit jeux en naissent
fenêtre uit (den dag) fait naître.
[Idee en Leven]
Kantteekeningen bij de Literatuur van den Dag.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Joannes Reddingius, Regenboog en Jeugd-Verzen. - Amsterdam,
Maatschappij voor Goede en Goedkoope Lectuur.
J.G. van der Haar (W.v. Weide), Droomland - 's Gravenhage, van der
Haar en van Ketel.
Het Jaar der Dichters. Muzenalmanak voor 1914. Samengesteld door J.
Greshoff. - Amsterdam, S.L. van Looy.
Jan Terwey, Mozaïk. Met portret van den schrijver. - Blaricum, J.v.d.
Vliet.
Daan F. Boens, In Witte Gewaden - Zonder vermelding van uitgever.
Jean de Bère, Aux Rives du Lac bleu... - Association des Ecrivains
Belges. - Bruxelles-Paris 1914.
P.C. Boutens, Verzen. Met een Voorreden van L. van Deyssel. - Voor de
tweede maal uitgegeven in 1914 door P.N. van Kampen & Zn.
Amsterdam.
I
‘WIJSHEID, Schoonheid en Goedheid, ziedaar begrippen die door geen bajonetten
kunnen worden weggevaagd’ - aldus betoogde onlangs in haar Maandelijksch
Boekennieuws de directie van de Hollandia-Drukkerij te Baarn. En, Gode zij
dank, die directie heeft gelijk! Ware het anders, wij schrijvers zouden in deze dagen
het hoofd niet meer omhoog durven houden, veel minder Uw aandacht vragen voor
zoo iets voorzondvloedachtigs als: bundels gedichten.
Want laten we 't maar ronduit bekennen: de papieren van ons, romanschrijvers,
dichters, in één woord: kunstenaars, of die dit dan te zijn trachten of wanen, papieren
die op de koerslijsten der publieke waardeering tòch al nooit bizonder hoog genoteerd
stonden, zijn in deze crisis-dagen wel zeer bedenkelijk laag beneden pari gedaald,
en het vleugje belangstelling dat er dan tot voor kort nog te bespeuren mocht zijn
geweest ten opzichte van zoo iemand als ‘een poëet’, zulk een dwaas die 't met ‘de
Schoonheid’ durfde wagen, alsof je daar in 't leven ooit iets voor kocht! is gedurende
de laatste maanden in gelijke mate smadelijk-snel verdampt als het ontzag voor
kilometers-verslindende en naar benzine en oorlogsnieuws dorstende
dagbladcorrespondenten bestemd is geweest triomfantelijk-voorspoedig te stijgen.
En toch - alles moge door het brutale staal,
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

152
het stomme lood vernietigd worden - de Schoonheid blijft. Ja, zelfs de ramp
dat schoone bouwwerken tot puin storten en hun majesteit voor 't oog verduistert,
kan zich toch nooit zóóver uitstrekken, dat datgene waarvan die bouwwerken de
verheven uitdrukking waren, niet ongerept zou blijven, en eeuwig onaantastbaar.
Zich in deze dagen van concretie, van weeg- en meetbare massiviteit als waarvan
de 42 c.M.-kanonnen het schrikkelijk symbool zijn, te blijven bezig houden met zoo
iets abstracts en ‘onwerkelijks’ als de Schoonheid lijken moet, is dus maar niet enkel
een spelletje, een onschuldige liefhebberij voor een troepje futloozen, onbruikbaar
op forten en in gelederen - het is, wel verre van dat, niet meer en niet minder dan
contact te onderhouden met een sfeer van hóóger orde dan die waarin de gruwbre
onmiddellijkheid van het tijdelijke ons houdt bekneld. Een noodlottige
onafwendbaarheid is het toch, dat door de macht van het rauwe, onpersoonlijke
geweld, waarvoor het begrip en de waarde van de persoonlijkheid wegvallen, ons
geestelijk evenwicht gevoelig wordt geschokt. Met den blik op den oorlog moeten
wij ons noodzakelijkerwijze ‘minder voelen worden’, zooals Frans Erens zich uitdrukte
in 't Septembernummer van ‘De Nieuwe Gids’. Alleen zoo wij ons ziels-oog hunkerend
doen varen in het Wijde van de transcendente Ideeën - die geen bleeke abstracties,
maar eeuwige werkelijkheid zijn - dan zullen wij niet ‘minder worden’ maar groeien,
in kracht vermeerderen tegen den druk.
Een soldaat, die in de verschrikking van vuur en lood, waar alles om hem heen
verzinkt, zich vasthoudt aan de rechtvaardigheid van zijn strijd, die heeft zich
gegrepen aan de eenige werkelijkheid in de vervloeiïng.
En de door zorg en bekommernis neêrgedrukte thuisblijver, wien 't mag gebeuren
dat hij de zelfconcentratie vindt om zich te verdiepen in de wonderbare wereld van
een waarlijk schoon gedicht, die mensch, alweêr, grijpt zich vast aan een
realiteit, in den onwerkelijken waan van het tijdelijke, de zinlooze tuimeling
temidden van het verbrokkelde.
En daarom kan het goed zijn, zelfs in dezen tijd, ons voor eenige oogenblikken
te verdiepen in wat nijvere uitgevers in gunstiger dagen gelegd hebben op onze
schrijftafel, en te zoeken naar dat geheimzinnig ‘schoone’ waarvan de dichters aller
eeuwen de geestdriftige herauten zijn geweest.
* * *
Edoch - we staan hier in ons geval al spoedig voor een teleurstelling. Het schoone
in den naar omvang gemeten zeker respectabelen stapel papier die vóór ons ligt,
blijkt toch luttel, het middelmatige en slechte véel. En 't is wel opmerkelijk, hoe in
deze dagen van toch altijd grootsch, zij 't dan niet edel gebaar, dat middelmatige
en slechte zeer veel middelmatiger en slechter aandoet dan gewoonlijk, waarschijnlijk
wijl de kinderachtige doelloosheid ervan tegen 't groote wereldgebeuren nu zoo
armelijk en triestig-zielig bloot komt.
Het verstandigst kan 't wellicht dan ook lijken om alleen van het weinige schoone
kond te doen en het slechte, ook het middelmatige te laten voor wat het is.
‘Middelmatigh in poëzie te zijn laeten Goden nochte menschen toe’ zegt immers
reeds Horatius bij Vondel. - Voor den criticus ware dit ongetwijfeld ook wel de
aangenaamste methode, helaas dat ze niet tevens de meest practische is. Het
schoone is namelijk in zijn te ervaren nabijheid iets zoo ... ongrijpbaars, dat het heel
moeilijk met woorden te benaderen valt, en dat een criticus, om het te demonstreeren,
het best zijn toevlucht neemt tot vergelijking. En ziehier nu, paradoxaal gesproken,
de waarde van het slechte vers. Door vergelijking kan 't de schoonheid van het
goede vers doen uitschijnen.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Dies behandel ik in 't volgende rijp en groen ondereen, overtuigd dat de lezer
alleen het waardevolle als geestelijken schat zal meedragen.
* * *
Ik open dan het boekje van Joannes Reddingius, ik lees en ... voel mij dadelijk in
de wondere sfeer. Vergun mij, lezer, eens enkele coupletten af te schrijven van dat
eerste gedicht ‘Oude Klok’. Ik hoop, ge voelt dan al terstond iets van wat ik bedoel.
Oude klok, tik-tak,
tik-takt als voor jaar aan jaar,
'k luister droomrig, wacht en staar,
weet mij sterk, weet mij zwak.
Sterk, omdat ik leven moet,
tik-tak, tik-tak,
sterk, omdat ik een behoed,
tik-tak, tik-tak,
sterk, omdat een kracht mij leidt
heen door alle ellendigheid,
tik-tak, tik-tak,
sterk, omdat mijn wil niet brak
tik-tak, tik-tak....
Zwak, omdat ik ver van één
denk aan lang gevloden dagen,
wat al wenschen, wat al vragen,
rezen licht in mij voorheen,
tik-tak, tik-tak.
Oude klok, mijn oude makker,
oude tikker, oude takker,
dank, dat nog jou hart niet brak,
tik-tak, tik-tak.
In mij tikt het leven.... tak....
tikt en takt weer en ik luister,
in het duister,
weet mij sterk en weet mij zwak.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

153
Dat een dichter een mensch is die als met nieuwe zintuigen door het leven gaat
toont ook Reddingius. Hij ziet in den avond de feeën hun zilveren waden weven
(105), in de oude schouw het ‘fel getongde vier’ wapperdansen (89); in den herfst
rijdt hem door 't bosch het wijnloof roode paard (199). De natuur is hem vol zalige
mysteries waar de nuchtere mensch gevoelloos aan voorbij gaat. In de wijkende
windvlagen hoort hij muziek, die zijn onrustig begeeren stilt; hij verlangt terug naar
't zacht geruisch van de linde voor de oude woonst waar hij geboren werd en welks
suizen de jonge dichter zoo menig lied heeft afgeluisterd (63). Zwerver - voelt hij
zich niet meer alleen als een herdersknaap in 't eikengroen op zijn rietje een wijsje
pijpt (128), en hij fluit op zijn beurt den echo toe, dien hij ‘waar de heuvlen reien’
‘met opgeschort gewaad hoog in de glorie van (zijn) lokkenval’ ziet staan (117).
Merk op dat zekere iets van Hooftsche gracie in:
Wie bracht mij roode rozen?
Brunelleke,
gezelleke,
O toef een poos,
ik wil u kusjes geven,
wel zeven,
voor elke roode roos.
en geniet het innige accent van ‘In je witte kleed’ (blz. 40).
Over 't algemeen vind ik de sonnetten veel minder dan de eenvoudige liedjes.
Sonnetten van gladde factuur treft men bij onze jonge dichters genoeg, doch werkelijk
goede sonnetten heel weinig. Meestal speurt men in de regels te zeer een
gedwongen gaan naar het rijm, inplaats van een natuurlijk daarin
uitvloeien. Voor een dartelen geest als dezen zanger, is de sonnetvorm ook
een te strak pantser; een levendig gerhythmeerd sonnet als b.v. op blz. 116 gaat
hem dadelijk veel beter af.
Veel aanmerkingen op wat mij minder geslaagd lijkt wil ik niet maken. Op blz. 23
herinnert de eerste regel:
Wat is toch liefde zou ik willen vragen...
wel wat veel aan de duf-riekende gemoedelijkheid van een zekeren Adoratie-cyclus,
onzaliger gedachtenisse. En de eerste regel van ‘'k Ben als een Tak’ (blz. 51) wekte
bij mij de wel hoogst oneerbiedige en ontluisterende gedachte aan een
Gymnastiek-zaal op. Ik vind dien regel daar bepaald zeer leelijk.
Onzuiver gevoeld lijkt mij op blz. 15:
Dàn zal 't mij zijn of weer mijn hart gaat breken.
Dit ‘weer’ toch maakt de diepe en smartvolle werkelijkheid van het gebroken
dichterhart tot een banale fraze. Als dat hart werkelijk eenmaal gebroken is, dan zal
't den dichter later niet zijn, of datzelfde nu nog eens geschiedt.
Laat ons bij dezen indruk niet blijven. Ik schrijf nog het volgende af:
Vlakten en heuvlen, o de God is goed,
die 't vee laat grazen in de weelge weien,
die stroomen zeewaarts zendt en de valleien
met loover tooit en die de vooglen voedt.
Hij maakte 't mooglijk, dat de morgen-groet
juicht uit de fluit en schalt uit de schalmeien
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

van 't herdersvolk en dat de blije reien
van kindren zwieren langs der heuvlen voet.
Dans en muziek, dat is der menschen vreugd
en waard den God, die leeft en leven laat,
àl-goedheid dalend, stijgend weer tot Hem.
Eer dus het leven elken dageraad
en dans uw dans van liefde, lied en jeugd,
dat klinke uw dank welluidend in uw stem.
Is het niet, bij de lectuur van dit sonnet, of Jacques Perk onder ons is weergekeerd?
En heeft Reddingius het godsdienstig gemoed hierin niet een schoonen psalm
gegeven?
GERARD VAN ECKEREN.
[Boekenschouw]
Land- en volkenkunde; reisbeschrijving; oeconomie
Italië. Indrukken en gedachten. Een causerie door C.S. Adama van
Scheltema. - (Rotterdam, W.L. en J. Brusse, 1914).
Dit boek is geschreven voor min of meer beschaafde leeken. Het wil niet een kalm
instrueerende verhandeling geven, noch een reisbeschrijving met doctrinaire,
wijsneuzige critiek, doch het wil een causerie zijn van iemand die zich in het geheel
niet officieel voelt. De reisbeschrijvingen van een vijftig jaar terug zijn in onze
verbeelding een beproeving van saaiheid en dufheid, en daarna kregen we bij de
tachtigers dikwijls een phantasiebeelding, een sensatie-neerslag die de exactheid
van het wetens- en opmerkenswaardige geheel verdoezelde tot een wazigen afdruk
van een al te subjectief beleven. Zoo werd bij hen een toevalligheid van eigen
ontroering tot hoofdthema van een groot lyrische uiting, doch de tucht van het
onderwerp bracht hen niet tot klaar-zuivere beelding van het vreemde, zoodat dit
zich tot een bijzonder gevoelde doch algemeene waarheid kon verheffen. Scheltema
is, zooals we hem kennen, in vele
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

154
opzichten reactionair; hij is dit zoowel tegen de burgerlijk effen gewichtigheid als
tegen den tachtiger eigenwaan met het grootsche gebaar. De verhandeling nu is
dezen schrijver te Duitschwetenschappelijk, de studie is hem te peuterig exact, de
De Eva van Cranach
(Uit: Adama van Scheltema, Italië)
sentimentsverbeelding te vaag willekeurig; daarom kiest hij de causerie. Hij kiest
hiermede een bij voorkeur haast specifiek fransche kunstuiting, en juist blijkt hij in
dit boek zoo geheel tegen het fransche vooringenomen, dat voor de waardeering
en inleving dier speciale beschaving hij aan een te persoonlijke antipathie uiting
geeft. Zoo is dit werk als causerie niet geslaagd; het eigenaardig klassicistische van
de fransche kunstuiting heeft in zich een vormtucht die het subjectieve al onmiddellijk
uitingsgewijs componeert tot een direkte harmonie. Voor een causerie blijkt deze
schrijver te Hollandsch, en zoo wordt dit werk een vluchtig bewerkt allegaartje waar
hij zich zelf met te weinig eisch voor den vorm in laat gaan, terwijl hij telkens zich
zelf betrapt en dan reactionair weer een anderen toon aanslaat. De groote
voorbeelden van de tot hooge kunst geworden reisbeschouwingen blijven Goethe's
reizen en Taine's werken op dit gebied. Vooral deze laatste met zijn prachtig helderen
stijl heeft een wonderlijke snelheid van opnemen en fijnheid van opmerken; hij weet
zijne subjectieve indrukken direkt te toetsen aan de door hem verkregen en
doorleefde norm van kunstschoon, en zoo zijn zijne zinnen van een levende
indringing en toch vol zuivere doordachtheid. In Scheltema's werk leeren we te veel
Scheltema kennen in zijn sympathieën en antipathieën, in zijn reactie op Italië en
zijne kunstwerken; te weinig heeft hij zijn indrukken en studies verwerkt tot een
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

schoon boek, waar Italië in spreekt en waar de schoonheid in natuur en kunst voor
den lezer tot een opbouwende en klare algemeenheid is verheven.
Toch is dit boek prettig om te lezen: we leeren er Scheltema uit kennen, en deze
mensch is een dichter. Hij heeft nu eenmaal een hekel aan alle kunsthistorici en
aestheten; het reactionaire in hem is dikwijls de oprechte toorn van het leven tegen
den vorm, nl. waar de vorm tot huls werd en tot leugen. Hij wil zijn werk dan ook
slechts als een Inleiding beschouwd zien, een Inleiding voor leeken op het werelden
levens-hoofdstuk Italië. En als inleiding kan dit boek heel goed werken; nooit
heb ik zoo'n verlangen gehad om Italië te bestudeeren en te bewonderen dan na
het lezen van dit werk; het prikkelt zoo, het warmt zoo op, want het is toch dikwijls
een hart met eerlijke liefde voor de vol-menschelijke schoonheid dat zich hierin
uitspreekt. Wel hebben we een voortdurende behoefte om te corrigeeren en om
den schrijver naar bewijzen te vragen; telkens willen wij onder een redeneering
remmen, telkens bij een ontboezeming vragen we: ziet gij den geestelijken
achtergrond wel goed; bij menige beschouwing hebben we 't gevoel of de schrijver
wat te veel juist altijd ànders wil dan de traditie. Het persoonlijke geeft het warme
en aardige aan dit boek; doch er is geen goede overgang waar hij zijne particuliere
omstandigheden naast de meer algemeene en cultuurbelangrijke zaken bespreekt
en waar hij het een en het ander als aaneenrijgt.
Hij begint met Annie en ik, en waar hij dien toon bezigt is het een lieve
bijzonderheid vol dichterlijke charme; doch hij eindigt ... is dan de wereld toch nog
groot en ons hart nog maar klein? Te laat komt de schrijver tot deze vraag en
ontdekking en we missen de diepe reverentie van den enkelling voor de monumenten
en het leven van een cultuur en een volk; want hij had als ernstig kunstenaar voor
den lezer zijn diepste ontroeringen te beelden in het woord, en hij had de waarheid
en de waarden in den gang der geschiedenis ook voor ons nu levenden te brengen
tot schoone leering.
In kleine schetsjes en typeerende stukjes is hij
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

155
het best: waar hij op den Bré is, waar Annie te veel chianti dronk. Een wandeling
naar Gandria waar hij een stokoud gehuchtje ziet, als een grauwen tandeloos
geworden roover. In kleine intiemiteiten bloeit de dichtervisie op, en dit is misschien
voor het boek het meest waardevolle; het is een lévend boek vol fouten.
In Florence is hij beter thuis dan in Rome; hier kan de hedendaagsche kunstenaar
meer direkte aanvoeling vinden, hier behoeft hij niet door nauwe straten van studie
om het schoone uitzicht te krijgen. De ziel van deze stad heeft hij lief en haar ziet
hij in de lucht, in het licht, in het verrukkelijk uitzicht uit zijn venster, in den schoonen
fonkelenden robijnen koepel van Brunelesco. Deze schrijver is te hedendaagsch
(ik zeg niet alledaagsch) in zijn liefde, om de schoonheid van het verleden van dit
land juist en diep te beschouwen; om deze voor hem te stoffige geschiedenis der
kunst in haar eigen zielvolle taal te laten spreken. Daarom is Florence zooveel
levender dan Rome in dit boek; daarom komt bij ons de vraag op: ach vertel nog
iets over Venetië met haar levend schitterend en droomend water, en later eens
iets over Munchen bijv., en ja ook over Amerika. Een ieder is bang voor de
consekwentie van zijne fouten en zwakheden; waarom toch op Amerika zoo
geschimpt? Dat geschiedenis de leermeesteresse moet zijn voor het heden; dat
men geschiedenis moet liefhebben en niet mag hebben als liefhebberij, dat leert
deze dichter ons in dit boek en misschien met te grooten nadruk. Toch zijn zijne
fouten beminnelijk openbaar, en hij voelt zich nog te veel baanbreker om al een
goed geheel te kunnen bereiken. De kunst en de geschiedenis der beschaving voor
leeken bewerkt en verteld en onderwezen door een kunstenaar die zijn studie en
zijn publiek lief heeft, ziehier zijn mooi ideaal. Wat hij op pag. 273 zegt van de cultuur
en kunstopleiding van ons volk, van de achterlijkheid bij ons der populaire
kunsthistorie, is zeer waar. Telkens als hij dieper doordringt en al betoogende een
kunstrichting of kunstenaar beschouwt, komt hij tot belangrijke en goede
karakteristieken. Zoo zegt hij heel goede dingen over de barok: geestig noemt hij
het de kunst der goddelijke koekenbakkers voor het hemelsch luilekkerland. Toch
vragen we ook hier weer: wanneer brengt hij nu den geestelijken achtergrond der
verschillende stijlen naar voren? Hij voelt het wel, doch betoogt het niet duidelijk,
zegt het niet beeldend helder. Rembrandt is grooter dan Velasquez; de eerste is
meer dan volmaakt: hij geeft niet zijn onderwerp maar er altijd nog Rembrandt bij.
Het beste uit het boek is de bewonderende beschouwing over Michelangelo en
Rafaël. Hier benadert de schrijver de hooge karakteriseering; hier voelt hij hen als
dragers van een kunsttijdperk; hier bespreekt hij deze meesters, hen bewonderend
en inlevend en ook hen symbolisch stellend als figuren en representanten van een
bepaald geestesleven. Den eerste ziet hij als den somberen profeet, den man van
het verleden, den laatste als den blijden kunstenaar van de idyllen, die zijne schoone
gelukkige fresco's aan de wanden blies. Bij de bespreking van deze persoonlijkheden
heeft de schrijver zijn toewijdende studie verwerkt: hen beeldt hij als bewonderend
kunstenaar, hen leidt hij voor ons, menschen der twintigste eeuw, in, als leermeesters
en predikers ook in het heden. Waar de schrijver den weinigen hollandschen kunstzin
voor het plastische gispt; waar hij tegen de barbaarsche vernielzucht en platte
ruwheid in de onbeschaafde volksziel toornt, daar blijkt het dat hij door het leven
onder andere naties de fouten van zijn volk helder ziet en deze opbouwend wil
bestrijden. Doch waar de schrijver geheel buiten zijn onderwerp raakt en op eigen
houtje speculeert; waar hij als op pag. 254 het heeft over het bijgeloof en over het
protestantisme, daar geeft hij een wijsbegeerte der religie van een straatjongen, en
zijne beperkte beschouwingen over het antieke Dionysische bijv. en over het
beestachtige en praehistorische, zijn, op zijn zachtst gezegd, zeer naief. Waar hij
op zijn Hollandsch aan het boomen gaat, moest hij dat met wat meer goeden smaak
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

en met wat meer kennis van zaken doen; zóó als 't nu geschiedt werkt het storend
en overbodig.
Dit boek is evenwel als opwekking om zelf levend en persoonlijk kunst te zien en
te bestudeeren; om de menschen wakker te maken: dat zij toch vooral zelf een
eigen oordeel vormen; dit boek is met zijn geslaagde stukken en poëtische
levendigheid voor ons massief volk toch een zeer te waardeeren verschijning.
J. PETRI.
Driemaal dwars door Sumatra en zwerftochten door Bali, door H.H. van
Kol. - (Rotterdam, W.L. en J. Brusse's Uitgevers Maatsch. 1914).
Flink, in de houding, met een wandelstok in de rechter- en een zonnehoed in de
linkerhand, met op elkaar gedrukte lippen en wijd geopende oogen waaruit wilskracht
en vastberadenheid spreken, rechts het horloge om den juisten tijd te weten en dien
zoo goed mogelijk te besteden, links een lorgnet om zoo noodig alles nauwkeurig
te kunnen waarnemen - zóó zien wij het beeld van den schrijver vóór in zijn boek.
Zooals nu dat welgelijkend portret op ons den indruk maakt van forschheid en
degelijkheid, zoo doet dat ook het dikke boek in zijn geheel, dat versierd is met een
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

156
80 illustraties naar keurige fotografieën en met twee kaartjes, een uitgave die door
de uitgevers
Zuid Niasser
(Uit: Driemaal dwars door Sumatra)
welverzorgd is, en zoo doet het niet minder de rijke inhoud. Negen jaar geleden
was Nederlandsch-Indië door Van Kol bezocht en had hij zijn weg door Atjeh en
onderhoorigheden gekozen om er op de zaken van den oorlog te letten, terwijl er
toen op oeconomisch terrein weinig merkwaardigs te vermelden viel; nu kiest hij
weer onze koloniën en nu was zijn oog meer gevestigd op de werken des vredes,
en nu op de pacificatiemiddelen bij uitnemendheid, dat zijn de verstandelijke
ontwikkeling van het volk, de verbetering der oeconomische toestanden, benevens
geneeskundige hulp voor kranken en gebrekkigen.
Allereerst bespreekt hij het volksonderwijs in Atjeh, in den beginne door de
bevolking met tegenzin en tegenwerking ontvangen, maar nooit opgedrongen, nu
gewaardeerd. Vóór alles moet echter naar verbetering van het gehalte der
onderwijzers worden gestreefd. Gelijk men ziet weet dus de schrijver in zijn boek
het goede op te merken en te prijzen, het minder goede niet verzwijgende, en dikwerf
de middelen tot verbetering aangevende. Dit gaat zoo het geheele zeer uitgebreide
werk door, en het komt mij dan ook voor dat hierin juist de waarde er van gelegen
is: de toestanden worden besproken en onbevangen beoordeeld waar het wezen
kan, veroordeeld waar dit moet geschieden. Wat Van Kol zegt over ons optreden
in Bali geeft een juist denkbeeld van zijn meening over ons optreden in heel het
koloniaal gebied: ‘De historie van een koloniale mogendheid kan nu eenmaal niet
worden geschreven zonder groote tekortkomingen, misslagen, fouten, schanddaden
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

zelfs, te vermelden van hen die daarbij een rol spelen, en veel valsche waarheden
heeft zij te bestrijden. De duur eener leugen is afhankelijk van haar belang voor de
schuldigen, en zij weerstaat des te beter de aanvallen der waarheid, naarmate
meerderen belang hebben bij haar bestaan. Voor wie eerlijk streeft naar het goede
en ware, is elke ontsluiering van een misgreep of van een wandaad een bate voor
de toekomst, daar alsdan de begane fouten tot leering strekken. Wie een en ander
niet wil, leidt de aandacht af door aanvallen op den aanklager, en wordt met wrevel
vervuld enkel en alleen door het feit dat deze in de vóórhistorie van elke expeditie
is gaan snuffelen. Dat mag ons niet weerhouden om te pogen licht en schaduw
onpartijdig tegenover elkaar te stellen, en het goede en het kwade der daden van
de Nederlandsche Regeering op Bali beide gelijkelijk recht te doen wedervaren’ 1) .
Laat me, eindigende, mogen overnemen als ook voor dit boek geldende, de woorden
door Henri Borel in De Gids geschreven over het boek van Augusta de
Wit over Java, dat ook door
1) Het is hier noch de plaats om mede te deelen welke onderwerpen verder in Atjeh zijn in studie
genomen en beschreven, noch om hier den inhoud van het boek nauwkeuriger aan te duiden;
die inhoud is zóó rijk dat de opgave er van in het werk-zelf zeven bladzijden in beslag neemt.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

157
Van Kol meermalen wordt aangehaald: ‘Toen ik dit heerlijke, weldadige, mooie,
o! zoo mooie boek in handen kreeg van Augusta de Wit, dacht ik, dat wanneer
er nog eens een paar schrijvers als deze opstonden, dan zou eindelijk de hoop
ontstaan een Nederlandsch-Indische literatuur te krijgen, die door haar
verfrisschenden, verreinenden invloed het leven daar kon zuiveren van materialisme.
- Ik meende vroeger altijd dat het aan Indië zelf lag, dat het daar geen land was om
mooie dingen te zien en daar vreugdevol van te schrijven. Maar nu is het gekomen!
dit mooie boek heeft het mij doen zien’. Van die ‘een paar schrijvers als deze’ is er
hier een.
Dr. CALKOEN.
Tooneel
Dramatische Werken van Bernard Canter. (Medea, de Bron der Jeugd,
de Gijzelaars). - (Amersfoort, Valkhoff en Co.).
De heer Canter is een geestig man en een schrijver van ras. Geen letterkundig
kunstenaar, voldoet hij nochtans aan de eischen van een uitstekend en
belangwekkend publicist. De heer Canter toch is iemand met een scherp en
onafhankelijk oordeel. Naar hem te luisteren, kan tot verdieping van des lezers
inzicht strekken. Hij raakt vaak aan die lagen van het bewustzijn, welke het dagblad,
waaruit toch tegenwoordig negen en negentig procent van het publiek zijn wijsheid
en zijn oordeel put, noodgedwongen ontkent. Men mag den schrijvers in kranten
daar geen verwijt van maken. Voor een deel beseffen zij zelf dat gemis, maar ...
een courant is nu eenmaal gedeeltelijk konfektiewerk, ze is gepast op het begrip
en het bevattingsvermogen van jan en alleman. En aan die beide heeren heeft de
schrijver dezer dramatische werken nu juist gruwelijk de mier, als u me de uitdrukking
veroorlooft.
Begaafd met een pakkenden stijl, een levendige verbeelding en een scherp
opmerkingsvermogen, alle kostelijke eigenschappen, die den journalist moeten
tooien, en die Bernard Canter dan ook bij voorkeur in verhalen vol ‘leuken’ humor
ten dienste der feuilleton-rubriek in dag- en weekbladen heeft gesteld, wil hij niettemin
méér dan de gemiddelde lezer van zijn avond- en ochtendblad vraagt.
Daarmee is gezegd, dat de auteur behalve in zich zelf van zijn werk weinig
voldoening zal ondervinden. De aard van dat werk brengt het mee: het is niet voor
de massa. Maar wat de ‘viel zu Vielen’ afschrikt, trekt anderen aan. Met het begrip,
de waardeering en de gegronde aanmerking dezer laatsten moet de heer Canter
zich dus tevreden stellen. Maar daarin juist schijnt hij niet of moeilijk zich te kunnen
schikken.
Een schrijver is meestal een ingewikkeld wezen. Niet gediend van laffen lof van
wie zijn werk toch niet vatten, daarvan het vooze en valsche maar al te scherp
beseffend, behoeft hij anderzijds de aanmoediging, den steun of de... verblinding
daarvan. Ofschoon met Goethe in theorie en deels ook in de praktijk den bijval der
menigte versmadend, snakt hij toch naar kontakt met diezelfde menigte. Staande
buiten den kring als een banneling, geniet hij van die vereenzaming den zoeten
trots, de kracht der alleenheid. Eenzaamling blijvend, kan hij bij tijden toch verlangen
met de menigte één te zijn. Maar deel der massa, wenscht hij zich zelf te blijven.
Zich zelf is hij immers het naast. Een dubbelleven levend, in zijn geest en in de
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

maatschappij, acht hij de laatste verheffenden achtergrond met betrekking tot den
eersten. Maar zoo gedoogt de maatschappij het niet.
De oude tweespalt, de zelfstrijd, die in elk kunstenaarsleven woedt. Canter dus
toch een kunstenaar? Ik geloof het niet. Een kunstenaar toch hadde het vraagstuk
opgelost. Hij zou de kloof weten te overbruggen, zoo niet dempen. Hij hadd' tusschen
de begeerten van zijn diepen geest, zijn warme hart en de bitse eischen van een
hard, maar onmis- en als zoodanig aanvaardbaar maatschappij-bestaan den weg
gevonden, die ter verzoening leidt en die Bernard Canter verscholen schijnt te
blijven. De ware kunstenaar had de uiterlijkheden van zijn zelfzucht en afkeer dezer
samenleving aan de veeleischendheid der laatste opgeofferd, daar hij eerst dan
zich geheel kan geven aan zijn zelfzucht. Zich schikkend naar dien onafwendbaren
dwang, zoekt hij en hoopt hij te vinden en vindt hij ook waarlijk door de kracht en
de toegewijdheid van zijn zoeken in zich de spiegeling van het heelal. Het volle
menschenleven verzwelgt zijn in-zich-zelf-gekeerdheid.
Moet verontschuldiging gevraagd, dat zelfs de termen telkens weer aan Goethe
herinneren? Het spreekt immers van zelf, daar Goethe toch de kenschets van
Olympiër dankt aan die overeenstemming in zich zelven tusschen de eischen van
zijn dichterlijken geest en die der wereld. Wie deze harmonie gevonden heeft, hij
duikt eenvoudig in zich zelf en vindt, dat beide stroomen, die uit den hemel en die
uit de aarde, zich vereenigd hebben; hij plonst in het leven, waarvan Goethe sprak
en vindt de parel van zijn eigen hart, zijn diepste ik-heid.
Deze parel heeft Bernard Canter niet als een genade gevonden. Het toeval en,
keerzij van het toeval, het onafwendbare onthouden beide hun bekoring aan wat
hier kostbaars getoond wordt. Dat het getóónd of aangeboden wordt, staat tegen,
stelt althans teleur. Wij hadden zelf die verrassing
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

158
tusschen zijn woorden willen delven; we wenschten met eigen handen als mondige
kinderen de schillen zijner woorden af te vezelen tot de kern ons tegenblonk.
Dit genoegen voorkomt de ijdelheid des schrijvers. Hij staat op den drempel zijner
pralend gestoffeerde woning. Druk waarschuwt hij aan ons oor: hier krijgt u wat
bijzonders te zien. ‘Ter inleiding...’ dit. Een gelijkenis van Haroen-al-Rasjid, over de
waarde der dichterziel. De heer Canter heeft daar in een weekblad al eens meer
rechtstreeks op gedoeld. Zou Heinrich Heine, zou Paul Verlaine of Shelley, heeft
van de Woestijne of Boutens wel eens over den ‘dichter’ wijsheden verkocht? En
daarna herinnert nog dringender ‘De Witte Pauw’, een niet schoon vers, aan de
eenzaamheid van dit dier tusschen kippen en duiven. In trouwe, we kunnen slechts
deernis voelen met den waan van wie zich aan zich zelf verplicht acht op deze brave
dieren af te geven. Hij is beklagenswaardig ... daar hij zich zelven overschat, aan
de ware schatting van zich zelf althans niet toe is. Daarna volgen de dramatische
werken, waarvan men hierboven de titels leest. Hierin is vernuft en levendigheid
van handeling en vlotheid van taal, maar neen, in dezen tijd, dat vlak bij ons het
leven oneindig dramatischer beelden schept, verschrompelt het maaksel van Canter's
geest. Het was maakwerk, dat, vergeleken met het leed en de gruwelen van dezen
tijd, haast weerzinwekkend wordt als ‘Spielerei’, al is dit Canter's schuld niet en dit
boek ongetwijfeld rijker aan vernuft en verbeelding en oorspronkelijkheid dan wat
in andere tijden met een beleefdheids-aai pleegt afgedaan te worden door wie
vreest, anders verplicht te zijn zich ernstig daarmee te moeten bezig houden.
Zoo kan een onwelwillendheid, oprecht geuit, een kompliment beduiden. De
welwillende fraze ware voor Canter een hoon.
H. VAN LOON.
Papierfabricatie
V 1)
ZIJN de lompen gesneden, dan worden ze met chemicaliën verder behandeld,
allereerst om het aanklevend vet te verwijderen dat ook zeer veel stof en vuil
vasthoudt, terwijl men ze meestal ook nog ontkleurt, tenminste
Kogelkoker, met spanning van 6-8 atmosferen.
(Naar een cliché van de firma ESCHER WYSS & Co., Zürich).
indien er wit of zacht getint papier van gemaakt moet worden. Zij worden daartoe
gekookt in groote kogelronde kokers van twee tot drie meter doorsnede, die tot circa
1500 kilo lompen kunnen bevatten. Men bereidt dan eene loog van kalkmelk, waarna
het geheel door stoom onder druk wordt gekookt, waarmede 4-12 uren gemoeid
zijn. Gedurende het koken wordt de koker in draaiende beweging gehouden,
1) Zie D.G.W. 13e Jrg. Nrs. 1, 2, 4 en 6.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

waardoor alle deelen der massa lompen goed met de heete loog worden gedrenkt
en van vetten en vuil gezuiverd, terwijl tegelijkertijd de meeste kleurstoffen òf
verdwijnen, òf zoodanig worden ontleed, dat ze bij het volgend bleekproces
gemakkelijker vernietigd kunnen worden. Is het koken afgeloopen, dan wordt de
eigenaardig riekende loog afgevoerd en de lompen in den hollander gewasschen,
om daarna gemalen te worden tot het zoogenaamde ‘halfgoed’, welke naam aan
de vezelstoffen wordt gegeven wanneer zij zoover zijn voorbereid, dat de
papierfabricatie een aanvang zou kunnen nemen. Het weefsel, waaruit de lompen
bestaan, wordt door het maalproces uiteengerukt in kleinere stukjes en door het
voortgezet malen worden deze tot een vlokkige vezelmassa.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

159
De maalhollander werd reeds terloops vroeger door ons besproken. Hij bestaat uit
een bak B, van ijzer of cement, etc. (zie onderstaand afgedrukte figuren), waar zich
in het midden, over een gedeelte van de lengte, een tusschenschot c bevindt, dat
even hoog is als de wanden en waardoor de bak dus in twee met elkander in
verbinding staande deelen wordt gescheiden. Om de over den bak liggende as R
bevindt zich in de eene helft van den trog een ijzeren rad S, met gewoonlijk drie aan
drie geplaatste messen voorzien. Door eene inrichting kan men de as en daarmede
het messenrad doen rijzen of dalen. In dezelfde helft, onder het rad, is een soort
van zadelvormige ophooging gemaakt die van g tot g 1 steil afvalt, terwijl in de glooiïng
van f naar f 1 , bij n, over de breedte eene met draadgaas overtrokken uitholling is
aangebracht, waardoor heen nog verscheiden zwaardere voorwerpen en
verontreinigingen gelegenheid vinden zich af te zetten. Midden onder het messenrad
bevindt zich in het hellend vlak eene opening waarin een samenstel van
ondermessen geplaatst wordt, het zoogenaamde grondwerk.
Heeft men nu den hollander met lompen en de noodige hoeveelheid water gevuld,
dan wordt de messenwals aan het draaien gebracht, die, in den beginne op
tamelijken afstand van de ondermessen, met groote snelheid door de massa wentelt.
De lompen worden nu met geweld tusschen de messen
doorgedreven en daar uiteengescheurd en tegelijkertijd over het steile deel van de
helling heengestuwd, zoodat de massa aan de andere zijde afvloeit, om het
tusschenschot heen stroomt en na eenigen tijd weer tegen de glooiïng f, f 1 , wordt
opgevoerd, doordat het rad met de messen tegelijkertijd als scheprad dienst doet.
Gedurende
den arbeid laat men de messenwals steeds meer op het grondwerk zakken, zoodat
de massa voortdurend fijner wordt verdeeld en een meer brijachtig karakter
aanneemt. Veelal worden de lompen meteen in den hollander gewasschen; in de
figuur ziet men om de messenwals eene kast k, waarin eene schijf e, de z.g.
waschschijf, geschoven kan worden, welke met gaas bespannen is, waartegen de
brij wordt geslingerd; het vuile water loopt er doorheen en wordt zijdelings
weggevoerd, terwijl de vezelmassa in den bak terugvalt waarin ook voortdurend
schoon water toevloeit. Wenscht men dit wasschen te staken, dan plaatst men de
plank d voor de schijf. De waschschijf gebruikt men niet wanneer de stof reeds fijner
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

verdeeld is, daar er dan te veel stofverlies zou ontstaan doordat zij door de mazen
met het water wordt medegeslingerd. Men gebruikt dan de waschtrommel, in o
aangeduid, een draaiende cylinder, waarvan de mantel met kopergaas is bespannen
en die van binnen met gekromde bladen b is voorzien, welke het water dat door het
metaalgaas heendringt, omhoogscheppen, tot het gelegenheid vindt, door eene
opening in het midden van een der zijwanden af te vloeien en het door de goot q
wordt weggevoerd.
X.
Letterkundig leven uit de october-tijdschriften
De Gids
De aflevering opent met een gedicht van Jacob Israël de Haan: ‘In den Oorlog’.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

160
Wee, de aarde dreunt: over de oogstvolle velden
Schrijden de legers met hun wreed geraad.
De heerschers hunkren, en der heeren helden
Zoeken de hartstocht der hevige Daad.
Waar is de teedre spanning van het Leven,
Dat volk aan volk en land aan land verbond?
Het Onheil heeft zijn delgend zwaard geheven
En 't Leven ligt in 't hijgend hart gewond.
Van Mr. W.H. de Beaufort is er een artikel over den Oorlog en het Volkenrecht. De
schr. behandelt daarin o.a. het verschil van stemming in kleine en in groote landen.
De kleine landen keuren af elken oorlog die niet is verdedigingsoorlog tot behoud
van bedreigde onafhankelijkheid.
Terwijl de bewoners der kleine landen meenen dat hunne
levensbeschouwing in een hoogere opvatting der beschaving wortelt,
klinkt het hun luid in de ooren, dat zij zich zeer vergissen. Uit de groote
landen wordt hun te gemoet gevoerd, dat hunne opvatting de engheid en
bekrompenheid verraadt van den kleinen burgerlijken kring waarin zij is
ontstaan, dat zij dien ten gevolge niet begrijpen dat er een hooger ideaal
bestaat dan familiegeluk, vermeerdering van welvaart en ongestoorde
beoefening van kunst en wetenschap, dat er verheven beginselen zijn
die op deze wereld niet kunnen zegevieren zoo niet tijdelijk aan de eischen
der zedelijkheid en der menschelijkheid het zwijgen wordt opgelegd, en
dat de godsdienst waarop zij zich beroepen een temerige godsdienstigheid
is, die aan sommige woorden van het Evangelie een flauwe beteekenis
hecht maar die geen rekening houdt met den Oud-Testamentischen God,
die door de heldendaden en veroveringen van zijn uitverkoren volk
verheerlijkt wordt.
P.C. Boutens dicht Liederen van Isoude, die zijn als fijngeslepen kristallen. Het boek
van Pater B.H. Molkenboer heeft den in Rome vertoevenden heer G.J. Hoogewerff
een beschouwing over ‘Roomsche Schoonheid’ in de pen gegeven. Hij vindt veel
in het werk te prijzen, maar ook veel tekortkomingen.
De tekortkomingen leveren nog eens het duidelijk bewijs, dat het nu
eenmaal niet aangaat journalistieke reisheugenissen, saamgevoegd en
uit gewerkt, als een ‘boek’ uit te geven. Want hier schuilt de fout! - Dat
het met deze dagbladartikelen nog zoo wel lukte, toont aan dat ze in hun
soort zeer goed moeten geweest zijn. Te goed: want anders zou de
schrijver wel genoopt zijn geweest ze om te werken! Het boek zou met
zulk een nieuwen vorm alles gewonnen hebben en allicht zou ook de
omwerking geleid hebben tot een andere indeeling. Met wat aanvullende
en meer stelselmatige lectuur had veel, dat nu losweg werd
neergeschreven, beter belijnd kunnen worden. Het historisch verband,
dat in en tusschen de losse bijdragen onwillekeurig zoek raakte, had met
oordeel gelegd kunnen worden. Want de schrijver kent de dingen wel en
heeft ze goed bezien ook.
Voor eenigen tijd verscheen in de Revue de Paris door de zorgen van den
dichter Fernand Gregh een posthume roman van Alfred de Vigny: ‘Daphné’. Deze
roman - met een préface en aanteekeningen thans ook in boekvorm verschenen,
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

vormt de schakel die Vigny's laatsten dichtbundel ‘Les Destinées’ verbindt met zijn
vroegere werken. Over dezen nieuwen roman schrijft in deze Gids-afl. de heer C.
Kramer, die begint met er aan te herinneren, hoe de roem van den schrijver van
Cinq-Mars en 't drama Chatterton, van Moïse en Eloa geruimen tijd zijn
roem voor dien van zijn mededingers moest zien verbleeken, doch hoe 's dichters
overtuiging dat het nageslacht hem de hem toekomende eer zou bewijzen in
vervulling is gegaan.
De roman Daphné voert ons naar 't half-heidensche, half Christelijke Syrië der
vierde eeuw. Evenals Chateaubriand in zijn Triomphe du Christianisme schetst de
Vigny de worsteling van Hellenisme en Christendom.
Prof. J.F. Niermeyer bepleit meer vrijheid in de opleiding onzer jongelingschap; J.
de Wit zet nog eens de beteekenis der Hegelsche Philosophie uiteen; Hélène Swarth
zingt van Liefde.
‘Wir würfeln wieder einmal um die grössten Einsätze. Noch vor vier
Wochen ahnte niemand, dass Russland ein “Todfeind” sei. Jetzt... Vor
Jahren wars England, vorher und zwischendurch Frankreich. Wie 's trifft.
Aber wie 's trifft: unsre Bücher und Theater und Philosophen und all das
- können wir, glaub' ich, bis auf weiteres einmotten’ (tegen mot bewaren;
opbergen).
Dit van weinig krijgsenthousiasme getuigend woord van Siegfried Jacobsohn, den
hoofdredacteur van Die Schaubühne dient Mr. J.N.v. Hall als uitgangspunt
voor een causerie over het Parijsche Theâtre Français gedurende den oorlog van
'70. Er blijkt uit dat de Fransche schouwburgen toen heel wat krachtiger dan nu den
strijd om 't bestaan hebben volgehouden.
Nieuwe Banen.
In deze aflevering vinden wij een preek afgedrukt van Dr. A.H. de Hartog over den
Oorlog. Om den profetischen geest die er uit spreekt doen wij hier enkele
aanhalingen. De prediker-schrijver doet uitkomen hoe alle leven, alle glorie, alle
rijkdom, alle cultuur uit oorlog, uit den dood geboren wordt.
De spade, de ploeg doet den oorlog aan aan de aardkluit en maakt die
aardkluit vruchtbaar tot ons voedsel.
De sikkel doet den oorlog aan aan het koren, en als het koren is geveld
gelijk een soldaat op het slagveld, dan wordt het koren brood in onze
schuren, in onze molens, in onze ovens.
Het snoeimes doet den oorlog aan aan den weligen boom.
De smeltkroes doet den oorlog aan aan het goud.
Overal is er oorlog. Wij eten en drinken van den oorlog. Zelfs de wijn op
onzen bruiloftsdisch is uit den oorlog geboren. Want eerst moest de zon
smoren de vrucht, toen moest de vrucht gekneusd worden, gekelderd,
gisten, uitgeschonken, opgedronken worden.
Wat zeg ik? - Eten is oorlog! Ons gebit slaat als een zwaard in het voedsel.
Daar hebt Gij niets van gemerkt, totdat het nu Uw eigen lijf raakt! Nu
kermen wij, ja, nu wij moeten zijn spijze der toekomst. Nu wij ons offeren
mogen voor het groote geheel, nu zuchten wij.
Is men dan - roept Dr. de Hartog uit - zóó weinig geestelijk, dat men niet verstaat
hoe het àl is uit geboortewee?
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Leeren wij het niet op catechisatie en bazelen wij het elkander niet na,
dat in den duisteren wereldtijd, toen de gansche menschheid aan zich
zelf vertwijfelde, Jezus geboren is, het Licht der wereld, God-mensch,
en dat de angst van Zijn geboorte is geweest de angst, de barenswee
der menschheid? Hooren wij dan niet prediken op Pinksterdag, dat als
de zon van Uw kapitaal en de maan van Uw liefste kind verduisterd wordt
en veranderd in bloed, dat dan de dag Gods komt?......
Menschheid! heb goeden moed. God geve het ons, dat wij niet blijven
steken in de geboorte. Dat deze geboorteweeën uit God een nieuwe
heerlijkheid voortdragen mogen. De ergernissen móeten komen!
Zoo hebben wij dan heden niet te doen dan het ‘Waarom?’ te vergeten
en het ‘Waartoe!’ te zien. Indien wij bij het ‘Waarom?’ verwijlen, zoo
zeggen wij: ‘Die heeft of die heeft de schuld’. Wat zeg ik? Ieder mensch
heeft schuld heden! Als wij bij het ‘Waarom?’ blijven staan, zoo vinden
wij geen antwoord. Want het ‘Waarom?’ is heden als een duistere
hellekolk. Maar het ‘Waartoe!’, menschenkind, dat kunnen wij beleven en
bekennen.
En daarom: vooruit! in Gods naam vooruit. Wie omziet is niet bekwaam tot het
Koninkrijk Gods......
‘En haar kind werd weggerukt’. Is er één kreet, één schreeuw, één krijsch,
die in onze dagen beter wordt verstaan dan deze bittere klacht: ‘Haar
kind, haar zoon werd weggerukt!’ O vrouwen, vrouwen, wat lijdt Gij weer
smartelijk! O moeders, moeders, wat hebt Gij weer de zwaarste offers te
brengen! Niet waar mijn jongens, mijn soldaten, als wij aan onze moeder
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

*10
denken - de mijne is al dood maar de Uwe krijt misschien in een hutje op
de hei - dan wordt ons hart week. Het is lichter te vechten, niet waar, dan
het zware lot van Uw moeder te deelen! En daarom, ja de moeder, de
moeder draagt weer het offer in onze dagen. O grauwe haren, die
ongetroost in het graf zinken, oude oogen, die U nog blind moet weenen
waar Uw laatste zoon, Uw eenige troost, Uw steun op het slagveld ligt te
verstijven!
Dacht Gij, dat mijn hart niet week was als van een kleinen, kleinen jongen
in deze dagen? Dacht Gij dan, dat deze man, die U staat te sterken in
God, een gepantserde duivel is, wijl hij harde woorden spreekt? O, weet
Gij het niet met mij, dat mijn hart bezwijkt en mijn bloed verteert, wanneer
ik aan dien weedom denk; dat ik dol wordt wanneer ik vraag aan God:
‘Waarom?’......
O menschenkind, versta het toch hoe de eeuwige God is een Vader. En
hoe de moeder koestert en kweekt en voedt, maar hoe de Vader geeselt
en ópvoedt, zendende in den strijd.
Zullen wij dus dezen wereld-gang beschouwen als een straf?
Ja, dat is het zeker! Zoolang Gij natuurlijke menschen blijft, zelfzuchtig,
raakt de wereld den oorlog niet uit en de oorlog de wereld niet uit. Zoolang
Gij op Uw zolderkamer blijft schrapende en gierende naar U toe,
hechtende aan Uw laatsten verschimmelden en verschoven penning,
zoolang komt er geen vrede in deze wereld. Zoolang de vorst en zoolang
de bedelaar zegt: ‘Hier!’ zoolang wordt er geen vrede geboren. Maar
zoodra Gij, smidsknecht, en zoodra Gij, millionair, in God staat als een
offer, zoodra het uit heeft onder ons met al dat schelden op elkander en
wij onder één zegen staan, den zegen van het verliezen, van het kruis,
van den Christus, dan zal de oorlog de wereld uit zijn geleefd, uit zijn
gezongen, uit zijn geofferd......
De Nieuwe Gids.
Veel minder ‘optimistisch’ dan Dr. de Hartog is ten opzichte van den Oorlog Frans
Erens, die zijn ‘Dagboek van een Grensbewoner’ vervolgt.
Vanwaar die neerslachtigheid bij de meeste menschen, ook bij hen die
weinig verliezen, die ten minste daaraan in de eerste plaats niet denken?
Er is hier iets, dat zoo maar niet te verklaren valt. In het onbewuste begint
nu zich te roeren het gevoel van machteloosheid. Terwijl men vroeger
alles dacht te kunnen, komt nu de idee naar boven, dat men niets meer
kan. Dat is de tragiek: het voelen der grens van zijn eigen ik; de grens
die men niet heeft gewild, maar toch voor zich zelf uit eigen beweging
wilde stellen aan zich zelf. Zich zelf ‘beschränken’ wilde men, maar niet
dat anderen dit deden. En welke anderen? De machine, het kanon van
42 c.M. en het mitraille-geweer. Dat is de dood van den heldenmoed. Dat
lokt de neiging zich weerloos te stellen als een schijf, die moet worden
doorschoten. Ieder voelt dat het niet meer gaat pro aris atque
focis, maar voor niets dan een caprice.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Wij kunnen dus niets meer......
G. van Hulzen vervolgt zijn roman van 't Lichtende Strand en publiceert thans enkele
Minnebrieven van de ‘zij’, die, naar hij zegt, autentiek zijn. Heel intrinsiek-belangrijk
kunnen wij die brieven tot nu toe niet vinden. Van Aart v.d. Leeuw zijn hier eenige
bladzijden proza over een ouden Wandelaar, een zonderling, met een deukig
grasgroen hoedje, maar wiens ‘waanzin’ de schrijver ‘zeer benijdde in (zijn) hart’.
Kloos bespreekt Ligthart's ‘Jeugdherinneringen’,
Groot-Nederland.
De tooneel-directeur Heijermans heeft zich door zijn vriend, den auteur
Falkland, laten verleiden tot wat de auteur Heijermans zou noemen: ‘een
fatale grap’.
Falkland heeft ons door den regel te zeer verwend met het speelwerk
van zijn vernuft dan dat wij ons nu tevreden kunnen stellen met de grove
poppen zijner verbeelding. Kortom, we hadden verwacht een kluchtige
satire te zullen zien en het was een satirische klucht, een September-stuk,
een maskerade-grap, onderhoudend soms, met een eleganten
valsche-handteekenaar Robert, een oolijken messen-en-vorken-dief
Bertram, terwijl ‘de Co.’ ‘een achtenswaardig burger’ is, een bankier, die
speculeert ‘à la hausse’ en ‘à la baisse’ en inderdaad een even groot
schavuit blijkt te zijn als Robert en Bertram te zamen. Een klucht met
grappige ontknooping en met surprises, zooals die te vinden zijn in ‘Arsène
Lupin’ en in ‘Raffles, den gentleman-dief’.
Zoo schreef De Hofstad over Falklands schavuiten-klucht: Robert, Bertram en
Comp., die thans door de N.V. ‘Tooneelvereeniging’ op de planken is gebracht en
die men tevens als lectuur kan genieten in deze aflevering van Groot-Nederland.
Wat ons betreft - ons genot was maar matig; wij hebben in deze opeenhooping van
flauwiteiten geen smaak kunnen vinden.
Voorts treffen wij in deze aflevering: De Ongelukkige, door Louis Couperus. -
Confiteor, door Herman Middendorp. - Feest, door Valère v. Glabeke. - Literatuur,
door J.L. Walch.
Ons Tijdschrift.
INHOUD. Verbonden, door J.M. Westerbrink-Wirtz. - Verzen, door Nellie. - Over
Spinoza, door J. Petri.
Stemmen des Tijds.
INHOUD. Uit het Land van den Draak. Reisbrieven van H. Colijn. Door Midden-China.
- De christelijk-sociale overtuigingen in Frankrijk, door Dr. J.R. Slotemaker de Bruine.
- Peter Rosegger, door Dr. J. Riemens. - Eene belangrijke studie over oude religies,
door Dr. C. van Gelderen, - Dien avond .... door Heinrich Petermeijer. - Economische
Kroniek, door Mr. P.A. Diepenhorst.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Onze Eeuw.
INHOUD. These, synthese, antithese, democratie, door Jhr. Mr. H. Smissaert. - Mr.
J.R. Thorbecke als verzorger van 's lands weerbaarheid, door Mr. W.J.M. Benschop.
- Het pragmatisme van William James, door Prof. J.D. van der Waals Jr. - Nicolaas
Heinsius in Italië (1646-1648), door Dr. A.H. Kan. - Dante Gabriel Rossetti, door
J.C.G. Grasé. - Oorlogswee, door Prof. Dr. P.J. Blok. - Binnenlandsch Overzicht
(Zorgen), door C.K. Elout. - Gedichten, door Jan J. Zeldenthuis. - Verzen, door Dr.
P. Otten. - Leestafel.
Elseviers Geïllustreerd Maandschrift.
INHOUD. Buiten-tekstplaat: Serimpi-Danseres, Java. Driekleurendruk, naar een
aquarel van Emilie van Kerckhoff. - Over dans en spel in het verre oosten, door
Emilie van Kerckhoff, met 20 illustratiën. - Een hoofdstuk over de Hollandsche
parkkunst, door Max Eisler, met 7 illustratiën. - Een bezoek aan Waterloo, door
Leopold Aletrino, met 3 illustratiën. - Herfstschemering, door Laurens van der Waals.
- Steenen leugen, door Ellen. - Een lieve jongen, door Gerard van den Hoek. -
Wraak, door Henriette Barbe. - Verzen, door Richard de Cneudt. - Kroniek. -
Boekbespreking, door H.R. - Een herinnering, door H.R., met 2 illustratiën. - Duitsche
kunstnijverheid, door R.W.P. Jr., met 2 illustratiën. - H.A. van Oosterzee, door A.O.,
met 2 illustratiën. - Herman Moerkerk, door C.V.
De Hollandsche Revue
INHOUD. Intérieur. (Fotografische opname van den heer A.S. Weinberg te
Groningen). Frontespiece. - Wereldgeschiedenis. - Belangrijke
Onderwerpen: De Wereldoorlog en Nederlandsch-Indië. - Bewijzen van het
leven na den dood. - Het groote slagveld van Europa. - Het verwoeste Visé. -
Karakterschets: Anna Polak. - Revue der Tijdschriften. - Het boek
van de maand: ‘De Vredesbeweging’, door Mr. H.J. de Lange. -
Omhoog.
Bevat o.a. een artikel over ‘Paul's Ontwaken’, door G.H. van Senden.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

[Onze Schrijvers]
Bij G.F. Haspels
161
HASPELS is een dier auteurs, graag gezien door de meerderheid van het ontwikkeld
lezend publiek, die de ondankbare taak te vervullen hebben te zijn - zooals hij zelf
me zeide - de ‘trait d'union’ tusschen twee tijdvakken van Nederlandsche vertelkunst:
de vóór- en de ná-Nieuwe-Gids-perioden, en die aldus schijnen blootgesteld aan
de verwijten van de warmere aanhangers van de ééne richting evenals aan die der
fellere verdedigers van de andere. Zijn dominees-ambt heeft hem deze moeilijke
taak zeker niet vergemakkelijkt. Maar met veel hardnekkigheid, en langzamerhand,
is hij vooruit gekomen, en op dit oogenblijk behoort hij tot de graagstgelezen
schrijvers van Holland. Het succes is zeer geleidelijk gekomen, overigens, en wint
nu nog van dag tot dag, heel zekertjes. Want een veel-schrijver is Haspels niet.
Na onder den schuilnaam ‘Compassione’ twee romannetjes te hebben uitgegeven,
die - bij eene tamelijk onbeholpen manier van schrijven - reeds enkele zeer
flink-gestyleerde bladzijden bevatten ('t waren Frans Burgstein en
Ab-Hurck), schonk Haspels ons in 1892: Vreugden van Holland, dat,
met Onder den Brandaris, me zijne voortreffelijkste prestatie schijnt te zijn
gebleven: eerlijk en spontaan werk, zeer frisch, waardoor de adem van de groote
zee en van den zerpen landwind opbeurend waait; uitmuntend ‘Hollandsch’ werk,
dat - met schilderachtig realisme - uitbeeldt het uitzicht van Nederland's wateren,
kusten en landouwen. Ik houd van dit trouwe en simpele proza om het zuiver, het
klaar geluid dat er uit opstijgt, om den veien aarde-geur en de rensche zee-lucht
die we er ademen, om de openhartige natuurlijkheid en den spontanen eenvoud
van heel de vizie en van de zegging. Na Vreugden van Holland verscheen
de Nijmegensche roman Herrijzenis, daarna de bundel Zee en Heide en
de Scandinavische Reisschetsen; in 1907 zag het licht de uitgebreide
roman Boete (2 deelen); hij werd gevolgd door Onder den Brandaris (1909)
en door De Stad aan 't Veer (1913). 't Laatst publiceerde Haspels het
bundeltje Wisselend Uitzicht. Voor een schrijver van 50 jaar is die ‘oogst’
niet te overvloedig. En is niet alles in dit oeuvre even rijp en even compleet, missen
vele gedeelten de diepere oorspronkelijkheid en de groote durf die de meesterwerken
scheppen, toch moet immer erkend het zeer interessante, het trouw ‘Hollandsche’
en het gaaf menschelijke van de werken uit dit ensemble. Veel minder
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

162
waarde heeft daarin, zoo dunkt me, een uitgebreide roman als Boete - waarvan
ik de karakterteekening niet altijd voldoende klaar noch scherp genoeg acht, en dat
de epiek mist die door het onderwerp wordt vereischt - dan zekere schetsen en
verhalen uit Vreugden van Holland, Zee en Heide en Onder den
Brandaris. Ook de romans Herrijzenis en De Stad aan 't Veer moeten
onderdoen voor het bescheidener impressie-werk van Haspels' buitenschetsen en
vooral voor zijne zee-verhalen, waarvan ook een bundel in het Duitsch werd vertaald:
Frische Brise. Zijn vertellen is wel 'n beetje abrupt, maar levendig altijd. Hij is
een houwe en trouwe Hollandsche ‘conteur’, volgens de half-oude en half-nieuwe
opvatting van wat ‘Hollandsche’ ‘vertel’-kunst is.
* * *
Eene ruime, stemmige kamer op de ‘Nieuwe Haven’ te Rotterdam. Door het venster
dwaalt het zicht op het warrelend water en de takelage van barken en de grijze
massa's van rivierstoombooten en rijnaken; de schitterende statigheid van 't Witte
Huis troont boven 't fel spektakel en 't dof gekleur van vloot en stad. 't Is een heerlijk,
ruim beeld, vol leven en rumoer...
Hoog en slank, met nobele trekken en een zeer langen, grijzenden baard, staat
Haspels vóór me. En hij tuurt naar de haven, òver de haven misschien, naar den
kant van de zee of van zijn Gelderland, die hij beiden zoo lief heeft. Plechtige en
vriendelijke man, die heel gemakkelijk praat, zonder overmoed, met eene zachte,
zingende stem...
Hij vertelt me zijn debuut: hoe - geboren te Nijmegen in 1864 - hij eerst in de
theologie studeerde, in 1888 predikant werd te Colmschate, in 1896 te Kralingen
bij Rotterdam en in 1901 te Rotterdam zelf; hoe hij eerst kort vóór zijn huwelijk met
de dochter van den meest in Italië en Duitschland vertoefd hebbenden schilder
Kleyn von Brandes, en bijna dertig jaar oud zijnde, den drang tot schrijven heftiger
begon te voelen.
- ‘Van huis uit, ben ik geen letterkundige, en slechts door bizondere
levenservaringen kwam ik ertoe te schrijven. Op mijne pastorie te Colmschate voelde
ik voor 't eerst de behoefte om me te uiten. Ik deed dat aanvankelijk op een beetje
onbeholpen manier in Frans Burgstein en ook nog in Ab-Hurck, een boekje
waarover veel leelijks en veel goeds werd gezegd en dat me ineens verschillende
trouwe vrienden en heftige vijanden bezorgde. Er waren toen wel enkele voorzichtige
lieden die me een verschrikkelijk wild jong domineetje vonden; ik schreef inderdaad
in Ab-Hurck over dingen die men moest verzwijgen, en vooral als predikant. Iemand
die zoo de boel op stelten dorst zetten - en een predikant nog-al! - kon niet anders
dan verdacht schijnen in de oogen van enkele bange zielen. Ik woonde toen buiten,
heel stilletjes, en was heelemaal niet bekend met de literaire wereld. Wat mijne
literatuur betreft, ben ik wel een auto-didact. Ik was persoonlijk overtuigd, reeds op
dat oogenblik, dat ik meer kon geven dan mijn Frans Burgstein en mijn
Ab-Hurck. Maar wat? dát was de groote vraag. Ik had te kiezen tusschen Fransch
Naturalisme en Engelsch Idealisme, allebei toen zeer in de mode. Ik dankte er
natuurlijk voor aan de mode mede te doen. Ik heb toen gedacht in mijn eigen land
nieuwe stof te kunnen vinden en, buiten alle mode om, eene nationale kunst te
bereiken. Ik keek eerst de boeren aan, die rond me leefden, te Colmschate, en
beeldde iets van hun bestaan af in enkele der schetsen die in Vreugden van
Holland werden gebundeld. Maar ik wou ook ter zee toe en heb toen, zooveel ik
kon, aan zee en op zee geleefd, ook als predikant op het hospitaal-kerkschip onzer
haringvloot der Zuiderzee en der Noordzee. Ik heb wekenlang op “De Hoop”
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

ondgedreven, als herder van onze haringvisschers, en zoo heb ik deze mannen
grondig leeren kennen en bewonderen en ben ik in de mogelijkheid gesteld ze later
te schilderen. Deze kans heeft me ineens buiten de mode-stroomingen onzer
literatuur gedreven. Ik gaf mijne geheele liefde aan de frissche, schitterende,
geweldige zee, en nooit meer, zoolang ik leef, zal ik die vergeten. Vreugden
van Holland is wel het boek van me dat het meest typisch is en het sterkst is
ingeslagen bij het lezend publiek. Persoonlijk echter houd ik meer van Onder
den Brandaris. Maar Vreugden van Holland is eigenlijk mijn debuut-werk
geweest. Daarna heb ik stilletjes mijn dubbel leven van predikant en schrijver
voortgeleid. In 1900, toen ik te Kralingen fungeerde, kreeg ik het verzoek op te
treden in de redactie van het nieuwe tijdschrift Onze Eeuw. Ik aanvaardde het
voorstel en nam vooral het literair werk van de revue voor mijn rekening. Daardoor
ben ik van zelf meer in de letterkundige wereld ingekomen. Sedert meer dan tien
jaar lever ik de literaire kroniek van Onze Eeuw en daarnaast heb ik ook geregeld
eigen werk gepresteerd. Benevens de literaire werken die u kent, werden, bij
gelegenheid van mijn vijf en twintigjarig domineeschap, ook vier bundels stichtelijk
werk van me uitgegeven, onder den titel Onder open Hemel. En dat is heel
mijne carrière’.
Ik luisterde gretig toe naar de simpele woorden die deze schrijver sprak.
Maar ik kon niet nalaten de verdenking te uiten die me bij het lezen van Haspels'
werk was op-
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

163
gekomen: of in hem de dominee niet vaak strijdt met den letterkundige. Het had me,
zeide ik, geschenen alsof, niettegenstaande de realistische strekking van zijne
boeken, de dominee nu en dan wel eens er doorheen kwam kijken...
- ‘Ja, anderen dan U hebben dat gemeend. Maar ik heb in dat alles nog veel te
lijden onder het vooroordeel dat nopens dominees bestaat.
Frederik van Eeden beweerde eens aardig, dat een dominee een man is die gehard
is in het zeggen van gemeenplaatsen. Maar ofschoon ik niet de pretentie heb een
nieuwlichter te zijn, geloof ik dat ik feitelijk toch wel niet al te veel gemeenplaatsen
heb geschreven. Ik leef met mijn tijd mede. Als dominee sta ik op den bodem van
een gewoon christelijk geloof, maar dat is voor mij zuiver op den bodem van het
leven. Nooit heeft mijn functie me in den weg gestaan bij de verwezenlijking van
mijn letterkundig programma, wel integendeel. Wij dominees hebben maar één
plicht: het Woord te brengen, en niets heeft voor ons belang dan het Woord; er is
veel psychologie noodig en eene gedurige bezorgdheid ten opzichte van de
psychische idee, in de uitvoering van die taak. We hebben niet anders te doen dan
te doorgronden en uit te leggen het boek dat misschien de hoogste literatuur van
alle tijden bevat: den Bijbel. Zoo staan we gedurig midden in eene
scheppingsatmosfeer. De Idee wil leven worden, en kan daarom perfect worden
gegeven: in de Kerk van 't hooger godsdienstig plan, en in de literatuur van 't
algemeen-menschelijk plan. Mijn werk als dominee en mijn werk als schrijver grijpen
sterk in elkaar en steunen elkaar, ver van vijandig te zijn 't een aan 't ander. Het
meerendeel van 't publiek ziet dat echter niet in en eischt de keuze tusschen de
eene roeping of de andere, en maar al te dikwijls verneem je van den een: hij is
geen dominee maar een literator, en van den andere: hij is geen literator maar een
dominee. Ik ga gerust mijn eigen gangetje en heb me nooit heel erg aangesloten
noch bij mijne collega's van de eene noch bij die van de andere richting. Waar is,
dat de vorige periode onzer literatuur, vóór 1880, door den dominee werd beheerscht;
Beets en Ten Kate o.a. waren dominees en naast hen schreven er honderd anderen,
de eene al slechter dan de andere. Toen daarop De Nieuwe Gids is gekomen,
bleef de reactie niet uit: de dominees gaven geene literatuur maar stichtelijke
preeken, de dominees hielden de menschen voor den gek, de dominees moesten
deruit... Zoo is 't gebeurd dat ik in den beginne, en zelfs nu nog, ofschoon de toestand
al veel is verbeterd, bij mijn geloofsgenooten maar weinig belangstelling vond en
tusschen de letterkundigen apart stond. Merk daarbij op dat ons echt christelijk volk,
in 't algemeen, weinig voor literatuur voelt’.
- Hij zei dit alles heel gemoedelijk. Een lange cigaarkuil wuifde boven zijn
sympathiek hoofd. De grijs-kille lucht aan de Maas, vóór ons, verdonkerde ...
Ik merkte op: ‘'t Is dan ook wel verwonderlijk dat U, als dominee, niet een der
voorvechters zijt van de saaie tendenz-kunst; we zijn gelukkig genoeg, geloof me,
dat u met dat onartistiek zootje niets gemeen heeft; maar als men bedenkt aan hoe
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

weinige priesters 't gelukt objectief genoeg te zijn om aan 't moraliseeren en 't
pedagogiseeren te ontsnappen ...’
- ‘Ik heb verschrikkelijk het land aan alle tendenz. Tendenz-kunst komt uit den
booze. En ik tracht niet anders dan naar psychologische uitbeelding van mijne
personen. Wilt U mijne literaire geloofsbelijdenis kennen, lees dan maar mijn opstel
over de Normen der Aesthetiek, in “Onze Eeuw” opgenomen; de basis van
die aesthetiek is het vol-menschelijke’.
Ik las in ‘Onze Eeuw’: ‘Juist omdat het de kunst om ontplooiing en groei van het
algemeen-, het vol-menschelijke te doen is, wijst zij onverbiddelijk af wat dezen
groei belemmert, verhindert... Daarom is tendenz als gewilde gedachte, als niet uit
het leven gegroeide maar door het rationalisme gemaakte gedachte, doodsbang
voor ironie, ernstig als een kip die kakelt, tevreden als een hofjesjuffrouw op haar
stoofje, en even vol goede bedoelingen... De tendenz-kunst bereikt niet slechts het
omgekeerde van wat zij bedoelt, maar ook slaat haar kunst uit den aard en vervalscht
als ontaarde kunst den smaak’.
Nadat hij me dit brok had laten lezen, vroeg ik
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

164
van zelf wàt hij met zijn werk bedoelde, wàt hij dan wél wou en hoe hij zijn arbeid
opvatte.
- ‘Mijn rol schijnt te zijn die van “trait d'union” tusschen de kunstenaars-wereld en
den gewonen ontwikkelden lezerskring. De Nieuwe Gids-richting heeft zich
te veel verbizonderd, is te apart gebleven om door het grooter publiek te worden
vertroeteld; daarom is dat publiek meestal naar de ouderen teruggegaan. Mijne
plaats is tusschen de twee in. Ik ga mee met de modernen, maar ben toch, door
mijne levensopvatting, dichter bij het gewone, natuurlijk het ernstige, publiek. Ik heb
vooral geteekend onze visschers en onze boeren van den achterhoek, uit Gelderland,
en die menschen hebben me mijn maatstaf gegeven. Aan Coenen en anderen die
me zoo bizonder hebben gefeliciteerd met de creatie van 't duivelinnetje Henriette
uit De Stad aan 't Veer en me hebben aangespoord méér dergelijke
duivelinnetjes te creëeren, antwoord ik: ik hoef niet méér dergelijke juffertjes te
scheppen, want zulke duivelinnetjes - en waarschijnlijk duiveltjes van dezelfde soort
- zijn er wel, maar daarnaast hebben we ook gewone menschen. Hollanders zijn,
in 't algemeen, niet excessief: ze zijn niet heelemaal wit en niet heelemaal zwart,
maar ze zijn bijna allen grijs, menschen van de tusschen-soort, gewone menschen,
en deze hebben even veel recht op uitbeelding als de ongewone. Mijn ideaal is te
kunnen vertellen gelijk Streuvels dat kan, gelijk Sabbe dat deed in zijn Nood der
Bariseeles, en eene echte Heimatkunst te bereiken, eene dóór en door
Hollandsche uiting. Mijn Geldersch sentiment heeft zich niet gemakkelijk kunnen
aansluiten bij de Nieuwe Gids-richting, die meer internationaal is’.
Ik herinnerde me de mooie, pittoreske bladzijden door Haspels geschreven over
zijn Delta-land, de groote rivieren en eilanden, in een der boekdeelen van Ons
Eigen Land door den Nederlandschen Wielrijdersbond zoo keurig uitgegeven.
Ik herinnerde me ook welke moeilijkheden Haspels' voorliefde voor allerlei Hollandsch
dialect me had berokkend bij het lezen van zijn werk ...
Ik vroeg hem daarop van welk Nederlandsch werk hij 't meest hield, welke
schrijvers van hier of elders op hem een bizonderen invloed hadden gehad.
- ‘Zooals ik U reeds toevertrouwde, ben ik als literator een auto-didact. Ik las en
genoot vooral Beets en Allard Pierson en later dweepte ik met Van Eeden en ook
Van Deyssel; ik hield ook veel van Bazin en van de Scandinaviërs; maar naderhand
ben ik langzamerhand van mijn cosmopolitisme àf gekomen. Alleen Thackeray
herlees ik nog. Tegenwoordig heb ik eene devotie voor Stijn Streuvels die niet alleen
de grootste schrijver van Vlaanderen maar van Nederland is. Het is een wonder
hoe dóór en dóór kunstenaar Streuvels is; hoe hij van een dialect een eigen taal
weet te vormen en alles op zijn werk concentreert; hoe hij voor zijn werk een nieuwe
kunsttaal heeft weten te maken. Maurits Sabbe is ten uwent ook een uitstekend
verteller. Hier in Holland vind ik het werk van Gerard van Eckeren en Ina
Boudier-Bakker het degelijkst tusschen de laatst verschenen boeken. Boutens en
Bastiaanse zijn mijne twee liefste dichters. Van woordkunst op zich zelve houd ik
niet veel. Woord-kunst mag nooit gedachten-kunst loslaten. Ook van uitheemsche
kunst moet ik niet veel hebben. Het nationale element zal het op den duur toch
winnen; vooralsnog heeft onze literatuur niet hare volle hoogte bereikt. Wat ik vooral
wil is: de dingen benaderen door hunne uiterlijke verschijning, er de openbaring van
het zielkundig leven achter zoeken. Wat we moeten bereiken is de mensch zelf,
zooals hij draait en wandelt, als 't belangrijkste wezen der schepping. Ik heb in mijne
geestestournure een sterken aandrang: ik heb namelijk een diep ongeloof ten
opzichte van alle groote woorden, van welken kant ze ook komen, maar eene diepe
bewondering voor 't gewoon menschelijke in den mensch. Vroeger zocht ik in de
levende wezens vooral het typische, tegenwoordig meer het gewone. Ik wil niet
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

anders dan het interessante van het leven doen inzien, want niets is zoo ingewikkeld
als 't leven zelf en weinigen kunnen het begrijpen; maar de kunstenaar is de
begenadigde die het leven ziet in de natuur en in den mensch, en die dat uitbeeldt,
buiten alle “ismen” om, eenvoudig en oprecht weg. Altijd is 't leven méer dan elke
formule van 't leven’.
- Heelemaal akkoord, waarde heer Haspels!
- ‘Is ook in uw groot werk Boete geene tendenz aanwezig?’
- ‘Volstrekt niet. Ik wou niet anders dan de boeren van de markelanden uit den
Achterhoek teekenen tegenover hun landheer, en de economische evolutie schetsen
die als gevolg kwam op de verwetenschappelijking van den landbouw; die evolutie
had tengevolge den strijd tusschen 't oude en 't nieuwe, het verleden bedrijf en de
nieuwe technische en sociale voorwaarden’.
Eindelijk nog verzocht ik Haspels me een paar woorden over Onze Eeuw
mede te deelen.
- ‘Onze Eeuw is opgericht tegen alle mogelijke uitersten. In de politiek hebben
we voor oogen de “concentration des gauches”; in de literatuur zijn we gekant tegen
het naakte materialisme, en we betrachten de verlevendiging der nationale cultuur’.
Ik dankte den vriendelijken heer Haspels. Een sigaar ontstoken, en dan te zamen
Rotterdam in, de lichtende stad in den avond, die vol hóóg geluid was, vol drukte
van een wemelende volks-
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

165
massa.... Zou Haspels dáar niet eens over schrijven?...
ANDRÉ DE RIDDER.
Rotterdam, Oct. '14.
De student Beets
De Student Beets. Met een inleiding over Humor, door Mr. H.Ph. 't Hooft.
Met teekeningen van Louis Raemaekers. - Haarlem, de Erven F. Bohn.
HET Taal- en Letterkundig Congres, dat in Augustus jl. te Haarlem zou zijn gehouden,
de Hildebrand-gedenkfeesten, met de onthulling van het door Jan Bronner ontworpen
monument, den onsterfelijken schepper van de Camera ter eere - de oorlog en
de mobilisatie onzer troepen heeft het alles, met zooveel andere dingen, plotseling
geheel op den achtergrond gedrongen; wie was er, in Augustus, die nog aan
Hildebrand, aan Henriëtte Kegge, den Charmante en het Diakenhuismannetje dacht?
Thans - nu wij ons wat aan den abnormalen toestand hebben aangepast en ons
van lieverleê weêr met wat àndere dingen beginnen bezig te houden dan de ons
aan alle kanten omringende verschrikkingen, nu komen wij er ook vanzelf weêr toe
ons dankbaar te herinneren dat er zoo iemand als
PIETER STASTOK
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

166
een Beets is geweest, een schrijver die ons bestaan heeft verrijkt met een boek,
dat ons als een levend mensch is, een trouwe vriend met een paar klare, guitige
oogen en een warmkloppend hart. ‘De Camera’ - wien klinkt dat woord niet als de
naam van een die ons lief is, een naam die dadelijk iets in ons aan 't trillen brengt?
Dezer dagen werd de Beets-tentoonstelling in Haarlem geopend en daarmede
samen valt de verschijning van Mr. 't Hoofts boekje. Louis Raemaekers luisterde
de uitgave op met enkele teekeningen, die, eerlijk gezegd, ons maar matig bekoren.
Hildebrand, zooals hij daar, tegenover 't titelblad, loopt door zijn geliefden
Haarlemmer Hout, beviel ons 't best; ook Pieter Stastok vonden wij wel in zijn
afbeeldsel terug. Maar zulk een afgetakeld Keesje kent toch, meenen wij, de Camera
niet; Kegge, zoo komt het ons voor, is door den teekenaar wat al te poenig gemaakt
en ‘de Charmante’ ... wat al te charmant; m.a.w. de teekeningen lijken ons wel een
weinig gechargeerd. Ook vonden wij die van Nurks, zooals zij op het prospectus
voorkwam dat indertijd aan alle Hildebrand-vrienden is verzonden, in haar karakter
van vlotte krabbel wel zoo geestig en pakkend als de meer afgewerkte, stijve
teekening van dit onaangenaam mensch, welke wij in 't hier aan te kondigen
geschriftje vinden opgenomen.
Intusschen, menigeen zal er misschien heel anders over denken, en 't wordt tijd
dat wij wat gaan mededeelen uit het boekje zelf. Van Beets in zijn studententijd was
nog weinig bekend, en Mr. 't Hooft geeft in zijn geschrift omtrent die interessante
periode thans bizonderheden, welke vroegere, meer uitvoerige biographen niet in
staat waren in 't licht te stellen, om de eenvoudige reden dat zij niet, als Mr. 't Hooft,
zoo gelukkig zijn geweest te kunnen gebruik maken van een eerst onlangs voor
den dag gekomen dagboek, waarin de jonge Beets al het lief en leed, al de indrukken
gedurende zijn verblijf aan Leidens academie trouw blijkt te hebben neêrgeschreven.
Wij volgen den toekomstigen studiosus in de trekschuit van Haarlem naar Leiden,
waar hij bij de professoren Hofman Peerlkamp en de Gelder de noodzakelijke
testimonia moet halen; wij zien hem groenloopen, waarbij zijn natuurlijk dichttalent
hem goed te pas kwam, al moet het voor onzen jeugdigen Haarlemmer, ‘die door
familie en vrienden om zijn persoon en zijn verzen op de handen gedragen werd’,
wel een koud bad zijn geweest toen hem hardhandig aan 't verstand werd gebracht,
‘dat een groen voor een student een onwaardig, onbeteekenend wezen is’. Beets
moest o.a. een soort van proefschrift maken. Hij koos als onderwerp: ‘Tollens, in
hoeverre die ter navolging aanbevolen kan worden, opgehelderd door
zelfvervaardigde proeven’, en hoewel zijn toehoorders onder 't voorlezen het hun
plicht achtten om ‘het wezen Beets’ op alle mogelijke manieren hun afgrijzen te
kennen te geven, zoo werd bij de critiek het stuk wel goed geacht, zij 't ‘niet zonder
eenige pedanterie’.
Beets is daarna een vroolijk student geworden, zonder ooit in de excessen te
vervallen die brengen op de wegen van de ‘gerijfelijke vrouwkens’, de dobbelsteenen
en de drankflesch. Beets heeft zich altijd ‘gevoeld’.
Mr. 't Hooft schetst ons den jongen student dan in zijn verhouding tot de vrienden:
Beynen, Gewin, Hasebroek, Kneppelhout, Brill, zijn neef en lateren zwager Scholl
van Egmond e.a., met wie hij op de verschillende kamers tot laat in den nacht bij
punch en onder 't genot van een lange pijp kon zitten boomen, en in de letterkundige
gezelschappen samenwerkte. Onderwijl hield hij in zijn vrijen tijd zich bezig met zijn
eigen literairen arbeid. Voordat de humorist en prozaschrijver Beets te voorschijn
kwam, uitte zich een andere geest in hem, de geest, dien hij, gelijk overbekend is,
later als dien van zijn ‘zwarten tijd’ zou verloochenen. In die dagen kwam José tot
stand, het eerste afzonderlijk verschenen dichtwerk, en het is een aardig trekje als
hij, nadat hij van zijn uitgever Immerzeel twintig presentexemplaren heeft ontvangen,
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

in zijn dagboek uitroept (2/10 1834): ‘Kan een auteur naar college gaan? Neen, hij
heeft het te druk met de beschikking over zijn presentexemplaren’ ... Den 18 en
Januari 1836 ontmoette Beets, naar uit zijn dagboek blijkt, voor 't eerst zijn
uitverkorene, en wel op een souper bij Prof. v.d. Palm, waar freule Aleida van
Foreest, v.d. Palms kleindochter, met haar moeder gelogeerd was. Te Heiloo wordt
de kennismaking spoedig voortgezet; de verloving komt tot stand en Beets begint
zich daarna meer en meer uit het studentenleven terug te trekken. Hij verlangt naar
zijn promotie, zijn huwelijk; hij droomt al van ‘een lief plaatsje’ te krijgen. Uit zijn
dagboek klinkt een heel andere toon dan wij hooren in Klikspaans wanhoopskreet:
‘Lang te voren reeds ziet men dat vreeslijk gedrocht, promotie, in de papieren wolken
eener dissertatie gehuld, gelijk een noodlottige staartster aan den gezichtseinder
des academiezwerks opgaan, onze jeugd met verderf dreigende’.
Den 11 en Maart 1839 promoveerde Beets, en voor 't laatst zien we hem met de
vrienden bijeen in het huis den Deyl, weemoedig zingende het 10 Vivat.
Het geschrift van Mr. 't Hooft voorziet, wij merkten 't reeds op, min of meer in een
leemte, die gebleven was zelfs na de uitvoerige en deugdelijke biographie van Prof.
Saussaye en de boeken van Dr. Dyserinck en den archivaris van Rijn over Beets.
Want al
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

167
vinden wij in 't werk van dezen laatste wel een waardevol complex van bescheiden
uit Beets' studententijd, zoo treedt ons daar het beeld van den student Beets toch
niet als een eenheid uit tegen. Mr. 't Hooft heeft een in menig opzicht wel gelukte
poging gedaan om dat beeld ons eenigszins scherper belijnd voor oogen te stellen,
en wij mogen den schrijver voor die poging dankbaar zijn.
Wij eindigen met de mededeeling dat de uitgave geschiedt ten bate van het
Hildebrand-gedenkteeken, hetgeen op zichzelf voor zeer velen in den lande reeds
voldoende aansporing zal zijn om zich het boekje aan te schaffen.
v.E.
Herinnering aan de Bugra 1)
Leipzig 1914
I
DE tentoonstelling van het Boek te Leipzig heeft deze verdienste als grootste gehad:
dat zij een getrouw beeld gaf van het wezen en de levensontwikkeling der Duitsche
boekkunst tot op het jaar 1914; een beeld zóó zuiver en zóó eerlijk dat de groote
zwakheden en de erge mistastingen geenszins gemaskeerd of verborgen werden.
Het is thans niet meer noodig over deze tentoonstelling, welke dezer dagen gesloten
is, in details te schrijven, en eene opsomming der schoonheden of der vele
bekoorlijkheden heeft weinig zin nu mijne lezers niet meer zelve op reis kunnen
gaan om te leeren en te genieten. Leerzaam was deze expositie in hooge mate, en
dat zeker meer dan genotvol. Leerzaam voor ons - Nederlanders - in de eerste
plaats: omdat er weer eens duidelijk aan den dag kwam hoe een vreemd figuur de
Nederlandsche typografie naast de Duitsche maakt; hoe verouderd en huisbakken
zij uitkomt naast het vlijtig en gedurfd streven der Duitsche nijveren. O, hoe bloedarm
1) Het artikel van onzen medewerker Jan Greshoff over de ‘Bugra’ is ons een welkome aanleiding
tot het plaatsen van een paar clichés, die, schoon slechts in min of meer verwijderd verband
tot de Leipziger tentoonstelling staande, een plaatsje in ons tijdschrift toch wel waard zijn.
Het eerste der clichés geeft in facsimile den aanvang van een briefontwerp van Schopenhauer
aan zijn uitgever Brockhaus. Het volledig epistel kan men vinden in het aardig boekje, dat
door de genoemde uitgeversfirma in den afgeloopen zomer als een verrassing voor de
Bugra-bezoekers werd ter perse gelegd (Berühmte Autoren des Verlags F.A. Brockhaus,
Leipzig. Im Jahre der Internat. Ausstellung f. Buchgewerbe u. Graphik) en waarin door
verschillende auteurs heel onderhoudend wordt gehandeld over de beteekenis van enkele
bekende schrijvers als Schopenhauer, Lassalle, Roosevelt, Eckermann, Sven Hedin e.a., en
de betrekkingen waarin zij tot hun uitgever stonden. Wat dat Schopenhauer-handschrift
aangaat, het moet ons wel een goeden dunk geven van 't geduld van den zakenman, die zich
de moeite getroostte zulk een handschrift te ontcijferen. Het toont tevens wel aan, hoe de
firma Brockhaus een auteur als Schopenhauer wist te waardeeren, ook al was het resultaat
der eerste uitgave van de Welt als Wille und Vorstellung (in een oplage van slechts 750 ex.!)
‘gleich Null’, gelijk ons in 't genoemde boekje wordt meegedeeld.
Het tweede hier afgedrukt cliché, gemaakt naar een foto'tje ons uit Leipzig toegezonden,
geeft eenige min of meer bekende, jeugdige kunstenaars aan den ingang van de ‘Bugra’ te
zien.
Geheel links vindt men onzen Hollandschen teekenaar J.G. Veldheer, wiens verdiensten ten
opzichte van de graphische kunst in 't hier opgenomen artikel terloops ter sprake worden
gebracht. Naast hem staat de jonge dichter Jan Greshoff, de redacteur van die aardige, doch
alweêr (laat ons hopen slechts tijdelijk) van 't tooneel verdwenen Witte Mier. Nevens Greshoff
treffen wij de schrijfster Anja von Mendelsohn aan, van wie bij Georg Müller te München een
zeer interessante roman ‘Maja’ het licht zag. Geheel rechts, eindelijk, zien wij Gerda von
Mendelsohn, de weduwe van Erich von Mendelsohn, en schrijfster van vele romans, bezorgd
door den Weisze Bücher Verlag te Leipzig.
(Redactie D.G.W.)
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

is toch die Hollandsche ‘degelijkheid’; en welk een hatelijk voorwendsel om doof en
blind te blijven voor klank en kleur van nieuw leven. Het schijnt intusschen, dat in
de Nederlandsche afdeeling op de Bugra eenige technische knapheden op
verrassende wijze tot uiting zijn gekomen. Ik twijfel er geenszins aan. Maar of deze
het gebrek aan kunstzin en het volkomen afwezig-zijn van kunstwil vergoeden, blijft
een vraag, waarop het antwoord niet twijfelachtig is. - Het was dus weer een gezellig
onderonsje. De drukkersbazen, die bij officieele en half-officieele gelegenheden
een eerste rol spelen, hebben ook dit zaakje opgeknapt. Om vooral niet onartistiek
te lijken namen ze hun toevlucht tot de officieele kunst, tot een professor, die het
zaaltje dan ook heel netjes, heel degelijk, heel ‘Hollandsch’ decoreerde. Wijders
bood de ruimte een bont beeld: twee lang gerekte tafels met muurtjes in de midden
lagen er volgepakt met boeken en watboeken-bedoelden-te-zijn. Het ‘arrangement’,
om het zoo maar eens te noemen, verraadde ten duidelijkste dat men met succes
op het Binnenhof en in de Oudemanhuispoort ter schole was gegaan. Intusschen
bereikte men hiermede toch nog, dat het weinige goede - dat het vele niet-goede
allicht te schande had kunnen maken - volkomen verloren ging in de wilde warreling.
Met kleur- en lichtverdeeling, met aard der fondsen, met belangrijkheid van
uitgeversfirma, met niets werd rekening gehouden. Goede uitgevers ontbraken,
anderen - met meer pretensies dan verdiensten op boekkundig gebied - namen
ruime plaatsen in. Met nood en moeite hebben ‘de kunstenaars’, die lastige
kijkin-de-potten, van het drukkersbazen-onder-onsje achter-in een klein hokje
gekregen, waar, zonder
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

168
veel keuze, een zeer onvolledige verzameling Nederlandsche boekkunst te zien
was. Dit kamertje leerde ons dit: dat in ons land waarlijk de krachten en àlle
mogelijkheden om tot een goed boek te komen wel aanwezig zijn, en dat zelfs onze
beste kunstenaars eerlijker en principieeler werken dan vele van hun meer
gezegende en beroemder buitenlandsche vakbroeders. Maar - het is hier weer het
oude liedje - uitgevers en drukkers geven geen opdrachten, omdat zij meenen het
zonder den kunstenaar even goed, zoo niet beter te kunnen, en zij werken ieder
streven naar kunstvolle conceptie van hun vak met al hun macht tegen. Des te meer
moeten wij den onvermoeiden en systematischen arbeid van Veldheer met zijn
Vereeniging van Grafische Kunstenaars op prijs stellen, waar hij overal en altijd
weer in de bres komt om de belangen der kunstenaars en hun recht op
medezeggingschap te verdedigen.
Zonderen wij Ehmcke en Koch uit, dan zien wij er schaars' één onder de bekende
boekkunstenaars die geen concessies deed aan den heerschenden ‘smaak’. Ehmcke
is van een treffende vindingrijkheid binnen de schijnbare beperktheid zijner middelen.
Met zuivere lettervormen weet hij de meest geëigende en meest sierlijke decoratieve
schikkingen te vinden. Hij is altijd vast in zijn grondbeginselen, rustig en
natuurlijk-eenvoudig. - Zijn letter is altijd stevig, zwaar van bouw, en geen weet zulk
een sterk en logisch verband tusschen die letter en zijn figuurlijke decoratie te
brengen. Ehmcke is het geweest die duidelijk en onwederlegbaar getoond heeft
welk een ongekende en onschatbare waarde aan decoratieve elementen het
alpha-bet vertegenwoordigt. In zijn lessen te Düsseldorf en te München, in zijn boek
‘Die Ziele des Schriftunterrichts’ en allermeest in zijn eigen werk blijkt hoe eigen hij
Fragment van een brief van SCHOPENHAUER aan zijn uitgever BROCKHAUS.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

169
zich den vorm onzer letters heeft gemaakt en hoe prachtig hij deze weet aan te
wenden. Hij gaat verder dan Johnston en von Larisch door het lettermotief ook
buiten het boek rijken toepassing te geven in aardewerk-, glas-, steen- en
metaalversiering. - Indien er ooit menschen gevonden worden die hun onmacht
goed willen praten met de weinige geëigendheid van de letter voor decoratieve
versiering of decoratieve opvatting, dat hij bij Ehmcke ter schole ga om van het
eerste oogenblik af zijn dwaling in te zien. -
‘Vóór de Bugra’.
(Zie de redactioneele noot aan den voet van dit artikel).
Rudolf Koch is ook zulk een natuurlijk, rustig talent, dat alle spelerij, alle gemakkelijke
bekoringen verwerpt om met de fantasievolle vormen zijner Duitsche schriftvormen
klaar en eerlijk te werken. - Kleukens is een lieftallig en zuiver talent - zijn Helgaschrift
is een allerbekoorlijkste letter - maar zwakker en conventioneeler dan Ehmcke en
Koch, en zonder zijn uitvoerige decoratieve verluchtingen kan hij eigenlijk niet
werken. En hoe schoon menig werk van de door hem geleide Ernst-Ludwig-Presse
ook zijn mag (Holderlin's ‘Hyperion’) er is altijd een coquetterie die bekoort en niet
bevredigt. - Heinrich Wieynk is - wat eenzijdig - in zijn zwierige kursijven
onovertroffen. Mogen zijn krullen, soms wat te vaak, ons naar meer waarlijk moderne
strengheid doen verlangen, hij is zeer eigen en onder de nieuwere Duitsche
boekkunstenaars een typische figuur. Zijn inrichting van de stand der vereenigde
Berlijnsche uitgevers in de Hoofdhal was van eenvoudigen, soberen smaak, terwijl
er menig opschrift, in goud op zwart, onovertrefbaar geteekend stond. Ehmcke en
Wieynk hebben den meest merkbaren invloed gehad in Duitschland, en allerwegen
ziet men zeer aanvaardbaar werk van hunne leerlingen. - In het koepelzaaltje van
de ‘Halle der Kultur’, dat aan de boekkunstenaars voor een collectieve tentoonstelling
was afgestaan, zag men naast het werk dezer voorgangers ook menig afstootelijk
staal. Hadank toont aan, hoe men zelfs van Ehmcke's voorbeeld uitgaande veel
zeer-onzuivere en zeer-oneigenlijke teekeningen kan voortbrengen. De wilde
overladenheden, de ondoorleefde Fransche imitaties van Prof. Steiner-Prag worden
slechts geëvenaard door het latere werk van Walter Tieman, die, na zich los gemaakt
te hebben van de principes die hem vroeger met de beste kunstnijveraars één deden
zijn, vervallen is in bloemenmandjes, welriekende guirlanden en opgeknoopte
mandolines. - Wanneer een man als Tieman, wanneer een Weisz voorgaat, is het
dan te verwonderen dat alom de biedermeierei opbloeit en daarnevens de naäperij
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

van koninklijk en keizerlijk Fransche motieven naarstig beoefend wordt? Boekband,
typografisch ornament, lettertype en papierkeuze, overal ziet men teruggrijpen naar
oudere vormen, overal doet zich gevoelen de matheid van den geest, die, vermoeid
van het straffe leven, onmogelijk tot wezenlijke, nieuwe tijdseigen vormen kan komen.
Zoo ziet men tusschen de machtelooze degelijkheid van Richard Grimm-Sachsenberg
en de machtelooze oppervlakkigheid van Paul Renner alle graden der mislukking
geëtaleerd.
J. GRESHOFF.
Snipper
Jacques Dalcroze, door Duitschland verdoemd als een kettersche Reimser
protestant, heeft Hellerau moeten verlaten. De school blijft bestaan, maar ... op
nieuwe grondslagen.
(De Hofstad).
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

[Idee en Leven]
170
Kantteekeningen bij de Literatuur van den Dag.
Joannes Reddingius, Regenboog en Jeugd-Verzen. - Amsterdam,
Maatschappij voor Goede en Goedkoope Lectuur.
J.G. van der Haar (W. v. Weide), Droomland - 's Gravenhage, van der
Haar en van Ketel.
Het Jaar der Dichters, Muzenalmanak voor 1914. Samengesteld door J.
Greshoff. - Amsterdam, S.L. van Looy.
Jan Terwey, Mozaïk. Met portret van den schrijver. - Blaricum, J.v.d.
Vliet.
Daan F. Boens, In Witte Gewaden - Zonder vermelding van uitgever.
Jean de Bère, Aux Rives du Lac bleu... - Association des Ecrivains
Belges. - Bruxelles-Paris 1914.
P.C. Boutens, Verzen. Met een Voorrede van L. van Deyssel. - Voor de
tweede maal uitgegeven in 1914 door P.N. van Kampen & Zn.
Amsterdam.
II
‘TOUT homme est poète’ is men geneigd de oude en bekende uitspraak bij te vallen
als men 't bundeltje van van der Haar doorbladert, - evenwel de volle nadruk dient
daarbij gelegd op het ‘tout homme’. En nietwaar, als iedereen dichter is, dan kan
de poëzie ook niet tegelijkertijd zijn gelijk Shelley haar omschreef: ‘het getuigenis
van de beste en gelukkigste oogenblikken der gelukkigste en beste geesten’,
ontsluierend ‘de verborgen schoonheid der wereld’ 1) .
Toch voelt van der Haar iets juist van dat verborgene; hij is mysticus. Maar hij
‘ontsluiert’ ons dat verborgene niet. Dat komt omdat wij hier wel met een
dichterlijk-voelend mensch, maar niet met een dichter te doen hebben. Van der
Haar is wat zijn gevoel betreft wel eenigszins aan Reddingius verwant; maar zijn
vizies vormen zich bij hem bijna nergens tot het klare Beeld, dat de gelaatstrekken
heeft van de Schoonheid. Van der Haar wil veel ‘hooger’ dan Reddingius; hij zoekt
het niet op de aarde, maar ‘op berge-top, in eed'ler sfeer dan ooit de aard kan
geven’ (blz. 1). Er is veel van ‘de Alziel’ in zijn gedichten, van ‘golflooze zee van
hemelvloed’, van ‘eeuwige lichten’ en ‘Godgeboren wijding’, van ‘eeuwige Weelden
bloeiend in 't stervende licht van der Reinheid bronnen’. Hij ziet ‘veder-teedre wolkjes’
‘drinken aan d'aetherbron’ en 's avonds ‘vervloeien door den liefdegloed van 't
brandend ster-licht’ (23). Dit alles klinkt ongetwijfeld heel ‘mooi’ en verheven; alleen...
we hebben moeite aan de echtheid te gelooven. Toch meen ik dat men den heer
van der Haar onrecht aandoet zoo men in twijfel mocht trekken of er wel echtheid
aan zijn gevoel ten grondslag ligt. Zeker is er in dat gevoel veel troebels en
verwards, nochtans, zooals ik al zeide: ik zie in den auteur van ‘Droomland’ een
dichterlijk mensch, of liever: ik zie in hem het dichterlijke in den mensch
1) Verg. Kalff, Inleiding tot de Studie der Literatuurgeschiedenis 9. -
Haarlem.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

naar voren gekomen. En dat is dus in den grond een natuurlijk en zuiver element.
Het bedenkelijke is nu maar, dat de heer van der Haar meent ook dichter te zijn,
d.i. de gave te bezitten om wat hij diepinnerlijk, zij 't min of meer vaag, toch als
rijkdom in zich voelt, ook vast te leggen in een vorm van schoonheid. Deze waan
stelt hem voor een jammerlijke mislukking. En dat komt, ik merkte 't reeds op, in
hoofdzaak omdat er in 't geestelijk scheppingsproces hier een schakel, de
noodwendige schakel, ontbreekt; omdat het gevoel, aangenomen dat het hier en
daar dan echt en zuiver mag aanwezig zijn, zich nergens heeft omgezet in levende
Verbeelding. En de Verbeelding had hier het Woord moeten baren in schoone
harmonie. Want de taal als zoodanig is als organisch geheel steeds het secundaire,
en zoo ergens dan bij den dichter. ‘In den beginne was het Woord en het Woord
was bij God en het Woord was God’... Aldus de klassieke formule van de diepzinnige
en toch zoo klaar-eenvoudige waarheid, dat de sprake der zichtbaarheid openbaring
is van en terugwijzing naar een geestelijken grond, als een eenheid van goddelijk
Beginsel waaruit de veelheid der verscheidenheid ontbloeit.
En dat goddelijk Beginsel heeft verschillende aspecten; het breekt zich in zoovele
kleuren als het licht in de vlakken van een prisma. Zoo zijn ‘het Goede’, ‘het Schoone’
de verschillende zijden van eenzelfde transcendente werkelijkheid. Dit transcendente
nu is in een vers het Beeld; het Beeld in dezen zin is niet een zinnelijke
voorstelling of een gelijkenis, niet een in de aprioristische vormen van tijd en ruimte
gevangen willekeurigheid - het is de samenvatting van een dieper, een intuïtieve
aanschouwing.
Toen Goethe zijn Wandrers Nachtlied dichtte deed hij iets ànders dan wat
welluidend klinkende zinnetjes, wat treffende beelden onder elkaâr zetten, wat van
buiten af na-schrijven van voorhanden natuurstemmingen. Neen, die enkele
beroemde regels zijn verzinnelijkte transcendentie 1) , ze leggen
1) Ook rhythmisch.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

171
als 't ware van bosch en berg in de avondstilte den geestelijken achterkant bloot;
ze doen de diepe, schoone, eeuwige werkelijkheid in de vormen van tijd en ruimte
aanschouwen. Het Beeld heeft scheppende kracht, en de dichter die uit het Beeld
der werkelijkheid leeft gaat als een schepper onder de menschen.
Heel anders de ‘dichterlijke mensch’. Hij voelt wel dat de verschijningsvormen
der wereld méer inhouden dan zij aan de oppervlakte toonen, maar dat gevoel blijft...
gevoel; het klimt nergens tot aanschouwen van het één ondeelbaar Beeld. En
daarom kan een dichterlijk voelend mensch als de heer van der Haar in volle
oprechtheid wel wat mooie en verheven woorden naast elkaâr zetten, waarvan de
nuchtere en niet-dichterlijke zegt: hoe haalt de man ze bij elkaâr - echte, waarachtige
Poëzie wordt het nooit en nergens. Ik sprak daar van ‘oprechtheid’. Toch zou ik mij
zeer goed kunnen voorstellen dat velen, de gedichten uit het bundeltje ‘Droomland’
lezende, zich juist geërgerd of tot lichten spot geprikkeld voelen om zóóveel
aanstellerij naast zóóveel onbeholpenheid. Want zeldzaam onbeholpen is de factuur
van deze verzen ontegenzeggelijk. Ook aanstellerig? Ik voor mij meen van niet, al
vind ik hier geen steun in volkomen zekerheid. Geneigd ben ik evenwel oprechtheid
een der sympathieke eigenschappen van dezen schrijver te achten. Ja, ik houd het
er zelfs voor, dat zijn verregaande onbeholpenheid te verklaren is uit zijn oprechtheid.
Vergis ik mij niet, dan is er bij van der Haar steeds de eerlijke drang geweest om te
geven wat hij in zich voelde, persoonlijk, en dus moest wel het glad-loopende, banale
en schablonenhafte, in elkaâr gezette vers, dat zoo veler ‘knappe’ ‘dichters’ bundels
pleegt te vullen, bij voorbaat bij hem in miscrediet zijn. Dat hetgeen er voor in de
plaats is gekomen nu evenmin schoone poëzie is geworden, integendeel hier en
daar bedenkelijk veel lijkt op bombast en kakographie - dit wijte men aan de min of
meer fragmentair en troebel gebleven gevoelens van den heer van der Haar, zijn
rudimentair begrip van taalbehandeling, en, bovenal, aan de ontstentenis der
bevruchtende Verbeelding, - éérder dan aan een gemis van innerlijke oprechtheid.
Het zou mij te ver voeren de verschillende verzen in dit bundeltje critisch te gaan
ontleden, gesteld dat poëzie zich daar ooit toe leenen zou. Enkele aanhalingen uit
mijn exemplaar van 't boekje, dat vol streepjes en krulletjes, vol vraagteekens en
dikke uitroepers staat, mogen volstaan om het bovenstaande eenigszins nader toe
te lichten. Wat mij van bombast spreken deed zijn bv. verzen als de volgende uit
‘Maanlicht’:
Hoor, er ruischt door geur-gekuste
avondlucht een kroon van licht;
Breiend zich om sluimer-zielen,
onbewusten van het Licht!
Goed-onsterfelijke geesten
scheppen al om wiege-spond'
Vuur-kristallen, Bronne-stralen,
die den slapenden zij zond.
Is hier de vizie verward en onzuiver, een haast kinderachtige simpelheid - Giza
Ritschl in haar zwakste momenten - vinden wij in een couplet als het volgende:
O, veder-teedre wolkjes rein!
Wit-bloemen op de weiden
Des hemels, wat zijt vergeest'lijkt gij!
En doet gij mij verblijden! 1)
Dwaas is de vizie in een regel als op blz. 3:
1) Ik spatieer.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Zon! omarm [sic] de teed're bloemen.
Daarentegen treffen wij soms ook wel een paar vrij zuivere regels aan, zóó waar
de dichter spreekt tot het Vlindertje:
En leg straks door licht en geuren gekust
De vleugeltjes moe
Op klaver en grashalm ...
Had het daar nu maar bij kunnen blijven! Maar dan volgt er tot slot, onmiddellijk
achter ‘grashalm’:
in d'armen der Rust
Met d'oogjes toe.
Afgezien nu van de ongevoelde banaliteit in den eersten dezer beide laatste regels
- voelt de heer van der Haar niet, hoe dat ‘met d'oogjes toe’ alles bederft? Het beeld
wordt hier te veel voltooid, en van 't nu wel bij lange na niet sublieme, maar tenminste
niet direct onzuivere naar 't ridicule is de noodlottige stap te spoedig gedaan. In 't
Kerstlied op blz. 4 lezen we van ‘ziel-oogen’ die ‘in levende harten (hun) wijdende
vochten druppelen’, wat ons eerder onsmakelijk toeschijnt dan gewijd; eenige regels
verder wordt van een dogma gezegd, dat het zal ‘verbranden tot kaf’ [!]; op blz. 49
van den Geest, dat hij eenmaal door stralen [?] ons beheerschen zal.
Van dergelijke diepzinnigheden trouwens is 't boekje vol, en zij zijn het die ons
boven uitgesproken geloof aan de oprechtheid in 't fond van dezen dichter wel
telkens op een zeer zware proef stellen.
Of er dan geen enkel gaaf liedje, geen gaaf couplet in dit bundeltje te vinden is?
Ik blader en blader en vind eindelijk op blz. 57:
Luide vogel!
Wat zingt, o luide vogel, gij,
In 't stille morgenuur?
Wat zingt uw wenschend harte,
Met eed'len drang en vuur?
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

172
Zingt gij het schoone morgenrood
Een hymne op deez' hei?
Of schenkt de drang naar d'Eeuwigheid
Deez' uchtend inn'ge wij?
Gij melodieuse zanger mijn!
In 't dichte bladgewelf!
In d'eenzaamheid wilt geven gij
Uw hemelschoone Zelf! -
Ik weet wel, ook dit is nog geen treffelijke poëzie - niettemin, is het niet of in 't laatste
couplet als de schemering trilt van dagende schoonheid? 1) .
GERARD VAN ECKEREN.
[Boekenschouw]
Romans en novellen
In Troebel Water. ‘Een Hollandsch Binnenhuisje’ door Sara Bouterse. -
(Bussum, C.A.J. v. Dishoeck, 1914).
De Familie Hennaerd, door Gerda Haverman. - (Amersfoort, Valkhoff &
Co.).
‘Naar dit eerste belangrijke werk te oordeelen, wacht ons veel goeds, en, ik geloof
wel te kunnen zeggen, nòg beters van de toekomst’.
Aldus schreef, nu zes jaar geleden, Willem van Rooyen in dit tijdschrift als slot
zijner bespreking van een bundel novellen: Het Jonkertje. Ik heb dat vroegere
werk van Sara Bouterse niet onder de oogen gehad, kan dus moeilijk bepalen of
deze schrijfster met haar jongste boek dat ‘nòg betere’ gegeven heeft - toch ben ik
zeer sterk geneigd dit aan te nemen, want ware Het Jonkertje reeds zóó goed
werk geweest als dit In Troebel Water, dan had Mej. Bouterse reeds jaren
lang nu gerekend moeten zijn onder onze zeer goede prozaschrijfsters.
Toen ik dit onopgesmukt verhaal voor 't eerst in ‘Elseviers’ las, was 't mij een
verrassing. Eerlijk gezegd, als men veel in de tijdschriften leest die 't hun plicht
schijnen te achten ons maandelijks van een zeker quantum nieuwe romans en
novellen te voorzien, dan raakt men 't wel een beetje afgewend op zoo iets als
verrassingen te rekenen. Waarmeê ik niet zeggen wil dat er in onze tijdschriften
geen goed werk uitkomt - integendeel: 'k acht het eerder een bewijs daarvan dat er
te véel verschijnt van dat waarop wij gewoon zijn geraakt de qualificatie ‘goed werk’
toe te passen.
't Is namelijk bijna àlles goed, kranig, knap wat in onze periodieken het licht ziet,
maar 't blijft in den grond beschouwd te vaak routine-werk, zij 't dan routine-werk
dat als geheel zuiverder van opvatting, objectiever van beelding is dan de litteraire
voortbrengselen van vóór 't jaar '80. Wat er, jaar in jaar uit, in ons land - en 't is
1) Ook op blz. 5 troffen wij een goeden regel: ‘Harten herschept stil tot schoone valleien’
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

elders niet beter - aan romans en novellen op onze boekentafels wordt neêrgelegd,
't zijn bijna alles copieën (soms zeer góede copieën) van enkele modern-classieke
standaard-modellen, die met een eindelooze reeks van variaties onbewust worden
nageschreven in stijl en in conceptie. En de argelooze lezer, laat ons bekennen:
ook de zich op zijn qui-vive wanende criticus vaak, herkennend in al die werken iets
van 't talentvolle, soms geniale der prototypen, zonder zich daar ten volle rekenschap
van te geven, is maar al te geneigd de copie te verslijten voor 't origineel en zich
zoo knollen voor citroenen in de hand te laten stoppen.
Nu wil ik niet beweren, dat Sara Bouterse met In troebel Water reeds het
hoogtepunt van haar kunnen heeft bereikt - veel liever neem ik het tegendeel aan.
Wel echter ben ik er zeker van, dat dit boek ons niet met een copie te doen geeft,
maar met een zuiver origineel, hetgeen zeggen wil, dat het zich, zij het in enkele
opzichten nog slechts in aanleg, door dat zeker ‘iets’ onderscheidt wat elk waarachtig
kunstwerk onderscheiden blijft van zelfs de beste navolging daarvan. Dat zekere
‘iets’ is de ziel, het ‘van binnen uit komende’, niet het ‘van buiten af’. Ieder die wel
eens een schoon schilderij en de goede copie daarvan naast elkaâr heeft beschouwd,
zal begrijpen wat ik bedoel. En het volgende moge het aan 't boek van Sara Bouterse
duidelijk maken.
Deze roman is, oppervlakkig beschouwd, zoo geheel zonder ‘kunst’ geschreven,
zoo geheel zonder ‘woord-kunst’ maar zonder ingewikkelde psychologische ontleding
ook, zonder sprudelnden dialoog of weidsche natuurschilderingen van schitterend
coloriet of grootsche plastiek - 't is weêr zoo echt een boek, waar een heeleboel
menschen niets ‘aan’ zullen vinden, ‘een Hollandsch binnenhuisje’, ja, maar met
niets in zich van het idyllisch-zoetvoerige, het romantischsentimenteele dat dat
andere, overbekende ‘Binnenhuisje’ zoo populair heeft gemaakt.
De roman van Sara Bouterse geeft ons een kijkje in een modern huisgezin van
dezen tijd, waar 't familieleven is vertroebeld en verbitterd door een incompatibilité
d'humeur van man en vrouw. Hij een luchthartige, kilberekenende egoïst, zij een in
zuur zelfbeklag zich verterende, moede, vóór haar tijd verouderde vrouw, meest
berustend in een dof gevoel slachtoffer te zijn, soms, bij een woord, een blik, een
hatelijk lachje van haar man, wel even opveerend, uitschietend in een nerveuze
drift vol snibbige verwijten.
Daar, in die getroebelde sfeer, die altijd electrisch geladen is, zijn de kinderen
Hoogland opgegroeid: Bert, de oudste, de student, met zijn wat tobbende natuur;
Marianne, het jonge meisje met haar droomen en verlangens, die geen werkelijkheid
zullen worden in de haar hard en cynisch makende omgeving; Leendert, de zich
pantserende in hautaine onverschilligheid, en Japie, het verwaarloosd boefje vol
streken, de bengel uit het ‘turfhok’ van de Camera. En alleen Aletje, moeders kindje
nog, te jong om te begrijpen, met een lieve aanhankelijkheid voor wie zij voelt dat
door de stoute groote menschen om haar heen wordt leed gedaan.
De verdienste van de schrijfster is nu, dat zij dit leven, deze karakters heeft gebeeld
niet met die koude objectiviteit welke haar object van buiten af nadert, noch
met het kinderachtig interesse van die, meest jonge, auteurs die zich midden plaatsen
tusschen hun verbeeldingsschepsels en den lezer op iedere bladzij doen gevoelen
hoe belangwekkend of zielig zij, de schrijver, toch die menschen wel vinden; nog
veel minder met de trotsche levensverachting van hen, die voor de misère slechts
een sarcastisch of wrang-hatend lachje overhebben, - neen, Sara Bouterse's
verdienste (of eigenlijk is 't geen ‘verdienste’ maar een gave) is deze: dat zij 't leven
van hare personen doorleefd heeft, maar... het in zich zelf heeft overwonnen en er
nu tegenoverstaat met den blik van een die als een liefdevol begrijpende dat leven
met al zijne roerselen doorschouwt in zijn klare doorzichtigheid. Daarom kon dit
boek zoo rustig, zoo zonder ‘kunst’, zoo simpel-eenvoudig geschreven
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

173
worden; zijn de fijnheden ervan vooral innerlijk, dus voor den durchschnitts-lezer
verborgen. Want het is heusch niet waar, dat iedereen een roman kan lezen, zoo
min als ieder een schilderij kan zien of een muziekstuk werkelijk hooren. Zoo
stel ik mij voor dat maar weinig lezers verrast zullen opzien bij die eerste alinea al
dadelijk, welke ik hier even voor u afschrijf:
Een voor één waren ze binnen gekomen, de kinderen Hoogland. Japie,
de jongste jongen, met zijn bijna altijd vuile handen, maar die hij nu,
frisch-schoon gewasschen en nog rood van 't koude sop, als twee
kostbaarheden de kamer binnen droeg.
Het fijnheidje in dezen zin spatieerde ik. En waarom is dat nu zoo voortreffelijk?
Omdat het hier niet een losse, min of meer geestige opmerking geldt van buiten-af
genoteerd, maar omdat de geheele Japie-karakteristiek hier in kiem ligt ingewikkeld,
dus de psyche van zijn persoontje niet bij stukjes en brokjes in de volgende bladzijden
behoeft te worden opgebouwd, maar deze door wat volgt enkel verklaard en
verhelderd hoeft te worden. Dat zoo het boek van binnen uit geschreven is
treft ons op iedere bladzijde. Nog een voorbeeld. Er is weêr een spanning tusschen
Hoogland en zijn vrouw; hij tracht den toestand te forceeren door vroolijk met zijn
oudsten zoon Bert te praten, vlot en hartelijk te informeeren naar diens studie. Maar
't lukt niet recht. En dan lezen we op blz. 161:
Uit hun gesprek, dat wat sleepte, keken zij beiden gretig op, toen in
den tuin ... etc.
Zonder dat woordje gretig was dit zinnetje niets geweest, een doodgewoon
notitietje; dat enkele woordje doet 't 'em hier.
Martha wacht op haar man, in den nacht, voor 't venster. ‘Een groote wijde
verlatenheid was overal’. Wij nemen die mededeeling voor kennisgeving aan? Neen,
toch niet, want er volgt onmiddellijk:
Zwaar viel een klokslag, en zóó elf breede galmen die dreunend
verstierven; bij elken slag, die weer aanzwol werd de stilte
van een dieper eenzaamheid (190).
Hier wordt de eenzaamheid-op-papier opeens, alweêr door een paar simpele
woorden alleen, in ons tot leven gewekt; 't is of een scherm voor onze oogen wordt
weggeschoven en wij plotseling mèt de wachtende vrouw instaren in de zwarte
verlatenheid.
Om ten volle een kunstwerk te mogen heeten, in de breede beteekenis, daarvoor
had het boek als geheel toch nog dieper inkijk moeten geven; nu blijft het te
veel levens-abschnitt, fragment. Niet, dat wij haarfijn zouden willen weten hoe het
nu precies met Marianne verder zal gaan en wat er van Japie en Aletje zal terecht
komen. Dat heeft de schrijfster ons voldoende doen voelen, ook al kunnen wij ieders
levenslijn naar de feitelijkheden niet uitstippelen. Maar we hadden toch wel iets als
een synthese gewenscht, iets als een accoord waarin de samenvatting van het
geheel zou blijven naklinken. Inplaats daarvan eindigt de schrijfster tamelijk
willekeurig daar, waar het natuurlijk punt om te eindigen feitelijk nog niet gekomen
schijnt.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Evenwel, als fragment is dit stukje tragisch huwelijksleven innerlijk ‘af’, en wij
wenschen de schrijfster gaarne geluk met dit boek van ontwijfelbare verdienste 1) .
* * *
Over den roman van Gerda Haverman zullen we maar niet veel zeggen. Hier hebben
we nu te doen met een copie van, ja, van welke modellen? Juffrouw Haverman heeft
blijkbaar veel gelezen en toen... óók eens een boek willen schrijven. Ze kende 't
procédé wel zoo wat en haar romanpersonen had ze voor 't grijpen: het meisje dat
voor haar kunst wil leven, zich ontworstelt aan een enge omgeving; die omgeving
welke daar ach en foei over spreekt, maar niet kan verhinderen dat de drang naar
vrijheid en schoonheid toch ‘ten letste’ triomfeert over ‘de banden der conventie’ -
nietwaar, dat is prachtige romanstof.
Zeer zeker, doch alleen voor hem of haar die die stof volkomen beheerscht door
ze in zich te hebben opgenomen en niet, als Gerda Haverman blijkbaar, haar wel
dankbare romanstof acht, misschien ook wel daarom wijl zij er min of meer eigen,
voor haar natuurlijk hoogst gewichtige, ‘ervaringen’ in kon verwerken.
Als compositie is het boek bovendien vrij onhandig in elkaâr gezet. Het verhaal
van Bob Hennaerds huwelijksleven, zijn zich vrij-maken van de knellende banden
(wat er van Atie verteld wordt blijkt hier straks niet veel anders dan de herhaling
van) is een veel te uitvoerig uitgesponnen inschuifsel (blz. 11-73). Voor 't overige
is het boek niet in 't oog vallend slecht, maar vlak, banaal, een romannetje als
zoovele andere, waaraan niemand zijn tijd verspille.
Ik las dezer dagen het bericht, dat er in den aanstaanden winter een groote
behoefte zal zijn aan polsmoffen voor onze soldaten. Mag ik op die behoefte juffrouw
Havermans aandacht eens vestigen?
G.v.E.
Dorpslucht, door Stijn Streuvels. Tweede Deel. - (Amsterdam, L.J. Veen).
Zoo ligt dan nu de uitgebreide dorpsroman, beslaande het kapitale aantal van 876
bladzijden druks, compleet vóór ons. De tijd is onzen grooten Vlaming Streuvels
niet gunstig geweest; belangrijke wijzigingen door den auteur in de laatste proeven
van dit tweede deel aangebracht hebben de drukkerij niet meer kunnen bereiken
en zijn bijgevolg onuitgevoerd gebleven. Intusschen, het boek ligt vóór ons en wij
hebben het te nemen en te beoordeelen - hatelijk, betweterig woord toch! - zooals
het daar ligt. En wij willen dan maar dadelijk erkennen: dat dit tweede deel onze
aandacht heel wat beter heeft weten vast te houden dan het eerste 1) - al legden wij
ook dit deel uit de hand ‘dankbaar maar niet voldaan’. Wat ons in het eerste deel
de groote fouten schenen, vinden wij als de hoofdgebreken ook van dit vervolg
terug: het ‘breede’ is hier te weinig verinnerlijkt, te weinig het ‘diepe’ geworden - het
is te veel gebleven het breedvoerige. Ook is het boek als compositie - maar in de
compositie van een grooter geheel lag immers nooit Streuvels kracht - geen schoone
eenheid kunnen worden; in dit opzicht staat dit tweede deel zelfs bij 't eerste ten
achter. Groepeerde zich daar alles om den rentenier Koornaert en de tabakdiefte -
in het tweede deel wordt onze belangstelling nagenoeg geheel opgeëischt voor
gansch andere motieven, die slechts zijdelings met het in het eerste gedeelte
verhaalde verband houden. Koornaert en diens zuster verdwijnen vrijwel van het
tooneel om plaats te maken voor Elvire, Koornaerts nichtje met haar
1) Over de psychologie van het boek kan ik hier niet uitweiden. Goed gevoeld is b.v. dat de
schrijfster het jonge meisje Marianne, als zij, moê en teleurgesteld, verlangend naar rust,
haar woord gegeven heeft aan Frederik, dien zij niet liefheeft, driftig laat reageeren zoodra
zij merkt dat hij nog een oogenblik blijft aarzelen om haar woord te accepteeren. In de lauwheid
van eigen gevoel had zij de hevigheid van zijn geluksuiting gewild (blz. 196).
1) Zie D.G.W. 13e jrg. afl. 7.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

liefdesdroomerijen, de figuur van den onderpastor, en het huisgezin van dokter
Blondeel, in 't bizonder 's dokters zoon Albert, den veelbelovenden jongen medicus
dien wij, uit den vreemde teruggekeerd, het ouderlijk huis zien betreden met heel
andere wenschen
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

174
en ideeën in hoofd en hart dan die welke zijn eenvoudige ouders in hem vermoeden.
Dat hij, voedsterling der vermaardste buitenlandsche hoogescholen, die met
minachtend medelijden neêrziet op de zoogenaamde ‘wetenschap’ van zijn goeden
vader, wiens geneesmethode viel saâm te vatten in het: ‘clysterium donare, postea
seignare, ensuita purgare’, weigert zijn vader als dorpsgeneesheer op te volgen,
zich integendeel op 't dorp, in cynische onverschilligheid, onmogelijk maakt, en het
meisje (Elvire) dat van hem gedroomd, op hem gewacht heeft, teleurstelt - dat moest
het sloopend verdriet van zijn ouders worden; en de bladzijden aan deze stille,
smartelijke botsing tusschen jong en oud gewijd - het zijn er in dit boek niet weinige
- behooren ongetwijfeld tot de beste.
Maar zeer zeker zult ge óók met belangstelling volgen wat de schrijver over het
jonge meisje Elvire vertelt. Lijdt het exposé van haar leven tot aan het punt waarin
zij feitelijk eerst ‘handelend’ begint op te treden zeer sterk aan een gerektheid vol
herhalingen en conventioneele typeeringen (blz. 128-157) - zoodra een versch
hoofdstuk inzet met de reis naar Lourdes, begint het eerst recht; dàn spant zich
onze aandacht al spoedig intenser, om gespannen te blijven, bladzijde na bladzij.
Heel goed heeft Streuvels ons weten voelbaar te maken de tegenstrijdige
gewaarwordingen van het jonge meisje in haar ontwakend zinneleven, als zij met
den kapelaan en diens zuster benevens een jong echtpaar in een zelfden
spoorwagen gezeten de lange spoorreis naar het Zuiden doet; goed ook,
daartegenover, de gevoelens van den jongen kapelaan, die in zijn gedwongen
abstinentie van al wat op 't geslachtsleven betrekking heeft als onbewust en tegen
zijn wil den invloed ondergaat der nabijheid van het mooie meisje naast hem in de
dompig-zwoele nachtcoupé. Dat Lourdes-hoofdstuk reken ik mede onder het beste
van den roman.
Dan, tegen 't eind van het boek, knoopt de schrijver weêr aan aan het
diefstal-motief van het eerste deel, dat nu, achteraf, als niet meer dan een veel te
lange inleiding schijnen moet van wat zich in het tweede deel als de kern van den
roman is gaan ontwikkelen. Koornaert tobt nog altijd over het in den boomgaard
gebeurde, zijn schieten op den dief, en het lijk... het lijk dat ergens in den tuin moet
verborgen liggen. Hij wil zijn misdaad biechten en toch eigenlijk weêr niet - hij weet
het zelf niet; fel vermagerd, dwaalt hij rond door hof en huis en begint allengs allerlei
onsmakelijke gewoonten aan te nemen. Rechtuit gezegd: hij raakt aan 't malen.
Maar veel interesseeren doet het ons eigenlijk niet; daarvoor hebben wij den
rentenier, die ons in 't eerste deel reeds eenigszins raadselachtig was, te langen
tijd uit 't oog verloren; onze aandacht heeft moeite weêr aan te knoopen aan wat
zoo ver terug ligt. En als wij het boek hebben dichtgeslagen komt de wensch bij ons
op, dat de auteur, in rustiger tijden op zijn ‘Lijsternest’ gezeten - God geve dat het
spoedig zij! - voor een eventueelen nieuwen druk zijn roman eens herschrijven
mocht, wat hier zeggen wil: dat hij sommige te lang uitgesponnen gedeelten meer
synthetisch mocht zoeken te bewerken. De roman zou dan wellicht de helft
minder dik worden, maar aan innerlijke kracht ongetwijfeld winnen. Zoo als het boek
er nú ligt duidt zijn uitwendige verschijning - een veel te dikke stapel papier,
saâmgenaaid tot een vormloos geheel zonder juiste proporties - eenigszins
symbolisch op wat mij zijn innerlijke gebreken schijnen. Desondanks zij, ten slotte,
hier nogeens volmondig uitgesproken: dat in dit Dorpslucht, ook naar zijn huidige
gesteldheid, door Stijn Streuvels bewijzen te over zijn gegeven van zijn
bewonderenswaardig kunnen.
G.v.E.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Land- en volkenkunde; reisbeschrijving
Natuur en Menschen in Indië, door Augusta de Wit. Met 45 illustraties.
- (Amsterdam, Maatsch. voor Goede en Goedkoope lectuur, 1914).
Idealen, gelukkig de mensch die ze nog heeft en koestert en die, zijn er met het
grijzen der haren eenige verloren gegaan, zich weer andere vormt; want zij zijn ons
dikwijls een steun, een troost in moeielijke tijden, en, al zien wij ze gaan met een
traan in het oog, dikwijls laten zij meer achter dan een vriendelijke herinnering. Hoe
heb ik jaren lang gewenscht Indië te zien, de heerlijke natuur daar, de schitterende
flora en de merkwaardige fauna; ik droomde van een reis daarheen, van een
bergtocht in de Preanger, van een klimaat nog heerlijker en een natuur nog veel
schooner en grootscher dan ons liefelijk klimaat en dan onze planten- en dierenschat
in den zomer van 1914 waren. Mijn ideaal is niet verwezenlijkt, maar mijn
belangstelling voor het land van belofte is onverzwakt gebleven. Nu wordt mij ter
bespreking toegezonden het hierboven genoemde werk, waarin de schrijfster op
de haar eigene en aangename wijze verslag geeft van hare bevindingen en indrukken
in onze schoone koloniën, en die daar waargenomen heeft met een open en fijn-ziend
oog, en gehoord met een scherp en gevoelig oor. Misschien heeft de schrijfster ook
wel als ideaal gekoesterd Indië te bezoeken en is zij zoo gelukkig geweest dien
wensch vervuld te zien; ik zou dat durven opmaken uit de wijze waarop zij het daar
geziene en genotene weergeeft, vol leven, vol gloed en vol hartelijke belangstelling.
Voor wie iets gevoelt voor het intieme leven daar onder den evenaar is haar boek
een heerlijke gids, en waar er allerwege aandacht aan geschonken wordt, waar
allerlei periodieken er met groote waardeering over spreken, er stukken uit
overnemen gelijk o.a. het weekblad ‘de Hervorming’ gedaan heeft, daar is mij de
opdracht aangenaam iets over het boek mede te deelen.
Te Sabang op Poeloe-Weh, het rotsige eilandje dat de uiterste spits van Indië
vormt, komt de schrijfster aan; de groote bedrijvigheid in de haven treft haar, en aan
haar aandacht ontgaat het niet van hoeveel grooter waarde de Chineesche
werkkrachten zijn dan die der Javanen: de eersten vlug en veerkrachtig, werkende
om het loon niet enkel, maar ook om het werk zelf, de laatsten onverschillig en loom.
Zoowel Chineezen als Javanen schuiven en rooken opium. Reizende van Tandjong
Priok naar Djombang komt zij onder de bekoring van de schitterende natuur, die,
naar zij meent, nergens op deze schoone wereld schooner is dan op Java. Een
onuitsprekelijk gevoel van
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

175
vreugde en verlangende kracht springt op in het hart, bij al die schoonheid van land
en zon, die veerkrachtige golving naar telkens alweer zulk een blinkend hoogen top
van de klare bergen door de klare lucht. Trekkende door de Javaansche dorpen
ziet zij hoe dikwijls de dessaman zijn erf laat verwilderen en hoeveel meer voordeel
van den grond ware te trekken in zulk een omgeving en onder zulke omstandigheden.
Wat een rijke gaard wezen kon is niet anders dan een wildernis, als zoodanig zeker
mooi, zoo vol fonkelschaduw en gouden lichtgesprankel als zijn ondoordringbare
looverdichtheid is, maar den mensch van geenerlei nut. Met verschillende loerahs
is kennismaking aangeknoopt, sommigen van den ouden stijl, anderen van den
nieuwen stijl en weer anderen van wat men den permanenten stijl zou kunnen
noemen. Ieder zal met belangstelling en genoegen lezen van die kennismaking,
van de toestanden in de dorpen, van de spanning over de keuze van een nieuw
hoofd en de wijze waarop deze plaats vindt; niet minder van den rijstoogst, die op
primitieve wijze geschiedt, om allerlei praktische redenen, waar ‘de adat’ de wijding
van traditie en het godsdienstig gevoel aan geeft, waardoor de gewoonte
onaantastbaar is geworden. Men voelt een verlangen bij zich opkomen om die
rijstvelden te zien, zoo fleurig als een bloementuin geworden, wanneer de
bontgekleurde en met bloemen versierde meisjes de goudgele aren gaan oogsten,
ze afsnijdende met een kort, dolkvormig mesje. Maar dat verlangen dringt telkens
naar voren, op elke bladzijde, b.v. wanneer we lezen van Sultansland en Djokja,
een zeventig duizend bewoners bergende stad, waarin maar tweeërlei soort van
menschen wonen en wel die van de onderling scherpst contrasteerende klassen
der maatschappij: namelijk vorsten met hun omgeving en arm volk. Lezen we over
Suikerland, hoe vroeger de Sultan alle rechten had en geen verplichtingen, zijn
laagste vazal enkele rechten en vele verplichtingen, het gemeene volk geen rechten
en alle verplichtingen, dan doet het minder aangenaam aan als van de Oost-Indische
Compagnie gezegd wordt dat die, geleidelijk in des Sultans plaats tredende, zijn
macht besnoeide ten voordeele van haar eigene, doch in hoofdzaak het oude stelsel
liet voortbestaan: van de opbrengst was, na aftrek van ⅕ voor toezicht van de
hoofden, de helft voor het volk en de helft voor den vorst. Hollandsche ondernemers
kwamen en gingen een voordeeliger produkt dan rijst, n.l. suikerriet, telen; de velerlei
diensten die onder allerlei benamingen aan den Sultan moesten worden bewezen,
en zwaar drukten, werden afgekocht en zoo werd de rijstbouwer van den Sultan
rietbouwer van den fabrikant en de Djokjasche sawahs veranderd in wimpelende
riettuinen. Maar zóó mag ik niet voortgaan; ik ben met dit zeer vluchtig overzicht,
waarin ik dikwijls de eigen woorden van de schrijfster gebruikte, pas op bladz. 80
van het boek en er zijn er op een paar na 500! Na Java vragen Bali, Borneo, Sumatra,
Celebes, een Molukkenreis en Nieuw-Guinea ook nog om een beurt. Zóó mag ik
niet voortgaan, want dan zou ik over te veel genomen ruimte met den Winckelier in
oorlog komen, en van oorlog is er nu helaas reeds veel te veel in de wereld.
Dr. CALKOEN.
HAARLEM.
Onze schrijvers en de oorlog
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Naar de dagbladen gemeld hebben moet ook het landgoed van Cyriël Buysse, te
Afsnee, in 't door den schrijver zoo geliefd Vlaanderenland, een prooi zijn geworden
van den niets ontzienden krijg.
Letterkundig leven uit de november-tijdschriften
De Nieuwe Gids.
G.v. Hulzen vervolgt zijn Hij-en-Zij-roman ‘Aan 't Lichtende Strand’; van Aleida van
Pellecom heeft de redactie een vrij onnoozel novelletje over een meisje dat een
stuk stopnaald laat zitten in de tuit van een theepot, waar een erftante uit drinken
moet en waaruit - o, schrik! - dan haar vader blijkt gedronken te hebben. Gelukkig
loopt alles goed af. Hadden we eerder in ‘Nederland’ verwacht, of in ‘De Prins’.
Jac. v. Looy geeft weer een nieuwe Zebedeüs-bijlage; Frans Erens mediteert
verder over de verschrikkingen van den krijg. Nog twee andere oorlogsbijdragen
vinden we in deze aflevering, nl. Herinneringen aan 1870 naar aanleiding van een
bezoek aan Metz door C.F. Gijsberti Hodenpijl, en een beschouwing over Den Oorlog
van G. Kapteyn-Muysken. H.L. Berckenhoff schreef een waardeerend artikel over
W.G. van Nouhuys.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

176
Van Nouhuys is een romanticus geweest, in zijn novellen zoowel als in
zijn tooneelstukken, en wat zijn critieken betreft, zij getuigen in zeer sterke
mate van de behoefte om op de dingen, die zijn oordeel vragen, het licht
te doen schijnen, ze te koesteren in de warmte van een voor adel en
schoonheid licht ontvankelijk gemoed.
Een romanticus in Zalt-Bommel! Men heeft hier te rekenen met de werking
van het contrast. Het is natuurlijk niet vast te stellen, in hoeverre Van
Nouhuys' aanleg in een ander milieu zich ook anders zou ontwikkeld
hebben. Het heeft geen zin zich daarin te verdiepen, nu het ganschelijk
niet hoeft te bevreemden, dat hij, des avonds zijn zaak sluitende, niet
wederom, nu met den geest, ging pruimenwegen, maar hooger wilde
stijgen om de dingen van het leven te beschouwen in grooter ruimte dan
door de wanden van zijn winkel werd begrensd, en in sterker belichting
dan door het winkelraam naar binnen viel. Juist de kleine stad, genepen
tusschen oude wallen, de kleine kring, met al zijn afgepaste vormen en
drukkende conventies, waarop hij aangewezen was, deden hem
verlangend de oogen richten over den horizon van zijn bestaan, naar de
mogelijkheden eener wereld, die hij zich verbeeldde, maar waarin hij
zich wist in te leven met zóó volle overgave van geheel zijn wezen, dat
hij - naar eigen zeggen - bij de compositie van Eerloos verkeerd heeft
in een roes van koortsachtige extase. Hij kon niet loskomen van de
personen in zijn drama. Zij ontroofden hem den slaap, zóó doorspookten
zij zijn geest.
Over v.N. toetreding tot de redactie van het in 1885 gestichte en na eenige jaren
bezweken tijdschrift De Lantaarn zegt hij:
Dat Van Nouhuys er al spoedig zijn medewerking aan verleende, was
omdat de strijd, die er in werd aangebonden tegen het conventioneele in
de kunst, zijn sympathie had. Van zijn hand verscheen in bedoeld blad
o.m. een uitvoerige beschouwing van Nicolaas Beets als dichter, die
rechtstreeks inging tegen de toentertijd overheerschende opvatting van
de hooge dichterlijke waarde van Beets' verzen. Daarmee toonde hij al
dadelijk een onafhankelijkheid van oordeel, die een doorgaand kenmerk
van zijn critiek is.
Omtrent v.N. positie als criticus:
Wat nu zijn positie teekent, is, dat nooit door iemand zijn gezag als
kunstrechter ontkend of zijn bevoegdheid is betwijfeld. Zijn oordeel is
aanvaard als een getuigenis, waarmede rekening was te houden.
De aandacht verdient eveneens het uitvoerig artikel door J.R.v. Stuwe gewijd aan
Charles Péguy, de vorige maand in D.G.W. door André de Ridder herdacht. Schr.
doet ook Péguy als dichter recht wedervaren en haalt o.a. eenige strophen aan uit
la crèche, l'âne et le boeuf, waarin Péguy's teederheid voor het sluimerend
Christuskind in de kribbe is gemengd met zijn overvloeiende smart voor het later
gruwbaar lot van dit heilig-reine wezen. In het volgende ziet schr. het contrast
tusschen de twee groote, grove dierbonken en het hemelsch wicht even plastisch
als vol humor gegeven:
Sous le regard du boeuf et le regard de l'âne
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Cet enfant respirait dans son premier sommeil.
Les bêtes calculant dedans leur double crâne
Allandaient le signal de son premier réveil.
Et ces deux gros barbus et ces deux gros bisons
Regardaient s'éclairer la lèvre humide et ronde.
Et ces deux gros poilus et ces deux gros barbons
Regardaient sommeiller le premier roi du monde.
Et ces deux mal tondus et ces sortes d'oursons
Regardaient s'éclairer la face rose et blonde.
Et ces museaux pointus et ces deux gros garçons
Regardaient respirer le premier roi du monde.
Ons Tijdschrift.
Mej. J.L.F. de Liefde opent de aflev. met een schetsje: ‘Als een die zijn moeder
troost’. J.v.d. Valk draagt een artikel bij over Feith's Gevoels-pantheïsme. Hij begint
met in 't licht te stellen hoe de pantheïstische trek van eigen ziel te voelen verzinken
in de Natuur een kenmerk der litteratuur van onzen tijd is, wij het heimwee daarnaar
b.v. duidelijk lezen in Prosper van Langendonck's ‘Langs de Nethe’:
Schoone droom! hier bij de Nethe
Zacht het hoofd ter ruste leggen
En verzinken in die diepe,
Blauwe en groene, oneindigheid ...
Niet meer denken, niet meer droomen,
Niet gevoelen, niet beminnen,
Zwaar van 't borlend sap der aarde,
Dat u loom in de aadren glijdt.
En met lijf en ziel vergroeien
In dat zielloos plantenleven.
Doch hier lezen we slechts den wensch; duidelijker dan in de litteratuur van onzen
tijd, den nabloei der romantiek, vinden wij in 't eerste opkomen der romantiek,
aangegeven hoe zich de pantheïst het gevoel kan suggereeren op welke wijze zijn
ziel zich werkelijk in de oneindigheid verliest. Schr. toont dit dan uitvoerig aan met
voorbeelden uit de romans van Feith, nadat hij eerst de verwondering heeft
weggenomen van hen, die in Feith alles eerder dan ‘een pantheïst’ zouden hebben
gezien.
Was Feith, de dichter van ‘Uren, dagen, maanden, jaren’ en andere
gezangen, een der invloedrijkste mannen, die den Gezangenbundel
saamstelde, zij hij dan ook geweest de leider der vrijzinnige meerderheid
in de ‘Commissie voor de Gezangen voor den openbaren Godsdienst’,
was Feith dan een pantheïst? Te veel eer, zouden we antwoorden. Feith
was niet in de wijsbegeerte dit of dat. Feith was als systematisch denker
niets. Gevoelig, ook voor indrukken, liet hij zijn geestelijk vat volloopen,
door het spongat des gevoels, zonder den inhoud te klaren. Troebel,
beneveld is het aanzicht zijner saamgestelde geestes-bagage. Geen
wonder dus dat de sterke tijdstroom zijn invloed deed gevoelen in een
sentiment als Feith, wanneer wij zien dat zelfs een man en systematisch
denker als Bilderdijk nog wel eens over haar spoor struikelde.
Interessant is de parallel die schr. trekt tusschen Goethe in zijn ‘Werther’ en Feith.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

De Hofstad.
Uit de ‘Parijsche Brieven’ halen wij aan:
De heer Frédéric Masson de l'Académie française heeft in de ‘Echo de
Paris’ - het officiëele orgaan van het militant katholicisme - Wagner
geslacht. Aldus: ‘Les Parisiens... ont couvert de leurs
bravos cette misérable rhapsodie “Les
Maîtres-Chanteurs”, où ils n'ont pas su même voir
le pamphlet dirigé contre eux’.
Frédéric Masson heeft zeer zeker het recht, in de Meistersinger slechts
een ‘ellendige rhapsodie’ te zien. Aangezien ik echter veronderstel, dat
de eminente Napoleontische specialiteit, die Masson is, geen dingen zal
neerschrijven, die hij niet meent te kunnen bewijzen, zou men van hem
verwachten, dat hij ons tenminste even vertelde, waarin dat ‘pamphlet’
tegen de Parijzenaars in het bijzonder gericht, dan wel bestaat en waar
zulks in de Meistersinger te ontdekken is ...
In het vervolg van zijn requisitoire geeft Masson ons te verstaan, dat ‘de
braves Français’ op de Place de l'Opéra gemanifesteerd hebben
tegen de opvoering, van ‘cette pièce d'une étonnante et
puérile stupidité...’
Ik zou echter wel bijna durven zweren, dat deze anti-Wagnerbetoogingen
niet onlangs, maar een halve eeuw geleden plaats hadden, ter
gelegenheid van de eerste Tannhäuser-opvoering... Maar wat telt
een halve eeuw voor een Onsterfelijke!
Enfin, Frédéric Masson heeft het gezegd: On ne jouera plus de
Wagner en France.
Men zal er misschien ook geen Hegel, geen Goethe, geen Heine meer
lezen...?
De voor kort overleden fijnzinnige levensgenieter Gustav
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

*11
Wied, de Paul Abel uit zijn satyrespel ‘2 maal 2 is 5’, schrijver ook van verschillende
romans, wordt door den Hofstad-redacteur aldus gekarakteriseerd:
Over Wied ging de roep dat hij een schat van humor bezat en dat hij
een kostelijk modern schrijver was, brillant en even ongehoord respectloos
als grandioos van blije, wijze levensaanvaarding - maar in zijn ‘diepste
binnenste’ knaagde toch een bange weifelzucht, en hij bezat op den duur
tòch geen genie genoeg om over de gevolgen van het vooroordeel eener
kleinburgerlijke moraal hartelijk weg te lachen met forsche daden. Vandaar
de snikkende weemoed achter zijn satyres, vandaar zijn zelfmoord,
waarmee dit leven als deszelfs scheppingen uitflakkerde gelijk een
nachtkaars.
Een Prins Overmoed van het droevige figuur!
Stemmen des Tijds.
Nagenoeg alle groote maandschriften bevatten ditmaal artikelen, die den Oorlog
en wat daarmede in verband staat van een principieel standpunt bezien. In de
Stemmen des Tijds is het Prof. Bavinck die ‘het Probleem van den Oorlog’ stelt en
dit natuurlijk van een christelijk-wijsgeerig standpunt tracht te benaderen. Ook de
oud-minister H. Colijn heeft een artikel ‘over den Volkerenkrijg’ afgestaan. Van L.E.,
de schrijfster van ‘Silhouetten’, vinden wij een historische schets ‘Een
koningsdochter’, handelend over de dochter van Lodewijk XVI en Marie Antoinette,
de latere Hertogin van Angoulême. Dr. M. Visser schrijft over Milton's Jeugdperiode
en de poëzie in die periode geworden. Het was de periode van den
‘jong-menschelijken Milton’, (1630-40), welke door die van den ‘man-strijder Milton’,
den polemischen pamfletschrijver zou worden gevolgd.
De Gids
Het is geen wonder dat in dezen tijd, waarin wij heele volken blindelings zien
meegesleurd in een stroom van naijverig ‘nationalisme’, er enkelingen zijn die, op
een afstand staande, de behoefte gevoelen om zich te bezinnen op de werkelijke
zedelijk-reëele waarde van wat in dat begrip besloten ligt.
Zulk een enkeling is Just Havelaar, die met een hoogst belangwekkend artikel
deze Gids-aflevering opent. Hij gaat na wat het nationalisme was bij de volken der
oudheid: hoe 't zich in 't volk der Egyptenaren vergeestelijkte tot de levende idee
der onvergankelijkheid; hoe 't in 't Joodsche volk tot een fanatischen droom werd,
den droom van verjoodsching der gansche wereld, den droom waarop de
ontgoocheling volgen moest. Maar ook het monumentaal nationalisme van het
Grieksch-Romeinsche rijk werd onttakeld - door de algemeene liefdeleer van 't
Christendom, en de vervlakking van den godsdienst in later tijd scheen àlle
gemeenschaps-idealisme voor goed uit te wisschen. Tot de tijd aanbrak van techniek
en industrie en alleen de kracht nog heilig werd gekreten. De Staat werd
groothandelaar der gemeenschap en een modern grootnationalisme ontstond met
als gevolg het ‘maskerade-achtig aangekleede imperialisme’.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

De laatste vraag blijft: is er dan geen ander nationaliteitsbesef dan het
monumentale en antikiseerend-romantische? Ja, het is er:
Weet ge nog die schoone en gruwelijke dagen van den Transvaalschen
oorlog? Engeland is een wijze stiefmoeder en de Boeren zijn een
bitter-praktisch volk gebleken... Het kan vreemd verkeeren in deze
vreemde wereld; en wèl is de vaderlands-liefde een ding van
betrekkelijkheids-waarde... Maar wéét ge nog die dagen van Joubert en
de Wet? Vergeet ze nooit! En zoo ge ze reeds vergeten mocht zijn, lees
dan de verzen van een Leitpoldt, waaruit dezelfde toon klinkt, dien wij
zoo goed verstaan in onze liederen van den ouden vrijheids-strijd. Zulke
gevoelens komen op, waar het eigenst wezen van ons volks-bestaan
wordt aangerand. Meen echter niet, dat wij ze ondergaan in een tijd van
gevaar! Het is een macht, die in onze diepste onbewustheid leeft en leven
blijft. De fijne liedjes van Adama van Scheltema, de licht-tintige
schoonheden in Gorter's ‘Pan’, de diepe en menschelijk-vrome verzen
van mevrouw Roland Holst: hoe zijn ze als gedrenkt in de geestes-sfeer
van Holland! En wel geen sterveling die juist dit dichters-drietal van
enghartig patriottisme beschuldigen zal... Zooals onze Van Looy gehéél
Hollandsch is, - op die wijze zal het steeds schoon, gehéél en zuiver
schoon zijn, zich vaderlandsch te toonen. Dit dieper nationalisme, men
verkondigt het niet, men preekt 't niet, men wenscht het misschien niet
eens: het openbaart zich van zelf en noodzakelijk.
Van A.H. van der Feen een schets ‘Mijnheer de Rector’; van Dr. N.J. Singels een
studie over Martialis en zijn epigrammen; van Johan v. Wageningen Drie Verzen,
etc.
Groot-Nederland.
Een hartelijk woord van herdenken wijdt Louis Couperus aan zijn overleden
mede-redacteur: W.G. van Nouhuys, in wien hij een vriend verloren heeft, al heeft
hij v.N. slechts zelden gesproken.
Des te meer echter waardeerde ik iederen brief, dien ik van hem
ontvangen mocht. Met onze briefwisseling vervlocht zich iets innigers van
onze beide levens tot een hechten band, tot werkelijke vriendschap. Kon
ik tellen wel de keeren, dat wij elkander van oog tot oog aanschouwden,
onze tallooze brieven, sedert jaren gewisseld, deden mij gevoelen, dat
er iets warmers tusschen ons was ontgloeid dan alleen de harmonische
sympathie van twee redakteuren eens zelfden tijdschrifts. Ik opende zijn
brief steeds met een zekeren koorts. Ik voelde mij zekerder en trotsch
wanneer ik in dien brief een woord van lof las over mijn ingezonden werk.
Ik was teleurgesteld als dit woord van lof ontbrak. Het was steeds zoo
eerlijk en zuiver gezegd, dat het opbeurde in de uren van vertwijfeling.
Hélène Swarth zingt Liedjes. Van Agnes v.d. Moer werd een Comedie afgedrukt
‘De Sterkste’; van J. Rietema een schets ‘De Schelpenvisschers’.
P.H. Ritter Jr. causeert met speculatieve elegance over het Reizen, en noemt het
een jammerlijk bewijs van de verdordheid dezer tijden, dat nu ook het Wonder van
het Reizen niet meer bestaat.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Onze Eeuw.
Nevens een schets van Jacqueline v.d. Waals, waar wel wat weinig ‘pak-an’ aan
zit, zooals het volk pleegt te zeggen, vonden wij er een van Maurits Sabbe, die ...
nog móóier had kunnen zijn als Sabbe zijn stof wat meer had uitgewerkt, haar wat
indringender, wat atmosferischer had behandeld. Nu is het o.i. te veel een wat
vluchtig genoteerd gevalletje gebleven. Toch geestig, toch lezenswaard: de
beschrijving van het door de Dutsen gebombardeerde, uitgestorven Vlaamsche
stadje, waar een drietal achtergebleven verloopen sujetten een eveneens, doodziek,
achtergebleven, en nu gestorven, Duitsch herbergvrouwtje zoo statievol mogelijk
begraven gaan.
C.M. Vissering beschrijft een zeereis; Prof. Saussaye mediteert over Oorlog en
Beschaving.
Elseviers Geïllustreerd Maandschrift.
Elseviers heeft als steeds een groote afwisseling van bijdragen: een mooi artikel
van Ph. Zilcken over Etienne Dinet (met fraaie reproducties); mededeelingen van
Elise v.d. Veluwe over Doodencultus; een litteraire karakterschets met opmerkelijke
qualiteiten van Gerard v.d. Hoek: ‘Een Lieve Jongen’; een fragment ‘Laura et Laetitia’
door Henri van Booven, en Variaties op Kinderliedjes door D. Bles. Herman Robbers
spreekt met eenige waardeering over Paul Kenis' Roman van een Jeugd,
een boek door enkele recensenten geheel afgebroken.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

[Onze schrijvers]
Bij Top Naeff
177
OP mijne aanvraag om de toestemming tot een interview, had ze mij geantwoord:
‘Wanneer het u er om te doen is een indruk van mijn persoon te hebben in verband
met mijn werk, dan wil ik u met genoegen ontvangen. Is uwe bedoeling echter een
interview waarin gij toevallige uitlatingen van me publiceert, dan moet ik u, tot mijn
spijt, teleurstellen, aangezien ik daarvoor niet te vinden ben’. Deze enkele regels
reeds laten iets van Mevrouw Top Naeff's wezen doorschijnen. Zelden ontmoette
ik bij de, in 't algemeen, nogal mededeelzame of woordrijke letterkundigen, zoo veel
teruggetrokken bescheidenheid als bij haar. Men moet haar veel vragen om weinige
woorden ten bescheide te bekomen. Bijna aarzelend, als vreezend soms te
vertrouwelijke geheimen van haar werk te verraden, met een zekeren schroom in
hare zinnen, stond ze mij te woord...
't Was in de zeer intieme werkkamer van haar huis te Dordrecht. Men raadde in
heel 't vertrek de hand van een vrouw die haar home gezellig weet te maken, met
de kleurige bandjes van eenige boeken, met enkele plaatjes en printjes, met een
pot bloemen op een piano, met een lamp in den hoek... En in 't stemmig vertrek,
zat ze: lenig en elegant en mooi, met levendige, sprekende oogen en een geestigen
glimlach om de lippen. Zonder radde welsprekendheid, maar ongekunsteld en met
een treffenden eenvoud en eene kiesche schuchterheid van gedachte, deelde ze
me mede het weinige dat ze zeggen wou en zeggen kòn over haar werk en het
werk van de meesters die ze bewonderde, en soms keek ze een beetje verwonderd
over de vragen die ik stelde. Ik voelde me bijna beschaamd te moeten aandringen
bij deze discrete romancière die, zoo opperst eenvoudig, niet deed als herhalen dat
ze niet anders dan een goede romancière wou zijn, en dat ze maar weinige
meeningen over literatuur gereed had. In dezen tijd van griffe, grimmige
vrouwenbeweging, was er iets buitengewoon aangenaams in: te luisteren naar het
onpretentieus en hartelijk woord van eene losse en bevallige, zacht-glimlachende
en nobel-lieve vrouw, gelijk deze, die men weet te zijn een der beste schrijvers van
Holland. En waar ze zat, verbeeldde ik me, achter haar, al die aangrijpende en
angstig-teere figuren van hare romans: Julie uit De Dochter, Mieke uit De
Stille Getuige, Liesbeth uit Voor de Poort, en 't dacht me alsof hare stem
iets droeg van de klare tint en van den hartstochtelijken klank hunner stemmen, en
het
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

178
licht van hare oogen iets van den sprankelenden en 'n beetje melancholischen glans
van hunne blikken...
* * *
Mevrouw Antoinette van Rhijn-Naeff, meer bekend onder haar pennenaam Top
Naeff, werd als dochter van J.R. Naeff en A.C. Vriesendorp den 24 sten Maart 1878
te Dordrecht geboren, woonde van 1891 tot 1892 te den Helder en van 1893 tot
1895 te Gorinchem. Zij bezocht de lagere school en de meisjes-H.B.S. en vertoefde
van 1895 tot 1896 op een kostschool te Brussel. Den 23 sten November 1904 huwde
zij met Dr. W.H. van Rhijn, geneesheer te Dordrecht, waar zij sedert bleef. Op haar
zestiende jaar debuteerde zij als schrijfster in Elsevier's geïllustreerd
Maandschrift. Haar volgend opus was een tooneelwerk De Genadeslag,
dat in 1897 door het Rotterdamsch Tooneel (Le Gras en Haspels) werd opgevoerd.
In 1900 deed zij haar School-Idyllen het licht zien, dat met warmte ontvangen
werd en haar algemeen bekend maakte. In afzonderlijke uitgaven verschenen van
haar: De Genadeslag (1899), School-Idyllen (6 drukken 1900-1909),
Aan Flarden (1e druk 1901, 2e druk 1906), De Tweelingen (4 drukken
1901-1906), In Mineur (1902), 't Veulen (4 drukken 1903-1908), De Dochter
(1905, 2e druk 1910), 't Weerzien, dramatische schets (1905), In den Dop
(1906), De Glorie (1906), De Stille Getuige (1e druk 1906, 2e druk 1907),
Oogst (1908) en last not least Voor de Poort (1 e druk 1912, 2 e druk 1914);
voorts kritieken in Groot Nederland en in Den Gulden Winckel en
tooneelrecensies, gedurende twaalf jaar regelmatig, in de Dordrechtsche
Courant.
Zes en dertig jaar oud, heeft Top Naeff, in enkele jaren, van de leuke
meisjesboek-schrijfster die ze met School-Idyllen, op twee-en-twintig jarigen
ouderdom, begon te zijn, en die ze, met buitengewoon succes, bleef in
Tweelingen, 't Veulen en In den Dop, zich weten op te werken tot eene
romancière van groote beteekenis. In de novellen van In Mineur en in Oogst
reeds vinden we werk van fijn psychologisch gehalte, van spontane geestigheid en
innigen humor en ook van teere levensdiepte.
De Dochter is eene weemoedige geschiedenis van vrouwenleed, met 'n
bizonder gevoelsvol accent en met 'n wrangen ernst geschreven en reeds zeer gaaf
van toon; maar eerst daarna met De Stille Getuige en vooral met het
meesterwerk Voor de Poort heeft Top Naeff haar volle maat gegeven. De twee
smartelijke en tragische vrouwenfiguren die ze in die romans heeft verbeeld, zijn
geen pathologische uitzonderingsschepsels, maar typen van algemeen-menschelijke
waarde, waarvan wrang en scherp de menschelijkheid is bloot gelegd. Er is een
heerlijke eenheid van toon en kleur in die uitbeeldingen, eene gevoelsstemming die
nergens wordt gebroken en die een oprechten indruk van waarheid en natuurlijkheid
maakt; er staat daar niets tusschen den lezer en de schepping, omdat de ontleding
zoo echt is, heelemaal plastisch en niet theoretisch; van binnen uit gemaakt, en rijp
volgroeid. De gevoels-analyse is van eene wondere broosheid, zooals alleen een
vrouw, het liefdeleven van vrouwen uitbeeldende, ze bereiken kan, in zulke perfecte
nervenfijnheid, zulk een aller-subtielst inzicht. Ik geloof dat niemand in Holland
gegeven heeft, beter dan Top Naeff, de zuivere menschelijkheid van de liefde. Men
moet haar vooral loven dat gedaan te hebben zonder romantiekerigheid, en zonder
de poëtische aankleeding, de Romeo-en-Juliette dweperij van zoovele andere
vrouwelijke schrijvers; het moeilijke, in den liefdes-roman, bestaat inderdaad in het
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

zuiver weten te houden van het sentiment, in het wáár blijven. Frans Netscher in
zijne studie over Top Naeff (L.J. Veen, Amsterdam, 1903) drukte er op, hoe
gemakkelijk het is in het genre door de schrijfster van School-Idyllen (en van
Voor de Poort) beoefend, ‘in sentimentaliteit te vervallen; één tikje te veel
gevoel, een éven aantikken van een sentiment, en zulk werk slaat over tot
overgevoeligheid met haar nasleep van huilerige uitingen’. Aan dat gevaar ontsnapt
Top Naeff heelemaal door de ingehouden kracht, de gediciplineerde distinctie, de
intieme soberheid die haar eigen zijn. Zoowel in de intimiteitjes als in de groote lijn
van haar verhaal weet ze orde en evenwicht te houden. Hetgeen ze mij zegde: dat
ze ‘liever te weinig dan te veel’ in haar werk legt, heeft ze altoos bewezen.
In de zoo dikwijls preutsche, iets of wat koele atmosfeer van de Hollandsche
literatuur - een literatuur van wat té nette en té knusse lieden, van wat té
formalistische menschen, té gesloten en té stil, gelijk we ons het meerendeel van
de Nederlandsche lezers voorstellen mogen -, doet haar werk vreugdig aan door
de warmte en de oprechtheid van haar instinct, door eene zekere jonge en wilde
kracht, door de eerlijkheid en de frischheid van eene rake levensvizie. Maar het
grootste charme van Top Naeff ligt in haar gevoel, hare weemoedige en teere
vrouwelijkheid. Ik meen niet dat een man ooit een figuur lijk die van Mieke uit De
Stille Getuige of lijk die van Liesbeth uit Voor de Poort, op deze wijze
zou kunnen tot leven wekken, met heel het schreiende van hun onleschbaar
verlangen, het prangende van het geluk hunner vergeefsche liefde, het absolute
van hunne nuttelooze passie en van
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

179
hunne blinde vervoering; heel de pijnlijke ondergrondsche schakeering van hunne
liefde, zooals Top Naeff ze schiep, onbevangen en ongeveinsd, hartstochtelijk in
hare scheppingsdaad. Geen wonder dat reeds een paar suffragetten hebben
geprotesteerd tegen de ‘krankzinnige aanbidding’ van die vrouwen en dat geleerde
doktoren en professoren, naar aanleiding van deze ‘neurasthenische, willooze
schepsels’, gesproken hebben van decadentie, van waarschuwende voorbeelden
enz., terwijl het Top Naeff om niets anders te doen was dan, met grooten ernst,
stukken fijne vrouwen-analyze te geven, vol levensgloed, vol stil geluk en wrange
melancholie...
* * *
- ‘Hoe óf ik werk? Dat weet ik zelf niet. Ik maak nooit vooraf een vast plan en werk
niet naar een schema. Wanneer ik begin te schrijven weet ik niet of er een groot of
een klein verhaal uit wordt en ik weet ook niet bepaald waar ik zal uitkomen.
Vroeger werkte ik heel gemakkelijk: ik kon dan in een kamer vol rumoer zitten
schrijven, er uit loopen, weer gaan zitten en voortgaan; 't liep alles van 'n leien dakje.
Maar dat is allemaal uit. 't Wordt al een beetje de oude dag. Men twijfelt, men is te
critisch geworden, men wordt hoe langer hoe moeilijker voor zich zelf. Alles wordt
zoo zwaar, je sleept een heeleboel dingen mee. Literatuur is zoo verbazend lastig.
De gang van een verhaal hangt soms af van den eersten zin. Zooals je er in valt,
zoo gaat het voort. De stemming bepaalt heel den toon, en 't is soms zoo moeilijk
in stemming te geraken. Ik kan me niet inbeelden hoe er schrijvers, in een tijd gelijk
deze, stil aan een huiselijk romannetje kunnen peuteren. Toen de oorlog uitbrak,
zat ik in Indië, waar ik enkele lezingen uit mijn werk hield; de terugreis heeft zes
weken geduurd; ook sedert mijn terugkeer heb ik niets kunnen doen. Ik heb de
noodige rust niet. Literatuur is nu zoo klein, overigens, zoo ver... Neen, voor de
toekomst heb ik geen enkel plan... Stof vind ik genoeg, als ik er me maar in kan
inleven; het hoofdthema van mijn roman laat ik niet meer los, daar zie ik alles van,
ik loop het ná en schrijf alles op wat ik ervan zie en voel... Dat gaat allemaal van
zelf; je hoeft er eigenlijk zoo veel niet over te denken... Een doodgewoon onderwerp
kan aanleiding geven tot een meesterwerk, als de auteur het maar uit het
alledaagsche heft... Hoe eenvoudiger, hoe beter... Ik heb een bepaalden tegenzin
tegen al wat klatert, tegen al het uitbundige, het uitlaaiende... Mijn norm luidt:
ingehouden, en ik zou liever te weinig zeggen dan te veel; ik maak liever een magere
schets die zuiver is, dan een roman die over het normale heengaat... Ik bevredig
me niet met iets dat met de oogen alleen gezien is... De omgeving is niet hoofdzaak
in 'n roman; ze werkt om de personen heen... Daarom moet ik heelemaal niets van
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

het naturalisme hebben... Ook alle tendenz verfoei ik... Overigens heeft elk genre
recht op bestaan, als de vruchten, die het draagt, maar goed zijn... Je kunt het nooit
breed genoeg nemen, en waarom hoeft men altijd in te deelen? De meest
uiteenloopende genres trekken me aan, Emile Verhaeren en George Rodenbach
evengoed als Dostoïewsky en Tolstoï. Maar meest van allen houd ik van Flaubert
en van de moderne fijne Duitschers en Oostenrijkers, Arthur Schnitzler, Hermann
Bahr... Zóó zou ik het willen kunnen... Onze literatuur is meestal zoo zwaar, zoo
vol, zoo dik... Ik zou werk willen leveren dat geestig, luchtig en licht zou zijn en toch
diep ... en vooral vermijden overbodige details te schrijven, het onbelangrijke vòor
buitenstaanders weg te laten; iedereen moet een boek kunnen begrijpen, ook een
vreemdeling... Maar 't is zoo moeilijk over die dingen te praten; ik doe het
gedwongen... Want één ideaal naloopen kun je toch niet... Een boek wordt zooals
het wil; een zin kan men wel polijsten, maar aan het boek zelf valt er niet te
verbeteren... Het boek komt heelemaal uit den grond van je wezen, uit je warmste
gevoel... uit de groote diepte van eene ruime menschelijkheid, uit de fleurigheid van
het leven’...
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

180
- ‘En woog nooit de invloed van den een of anderen auteur op U?’
- ‘Nooit?... In mijn jonge jaren heb ik nog al onder den invloed van Couperus
gestaan ... later bleven Flaubert en Ibsen en misschien Maeterlinck me niet
heelemaal vreemd, maar dat heeft maar 'n tijdje geduurd ... men staat nooit onder
één enkelen invloed, en niet zeer lang ... dat valt op den duur wel weg ...’
- ‘U moet toch voor een van uwe werken eene voorliefde hebben?’
- Een schrijver heeft instinctmatig eene voorliefde voor zijn laatste boek of voor
het boek waar hij aan werkt... Wat mij betreft, eens het boek áf, valt mijn liefde weg...
ik heb maar liefde voor mijn werk als ik erin zit... 't Is zoo verschillend al dat werk
van me... Maar De Stille Getuige heb ik sterk ingeleefd... en Voor de
Poort is mijn laatste, mijn omvangrijkste en, ik geloof ook, mijn rijpste werk... Of
ik eenige bedoeling had met Voor de Poort? Geene... tenzij misschien te geven
wat Johan de Meester zoo juist noemde ‘den troost der verbeelding’, en gelijk hij
het uitlegde is dit boek ‘van louter verbeeldingskracht het verhaal, van de kracht tot
geluksverbeelding uit liefde’.
Ik herinnerde me den zin uit De Dochter: ‘Dat niet in 't vergeefs vinden der
liefde het groote vrouwenleed ligt, maar in 't vergeefs zoeken...’ en ik begreep
hoe Voor de Poort, gelijk ook De Stille Getuige, was - voor de schrijfster
- een heel boek van verbeeld geluk ...
- ‘U hebt ook tooneelspelen geschreven?’
Nu animeerde zich Top Naeff... omdat het niet over háár werk was dat ze zich
moest uitlaten ...
- ‘Ik begon met voor tooneel te schrijven; als kind liep ik al graag tusschen de
coulissen; jong schreef ik De Genadeslag en een paar jaar later Aan
Flarden; maar die stukken geven me geen voldoening meer... Ik houd erg veel
van tooneel. Met plezier heb ik geregeld de tooneelcritiek voor de Dordrechtsche
Courant bezorgd; dit jaar nam ik mijn ontslag omdat ik hetzelfde voor eenzelfden
lezerskring reeds zoo dikwijls herzegd had, en het een beetje moê werd. Ik hoop
later méér voor het tooneel te kunnen werken; 't zou wel eens iets als een
levensillusie voor me kunnen worden een werkelijk goed blijspel te schrijven. Maar
zoolang ik voel dat ik niet aan mijn eigen eischen voor 't tooneel kan voldoen, pak
ik het liever niet aan; het zou me niet moeilijk vallen méér stukken gelijk Aan
Flarden te leveren, maar dat wil ik niet. Na Aan Flarden ben ik naar den
boekvorm overgegaan en ik zal in boekvorm blijven voortwerken zoolang ik geen
kans zie iets te maken dat beter voldoet. Er bestaat niets moeilijker dan de
dramatische kunst. Het is ongemeen lastig dialoog te schrijven, voor Hollanders
vooral: Hollanders kunnen niet goed causeeren en dat gebrek komt in hunne
tooneelliteratuur heel scherp uit. Een Franschman, daarentegen, kan van nature
dialoog schrijven. Vergelijk eens den luchtigen, geestigen dialoog van een Tristan
Bernard met het goedmoedig gebabbel waarmede men hier heele scenen vult. En
dialoog schrijven kan je niet aanleeren; een landschap beschrijven dat gaat
desnoods, het lijkt gauw wat. Daarbij is de dialoog niet de eenige moeilijkheid van
het tooneel. Het is een bijna onoplosbaar probleem: iets dat literair goed is ook voor
het tooneel goed te maken; omdat je altijd op verplichtingen stuit die bijna
onoverkomelijk zijn. We hebben lang in een naren tijd gezeten, maar het laatste
zevental jaren zijn we toch uit het verval uitgekomen ... Langzamerhand komt de
fantazie terug, en dat is gelukkig, want tooneel is fantazie; wie voor de
waarschijnlijkheid naar de comedie gaat, komt er toch bedrogen uit, en 't geeft niet
of er een beetje meer of minder waarschijnlijkheid bij te pas komt. En ons Hollandsch
tooneel zal vervelend en onbelangrijk blijven, zoolang in min of meer Ibsenachtige
stukken de menschen tegen elkaar krampachtig gewichtige redenaties zullen staan
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

houden. De fantazie moet redding brengen; en fantazie neemt niet het menschelijke,
het levende weg; denk aan Shakespeare: in zijn blijspelen loopen de personen
haast op hun kop, en toch zijn ze menschelijk en universeel... De tooneelspeelkunst
en de regie gingen verbazend vooruit, in ons land. Jammer dat er nu zoo'n deerlijk
gebrek aan tooneelliteratuur bestaat; dat er niet meer liefde voor het tooneel bij de
kunstenaars is. Onze dichters en goede prozaschrijvers probeeren het maar zelden.
't Zijn voornamelijk beginnelingen, schrijvers welke nog niets gepresteerd hebben,
die voor het tooneel inleveren; en die doen het onbewust, omdat ze nog meenen
dat het gemakkelijk is en niet al de moeilijkheden van die kunstsoort kunnen
overzien... Er is thans, in ons land, gelegenheid om een goed stuk goed te monteeren
en bijna niemand schrijft voor het tooneel. Ik wou dat ik het kon...’
- ‘Ik voel me overtuigd dat U wel zult kunnen ... En naast uwe toekomstige romans
en het tooneelwerk dat we van U verwachten, denkt U er niet meer over om
meisjesboeken te schrijven, gelijk uwe zonnige Schoolidyllen en de andere?’
- ‘Ik geloof het niet. Ik heb geen lust meer in zulke dingen. Je groeit daar uit als
uit je kleeren ... Ik denk, voor 't oogenblik, over niets anders dan over gewone
verhalen ...’
Als ze zoo tastbaar schoon, zoo intiem en sober psychologisch als De Dochter,
De Stille
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

181
Getuige en Voor de Poort mogen worden, zijn we Top Naeff op voorhand
erkentelijk...
Ik dankte Mevrouw Van Rhijn-Naeff zéér, omdat ze me tóch had willen ontvangen,
ofschoon 't zoo weinig voor haar plezier was geweest, en ik ging blijmoedig weg,
onder het stille charme van 'n zeer lieve vrouw en van 'n spontaan-echte schrijfster,
een nobel gelaat en eene ontroerde menschenziel. Het peizelijk stadje Dordrecht
lag bijna roereloos rond haar huis, met zijne grachten, zijne parken, zijne lanen,
zijne villa's, en ik voelde hoe gerust ze dáár aan haar oeuvre van vrouwelijke
intimiteitjes, van verdoken zielsbewegingen zou kunnen voortwerken ...
ANDRÉ DE RIDDER.
AMSTERDAM, November 1914.
Koffiehuis-letterkunde
I Café Merkur
CAFÉ Merkur te Leipzig is in een poover hoekhuis met den ingang juist op dien
hoek, en met een lang smal zaaltje aan beide straten. De lucht is er duf om in te
ademen; er hangt altijd een vage geur van verslag en bier en oude asch. Op den
viezen plankenvloer staan wat kleine ronde en grootere vierkante tafeltjes met
marmeren blad en daarbij ongemakkelijke, afgebruikte Weenerstoelen. Er zijn enkele
banken tegen den wand met verschoten roodpluche overtrek als in een verouderde
eerste-classe-coupé. In het linksche zaaltje zitten onschuldige en onschadelijke
Saksische staatsburgers bijeen, die, procuratiehouders en ambtenaren, hun vredigen
werkdag vredig besluiten met een potje skat of een spelletje trictrac. In het rechtsche
lokaal zitten de ‘intellectueelen’ van Leipzig. - Aan den wand hangen daar de
couranten en tijdschriften, in alle talen en van alle richtingen geduldig naast elkaar.
Maar kenmerkend is het voor de bezoekers dat revolutionaire en joodsche organen,
dat ‘Vörwarts’ en ‘Berliner Tageblatt’ meer gelezen worden dan de ‘Kreuzzeitung’
en de ‘Hammer’. - Tegen elven zit er, breed op zijn stoel, Franz Werfel de dagbladen
na te zoeken naar opstellen waarin een vervoerd essayist zijn werk geestdriftig looft
en het boven of naast dat van Verhaeren stelt, als van den grootsten Duitschen
dichter na Dehmel, van den hartstochtelijken levensvereerder, van den meester van
het nieuwe Pathos. Dat is de toon waarover men over hem thans bijna zonder
uitzondering schrijft, en er gaat zelden een avond voorbij dat hij niet in dit of dat
drukwerk iets van dien aard over zich zelve en zijn werk weet te vinden. Na met stil
en aandachtig plezier den lof genoten te hebben, doet het zijn ijdelheid goed bóven
zulken lof verheven te zijn, en noemt hij den criticus een stomme sul, een imbeciel.
Franz Werfel draagt een zeer-verwilderd kindergezichtje boven zijn ontijdige
corpulentie. Hij speelt dan ook, afwisselend, de rol van wonderkind en van gevestigde
reputatie. - Zijn conversatie zou van een goedmoedige onbeduidendheid kunnen
zijn indien hij ze niet onverdraaglijk maakte door met eenige regelmatigheid
diepzinnige aphorismen of brutaaluitziende paradoxen te plaatsen welker vermeende
‘uitwerking’ hij dan weer door zijn vetten en voldanen glimlach tracht te
neutraliseeren. Daarna strijkt hij met zijn nattig-gezwollen handje door zijn krullerige
lokjes, die dan grillig door elkaar over zijn laag voorhoofd gestreken worden en er
belangrijk toe bijdragen zijn gezicht een uitdrukking van agressieve domheid te
geven, een expressie die ten slotte geenszins in tegenspraak is met zijn
onafgemaakte volzinnen, door een vaag handgebaar voltooid, achter welker
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

droomerige nietszeggendheid hij zoo gaarne een diepe gedachte zou doen
vermoeden. - Zijn aandacht wordt eerst waarlijk gespannen indien de zelfkant der
literatuur, niet zonder calomnie, geschilderd wordt, en wanneer uur en stemming
tot galante confidentie leiden. Geboren journalist - in den meest onbescheiden zin
des woords - wordt zijn massa het zeerste bewogen door redactiekameren
alcoofgeheimen. - Een oogenblik heb ik gedacht dat Werfel toch méér in zich had
dan zijn platte omgang en zijne ijle conversatie zouden doen vermoeden. Het was
toen ik hem bij Cassirer in Berlijn eigen werk hoorde voorlezen. Klein, dik en
onoogelijk stond hij op zijn podiumpje; maar hij begon te lezen met een onverwachte
uitzetting van stemgeluid, en dan: een heftig aanzetten van woorden en
woordenreeksen, met een uithijgen van stijgingen, met een beweging, die waarlijk
wel meevoerde en gevangen hield. Hoe kort maar! En hoe klaar werd het toen
inééns, dat al dat steunen en schreien, dat smartelijk rekken van vage woorden en
dat plotseling uitstooten van een onverwachte vreugde, dat al deze klanken en al
die gebaren zoo pijnlijk ijdel waren, zoo noodeloos en zonder zin. Tooneelspel.
Hopeloos tooneelspel. En dit spel was toch nog niet in staat ons op den duur
poëtische waarden voor te zwendelen. Zijn voordracht is als zijn vers. Eén moment
bedriegelijk meevoerende... dan komt het inzicht in het valsche, leege, larmoyante
pathos der ijdelheid... Toen werd hij belachelijk, de voordrager, met zijn roode ronde
hoofdje, met zijn klaffe krulhaartjens en zijn ongemakkelijke gebaren van vruchteloos
overtuigen-willen. Het succes was groot. Zooals te verwachten was van een publiek
gerecruteerd uit het Café des Westens en
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

182
het ‘intellectueele’ jodendom van Berlijn. Het was het luidruchtig beamen van de
velen, die zich zèlven, grooter en heviger, in de vermeende gevoelskracht en het
bedriegelijk assimilatievermogen van Werfel terug vinden.
Werfel maakt, met zijn 23 jaren, school. Om hem groepeeren zich de
bewonderaars en de navolgers! Habitué van Café Merkur is, naast Franz Werfel,
Walter Hasenclever, een fijne figuur. Zijn scherp gesneden, intelligent muizengezicht
met donker uitzien vertrekt voortdurend schokkend van rustlooze nervositeit. Hij
spreekt soms, snel, over zijn woorden struikelend, met zachte stem eenvoudige
dingen. Hij zegt alles, de meest alledaagsche mededeelingen, met gedempte,
vragende stem, als schaamde hij zich ze uit te spreken. Hij rookt sigaret na sigaret,
en laat zich aarzelend, stotterend, maar met een zeer-bepaalde overtuiging, uit over
kúnst. Soms is hij een talentvol vers-schrijver met een allerbeperktsten gevoelskring,
waarin het erotische, naïef, een grootste plaats inneemt, en dat erotische, onwezenlijk
aan zijn natuur, tot perversie gedreven. In Leipzig heb ik hem eens zijn drama ‘Der
Sohn’ hooren voorlezen. Ook daarbij trof mij een toon van overtuiging, een klank
van echtheid, waarmede hij deze kinderlijke niaiserie voordroeg. Ook bij hem aldoor
dat spelen met woorden, woorden; maar deze woorden op zich zelf hebben een
nobeler klank. Men gevoelt en vermoedt bij hem een fond van gemoedsechtheid
en een zekere wezensverfijning. - Dan komen ‘de mindere goden’! Paul Cronheim
bezit - ondanks dat de onderlinge verheerlijking hier epidemisch is en ook hem niet
gespaard heeft - op zijn tijd een rustige zelfbeperking en een verhelderend
indringingsvermogen die hem een Werfel kan benijden! Hij is met zijn vroolijk, slim
en guitig gezicht de ‘gewoonste’, de minst geëxalteerde der letterkundige
bentgenooten te Leipzig. En daardoor de oprechtste en menschelijkste. Zijn
bewonderingen zijn warm en oprechtgemeend. Zijn gesprek is luchtig en normaal
of niet zonder gloed en opgetogenheid. - Zeker is het dat zijn wisselende en wat
zwevende smaak langzaamaan een vaste, een onwankelbare basis zal gaan vinden
in zijn liefde voor Verwey en zijn vertrouwensvolle overgave aan diens werk, dat hij
met onmiskenbaar talent en een verrassend aanpassingsvermogen in het Duitsch
vertaalt. En zeker is het óók dat hij, vertrouweling van de stem dezer poëzie, een
steeds meer en meer verbreedenden afstand zal gaan bespeuren tusschen zichzelve
en de Werfels en Hasenclevers en hun ‘schoonheid’. Op zijn vorming heeft grooten
en gunstigen invloed gehad Franco Marano, een der beminnelijkste menschen, een
der fijnste en bewegelijkste geesten, in dit milieu verdwaald.
Hij is kenmerkend mager. Bij zulk een nerveuse rapheid van beweging, bij zulk
een tintelend vernuft past gezetheid allerminst. Hij heeft krasse en scherpe
gelaatstrekken zonder éénige weekheid. Typisch italiaansch is aan hem alleen zijn
blik, die, fluweelig en donker, soms helder, guitig en bekoorlijk, soms gloedvol en
troebel is. Hij is het type van een verzorgden lettré. Zijn belezenheid is omvangrijk
en van kostelijk gehalte, zijn smaak is bevestigd en verfijnd, zijn oordeel is zuiver
en persoonlijk. Een scherpzinnig criticus bij tijd en wijle, heeft hij de deugd der
koppigste vasthoudendheid aan wat nu eenmaal zijn liefde heeft. Ontvankelijk voor
alles wat binnen zijn persoonlijkheid een geëigende plaats vinden kan, mist hij ten
eenemale het snobisme dat het nieuwe aanvaardt omdat het nieuw is, het
uitzonderlijke omdat het uitzondering is.
Kurt Pinthus, Karl Blank, Otto Beuck, Wilhelm Haas, Ulrich Steindorf zijn verder
min of meer vaste gasten naast vele acteurs. Pintbus is gekenmerkt door het woord
belachelijk, met zijn uil-in-doods-nood-gezicht, zijn beduidenislooze drukte en zijn
onmachtige conversatie. Wilhelm Haas met zijn zinlooze, onverwerkte belezenheid,
zijn oordeelslooze verwardheid, zijn pedanterie en zijn eigenwijsheid - fel adept van
Werfel, Tschèch bij Tschèch - en hij, zijn vreemde fladderaars naast den doodkalmen,
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

degelijken, deugdelijken Beuck, die, veelweter, ook goedweter is. Filosoof en literator
heeft hij met zijn Gogoluitgave (compl. in acht deelen bij Georg Müller) een monument
voor een der beste geesten en sterkste kunstenaars van zijn volk in Duitschland
opgericht.
Het is merkwaardig hoe slechten invloed het bohême-caféleven op kunstenaars
heeft die, mogen zij al min of meer talentvol zijn, karaktervastheid en houding missen.
In die broeierige atmosfeer van zelfverheerlijking en mutueele adoratie, handhaaft
de zwakkere zich bezwaarlijk. De toon van onware kunstzinnigheid, de opgezweepte
kracht van onwaar gevoel en de valsche intelligentie zijn giften voor het gemoed.
OTTO P. REYS.
STUTTGART, Sept. '14.
Herinnering aan de Bugra
Leipzig 1914
II
DAGBLADEN brachten onlangs het bericht dat Henry van de Velde ontslag heeft
aangevraagd als directeur van de kunstnijverheidschool te Weimar. Ook door die
daad in het maatschappelijk leven blijkt dus deze kunstenaar te zijn wat hij is in zijn
werk:
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

183
karaktervol, eerlijk en vol élan. Om Van de Velde's houding in deze zaak nog hooger
te waardeeren moet men niet vergeten dat hij in Duitschland arbeid en
waardeschatting vond, die België hem nooit heeft gegeven. Maar noch vereering,
noch belang konden hem weerhouden op zijne wijze te protesteeren tegen
rechtsverkrachting, moord en roof. Het grootste verlies is hier aan de zijde van
Duitschland, dat met hem de grootste, alzijdigste nijverheidskunstenaar en een der
meest typische en stijlvolle figuren van het openbare leven ziet vertrekken. Van de
Velde is een van die menschen die zich langzaam en door vele levende en
noodzakelijke dwalingen heen ontwikkeld hebben; een opene, bewogen enthousiaste
natuur stond hij met heel zijn rijke menschelijke kracht in voor het nieuwe en was
hij immer bereid om tegen artistieke onoprechtheid, onwezenlijke conventionaliteit
en alle onverschilligheid in te gaan.
Heftiger dan één andere is hij met de jonge kunstnijverheid medegegaan, en hare
beginfouten, jugendstil en vermecellikunst, heeft hij met vurigen ijver beoefend, op
zijne manier ongetwijfeld verdienstelijk; maar telkens heeft hij zich vernieuwd en
verinnigd en telkens ook is hij rijker en vaardiger uit het experiment te voorschijn
gekomen. Zóó is hij geworden tot den rustigen, consequenten vormgever, en zóó
bezitten wij van hem zoo menig waardevollen boekband, zoo menig lief en praktisch
gebruiksvoorwerp. Zijn vermogen, zijn rijkdom en zijn leven zijn 't volledigst en
schoonst tot uiting gekomen in het theâtre op de Werkbondtentoonstelling, dat in
definitieve uitvoering een duurzaam monument van moderne bouwkunst zou zijn
geweest. Altijd levend en muzikaal, vol geest en vol gevoel voegt hij zijn vormen tot
een bewogen en beweeglijk werk te samen. Zijn ornamentiek is sober, ongezocht
en vol afwisseling. Hij is principieel zonder schoolsch te zijn. Met ongeëvenaarde
smaak en handigheid weet hij materialen te kiezen en ze op de meest eigene wijze
te verwerken.
Van hem is een groote en gezonde invloed uitgegaan ook op het Boek. De
inzending van de school te Weimar was in dat opzicht hoogst belangwekkend. Zijn
eigene werkzaamheid op boekgebied is te zien bij het Inselverlag, dat ook zijn drie
kostelijke boekjes uitgaf (‘Essays’, ‘Vom neuen Stil’, ‘Amo’).
Ik zeg het ronduit: het vak van uitgever is mij niet sympathiek en het meerendeel
der lieden die het beoefenen nog minder. Vooral in ons misdeeld vaderland komt
het zoo zelden voor (er zijn er tòch goddank) dat een uitgever waarlijk ook maar
eenigermate deel heeft aan het geestelijk leven dat hij en zijne collega's helpen
verbreiden. - Daarom vind ik een man als Prof. Dr. Anton Kippenberg zoo
voorbeeldig, omdat hij in korten tijd een uitgeverszaak tot een groote commercieele
onderneming maakte zonder verraad te plegen aan de zaak des geestes. Het
Inselverlag - door enkele minder belangrijke auteurs gesticht - werd door hem
gebracht op de basis van het moderne grootbedrijf en tevens gemaakt tot een
pleegplaats van het beste Duitsche leven. - Wie twijfelt er aan dat falen bij tijd en
wijle in zulk een onderneming noodzakelijk is?
Men verwijt Kippenberg eenzijdigheid. Zulk een eenzijdigheid, uiting van rustig
en gevormd karakter, is echter sympathieker en waardevoller dan de zwakke,
onechte volledigheid van hen die onder dat devies der lafheid: ‘voor alle meeningen
een plaatsje’ varen en die, uitgever, Zahn en Balzac, Kellerman en Meredith, met
gelijke overtuiging propageeren. Kiezen is een daad van moed. En dat bijvoorbeeld
Prof. Kippenberg er niets voor voelt om den waanzin der nieuwe Berlijnsche letteren
te verbreiden zal hem alleen door de nieuwe Berlijnsche letterkundigen en hunne
adepten ten kwade worden geduid.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Prof. Kippenberg bezit een der rijkste, best geschikte Goethe-verzamelingen,
waarvan de respectabele catalogus in het Inselverlag verscheen.
Belangrijker dan de meeste zijner uitgaven, stelde Kurt Wolf een kostbaar en kostelijk
handschrift van Gauguin ten toon: ‘Avant et Après’. Belangrijk voor de kennis van
dien schilder, mede door de vele teekeningen die het bevat, is het hier en daar diep
ontroerend te lezen, bv. waar hij spreekt over Van Gogh. Moge een zoo hoogst
curieus en zoo werkelijk waardevol werk niet lang meer in particulier bezit verborgen
blijven.
In de ruime, luide machinehallen dwalende dacht ik dankbaar aan techniek, vol
wreveligheid aan den technicus. De verhouding van boekkunstenaar en
boektechnicus is velen niet duidelijk. De eenige volmaaktheid is: kunstenaar en
technicus, ontwerper en uitvoerder in één persoon vereenigd (T.J. Cobden
Sanderson). - Verder kan tusschen kunstenaar en technicus van samenwerking
geen sprake zijn omdat dit begrip gelijkwaardige krachten veronderstelt. Hoe zoude
geest en bloote váárdigheid samenwerken? De technicus is gelijk de machine, als
de noodzakelijke bestuurder van de machine, een dienaar - meesttijds een
onbetrouwbaar dienaar - van den kunstenaar. De drukker die op zijn eigen
gelegenheid en verantwoording aan den slag gaat is als de op hol geslagene
leeghoofdigheid: wat hij maakt is imitatie òf het is dwaas. In Holland is juist daardoor
de drukkunst in zoo diep verval omdat de drukkersbazen in hun eigenwaan het
zonder voorlichting van geschoolde
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

184
kunstenaars meenen te kunnen stellen. Aan den anderen kant is de bloei der
typografische kunsten in Engeland en Duitschland te danken aan het feit dat Johnston
of Ehmcke, Walker of Koch ‘leidende’ figuren zijn in plaats van boekdrukker
DORIS NELSON Caricatuur van Einar Nerman 1)
X of uitgever IJ. - Evenmin als elders is hier te lande buiten de kunstenaars om
modern drukwerk van eenige waarde ontstaan. Het zijn Roland Holst, Derkinderen,
De Roos, Van Diedenhoven, Cachet, Nieuwenhuis, Heukelom, Veldheer of Van
Krimpen aan wie wij òf interessant òf mooi drukwerk: boeken, banden, omslagen
en smoutjes te danken hebben. Een streven als de Zilverdistel is begonnen en
voortgezet door jonge kunstenaars. Wat hebben de echte typographen, de
technicussen daar tegenover te stellen? Is een goede 4-kleurendruk een verdienste?
Is behoorlijke vaardigheid opmerkelijk? Neen. Goede werkstukken zijn het, die men
redelijkerwijze en op zijn minst van een technicus verwachten mag. En hoe vaak
nog hapert er zelfs aan deze uiterlijke vakkennis nog véél! Nogmaals, een der
voornaamste redenen van den triestigen toestand onzer typografische kunstvakken
is: de karakterlooze zelfoverschatting der drukkers die hunne plaats in dit leven niet
weten.
In de Zweedsche afdeeling trof mij het teekenwerk van Nerman, een jong
Stockholmer caricaturist! 't Geestigst bij hem is het verloop van zijn fijne lijn, die,
zwierig en coquet, luchtig weet te caracteriseeren. Een kinderboek, Andersen's ‘Per
Svinaherde’, heeft hij met zeer eigenaardig teekentalent geïllustreerd, terwijl hierbij
nog een ongezochtdecoratieve schikking te loven en te genieten valt.
In de gezamenlijke inzending der lettergieterijen treedt weer de arbeid van Ehmcke
en Koch naar voren. Van Ehmcke zien wij, behalve zijn bekende antiqua en kursijf,
die door Flinsch in den handel worden gebracht, een schwabacher en als meest
1) Ontleend aan het aardig album Scenens Barn och Andra av Einar Nerman (P.A.
Norstedt & Söners Förlag). RED. D.G.W.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

opmerkelijke noviteit van de expositie zijn ‘Rustica’ bij Stempel. Deze letter is als te
verwachten van volle decoratieve werking, daar zij een verscherping en styleering
is van Ehmcke's meermalen in allerlei werk met zoo volkomen succes toegepaste
breitfederschrift. Deze ‘Rustica’ heeft zich volkomen natuurlijk ontwikkeld uit Ehmcke's
opvattingen en zijn arbeid der laatste jaren. Wanneer men Ehmcke's werken van
den aanvang af nagaat dan ziet men klaar dat zijn ontwikkelingsgang nog niet voleind
is, zoodat men na deze, op zich zelf zeer eigene en zeer schoongevormde, letter
nog wel een ‘schrift’, een definitieve Ehmckeschrift kan verwachten, waarin de
kunstenaar al zijn kostelijke eigenschappen en opvattingen zal vermogen saam te
vatten. Rudolf Koch - huiskunstenaar van de gebroeders Klingspor te Offenbach a.
Main - toont in nieuwe proeven hoe hij ook in fijner, ijler werk zich gelijk kan blijven
en hoe een lettervorm om zuiverdecoratief te worden geenszins rechtlijnig en vet
behoeft te zijn, gelijk nog veelal gedacht wordt. Prof. Tiemann, wiens ook hier te
lande zeer bekende en volkomen ten onrechte door onkundige drukkersbazen tegen
de Roos uitgespeelde mediaeval, een zeer aanvaardbare, en wiens onbekender,
steviger en voller Januspresseschrift een zeer goede letter was - Prof. Tiemann
toont zich nu in een ‘Peter Schlemiel-schrift’ als ontwerper van schaduwletters en
open sierkapitalen geheel buiten de moderne beweging. - Nog slechts enkele namen:
Matthies (Stempel); Jäcker (id.); Belwe Gotisch (Schelter u. Giesecke); Delitsch
Antiqua
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

185
(Klinkhardt); Cissarz Latein (Ludwig u. Mayer); Marcel Richter's Kronenmediaeval
(id.); Erbar Federgrotesk (id.); Wieynck cursief en fractuur (Bauer).
Reclamekunst vraagt klaarheid en apartheid van voorstelling en schikking. - De
goede reclamekunstenaar zoekt geheel eigen teekenstijl en beeldingswijze, welke
direct zich kennen doen.
Lucian Bernhard heeft zulk een typisch karakter in al zijn werk - ook in het minder
geslaagde - weten te realiseeren. Een plakaat, een omslag,
Uit: Monographien Deutscher Reklamekünstler Heft 3: Julius Klinger.
een verpakking dringt zich oogenblikkelijk aan ons op als zijnde van hem.
Hij bereikt dit door zijne teekenwijze, door zijne kleuren en vooral door zijne
groepeeringen.
Hij heeft een eenvoudige wijze om een affiche of een reclamekaart te bouwen.
Hij teekent ‘de waar’ - een schoen, een schrijfmachine, een klos garen, een mes -
in grove vlakken zoo klaar en beperkt mogelijk van vorm, direct herkenbaar, en in
zijn uit zijne teekenwijze natuurlijk voortgekomen letterschrift geeft hij den náám.
Waar Bernhard vóór alles reclame-kunstenaar - en een goed reclamekunstenaar -
is, faalt hij dikwijls als hij zich leent voor boekversiering, voor band of omslag. Een
boekband is nu eenmaal iets anders dan een plakaat! Zijn letter - gegoten door de
lettergieterij Flinsch te Frankfort a.M. - is wel geheel die van den afficheteekenaar.
Met het penseel getrokken, zwaar en grof, gebruikt men haar voor wat luid smoutwerk
met onveranderlijk succes, omdat zij goed vult en door een even-trillend, levend
profiel sterk aandachttrekkend werkt. Bernhards middelen zijn eenvoudig en in die
eenvoudigheid dikwerf uiterst werkingsvol; zij zijn evenzeer beperkt. Naast hem
werkt Gipkens met ingewikkelder apparaat, zonder daarmede ook in zijn beste
oogenblikken Bernhard te kunnen evenaren. Hij werkt met uitvoerige teekeningen,
gansche aquarellen. Zijne decoratieve lijsten en begrenzingen zijn grof van vorm
en oneigenlijk van vinding. En zoo zijn zijne letters - de Femina - en vooral de nieuwe
Majestic (Bauer'sche Schriftgiesserei Frankfurt a.M.). Een ongeproportionneerde
tegenstelling tusschen haarstrich en bandstrich verraden de moeite die de ontwerper
zich gaf om tot iets ‘nieuws’ te komen. Er is natuurlijk uit deze letter wel eens een
fraai en treffend smoutje te zetten, maar àltijd blijft men de werkelijke, spontane
originaliteit van Martin Jakobi-Boy hooger stellen. Zijn letter (bij Stempel Frankfort
a.M.) is in zijn stijf, mager, systhematisch lijnenstel verrassend, opvallend en boeiend.
Vooral voor kleinere reclame-drukwerkjes, voor verpakking, etiquetten en
aankondigingen is zij altijd te gebruiken met een zelfde rustig goed resultaat.
Jacobi-Boy werkt zeer weinig met figuurlijke toevoegingen. Al zijn effect is gebaseerd
op de toepassing zijner typische lettergestalte, die, vet of open of geschraveerd,
zich sterk aan aandacht en geheugen opdringt.
Noemen wij ten slotte Klinger. Zijn nieuwe letter (bij Emil Gursch Berlijn) is geen
verrassing. Zij is niet zeer eigen, evenmin als bijzonder aantrekkelijk. In zijn affiches
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

munt hij uit door onverwachte, dwaze voorstellingen en geestige effecten die soms
op zeer fijne wijze verkregen worden. Het hierbij gereproduceerde plakaat is een
der beste stalen van zijn kunst.
‘Weensch’ is een begrip in decoratieve kunst. Josef Hoffmann, Kolo Moser en Carl
O. Czeschka zijn wel zeer verschillende persoonlijkheden die zich ieder op bepaalde
eigen wijze uiten; toch is hun aller werk ‘Weensch’. In de Wiener Werkstätte
culmineert het ‘weensche’. Wat is het? Het is eigenlijk ondefinieerbaar. Het is een
klap van denzelfden molen: het is een tinteling van eenzelfde licht, het is de glans
van een zelfden
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

186
moed. Geen Duitscher en geen Hollander kan wagen wat een Weener waagt, waagt
met prachtig succes! Hun bontheid, die nooit het narrepak der vrijheid is; hun vrije
lijn, die nooit tuchteloos wordt, of hun dartele bewogenheid die nooit zonder klaarheid
is, het is al eìgen en uit een zeer bepaalde noodzaak gegroeid. - Hunne proeven
zijn de meest gewaagde, en met een glimlach lossen zij iedere moeilijkheid op in
een verrassend welslagen. Hun voorliefde voor de tegenstelling wit en zwart is
teekenend voor hun uitdagenden zin, die ook met beperktheid van middelen zich
zelf volkomen, in alle vrijheid en levendheid wil uitspreken. En Duitschland, door de
speelschheid dier rijpe geesten bovenmate bekoord, riep Carl Czeschka naar
Hamburg. Czeschka is een bewust-decoratief talent, een natuurlijk-decoratief talent:
elk gegeven wordt voor hem vanzelve een waarde-van-uitgebreidheid. Vorm,
vullingen van allerlei aard weet hij op de oorspronkelijkste en doeltreffendste wijze
te schikken. Menige boekband en het raam in de zaal der stad Hamburg op de
Werkbund-tentoonstelling te Keulen getuigen hiervan. Ik herinner mij ook een
kalenderblad van grillige, phantastische bloemvormen; fel van kleur, en levend van
lijnen. Het is altijd spiritueel en levendig, altijd zwierig en vol onverwachte invallen,
zonder ooit oppervlakkig of oneigenlijk te zijn. Zijn ‘handschrift’, zijn lettervorm is
een allerpersoonlijkste, allergeestigste grotesk (Schriftgiesserei Gentsch u. Heyse
Hamburg) die spot met schoolsche reglementen maar in zijn vrijheid nooit de goede
maat overschrijdt. - Hier toont zich nu eerst de waarde van een aangeboren ‘smaak’,
van den natuurlijken zin voor zelf-begrenzing; de Czeschka-schrift is een voorbeeld
van een gòed ‘Weensche’ letter zooals Rudolf Geyer's ‘Weener Grotesk’ slecht
‘Weensch’ is. - Als illustrator leert men Czeschka kennen uit zijn platen bij de
Nibelungen in Gerlachs Jugendbücherei; een boek dat zóó goed is gedrukt uit
Eckmannschrift en bovendien zóó goedkoop (3 M.) dat het eene
onverantwoordelijkheid is het niet te bezitten. Czeschka werkt met zwart, blauw en
goud voornamelijk, alles in breede vlakken naast elkander. Vooral de eerste
dubbel-plaat, waar het blanke meisje angstig oprijst in den nacht, met de gouden
vogels boven de blauwe tuinen, deze plaat is even wérkelijk van voorstelling als
monumentaal van arrangement.
J. GRESHOFF.
[Boekenschouw]
Geschiedbeschrijving; folklore etc.
Schets van eene Geschiedenis van het Utrechtsche Studentenleven,
door Dr. W.C.A. van Vredenburch. - A. Oosthoek, Utrecht, 1914. (Uitgave
der Historische Commissie van het Utrechtsche Studentencorps).
Niet minder dan wijlen minister Keuchenius houd ik van datums en gedenkdagen.
En zoo kwam het dat ik in de twee vorige maanden niet zelden verplaatst werd naar
mijn zesweekschen groentijd, in de schuts der Stichtsche Alma Mater, juist een
halve eeuw geleden, doorleefd. Ah, c'était le bon temps - j'étais bien malheureux!
Weêr klonken stemmen, weêr zag ik aangezichten, voelde handdrukken, hoorde
gevloek, gelach, gezang van zoovelen die reeds ach zoo lang, of nog zoo zeer kort,
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

gezwegen hadden voor goed - het laatste hij, die na de eindelooze zes weken met
plechtig, door daverende hamerslagen besloten Latijn ons tot studenten verklaarde.
Het gevoel van weemoedig terugverlangen, aan dergelijke herinneringen veelal
verbonden, scheen mij de rechte stemming om een boek als het bovenstaande ter
hand te nemen. Ook heb ik het met belangstelling gelezen, de bijlagen - het
schilderachtig ontgroeningsverhaal van den Duitschen graaf in 1809 niet het minst
- incluis. Maar bevredigd heeft het mij niet.
‘Schets eener geschiedenis’ - voor een dik deel van over de 300 bladzijden een
zeer bescheiden titel! Doch is die juist?
Er zijn schetsen en schetsen. Men heeft er van groote meesters die bij den eersten
oogopslag een dicht verward spinneweb van kris kras door elkaâr geworpen strepen,
streepjes, krullen en wat niet al schijnen, maar waaruit, voor wie met kennersblik
toeziet, een beeltenis, een landschap, een groep menschen, duidelijk naar voren
komt. Men heeft er ook van enkele teêre, of forsche, of grove lijnen en vegen, die
omtrent 's kunstenaars bedoeling geen oogenblik in twijfel laten. Maar een denkbeeld
van wat het uit te werken ontwerp worden moet, dient eene goede schets te geven 1) .
1) Hierbij zij echter opgemerkt dat de schrijver het woord anders toepast dan door mij geschiedt.
In zijne voorrede leest men:
‘Het moet een schets blijven, omdat helaas vooral uit vroegere eeuwen de gegevens ontbreken
om een volledig beeld te geven; en zelfs[?] mogen de groote lijnen, die aangegeven worden,
niet aangemerkt worden als een slotsom van wat een geschiedkundig onderzoek kan
opleveren; integendeel voor eene studie van bijzonderheden blijft de weg geopend’.
Groote lijnen - slotsom - bijzonderheden... ik kan niet loochenen dat het mij een weinig
schemert. In elk geval, dunkt mij, zijn de schets eener geschiedenis en eene onvolledige
geschiedenis twee.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

187
Doet nu het boek des heeren Van Vredenburch dit? Vermoedelijk ligt het aan mij,
maar ik kan het, eerlijk gezegd, niet vinden. Veeleer maakt het geheel op mij den
indruk eener min of meer indigesta moles van adversaria, met een vluchtige poging
tot rangschikking bijeengehoopt. Er zijn acht onderscheiden hoofdstukken, het is
waar,
GROENTIJD
STUDEEREN
DOCTOREERING
AFSCHEID
Ontleend aan de tweede uitgave der Stichtsche Schoolprent (Anthologie)
L.C. HORA SICCAMA inv. et fec. 1835
Uit: Van Vredenburch, Schets eener Geschiedenis van het Utrechtsche Studentenleven
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

maar allerlei daarin vermelde zaken hadden evengoed van 't een in 't ander kunnen
overgebracht zijn. De lezer wordt aanhoudend genoodzaakt van den hak op den
tak te springen, zonder dat ook maar een interlinie hem waarschuwt. Reeds de
aanhef van 't eerste dier hoofdstukken geeft een weinig de gewaarwording van
iemand die over de vloermat struikelend een voorhuis intuimelt: ‘Is de term [sic]
“studenten” thans alleen gebruikelijk voor hen die aan eene hoogeschool of ongeveer
daarmede gelijkstaande inrichting studeeren, in den aanvang was het, althans te
Utrecht, niet het geval’.
En aan het eind van 't laatste hoofdstuk vernemen we dat de auteur in zijne
bladzijden gepoogd heeft ‘samen te vatten hetgeen in de herinnering heeft kunnen
zijn van de reunisten van vele eeuwen’.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

188
Hetwelk doet twijfelen of de heer Van Vredenburch zich wel aan den arbeid heeft
gezet met eene heldere voorstelling van de hem door de ‘Historische Commissie
van het Utrechtsche Studentencorps’ opgedragen taak en van zijne eigene opvatting
dier taak.
Aangaande zijn stijl geeft de titel reeds geen groote verwachting: ‘van eene
geschiedenis van het studentenleven’. (Evenzoo in de aangehaalde zinsneê: ‘van
de reunisten van vele eeuwen’). Werkelijk is stijl in dit vrij omvangrijk geschrift
vergeefs te zoeken. En de taal is verre van zuiver. En 150 bladzijden ‘bijlagen’ na
175 bladzijden tekst is geen verhouding.
Alles bij elkaâr genomen heeft men hier van l'art de faire un livre juist geen model.
Evenwel nochtans en des al niettemin zullen alle Utrechtsche studenten en
oud-studenten, en waarom ook niet die van andere academiën? wèl doen met zich
dit boek aan te schaffen, kunnen zij er veel uit leeren en zullen de oud-studenten
bij de lectuur zich genoegelijk kunnen terugdroomen in eenige der heerlijkste jaren
van hun leven. Bovendien zal de gehoopte toekomstige geschiedschrijver van 't
studentenleven met dankbaarheid op de hier bijeengebrachte stof kunnen
voortbouwen en uit menige aanwijzing wellicht nu zelfs niet te schatten voordeel
kunnen trekken. Zaken- en personenregisters maken de raadpleging van de tallooze
bijzonderheden gemakkelijk. Voor de vlijt en de moeite aan dit alles ten koste gelegd,
heeft de schrijver ongetwijfeld op onze erkentelijke hulde alle aanspraak.
Of voor een boek als dit en wel in deze dagen een tweede druk te wachten is?
Wij willen 't hopen. Komt die, dan zou een bladwijzer van de, willekeurig door 't werk
verspreide, belangwekkende platen eene welkome aanvulling zijn, zouden enkele
drukfouten in de Latijnsche bijlagen kunnen verbeterd worden en in eene noot
gewenscht licht ontstoken over de zonderlinge benaming van glires, met welke
heeren ik voor mij belijden moet eerst nu kennis te hebben gemaakt. De heer J.P.
Verloren vermeldt hen in zijn aangenaam en vlot geschreven opstel over 't
studentenleven in de achttiende eeuw (Almanak 1868) geloof ik, niet.
I.E.
9 Nov. 1914.
Dr. Johanna W.P. Drost. Het Nederlandsch Kinderspel vóór de
zeventiende eeuw. ('s-Gravenhage. Martinus Nijhoff, 1914).
Acht niet te kints het Kinder-spel,
Maer denck wat hoogher.
CATS.
In 't hier aangekondigd akademisch proefschrift wordt 't spel der kinderen uit 'n
historisch-folkloristisch oogpunt beschouwd. Wat door A. de Cock en Is. Teirlinck
gedaan is voor 't tegenwoordige kinderspel in Zuid-Nederland 1) , heeft Dr. Drost met
haar proefschrift verricht voor 't vóor-17e eeuwsche nederlandsche kinderspel. Zij
putte daarvoor uit ‘de middelnederlandsche letterkunde, emblemata, zedekundige
werkjes, oude woordenboeken, stedelijke keuren, de beeldende kunst’. Deze laatste
is in haar boek vertegenwoordigd door 'n 8-tal reprodukties. Voor zoover mogelijk
werd er bij de verschillende spelen gewezen op soortgelijke buiten onze grenzen,
i.b. in Duitschland, Frankrijk, en Engeland. Voor een overzichtelijke behandeling
zijn de spelen naar hun aard verdeeld in zes groepen. De wijze van behandeling is
1) In Kinderspel en kinderlust in Zuid-Nederland. 5 deelen.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

voor elk spel ongeveer aldus: verschillende benamingen waaronder 't spel bekend
was; regels van 't spel; bekendheid ervan in 't buitenland.
In de Inleiding die vooraf gaat, worden in 't kort de verschillende op psychologische
beschouwingen gegronde theorieën omtrent 't wezen en 't doel van 't kinderspel
uiteengezet; waarbij de schrijfster zich in hoofdzaak schaart aan de zijde van Groos,
die 't spel verklaart als voorbereiding tot het leven 2) : de jeugd dient, volgens zijn
theorie, voor de ‘Vorübung und Einübung’ van verschillende instinkten, die noodig
zijn tot instandhouding van de soort. Voorts wordt in de inleiding rekenschap gegeven
van de wijze van bewerking van 't onderwerp; en wordt er ten slotte op gewezen,
dat nog een aantal vragen geheel of gedeeltelijk onbeantwoord moesten blijven uit
gebrek aan de noodige gegevens.
Ten gevolge van de wijze van behandeling is dit boek, in 't algemeen gesproken,
niet bestemd voor een ruimen kring van lezers, maar zal 't gebruik ervan wel beperkt
blijven tot dien van de vakkundigen: de historici en folkloristen. Daar ik hiertoe niet
behoor, zal ik 't bij 't zoo pas gegeven korte overzicht van den inhoud en de wijze
van behandeling laten. Maar misschien mag ik nog een oogenblik de aandacht
vragen voor enkele ‘overdenkingen’ die zoo bij 't doorlezen van dit boek bij mij zijn
opgekomen.
Daarbij zie ik 't kinderspel als een stuk van 't menschelijk leven, en dus als een
stukje van dat reusachtig wereldbeweeg, van dien makrokosmos, waarin de mensch
zelf is als de kinderen: niet wetend, en er zich ook doorgaans niet om bekommerend,
wat hem drijft en dringt tot handelen, tot doen. 't Is min-of-meer 't standpunt van
Cats, die in een lang gedicht bij een plaat 3) waarop verschillende kinderspelen zijn
afgebeeld, o.a. zegt:
Dit spel, al schijntet sonder sin,
Dat heeft een kleine weerelt in;
De weerelt en haer gans gestel
En is maer enckel kinder-spel.
En aan 't slot:
Maer 't dunct misschien u wat te slecht
Door spel te worden onderrecht,
Dan neemt geen dingen soo verkeert,
Daer is oock mal dat wijsheyt leert.
't Kinderspel - een stuk van 't menschelijk leven - dat laat zich ook nog anders
beschouwen als met zulke filozofisch-moralizeerende overdenkingen. Men kan 't
ook doen, enkel-en-alleen om de vreugde van dat beschouwen. Dan voelt men 't
kinderlijk genieten, 't zorgeloos en argeloos
2) In Die Spiele der Thiere en Die Spiele der Menschen.
3) Vóór zijn Houwelyck; een soortgelijke plaat, met een gedicht van dezelfde strekking,
staat ook achter 't 2e deel van z'n Sinn' - en Minne-beelden. Zoowel deze beide
mooie en interessante platen, als de toepasselijke gedichten, zijn een kennismaking zeer
zeker waard. Ex nugis seria is 't motto van beiden.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

189
‘hintaumeln’ 1) , de poëzie van 't jong-zijn. Dat is dezelfde blik waarmee Vondel z'n
dochtertje gadesloeg: ‘Saertje’,
dat wuft en onbestuurt,
De vreught was van de buurt,
En, vlugh te voet, in 't slingertouwtje sprong;
Of zoet Fiane zong,
En huppelde in het reitje
Om 't lieve lodderaitje:
Of dreef, gevolght van eenen wackren troep,
Den rinckelenden hoep
De straten door: of schaterde op een schop:
Of speelde met de pop,
VII. Speelgoedvrouw (P.v.d. Borcht).
Uit: Het Nederlandsch Kinderspel vóór de zeventiende eeuw.
Of onderhiel met bickel en boncket
De kinderlijcke wet,
En rolde en greep op 't springende elpenbeen
De beentjes van den steen;
En had dat zoete leven
Om geenen schat gegeven.
't Is dezelfde blik waarmee
Hölty 't spel der knapen
aanschouwde:
Een hout geweer, een blikken zwaard
Verrukken 's knapen borst,
Een hoepel en een hobbelpaard,
Dat draagt hem als een vorst.
zooals Hildebrand hem nazong, toen hij 't wou hebben over z'n ‘Hollandsche jongens’.
't Is dezelfde blik ook, waarmee we, omziend naar 't verleden, eigen jeugd kunnen
beschouwen - zalig die 't zoo kan! - dat ‘dierbaar perk van drie tot zeven jaren’, toen
we een ‘houten wagen’ en een ‘kaarten huis’ tot onze grootste schatten rekenden.
1) Dit woord vindt hier een plaats door de herinnering aan een uitspraak van Goethe, in zijn
Werther: ‘Wir sollen es mit den Kindern machen, wie Gott mit uns, der uns am glücklichsten
macht, wenn er uns in freundlichem Wahne so hintaumeln lässt’.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Ik ben een weinig afgedwaald; maar zal ten slotte weer tot het boek van Dr. Drost
terugkeeren.
't Spel der kinderen wordt ook wel eens op een heel andere wijze beschouwd,
dan die ik zooeven in herinnering bracht: 't wordt wel beschouwd met de oogen van
den gemelijken ouderdom. En dan kan men hooren klagen over dat wilde en woeste
spelen van de jeugd ‘van tegenwoordig’. Laat zoo'n knorrepot maar eens aandachtig
kijken naar de plaat in het hier aangekondigde boek, tegenover het titelblad; een
plaat naar P. Brueghel den Ouden 2) . Een groot plein, en een lange, breede straat.
En jongens en meisjes die spelen. Vol is 't plein, en vol is de straat. Enkelen spelen
in d'r eentje, of met z'n tweeën of drieën. Maar ook groepen van 8, 10, 12 zijn er. 't
Is alles leven en beweging. 't Is een wilde woeste warreling voor uw oogen; 't is of
een schelklinkend samengaan van allerlei kreten en uitroepen van de plaat af in uw
ooren weerkaatsen. 't Ging toen, in de 16 e eeuw, bij 't kinderspel al even luidruchtig
toe als nu in de 20 e .
En lees eens in 't boek, hoe in tal van stedelijke verordeningen spelen verboden
werden, 't zij in 't algemeen, 't zij alleen op bepaald aangewezen plaatsen. Ik noem
hier o.a. tollen, ballen, hardloopen, kaatsen, schietsen in allerlei vorm, enz. En dat
verbieden gebeurde natuurlijk, omdat de jeugd bij 't spelen de grenzen van
ingetogenheid en bedaardheid wel eenigszins overschreed! Al evenals nu. Een
andere klacht, over 't wispelturige van de jeugd: ze willen altijd weer wat anders, en
altijd weer wat nieuws. Wie 't boek van Dr. Drost doorbladert zal zich eer verbazen
over 't konservatisme van de jeugd: eeuw-in-eeuw-uit hebben ze zich met dezelfde
spelen vermaakt; en ze ver-maken er zich nog mee. 't Kinderspel is waarlijk van en
voor alle tijden. En als we hierover goed nadenken, dan verwondert dit ons ook
eigenlijk niet: we leerden immers dat 't spel der jeugd 'n vooroefening is van
instinkten, die voor 't verdere leven van gewicht zijn. En de menschelijke instinkten
zijn toch ook van alle tijden! O Jeugd! Uw spelen is leeren - voor u zelf, en voor ons.
P.L. VAN ECK JR.
AMSTERDAM.
Romans, novellen etc.
De Roman van een Student, door Jo van Ammers-Küller. - (Haarlem,
H.D. Tjeenk Willink en Zn. 1914).
‘De roman van een student’ is een van die boeken, die, zoolang we er mee bezig
zijn, ons geen oogenblik loslaten; en waarover we later toch geneigd zijn eenigszins
uit de hoogte een oordeel uit te spreken. Het is een werk, in zijn soort volmaakt:
boeiend, vlot geschreven, met rake opmerkingen en aangenaam van toon; maar
als we ons ernstig bezinnen, komt toch de gedachte bij ons op, dat de ‘soort’ wat
laag bij den grond is, en evenmin geheel aan het begrip
2) De schilderij bevindt zich in de Kaiserl. Gemäldegalerie te Weenen. De reproduktie hier had
scherper kunnen zijn.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

190
‘kunst’ beantwoordt, als het begrip ‘dame’ geheel door het begrip ‘vrouw’ wordt
gedekt.
De geschiedenis is in enkele woorden te vertellen; een student van deftigen,
Utrechtschen huize, (hij woont in de Zuilenstraat, en met die plaatsaanduiding is
het milieu voor een des-kundige opeens geteekend), Fred Walda, raakt in Delft in
een zeer ernstige flirtation verwikkeld met een coquet, amoureus doktersvrouwtje,
dat een ruim geweten bezit en hengelt naar de genegenheid van een rijken jongen
man, om zoo van haar vervelenden dokter af te komen. Met den eersten is het
experiment al mislukt: hij heeft haar hartstocht beantwoord, maar blijkt geen
trouwplannen te hebben. Nu is haar verwachting op Fred gesteld, die naïef is en
een gentleman; van wien ze vertrouwt, dat hij haar zeker niet in den steek zal laten,
als het haar gelukt zijn hart te winnen.
Er is echter een hinderpaal. De jonge man is in alle stilte verloofd met een zacht,
blond Utrechtsch kind; maar zijn moeder werkt die affectie tegen, omdat Elze niet
tot hun kringen behoort. Hij strijdt nu eerlijk tegen de bekoring van de geraffineerde
Constance, om zijn teere jeugdliefde trouw te kunnen blijven. De oude mevrouw
Walda, die, wel wat laat, merkt dat een vroege verloving voor een student zekere
waarborgen geeft voor een rustiger leven, drijft zelf tenslotte het engagement door,
- maar eerst dan, als het hart van haar zoon al reddeloos aan de macht van Conny
van Voorden is overgeleverd...
Hij maakt zijn verloving af; zij zal zoo gauw mogelijk scheiden; en we zien den
stoeren, jongen kerel in onze gedachten de speelbal van een roekelooze flirt tot het
einde van zijn dagen, - als gelukkiglijk de onechtheid zich zelf ontmaskert, en ons
de verwachting opengaat, dat alles nog goed worden zal.
De oude mevrouw Walda heeft nl. elken geldelijken steun aan het, tegen haar wil
te sluiten, huwelijk geweigerd; en als Conny hoort, dat Fred haar geen luxueus leven
zal kunnen aanbieden, trekt ze oogenblikkelijk haar beloften in; dán blijft ze maar
liever bij haar man, en wacht een nieuwe kans af.
Dienzelfden dag echter is Fred's moeder, overspannen door de opwinding en het
leed der laatste dagen, door een beroerte getroffen. Walda is een rijk man. Maar
nú is de verblinding van hem weggenomen: hij ziet Constance in haar ware gedaante;
en er leeft nog maar één hoop in zijn hart: dat Elze hem eenmaal zal kunnen
vergeven... Deze gebeurtenissen spelen zich allemaal af in een allerfleurigst milieu;
we hooren van ijstochten, van roeiwedstrijden, van studententooneel; diners en
soupers wisselen elkaar af; we krijgen brokstukken van uitstekend geslaagde
gesprekken, we maken soms iets van studentenkroegleven mee... Maar onder onze
appreciatie voor dat vluchtig vertoon van zeer opmerkelijk kunnen door, bevangt
ons de gedachte: waarom heeft iemand van zoo onmiskenbaren aanleg, met zoo'n
kleurigen, frisschen kijk op de dingen en een zoo voortreffelijken stijl 1) er zich tevreden
mee gesteld alleen ‘chique’ te zijn; alleen net zoo diep op de dingen in te gaan als
ieder redelijk verstandig mensch ze doorziet, om zich daarmede gemakkelijke
appreciatie te verwerven van allen, die graag in een boek ‘precies hun idee’ terug
vinden; - in plaats van te streven naar de gunst van de ‘hooge schoonheid’ zelf?
Het is juist, omdat deze eersteling ons de overtuiging heeft gegeven, dat Mevr. van
Ammers-Küller, wanneer 't haar èrnst is met de literatuur, zich uit de breede schare
‘verdienstelijke dameschrijfsters’ zou kunnen losmaken, en iets dat góed is zou
1) Ik noteerde een paar slordigheidjes, die de schrijfster goed zou doen bij een eventueelen
herdruk te verbeteren. blz. 4 onderaan: ‘Voor Walda met zijn nooit overwonnen verlegenheid
was het komen in een gezelschap een bezoeking, die hij verborg onder een
te vormelijke beleefdheid’.
blz. 60 bovenaan: ‘Hij vond zelden een vrouwengelaat mooi, streng-regelmatige lijnen
wekten zijn gedachten aan koelen trots’.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

kunnen tot stand brengen, dat we niet met goedmoedige aanmoediging ons van
het bespreken van dezen roman hebben afgemaakt. Hier mag een hoogere maatstaf
worden aangelegd, vooral omdat een enkele keer het fijnere van dit talent verrassend
op den voorgrond komt, zooals bv. op blz. 130, als Fred juist van zijn moeder heeft
gehoord, dat ze haar toestemming geeft tot zijn verloving met Else, en hij naar zijn
kamer is gegegaan, om zich voor haar komst te verkleeden: ‘Zijn koffer stond daar
al, hij had dien gisteren (gemeend is: “den vorigen dag”, A.S.) verstuurd, en
mechanisch trok hij den sleutelring uit zijn zak en zocht den sleutel om hem te
ontsluiten. Bovenop lag zijn wintergoed, dat hij meebracht om door Ant te laten
opbergen, zijn schaatsen die moesten ingevet en de witte trui.
Hij gooide alles op een stoel, de grove wollen ijshandschoenen vielen tusschen
de kleeren uit. En terwijl hij ze opraapte, rook hij den geur die zich van
Constance's mof en handschoenen aan zijn wanten had
meegedeeld’.
Er is nóg een qualiteit, die bizonder onze aandacht heeft getrokken: het talent
van de schrijfster om forsche effecten uit te beelden, om spannende coïncidenties
in het leven te roepen, haar aanleg voor ‘hoogtepunten’. Zou hierin niet een
aanwijzing kunnen liggen, dat, mede om haar bizonder gelukkigen dialoog, de
tooneelvorm de meest geschikte voor haar talent zou zijn?
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

191
Maar we willen ons niet aan raadgevingen wagen. Alleen dit: het volgende werk
van Mevr. van Ammers-Küller moge roman of tooneelstuk zijn, - het zij echter zoo
eerlijk en voldragen, als wij overtuigd zijn dat ze het geven kan.
ANNIE SALOMONS.
Robert, Bertram en Comp., door Samuel Falkland (Herman Heyermans).
- (Amsterdam, van Holkema en Warendorf).
‘3-22 September 1914’, zoo leest men onder deze ‘klucht van schavuiten’. Beseft
men wat dat zeggen wil?
O gij, bleekneuzige, arm- en koudbloedige litteratoren, schoolvossen in de ‘taalen
letterkunde’, gij, die wroet en piekert en tobt over een blaadje al dan niet gestileerd
proza; die ... wie weet, zich wel eens in 't verholene aan een... sonnet te buiten gaat;
gij neuswijze, met uw aanmatigende degelijkheid armelijk pronkende vrienden, wat
zegt gij hiervan? Of neen, ik weet het immers. Heyermans... maar die heeft bij u
lang afgedaan. Die grove schrijver, van niets dan effect op het tooneel, met zijn plat
realisme of vooze, opgeblazen symboliek! Doch... Falkland, zijn dubbelganger, heeft
deze klucht eigenlijk geschreven. Ge weet wel, die snaak, die gewiekste verteller
van het Handelsblad... Bah, daar haalt ge den onberispelijken neus voor op, nietwaar,
o gij brave betweters, gij allen, die u behoedzaam tegen den brozen wand van uw
aanminnig gekoesterd individualiteitje houdt gedrukt, om niet den stinkenden adem
van 't leven in 't gezicht, zijn ruwe stooten in de ribbenkast te voelen.
In enkele dagen tijds zag Falkland kans dezen gedramatiseerden schelmenroman
ineen te zetten. Ge weet: het schrijven is tegenwoordig zijn vak niet meer. Heyermans
werd tooneeldirecteur. En wat dit baantje in ons gezegend vaderland beduidt... hoef
ik u toch niet te vertellen. Tusschen het ploeteren en beulen van den zakenman
door ontstond deze klucht, het zaken-gedoe tot snerpenden hoon. Zou de bittere
ervaring, door Heyermans daarbij opgedaan, Falkland niet de pen in gal hebben
doen doopen?
Klucht van schavuiten noemde hij dit. Voor het heldenpaar koos hij de klassieke
boevennamen. Maar... deze blijven niet alleen. Een ‘Dritte im Bunde’ treedt op. En
wel de bankier Rosenheim. Ofschoon niet in den titel genoemd, is Rosenheim
eigenlijk hoofdpersoon. Tegen de praktijken van hem en zijnsgelijken keert zich de
volle haat van den nar, die Heyermans en Falkland in hun beste oogenblikken waren.
De nar, die vroeger aan het hof immers lachend de waarheid zei. Maar die lach was
een grijns, die waarheid onaangenaam, vaak kwetsend. Ook Falkland lacht hier.
Hij solt en dolt met dat schoftenspan, met Robert, den gentleman-boef, met Bertram,
den schooier. In hen heeft hij plezier, niet om huns zelfs wil, maar uit weerzin tegen
die schijnheilige samenleving, welke deze heeren verbant en opsluit; welke
Rosenheims eert. Dat masker wil Falkland openscheuren. In heel een reeks ernstige
tooneelspelen heeft hij de vaak afzichtelijke wonden bloot gelegd, die hij aan 't
kapitalistisch karakter onzer samenleving wijt. Hier stoeit zijn tot vinnig spotten
geneigde fantazie er maar wat om heen.
Ook nu is hij raak. 't Is immers niet enkel fantazie. Ongetwijfeld, de schrijver
veroorlooft zich hier op de planken vrijheden, toevallig- of onwaarschijnlijkheden,
die hij zich zelf in ernstig werk niet zou toestaan; die daarin zouden ergeren! En dat
het dit soms deed, dat wij onderdeelen daarvan niet wenschten te aanvaarden,
kwam immers voort uit het feit, dat zijn levendige fantazie hem parten speelde. Voor
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

het willekeurige daarin vroeg hij ons begrijpend meevoelen. Dit weigerden we vaak,
al beseften we scherp, dat dit onmiddellijk vastzat aan zijn virtuosen-knapheid.
Bij deze klucht blijven al die waardeeringen op stal. Hoe doller het loopt, des te
sterker boeit het ons, des te beter bereikt de schrijver zijn doel. Wat dit dan was?
De tijd, waarin hij dit stuk schreef, wijst het welhaast uit: de oorlog had de menschen
verbijsterd. De eerste vrees was geweken, maar het maatschappelijk leven was
nog grootendeels verlamd. Dit toonde zich ook in de schouwburgzalen. De menschen
bleven aanvankelijk huiverig weg. Toen trachtte de tooneeldirecteur Heyermans de
machine weer op gang te brengen. En welke olie was daar beter voor geschikt dan
het dolste sarkasme, dat oogenschijnlijk niet anders dan humor was? Het publiek
moest worden afgeleid. De akeligheid, die dag aan dag de kranten vulde, moest
een avond, één avond maar, worden opzij gezet. Daartoe was geen banale klucht,
geen lief blijspel bij machte. Geen Blumenthal of Kadelburg dus, geen de Flers en
de Caillavet. Heyermans bestelde Falkland een klucht. In een minimum van tijd
moest die klaar zijn. Op de toen heerschende en nijpende omstandigheden
mocht worden gezinspeeld, meer niet. Wat wonder, dat Samuel de onuitputtelijke,
Samuel, die rauwe schalk, die sappige mannetjesputter, Samuel, de onvervaarde,
die over alles schrijft zonder zich ooit in eigen observatie te verliezen, toen naar zijn
oude liefde greep: de schavuiten, de rebellen van het maatschappelijk fatsoen, de
opstandigen, die zich van eigen schurkachtigheid terdege bewust zijn. Heyermans
moge een maatschappelijk persoon zijn geworden, leider van een tooneelgezelschap
- hij heeft dit waarschijnlijk kunnen ondernemen, hij
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

192
houdt dit slechts vol bij de genade van zijn dubbel-ik, zijn geweten: van Falkland,
die hoonend spookt rond de macht, die de ander, de man van het laadje, zoo best
gebruiken kan: het kapitalisme.
H. VAN LOON.
Letterkundig leven uit de december-tijdschriften
Groot-Nederland.
De afl. opent met een van piëteit getuigend sonnet van Top Naeff, aan de
nagedachtenis van W.G. van Nouhuys.
.... En elke October kwam de najaarsbrief:
Hebt ge niet iets voor mij? Een kort verhaal,
Een schets, een vers....? Ik gaf het graag, want lief
Was mij de trouwe vraag, in hoofsche taal.
En telkens wist ik nog, dat hij het was,
Die mij, jongmaatje in 't vak, de hand toestak,
Herkendë ik het schrift - gesponnen glas
Zoo fijn -, dat eens mijn eersten hoogmoed brak.
De kamer, waar mijn schuchtre voetstap staat....
Een vriend was daar.... altoos, met oogen jong,
Als van een knaap, in vroeg verteerd gelaat,
Oogen vol zonlicht en een mond, die wrong.
Nu vallen weer de blaren af en rouw
Om heel de wereld greep de wereld aan.
Wat telt één mensch.... Ik wil alleen maar, trouw
Aan een verloren brief, bescheid doen gaan.
Op zijn sappige, smakelijke wijze vertelt Cyriël Buysse hoe Plusqueparfait, het keurig
renteniertje, met zijn ééne paard en rijtuig, te gronde ging als moreel slachtoffer van
de automobiel. - Carry van Bruggen stond een fragment af van een roman die bij
de firma P.N.v. Kampen & Zn. zal verschijnen. Zij brengt daarin wel onder de
suggestie van het wanhopig-trieste in een verhouding als die tusschen den
hooghartigen, zelfgenoegzamen Egbert en zijn ‘coquette vrouw’ (deze als titel
gebezigde qualificatie bevreemdt eenigszins). Den roman zien wij met belangstelling
tegemoet.
Van Henri v. Booven enkele bladzijden proza die vreemd land en vreemde
menschen voor ons oproepen. Voorts boekbesprekingen en Walchs Dramatisch
Overzicht.
De Gids
Van C. en M. Scharten-Antink een tweetal Van-en-overmij-zelf-en-anderen-achtige
schetsjes, uit een nog onuitgegeven bundel ‘Typen en Curiositeiten’. Vrij
onbeteekenend werk ditmaal, naar 't ons voorkomt. Mej. H.M. Boissevain en Dr.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

H.J. Boeken hebben den Athener Thucydides ‘aangedurfd met de pen’ en een
uitgever heeft van hun vertaling een publicatie aangedurfd, een boek met Grieksch
links en Hollandsch rechts; Dr. Ch.M. van Deventer bespreekt nu in een Gids-artikel
dit boek: ‘Thoukudides' Navorschingen’, dat hij een boek van Donkere Tijden noemt;
zware lectuur. Dirk Coster karakteriseert het boek van J. van Oudshoorn: Willem
Mertens' Levensspiegel als ‘een Zielsbelijdenis’, een zeer bizonder werk. Toch
eindigt hij:
Men mag hem vragen, de ijle zelfkanten des levens te verlaten en zich
te concentreeren in de diepe, eenvoudige menschelijkheid, die hij even
diep, zoo niet dieper blijkt te verstaan.
Prof. B.J.H. Ovink schrijft over den dichter Siegfried Lipiner:
De dichter, op wien wij de lezers van dit Tijdschrift gaarne opmerkzaam
wilden maken, had een zeer ongewonen levensloop. In zijn jeugd scheen
hij door drie snel op elkaar volgende dichtwerken (Prometheus, Renatus
en een bundel lyriek, Buch der Freude) zich stormenderhand een plaats
onder de eerste duitsche dichters te zullen veroveren. Wagner en
Nietzsche erkenden zijn groote beteekenis en namen hem als gelijke in
hun kring op. Door beroemde theologen en politici werd hij met geestdrift
begroet. Daarna, dertig jaar lang, heeft men niets meer van hem
vernomen, en nu is hij zoo totaal vergeten, dat in geen
litteratuurgeschiedenis, geen bloemlezing, ook maar zijn naam voorkomt.
Eerst in den laatsten tijd, twee jaar na zijn dood, nu vrienden en vereerders
een begin maken met het uitgeven der talrijke in zijn nalatenschap
gevonden werken, zijn er teekenen, dat de dichter in zijn volle waarde
zal worden erkend.
De Nieuwe Gids.
Van Hulzen vervolgt zijn Lichtende Strand-historie; Ed. Coenraads geeft een schetsje
‘Zweedsche Kerstnacht’. J. de Gruyter schrijft over de Koningsdrama's van
Shakespeare en hun verhouding tot de Geschiedenis. Joh. Broedelet mediteert over
Kunst en Oorlog, en stelt de vraag:
Valt van dien zoo breed-zwaaiïg bewierookten Eeuwigen Vrede voor den
kunstenaar, om 'n niet geheel juisten, doch veel gebezigden term te
gebruiken, iets te ‘maken’? Hoogstens 'n soort zinnebeeldige ‘idylle’,
waarmede hij - de benaming wijst er al op! - wellicht reeds de grens
overschrijdt van 't voor hem vijandelijke land, waar hij geen voedsel meer
vindt voor z'n zuivere gevoelens. Verder kan dat ‘heerlijke ideaal’ slechts
aanleiding geven tot propaganda- of tendens-geschrift, al of niet in
gebonden maat, met of zonder rijm, wat met kunst in 't gunstigste geval
slechts 'n heel verre verwantschap heeft. Hiermede is 't onbarmhartig
vonnis over den eindeloozen vrede feitelijk reeds geveld.
En de oorlog? Ten tijde dat hij woedt, zal de kunstenaar, te fel
aangegrepen door die warreling van stormige gebeurlijkheid, bijkans
geheel tot zwijgen gedoemd zijn. Doch daarna?! Hoe krachtig zal hij
verrijzen en putten uit de over-rijke bron, welke de groote menschen-strijd
hem deed ontdekken!
De dichters van den oorlog zijn aanstaande.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

Stemmen des Tijds.
In dit nr. trof ons voornamelijk een studie van den dichter J. Jac. Thomson over
Gorter's ‘Mei’. Aan den dood van Mei knoopt hij deze beschouwing vast:
Zoo leidt de dichter het einde in van wie als een bloem sterft omdat zij
het leven der bloemen leefde. Zoo zong hij het, die zichzelf verloren gaf
aan de natuur, zijn stem aan de winden, de golven, aan de vogels en
geurende heesters, aan de open nachten en zonvolle middagen, en zij
spreken door hem. In zijn woord verraadt zich al het verlangen hunner
schoonheid naar bestendiging, naar vereeuwiging. Er is echter geen
vereeuwiging in den kring van het natuurlijke. Het eeuwige gaat er
doorheen als een groot geruisch, het spreidt zich uit in de vervoering der
muziek, maar ten slotte zegt zelfs Balder:
Dat alles is het niet, 't zijn woorden niet,
't Zijn dingen niet, 't zijn klanken niet, geen lied
Verbeeldt de zielsbewegingen genoeg.
Alles is beeld, is beeld van haar, en vroeg
Of laat valt het inéen in stof, zij blijft,
Wat er ook om haar valt en henedrijft
Wie dus zijn ziel is, is zichzelf een God.
Hier breekt het gedicht samen in machteloosheid. Het goddelijke in de
natuur is nog wat meer en anders dan de muziek. Is het daar in de
schoone vergankelijkheid niet als een afglans van wat zich openbaart in
en aan den geest? Op het gebied der natuur is geen vrede noch oplossing.
Die is eerst daar waar de geest behalve het feit dat de wereld ‘herrlich
zu sehen’ is, ook leerde dat zij is ‘schrecklich zu sein’. De geest, die den
afgrond van verscheuring en verloren zijn peilt, van schuld en zonde, de
mensch in zijn leven is tragischer dan de germaansche goden, maar in
hem wordt ontreddering en ellende overwonnen door wat wij noemen
genade en door Dien we kennen: God....
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

*12
Elseviers Geïllustreerd Maandschrift.
Dit tijdschrift blijft zichzelf van maand tot maand gelijk. De algemeene indruk van
deze lectuur is steeds: rustig. Het is een genot hier eens bladzij na bladzij te kunnen
omslaan zonder ieder oogenblik te stuiten op het woord oorlog, zich eens geheel
te verdiepen in 't werk van den Zweedschen schilder Anders Zorn of in het derde
liefdedrama van de kleine Phil, dat toch heusch voor Phil net zoo belangrijk was als
oorlog. En je bent als lezer werkelijk een oogenblik geneigd om 't met Phil eens te
zijn - da's 't gekke!
Van Annie Salomons, Constant v. Wessem en Emma v. Burg zijn er eveneens
litteraire bijdragen.
De Hollandsche Revue vermaakt als iedere maand met haar vele karikaturen
aan Ulk, Simplicissimus, Punch en andere bladen ontleend, handelt onder
‘Belangrijke Onderwerpen’ o.m. over woningtoestanden en den Student Beets en
bekarakterschetst den bekenden ingenieur Alb. Kapteyn. Een en ander met talrijke
illustraties.
Van de overige tijdschriften kunnen wij wegens plaatsgebrek ditmaal alleen nog
melding maken van:
De Ploeg
welk maandblad, uitgave van de Maatschappij v. Goede en Goedkoope Lectuur,
thans voor ons ligt in zijn laatste nr. dat verschijnen zal. De abonnés op N.B. en
W.B. zullen voortaan in het nieuwe Groene weekblad van Mr. Wiessing de voor hen
bestemde ‘correspondentie’ kunnen vinden. Men weet dat die Nieuwe
Amsterdammer is opgericht omdat Mr. Wiessing, tot heden redacteur van de
oude Groene, door de uitgevers van dit laatste orgaan in zijn onafhankelijkheid zou
zijn bedreigd. 99% van de medewerkers is daarop medegegaan naar de ‘nieuwe
Groene’. Er is toen in uitgeverskringen van unfaire concurrentie gesproken, vooral
wat betreft de wijze waarop de leider van de W.B., tevens exploitant van het nieuwe
orgaan, in annonces de voorstelling heeft trachten te wekken (een voorstelling door
't overgaan van den redacteur plus nagenoeg alle medewerkers ook niet ver bezijden
de waarheid) dat de nieuwe Groene eigenlijk de oude Groene zou zijn. De heer
Simons wijst deze beschuldiging van unfairheid in dit Ploeg-nr. thans nog eens af,
op grond dat een weekblad niet in de eerste plaats is, of mag zijn, een geldwinning
als een boteraffaire; dat redactie en medewerkers niet zijn louter handlangers van
de geldbezittende eigenaars, aangezien een tijdschrift allereerst is het geestelijk
eigendom van hen die van het papier een levend orgaan maken.
Hetgeen ongetwijfeld juist is - tot op zekere hoogte; niet zoo volstrekt m.i. als
de heer Simons en blijkbaar ook de heer Wiessing en zijn medestanders dit meenen.
Mag nl. een redacteur zeer zeker niet verlaagd worden tot ‘louter handlanger’ van
een uitgeversfirma - het is omgekeerd evenzeer waar dat een uitgever zich niet
tevreden behoeft te stellen met de plaats waarop de heer Simons hem smadelijk
wenscht terug te dringen: die van ‘louter handlanger’ der redactie, goed genoeg om
het geld en het papier te leveren en verder als een geestelijke nul in een hoek te
worden geduwd. Een uitgever heeft, in de gevallen dat hij niet uitsluitend exploitant
is in opdracht van derden, m.i. even goed een zeker geestelijk recht, zij 't een
recht van andere orde, op het ‘papieren kind’ dat, dikwijls (niet in dit geval) vrucht
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

van zijn initiatief, door zijn geld en werkkracht in het licht wordt gebracht. Dit werdt
door de heeren Simons, Wiessing en de hunnen, zie ik wel, te zeer uit het oog
verloren. Er was hier een bepaald tijdschrift met een bepaalden naam, ingedeeld
naar een bepaalden vorm, met een in den loop van jaren zich gevormd hebbenden
staf van medewerkers. Mr. Wiessing alléén heeft dat complex zeker niet geschapen.
Dat geheel was geworden door een samenwerking van verschillende krachten.
In de vraag naar de grenzen der bevoegdheid van uitgever en redacteur in hun
onderlinge betrekkingen steekt dan ook een principiëele kern, die niet zoo
een-twee-drie valt te verwijderen als door den heer S. is geschied.
En als men nu de in zeer bezadigden toon gestelde brieven leest door de firma
van Holkema en Warendorf aan Mr. Wiessing gericht, dan moet men wel tot de
conclusie komen dat het met de aanranding van die onafhankelijkheid waarop iedere
redacteur een moreel recht kan doen gelden, voorloopig niet zoo'n vaart dreigde
te nemen als de onkundige buitenwereld allicht is gaan opmaken uit de bekende
annonces van de Maatschappij v. Goede en Goedkoope Lectuur; dat het ostentatief
uittreden van die 99% medewerkers een bedenkelijke lichtvaardigheid moet doen
vermoeden, en dat, ten slotte, de concurrentie van de ‘Nieuwe Amsterdammer’ (zij
moge te goeder trouw zijn ondernomen en worden voortgezet) op deze wijze en
in dezen vorm toch niet zóó onberispelijk blijkt als wij gaarne zouden hebben
aangenomen.
Mocht, ten slotte, de in uitzicht gestelde brochure van Mr. Wiessing dit ons oordeel
kunnen wijzigen, dan zullen wij natuurlijk niet in gebreke blijven dat te dezer plaatse
te erkennen 1) .
G.v.E.
Bericht
Omtrent de bijdragen die in den nieuwen jaargang van ons tijdschrift het licht zullen
zien kunnen wij het volgende mededeelen.
André de Ridder, onze Antwerpensche medewerker, benut den tijd van een
onvrijwillige ballingschap om - onze lezers hebben 't reeds kunnen opmerken -
verschillende onzer Nederlandsche schrijvers en schrijfsters voor ‘Den Gulden
Winckel’ te ‘interviewen’. Zoo zullen wij ons in de eerstvolgende nrs. gesteld vinden
tegenover Frans Erens, Frans Mijnssen, Ina Boudier-Bakker,
Carry van Bruggen, G. van Hulzen en anderen.
Den lezers van het verdwenen tijdschriftje De Witte Mier moet het een
aangename tijding zijn te vernemen dat het daarin aangevangen Dagboek van
een letterlievend Journalist in ‘Den Gulden Winckel’ zal worden
voortgezet. Notities zullen wij daarin vinden over Valéry Larbaud ‘A.O. Barnabooth’;
Arnold v. Gennep ‘En Algérie’; Laurids Bruun; Annette Kolb ‘Wege u. Umwege’; Ed.
Drumont ‘Sur le Chemin de la Vie’; S. Fleuron ‘Ein Winter im Jägerhof’.
Voorts kunnen wij, als zeker zeitgemäss, aankondigen een artikel van Prof. Dr.
Milan Curcin, hoogleeraar aan de Universiteit te Belgrado over ‘Servische
Letterkunde’; Otto P. Reys, Koffiehuisletterkunde II. de Roode Buisjes
te Florence; III. Café des Westens te Berlijn; J. Meiburgen ‘De Lettervorm als
decoratieve waarde’; Jan van Nijlen ‘Over les Blés Mouvants van E. Verhaeren’ en:
1) Juist bij 't ter perse gaan van dit nr. bereikt ons de bedoelde brochure. Zij geeft ons geen
aanleiding dit stukje ongeplaatst te laten. Het blijft ons voorkomen, ook na aandachtig volgen
der geheele correspondentie, dat het Mr. Wiessing aan de noodige tact en plooibaarheid
(hetgeen nog iets anders kan zijn dan transigeeren met beginselen) ontbroken heeft tegenover
volstrekt niet onredelijke uitgeversverlangens. Het verzoek om meerdere voeling tusschen
uitgever en redactie is nog iets anders dan ‘een overheerschenden invloed in de redactie’ op
te eischen.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13

‘André Gide’; J.v. Krimpen ‘Edward Johnston’; J. Greshoff ‘Herinneringen aan de
Bugra’ (III); ‘Uitgeverscatalogus en Reclame’; Dr. Edw. B. Koster ‘Engelsche
Letteren’; I. Esser (Soera Rana) ‘Nicolaas Beets als Vertaler’; Constant v. Wessem
‘Björnsons Brieven uit zijn leer- en zwerfjaren’; André de Ridder ‘Hedendaagsch
Tooneel in Frankrijk’ (de Flers en de Caillavet); Piet Hoek en P. Beishuizen Gzn.
‘Oude Boeken’; Gerard v. Eckeren ‘Kantteekeningen bij de Litteratuur van den Dag’
etc.
Den Gulden Winckel. Jaargang 13