Bijlage cultuurhistorische analyse - Gemeente Groningen

meer dan 90 cm). In vergelijking met de 13e/14e eeuw is het metselwerk
veel minder verzorgd uitgevoerd.
De sporenkappen worden in deze periode vaak versterkt door er enkelvoudige
gebinten onder te plaatsen (of de kap wordt opnieuw gemaakt met gebruik
van de oude sporenparen). Gestapelde gebinten komen in Groningen weinig
voor. Versterking van de kapconstructies zal te maken hebben met de introductie
van de dakpan die het dak zwaarder belast dan riet of stro en de wens
een extra zolder in de kap te willen maken. In de 15e eeuw werd zandsteen
geïntroduceerd als bouwmateriaal, vaak toegepast voor zandstenen lateien
ten behoeve van deuren en vensters. In deze periode werd het straatbeeld
verrijkt met een fl ink aantal gotische pinakelgevels, een geveltype dat ook in
het begin van de 16e eeuw werd gebouwd (bijvoorbeeld het Gotisch Huis in
de Brugstraat). Op de vogelvluchtkaart van E. Haubois uit omstreeks 1643 zijn
er nog ongeveer 70 getekend. Gezien de verbouwingen die tal van huizen in
de periode vóór het vervaardigen van de kaart ondergingen, moet dit aantal
omstreeks 1540 (einde van de gotiek) aanzienlijk hoger hebben gelegen.
Behalve nieuwbouw werd ook veel verbouwd aan de huizen uit de eerste
versteningsperiode, soms door een achterkamer aan te bouwen of een
vrijstaand achterhuis op te richten. Het moderniseren of vernieuwen van de
voorgevel al dan niet gecombineerd met het wijzigen en/of vernieuwen van
vloerniveau’s kwam ook voor.
16e eeuw, bakstenen huizen domineren het straatbeeld
In de 16e eeuw zijn de bouwactiviteiten meer verspreid over de hele periode
met de meeste activiteit in het tweede en derde kwart van deze eeuw.
Typologisch en in de wijze van construeren zijn de veranderingen ten opzichte
van de vorige eeuw niet zo groot, wel in de architectuur. Wel worden in deze
eeuw ook veel kleine huizen gebouwd van baksteen. Vanaf omstreeks 1540
doet de renaissance haar intrede en vele gevels zullen in deze trant zijn gebouwd
of verbouwd, maar hiervan is slechts één overgebleven (huis Cardinaal
uit 1559, herplaatst in 1917 aan het Martinikerkhof).
Verder werden er veel pakhuizen gebouwd met bakstenen muren, vaak als
achterhuis al dan niet vrij staand op het achtererf. Kenmerkend zijn de lage
verdiepingshoogtes en kleine luikvensters in de gevels.
Baksteen werd steeds algemener toegepast wat blijkt uit de vele kleine huizen
(bijvoorbeeld eenkamerwoningen) die zijn gebouwd tegen de binnenkant
van de stadsmuur.
In de manier van het metselen van muren moet de opkomst van het staand
verband genoemd worden. Aan het formaat van de bakstenen verandert niet
zoveel, al lijken de kleine formaten die soms in de 15e eeuw werden toegepast
nu weinig of niet voor te komen. Het metselwerk is iets verzorgder
dan in de periode hiervoor. Typisch voor de 16e eeuw zijn de forse balkmaten
die voor balklagen worden toegepast (25 tot 30 cm in het vierkant). Muren,
gemetseld van hergebruikte bakstenen komen in de 16ee eeuw eveneens
voor, herkenbaar aan het forse baksteenformaat, slordig gemetseld met veel
gebroken stenen.
Aan het eind van deze eeuw zijn de belangrijke straten en pleinen grotendeels
of geheel ‘versteend’, dat wil zeggen er staan aaneen gesloten rijen huizen
van hoofdzakelijk baksteen.
17e eeuw, metamorfose van de stad
De eerste decennia van de 17e eeuw is een periode van ingrijpende en grootschalige
ontwikkelingen. De stad werd bijna verdubbeld in oppervlak en kreeg
een nieuw omwalling met 17 dwingers. Door de gigantische bouwactiviteit
onderging de stad een metamorfose die zich op deze schaal nooit meer zou
herhalen. Aan de nieuw aangelegde straten en de Ossenmarkt, in wat nu de
Horusbuurt wordt genoemd, werd voortvarend begonnen met nieuwbouw.
Aan dit ruime plein werden voorname huizen gebouwd, veelal in de vorm
van forse dwarshuizen. Aan het begin van zowel de Nieuwe Boteringe- als de
Nieuwe Ebbingestraat werden veelal tweelaagse diephuizen gebouwd. Verder
naar het noorden en aan de Nieuwe Kijk in ‘t Jatstraat en aan de dwarsstraten
werden veel eenlaagse huizen gebouwd. Als de grote bouwgolf voor het midden
van de 17e eeuw bijna tot stilstand komt is de Hortusbuurt nog lang niet
volgebouwd, vooral aan de noordkant langs de vestingwal is nog veel onbebouwd
en dit zou ook lang zo blijven.
Aan de noord- en oostkant van de middeleeuwse stad werden op de vrijgekomen
gronden van de geslechte vestingwerken rijen nieuwe huizen gebouwd.
Ook hier gaat het voor een deel om dwarshuizen. Opvallend is dat hier in een
aantal gevallen sprake was van projectmatig opgezette nieuwbouw van rijen
gelijksoortige huizen (bijvoorbeeld aan de Turfsingel nr. 23 t/m 39).
In de middeleeuwse binnenstad werden enkele nieuwe straten aangelegd
waarvan de Zwanestraat de belangrijkste was. In korte tijd was de straat
geheel bebouwd met huizen. In de bestaande middeleeuwse bebouwing
werd in de eerste helft van de 17e eeuw bijzonder veel verbouwd, soms zeer
ingrijpend. Kenmerkend voor deze periode zijn de gevels met de zandstenen
schelpen boven de vensters, typerend voor de Groningse renaissance en
verwant met de renaissance in het aangrenzende deel van Duitsland. Maar
75