6 Sar<strong>de</strong>s Speciale Editie–nummer 9–september 2010
Lilian <strong>van</strong> <strong>de</strong>r Bolt en Jeroen Aarssen (Sar<strong>de</strong>s) Inleiding Op een aantal <strong>voor</strong>scholen in <strong>de</strong> Amerikaanse staat Colorado wordt gewerkt met <strong>het</strong> programma Tools of the Mind. Daar lukt <strong>het</strong> <strong>de</strong> juf om alle zestien paar ogen <strong>van</strong> haar 3- en 4-jarige leerlingen meteen op zich gericht te krijgen, terwijl ze rustig zegt: “Remember, I have the mouth and you have the ears.” Daarmee wijst ze bijna terloops op haar eigen rol en op <strong>de</strong> rol <strong>van</strong> <strong>de</strong> kin<strong>de</strong>ren. Behalve <strong>de</strong> didactische kwaliteiten <strong>van</strong> <strong>de</strong> juf, is dit <strong>voor</strong>al ook <strong>de</strong> verdienste <strong>van</strong> <strong>het</strong> gebruikte <strong>voor</strong>schoolse programma. Tools of the Mind besteedt in alle dagelijkse activiteiten, on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re door <strong>het</strong> gebruik <strong>van</strong> symbolen <strong>als</strong> ‘mond’ en ‘oren’, aandacht aan zaken zo<strong>als</strong> plannen, reflecteren, keuzes maken, prioriteiten stellen, <strong>de</strong> aandacht richten, geconcentreerd werken, problemen oplossen, flexibel <strong>van</strong> taak of rol kunnen wisselen, samenwerken met an<strong>de</strong>re kin<strong>de</strong>ren, <strong>het</strong> on<strong>de</strong>rdrukken <strong>van</strong> impulsen, et cetera. Deze vormen <strong>van</strong> gedragsregulatie en <strong>het</strong> structureren <strong>van</strong> <strong>het</strong> <strong>de</strong>nken en <strong>het</strong> geheugen vallen on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> noemer ‘executieve functies’ 1 . Kin<strong>de</strong>ren verschillen enorm in <strong>de</strong> mate waarin zij dit soort vaardighe<strong>de</strong>n on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> knie hebben. Moeten we dan terug naar ou<strong>de</strong>rwetse waar<strong>de</strong>n in <strong>het</strong> on<strong>de</strong>rwijs, zo<strong>als</strong> meer structuur en discipline? Sar<strong>de</strong>s Speciale Editie–nummer 9–september 2010 Het is een herkenbaar verschijnsel in peuter- en kleutergroepen. De juf vraagt om aandacht, omdat ze iets aan <strong>de</strong> groep wil vertellen, maar <strong>de</strong> kin<strong>de</strong>ren stuiteren door <strong>het</strong> lokaal, duwen elkaar om, gillen om <strong>het</strong> hardst. Het duurt heel lang <strong>voor</strong>dat <strong>de</strong> juf ook echt alle aandacht heeft. 1 Voor <strong>het</strong> begrip ‘executieve functies’ wor<strong>de</strong>n in <strong>de</strong>ze Sar<strong>de</strong>s Speciale Editie verschillen<strong>de</strong> termen gebruikt: executieve functies, zelfregulatie of zelfsturing. Strikt gesproken zijn <strong>het</strong> niet volledig i<strong>de</strong>ntieke concepten, maar we hebben <strong>de</strong> auteurs <strong>de</strong> vrijheid gegeven om <strong>de</strong> door hen gewenste term te gebruiken. Nee, want in die traditionele opvatting <strong>van</strong> groepsdiscipline is <strong>het</strong> <strong>de</strong> leerkracht die aan <strong>het</strong> stuur zit en regels oplegt. De structuur die Tools of the Mind in <strong>de</strong> dagelijkse activiteiten brengt, rust echter op een belangrijke an<strong>de</strong>re pijler: <strong>het</strong> gaat er juist om dat kin<strong>de</strong>ren hun eigen gedrag gaan reguleren, dat ze zichzelf aansturen en dus ‘eigenaar’ <strong>van</strong> hun gedrag wor<strong>de</strong>n. In <strong>de</strong>ze Sar<strong>de</strong>s Speciale Editie staat <strong>de</strong> rol <strong>van</strong> executieve functies in kin<strong>de</strong>rdagverblijven, peuterspeelzalen en <strong>het</strong> <strong>basis</strong>on<strong>de</strong>rwijs centraal. Wat zegt <strong>de</strong> wetenschap erover, hoe werkt <strong>het</strong> in <strong>de</strong> praktijk, hoe kunnen profession<strong>als</strong> en ou<strong>de</strong>rs <strong>de</strong> <strong>ontwikkeling</strong> <strong>van</strong> executieve functies stimuleren? In <strong>het</strong> eerste artikel over <strong>het</strong> stimuleren <strong>van</strong> zelfsturing <strong>van</strong> jonge kin<strong>de</strong>ren leggen we <strong>de</strong> begrippen ‘executieve functies’ en ‘zelfsturing’ uit, lichten we toe waarom er tegenwoordig zoveel ophef over is en gaan we in op <strong>de</strong> betekenis <strong>van</strong> executieve functies <strong>voor</strong> <strong>het</strong> <strong>voor</strong>komen <strong>van</strong> on<strong>de</strong>rwijsachterstan<strong>de</strong>n. Leerkrachten en leidsters <strong>van</strong> peuterspeelzalen hebben verhalen te over <strong>van</strong> kin<strong>de</strong>ren die zich druk en impulsief gedragen, een kort lontje hebben, niet zelfstandig kunnen werken of zich niet op een taak kunnen concentreren. Is daar niet iets aan te doen? Ja, zeggen on<strong>de</strong>rzoekers, dat kan door jonge kin<strong>de</strong>ren met bepaal<strong>de</strong> programma’s en methodieken executieve functies aan te leren. Paul Leseman geeft in zijn artikel aan dat executieve functies – ‘learning related skills’ – belangrijk zijn bij <strong>de</strong> <strong>ontwikkeling</strong> <strong>van</strong> <strong>het</strong> werkgeheugen. 7