woorden, waarden en de evolutie van gedrag - VU-DARE Home
woorden, waarden en de evolutie van gedrag - VU-DARE Home
woorden, waarden en de evolutie van gedrag - VU-DARE Home
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>woord<strong>en</strong></strong>, <strong>waard<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>evolutie</strong> <strong>van</strong> <strong>gedrag</strong><br />
humane sociobiologie in methodologisch perspectief<br />
Bart Voorzanger<br />
originele tekst, opnieuw gecorrigeerd,<br />
geïllustreerd <strong>en</strong> opgemaakt<br />
g<strong>en</strong><br />
omgeving wet<strong>en</strong>schap filosofie<br />
methodologie k<strong>en</strong>nis criteria<br />
meerplaatsigheid verhaal dierlijk betek<strong>en</strong>is<br />
hel<strong>de</strong>rheid meerzinnigheid sociobiologie cultureel<br />
g<strong>en</strong><strong>en</strong> aangebor<strong>en</strong> natuurlijk sociaal aangeleerd<br />
kin<strong>de</strong>rtal biologisch m<strong>en</strong>selijk strategie<br />
<strong>gedrag</strong>ing egoïsme ethiek<br />
altruïsme fitness norm<strong>en</strong><br />
naturalisme bio-altruïsme<br />
moraal behor<strong>en</strong> zijn kin<strong>de</strong>rzorg<br />
woud incest<br />
mann<strong>en</strong> vacht natuur<br />
water vrouw<strong>en</strong><br />
steppe verzamelaars<br />
d f i l b i h
© Bart Voorzanger, 1978 / 2009<br />
Midd<strong>en</strong>weg 65<br />
1098AE Amsterdam<br />
bart.voorzanger@mac.com<br />
u mag <strong>de</strong>ze uitgave vrijelijk distribuer<br />
mits ongewijzigd <strong>en</strong> om niet.<br />
voor Sophie<br />
<strong>en</strong> Hieronymus
inhoudsopgave<br />
inhoudsopgave......................................................................................3<br />
t<strong>en</strong> gelei<strong>de</strong> ..........................................................................................6<br />
stelling<strong>en</strong>............................................................................................8<br />
1 inleiding ............................................................................................11<br />
1.1. sociobiologie ...............................................................................11<br />
1.2. m<strong>en</strong>ingsverschill<strong>en</strong> <strong>en</strong> begripsverwarring ................................16<br />
1.2.1. k<strong>en</strong>nis – e<strong>en</strong> intermezzo ......................................................18<br />
1.2.2. methodologie........................................................................21<br />
1.2.2.1. methodologie: wet<strong>en</strong>schappelijk belang........................25<br />
1.2.2.2. methodologie: maatschappelijk belang.........................29<br />
1.3. opzet <strong>van</strong> het on<strong>de</strong>rzoek............................................................32<br />
2 <strong>evolutie</strong> <strong>en</strong> cultuur...........................................................................35<br />
2.1. dichotomieën.............................................................................36<br />
2.1.1. aangebor<strong>en</strong> <strong>en</strong> aangeleerd <strong>gedrag</strong> .......................................39<br />
2.1.2. g<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> omgeving..............................................................40<br />
2.1.3. natuurlijk <strong>en</strong> cultureel.........................................................46<br />
2.1.4. biologisch <strong>en</strong> sociaal ............................................................51<br />
2.1.5. nogmaals dichotomieën.......................................................53<br />
2.2. culturele <strong>evolutie</strong> ......................................................................54<br />
2.2.1. omgevingsinvloed<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>evolutie</strong>biologie ............................56<br />
2.2.2. twee theorieën over culturele <strong>evolutie</strong>................................63<br />
2.2.3. cultuur als omgevingsfactor................................................67<br />
2.3. besluit ........................................................................................71<br />
3 altruïsme: selectie <strong>en</strong> selecti<strong>en</strong>iveaus .............................................74<br />
3.1. selecti<strong>en</strong>iveaus ...........................................................................77<br />
3.1.1. verwant<strong>en</strong>selectie.................................................................78<br />
3.1.2. groepselectie ........................................................................83<br />
3
3.1.3. selectie op verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> niveaus ........................................85<br />
3.1.4. het g<strong>en</strong> als e<strong>en</strong>heid <strong>van</strong> selectie...........................................87<br />
3.2. altruïsme: begripsvorming........................................................91<br />
3.2.1. <strong>van</strong> altruïsme naar bioaltruïsme .........................................93<br />
3.2.2. verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> bioaltruïsmebegripp<strong>en</strong> .................................95<br />
3.2.2.1.1. hoofdrolspelers in e<strong>en</strong> altruïsme<strong>de</strong>finitie...................97<br />
3.2.2.1.2. <strong>gedrag</strong>ing<strong>en</strong> <strong>en</strong> strategieën .......................................101<br />
3.2.2.1.3. fitness, kin<strong>de</strong>rtalverm <strong>en</strong> welstand...........................104<br />
3.2.2.2. bioaltruïsme: <strong>de</strong>finities.................................................111<br />
3.2.3. bioaltruïsme<strong>de</strong>finities: on<strong>de</strong>rling verband........................117<br />
3.2.4. bioaltruïsme <strong>en</strong> moraal......................................................121<br />
4 biologie <strong>en</strong> meta-ethiek .................................................................125<br />
4.1. meta-ethiek ..............................................................................127<br />
4.1.1. <strong>de</strong> naturalistische drogred<strong>en</strong> ..............................................131<br />
4.1.2. het on<strong>de</strong>rscheid tuss<strong>en</strong> ‘zijn’ <strong>en</strong> ‘behor<strong>en</strong>’.........................134<br />
4.1.3. feit<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong> ................................................................135<br />
4.2. evolutionaire ethiek ................................................................136<br />
4.2.1. Murphy ...............................................................................141<br />
4.2.2. Ruse <strong>en</strong> Wilson..................................................................148<br />
4.2.3. Campbell............................................................................154<br />
4.2.4. Richards.............................................................................159<br />
4.3. besluit ......................................................................................167<br />
5 <strong>de</strong> m<strong>en</strong>selijke natuur .....................................................................169<br />
5.1. <strong>evolutie</strong>theorie <strong>en</strong> evolutionaire reconstructies......................172<br />
5.2. reconstructies <strong>van</strong> ons evolutionaire verled<strong>en</strong> .......................175<br />
5.2.1.1. <strong>de</strong> m<strong>en</strong>s als roofdier......................................................176<br />
5.2.1.2. <strong>de</strong> m<strong>en</strong>s als wateraap ...................................................179<br />
5.2.1.3. <strong>de</strong> m<strong>en</strong>s als verzamelaar ..............................................182<br />
5.2.1.4. <strong>de</strong> m<strong>en</strong>s als voedsel<strong>de</strong>ler..............................................185<br />
4
5.2.2. m<strong>en</strong>sbeeld<strong>en</strong> <strong>en</strong> reconstructie ..........................................186<br />
5.2.3. evolutionaire karakterisering zon<strong>de</strong>r reconstructie? ........191<br />
5.3. <strong>de</strong> m<strong>en</strong>selijke natuur...............................................................194<br />
5.3.1. <strong>de</strong> m<strong>en</strong>selijke natuur in <strong>en</strong>ge zin .......................................195<br />
5.3.2. <strong>de</strong> m<strong>en</strong>selijke natuur in ruime zin.....................................197<br />
5.4. morele universalia...................................................................199<br />
5.5. sociobiologie <strong>en</strong> morele universalia .......................................202<br />
besluit ...............................................................................................206<br />
geciteer<strong>de</strong> literatuur..........................................................................211<br />
bijlage 1 Lumsd<strong>en</strong> <strong>en</strong> Wilson ...........................................................220<br />
kritiek op <strong>de</strong> uitgangspunt<strong>en</strong> <strong>van</strong> Lumsd<strong>en</strong> <strong>en</strong> Wilson ................226<br />
bijlage 2 Cavalli-Sforza <strong>en</strong> Feldman ................................................233<br />
comm<strong>en</strong>taar op Cavalli-Sforza <strong>en</strong> Feldman..................................238<br />
5
M<strong>en</strong> vraagt me waarom ik zoveel nummers wyd aan<br />
buit<strong>en</strong>issighed<strong>en</strong>. Eilieve, wanneer gy goe<strong>de</strong>r<strong>en</strong> te lad<strong>en</strong> hebt in ’n<br />
vaartuig, <strong>en</strong> ge vindt dat vol, overvol … begint ge dan niet met<br />
loss<strong>en</strong>, reinig<strong>en</strong>, schoonveg<strong>en</strong>?<br />
Is niet het wegruim<strong>en</strong> <strong>van</strong> ’t scha<strong>de</strong>lyke, ’n ev<strong>en</strong> nuttige, ’n ev<strong>en</strong><br />
noodzakelyke arbeid als ’t aanbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> <strong>van</strong> het goe<strong>de</strong>?<br />
t<strong>en</strong> gelei<strong>de</strong><br />
Multatuli, i<strong>de</strong>e 178<br />
Het boek dat nu voor u ligt is voor e<strong>en</strong> proefschrift <strong>van</strong> e<strong>en</strong> bioloog<br />
vrij ongebruikelijk <strong>van</strong> opzet. U zult er ge<strong>en</strong> feit<strong>en</strong>k<strong>en</strong>nis uit opdo<strong>en</strong><br />
die niet ook al via eer<strong>de</strong>re publicaties <strong>van</strong> an<strong>de</strong>r<strong>en</strong> beschikbaar<br />
was. Het gaat eer<strong>de</strong>r over <strong>woord<strong>en</strong></strong> dan over feit<strong>en</strong>. En wel<br />
over <strong>woord<strong>en</strong></strong> die e<strong>en</strong> belangrijke rol spel<strong>en</strong> in discussies over<br />
humane sociobiologie. Het is geschrev<strong>en</strong> in <strong>de</strong> overtuiging dat e<strong>en</strong><br />
zinvolle gedacht<strong>en</strong>wisseling over <strong>de</strong> voors <strong>en</strong> teg<strong>en</strong>s <strong>van</strong> e<strong>en</strong><br />
sociobiologische b<strong>en</strong>a<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> m<strong>en</strong>selijk (<strong>en</strong> dierlijk!) <strong>gedrag</strong><br />
alle<strong>en</strong> mogelijk is wanneer er voldo<strong>en</strong><strong>de</strong> hel<strong>de</strong>rheid bestaat over <strong>de</strong><br />
betek<strong>en</strong>is <strong>van</strong> <strong>de</strong> bewering<strong>en</strong> <strong>van</strong> voor- <strong>en</strong> teg<strong>en</strong>stan<strong>de</strong>rs. En daarvoor<br />
is eerst <strong>en</strong> vooral begripsmatige hel<strong>de</strong>rheid nodig.<br />
Dit boekje zou er niet gekom<strong>en</strong> zijn zon<strong>de</strong>r hulp <strong>van</strong> an<strong>de</strong>r<strong>en</strong>.<br />
Enkele <strong>van</strong> h<strong>en</strong> noem ik hier graag persoonlijk. De volgor<strong>de</strong> is<br />
vooral chronologisch.<br />
Wim <strong>van</strong> <strong>de</strong>r Ste<strong>en</strong> heeft me <strong>van</strong> dag tot dag begeleid. En dat was<br />
ge<strong>en</strong> makkelijke taak. Hij heeft me elk probleem waar ik overhe<strong>en</strong><br />
dreig<strong>de</strong> te stapp<strong>en</strong> voorgehoud<strong>en</strong>, <strong>en</strong> me steeds opnieuw geholp<strong>en</strong><br />
oplossing<strong>en</strong> (als ’t moest: redactionele) te bed<strong>en</strong>k<strong>en</strong>. Het duur<strong>de</strong><br />
soms ev<strong>en</strong> voor ik daar blij mee was, <strong>en</strong> ik heb heel wat onvre<strong>de</strong> op<br />
hem afgereageerd, maar steeds als ik <strong>de</strong> moed kwijt was hielp hij<br />
6
me weer op weg.<br />
In <strong>de</strong> eerste fase <strong>van</strong> mijn on<strong>de</strong>rzoek had ik vaak ge<strong>en</strong> i<strong>de</strong>e waar<br />
het (<strong>en</strong> ik!) he<strong>en</strong> zou moet<strong>en</strong>. Avond<strong>en</strong>lange gesprekk<strong>en</strong> met Jet<br />
Rootlieb verdrev<strong>en</strong> <strong>de</strong> onrust daarover.<br />
Professor Lever heeft mijn hele verhaal met zorg gelez<strong>en</strong>. Hij heeft<br />
me er niet <strong>van</strong> kunn<strong>en</strong> weerhoud<strong>en</strong> in <strong>de</strong> eerste persoon <strong>en</strong>kelvoud<br />
te schrijv<strong>en</strong>, maar zijn inhou<strong>de</strong>lijke comm<strong>en</strong>taar heeft me steeds<br />
aan het d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> gezet, <strong>en</strong> dat leid<strong>de</strong> vaak tot veran<strong>de</strong>ring<strong>en</strong>.<br />
Datzelf<strong>de</strong> geldt voor het comm<strong>en</strong>taar <strong>van</strong> Peter Sloep. Ik waar<strong>de</strong>er<br />
het zeer dat hij daar, naast e<strong>en</strong> nieuwe baby <strong>en</strong> e<strong>en</strong> nieuwe baan,<br />
tijd voor heeft vrijgemaakt. Ik d<strong>en</strong>k bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> met plezier terug<br />
aan <strong>de</strong> gastvrijheid <strong>van</strong> Sioe Li <strong>en</strong> hem, zowel in Zuidbroek, als in<br />
Guelph <strong>en</strong> Schaesberg.<br />
Ni<strong>en</strong>ke <strong>van</strong> <strong>de</strong>r Baan was <strong>de</strong> <strong>en</strong>ige niet-bioloog on<strong>de</strong>r mijn eerste<br />
lezers. Zij bevestig<strong>de</strong> zowel mijn angst dat veel <strong>van</strong> wat ik zeg over<br />
vakk<strong>en</strong> waar ik niet in thuis b<strong>en</strong> min<strong>de</strong>r g<strong>en</strong>uanceerd is als ik zou<br />
will<strong>en</strong>, als mijn hoop dat dit boek voor e<strong>en</strong> ‘buit<strong>en</strong>staan<strong>de</strong>r’ in<br />
principe te lez<strong>en</strong> is. Ik hoop dat haar kritiek me voor e<strong>en</strong> onverantwoord<br />
gebrek aan nuance heeft kunn<strong>en</strong> behoed<strong>en</strong>.<br />
Jan <strong>van</strong> Hooffs reactie stimuleer<strong>de</strong> me op <strong>de</strong> valreep nog tot tal <strong>van</strong><br />
wijziging<strong>en</strong>. Hij heeft mij daar twee zware maar leerzame middag<strong>en</strong><br />
mee bereid.<br />
Joop Vegter, t<strong>en</strong> slotte, nam <strong>de</strong> ondankbare taak op zich mijn hele<br />
boek na te vlooi<strong>en</strong> op spel- <strong>en</strong> verwijsfout<strong>en</strong>.<br />
H<strong>en</strong> all<strong>en</strong> b<strong>en</strong> ik dankbaar voor steun <strong>en</strong> hulp. Maar vooral dank ik<br />
Sophie, die me er steeds weer aan herinner<strong>de</strong> wat echt telt in het<br />
lev<strong>en</strong>.<br />
7
stelling<strong>en</strong><br />
1. Onstelligheid is nozel.<br />
2. Wie me<strong>en</strong>t dat <strong>de</strong> beste beschikbare theorie beter is dan<br />
ge<strong>en</strong> theorie gaat voorbij aan <strong>de</strong> heilzaamheid <strong>van</strong> stilte.<br />
3. Hoewel beoef<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> natuurwet<strong>en</strong>schap zich graag<br />
beroep<strong>en</strong> op hun empirie <strong>en</strong> <strong>de</strong> verifieerbaarheid <strong>van</strong> hun<br />
uitsprak<strong>en</strong>, hebb<strong>en</strong> zij elk voor zich het overgrote <strong>de</strong>el <strong>van</strong><br />
hun ‘k<strong>en</strong>nis’ <strong>van</strong> hor<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong>. Enige bescheid<strong>en</strong>heid<br />
teg<strong>en</strong>over an<strong>de</strong>re gelovig<strong>en</strong> zou h<strong>en</strong> dus niet misstaan.<br />
4. Religiositeit begint bij het inzicht dat onbeantwoordbare<br />
vrag<strong>en</strong> belangrijk zijn.<br />
5. Wie uit het succes <strong>van</strong> <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rne techniek <strong>de</strong> juistheid<br />
<strong>van</strong> mo<strong>de</strong>rne natuurwet<strong>en</strong>schappelijke theorieën afleidt,<br />
veronachtzaamt <strong>de</strong> mogelijkheid dat bei<strong>de</strong> slechts sam<strong>en</strong>gaan<br />
doordat ze voortkom<strong>en</strong> uit e<strong>en</strong>zelf<strong>de</strong> bron, <strong>en</strong> zet te<br />
snel <strong>de</strong> stap <strong>van</strong> correlatie naar oorzakelijk verband.<br />
6. De red<strong>en</strong>ering dat e<strong>en</strong> wet<strong>en</strong>schapsbeoef<strong>en</strong>aar niet verantwoor<strong>de</strong>lijk<br />
is voor misbruik <strong>van</strong> door hem ontwikkel<strong>de</strong><br />
techniek<strong>en</strong> omdat we immers ook e<strong>en</strong> hamerfabrikant niet<br />
verantwoor<strong>de</strong>lijk houd<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> moord begaan met e<strong>en</strong><br />
door hem gemaakte hamer, gaat in één opzicht mank: e<strong>en</strong><br />
moord begaan met e<strong>en</strong> hamer wordt maar zeld<strong>en</strong> uitgelokt<br />
door gestook <strong>van</strong> e<strong>en</strong> hamerfabrikant in e<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
oorsprong harmonieuze relatie.<br />
7. De veel gehoor<strong>de</strong> stelling dat wij ethisch (nog) met toe zijn<br />
aan <strong>de</strong> mogelijkhed<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rne techniek<br />
suggereert t<strong>en</strong> onrechte dat wij ethisch wel zijn toegerust<br />
8
voor mogelijkhed<strong>en</strong> die min<strong>de</strong>r heet <strong>van</strong> <strong>de</strong> naald zijn, <strong>en</strong><br />
verwart <strong>de</strong>rhalve e<strong>en</strong> kwestie <strong>van</strong> ethiek met e<strong>en</strong> kwestie<br />
<strong>van</strong> w<strong>en</strong>n<strong>en</strong>.<br />
8. Er zal altijd e<strong>en</strong> doodsoorzaak nummer één zijn.<br />
9. Volg<strong>en</strong>s Van Duiv<strong>en</strong>bo<strong>de</strong> snapp<strong>en</strong> veel lek<strong>en</strong> niet hoe<br />
natuurlijke selectie werkt doordat biolog<strong>en</strong> bet begrip<br />
adaptatie verkeerd gebruik<strong>en</strong>. Met het woordgebruik in<br />
haar eerste stelling – ‘De voortplantingsstrategie <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
hermafrodiete slak Lymnaea stagnalis is erop gericht dat<br />
zelfbevruchting zoveel mogelijk wordt beperkt.’ (cursivering,<br />
afgezi<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> soortnaam, <strong>van</strong> mij) – werkt ook<br />
zij het onbegrip <strong>van</strong> lek<strong>en</strong> in <strong>de</strong> hand.<br />
Y.A. <strong>van</strong> Duiv<strong>en</strong>bo<strong>de</strong>. 1984. Sexual behaviour of the hermaphrodite<br />
freshwater snail Lymnaea stagnalis. Proefschrift <strong>VU</strong>, stelling<strong>en</strong> 1 <strong>en</strong><br />
IX.<br />
10. Kuipers’ explicatie <strong>van</strong> <strong>de</strong> functionele b<strong>en</strong>a<strong>de</strong>ring in <strong>de</strong><br />
biologie laat e<strong>en</strong> aantal ding<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>:<br />
(1) dat uitsprak<strong>en</strong> die aan bepaal<strong>de</strong> k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
bepaal<strong>de</strong> organism<strong>en</strong> e<strong>en</strong> functie toeschrijv<strong>en</strong> iets<br />
betek<strong>en</strong><strong>en</strong>, <strong>en</strong> dat zulke uitsprak<strong>en</strong> e<strong>en</strong> rol spel<strong>en</strong> in<br />
functionele analyses,<br />
(2) dat er in <strong>de</strong> biologie, náást wat biolog<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
functionele verklaring noem<strong>en</strong>, ruimte is voor<br />
argum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die wel <strong>de</strong>ductief geldig zijn,<br />
(3) dat functionele uitsprak<strong>en</strong> na logische reconstructie<br />
<strong>van</strong> on<strong>de</strong>rzoekspraktijk<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>min e<strong>en</strong> goe<strong>de</strong> basis zijn<br />
voor het <strong>de</strong>ductief afleid<strong>en</strong> <strong>van</strong> k<strong>en</strong>merksbeschrijving<strong>en</strong><br />
als na logische reconstructie <strong>van</strong> verklaring<strong>en</strong>.<br />
De auteurs die Kuypers kritiseert zull<strong>en</strong> met (1) <strong>en</strong> (2)<br />
9
ge<strong>en</strong> moeite hebb<strong>en</strong>, <strong>en</strong> (3) laat zi<strong>en</strong> dat hij er niet in<br />
slaagt zijn hoofdbezwaar teg<strong>en</strong> <strong>de</strong> visie <strong>van</strong> Hempel te<br />
omzeil<strong>en</strong>. De meeste bezwar<strong>en</strong> die Kuypers inbr<strong>en</strong>gt teg<strong>en</strong><br />
eer<strong>de</strong>re reconstructies <strong>van</strong> <strong>de</strong> zog<strong>en</strong>aam<strong>de</strong> functionele<br />
verklaring zijn dan ook onverkort <strong>van</strong> toepassing op zijn<br />
eig<strong>en</strong> reconstructie.<br />
Th. A. F. Kuipers. 1986. The logic of functional explanation in<br />
biology. In: The task of contemporary philosophy (Proceedings of the<br />
10th International Wittg<strong>en</strong>stein Symposium) blz. 110-114. Höl<strong>de</strong>r.<br />
Pichler & Tempsky, W<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
11. ‘Inclusive fitness’ is e<strong>en</strong> overbodig begrip.<br />
12. Inspanning<strong>en</strong> om twee<strong>de</strong>-geldstroomgeld te verwerv<strong>en</strong><br />
scherp<strong>en</strong> het vermog<strong>en</strong> succesvolle subsidieaanvrag<strong>en</strong> te<br />
schrijv<strong>en</strong> méér dan het vermog<strong>en</strong> zinvol wet<strong>en</strong>schappelijk<br />
on<strong>de</strong>rzoek te do<strong>en</strong>.<br />
13. Arbeidsmobiliteit <strong>en</strong> sociale <strong>de</strong>sintegratie zijn<br />
onlosmakelijk met elkaar verbond<strong>en</strong>.<br />
14. G<strong>en</strong>etici die speculer<strong>en</strong> over <strong>de</strong> mogelijkheid om eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> het <strong>en</strong>e organisme mid<strong>de</strong>ls DNA-recombinanttechniek<strong>en</strong><br />
over te plant<strong>en</strong> in an<strong>de</strong>re organism<strong>en</strong><br />
zijn uitsluit<strong>en</strong>d in overdrachtelijke zin bezig met het<br />
overplant<strong>en</strong> <strong>van</strong> eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>: ze naai<strong>en</strong> hun publiek<br />
e<strong>en</strong> oor aan.<br />
15. Gezi<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>orme verwachting<strong>en</strong> die m<strong>en</strong> <strong>van</strong> haar<br />
mogelijkhed<strong>en</strong> heeft is het raar dat m<strong>en</strong> <strong>de</strong> biotechnologie<br />
met allereerst heeft ingezet voor <strong>de</strong> productie <strong>van</strong><br />
Haarlemmerolie.<br />
10
1 inleiding<br />
In 1975 publiceer<strong>de</strong> Edward O. Wilson e<strong>en</strong> boek dat <strong>de</strong><br />
geboorte <strong>van</strong> e<strong>en</strong> nieuwe biologische discipline inluid<strong>de</strong> <strong>en</strong><br />
dat zeer veel stof zou do<strong>en</strong> opwaai<strong>en</strong>: Sociobiology, the New<br />
Synthesis. * Over dat boek zal ik het maar zeer terloops<br />
hebb<strong>en</strong>, over wat er volg<strong>de</strong> <strong>de</strong>s te meer. Dat namelijk vormt<br />
<strong>de</strong> aanleiding tot mijn on<strong>de</strong>rzoek.<br />
1.1. sociobiologie<br />
Wat sociobiologie precies is is min<strong>de</strong>r dui<strong>de</strong>lijk dan m<strong>en</strong><br />
verwacht<strong>en</strong> zou bij e<strong>en</strong> vak dat zo dui<strong>de</strong>lijk bij één boek<br />
begint. Dat ligt zowel aan Wilson als aan wat er ver<strong>de</strong>r<br />
allemaal gebeur<strong>de</strong>. Het was dui<strong>de</strong>lijk Wilsons bedoeling e<strong>en</strong><br />
sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong><strong>de</strong> theorie te ontwikkel<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> evolutionaire<br />
verklaring biedt voor alles wat zich aan sociale interacties<br />
tuss<strong>en</strong> dier<strong>en</strong> voordoet. (Wat dat is, e<strong>en</strong> evolutionaire<br />
verklaring, komt in hoofdstuk 5 aan <strong>de</strong> or<strong>de</strong>.) Nu is Wilson<br />
e<strong>en</strong> omnivoor. Alles wat er vóór hem aan hypotheses over <strong>de</strong><br />
<strong>evolutie</strong> <strong>van</strong> sociaal <strong>gedrag</strong> bije<strong>en</strong>gedacht was plus e<strong>en</strong> flink<br />
<strong>de</strong>el <strong>van</strong> wat er aan praktisch on<strong>de</strong>rzoek was verricht komt in<br />
zijn boek sam<strong>en</strong>. Het is daardoor e<strong>en</strong> weinig kritisch <strong>en</strong> slecht<br />
verteerd allegaartje geword<strong>en</strong>. † Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> wordt het boek in<br />
veler og<strong>en</strong> ontsierd door twee onvoorzichtige hoofdstukk<strong>en</strong>:<br />
* Wilson 1975. Zie <strong>de</strong> literatuurlijst voor meer gegev<strong>en</strong>s.<br />
† Er is bijvoorbeeld veel discussie over <strong>de</strong> vraag op welk niveau<br />
natuurlijke selectie plaats vindt. Gaat het bij selectie om e<strong>en</strong> verschil in<br />
overlevingskans tuss<strong>en</strong> g<strong>en</strong><strong>en</strong>, tuss<strong>en</strong> organism<strong>en</strong>, tuss<strong>en</strong> kleine of<br />
grote groep<strong>en</strong> <strong>van</strong> organism<strong>en</strong>? (Zie § 3.1.) Die vraag speel<strong>de</strong> al to<strong>en</strong><br />
Wilson zijn Sociobiology schreef. Nerg<strong>en</strong>s blijkt echter dat hij zich met<br />
die vraag heeft beziggehoud<strong>en</strong>. Wat hem betreft kan het blijkbaar<br />
allemaal, <strong>en</strong> wel net naar het <strong>de</strong> toevallige on<strong>de</strong>rzoeker uitkomt.<br />
11
het eerste, waarin <strong>de</strong> plaats <strong>van</strong> het vak temidd<strong>en</strong> <strong>van</strong> an<strong>de</strong>re<br />
vakk<strong>en</strong> in wel erg zelfverzeker<strong>de</strong> term<strong>en</strong> wordt geschetst <strong>en</strong><br />
het laatste, waarin <strong>de</strong> <strong>evolutie</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> m<strong>en</strong>s wordt behan<strong>de</strong>ld.<br />
Wilson heeft e<strong>en</strong> vrij e<strong>en</strong>zijdig m<strong>en</strong>sbeeld <strong>en</strong> hij toont zich<br />
wars <strong>van</strong> m<strong>en</strong>swet<strong>en</strong>schappelijke inzicht<strong>en</strong>. Naar Wilsons<br />
m<strong>en</strong>ing zull<strong>en</strong> we ’s m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> do<strong>en</strong> <strong>en</strong> lat<strong>en</strong> vooral moet<strong>en</strong><br />
verklar<strong>en</strong> <strong>van</strong>uit <strong>de</strong> overlevings- <strong>en</strong> voortplantingskans<strong>en</strong> die<br />
dat do<strong>en</strong> <strong>en</strong> lat<strong>en</strong> biedt. Elke an<strong>de</strong>re interpretatie is<br />
onwet<strong>en</strong>schappelijk.<br />
Veel m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> gelov<strong>en</strong> in god<strong>en</strong> <strong>en</strong> in hoge <strong>waard<strong>en</strong></strong>. Je zou dat<br />
kunn<strong>en</strong> verklar<strong>en</strong> door aan te nem<strong>en</strong> dat die god<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>waard<strong>en</strong></strong><br />
bestaan, <strong>en</strong> dat <strong>de</strong> m<strong>en</strong>s daar weet <strong>van</strong> heeft. Wilson wijst<br />
dat beslist af. Voor hem is al dat geloof niet meer dan functioneel<br />
zelfbedrog waaraan wij ons vermog<strong>en</strong> dank<strong>en</strong> om te<br />
lev<strong>en</strong> in succesvolle groep<strong>en</strong> die door e<strong>en</strong> ge<strong>de</strong>el<strong>de</strong> overtuiging<br />
bije<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gehoud<strong>en</strong>. Maar bedrog blijft het. * En<br />
op e<strong>en</strong>zelf<strong>de</strong> oneerbiedige manier schrijft hij over <strong>de</strong> verhouding<br />
tuss<strong>en</strong> <strong>de</strong> seks<strong>en</strong>, <strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> rass<strong>en</strong>. Veel <strong>van</strong> wat<br />
welwill<strong>en</strong><strong>de</strong> westerling<strong>en</strong> in die verhouding<strong>en</strong> stoort wordt<br />
door hem bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> verklaard op e<strong>en</strong> manier die sommig<strong>en</strong><br />
haast als e<strong>en</strong> rechtvaardiging ervar<strong>en</strong>. Ongelijkheid <strong>en</strong><br />
vreem<strong>de</strong>ling<strong>en</strong>haat zijn e<strong>en</strong> natuurnoodzakelijkheid<br />
* ‘To sanctify a procedure or a statem<strong>en</strong>t is to certify it as beyond<br />
question and imply punishm<strong>en</strong>t for anyone who dares to contradict it.<br />
This extreme form of certification, the heart of all religions, is granted<br />
to the practices and dogmas that serve the most vital interests of the<br />
group. The individual is prepared by the sacred rituals for supreme<br />
effort and selfsacrifice . … Deus vult was the rallying cry of the First<br />
Crusa<strong>de</strong>. God wills it, but the summed Darwinian fitness of the tribe<br />
was the ultimate if unrecognized b<strong>en</strong>eficiary’ (Wilson 1975: 561).<br />
Wilsons verklaring is niet erg volledig. Hij vertelt wel wat zijns inzi<strong>en</strong>s<br />
het voor<strong>de</strong>el <strong>van</strong> godsdi<strong>en</strong>st is, maar hij zegt er niet bij hoe precies<br />
godsdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> zich ontwikkeld<strong>en</strong>, <strong>en</strong> hij heeft het niet over groep<strong>en</strong> die<br />
wel <strong>en</strong> groep<strong>en</strong> die niet aan godsdi<strong>en</strong>st <strong>de</strong>d<strong>en</strong>.<br />
12
waarzon<strong>de</strong>r wij niet hadd<strong>en</strong> bestaan <strong>en</strong> die zo diep in ons<br />
wez<strong>en</strong> verankerd ligt dat we er niet makkelijk <strong>van</strong> af zull<strong>en</strong><br />
kom<strong>en</strong>. Of Wilson dat als rechtvaardiging bedoelt blijft<br />
duister, maar het laat zich zeker zo lez<strong>en</strong>.<br />
Wilsons verklaring voor het ontstaan <strong>van</strong> religie <strong>en</strong> ethiek<br />
heeft, zo op het eerste gezicht, haar concurr<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Antropolog<strong>en</strong>,<br />
sociolog<strong>en</strong> <strong>en</strong> theolog<strong>en</strong>, gelovige <strong>en</strong> ongelovige,<br />
hebb<strong>en</strong> allerlei an<strong>de</strong>re opvatting<strong>en</strong> over ontstaan <strong>en</strong> functie<br />
<strong>van</strong> godsdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> <strong>en</strong> moraal. Nu hoev<strong>en</strong> al die verklaring<strong>en</strong><br />
niet met die <strong>van</strong> Wilson te bots<strong>en</strong> * , maar Wilson was (in elk<br />
geval in 1975) <strong>van</strong> m<strong>en</strong>ing dat ze dat wel <strong>de</strong>gelijk do<strong>en</strong>. De<br />
beoef<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> m<strong>en</strong>swet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> die religies <strong>en</strong><br />
ethische system<strong>en</strong> vaak an<strong>de</strong>rs interpreter<strong>en</strong> dan Wilson<br />
zull<strong>en</strong> zijns inzi<strong>en</strong>s door <strong>de</strong> <strong>evolutie</strong>biologie tot inzicht<br />
moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gebracht.<br />
Kortom, <strong>de</strong> sociobiologie legt in Wilsons optiek <strong>de</strong> basis voor<br />
e<strong>en</strong> nieuw, <strong>en</strong> nu wel wet<strong>en</strong>schappelijk, inzicht in <strong>de</strong> m<strong>en</strong>selijke<br />
natuur. † In e<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>d boek, On Human Nature uit<br />
1978, heeft hij zijn i<strong>de</strong>eën over <strong>de</strong> m<strong>en</strong>s voor e<strong>en</strong> breed<br />
publiek uitgewerkt.<br />
Als ik het in het vervolg over sociobiologie heb bedoel ik<br />
daarmee in principe het <strong>de</strong>elgebied <strong>van</strong> <strong>de</strong> biologie waarin <strong>de</strong><br />
* ‘Functie’, bijvoorbeeld, heeft in <strong>de</strong> biologie e<strong>en</strong> heel specifieke<br />
betek<strong>en</strong>is. Het heeft betrekking op het selectief voor<strong>de</strong>lige effect <strong>van</strong><br />
e<strong>en</strong> k<strong>en</strong>merk <strong>en</strong> verwijst naar ontstaanswijz<strong>en</strong>. Wat e<strong>en</strong> organisme nú<br />
doet met het on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el waar<strong>van</strong> <strong>de</strong> functie in het geding is doet niet zo<br />
ter zake. Mijn vingers zijn bij uitstek geschikt om mee te typ<strong>en</strong>, maar<br />
biologisch gezi<strong>en</strong> is dat zeker niet hun functie. E<strong>en</strong> theoloog die stelt<br />
dat <strong>de</strong> functie <strong>van</strong> e<strong>en</strong> of an<strong>de</strong>re rituele han<strong>de</strong>ling is dat die <strong>de</strong><br />
aandacht op het Opperwez<strong>en</strong> gericht houdt hoeft dus niet per se ruzie<br />
te krijg<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> bioloog die beweert dat <strong>de</strong> functie <strong>van</strong> dat ritueel<br />
geleg<strong>en</strong> is in het creër<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> groepsid<strong>en</strong>titeit, zeker niet zolang <strong>de</strong><br />
eerste bij functie d<strong>en</strong>kt aan het nuttige effect <strong>van</strong> iets.<br />
† Zie hoofdstuk 5 voor uitgebreid comm<strong>en</strong>taar.<br />
13
<strong>evolutie</strong> <strong>van</strong> – met name sociaal – <strong>gedrag</strong> c<strong>en</strong>traal staat. In<br />
die omschrijving zitt<strong>en</strong> e<strong>en</strong> paar elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> waar ik iets meer<br />
over zegg<strong>en</strong> wil. Sociobiologie is e<strong>en</strong> vak, <strong>en</strong> wat mij betreft<br />
wordt e<strong>en</strong> vak vooral gek<strong>en</strong>merkt door het soort vrag<strong>en</strong> dat<br />
zijn beoef<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> stell<strong>en</strong>, <strong>en</strong> niet bijvoorbeeld door één<br />
bepaal<strong>de</strong> theorie, één bepaald verklaringsschema. Je kunt dus<br />
sociobiologie bedrijv<strong>en</strong> zon<strong>de</strong>r <strong>de</strong> i<strong>de</strong>eën <strong>van</strong> e<strong>en</strong> bepaal<strong>de</strong><br />
sociobioloog te on<strong>de</strong>rschrijv<strong>en</strong>. Dat klinkt misschi<strong>en</strong> wat<br />
triviaal, maar in dit geval is het dat toch niet helemaal. Ik<br />
vind sociobiologie e<strong>en</strong> vak met bestaansrecht. Als ik dat zeg<br />
teg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> verklaar<strong>de</strong> teg<strong>en</strong>stand(st)er <strong>van</strong> Wilsons verhal<strong>en</strong><br />
over m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><strong>gedrag</strong> leidt dat soms tot verontwaardiging: ‘Dus<br />
jij vindt dat Wilson gelijk heeft met zijn racistische <strong>en</strong> seksistische<br />
onzin!’ Welnu, dat vind ik niet, maar ik vind wel dat <strong>de</strong><br />
vrag<strong>en</strong> die sociobiolog<strong>en</strong> stell<strong>en</strong> gesteld mog<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. En ik<br />
d<strong>en</strong>k dat er weloverwog<strong>en</strong>er <strong>en</strong> min<strong>de</strong>r bevooroor<strong>de</strong>el<strong>de</strong><br />
ant<strong>woord<strong>en</strong></strong> mogelijk zijn. Er zijn ook feministische sociobiolog<strong>en</strong>,<br />
om maar iets te noem<strong>en</strong>. Die kom<strong>en</strong> we in hoofdstuk 5<br />
nog teg<strong>en</strong>. En er zijn soms belangrijke verschill<strong>en</strong> in<br />
opvatting túss<strong>en</strong> <strong>de</strong> sociobiolog<strong>en</strong> die in veel kritiek<strong>en</strong> wat erg<br />
snel op één hoop word<strong>en</strong> gegooid. Richard Dawkins, bijvoorbeeld,<br />
is regelmatig het slachtoffer <strong>van</strong> die onzorgvuldigheid. *<br />
Nu geeft hij daar wel aanleiding toe door soms wat controversiële<br />
voorbeeld<strong>en</strong> te gebruik<strong>en</strong>. In e<strong>en</strong> <strong>van</strong> zijn boek<strong>en</strong><br />
illustreert hij <strong>de</strong> betek<strong>en</strong>is <strong>van</strong> het begrip ‘g<strong>en</strong>etische<br />
bepaaldheid’ met e<strong>en</strong> voorbeeld waarin hij aanneemt dat het<br />
verschil in breivaardigheid tuss<strong>en</strong> jongetjes <strong>en</strong> meisjes<br />
g<strong>en</strong>etisch bepaald is. En dat zal m<strong>en</strong>ig feminist <strong>de</strong> har<strong>en</strong> te<br />
berge do<strong>en</strong> rijz<strong>en</strong>. Maar het gaat in dit soort gevall<strong>en</strong> altijd<br />
om hypothetische voorbeeld<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
* Zie Huis in ’t Veld 1982.<br />
14
voor <strong>de</strong> goe<strong>de</strong> verstaan<strong>de</strong>r is dat uit <strong>de</strong> context ook dui<strong>de</strong>lijk.<br />
Dawkins’ theorieën gaan niet over m<strong>en</strong>selijk <strong>gedrag</strong>, zoals die<br />
<strong>van</strong> Wilson, maar over het precieze mechanisme <strong>van</strong><br />
natuurlijke selectie (zie hoofdstuk 3). En <strong>de</strong> rest is<br />
grapp<strong>en</strong>makerij. *<br />
Sociobiologie gaat over <strong>evolutie</strong>. Maar daarmee is nog weinig<br />
gezegd. Dé <strong>evolutie</strong>theorie bestaat niet. Evolutiebiologie is<br />
e<strong>en</strong> gebied vol boei<strong>en</strong><strong>de</strong> problem<strong>en</strong>. † Sociobiolog<strong>en</strong> zijn<br />
meestal sterk g<strong>en</strong>eigd bij <strong>evolutie</strong> mete<strong>en</strong> aan natuurlijke<br />
selectie <strong>en</strong> dus aan g<strong>en</strong>etische factor<strong>en</strong> te d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>. We zull<strong>en</strong><br />
in hoofdstuk 2 zi<strong>en</strong> dat dat erg e<strong>en</strong>zijdig is. Over <strong>de</strong> mechanism<strong>en</strong><br />
die verantwoor<strong>de</strong>lijk zijn voor evolutionaire veran<strong>de</strong>ring<strong>en</strong><br />
is het laatste woord nog lang niet gezegd. Maar<br />
<strong>evolutie</strong>biologie is meer dan e<strong>en</strong> theorie over mechanism<strong>en</strong>.<br />
Voor e<strong>en</strong> goed evolutionair begrip <strong>van</strong> <strong>de</strong> eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
e<strong>en</strong> bepaald organisme is ook <strong>en</strong>ig inzicht nodig in <strong>de</strong><br />
historische ontwikkeling die tot die k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> leid<strong>de</strong>. De<br />
sociobioloog zal dus e<strong>en</strong> beeld moet<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> historische<br />
° ontwikkeling<strong>en</strong> <strong>van</strong> sociale system<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>gedrag</strong>ing<strong>en</strong>.<br />
Ik zal later, aan <strong>de</strong> hand <strong>van</strong> voorbeeld<strong>en</strong>, lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat<br />
e<strong>en</strong> voldo<strong>en</strong><strong>de</strong> betrouwbare geschied<strong>en</strong>is <strong>van</strong> onze soort op<br />
dit mom<strong>en</strong>t nauwelijks geschrev<strong>en</strong> kan word<strong>en</strong> ‡ (zie hoofdstuk<br />
5).<br />
Hiermee is e<strong>en</strong> belangrijke groep <strong>van</strong> <strong>de</strong> problem<strong>en</strong> die <strong>de</strong><br />
aanleiding voor mijn on<strong>de</strong>rzoek vormd<strong>en</strong> ruw<br />
* Zie Voorzanger <strong>en</strong> Sloep 1986.<br />
† Zie <strong>de</strong> bijdrage <strong>van</strong> Van <strong>de</strong>r Ste<strong>en</strong> in Houtman e.a. 1986, voor e<strong>en</strong> overzicht<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> problem<strong>en</strong> die hier spel<strong>en</strong>.<br />
° ‘Historisch’ betek<strong>en</strong>t hier: betrekking hebb<strong>en</strong>d op e<strong>en</strong> in vele g<strong>en</strong>eraties<br />
gerek<strong>en</strong>d verled<strong>en</strong>, <strong>en</strong> niet slechts – zoals <strong>de</strong> gewoonte on<strong>de</strong>r historici dat wil<br />
– op het <strong>de</strong>el daar<strong>van</strong> waaruit wij geschrev<strong>en</strong> docum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> bezitt<strong>en</strong>.<br />
‡ Uiteraard geldt dat voor willekeurig welke an<strong>de</strong>re soort ook.<br />
15
gekarakteriseerd. Het wordt nu tijd om iets meer te zegg<strong>en</strong><br />
over <strong>de</strong> manier waarop ik te werk b<strong>en</strong> gegaan. Ik heb dit<br />
on<strong>de</strong>rzoek niet gedaan omdat ik buit<strong>en</strong>sporig geïnteresseerd<br />
b<strong>en</strong> in, al dan niet m<strong>en</strong>selijk, sociaal <strong>gedrag</strong>. Mijn eerste<br />
belangstelling gaat uit naar <strong>de</strong> rol <strong>van</strong> taalproblem<strong>en</strong> bij het<br />
ontstaan <strong>van</strong> misverstand<strong>en</strong> <strong>en</strong> m<strong>en</strong>ingsverschill<strong>en</strong> over<br />
wet<strong>en</strong>schap. En ik d<strong>en</strong>k dat het zichtbaar mak<strong>en</strong> <strong>van</strong> die<br />
taalproblem<strong>en</strong> kan bijdrag<strong>en</strong> tot het oploss<strong>en</strong> <strong>van</strong> on<strong>en</strong>igheid.<br />
1.2. m<strong>en</strong>ingsverschill<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
begripsverwarring<br />
M<strong>en</strong>ingsverschill<strong>en</strong> over wet<strong>en</strong>schap hebb<strong>en</strong> maar zeld<strong>en</strong> één<br />
simpele oorzaak. Aan <strong>de</strong> discussie over sociobiologie is dat<br />
dui<strong>de</strong>lijk te zi<strong>en</strong>. De <strong>de</strong>elnemers aan discussies over sociobiologie<br />
verschill<strong>en</strong> al <strong>van</strong> m<strong>en</strong>ing over feitelijke zak<strong>en</strong>. Over<br />
<strong>de</strong> vraag bijvoorbeeld in hoeverre <strong>gedrag</strong>sverschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong><br />
mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> g<strong>en</strong>etisch bepaald zijn. Sommige<br />
sociobiolog<strong>en</strong> m<strong>en</strong><strong>en</strong> dat het belang <strong>van</strong> g<strong>en</strong><strong>en</strong> hier vrij groot<br />
is, sommig<strong>en</strong> <strong>van</strong> hun teg<strong>en</strong>stan<strong>de</strong>rs acht<strong>en</strong> het heel klein.<br />
Wie er gelijk heeft wet<strong>en</strong> we niet. Voor we dat wet<strong>en</strong> zal er<br />
nog heel wat on<strong>de</strong>rzoek gedaan moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
Voor- <strong>en</strong> teg<strong>en</strong>stan<strong>de</strong>rs zijn het ook one<strong>en</strong>s over het beláng<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> biologische k<strong>en</strong>nis die sociobiolog<strong>en</strong> aandrag<strong>en</strong>. Stel<br />
dat het <strong>gedrag</strong>sverschil tuss<strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> mann<strong>en</strong> in<br />
belangrijke mate g<strong>en</strong>etisch bepaald is, moet<strong>en</strong> we dan<br />
daarom vre<strong>de</strong> hebb<strong>en</strong> met dat verschil, of moet<strong>en</strong> we juist<br />
extra hard vecht<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> wereld waarin die verschill<strong>en</strong> zo<br />
16
klein mogelijk zull<strong>en</strong> zijn? Er zijn sociobiolog<strong>en</strong> * die neig<strong>en</strong><br />
tot het eerste standpunt, ze vind<strong>en</strong> dat realistisch. En hun<br />
teg<strong>en</strong>stan<strong>de</strong>rs zull<strong>en</strong> zeker niet ontk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> dat het goed is <strong>de</strong><br />
wereld te k<strong>en</strong>n<strong>en</strong>, maar ze vind<strong>en</strong> niet dat je je door die<br />
k<strong>en</strong>nis moet lat<strong>en</strong> voorschrijv<strong>en</strong> welke i<strong>de</strong>al<strong>en</strong> je nastreeft.<br />
Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> ze soms hun twijfels waar het <strong>de</strong> status<br />
<strong>van</strong> wet<strong>en</strong>schappelijke k<strong>en</strong>nis betreft.<br />
Achter elke wet<strong>en</strong>schappelijke uitspraak schuil<strong>en</strong> <strong>en</strong>orm veel<br />
onbewez<strong>en</strong> veron<strong>de</strong>rstelling<strong>en</strong>. Je kunt ge<strong>en</strong> natuurwet<strong>en</strong>schap<br />
bedrijv<strong>en</strong> als je niet beschikt over e<strong>en</strong> flink vertrouw<strong>en</strong><br />
in eig<strong>en</strong> waarneming<strong>en</strong>, als je niet gelooft dat <strong>de</strong> ding<strong>en</strong> die je<br />
bestu<strong>de</strong>ert kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> beschrev<strong>en</strong> in term<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
materiële e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> <strong>en</strong> ket<strong>en</strong>s <strong>van</strong> oorzak<strong>en</strong> <strong>en</strong> gevolg<strong>en</strong>.<br />
Sociobiolog<strong>en</strong> vertrouw<strong>en</strong> hun waarnemingsvermog<strong>en</strong>, <strong>en</strong><br />
gelov<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> door oorzak<strong>en</strong> geregeer<strong>de</strong> materiële wereld,<br />
ook waar het het <strong>gedrag</strong> <strong>van</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> betreft. Hun teg<strong>en</strong>stan<strong>de</strong>rs<br />
vaak niet.<br />
Verschill<strong>en</strong> <strong>van</strong> m<strong>en</strong>ing over wet<strong>en</strong>schapsfilosofische,<br />
i<strong>de</strong>ologische <strong>en</strong> empirische kwesties spel<strong>en</strong> dus e<strong>en</strong> grote rol<br />
in discussies over sociobiologie. Over empirische kwesties zal<br />
ik het hier niet hebb<strong>en</strong>. Dit is e<strong>en</strong> theoretische verhan<strong>de</strong>ling.<br />
* Van Hooff wijst er terecht op dat dit zeker niet <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ing <strong>van</strong> elke<br />
sociobioloog is. Met instemming verwijst hij naar Dawkins’ Selfish g<strong>en</strong>e<br />
waarin <strong>de</strong>ze ‘… stelt dat <strong>de</strong> m<strong>en</strong>s het inzicht heeft verworv<strong>en</strong>, dat het<br />
hem mogelijk maakt zijn eig<strong>en</strong> ontwikkeling te stur<strong>en</strong>, sociale<br />
contract<strong>en</strong> te ontwikkel<strong>en</strong>, ja zelfs zijn <strong>evolutie</strong> te richt<strong>en</strong> – als hij dat<br />
wil’ (Van Hooff 1981: 35). Nu suggereert Van Hooff eer<strong>de</strong>r (op <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong><br />
bladzij) dat <strong>de</strong> ‘vrije wil’ e<strong>en</strong> begrip is dat alle<strong>en</strong> ‘… betek<strong>en</strong>is heeft in<br />
<strong>de</strong> persoonlijke ervaring.’ <strong>en</strong> dat … <strong>de</strong> ervaring e<strong>en</strong> vrije keus te do<strong>en</strong><br />
[niet inhoudt dat] het <strong>gedrag</strong> niet bepaald is <strong>en</strong> <strong>de</strong> keus niet verklaard<br />
kan word<strong>en</strong>!’ Ik waag mij niet aan e<strong>en</strong> bespreking <strong>van</strong> <strong>de</strong> ‘vrije wil’,<br />
maar ik ontkom er niet aan mij af te vrag<strong>en</strong> of het inzicht <strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
mogelijkhed<strong>en</strong> die we volg<strong>en</strong>s Dawkins <strong>en</strong> Van Hooff hebb<strong>en</strong> ge<strong>en</strong><br />
inzicht <strong>en</strong> mogelijkhed<strong>en</strong> zijn in e<strong>en</strong> wel erg overdrachtelijke betek<strong>en</strong>is<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong>ze <strong>woord<strong>en</strong></strong>.<br />
17
Maar ook <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ologische <strong>en</strong> wet<strong>en</strong>schapsfilosofische vrag<strong>en</strong><br />
kom<strong>en</strong> nauwelijks aan bod. Ik vind ze heel interessant, maar<br />
ik zal er weinig over zegg<strong>en</strong>. Ik zal alle<strong>en</strong> kort maar met veel<br />
plezier mijn eig<strong>en</strong> wet<strong>en</strong>schapsbeeld on<strong>de</strong>r <strong>woord<strong>en</strong></strong> br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>.<br />
Ik doe dat vooral omdat ik hoop dat dat mijn b<strong>en</strong>a<strong>de</strong>ring<br />
begrijpelijker maakt. Daarna zal ik schets<strong>en</strong> wat ik ver<strong>de</strong>r wél<br />
zal do<strong>en</strong>, <strong>en</strong> waarom dat nuttig zou kunn<strong>en</strong> zijn.<br />
1.2.1. k<strong>en</strong>nis – e<strong>en</strong> intermezzo<br />
De m<strong>en</strong>s leeft in e<strong>en</strong> baaierd <strong>van</strong> indrukk<strong>en</strong> <strong>en</strong> het lukt hem<br />
slecht die over zich he<strong>en</strong> te lat<strong>en</strong> gaan. Daarom vertelt hij. Hij<br />
vertelt verhal<strong>en</strong> om indrukk<strong>en</strong> te ord<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> chaos te<br />
bezwer<strong>en</strong>. Zou hij dat niet do<strong>en</strong>, zou hij zwijg<strong>en</strong> <strong>en</strong> al die<br />
indrukk<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> maar on<strong>de</strong>rgaan, dan zou hij volg<strong>en</strong>s<br />
sommig<strong>en</strong> <strong>de</strong> stem <strong>van</strong> <strong>de</strong> Schepper hor<strong>en</strong>. Maar liever hoort<br />
<strong>de</strong> m<strong>en</strong>s zichzelf.<br />
Ik hecht eraan alle verhal<strong>en</strong> die word<strong>en</strong> verteld – <strong>van</strong> <strong>de</strong> Tau<br />
Te Tsjing <strong>en</strong> <strong>de</strong> Bijbel, via <strong>de</strong> Sprookjes <strong>van</strong> Moe<strong>de</strong>r <strong>de</strong> Gans,<br />
tot Darwins Origin of Species – k<strong>en</strong>nis te noem<strong>en</strong>. K<strong>en</strong>nis is<br />
geord<strong>en</strong><strong>de</strong> ervaring. Dat zal niet ie<strong>de</strong>re<strong>en</strong> met mij e<strong>en</strong>s zijn.<br />
Veel m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> noem<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> hun eig<strong>en</strong> favoriete verhaal<br />
‘k<strong>en</strong>nis’ <strong>en</strong> gev<strong>en</strong> daarmee e<strong>en</strong> beperkte verzameling<br />
ervaring<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> bepaal<strong>de</strong> manier <strong>van</strong> ord<strong>en</strong><strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
bevoorrechte positie.<br />
De m<strong>en</strong>s ord<strong>en</strong>t ervaring<strong>en</strong> door ze in één groot verband te<br />
zett<strong>en</strong>, <strong>en</strong> e<strong>en</strong> <strong>de</strong>el <strong>van</strong> <strong>de</strong> verhal<strong>en</strong>diversiteit komt voort uit<br />
<strong>de</strong> grote verscheid<strong>en</strong>heid aan verband<strong>en</strong> die m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
bedacht. Voor sommig<strong>en</strong> is <strong>de</strong> wereld e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>spel <strong>van</strong><br />
oorzak<strong>en</strong> <strong>en</strong> gevolg<strong>en</strong>, voor an<strong>de</strong>r<strong>en</strong> e<strong>en</strong> speelveld <strong>van</strong> god<strong>en</strong>,<br />
18
<strong>en</strong> er zijn er die <strong>de</strong> wereld zi<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> geheel <strong>van</strong> betek<strong>en</strong>isvolle,<br />
naar elkaar verwijz<strong>en</strong><strong>de</strong>, gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong>. Voor <strong>de</strong><br />
eerst<strong>en</strong> wast het water omdat <strong>de</strong> sneeuw smelt, voor an<strong>de</strong>r<strong>en</strong><br />
stroomt <strong>de</strong> rivier over <strong>van</strong>wege e<strong>en</strong> Go<strong>de</strong> onwelgevallige<br />
manier <strong>van</strong> lev<strong>en</strong>, <strong>en</strong> voor <strong>de</strong> laatst<strong>en</strong> (in mijn onvolledige <strong>en</strong><br />
vertek<strong>en</strong><strong>de</strong> opsomming) verwijst al dat water naar <strong>de</strong> grote<br />
cirkelgang <strong>de</strong>r natuur (ik doe maar e<strong>en</strong> gooi). De m<strong>en</strong>s kiest<br />
niet alle<strong>en</strong> e<strong>en</strong> bepaald soort verband als meest gezaghebb<strong>en</strong>d,<br />
hij kiest ook voor bepaal<strong>de</strong> ervaring<strong>en</strong> – die hij dan<br />
bijvoorbeeld ‘feit<strong>en</strong>’ noemt – <strong>en</strong> negeert omzichtig heel wat<br />
an<strong>de</strong>re. Dat wat ik k<strong>en</strong>nis noem zegt net zo goed iets over <strong>de</strong><br />
k<strong>en</strong>ner, <strong>en</strong> zijn angst voor chaos, als over het gek<strong>en</strong><strong>de</strong>.<br />
Vaak do<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> e<strong>en</strong> poging om hun eig<strong>en</strong> keus voor e<strong>en</strong><br />
bepaald verband <strong>en</strong> voor bepaal<strong>de</strong> ‘feit<strong>en</strong>’ te rechtvaardig<strong>en</strong>.<br />
Ze ontk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> zin <strong>en</strong> voor<strong>de</strong>el <strong>van</strong> an<strong>de</strong>rmans keuze, <strong>en</strong><br />
b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong> <strong>de</strong> zeg<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> <strong>van</strong> hun eig<strong>en</strong> opvatting. Maar<br />
e<strong>en</strong> rechtvaardiging die me overtuig<strong>de</strong> kwam ik nog niet<br />
teg<strong>en</strong>. Het ligt, geloof ik, niet zo in mijn aard om snel<br />
overtuigd te rak<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> juistheid <strong>van</strong> e<strong>en</strong> bepaal<strong>de</strong><br />
opvatting <strong>en</strong> me te schar<strong>en</strong> in <strong>de</strong> rang<strong>en</strong> <strong>van</strong> haar aanhangers.<br />
Dat betek<strong>en</strong>t niet dat ik e<strong>en</strong> bepaal<strong>de</strong> visie niet<br />
serieus neem, maar op <strong>de</strong> e<strong>en</strong> of an<strong>de</strong>re manier struikel ik<br />
makkelijker over <strong>de</strong> beperking<strong>en</strong> dan dat ik me optrek aan <strong>de</strong><br />
gebod<strong>en</strong> inzicht<strong>en</strong>.<br />
Natuurwet<strong>en</strong>schap * is in onze wereld e<strong>en</strong> zeer promin<strong>en</strong>te<br />
k<strong>en</strong>nisbron. Net als alle an<strong>de</strong>re heeft ook zij haar eig<strong>en</strong> wijze<br />
om eig<strong>en</strong> onovertroff<strong>en</strong>heid te beargum<strong>en</strong>ter<strong>en</strong>. Allereerst<br />
laat zij zich voorstaan op objectiviteit <strong>en</strong> e<strong>en</strong> zorgvuldige<br />
* Ik zal soms <strong>de</strong> term<strong>en</strong> ‘wet<strong>en</strong>schap’ gebruik<strong>en</strong> als ik het eig<strong>en</strong>lijk over<br />
‘natuurwet<strong>en</strong>schap’ zou moet<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>. De macht <strong>de</strong>r gewoonte.<br />
19
empirie. * Wet<strong>en</strong>schap gaat volg<strong>en</strong>s haar bevlog<strong>en</strong> beoef<strong>en</strong>aars<br />
niet zo maar over indrukk<strong>en</strong> <strong>en</strong> ervaring<strong>en</strong> in het wil<strong>de</strong><br />
weg, maar over zorgvuldig waarg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> feit<strong>en</strong>. In <strong>de</strong><br />
praktijk betek<strong>en</strong>t dat dat <strong>de</strong> aspirant-on<strong>de</strong>rzoeker eerst moet<br />
ler<strong>en</strong> wat hij geacht wordt waar te nem<strong>en</strong>. Op basis <strong>van</strong> die<br />
selectief waarg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> feit<strong>en</strong> stell<strong>en</strong> on<strong>de</strong>rzoekers theorieën<br />
op. Die word<strong>en</strong> getoetst aan nieuwe feit<strong>en</strong>. Net zo goed als<br />
nieuwe feit<strong>en</strong> word<strong>en</strong> getoetst aan <strong>de</strong> theorie. Het loopt dus al<br />
met al nog wel los met die har<strong>de</strong> empirische basis.<br />
Wet<strong>en</strong>schapsbeoef<strong>en</strong>aars lat<strong>en</strong> zich niet zeld<strong>en</strong> voorstaan op<br />
<strong>de</strong> hel<strong>de</strong>rheid, <strong>de</strong> logica, <strong>de</strong> rationaliteit, <strong>en</strong> <strong>de</strong> verklar<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
kracht <strong>van</strong> hun bezighed<strong>en</strong> <strong>en</strong> product<strong>en</strong>. † En dat is niet<br />
helemaal terecht. Zij zoud<strong>en</strong> vrij zwijgzaam zijn als ze louter<br />
logisch te werk ging<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> zijn c<strong>en</strong>trale begripp<strong>en</strong> in<br />
<strong>de</strong> wet<strong>en</strong>schapstaal, ‘oorzaak’, ‘gevolg’, ‘gelijktijdigheid’,<br />
bijvoorbeeld, net zo vaag, diepzinnig <strong>en</strong> on<strong>de</strong>finieerbaar als<br />
c<strong>en</strong>trale begripp<strong>en</strong> in an<strong>de</strong>re verhal<strong>en</strong>stelsels. En wie heeft<br />
ooit atom<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong>? Begrijp me goed, dit zijn ge<strong>en</strong> verwijt<strong>en</strong>,<br />
maar wel red<strong>en</strong><strong>en</strong> voor bescheid<strong>en</strong>heid.<br />
Kortom, zowel <strong>de</strong> manier waarop het uitgangsmateriaal (<strong>de</strong><br />
‘feit<strong>en</strong>’) wordt verzameld, als <strong>de</strong> ord<strong>en</strong>ingsprincipes, ‘oorzakelijkheid’<br />
<strong>en</strong> ‘logische sam<strong>en</strong>hang’, rechtvaardig<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
gezon<strong>de</strong> scepsis teg<strong>en</strong>over <strong>de</strong> (natuur)wet<strong>en</strong>schap. Wie zijn<br />
* Zie Van <strong>de</strong>r Ste<strong>en</strong> 1984 a voor e<strong>en</strong> hel<strong>de</strong>r overzicht <strong>van</strong> <strong>de</strong> problem<strong>en</strong><br />
die hier spel<strong>en</strong>.<br />
† Leaky <strong>en</strong> Lewin 1978 vermak<strong>en</strong> zich over verhal<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> !Kun San<br />
(e<strong>en</strong> volk dat vroeger bosjesmann<strong>en</strong> werd g<strong>en</strong>oemd) die wel wet<strong>en</strong> wat<br />
allerlei dier<strong>en</strong> do<strong>en</strong>, die daar ‘zelfs’ (sic) e<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nis <strong>van</strong> hebb<strong>en</strong> die die<br />
<strong>van</strong> sommige westerse biolog<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>aart, maar die, volg<strong>en</strong>s <strong>de</strong><br />
auteurs, volstrekt niet begrijp<strong>en</strong> waarom ze dat do<strong>en</strong>. Leeuw<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong><br />
vooral jag<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> bepaal<strong>de</strong> gazell<strong>en</strong>soort omdat ze het vlees daar<strong>van</strong><br />
‘lekker’ vind<strong>en</strong>. En ze begrav<strong>en</strong> <strong>de</strong>l<strong>en</strong> <strong>van</strong> hun buit om die te<br />
‘verberg<strong>en</strong>’ voor hy<strong>en</strong>a’s. Simplist<strong>en</strong>, die !Kun San! En zó<br />
onwet<strong>en</strong>schappelijk.<br />
20
doelstelling<strong>en</strong> <strong>en</strong> praktische beslissing<strong>en</strong> uitsluit<strong>en</strong>d probeert<br />
te baser<strong>en</strong> op wet<strong>en</strong>schappelijke overweging<strong>en</strong> gaat niet zo<br />
vreselijk veel verstandiger te werk als iemand die zich laat<br />
leid<strong>en</strong> door het patroon <strong>van</strong> gevall<strong>en</strong> lotusst<strong>en</strong>gels, of door <strong>de</strong><br />
gedacht<strong>en</strong> die na stil gebed bij hem bov<strong>en</strong>kom<strong>en</strong>.<br />
Het zal u na <strong>de</strong>ze ontboezeming<strong>en</strong> over mijn wet<strong>en</strong>schapsbeeld<br />
niet verbaz<strong>en</strong> dat ik me niet geroep<strong>en</strong> voel partij te<br />
kiez<strong>en</strong> in discussies over sociobiologie. Ik voel me vaak vooral<br />
e<strong>en</strong> verbaas<strong>de</strong> buit<strong>en</strong>staan<strong>de</strong>r. Maar soms zie je <strong>van</strong>uit zo’n<br />
positie ding<strong>en</strong> die <strong>de</strong> discussiant<strong>en</strong> ontgaan. En wat me, naast<br />
<strong>de</strong> schrille klank<strong>en</strong> <strong>van</strong> gekwetste stemm<strong>en</strong>, vooral opvalt is<br />
<strong>de</strong> gigantische begripsverwarring. Daar zal het hier dan ook<br />
allereerst om gaan.<br />
Ik zei al dat <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ingsverschill<strong>en</strong> rond <strong>de</strong> sociobiologie veel<br />
verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> oorzak<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>. Misschi<strong>en</strong> is begripsverwarring<br />
daar<strong>van</strong> bij lange na niet <strong>de</strong> belangrijkste. Maar<br />
om te kunn<strong>en</strong> overzi<strong>en</strong> welke reële problem<strong>en</strong> er nu precies<br />
spel<strong>en</strong> komt <strong>en</strong>ige hel<strong>de</strong>rheid wel <strong>van</strong> pas.<br />
1.2.2. methodologie<br />
Ik zal in <strong>de</strong> nu volg<strong>en</strong><strong>de</strong> paragraf<strong>en</strong> iets meer zegg<strong>en</strong> over <strong>de</strong><br />
rol <strong>en</strong> <strong>de</strong> status <strong>van</strong> <strong>de</strong> methodologie. E<strong>en</strong> waarschuwing<br />
vooraf. Wat ik hier over methodologie zeg heeft vooral<br />
betrekking op <strong>de</strong> situatie in <strong>de</strong> biologie, <strong>en</strong> niet op die in<br />
an<strong>de</strong>re vakk<strong>en</strong>. In veel sociale wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> is expliciete<br />
aandacht voor methodologie min of meer <strong>van</strong>zelfsprek<strong>en</strong>d. In<br />
<strong>de</strong> biologie ligt dat vaak beduid<strong>en</strong>d an<strong>de</strong>rs.<br />
Het nuttig product <strong>van</strong> goed wet<strong>en</strong>schappelijk werk is e<strong>en</strong><br />
hel<strong>de</strong>r verhaal dat e<strong>en</strong> nieuw licht werpt op <strong>de</strong> zak<strong>en</strong><br />
21
waarover het gaat. Zo’n verhaal bestaat uit uitsprak<strong>en</strong> die elk<br />
op zich ook hel<strong>de</strong>r moet<strong>en</strong> zijn. En, voor alle dui<strong>de</strong>lijkheid,<br />
hier zal elke on<strong>de</strong>rzoeker het mee e<strong>en</strong>s zijn. Alle<strong>en</strong>, wet<strong>en</strong>schapsbeoef<strong>en</strong>aars<br />
beschikk<strong>en</strong> niet altijd over alle technische<br />
vaardighed<strong>en</strong> die nodig zijn om onhel<strong>de</strong>rheid te herk<strong>en</strong>n<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> op te loss<strong>en</strong>. Wet<strong>en</strong>schapsfilosof<strong>en</strong>, <strong>en</strong> meer in het<br />
bijzon<strong>de</strong>r methodolog<strong>en</strong>, zijn daar soms beter in.<br />
De methodoloog werkt met e<strong>en</strong> geord<strong>en</strong>d stelsel <strong>van</strong><br />
norm<strong>en</strong> * , methodologische criteria, waaraan (stelsels <strong>van</strong>)<br />
wet<strong>en</strong>schappelijke uitsprak<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> voldo<strong>en</strong>. † Hel<strong>de</strong>rheid is<br />
e<strong>en</strong> <strong>van</strong> die criteria. Daarover nu iets meer. Uitsprak<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> hel<strong>de</strong>r zijn als ze vervat zijn in <strong>woord<strong>en</strong></strong> met<br />
e<strong>en</strong> dui<strong>de</strong>lijke betek<strong>en</strong>is. Die <strong>woord<strong>en</strong></strong> mog<strong>en</strong> niet te vaag<br />
zijn. En ze moet<strong>en</strong> één betek<strong>en</strong>is hebb<strong>en</strong>, ze mog<strong>en</strong> niet<br />
meerzinnig ° zijn.<br />
E<strong>en</strong> woord is vaag wanneer <strong>van</strong> allerlei ding<strong>en</strong> niet dui<strong>de</strong>lijk<br />
is of die wel of niet met dat woord word<strong>en</strong> aangeduid. ‘Werk’<br />
is e<strong>en</strong> schoolvoorbeeld <strong>van</strong> e<strong>en</strong> vage term. Sommige m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
mak<strong>en</strong> on<strong>de</strong>rscheid tuss<strong>en</strong> werk <strong>en</strong> <strong>de</strong> ding<strong>en</strong> die ze thuis<br />
* Er bestaat e<strong>en</strong> dui<strong>de</strong>lijke parallel tuss<strong>en</strong> <strong>de</strong> methodologie <strong>en</strong> <strong>de</strong> ethiek,<br />
<strong>en</strong> m<strong>en</strong> zou in navolging <strong>van</strong> wat ethici do<strong>en</strong> on<strong>de</strong>rscheid kunn<strong>en</strong><br />
mak<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> e<strong>en</strong> beschrijv<strong>en</strong><strong>de</strong> methodologie – wat do<strong>en</strong><br />
wet<strong>en</strong>schappers als ze wet<strong>en</strong>schap bedrijv<strong>en</strong> – <strong>en</strong> e<strong>en</strong> normatieve<br />
methodologie – wat behor<strong>en</strong> ze te do<strong>en</strong> <strong>en</strong> waarom (Zie Sloep 1986).<br />
In dit boekje speelt <strong>de</strong> normatieve methodologie e<strong>en</strong> hoofdrol.<br />
† Voor e<strong>en</strong> – op <strong>de</strong> biologie toegesned<strong>en</strong> – overzicht <strong>van</strong><br />
methodologische criteria zie Van <strong>de</strong>r Ste<strong>en</strong> 1982, e<strong>en</strong> beknopter<br />
overzicht met e<strong>en</strong> dui<strong>de</strong>lijke schets <strong>van</strong> on<strong>de</strong>rlinge relaties geeft Sloep<br />
1983: 5-13.<br />
° Het woord ‘meerzinnig’ staat niet in Van Dale. Dubbelzinnig komt het<br />
dichtst bij wat ik hier bedoel, maar dat roept me net te veel associaties<br />
op met vette knipog<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> kan e<strong>en</strong> meerzinnig begrip meer<br />
dan <strong>de</strong> door ‘dubbelzinnigheid’ gesuggereer<strong>de</strong> twee betek<strong>en</strong>iss<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong>. Troost, tot slot, voor taalpurist<strong>en</strong>: als we ons allemaal<br />
uitsluit<strong>en</strong>d beperk<strong>en</strong> tot <strong>woord<strong>en</strong></strong> die in <strong>woord<strong>en</strong></strong>boek<strong>en</strong> staan kan<br />
onze <strong>woord<strong>en</strong></strong>schat alle<strong>en</strong> maar langzaam kleiner word<strong>en</strong>.<br />
22
do<strong>en</strong>. Huishou<strong>de</strong>lijk werk is volg<strong>en</strong>s h<strong>en</strong> dus ge<strong>en</strong> werk.<br />
Gevraagd naar e<strong>en</strong> preciezere omschrijving <strong>van</strong> wat werk is<br />
kom<strong>en</strong> ze bijvoorbeeld met <strong>de</strong> volg<strong>en</strong><strong>de</strong> omschrijving: werk is<br />
iets waar je moe <strong>van</strong> wordt <strong>en</strong> dat je e<strong>en</strong> inkom<strong>en</strong> oplevert.<br />
Het vermoei<strong>en</strong><strong>de</strong> rondhang<strong>en</strong> in wachtkamers <strong>van</strong> uitker<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
instanties afgewisseld met vruchteloos gesolliciteer zou dan<br />
werk zijn, <strong>en</strong> dat zal niet ie<strong>de</strong>re<strong>en</strong> zo zi<strong>en</strong>. Misschi<strong>en</strong> moet <strong>de</strong><br />
omschrijving word<strong>en</strong> uitgebreid: werk is iets waar je moe <strong>van</strong><br />
wordt <strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> zinvol product plus e<strong>en</strong> inkom<strong>en</strong> oplevert.<br />
Maar dat zou dan weer betek<strong>en</strong><strong>en</strong> dat <strong>de</strong> produc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
elektrische tand<strong>en</strong>borstels <strong>en</strong> an<strong>de</strong>re hebbeding<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> werk<br />
hebb<strong>en</strong>, <strong>en</strong> dat zal niemand echt vind<strong>en</strong>. Dus rondom e<strong>en</strong><br />
vaste kern <strong>van</strong> wat ie<strong>de</strong>re<strong>en</strong> werk noemt – dat wat <strong>de</strong><br />
vuilnisman doet als hij vuil ophaalt <strong>en</strong> wat <strong>de</strong> tandarts doet<br />
als hij boort – ligt e<strong>en</strong> ruim gebied <strong>van</strong> activiteit<strong>en</strong> die we<br />
soms wel <strong>en</strong> soms niet ‘werk’ zull<strong>en</strong> noem<strong>en</strong>. Die vaagheid<br />
maakt discussies over werk soms nogal moeizaam.<br />
E<strong>en</strong> topsporter die e<strong>en</strong> meester op het paard wordt g<strong>en</strong>oemd<br />
kan zowel e<strong>en</strong> beg<strong>en</strong>adigd ruiter als e<strong>en</strong> voortreffelijk turner<br />
zijn. ‘Paard’ is e<strong>en</strong> meerzinnig begrip, het heeft e<strong>en</strong> aantal<br />
totaal verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> betek<strong>en</strong>iss<strong>en</strong>. Dat zal niet vaak tot<br />
verwarring leid<strong>en</strong>, meestal blijkt uit <strong>de</strong> context wel om wat<br />
voor paard het gaat. Wat moeilijker ligt dat bij e<strong>en</strong> term die<br />
hier later uitgebreid aan <strong>de</strong> or<strong>de</strong> komt. E<strong>en</strong> ‘altruïst’ wordt<br />
door sommig<strong>en</strong> omschrev<strong>en</strong> als iemand die iets voor an<strong>de</strong>r<strong>en</strong><br />
over heeft, maar soms ook als iemand wi<strong>en</strong>s <strong>gedrag</strong> hemzelf<br />
b<strong>en</strong>a<strong>de</strong>elt terwijl het voor e<strong>en</strong> an<strong>de</strong>r voor<strong>de</strong>lig is. Maar iets<br />
voor an<strong>de</strong>r<strong>en</strong> over hebb<strong>en</strong> <strong>en</strong> ze feitelijk bevoor<strong>de</strong>l<strong>en</strong> hoev<strong>en</strong><br />
niet sam<strong>en</strong> te gaan. Wie zijn broekzakk<strong>en</strong> niet on<strong>de</strong>rhoudt <strong>en</strong><br />
daardoor regelmatig geld verliest is wel e<strong>en</strong> altruïst in <strong>de</strong><br />
23
twee<strong>de</strong> maar niet noodzakelijk ook in <strong>de</strong> eerste zin <strong>van</strong> het<br />
woord. * Deze meerzinnigheid, zo zull<strong>en</strong> wij later zi<strong>en</strong>, leidt<br />
ertoe dat sommige sociobiolog<strong>en</strong> hun vak rele<strong>van</strong>ter acht<strong>en</strong><br />
dan het zijn kan.<br />
Wet<strong>en</strong>schappelijke begripp<strong>en</strong> zijn soms behoorlijk<br />
ingewikkeld. Dat hoeft op zich niet tot onhel<strong>de</strong>rheid te leid<strong>en</strong>,<br />
maar doet dat in praktijk wel wanneer <strong>de</strong> ingewikkeldheid<br />
niet wordt gezi<strong>en</strong>. Dat risico is vooral groot bij e<strong>en</strong> bepaald<br />
soort ingewikkeldheid, die ik meerplaatsigheid zal noem<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> begrip is meerplaatsig † wanneer het e<strong>en</strong> verband legt<br />
tuss<strong>en</strong> twee of meer ding<strong>en</strong>. ‘Groter zijn dan’ is e<strong>en</strong> voorbeeld<br />
<strong>van</strong> e<strong>en</strong> tweeplaatsig begrip. Het is e<strong>en</strong> begrip met twee op<strong>en</strong><br />
plekk<strong>en</strong> die moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gevuld voor er iets betek<strong>en</strong>isvols<br />
ontstaat. ‘Groter zijn dan’ legt e<strong>en</strong> verband tuss<strong>en</strong> twee<br />
ding<strong>en</strong>: ding 1 is groter dan ding 2. En ‘staan tuss<strong>en</strong>’ is<br />
drieplaatsig: ding 1 staat tuss<strong>en</strong> ding 2 <strong>en</strong> ding 3. Zinn<strong>en</strong> als<br />
‘A is groter dan’ <strong>en</strong> ‘A staat tuss<strong>en</strong> B’ herk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> we snel als<br />
onvolledig. We zi<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nelijk mete<strong>en</strong> hoeveelplaatsig <strong>de</strong><br />
betrokk<strong>en</strong> begripp<strong>en</strong> zijn. Maar soms gaat het mis. M<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> soms lang kibbel<strong>en</strong> over <strong>de</strong> vraag of Amsterdam nu<br />
groot is of niet. Meestal word<strong>en</strong> ze het er na e<strong>en</strong> poosje over<br />
e<strong>en</strong>s dat Amsterdam naar Ne<strong>de</strong>rlandse maatstav<strong>en</strong> e<strong>en</strong> grote<br />
stad is, maar naar bijvoorbeeld Amerikaanse maatstav<strong>en</strong> niet.<br />
Indirect on<strong>de</strong>rk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> ze daarmee dat ‘groot zijn’ e<strong>en</strong> tweeplaatsig<br />
begrip is dat ze als e<strong>en</strong>plaatsig begrip gebruikt<strong>en</strong>. En<br />
dat soort gebruik kan tot flinke verwarring leid<strong>en</strong>. In discussies<br />
over sociobiologie wordt ‘altruïstisch’ vaak als e<strong>en</strong>- of<br />
tweeplaatsig begrip gebruikt, terwijl het, bij e<strong>en</strong> bepaal<strong>de</strong><br />
* Zie Mussch<strong>en</strong>ga 1981 voor e<strong>en</strong> uitgebrei<strong>de</strong>re bespreking <strong>van</strong> dit punt.<br />
† Formeel gezi<strong>en</strong> gaat het bij meerplaatsigheid altijd om predicat<strong>en</strong>.<br />
M<strong>en</strong> spreekt in dit verband ook wel over ‘relationele begripp<strong>en</strong>’.<br />
24
uitwerking, vier- of zelfs vijfplaatsig is (zie § 3.2.2.2).<br />
Het is ongetwijfeld overdrev<strong>en</strong>, hoewel voor mij soms wel<br />
verlei<strong>de</strong>lijk, om te stell<strong>en</strong> dat <strong>de</strong> meeste problem<strong>en</strong> in <strong>de</strong><br />
wet<strong>en</strong>schap (<strong>en</strong> daarbuit<strong>en</strong>?) voortkom<strong>en</strong> uit onvoldo<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
aandacht voor begripsvorming. Maar ik b<strong>en</strong> er<strong>van</strong> overtuigd<br />
dat begripsverwarring e<strong>en</strong> belangrijke bron <strong>van</strong><br />
wet<strong>en</strong>schappelijke on<strong>en</strong>igheid is.<br />
1.2.2.1. methodologie: wet<strong>en</strong>schappelijk<br />
belang<br />
Het soort on<strong>de</strong>rzoek waar dit boek over gaat wordt niet altijd<br />
met ev<strong>en</strong>veel <strong>en</strong>thousiasme begroet. Methodolog<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
dui<strong>de</strong>lijk belangstelling voor stukk<strong>en</strong> wet<strong>en</strong>schap die niet<br />
helemaal pluis zijn * <strong>en</strong> het is verlei<strong>de</strong>lijk om die belangstelling<br />
ziekelijk te noem<strong>en</strong>. Aangemet<strong>en</strong> is dat oor<strong>de</strong>el niet.<br />
Je zou met hetzelf<strong>de</strong> recht <strong>de</strong> klinisch psycholoog kunn<strong>en</strong><br />
verwijt<strong>en</strong> dat hij e<strong>en</strong> morbi<strong>de</strong> belangstelling voor ongelukkige<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> heeft, of <strong>de</strong> bedrijfskundig adviseur dat hij altijd weer<br />
daar te vind<strong>en</strong> is waar zak<strong>en</strong> in het slop raakt<strong>en</strong>.<br />
Methodolog<strong>en</strong> lever<strong>en</strong> vooral kritiek. Aan opbouw<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
adviez<strong>en</strong> <strong>en</strong> voorstell<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> hel<strong>de</strong>r<strong>de</strong>r theorie kom<strong>en</strong> ze<br />
vaak niet toe, laat staan aan praktisch on<strong>de</strong>rzoek dat wel door<br />
hun eig<strong>en</strong> beugel kan. Zou je als methodoloog niet beter zelf<br />
empirisch on<strong>de</strong>rzoek kunn<strong>en</strong> do<strong>en</strong>? Ik d<strong>en</strong>k het niet. E<strong>en</strong><br />
* Binn<strong>en</strong> <strong>de</strong> biologie zijn het vooral <strong>de</strong> <strong>evolutie</strong>biologie (zie<br />
bijvoorbeeld: Ruse 1973; Hull 1974; Kitcher 1982; Sober 1984; Van <strong>de</strong>r<br />
Ste<strong>en</strong> 1982), meer in het bijzon<strong>de</strong>r <strong>de</strong> sociobiologie (Ruse 1979;<br />
Kitcher 1985) waaraan wet<strong>en</strong>schapsfilosof<strong>en</strong> aandacht gev<strong>en</strong>.<br />
Methodologische studies rond vakk<strong>en</strong> als fysiologie, microbiologie,<br />
moleculaire g<strong>en</strong>etica ontbrek<strong>en</strong> vrijwel geheel. Dit kan <strong>de</strong> indruk<br />
wekk<strong>en</strong> dat methodologische problem<strong>en</strong> zich uitsluit<strong>en</strong>d voordo<strong>en</strong> in<br />
takk<strong>en</strong> <strong>van</strong> biologie die vaak als ‘zacht’ word<strong>en</strong> ervar<strong>en</strong>. Het zou <strong>de</strong><br />
moeite lon<strong>en</strong> om na te gaan in hoeverre die indruk terecht is.<br />
25
goe<strong>de</strong> methodoloog is niet ook <strong>van</strong>zelfsprek<strong>en</strong>d e<strong>en</strong> goe<strong>de</strong><br />
praktisch on<strong>de</strong>rzoeker, net zo min als e<strong>en</strong> capabel ethicus<br />
<strong>van</strong>zelfsprek<strong>en</strong>d e<strong>en</strong> goed m<strong>en</strong>s, of e<strong>en</strong> ervar<strong>en</strong> psycholoog<br />
<strong>van</strong>zelfsprek<strong>en</strong>d e<strong>en</strong> toonbeeld <strong>van</strong> ev<strong>en</strong>wichtigheid is. Bij<br />
empirisch wet<strong>en</strong>schappelijk on<strong>de</strong>rzoek komt meer kijk<strong>en</strong> dan<br />
hel<strong>de</strong>rheid <strong>en</strong> logische sam<strong>en</strong>hang. Inv<strong>en</strong>tiviteit, handvaardigheid,<br />
<strong>en</strong> improvisatietal<strong>en</strong>t zijn onontbeerlijk bij praktisch<br />
wet<strong>en</strong>schappelijk werk, <strong>en</strong> dat zijn ge<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> waar<br />
e<strong>en</strong> methodoloog over hoeft te beschikk<strong>en</strong>. * We hebb<strong>en</strong> nu<br />
e<strong>en</strong>maal niet allemaal <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> tal<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />
Natuurlijk mag je <strong>van</strong> e<strong>en</strong> methodoloog verwacht<strong>en</strong> dat hij bij<br />
al zijn kritiek ook vertelt hoe m<strong>en</strong> het beter zou kunn<strong>en</strong> do<strong>en</strong>.<br />
En dat kan ook † . Maar het heeft weinig zin om adviez<strong>en</strong> te<br />
gev<strong>en</strong> als daar niet om gevraagd is, <strong>en</strong> wat dat betreft is <strong>de</strong><br />
relatie tuss<strong>en</strong> biolog<strong>en</strong> <strong>en</strong> methodolog<strong>en</strong> vaak min<strong>de</strong>r goed<br />
dan hij zou kunn<strong>en</strong> zijn. Hoe dat komt weet ik niet. Misschi<strong>en</strong><br />
stelt <strong>de</strong> methodoloog zich wel te veel op als schoolmeester, in<br />
plaats <strong>van</strong> als collega die nog heel veel ler<strong>en</strong> moet. En<br />
misschi<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> biolog<strong>en</strong> die praktisch on<strong>de</strong>rzoek do<strong>en</strong> net<br />
iets te weinig oog voor methodologische valkuil<strong>en</strong>. Hoe dan<br />
ook, tot vruchtbare uitwisseling<strong>en</strong> komt het nog niet vaak. En<br />
dat is jammer.<br />
Wet<strong>en</strong>schap bedrijv<strong>en</strong> is meer dan om je he<strong>en</strong> kijk<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
opschrijv<strong>en</strong> wat je ervaart. Dat zag<strong>en</strong> we al. Wet<strong>en</strong>schappelijke<br />
k<strong>en</strong>nis wordt geacht op e<strong>en</strong> specifieke manier<br />
bijzon<strong>de</strong>r te zijn. Ze zou afstan<strong>de</strong>lijk <strong>en</strong> algeme<strong>en</strong> zijn. Ze zou<br />
ons inzicht gev<strong>en</strong> in <strong>de</strong> oorzakelijke sam<strong>en</strong>hang <strong>de</strong>r ding<strong>en</strong>.<br />
* Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> zou on<strong>de</strong>rzoek dat aan zo veel mogelijk methodologische<br />
eis<strong>en</strong> voldoet wel e<strong>en</strong>s behoorlijk tijdrov<strong>en</strong>d kunn<strong>en</strong> zijn, <strong>en</strong> dat past<br />
niet zo in ons tijdsgewricht.<br />
† Zie bijvoorbeeld Van <strong>de</strong>r Ste<strong>en</strong> 1982 <strong>en</strong> 1984 a .<br />
26
Ze zou ons in staat stell<strong>en</strong> om in allerlei process<strong>en</strong> in te<br />
grijp<strong>en</strong> <strong>en</strong> te voorzi<strong>en</strong> wat <strong>de</strong> gevolg<strong>en</strong> <strong>van</strong> dat ingrijp<strong>en</strong><br />
zull<strong>en</strong> zijn. En ze heet hel<strong>de</strong>r, ondubbelzinnig <strong>en</strong> voor<br />
ie<strong>de</strong>re<strong>en</strong> toegankelijk <strong>en</strong> controleerbaar. Allemaal k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong><br />
die word<strong>en</strong> gebruikt om te rechtvaardig<strong>en</strong> dat wet<strong>en</strong>schappelijke<br />
k<strong>en</strong>nis in onze sam<strong>en</strong>leving e<strong>en</strong> bijzon<strong>de</strong>re plaats<br />
inneemt. Zo bijzon<strong>de</strong>r dat zowel heel praktische beleidsproblem<strong>en</strong><br />
als, in to<strong>en</strong>em<strong>en</strong><strong>de</strong> mate, ook meer fundam<strong>en</strong>tele<br />
lev<strong>en</strong>svrag<strong>en</strong> aan <strong>de</strong> wet<strong>en</strong>schapsbeoef<strong>en</strong>aar word<strong>en</strong><br />
voorgelegd, <strong>en</strong> niet aan <strong>de</strong> zi<strong>en</strong>er of <strong>de</strong> dichter.<br />
Ik zei al dat ik die bevoorrechte positie onw<strong>en</strong>selijk vind.<br />
Maar dat neemt niet weg dat wet<strong>en</strong>schappelijke verhal<strong>en</strong><br />
naast allerlei an<strong>de</strong>re hun bestaansrecht hebb<strong>en</strong>. En ik d<strong>en</strong>k<br />
dat wie op e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t b<strong>en</strong>ieuwd is naar wat <strong>de</strong><br />
wet<strong>en</strong>schap erg<strong>en</strong>s over te meld<strong>en</strong> heeft erbij gebaat is dat het<br />
verhaal dat hij voorgeschoteld krijgt ook op <strong>de</strong> voor wet<strong>en</strong>schap<br />
k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong><strong>de</strong> manier tot stand kwam. Als het goed is,<br />
zijn methodologische criteria niet meer dan e<strong>en</strong> uitwerking<br />
<strong>van</strong> die manier. Dat betek<strong>en</strong>t dat e<strong>en</strong> wet<strong>en</strong>schapper die<br />
wordt geconfronteerd met methodologische kritiek vier<br />
mogelijkhed<strong>en</strong> heeft:<br />
• hij kan lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat <strong>de</strong> critici zijn werk niet goed hebb<strong>en</strong><br />
bestu<strong>de</strong>erd<br />
• hij kan lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat er iets mis is met <strong>de</strong> criteria waaraan<br />
zijn werk wordt getoetst<br />
• hij kan toegev<strong>en</strong> dat <strong>de</strong> kritiek terecht zou zijn als zijn<br />
werk wet<strong>en</strong>schap was, maar die pret<strong>en</strong>tie bij na<strong>de</strong>r inzi<strong>en</strong><br />
lat<strong>en</strong> vall<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> an<strong>de</strong>r etiket op zijn verhal<strong>en</strong> plakk<strong>en</strong>,<br />
of<br />
• hij kan <strong>de</strong> kritiek accepter<strong>en</strong> <strong>en</strong> zich bereid ton<strong>en</strong> zijn<br />
27
werk te herzi<strong>en</strong>.<br />
Alle<strong>en</strong> in het laatste geval heeft het zin om te gaan prat<strong>en</strong><br />
over e<strong>en</strong> an<strong>de</strong>re opzet <strong>van</strong> het on<strong>de</strong>rzoek.<br />
In zekere zin is methodologie niet meer dan e<strong>en</strong> spiegel die <strong>de</strong><br />
on<strong>de</strong>rzoeker zichzelf bij tijd <strong>en</strong> wijle kan voorhoud<strong>en</strong>. Als hij<br />
daarbij schrikt <strong>van</strong> wat hij ziet, kan hij met behulp <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
spiegel prober<strong>en</strong> het gezi<strong>en</strong>e te fatso<strong>en</strong>er<strong>en</strong>. Sam<strong>en</strong>werking is<br />
dan het parool. Maar het heeft weinig zin <strong>de</strong> spiegel te verwijt<strong>en</strong><br />
dat die niet kant <strong>en</strong> klaar e<strong>en</strong> verbeterd voorkom<strong>en</strong> levert.<br />
Nog één opmerking tot slot <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze paragraaf. Als methodologische<br />
criteria e<strong>en</strong> uitwerking vorm<strong>en</strong> <strong>van</strong> wat voor<br />
wet<strong>en</strong>schap k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>d is, <strong>en</strong> als het zo moeilijk is om te<br />
voldo<strong>en</strong> aan die criteria, dan ligt het voor <strong>de</strong> hand dat e<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>el <strong>van</strong> wat wet<strong>en</strong>schap g<strong>en</strong>oemd wordt dat in werkelijkheid<br />
niet is. Er zijn allerlei zak<strong>en</strong> waarover we (nog?) ge<strong>en</strong><br />
wet<strong>en</strong>schappelijke k<strong>en</strong>nis bezitt<strong>en</strong>. Maar dat betek<strong>en</strong>t niet dat<br />
on<strong>de</strong>rzoekers daarover zwijg<strong>en</strong>. Ze zull<strong>en</strong> er soms, ev<strong>en</strong>tueel<br />
on<strong>de</strong>r druk, <strong>en</strong> als dat in hun aard ligt ook zeer voorzichtig,<br />
voorlopige uitsprak<strong>en</strong> over do<strong>en</strong>. Het gaat dan niet langer om<br />
<strong>de</strong> resultat<strong>en</strong> <strong>van</strong> on<strong>de</strong>rzoek, maar om <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ing <strong>van</strong> on<strong>de</strong>rzoekers,<br />
<strong>van</strong> ‘<strong>de</strong>skundig<strong>en</strong>’. Dus als ik <strong>van</strong> e<strong>en</strong> verhaal weet<br />
dat het uit <strong>de</strong> mond <strong>van</strong> e<strong>en</strong> wet<strong>en</strong>schapsbeoef<strong>en</strong>aar komt,<br />
weet ik niet g<strong>en</strong>oeg. Het kan tot stand zijn gekom<strong>en</strong> na zeer<br />
zorgvuldig on<strong>de</strong>rzoek dat zo veel mogelijk aan methodologische<br />
criteria voldoet, maar het kan ook niet meer zijn dan<br />
<strong>de</strong> m<strong>en</strong>ing <strong>van</strong> e<strong>en</strong> <strong>de</strong>skundige. Dat wil ik dan wel graag<br />
wet<strong>en</strong>. In het <strong>en</strong>e geval betek<strong>en</strong>t het iets an<strong>de</strong>rs voor me dan<br />
in het an<strong>de</strong>re geval. Daarom zou ik het woord ‘wet<strong>en</strong>schap’<br />
liefst reserver<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> relatief * beperkt geheel <strong>van</strong><br />
28
‘wet<strong>en</strong>schap’ liefst reserver<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> relatief * beperkt<br />
geheel <strong>van</strong> activiteit<strong>en</strong>.<br />
1.2.2.2. methodologie: maatschappelijk belang<br />
Methodologie is niet alle<strong>en</strong> <strong>van</strong> belang voor on<strong>de</strong>rzoekers. Er<br />
zijn meer betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong>. De lotgevall<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> sociobiologie<br />
illustrer<strong>en</strong> dat. Sociobiologie is niet zo maar e<strong>en</strong> nieuwe<br />
biologische discipline. Het is e<strong>en</strong> vak waar zeer veel over<br />
geschrev<strong>en</strong> wordt in <strong>de</strong> publiekspers: krant<strong>en</strong>, week- <strong>en</strong><br />
maandblad<strong>en</strong>. Die publieke belangstelling heeft veel te mak<strong>en</strong><br />
met <strong>de</strong> eer<strong>de</strong>r gesignaleer<strong>de</strong> pret<strong>en</strong>ties <strong>van</strong> sommige<br />
sociobiolog<strong>en</strong> dat ze iets wez<strong>en</strong>lijks over ’s m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> aard te<br />
meld<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>. Het m<strong>en</strong>sbeeld <strong>van</strong> <strong>de</strong> sociobiologie was dan<br />
ook het c<strong>en</strong>trale thema <strong>van</strong> veel boze reacties. De discussies<br />
die daaruit voortkwam<strong>en</strong> nam<strong>en</strong> al snel e<strong>en</strong> stereotype<br />
w<strong>en</strong>ding. Het veld raakte ver<strong>de</strong>eld in voor- <strong>en</strong> teg<strong>en</strong>stan<strong>de</strong>rs.<br />
De teg<strong>en</strong>stan<strong>de</strong>rs betoogd<strong>en</strong> dat sociobiologie e<strong>en</strong> verkapte<br />
poging was om e<strong>en</strong> zeer bepaal<strong>de</strong> i<strong>de</strong>ologie als wet<strong>en</strong>schap te<br />
pres<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> <strong>en</strong> zo respectabel te mak<strong>en</strong>. De i<strong>de</strong>ologie in<br />
kwestie is dan <strong>de</strong> visie dat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> met name naar sekse <strong>en</strong><br />
ras ongelijk zijn <strong>en</strong> op grond <strong>van</strong> hun ongelijkheid ook<br />
* Om misverstand<strong>en</strong> te voorkom<strong>en</strong>: ik b<strong>en</strong> me er<strong>van</strong> bewust dat er niet<br />
één algeme<strong>en</strong> geaccepteer<strong>de</strong> canon <strong>van</strong> methodologische criteria<br />
bestaat. Over zeer veel criteria bestaan forse m<strong>en</strong>ingsverschill<strong>en</strong>. Wat<br />
precies e<strong>en</strong> theorie is, hoe we toetsbaarheid moet<strong>en</strong> opvatt<strong>en</strong>, wat <strong>de</strong><br />
bruikbaarheid <strong>van</strong> inductieve red<strong>en</strong>ering<strong>en</strong> is, is on<strong>de</strong>rwerp <strong>van</strong><br />
discussie, <strong>en</strong> zo is er vast nog veel meer. ‘Wet<strong>en</strong>schap’ staat dus voor<br />
e<strong>en</strong> klasse <strong>van</strong> verzameling<strong>en</strong> <strong>van</strong> methodologische criteria. Wat ik<br />
betoog is dat het w<strong>en</strong>selijk is die klasse zo klein mogelijk te houd<strong>en</strong>.<br />
Hoe groter zij is, hoe min<strong>de</strong>r het zegt wanneer e<strong>en</strong> bepaal<strong>de</strong> uitspraak<br />
‘wet<strong>en</strong>schappelijk’ heet. Het gaat me er dus niet om <strong>de</strong> verzameling<br />
toegestane method<strong>en</strong> voor k<strong>en</strong>nisverwerving in te perk<strong>en</strong>, maar alle<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>elverzameling daar<strong>van</strong> die we wet<strong>en</strong>schap noem<strong>en</strong>. Gewoon<br />
omdat het woord wet<strong>en</strong>schap daar preciezer <strong>en</strong> veelzegg<strong>en</strong><strong>de</strong>r door<br />
wordt. (En t<strong>en</strong> overvloe<strong>de</strong>: <strong>de</strong> veelzegg<strong>en</strong>dheid waar het hier om gaat is<br />
ge<strong>en</strong> kwestie <strong>van</strong> belang maar <strong>van</strong> dui<strong>de</strong>lijkheid.)<br />
29
verschill<strong>en</strong>d behan<strong>de</strong>ld moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. De voorstan<strong>de</strong>rs<br />
steld<strong>en</strong> daar teg<strong>en</strong>over dat zij in het geheel niet <strong>van</strong> die<br />
ongelijkheid uitgaan, maar dat zij op grond <strong>van</strong> zorgvuldig<br />
wet<strong>en</strong>schappelijk on<strong>de</strong>rzoek vermoed<strong>en</strong> dat met name het<br />
verschil tuss<strong>en</strong> <strong>de</strong> seks<strong>en</strong> (over rass<strong>en</strong> sprek<strong>en</strong> zij in feite niet<br />
of nauwelijks) biologisch verankerd is, <strong>en</strong> soms groter is dan<br />
m<strong>en</strong> mocht hop<strong>en</strong>. Ik zal hier ge<strong>en</strong> poging do<strong>en</strong> ‘het’ sociobiologie<strong>de</strong>bat<br />
uitgebreid weer te gev<strong>en</strong>. * Het was <strong>en</strong> is verward<br />
<strong>en</strong> geëmotioneerd. Die verwarring wordt door niets gerechtvaardigd,<br />
<strong>de</strong> emoties eig<strong>en</strong>lijk alle<strong>en</strong> door het besef dat er<br />
belangrijke zak<strong>en</strong> op het spel staan.<br />
E<strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal verwijt aan het adres <strong>van</strong> <strong>de</strong> sociobiolog<strong>en</strong> is dat<br />
zij allerlei fascistoï<strong>de</strong> beweging<strong>en</strong> in <strong>de</strong> kaart spel<strong>en</strong> door <strong>de</strong>ze<br />
aan schijnbaar wet<strong>en</strong>schappelijke argum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> voor hun<br />
racistische <strong>en</strong> seksistische i<strong>de</strong>eën te help<strong>en</strong>. Dit verwijt wordt<br />
gestaafd met citat<strong>en</strong> uit <strong>de</strong> partijblad<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze beweging<strong>en</strong>,<br />
waarin naar sociobiologische theorieën wordt verwez<strong>en</strong>. †<br />
Toch d<strong>en</strong>k ik dat m<strong>en</strong> <strong>de</strong> rol <strong>van</strong> <strong>de</strong> sociobiologie hier niet<br />
moet overschatt<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> beetje <strong>de</strong>magoog slaat net zo veel<br />
munt uit het verhaal <strong>van</strong> on<strong>de</strong>rzoekers die het met hem e<strong>en</strong>s<br />
(lijk<strong>en</strong> te) zijn, als uit dat <strong>van</strong> on<strong>de</strong>rzoekers die hem teg<strong>en</strong>sprek<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> die ‘dus’ hun geprivilegieer<strong>de</strong> positie misbruik<strong>en</strong><br />
om e<strong>en</strong> onwelkome waarheid te verdoezel<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong><br />
prek<strong>en</strong> partijblaadjes voornamelijk voor eig<strong>en</strong> parochie. E<strong>en</strong><br />
groter risico loopt in zekere zin <strong>de</strong> argeloze lezer <strong>van</strong><br />
publieksblad<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>van</strong> wet<strong>en</strong>schapsrubriek<strong>en</strong> in <strong>de</strong> dag- <strong>en</strong><br />
weekbladpers, waarin op soms half-geamuseer<strong>de</strong> toon <strong>de</strong><br />
nieuwste inzicht<strong>en</strong> <strong>van</strong> sociobiolog<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gepres<strong>en</strong>teerd.<br />
* Voor e<strong>en</strong> indruk <strong>van</strong> <strong>de</strong> eerste fase <strong>van</strong> dat <strong>de</strong>bat in Amerika, <strong>de</strong><br />
bakermat <strong>van</strong> <strong>de</strong> sociobiologie, leze m<strong>en</strong> Caplan 1980; e<strong>en</strong> eerste<br />
ron<strong>de</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> <strong>de</strong>bat in Ne<strong>de</strong>rland vond zijn neerslag in De Waal 1981.<br />
† Zie Barker 1981.<br />
30
Wie dat regelmatig on<strong>de</strong>r og<strong>en</strong> krijgt zou kunn<strong>en</strong> gaan<br />
d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> dat die inzicht<strong>en</strong> misschi<strong>en</strong> toch waar<strong>de</strong>vol zijn. En<br />
die verleiding wordt, voor wie <strong>de</strong> nuance zoekt, alle<strong>en</strong> maar<br />
vergroot door <strong>de</strong> ong<strong>en</strong>uanceer<strong>de</strong> scheldpartij<strong>en</strong> <strong>van</strong> teg<strong>en</strong>stan<strong>de</strong>rs<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> sociobiologie. * Het lijkt me daarom zaak zo<br />
rustig, afstan<strong>de</strong>lijk <strong>en</strong> nuchter mogelijk uit te zoek<strong>en</strong> wat er<br />
wel <strong>en</strong> wat er niet <strong>de</strong>ugt aan sociobiologische verhan<strong>de</strong>ling<strong>en</strong>.<br />
Toch is daar <strong>de</strong> kous niet mee af. Stel dat er het e<strong>en</strong> <strong>en</strong> an<strong>de</strong>r<br />
blijkt te schort<strong>en</strong> aan sociobiologische theorieën, wat zal dan<br />
<strong>de</strong> reactie <strong>van</strong> voorstan<strong>de</strong>rs <strong>van</strong> dit vak zijn? Het ligt voor <strong>de</strong><br />
hand dat veel voorstan<strong>de</strong>rs net zo zull<strong>en</strong> reager<strong>en</strong> als ze ook<br />
nu al do<strong>en</strong> op kritische kanttek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>: ‘Natuurlijk is <strong>de</strong><br />
theorie niet volmaakt, er valt nog veel te verbeter<strong>en</strong>, zo werkt<br />
wet<strong>en</strong>schap immers, steeds opnieuw mak<strong>en</strong> we onze<br />
theorieën e<strong>en</strong> beetje beter <strong>en</strong> langzaam b<strong>en</strong>a<strong>de</strong>r<strong>en</strong> we <strong>de</strong><br />
waarheid steeds weer dichter, maar bed<strong>en</strong>k wel dat <strong>de</strong><br />
nieuwste theorie ook steeds <strong>de</strong> beste is die we hebb<strong>en</strong>’. Het<br />
motto <strong>van</strong> veel wet<strong>en</strong>schappers lijkt soms te zijn: beter <strong>de</strong><br />
beste theorie die we hebb<strong>en</strong>, al is die misschi<strong>en</strong> verre <strong>van</strong><br />
volmaakt, dan niets. E<strong>en</strong> intellectueel horror vacui. Ik kan<br />
me in <strong>de</strong>ze visie niet vind<strong>en</strong>. En dat is dan mete<strong>en</strong> e<strong>en</strong> red<strong>en</strong><br />
waarom ik methodologisch on<strong>de</strong>rzoek ook zinnig vind als er<br />
ge<strong>en</strong> alternatiev<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gebod<strong>en</strong>. Ik d<strong>en</strong>k dat stilte vaak<br />
verre te verkiez<strong>en</strong> valt bov<strong>en</strong> e<strong>en</strong> niet zo heel erg goe<strong>de</strong><br />
theorie. Wet<strong>en</strong>schappers zoud<strong>en</strong> veel vaker dan ze nu do<strong>en</strong><br />
* Alle<strong>en</strong> al <strong>van</strong>wege die heftige <strong>en</strong> t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tieuze reacties lag mijn<br />
sympathie aan<strong>van</strong>kelijk bij <strong>de</strong> zwaar geplaag<strong>de</strong> sociobiolog<strong>en</strong>. En<br />
hoewel ik hoe langer hoe min<strong>de</strong>r heil zie in met name <strong>de</strong> Wilsoniaanse<br />
b<strong>en</strong>a<strong>de</strong>ring, blijf ik <strong>van</strong> m<strong>en</strong>ing dat niets e<strong>en</strong> rechtvaardiging kan<br />
vorm<strong>en</strong> voor kritiek die gebruik maakt <strong>van</strong> t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tieuze inlegkun<strong>de</strong> <strong>en</strong><br />
verdraai<strong>de</strong> citat<strong>en</strong> (zoals All<strong>en</strong> et al 1978 in Amerika, <strong>en</strong> b.v. Huis in ’t<br />
Veld 1982 in Ne<strong>de</strong>rland, zie mijn reactie op Huis in ’t Velds verhaal, in<br />
Intermediair 18(30): 33, <strong>van</strong> 30 juli 1982).<br />
31
hun mond moet<strong>en</strong> houd<strong>en</strong>.<br />
1.3. opzet <strong>van</strong> het on<strong>de</strong>rzoek<br />
Gezi<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>orme vloed aan publicaties <strong>van</strong> <strong>en</strong> over <strong>de</strong><br />
sociobiologie is het onmogelijk alles te behan<strong>de</strong>l<strong>en</strong>. Het was<br />
in elk geval mij onmogelijk alles te lez<strong>en</strong> of zelfs maar vluchtig<br />
in te zi<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> zorgvuldig overwog<strong>en</strong> keuze uit het totale<br />
aanbod te do<strong>en</strong>. Ik heb mij beperkt tot e<strong>en</strong> paar, naar ik me<strong>en</strong><br />
c<strong>en</strong>trale, thema’s <strong>en</strong> e<strong>en</strong> keuze uit <strong>de</strong> mij bek<strong>en</strong><strong>de</strong> literatuur.<br />
Wat dat betreft gaat het hier dus niet over dé sociobiologie<br />
maar over <strong>de</strong> thema’s die ik behan<strong>de</strong>l <strong>en</strong> hun uitwerking in <strong>de</strong><br />
literatuur waarnaar ik verwijs.<br />
Hoofdstuk 2 begint met e<strong>en</strong> bespreking <strong>van</strong> e<strong>en</strong> reeks<br />
begripp<strong>en</strong>par<strong>en</strong> die in discussies over sociobiologie steeds<br />
weer sam<strong>en</strong> opduik<strong>en</strong>: g<strong>en</strong>etisch bepaald teg<strong>en</strong>over omgevingsbepaald;<br />
biologisch teg<strong>en</strong>over sociaal; natuurlijk<br />
teg<strong>en</strong>over cultureel; aangebor<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>over aangeleerd. We<br />
zull<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat <strong>de</strong> manier waarop die begripp<strong>en</strong> gebruikt<br />
word<strong>en</strong> hoofdzakelijk tot verwarring leidt. Na die bespreking<br />
sta ik uitgebreid stil bij <strong>de</strong> relatie tuss<strong>en</strong> ‘cultuur’ <strong>en</strong> ‘omgeving’.<br />
Dat <strong>van</strong>wege e<strong>en</strong> groei<strong>en</strong>d aantal theorieën over<br />
culturele <strong>evolutie</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>evolutie</strong> <strong>van</strong> cultuur. Ik d<strong>en</strong>k dat<br />
cultuur in <strong>de</strong> biologie e<strong>en</strong> overbodig begrip is, <strong>en</strong> dat dat vak<br />
meer gebaat zou zijn met e<strong>en</strong> uitwerking <strong>van</strong> theorieën over<br />
<strong>de</strong> invloed <strong>van</strong> <strong>de</strong> omgeving <strong>en</strong> <strong>van</strong> omgevingsveran<strong>de</strong>ring<strong>en</strong><br />
op <strong>de</strong> bouw <strong>en</strong> het <strong>gedrag</strong> <strong>van</strong> lev<strong>en</strong><strong>de</strong> wez<strong>en</strong>s.<br />
In hoofdstuk 3 komt het altruïsmebegrip uitvoerig aan <strong>de</strong><br />
or<strong>de</strong>. Ik zal lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat altruïsme in <strong>de</strong> biologie iets totaal<br />
an<strong>de</strong>rs betek<strong>en</strong>t dan in <strong>de</strong> sociale wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> <strong>en</strong> in het<br />
32
dagelijks lev<strong>en</strong>. Altruïsme kan binn<strong>en</strong> <strong>de</strong> biologie op verschill<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
manier<strong>en</strong> word<strong>en</strong> ge<strong>de</strong>finieerd. Dat leidt tot e<strong>en</strong> reeks<br />
verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> begripp<strong>en</strong> waar<strong>van</strong> sommige zeer abstract <strong>en</strong><br />
meerplaatsig zijn. Elk <strong>van</strong> die begripp<strong>en</strong> is wel in e<strong>en</strong> of<br />
an<strong>de</strong>re context bruikbaar, maar m<strong>en</strong> moet niet uit het oog<br />
verliez<strong>en</strong> dat het in feite om verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> begripp<strong>en</strong> gaat.<br />
Gedrag dat in e<strong>en</strong> ethologische context met recht altruïstisch<br />
kan word<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemd hoeft dat niet ook te zijn in e<strong>en</strong><br />
evolutionair rele<strong>van</strong>te zin <strong>de</strong>s woords.<br />
Verscheid<strong>en</strong>e sociobiolog<strong>en</strong> m<strong>en</strong><strong>en</strong> dat uit hun theorieën<br />
morele norm<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> afgeleid. En er zijn filosof<strong>en</strong><br />
die h<strong>en</strong> hierin volg<strong>en</strong>. In hoofdstuk 4 bespreek ik e<strong>en</strong> aantal<br />
poging<strong>en</strong> om <strong>de</strong> relatie tuss<strong>en</strong> sociobiologie <strong>en</strong> ethiek uit te<br />
werk<strong>en</strong>. Ik zal lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat <strong>van</strong> e<strong>en</strong> op sociobiologische<br />
theorieën gefun<strong>de</strong>er<strong>de</strong> ethiek ge<strong>en</strong> sprake is.<br />
Ver<strong>de</strong>r m<strong>en</strong><strong>en</strong> vel<strong>en</strong> dat inzicht in <strong>de</strong> m<strong>en</strong>selijke natuur <strong>van</strong><br />
groot belang is voor morele discussies. En er zijn er die d<strong>en</strong>k<strong>en</strong><br />
dat we dat inzicht aan <strong>de</strong> sociobiologie kunn<strong>en</strong> ontl<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
In hoofdstuk 5 zal ik lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat sociobiologie, of ruimer<br />
<strong>evolutie</strong>biologie, ons weinig over <strong>de</strong> m<strong>en</strong>selijke natuur kan<br />
vertell<strong>en</strong>. Elke reconstructie <strong>van</strong> ons evolutionaire verled<strong>en</strong><br />
zal moet<strong>en</strong> beginn<strong>en</strong> bij e<strong>en</strong> (voorwet<strong>en</strong>schappelijk) beeld<br />
<strong>van</strong> hoe m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zijn. Dat zal ik aan <strong>de</strong> hand <strong>van</strong> e<strong>en</strong> aantal<br />
voorbeeld<strong>en</strong> <strong>van</strong> zulke reconstructies toelicht<strong>en</strong>. Wat die<br />
reconstructies ons vervolg<strong>en</strong>s ler<strong>en</strong> over <strong>de</strong> m<strong>en</strong>selijke natuur<br />
verschilt in niets <strong>van</strong> het m<strong>en</strong>sbeeld waar <strong>de</strong> auteurs mee<br />
begonn<strong>en</strong>. En daar wordt dat m<strong>en</strong>sbeeld niet wet<strong>en</strong>schappelijker<br />
<strong>van</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> zou je je af kunn<strong>en</strong> vrag<strong>en</strong> of er<br />
33
wel zoiets als dé m<strong>en</strong>selijke natuur bestaat. Ik zal, me<strong>de</strong> op<br />
grond <strong>van</strong> evolutionaire overweging<strong>en</strong>, betog<strong>en</strong> dat er goe<strong>de</strong><br />
red<strong>en</strong> is om daaraan te twijfel<strong>en</strong>.<br />
34
2 <strong>evolutie</strong> <strong>en</strong> cultuur<br />
Heftige discussies over sociobiologie gaan altijd over<br />
poging<strong>en</strong> om ménselijk <strong>gedrag</strong> evolutionair te verklar<strong>en</strong>.<br />
Zulke discussies zijn niet nieuw. Darwins i<strong>de</strong>eën over <strong>de</strong><br />
m<strong>en</strong>s * werd<strong>en</strong> ook al niet overal <strong>en</strong>thousiast ont<strong>van</strong>g<strong>en</strong>. †<br />
Toch is het niet zo dat elke bioloog die over m<strong>en</strong>selijk <strong>gedrag</strong><br />
schrijft <strong>en</strong> e<strong>en</strong> flinke scheut <strong>evolutie</strong>d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> in zijn verhal<strong>en</strong><br />
stopt onmid<strong>de</strong>llijk publiekelijk ter verantwoording wordt<br />
geroep<strong>en</strong>. Desmond Morris’ verhal<strong>en</strong> ° leidd<strong>en</strong> tot niet veel<br />
meer dan e<strong>en</strong> incid<strong>en</strong>teel gefronste w<strong>en</strong>kbrauw, <strong>en</strong> zelfs <strong>de</strong><br />
i<strong>de</strong>eën <strong>van</strong> Konrad Lor<strong>en</strong>z ‡ , die zich nota b<strong>en</strong>e ooit in<br />
geschrifte aanhanger <strong>van</strong> nazistische rass<strong>en</strong>theorieën had<br />
getoond § , riep<strong>en</strong> niet <strong>de</strong> storm <strong>van</strong> protest op die vooral<br />
Wilson, maar ook Barash <strong>en</strong> Dawkins ** , te verwerk<strong>en</strong> kreg<strong>en</strong>.<br />
Het zou interessant zijn om na te gaan waarom m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> als<br />
Lor<strong>en</strong>z <strong>en</strong> Morris zo veel min<strong>de</strong>r, <strong>en</strong> min<strong>de</strong>r zware, kritiek te<br />
verwerk<strong>en</strong> kreg<strong>en</strong> dan <strong>de</strong> volgeling<strong>en</strong> <strong>van</strong> Wilson †† , maar e<strong>en</strong><br />
analyse daar<strong>van</strong> ligt niet in mijn bedoeling. Wel wil ik <strong>de</strong><br />
* Darwin 1871.<br />
† Zie Hull 1974, Ruse 1982 <strong>en</strong> Barker 1981 voor historische <strong>de</strong>tails.<br />
° Bijvoorbeeld Morris 1967.<br />
‡ Zie bijvoorbeeld zijn i<strong>de</strong>eën over verschill<strong>en</strong> in agressie tuss<strong>en</strong><br />
verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> groep<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>, in Lor<strong>en</strong>z 1966.<br />
§ ‘There is a close analogy betwe<strong>en</strong> a human body inva<strong>de</strong>d by a cancer<br />
and a nation inflicted with subpopulations whose inborn <strong>de</strong>fects cause<br />
them to be social liabilities. Just as in cancer the best treatm<strong>en</strong>t is to<br />
eradicate the parasitic growth as quickly as possible, the eug<strong>en</strong>ic<br />
<strong>de</strong>f<strong>en</strong>ce against the dysg<strong>en</strong>ic social effects of afflicted subpopulations is<br />
of necessity limited to equally drastic measures’ (Lor<strong>en</strong>z, in e<strong>en</strong><br />
vertaling <strong>van</strong> Chase, geciteerd in Barker 1981: 79).<br />
** Barash 1979; Dawkins 1976.<br />
†† Boon <strong>en</strong> Smit 1985 gaan uitvoerig op dit verschil in, al is hun analyse<br />
niet helemaal bevredig<strong>en</strong>d (zie voor comm<strong>en</strong>taar: Voorzanger <strong>en</strong> Sloep<br />
1986).<br />
35
vinger legg<strong>en</strong> bij twee dui<strong>de</strong>lijke verschill<strong>en</strong>. Morris schrijft<br />
met lief<strong>de</strong> over m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>. Hij knaagt wel e<strong>en</strong>s aan onze<br />
zelfvoldaanheid, maar dan blijft het bij mil<strong>de</strong> spot. Wilsons<br />
toon is e<strong>en</strong> heel an<strong>de</strong>re. Hij ontmaskert lief<strong>de</strong>loos. Maar<br />
Wilson is wel heel dui<strong>de</strong>lijk over <strong>de</strong> theorie waar<strong>van</strong> hij<br />
uitgaat, terwijl Morris zwijgt over theoretische achtergrond<strong>en</strong>.<br />
Zon<strong>de</strong>r <strong>de</strong> ‘g<strong>en</strong><strong>en</strong> voor <strong>gedrag</strong>’ die Wilson expliciet<br />
noemt <strong>en</strong> die tot felle kritiek leidd<strong>en</strong>, zou Morris’ verhaal<br />
weinig hout snijd<strong>en</strong>, maar door ze niet te noem<strong>en</strong> voorkomt<br />
<strong>de</strong> laatste heel wat gekrakeel.<br />
2.1. dichotomieën<br />
Sociobiolog<strong>en</strong> die iets over m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong> word<strong>en</strong> veelvuldig<br />
geconfronteerd met <strong>de</strong> kritiek dat hun verklaring<strong>en</strong> gevaarlijk<br />
e<strong>en</strong>zijdig zijn, e<strong>en</strong> bezwaar dat dan vaak als volgt wordt<br />
on<strong>de</strong>rbouwd: dierlijk <strong>gedrag</strong> is aangebor<strong>en</strong>, dat wil zegg<strong>en</strong><br />
biologisch of g<strong>en</strong>etisch bepaald, <strong>en</strong> dus is het prima te<br />
verklar<strong>en</strong> met behulp <strong>van</strong> biologische theorieën. Het <strong>gedrag</strong><br />
<strong>van</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> is aangeleerd <strong>en</strong> wordt bepaald door<br />
hun omgeving, hun cultuur, door sociale factor<strong>en</strong>, <strong>en</strong> om die<br />
invloed<strong>en</strong> in rek<strong>en</strong>ing te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> zijn m<strong>en</strong>swet<strong>en</strong>schappelijke<br />
theorieën onontbeerlijk. *<br />
Deze kritiek lijkt te berust<strong>en</strong> op drie vooron<strong>de</strong>rstelling<strong>en</strong>.<br />
M<strong>en</strong> maakt on<strong>de</strong>rscheid tuss<strong>en</strong> twee typ<strong>en</strong> <strong>gedrag</strong>: <strong>gedrag</strong> is<br />
aangebor<strong>en</strong>, natuurlijk, g<strong>en</strong>etisch of biologisch bepaald, óf<br />
het is aangeleerd, sociaal, cultureel of door <strong>de</strong> omgeving<br />
bepaald. Vervolg<strong>en</strong>s neemt m<strong>en</strong> aan dat <strong>de</strong> verschill<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
begripp<strong>en</strong> die word<strong>en</strong> gebruikt om <strong>gedrag</strong> in één categorie te<br />
* Zie voor voorbeeld<strong>en</strong>: Freeman 1980; Rose 1980; Simon 1980;<br />
Washburn 1980, D<strong>en</strong> Hartog 1981; Schuyt 1981.<br />
36
karakteriser<strong>en</strong> ongeveer synoniem zijn: aangebor<strong>en</strong>,<br />
g<strong>en</strong>etisch bepaald, biologisch bepaald, natuurlijk, betek<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
ongeveer hetzelf<strong>de</strong>, <strong>en</strong> dat geldt<br />
aangebor<strong>en</strong><br />
g<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
natuur<br />
biologisch<br />
dier<strong>en</strong><br />
aangeleerd<br />
omgeving<br />
cultuur<br />
sociaal<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
Afbeelding 2.1. Veel gebruikte teg<strong>en</strong>stelling<strong>en</strong><br />
in hun verme<strong>en</strong><strong>de</strong> on<strong>de</strong>rlinge<br />
sam<strong>en</strong>hang.<br />
ook voor aangeleerd, sociaal<br />
bepaald, cultureel bepaald, <strong>en</strong><br />
omgevingsbepaald. T<strong>en</strong> slotte<br />
gaat m<strong>en</strong> er <strong>van</strong> uit dat biolog<strong>en</strong><br />
vooral verstand hebb<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
<strong>gedrag</strong> uit <strong>de</strong> eerste categorie,<br />
<strong>gedrag</strong> dat m<strong>en</strong> vooral bij dier<strong>en</strong><br />
vindt, <strong>en</strong> beoef<strong>en</strong>aars <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
sociale wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
<strong>gedrag</strong> uit <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> categorie, dat met name k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>d<br />
voor <strong>de</strong> m<strong>en</strong>s zou zijn (zie afb. 2.1).<br />
Teg<strong>en</strong> <strong>de</strong>ze manier <strong>van</strong> d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> wordt regelmatig gewaarschuwd.<br />
* Auteurs die met <strong>de</strong>ze twee<strong>de</strong>ling<strong>en</strong> werk<strong>en</strong> b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong><br />
veelvuldig dat het niet om absolute teg<strong>en</strong>stelling<strong>en</strong><br />
gaat. En zo uitgebreid als ik die twee<strong>de</strong>ling<strong>en</strong> hierbov<strong>en</strong><br />
pres<strong>en</strong>teer<strong>de</strong> vind je ze nerg<strong>en</strong>s expliciet. † Maar toch blijft het<br />
d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> in parallelle dichotomieën discussies<br />
* ‘… sci<strong>en</strong>tific discussions of human behavior manifest an uncanny<br />
resistance to moving beyond polarized <strong>de</strong>bates about the role of nature<br />
vs. nurture, heredity vs. <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>t, or, to cite a more rec<strong>en</strong>t version<br />
of the same theme, biology vs. culture. The remarkable persist<strong>en</strong>ce of<br />
these categorizations bo<strong>de</strong>s ill for those well-int<strong>en</strong>tioned thinkers of<br />
various persuasions who hope to abandon these sterile labels once and<br />
for all’ (Caplan 1980: 100).<br />
† Het gaat hier dus niet om e<strong>en</strong> precieze weergave <strong>van</strong> wat<br />
auteurs feitelijk do<strong>en</strong>, maar om e<strong>en</strong> schets <strong>van</strong> e<strong>en</strong> analyseschema dat<br />
op <strong>de</strong> achtergrond meespeelt <strong>en</strong> dat <strong>de</strong> manier <strong>van</strong> d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> bepaalt.<br />
37
over sociobiologie beheers<strong>en</strong>. *<br />
Op zich is er niets teg<strong>en</strong> twee<strong>de</strong>ling<strong>en</strong>. Ze verschaff<strong>en</strong> vaak op<br />
e<strong>en</strong> e<strong>en</strong>voudige manier e<strong>en</strong> hel<strong>de</strong>r overzicht. Maar om ze<br />
probleemloos te kunn<strong>en</strong> gebruik<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> ze aan twee<br />
criteria voldo<strong>en</strong>. En die criteria geld<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>zeer voor classificaties<br />
met méér dan twee categorieën. E<strong>en</strong> classificatie moet<br />
uitputt<strong>en</strong>d zijn, dat wil zegg<strong>en</strong> dat alle zak<strong>en</strong> die voorkom<strong>en</strong><br />
in het domein waarop <strong>de</strong> in<strong>de</strong>ling betrekking heeft in één <strong>de</strong>r<br />
categorieën vall<strong>en</strong>. De lev<strong>en</strong><strong>de</strong> natuur werd ooit in plant<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
dier<strong>en</strong> ver<strong>de</strong>eld. Maar <strong>de</strong> ont<strong>de</strong>kking <strong>van</strong> allerlei microscopisch<br />
grut leid<strong>de</strong> tot grote verwarring. Waar hoord<strong>en</strong> al die<br />
e<strong>en</strong>cellig<strong>en</strong> bij? Pas to<strong>en</strong> het aantal categorieën werd uitgebreid<br />
tot drie (plant<strong>en</strong>, dier<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong>cellig<strong>en</strong>) of zelfs vijf<br />
(plant<strong>en</strong>, dier<strong>en</strong>, e<strong>en</strong>cellig<strong>en</strong>, prokariot<strong>en</strong> <strong>en</strong> viruss<strong>en</strong>) paste<br />
alles er weer in.<br />
Ver<strong>de</strong>r is het handig als <strong>de</strong> categorieën in e<strong>en</strong> in<strong>de</strong>ling elkaar<br />
uitsluit<strong>en</strong>. Als je on<strong>de</strong>rscheid maakt tuss<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> dier<strong>en</strong>,<br />
maar je <strong>de</strong>finieert dier<strong>en</strong> zodanig dat ook m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> on<strong>de</strong>r die<br />
omschrijving vall<strong>en</strong>, dan kun je onverkwikkelijke ruzies<br />
krijg<strong>en</strong> over <strong>de</strong> vraag of m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> nu wel of ge<strong>en</strong> dier<strong>en</strong> zijn.<br />
E<strong>en</strong> complete classificatie met nette, elkaar uitsluit<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
categorieën voorkomt dat soort on<strong>en</strong>igheid.<br />
* Dit d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> in parallel geschakel<strong>de</strong> teg<strong>en</strong>stelling<strong>en</strong> lijkt e<strong>en</strong><br />
diepgewortel<strong>de</strong> m<strong>en</strong>selijke behoefte. In discussies over <strong>de</strong> aard <strong>van</strong><br />
verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> wet<strong>en</strong>schappelijke b<strong>en</strong>a<strong>de</strong>ring<strong>en</strong> wordt vaak on<strong>de</strong>rscheid<br />
gemaakt tuss<strong>en</strong> reductionistische <strong>en</strong> holistische, verklar<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>en</strong><br />
begrijp<strong>en</strong><strong>de</strong>, machtgerichte <strong>en</strong> respecter<strong>en</strong><strong>de</strong> b<strong>en</strong>a<strong>de</strong>ring<strong>en</strong>. Dat zou<br />
acht verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> b<strong>en</strong>a<strong>de</strong>ringswijz<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> oplever<strong>en</strong> maar m<strong>en</strong><br />
doet vaak of er maar twee mogelijk zijn: <strong>de</strong> natuurwet<strong>en</strong>schapelijke die<br />
dan reductionistisch, verklar<strong>en</strong>d, <strong>en</strong> machtgericht heet, <strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
sociaalwet<strong>en</strong>schappelijke die holistisch, begrijp<strong>en</strong>d <strong>en</strong> respecter<strong>en</strong>d<br />
zou zijn (zie Voorzanger l984 a ). In Boon <strong>en</strong> Smit 1985 gebeurt iets<br />
<strong>de</strong>rgelijks met aan <strong>de</strong> <strong>en</strong>e kant: biologie, rationalisme, nature, aanleg,<br />
<strong>en</strong> aan <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re kant: sociale wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>, empirisme, nurture,<br />
omgeving.<br />
38
Ik zal nu eerst <strong>de</strong> dichotomieën <strong>van</strong> afbeelding 2.1 e<strong>en</strong> voor<br />
e<strong>en</strong> besprek<strong>en</strong> <strong>en</strong> lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat ze ge<strong>en</strong> <strong>van</strong> alle veel met <strong>de</strong><br />
teg<strong>en</strong>stelling tuss<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> an<strong>de</strong>re dier<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong>, dus dat ze ge<strong>en</strong> <strong>van</strong> alle red<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> om <strong>de</strong> m<strong>en</strong>s<br />
apart te zett<strong>en</strong> als het om evolutionaire verklaring<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
<strong>gedrag</strong> gaat. * Daarna zal ik iets meer zegg<strong>en</strong> over <strong>de</strong> relatie<br />
tuss<strong>en</strong> culturele invloed<strong>en</strong> <strong>en</strong> omgevingsinvloed<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> het<br />
ka<strong>de</strong>r <strong>van</strong> (<strong>evolutie</strong>)biologische theorievorming.<br />
2.1.1. aangebor<strong>en</strong> <strong>en</strong> aangeleerd <strong>gedrag</strong><br />
De term ‘aangebor<strong>en</strong>’ verwijst naar alle k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> die e<strong>en</strong><br />
individu bij zijn geboorte heeft, ongeacht welke factor<strong>en</strong> tot<br />
die k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> geleid. Voor k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> die pas later<br />
ontstaan gebruikt m<strong>en</strong> vaak <strong>de</strong> term ‘aangeleerd’. Maar ler<strong>en</strong><br />
is niet <strong>de</strong> <strong>en</strong>ige factor die e<strong>en</strong> rol speelt bij veran<strong>de</strong>ring<strong>en</strong> na<br />
<strong>de</strong> geboorte. Secundaire geslachtsk<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> ontwikkel<strong>en</strong><br />
zich tijd<strong>en</strong>s <strong>de</strong> puberteit on<strong>de</strong>r invloed <strong>van</strong> hormon<strong>en</strong>, daar<br />
komt zo direct ge<strong>en</strong> ler<strong>en</strong> aan te pas. En viervingerigheid t<strong>en</strong><br />
gevolge <strong>van</strong> e<strong>en</strong> ongeluk is ook niet aangeleerd. Het is daarom<br />
beter om <strong>van</strong> aangebor<strong>en</strong> <strong>en</strong> na <strong>de</strong> geboorte verworv<strong>en</strong><br />
eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> te sprek<strong>en</strong>. Dat levert ons t<strong>en</strong>minste e<strong>en</strong><br />
uitputt<strong>en</strong><strong>de</strong> twee<strong>de</strong>ling op. Alle<strong>en</strong>, <strong>de</strong> teg<strong>en</strong>stelling tuss<strong>en</strong><br />
aangebor<strong>en</strong> <strong>en</strong> verworv<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> is nogal willekeurig.<br />
Gebor<strong>en</strong> word<strong>en</strong> is voor sommige organism<strong>en</strong> e<strong>en</strong> ingrijp<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
gebeurt<strong>en</strong>is, maar niet voor alle organism<strong>en</strong>, <strong>en</strong> zeker niet<br />
voor alle organism<strong>en</strong> <strong>de</strong> énige ingrijp<strong>en</strong><strong>de</strong> gebeurt<strong>en</strong>is. Wat<br />
* En ev<strong>en</strong>min trouw<strong>en</strong>s om dier<strong>en</strong> e<strong>en</strong> aparte plaats te gev<strong>en</strong> als het om<br />
m<strong>en</strong>swet<strong>en</strong>schappelijke b<strong>en</strong>a<strong>de</strong>ring<strong>en</strong> gaat. In mijn betoog is dat ge<strong>en</strong><br />
hoofdpunt, maar ik vraag me wel e<strong>en</strong>s af wat er gebeur<strong>en</strong> zou als<br />
sociolog<strong>en</strong> of antropolog<strong>en</strong> zich serieus met on<strong>de</strong>rzoek aan dier<strong>en</strong><br />
bezig ging<strong>en</strong> houd<strong>en</strong>. Ik vermoed dat dat onze kijk op dier<strong>en</strong> drastisch<br />
zou kunn<strong>en</strong> veran<strong>de</strong>r<strong>en</strong>.<br />
39
zou je bijvoorbeeld bij vlin<strong>de</strong>rs aangebor<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>schap<strong>en</strong><br />
moet<strong>en</strong> noem<strong>en</strong>? De k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> vlin<strong>de</strong>r vlak na <strong>de</strong><br />
verpopping? Of ook die <strong>van</strong> <strong>de</strong> rups op het mom<strong>en</strong>t dat die<br />
uit het ei kruipt?<br />
Wellicht wordt het i<strong>de</strong>e dat <strong>gedrag</strong>sk<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> <strong>van</strong> dier<strong>en</strong><br />
vooral aangebor<strong>en</strong> <strong>en</strong> die <strong>van</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> vooral aangeleerd zijn,<br />
<strong>gedrag</strong><strong>en</strong> door het grote belang dat ler<strong>en</strong> heeft voor het zich<br />
ontwikkel<strong>en</strong><strong>de</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>kind, <strong>en</strong> dan vooral ler<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
soortg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> on<strong>de</strong>r omstandighed<strong>en</strong> die daar speciaal op zijn<br />
toegesned<strong>en</strong>: on<strong>de</strong>rwijs. Maar zo uniek zijn m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> niet.<br />
Heel veel dier<strong>en</strong> verwerv<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> die ze bij hun<br />
geboorte nog niet hadd<strong>en</strong>, bij veel dier<strong>en</strong> gaat het dan om<br />
verwerving langs e<strong>en</strong> weg die we bij m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> ‘ler<strong>en</strong>’ noem<strong>en</strong> * ,<br />
<strong>en</strong> dat gebeurt niet zeld<strong>en</strong> on<strong>de</strong>r omstandighed<strong>en</strong> die daar<br />
door bijvoorbeeld <strong>de</strong> ou<strong>de</strong>rs speciaal voor lijk<strong>en</strong> te zijn<br />
geschap<strong>en</strong>. We zoud<strong>en</strong> hoogst<strong>en</strong>s kunn<strong>en</strong> twist<strong>en</strong> over <strong>de</strong><br />
vraag of dier<strong>en</strong>, net als m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> (soms), begrijp<strong>en</strong> wat ze<br />
geleerd hebb<strong>en</strong> <strong>en</strong> dát ze iets geleerd hebb<strong>en</strong>. Maar dat zou<br />
e<strong>en</strong> twist zijn over iets dat we nu onmogelijk te wet<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
kom<strong>en</strong>. Hoe dan ook, <strong>de</strong> m<strong>en</strong>s is net als elk an<strong>de</strong>r dier e<strong>en</strong><br />
lapp<strong>en</strong><strong>de</strong>k<strong>en</strong> <strong>van</strong> aangebor<strong>en</strong> <strong>en</strong> verworv<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>.<br />
Interessante verschill<strong>en</strong> zijn er in dat opzicht niet.<br />
2.1.2. g<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> omgeving<br />
Om na te gaan hoe zinvol het on<strong>de</strong>rscheid tuss<strong>en</strong> g<strong>en</strong>etisch<br />
bepaal<strong>de</strong> <strong>en</strong> omgevingsbepaal<strong>de</strong> k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> is, <strong>en</strong> in hoeverre<br />
dat iets met verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> an<strong>de</strong>re dier<strong>en</strong> te<br />
mak<strong>en</strong> heeft, moet<strong>en</strong> we eerst on<strong>de</strong>rscheid mak<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong><br />
verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> betek<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> begripp<strong>en</strong> ‘g<strong>en</strong>etisch<br />
* Bonner 1980 <strong>de</strong>finieert cultuur in term<strong>en</strong> <strong>van</strong> aangeleerd <strong>gedrag</strong>.<br />
40
epaald’ <strong>en</strong> ‘omgevingsbepaald’.<br />
In <strong>de</strong> biologie bestaan twee vakk<strong>en</strong> die elk g<strong>en</strong>etica het<strong>en</strong>, <strong>de</strong><br />
moleculaire g<strong>en</strong>etica, die zich bezig houdt met <strong>de</strong> bouw <strong>van</strong><br />
DNA <strong>en</strong> verwante verbinding<strong>en</strong>, <strong>en</strong> hun rol bij <strong>de</strong> ontwikkeling<br />
<strong>van</strong> individuele organism<strong>en</strong>, <strong>en</strong> <strong>de</strong> populatieg<strong>en</strong>etica, die zich<br />
richt op <strong>de</strong> k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>ver<strong>de</strong>ling in groep<strong>en</strong> organism<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
veran<strong>de</strong>ring<strong>en</strong> <strong>van</strong> die ver<strong>de</strong>ling <strong>van</strong> g<strong>en</strong>eratie op g<strong>en</strong>eratie.<br />
In moleculair-g<strong>en</strong>etisch perspectief kunn<strong>en</strong> we bij ‘g<strong>en</strong>etisch<br />
bepaald’ d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> aan zoiets als ‘veroorzaakt door e<strong>en</strong> (of<br />
meer) stukje(s) DNA’. Het is echter <strong>de</strong> vraag of k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> in<br />
die zin ooit g<strong>en</strong>etisch bepaald kunn<strong>en</strong> zijn. E<strong>en</strong> al te<br />
e<strong>en</strong>voudige beschrijving <strong>van</strong> <strong>de</strong> manier waarop e<strong>en</strong><br />
organisme tot stand komt kan suggerer<strong>en</strong> dat het daarbij gaat<br />
om het uitvoer<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> programma dat in <strong>de</strong> vorm <strong>van</strong> e<strong>en</strong><br />
DNA-str<strong>en</strong>g in <strong>de</strong> celkern ligt opgeslag<strong>en</strong>. Stukjes DNA bepal<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> bouw <strong>van</strong> <strong>en</strong>zym<strong>en</strong> (<strong>en</strong> structuureiwitt<strong>en</strong>) <strong>en</strong> <strong>en</strong>zym<strong>en</strong><br />
regel<strong>en</strong> <strong>de</strong> ontwikkeling <strong>van</strong> het organisme <strong>en</strong> bepal<strong>en</strong> zo zijn<br />
k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>. Uiteraard heeft die DNA-str<strong>en</strong>g e<strong>en</strong> bepaal<strong>de</strong><br />
omgeving nodig, e<strong>en</strong> bepaal<strong>de</strong> temperatuur, vochtigheid,<br />
zuurgraad, <strong>en</strong>zovoort. En als die omgeving niet helemaal aan<br />
<strong>de</strong> eis<strong>en</strong> voldoet kunn<strong>en</strong> er soms rare ding<strong>en</strong> gebeur<strong>en</strong>, maar<br />
die vall<strong>en</strong> buit<strong>en</strong> het normale patroon.<br />
Bij <strong>de</strong>ze manier <strong>van</strong> beschrijv<strong>en</strong> wordt <strong>de</strong> informatie in het<br />
DNA soms als ‘blauwdruk’ of ‘cake-recept’ * opgevat. In <strong>de</strong><br />
blauwdruk-visie wordt het volgroei<strong>de</strong> individu als het ware<br />
* Lehrman 1970 <strong>en</strong> Dawkins 1982 kritiser<strong>en</strong> <strong>de</strong>ze metafor<strong>en</strong>.<br />
41
on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el voor on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el beschrev<strong>en</strong> door het DNA. * Bij het<br />
cake-recepti<strong>de</strong>e gaat m<strong>en</strong> er<strong>van</strong> uit dat het DNA niet het<br />
eindproduct maar het productieproces beschrijft. †;° Bei<strong>de</strong><br />
beeld<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> e<strong>en</strong> te simpele voorstelling <strong>van</strong> zak<strong>en</strong>. E<strong>en</strong><br />
organisme is het resultaat <strong>van</strong> e<strong>en</strong> zich ontwikkel<strong>en</strong>d embryo,<br />
<strong>en</strong> elke stap in die ontwikkeling hangt af <strong>van</strong> <strong>de</strong> structuur <strong>van</strong><br />
het embryo op dat mom<strong>en</strong>t én <strong>de</strong> waar<strong>de</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> groot aantal<br />
factor<strong>en</strong> in <strong>de</strong> omgeving <strong>van</strong> dat embryo. En in zekere zin<br />
gaat die ontwikkeling na <strong>de</strong> embryonale fase gewoon door, zij<br />
het langzamer. Het DNA bepaalt daarbij <strong>de</strong> sam<strong>en</strong>stelling <strong>van</strong><br />
* Schellek<strong>en</strong>s bijvoorbeeld spreekt over het uitwissel<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
‘eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>’ in plaats <strong>van</strong> stukjes DNA als hij <strong>de</strong> mogelijkhed<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
recombinant-DNA-techniek<strong>en</strong> bespreekt: ‘… het is nu mogelijk<br />
eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> kangoeroe in e<strong>en</strong> plant te zett<strong>en</strong> of<br />
eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> tomaatplant in e<strong>en</strong> olifant’ (Schellek<strong>en</strong>s 1985:<br />
11).<br />
† Op zich is dat natuurlijk één stap in <strong>de</strong> goe<strong>de</strong> richting. De verleiding<br />
om te d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> dat er voor élk k<strong>en</strong>merk één g<strong>en</strong> bestaat (<strong>en</strong> omgekeerd)<br />
b<strong>en</strong> je daarmee kwijt. En voor wie mocht d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> dat biolog<strong>en</strong> dat al<br />
lang niet meer d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> citaat: ‘Je<strong>de</strong>m Merkmal kan man als Träger<br />
<strong>de</strong>r Information ein G<strong>en</strong> zuordn<strong>en</strong>’ (Schiegel 1969: 330).<br />
Welnu dat kan natuurlijk, maar zinnig is het niet. Nu is Schlegel<br />
microbioloog, <strong>en</strong> microbiologische beschrijving<strong>en</strong> <strong>van</strong> bacteriën<br />
bestaan vaak voor e<strong>en</strong> groot <strong>de</strong>el uit e<strong>en</strong> opsomming <strong>van</strong> <strong>en</strong>zym<strong>en</strong> die<br />
die bacteriën mak<strong>en</strong> of kunn<strong>en</strong> mak<strong>en</strong>. En bij elk <strong>en</strong>zym ‘hoort’<br />
in<strong>de</strong>rdaad e<strong>en</strong> stukje DNA. Onbegrijpelijk is Schlegels stelling dan ook<br />
niet, maar bij k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> als <strong>de</strong> vorm <strong>van</strong> e<strong>en</strong> bacterie, <strong>de</strong> structuur<br />
<strong>van</strong> z’n celwand, z’n <strong>de</strong>lingssnelheid, past helemaal ge<strong>en</strong> g<strong>en</strong> als<br />
informatiedrager. Weliswaar maakt Schlegel (op blz. 331) on<strong>de</strong>rscheid<br />
tuss<strong>en</strong> g<strong>en</strong>otype <strong>en</strong> f<strong>en</strong>otype, maar hij doet het voorkom<strong>en</strong> alsof die<br />
zich verhoud<strong>en</strong> als het organisme in aanleg – <strong>de</strong> blauwdruk dus – <strong>en</strong><br />
het organisme zoals zich dat feitelijk ontwikkeld heeft.<br />
° Ook Wilsons epig<strong>en</strong>etische regels hor<strong>en</strong> in dit rijtje <strong>van</strong> misleid<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
metafor<strong>en</strong> thuis (zie bijlage 1).<br />
42
gereedschap <strong>en</strong> bouwmaterial<strong>en</strong>. * Dus als m<strong>en</strong> bij ‘g<strong>en</strong>etische<br />
bepaaldheid’ <strong>van</strong> k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> d<strong>en</strong>kt aan <strong>de</strong> rol <strong>van</strong> het DNA bij<br />
het totstandkom<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> individu dan bestaan er ge<strong>en</strong><br />
g<strong>en</strong>etisch bepaal<strong>de</strong> k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>, <strong>en</strong> al ev<strong>en</strong>min omgevingsbepaal<strong>de</strong><br />
k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>.<br />
Populatieg<strong>en</strong>etici houd<strong>en</strong> zich niet bezig met g<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
omgevingsfactor<strong>en</strong> als oorzak<strong>en</strong> <strong>van</strong> k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>, maar met<br />
g<strong>en</strong>etische verschill<strong>en</strong> <strong>en</strong> omgevingsverschill<strong>en</strong> als oorzaak<br />
<strong>van</strong> k<strong>en</strong>merksverschill<strong>en</strong>. Ongelukkigerwijze laat m<strong>en</strong> het<br />
woord ‘verschill<strong>en</strong>’ meestal weg <strong>en</strong> spreekt m<strong>en</strong> gemakshalve<br />
vaak over g<strong>en</strong>etisch bepaal<strong>de</strong> k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>. Maar wat m<strong>en</strong> met<br />
die uitdrukking bedoelt snijdt wel <strong>de</strong>gelijk hout. E<strong>en</strong> paar<br />
voorbeeld<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> dat dui<strong>de</strong>lijk mak<strong>en</strong>.<br />
Volg<strong>en</strong>s <strong>de</strong> gangbare theorie zijn verschill<strong>en</strong> in oogkleur<br />
tuss<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in populatieg<strong>en</strong>etische zin g<strong>en</strong>etisch bepaald.<br />
Weliswaar is <strong>de</strong> oogkleur <strong>van</strong> e<strong>en</strong> individu het product <strong>van</strong><br />
heel veel g<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> heel veel omgevingsfactor<strong>en</strong>, maar het<br />
* Volg<strong>en</strong>s Faber 1986 kunn<strong>en</strong> we nog steeds sprek<strong>en</strong> <strong>van</strong> het ‘dogma’ in<br />
<strong>de</strong> embryologie ‘… dat het DNA in <strong>de</strong> chromosom<strong>en</strong> e<strong>en</strong> programma zou<br />
bevatt<strong>en</strong> voor <strong>de</strong> embryonale ontwikkeling . … Het f<strong>en</strong>otype zou <strong>de</strong><br />
min of meer directe ‘expressie’ zijn <strong>van</strong> het g<strong>en</strong>otype’ (1986: 242).<br />
Faber betoogt vervolg<strong>en</strong>s (blz. 243) dat het bouwplan voor het<br />
organisme niet in het DNA ligt maar geprogrammeerd is in <strong>de</strong> driedim<strong>en</strong>sionale<br />
structuur <strong>van</strong> <strong>de</strong> eicel, met name die <strong>van</strong> het cytoplasma.<br />
Hij acht het DNA alle<strong>en</strong> <strong>van</strong> belang omdat het <strong>de</strong> moleculaire structuur<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> bouwst<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>van</strong> het zich ontwikkel<strong>en</strong><strong>de</strong> individu bepaalt.<br />
Alle<strong>en</strong> in die zin bevat het DNA informatie, maar het is het cytoplasma<br />
dat bepaalt hoe <strong>en</strong> wanneer die informatie wordt gebruikt. Als<br />
beschrijving <strong>van</strong> <strong>de</strong> machtsver<strong>de</strong>ling tuss<strong>en</strong> celplasma <strong>en</strong> celkern zou<br />
dat wel e<strong>en</strong>s heel reëel kunn<strong>en</strong> zijn. Met één elem<strong>en</strong>t in Fabers verhaal<br />
b<strong>en</strong> ik intuss<strong>en</strong> niet tevred<strong>en</strong>: volg<strong>en</strong>s hem kán het DNA <strong>de</strong> informatie<br />
die b<strong>en</strong>odigd is voor <strong>de</strong> embryog<strong>en</strong>ese niet bevatt<strong>en</strong> omdat het e<strong>en</strong><br />
ééndim<strong>en</strong>sionale structuur is, terwijl embryog<strong>en</strong>ese in zekere zin e<strong>en</strong><br />
vierdim<strong>en</strong>sionaal proces is. Hij ziet niet hoe <strong>de</strong> ‘transpositie <strong>van</strong> één<br />
tot vier dim<strong>en</strong>sies’ zou moet<strong>en</strong> verlop<strong>en</strong>, <strong>en</strong> stelt dat daar e<strong>en</strong> logisch<br />
probleem ligt. Dat zie ik niet in. Wiskundig<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> er ge<strong>en</strong> moeite<br />
mee met e<strong>en</strong>dim<strong>en</strong>sionale formules driedim<strong>en</strong>sionale licham<strong>en</strong> te<br />
beschrijv<strong>en</strong>. Logische barrières zijn er dus niet.<br />
43
verschil in oogkleur tuss<strong>en</strong> twee individu<strong>en</strong> is het gevolg <strong>van</strong><br />
e<strong>en</strong>, relatief klein, g<strong>en</strong>etisch verschil. Bij huidskleur ligt dat<br />
net iets an<strong>de</strong>rs. Soms zijn huidskleurverschill<strong>en</strong> net als<br />
oogkleurverschill<strong>en</strong> g<strong>en</strong>etisch bepaald, maar ze kunn<strong>en</strong> ook<br />
heel wel omgevingsbepaald zijn. E<strong>en</strong> beetje zon maakt <strong>van</strong><br />
e<strong>en</strong> bleekneus e<strong>en</strong> gebrons<strong>de</strong> verschijning. Het huidskleurverschil<br />
tuss<strong>en</strong> <strong>de</strong> bleekneus <strong>en</strong> zijn doorgaans ev<strong>en</strong> bleke<br />
broertje dat net bruinverbrand <strong>van</strong> e<strong>en</strong> tropische vakantie<br />
terugkomt is omgevingsbepaald, terwijl het ev<strong>en</strong> grote<br />
verschil tuss<strong>en</strong> <strong>de</strong> bleekneus <strong>en</strong> zijn buurman <strong>van</strong> Noordafrikaanse<br />
afkomst g<strong>en</strong>etisch bepaald is. E<strong>en</strong> <strong>en</strong> hetzelf<strong>de</strong><br />
organisme kan dus in verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> vergelijking<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
betrokk<strong>en</strong> <strong>en</strong> het hangt <strong>van</strong> <strong>de</strong> vergelijking af of e<strong>en</strong> bepaald<br />
k<strong>en</strong>merk als g<strong>en</strong>etisch bepaald of omgevingsbepaald (of bei<strong>de</strong><br />
t<strong>en</strong> <strong>de</strong>le) uit <strong>de</strong> bus komt. Door niet dui<strong>de</strong>lijk over verschill<strong>en</strong><br />
te sprek<strong>en</strong> maakt m<strong>en</strong> het vergelijkingsaspect onzichtbaar. En<br />
dat kan tot vervel<strong>en</strong><strong>de</strong> red<strong>en</strong>eerfout<strong>en</strong> leid<strong>en</strong>.<br />
Hoe verwarr<strong>en</strong>d het kan zijn om over <strong>de</strong> g<strong>en</strong>etische<br />
bepaaldheid <strong>van</strong> e<strong>en</strong> k<strong>en</strong>merk te sprek<strong>en</strong> blijkt bijvoorbeeld<br />
uit e<strong>en</strong> aanval <strong>van</strong> Vroon op Wilson. Volg<strong>en</strong>s Vroon * beweert<br />
Wilson dat intellig<strong>en</strong>tie bij <strong>de</strong> m<strong>en</strong>s g<strong>en</strong>etisch bepaald is.<br />
Vroon bestrijdt dat on<strong>de</strong>r verwijzing naar ernstige onvolkom<strong>en</strong>hed<strong>en</strong><br />
in on<strong>de</strong>rzoek dat had moet<strong>en</strong> aanton<strong>en</strong> dat<br />
intellig<strong>en</strong>tieverschill<strong>en</strong> túss<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> voortkom<strong>en</strong> uit<br />
g<strong>en</strong>etische verschill<strong>en</strong>. Het zou mij ge<strong>en</strong>szins verbaz<strong>en</strong> als<br />
Vroon gelijk had, alle<strong>en</strong>, dat is hier niet ter zake. Voorzover<br />
Wilson † iets zegt over intellig<strong>en</strong>tie gaat het blijk<strong>en</strong>s <strong>de</strong> context<br />
vooral over intellig<strong>en</strong>tieverschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> án<strong>de</strong>re<br />
diersoort<strong>en</strong>.<br />
* Vroon 1981.<br />
† Wilson 1978.<br />
44
We kwam<strong>en</strong> op <strong>de</strong>ze uitweiding over g<strong>en</strong>etische zak<strong>en</strong> omdat<br />
teg<strong>en</strong>stan<strong>de</strong>rs <strong>van</strong> e<strong>en</strong> sociobiologische b<strong>en</strong>a<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
m<strong>en</strong>s teg<strong>en</strong>wierp<strong>en</strong> dat m<strong>en</strong>selijk <strong>gedrag</strong> niet, of vaak niet,<br />
g<strong>en</strong>etisch bepaald is. Zoud<strong>en</strong> ze daarmee doel<strong>en</strong> op moleculair-g<strong>en</strong>etische<br />
bepaaldheid dan hadd<strong>en</strong> ze op e<strong>en</strong> vrij<br />
triviale manier gelijk. Niets is in die zin g<strong>en</strong>etisch bepaald.<br />
Dat op zich is ge<strong>en</strong> bezwaar teg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> evolutionaire<br />
b<strong>en</strong>a<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> m<strong>en</strong>selijk <strong>gedrag</strong>. Maar ook wanneer ze e<strong>en</strong><br />
populatieg<strong>en</strong>etische interpretatie op het oog hebb<strong>en</strong> doet hun<br />
teg<strong>en</strong>werping niet ter zake. Stel dat <strong>gedrag</strong>sverschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong><br />
individu<strong>en</strong> bij <strong>de</strong> m<strong>en</strong>s vaker omgevingsbepaald zijn dan bij<br />
an<strong>de</strong>re diersoort<strong>en</strong> * , dan zou dat nog ge<strong>en</strong> bezwaar zijn teg<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> biologische b<strong>en</strong>a<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> m<strong>en</strong>selijk <strong>gedrag</strong>. Biolog<strong>en</strong><br />
bested<strong>en</strong> regelmatig aandacht aan omgevingseffect<strong>en</strong>, <strong>en</strong> veel<br />
<strong>van</strong> hun theorieën houd<strong>en</strong> expliciet rek<strong>en</strong>ing met die effect<strong>en</strong>.<br />
Toch is e<strong>en</strong> verwijzing naar <strong>de</strong> grote omgevingsbepaal<strong>de</strong><br />
variatie in <strong>gedrag</strong> <strong>van</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> wel <strong>van</strong> belang voor sociobiolog<strong>en</strong>.<br />
Hun verklaring<strong>en</strong> mog<strong>en</strong> die variatie niet uitsluit<strong>en</strong>.<br />
Soms lijk<strong>en</strong> ze dat wél te do<strong>en</strong>, <strong>en</strong> dat is e<strong>en</strong> ernstige<br />
tekortkoming (ik kom daar in §§ 2.2.2 <strong>en</strong> 2.2.3 op terug).<br />
Maar dat verwijt richt zich op bepaal<strong>de</strong> theorieën <strong>van</strong><br />
bepaal<strong>de</strong> sociobiolog<strong>en</strong>, niet op e<strong>en</strong> evolutionaire verklaring<br />
<strong>van</strong> m<strong>en</strong>selijk <strong>gedrag</strong> op zich. Evolutiebiologie is moeilijker<br />
dan sommige sociobiolog<strong>en</strong> d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>, maar er is ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele<br />
red<strong>en</strong> om te d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> dat <strong>de</strong> m<strong>en</strong>s uit haar domein ontsnapt is.<br />
* Daarmee vooron<strong>de</strong>rstel je dat het mogelijk is <strong>de</strong> mate <strong>van</strong><br />
omgevingsbepaaldheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> soort te<br />
kwantificer<strong>en</strong>, <strong>en</strong> wel zo dat interspecifieke vergelijking mogelijk is, <strong>en</strong><br />
dat zie ik zo e<strong>en</strong>-twee-drie niet.<br />
45
2.1.3. natuurlijk <strong>en</strong> cultureel<br />
Natuur <strong>en</strong> cultuur hebb<strong>en</strong> bei<strong>de</strong> verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> betek<strong>en</strong>iss<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> bijna al die betek<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> zijn vaag. Natuur betek<strong>en</strong>t soms:<br />
bijna alles wat buit<strong>en</strong> is: plant<strong>en</strong> <strong>en</strong> dier<strong>en</strong>, berg<strong>en</strong>, bek<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
woestijn<strong>en</strong>. Maar wat die ding<strong>en</strong> meer geme<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> dan<br />
dat ze buit<strong>en</strong> zijn is ondui<strong>de</strong>lijk. In <strong>de</strong>ze betek<strong>en</strong>is is natuur<br />
dus e<strong>en</strong> wat overbodig begrip. Natuur kan ook <strong>de</strong> keerzij<strong>de</strong><br />
<strong>van</strong> het bóv<strong>en</strong>natuurlijke zijn. In die zin zijn huiz<strong>en</strong> ook<br />
natuur, wat ze in <strong>de</strong> eerste betek<strong>en</strong>is dui<strong>de</strong>lijk niet war<strong>en</strong>,<br />
hoewel ze, zowat per <strong>de</strong>finitie, buit<strong>en</strong> zijn. Natuur kan ver<strong>de</strong>r<br />
betek<strong>en</strong><strong>en</strong>: alles wat niet, of niet bewust, door m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
gemaakt of bewerkt is. Of woestijn<strong>en</strong> in die zin natuur zijn is<br />
ondui<strong>de</strong>lijk, t<strong>en</strong>zij we dat woordje ‘bewust’ b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong>.<br />
Woestijn<strong>en</strong> zijn weliswaar voor e<strong>en</strong> <strong>de</strong>el het gevolg <strong>van</strong> m<strong>en</strong>selijke<br />
activiteit<strong>en</strong> maar ze zijn zeker niet bewust gecreëerd.<br />
Alle<strong>en</strong>, als we dat bewust té zeer b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong> zijn sommige<br />
sted<strong>en</strong> ook natuur. * Ze zijn soms, net als woestijn<strong>en</strong>, het<br />
onbedoel<strong>de</strong> effect <strong>van</strong> m<strong>en</strong>selijk han<strong>de</strong>l<strong>en</strong>. En <strong>de</strong> zeer bewust<br />
<strong>en</strong> met zorg gekweekte tulp<strong>en</strong> waar ons land mee geurt zijn<br />
dui<strong>de</strong>lijk níet natuur in <strong>de</strong>ze zin.<br />
E<strong>en</strong> veelgebruikt argum<strong>en</strong>t teg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> sociobiologische<br />
b<strong>en</strong>a<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> m<strong>en</strong>selijk <strong>gedrag</strong> is dat m<strong>en</strong>selijk <strong>gedrag</strong><br />
cultureel bepaald <strong>en</strong> niet zo maar natuurlijk is. Dat argum<strong>en</strong>t<br />
vooron<strong>de</strong>rstelt dat natuur <strong>en</strong> cultuur goed te scheid<strong>en</strong> zijn.<br />
En daar ligg<strong>en</strong> problem<strong>en</strong>.<br />
Natuurlijk kan ook e<strong>en</strong> synoniem zijn <strong>van</strong> ‘spontaan’. Zo<br />
kunn<strong>en</strong> we on<strong>de</strong>rscheid mak<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> het natuurlijke <strong>gedrag</strong><br />
<strong>van</strong> ijsber<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> dwangmatige rondjes die <strong>de</strong> ijsbeer in<br />
* De huiz<strong>en</strong> <strong>en</strong> strat<strong>en</strong> in die sted<strong>en</strong> uiteraard niet.<br />
46
Artis steeds <strong>en</strong> steeds maar weer zwemt <strong>en</strong> loopt, <strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
natuurlijke ontplooiing <strong>van</strong> e<strong>en</strong> boom die <strong>de</strong> ruimte heeft <strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> plat verwrong<strong>en</strong> takk<strong>en</strong>bos <strong>van</strong> e<strong>en</strong> boom in e<strong>en</strong> rotsspleet.<br />
Aan onnatuurlijkheid (cultuur?) in <strong>de</strong>ze zin hoeft dus<br />
helemaal ge<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>hand te pas te kom<strong>en</strong>. Kortom, wie iets<br />
natuurlijk noemt heeft nog heel wat uit te legg<strong>en</strong> voor<br />
dui<strong>de</strong>lijk is wat hij bedoelt.<br />
Ook het begrip ‘cultuur’ kan zeer veel verschill<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
betek<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>. * Die zal ik hier niet allemaal besprek<strong>en</strong>.<br />
Maar <strong>en</strong> aantal aspect<strong>en</strong> duik<strong>en</strong> steeds weer op, die zijn dus<br />
k<strong>en</strong>nelijk belangrijk. In <strong>de</strong> eerste plaats wordt cultuur<br />
gebruikt als e<strong>en</strong> verzamelnaam voor m<strong>en</strong>selijk <strong>gedrag</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
product<strong>en</strong> daar<strong>van</strong>: huiz<strong>en</strong>, gereedschapp<strong>en</strong>, kler<strong>en</strong>,<br />
sierad<strong>en</strong>, boek<strong>en</strong>, <strong>en</strong>zovoort. En dat stelt ons mete<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong><br />
probleem. Er is in elk geval één manier waarop we cultuur <strong>en</strong><br />
natuur zo kunn<strong>en</strong> <strong>de</strong>finiër<strong>en</strong> dat ze teg<strong>en</strong>over elkaar kom<strong>en</strong><br />
te staan, <strong>en</strong> dat is door alles cultuur te noem<strong>en</strong> wat door<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> is gemaakt of on<strong>de</strong>r hun invloed is veran<strong>de</strong>rd, <strong>en</strong><br />
natuur <strong>de</strong> hele rest. Bij <strong>de</strong>ze interpretatie <strong>van</strong> <strong>de</strong> betreff<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
begripp<strong>en</strong> is <strong>de</strong> m<strong>en</strong>s in<strong>de</strong>rdaad cultuurdrager bij uitstek,<br />
maar daaruit volgt nog niet dat <strong>de</strong> m<strong>en</strong>s buit<strong>en</strong> het domein<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> sociobiologie valt. E<strong>en</strong> <strong>de</strong>finitie is daarvoor niet<br />
voldo<strong>en</strong><strong>de</strong>. Het zou zo moet<strong>en</strong> zijn dat <strong>de</strong> m<strong>en</strong>s zich feitelijk<br />
<strong>van</strong> an<strong>de</strong>re dier<strong>en</strong> on<strong>de</strong>rscheidt.<br />
M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zijn uitzon<strong>de</strong>rlijk handvaardig <strong>en</strong> productief, maar<br />
op zich is ding<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> bij uitstek m<strong>en</strong>selijke<br />
* In hun monografie over het cultuurbegrip gev<strong>en</strong> Kroeber <strong>en</strong><br />
Kluckhohn 1952 ca. 170 verschill<strong>en</strong><strong>de</strong>, vooral aan<br />
sociaalwet<strong>en</strong>schappelijke literatuur ontle<strong>en</strong><strong>de</strong>, <strong>de</strong>finities <strong>van</strong> cultuur.<br />
47
ezigheid. * Wel valt op dat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><strong>gedrag</strong> erg variabel is, <strong>en</strong><br />
dat geldt ook voor <strong>de</strong> voorwerp<strong>en</strong> die zij mak<strong>en</strong>. ’s M<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
variabiliteit in <strong>gedrag</strong> wordt vaak toegeschrev<strong>en</strong> aan <strong>de</strong> grote<br />
verscheid<strong>en</strong>heid aan omgeving<strong>en</strong> waarin m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> voorkom<strong>en</strong>.<br />
Dat is e<strong>en</strong> boei<strong>en</strong>d gegev<strong>en</strong>, vooral als je bed<strong>en</strong>kt dat die<br />
omgevingsvariabiliteit op zich weer het gevolg kan zijn <strong>van</strong><br />
m<strong>en</strong>selijke activiteit<strong>en</strong>. Sommig<strong>en</strong> stell<strong>en</strong> zich voor dat <strong>de</strong><br />
interactie tuss<strong>en</strong> <strong>de</strong> m<strong>en</strong>s <strong>en</strong> zijn omgeving <strong>de</strong> m<strong>en</strong>s als het<br />
ware onttrekt aan het biologische <strong>evolutie</strong>proces waaraan hij<br />
ooit on<strong>de</strong>rworp<strong>en</strong> was. Zij sprek<strong>en</strong> dan <strong>van</strong> e<strong>en</strong> proces <strong>van</strong><br />
culturele selectie dat <strong>de</strong> biologische selectie aanvult of zelfs<br />
teg<strong>en</strong>werkt. Die gedachte heeft ook bij sommige sociobiolog<strong>en</strong><br />
ingang gevond<strong>en</strong>. Ik kom daar later in dit hoofdstuk<br />
nog op terug. Lat<strong>en</strong> we intuss<strong>en</strong> niet verget<strong>en</strong> dat <strong>de</strong> m<strong>en</strong>s <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>ige niet is die in e<strong>en</strong> zelfgemaakte omgeving leeft. Termiet<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> bevers kunn<strong>en</strong> hun omgeving snel <strong>en</strong> drastisch<br />
veran<strong>de</strong>r<strong>en</strong>, <strong>en</strong> ik vraag me af of niet elk lev<strong>en</strong>d wez<strong>en</strong> in zijn<br />
omgeving spor<strong>en</strong> nalaat die op zich weer <strong>van</strong> invloed zijn op<br />
zijn eig<strong>en</strong> <strong>gedrag</strong> <strong>en</strong> dat <strong>van</strong> z’n soortg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>.<br />
Hoe dat ook zij, aan <strong>de</strong> stelling dat m<strong>en</strong>selijk <strong>gedrag</strong> niet<br />
biologisch verklaard kan word<strong>en</strong> omdat het cultureel, <strong>en</strong> niet<br />
zo maar natuurlijk is, ligt vaak e<strong>en</strong> wat ‘dieper’ cultuurbegrip<br />
t<strong>en</strong> grondslag. † Cultuur verwijst dan naar leerprocess<strong>en</strong> (die<br />
we overig<strong>en</strong>s bij allerlei an<strong>de</strong>re dier<strong>en</strong> ook zi<strong>en</strong> ° ), <strong>en</strong> naar <strong>de</strong><br />
betek<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> die m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> aan alles om h<strong>en</strong> he<strong>en</strong> gev<strong>en</strong>. Cultuur<br />
wordt in dit verband soms zelfs gezi<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> zelfstandige<br />
e<strong>en</strong>heid, e<strong>en</strong> autonoom systeem <strong>van</strong> betek<strong>en</strong>isrelaties<br />
* Lever 1966 geeft e<strong>en</strong> hele reeks voorbeeld<strong>en</strong> <strong>van</strong> organism<strong>en</strong> die<br />
gereedschap gebruik<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun omgeving veran<strong>de</strong>r<strong>en</strong>.<br />
† Zie bijvoorbeeld: Sahlins 1977, <strong>en</strong> Schuyt 1981.<br />
° Bonner 1980.<br />
48
dat niet zo maar gereduceerd kan word<strong>en</strong> tot <strong>de</strong> activiteit<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> afzon<strong>de</strong>rlijke individu<strong>en</strong> die lev<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> cultuur.<br />
D<strong>en</strong>k<strong>en</strong> over cultuur in <strong>de</strong>ze zin is mijn vak niet, maar ik zal<br />
prober<strong>en</strong> te schets<strong>en</strong> wat ik me er bij voorstel (voorzover ik<br />
me er iets bij voorstel). Wat voor <strong>de</strong> e<strong>en</strong> e<strong>en</strong> onb<strong>en</strong>ullig vaasje<br />
of e<strong>en</strong> mid<strong>de</strong>lmatig boek is, kan voor e<strong>en</strong> an<strong>de</strong>r heel<br />
belangrijk zijn, bijvoorbeeld omdat het <strong>de</strong> <strong>en</strong>ige herinnering<br />
is aan e<strong>en</strong> verlor<strong>en</strong> familielid of het eerste gesch<strong>en</strong>k <strong>van</strong> e<strong>en</strong><br />
gelief<strong>de</strong>. Zoiets geldt niet alle<strong>en</strong> voor gebruiksvoorwerp<strong>en</strong>,<br />
maar ook voor bijvoorbeeld gewoontes, uitdrukking<strong>en</strong>,<br />
religies. En verschill<strong>en</strong> in betek<strong>en</strong>istoek<strong>en</strong>ning vind je niet<br />
alle<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> individu<strong>en</strong>, maar ook tuss<strong>en</strong> groep<strong>en</strong>. Ik neem<br />
aan dat juist die ge<strong>de</strong>el<strong>de</strong> betek<strong>en</strong>iss<strong>en</strong>, voortkom<strong>en</strong>d uit e<strong>en</strong><br />
ge<strong>de</strong>el<strong>de</strong> ervaring, voor het cultuurbegrip waar het hier om<br />
gaat <strong>van</strong> belang zijn.<br />
Helaas zie ik niet goed hoe je in dit verband over e<strong>en</strong> cultuurnatuur<br />
on<strong>de</strong>rscheid zou moet<strong>en</strong> d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>. In <strong>de</strong> eerste plaats is<br />
er e<strong>en</strong> praktisch probleem. Aanhangers <strong>van</strong> <strong>de</strong> opvatting dat<br />
cultuur als e<strong>en</strong> betek<strong>en</strong>issysteem moet word<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong> lijk<strong>en</strong><br />
er soms <strong>van</strong> uit te gaan dat zoiets bij dier<strong>en</strong> — dus in <strong>de</strong><br />
natuur (!?) — niet voorkomt: dier<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> wel signal<strong>en</strong><br />
gebruik<strong>en</strong>, maar symbol<strong>en</strong> — ding<strong>en</strong> waar<strong>van</strong> <strong>de</strong> betek<strong>en</strong>is<br />
losstaat <strong>van</strong> hun aard — kom<strong>en</strong> daar volg<strong>en</strong>s h<strong>en</strong> niet voor.<br />
Daar ga ik niet zo maar in mee. Er zijn dier<strong>en</strong>, hond<strong>en</strong><br />
bijvoorbeeld, die hun territorium marker<strong>en</strong> met geurmerk<strong>en</strong>.<br />
Je zou die als signal<strong>en</strong> — ding<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> dui<strong>de</strong>lijke inherénte<br />
betek<strong>en</strong>is — kunn<strong>en</strong> opvatt<strong>en</strong>. Maar of dat hel<strong>de</strong>r is betwijfel<br />
ik. Verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> dier<strong>en</strong> reager<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>d op zo’n<br />
geurmerk. E<strong>en</strong> naburige territoriumbezitter stapt er niet licht<br />
overhe<strong>en</strong>, zeker niet als ie eer<strong>de</strong>r ruzie met <strong>de</strong> buurman heeft<br />
49
gehad. E<strong>en</strong> passer<strong>en</strong><strong>de</strong> kat zal ev<strong>en</strong>tjes zeer op haar hoe<strong>de</strong><br />
zijn. Het vrouwtje <strong>van</strong> <strong>de</strong> territoriumhou<strong>de</strong>r zal er wellicht<br />
eer<strong>de</strong>r rustiger <strong>van</strong> word<strong>en</strong>. En <strong>de</strong> territoriumhou<strong>de</strong>r<br />
gedraagt zich binn<strong>en</strong> zijn eig<strong>en</strong> gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> met meer bravoure<br />
dan daarbuit<strong>en</strong>. Die reacties hebb<strong>en</strong> alles te mak<strong>en</strong> met<br />
vorige ervaring<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> waarnemer, ze zijn dus net zo<br />
‘arbitrair’ als mijn reactie op het vaasje waar ik het eer<strong>de</strong>r<br />
over had. Maar misschi<strong>en</strong> is dat niet g<strong>en</strong>oeg om dier<strong>en</strong> tot<br />
cultuurdragers te mak<strong>en</strong> in <strong>de</strong> og<strong>en</strong> <strong>van</strong> wie bij cultuur aan<br />
betek<strong>en</strong>issystem<strong>en</strong> d<strong>en</strong>kt. Misschi<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> betek<strong>en</strong>is méér<br />
dan <strong>de</strong> oorzaak <strong>van</strong> e<strong>en</strong> persoonlijke reactie.<br />
Nu weet ik <strong>van</strong> mijzelf wat er door mij he<strong>en</strong> gaat als ik iets in<br />
hand<strong>en</strong> neem dat me aan e<strong>en</strong> verlor<strong>en</strong> gelief<strong>de</strong> herinnert, <strong>en</strong><br />
ik vermoed dat dat u soms ook zo vergaat. Maar wat <strong>de</strong> kat<br />
d<strong>en</strong>kt die ev<strong>en</strong> miauwt bij <strong>de</strong> lege mand waar haar inmid<strong>de</strong>ls<br />
aan <strong>de</strong> overbur<strong>en</strong> geschonk<strong>en</strong> jonkie lag te slap<strong>en</strong>, wet<strong>en</strong> we<br />
niet. Sommige m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> dat er in zo’n kat niet<br />
meer omgaat dan hormon<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> nu doelloos moe<strong>de</strong>rinstinct.<br />
Ze miauwt omdat e<strong>en</strong> bepaal<strong>de</strong> geur e<strong>en</strong> kettingreactie<br />
<strong>van</strong> z<strong>en</strong>uwimpuls<strong>en</strong> teweeg bracht. M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die dat<br />
zegg<strong>en</strong>, zegg<strong>en</strong> meer dan ze kunn<strong>en</strong> wet<strong>en</strong>. We wet<strong>en</strong> niet of<br />
dier<strong>en</strong> betek<strong>en</strong>is toek<strong>en</strong>n<strong>en</strong> aan wat h<strong>en</strong> omringt, althans we<br />
wet<strong>en</strong> niet of ze dat do<strong>en</strong> op <strong>de</strong> manier waarop we (elk voor<br />
zich) <strong>van</strong> onszelf wet<strong>en</strong> dat we dat do<strong>en</strong>. We wet<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> dat<br />
ook dier<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>d reager<strong>en</strong> op <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> ding<strong>en</strong>, <strong>en</strong> we<br />
kunn<strong>en</strong> vermoed<strong>en</strong> dat dat verschil in reactie sam<strong>en</strong>hangt<br />
met persoonlijke geschied<strong>en</strong>iss<strong>en</strong>. Van wat er echt in dier<strong>en</strong><br />
omgaat wet<strong>en</strong> we erg weinig. Dus als cultuur meer moet zijn<br />
dan e<strong>en</strong> kwestie <strong>van</strong> <strong>gedrag</strong>, wet<strong>en</strong> we niet of het bij an<strong>de</strong>re<br />
dier<strong>en</strong> dan <strong>de</strong> m<strong>en</strong>s voorkomt.<br />
50
Naast die onzekerheid is er ook e<strong>en</strong> conceptueel probleem. Ik<br />
stel me bij betek<strong>en</strong>is gev<strong>en</strong> met <strong>en</strong>ige moeite wel iets voor,<br />
maar wat is het alternatief? Wat zou ‘niet betek<strong>en</strong>is gev<strong>en</strong>’<br />
moet<strong>en</strong> betek<strong>en</strong><strong>en</strong>? Iets onbelangrijk vind<strong>en</strong>? Iets nem<strong>en</strong><br />
zoals het is? En wat zou het teg<strong>en</strong>overgestel<strong>de</strong> <strong>van</strong> cultuur<br />
dan zijn? Voor het zin kan hebb<strong>en</strong> in term<strong>en</strong> <strong>van</strong> dit cultuurbegrip<br />
over m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> dier<strong>en</strong> te prat<strong>en</strong> moet er nog wel het<br />
e<strong>en</strong> <strong>en</strong> an<strong>de</strong>r verhel<strong>de</strong>rd word<strong>en</strong>.<br />
2.1.4. biologisch <strong>en</strong> sociaal<br />
E<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>d bezwaar teg<strong>en</strong> sociobiologische b<strong>en</strong>a<strong>de</strong>ring<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> m<strong>en</strong>s berust op <strong>de</strong> teg<strong>en</strong>stelling tuss<strong>en</strong> biologische <strong>en</strong><br />
sociale factor<strong>en</strong>. Ook met dat on<strong>de</strong>rscheid heb ik problem<strong>en</strong>.<br />
Biologie is e<strong>en</strong> vak. On<strong>de</strong>r biologie in <strong>de</strong>ze zin vall<strong>en</strong>: vrag<strong>en</strong>,<br />
theorieën, hypothes<strong>en</strong>, beschrijving<strong>en</strong>, manier<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
b<strong>en</strong>a<strong>de</strong>r<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> theorie die niet biologisch is kan <strong>van</strong> alles<br />
zijn: fysisch, theologisch, psychologisch, chemisch, antropologisch,<br />
<strong>en</strong>zovoort. Het verwarr<strong>en</strong><strong>de</strong> is dat vaknam<strong>en</strong> soms<br />
ook als nam<strong>en</strong> voor ding<strong>en</strong>, verschijnsel<strong>en</strong>, word<strong>en</strong> gebruikt.<br />
De regels voor dat gebruik zijn alle<strong>en</strong> niet zo dui<strong>de</strong>lijk.<br />
Spier<strong>en</strong> zijn bijvoorbeeld heel biologisch in <strong>de</strong>ze zin <strong>de</strong>s<br />
woords. Komt dat doordat biolog<strong>en</strong> on<strong>de</strong>rzoek aan spier<strong>en</strong><br />
do<strong>en</strong>? Dat mag ev<strong>en</strong> zo lijk<strong>en</strong> tot je bed<strong>en</strong>kt dat ook fysici<br />
on<strong>de</strong>rzoek aan spier<strong>en</strong> do<strong>en</strong> – spier<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> interessante<br />
mechanische eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> – <strong>en</strong> dat psycholog<strong>en</strong> heel<br />
zinnige ding<strong>en</strong> over <strong>de</strong> (spier)kramp in mijn schou<strong>de</strong>rs<br />
kunn<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong>. Dat verteg<strong>en</strong>woordigers <strong>van</strong> vak X on<strong>de</strong>rzoek<br />
aan verschijnsel Y do<strong>en</strong> maakt Y dus nog niet tot e<strong>en</strong> X-isch<br />
f<strong>en</strong>ome<strong>en</strong>. Spier<strong>en</strong>, <strong>en</strong> alle an<strong>de</strong>re ding<strong>en</strong> die m<strong>en</strong> vaak<br />
‘biologisch’ noemt, kom<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> bij lev<strong>en</strong><strong>de</strong> wez<strong>en</strong>s<br />
51
voor. De meest zinnige interpretatie <strong>van</strong> ‘biologisch’ is hier<br />
dan ook wellicht die <strong>van</strong> ‘biotisch’, <strong>van</strong> ‘betrekking hebb<strong>en</strong>d<br />
op lev<strong>en</strong><strong>de</strong> wez<strong>en</strong>s’. Maar dan is m<strong>en</strong>selijk <strong>gedrag</strong>, hoe sociaal<br />
het ook mog<strong>en</strong> wez<strong>en</strong>, ook biologisch.<br />
M<strong>en</strong>selijk <strong>gedrag</strong> is volg<strong>en</strong>s veel teg<strong>en</strong>stan<strong>de</strong>rs <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
humane sociobiologie vooral sociaal bepaald * , <strong>en</strong> dus niet<br />
biologisch. Zoud<strong>en</strong> ze met ‘biologisch’ hier ‘biotisch’<br />
bedoel<strong>en</strong>, dan sprak<strong>en</strong> zij wartaal. Zo zal het dus wel niet<br />
ligg<strong>en</strong>. En er is e<strong>en</strong> an<strong>de</strong>re interpretatie mogelijk. Wellicht<br />
gaat het h<strong>en</strong> niet om e<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>stelling maar om e<strong>en</strong><br />
niveauverschil. Uitgangspunt is dan e<strong>en</strong> hiërarchie <strong>van</strong><br />
niveaus: … - fysisch - chemisch - biotisch - (psychisch) -<br />
sociaal - … † Op elk <strong>van</strong> die niveaus do<strong>en</strong> zich volg<strong>en</strong>s<br />
sommig<strong>en</strong> verschijnsel<strong>en</strong> voor die niet in term<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
process<strong>en</strong> op on<strong>de</strong>rligg<strong>en</strong><strong>de</strong> niveaus verklaard kunn<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong>. Technischer gezegd: (process<strong>en</strong> op) hogere niveaus<br />
kunn<strong>en</strong> niet tot (process<strong>en</strong> op) lagere niveaus word<strong>en</strong><br />
gereduceerd. Ik waag mij niet aan e<strong>en</strong> bespreking <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
problem<strong>en</strong> rond <strong>de</strong>ze visie. Dat is hier ook niet nodig. Stel dat<br />
* Zie bijvoorbeeld Meul<strong>en</strong>belt 1984 <strong>en</strong> Noske 1984. Noske, <strong>van</strong> wier<br />
verhaal ik <strong>de</strong> t<strong>en</strong>eur overig<strong>en</strong>s <strong>van</strong> harte on<strong>de</strong>rschrijf, baseert e<strong>en</strong> <strong>de</strong>el<br />
<strong>van</strong> haar red<strong>en</strong>ering<strong>en</strong> op <strong>de</strong> teg<strong>en</strong>stelling tuss<strong>en</strong> biologisch <strong>en</strong> sociaal,<br />
<strong>en</strong> daarin kan ik haar niet volg<strong>en</strong>.<br />
† Deze manier <strong>van</strong> d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> werd voor het eerst dui<strong>de</strong>lijk uite<strong>en</strong>gezet<br />
door August Comte, <strong>de</strong> va<strong>de</strong>r <strong>van</strong> het positivisme (zie Edwards 1967<br />
<strong>de</strong>el 2:174-175), <strong>en</strong> is bijvoorbeeld zeer ver uitgewerkt in <strong>de</strong><br />
(reformatorische) Wijsbegeerte <strong>de</strong>r Wetsi<strong>de</strong>e met zijn vijfti<strong>en</strong><br />
zinkern<strong>en</strong> (zie Kalsbeek 1970: 27-29). Ik d<strong>en</strong>k zeker niet dat alle<br />
d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> over niveaus onzin is. Maar het probleem is dat er ge<strong>en</strong> an<strong>de</strong>re<br />
manier lijkt te zijn om niveaus <strong>van</strong> elkaar te on<strong>de</strong>rscheid<strong>en</strong> dan door<br />
alle op e<strong>en</strong> bepaald mom<strong>en</strong>t toevallig beoef<strong>en</strong><strong>de</strong> wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> te<br />
nem<strong>en</strong> <strong>en</strong> die met <strong>en</strong>ig kunst- <strong>en</strong> vliegwerk op e<strong>en</strong> e<strong>en</strong>dim<strong>en</strong>sionale rij<br />
te zett<strong>en</strong> (zoals in <strong>de</strong> Wijsbegeerte <strong>de</strong>r Wetsi<strong>de</strong>e gebeurt). Voor iemand<br />
die niet gelooft in <strong>de</strong> mogelijkheid e<strong>en</strong> vak tot e<strong>en</strong> ‘on<strong>de</strong>rligg<strong>en</strong>d’ vak te<br />
reducer<strong>en</strong>, is dat wellicht e<strong>en</strong> acceptabele procedure, maar e<strong>en</strong><br />
ontologische antireductionist (<strong>en</strong> dat zijn aanhangers <strong>van</strong> <strong>de</strong> WdW)<br />
zou hierdoor toch aan het d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gezet.<br />
52
sociale interacties niet verklaard kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> in term<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> (eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> <strong>van</strong>) individuele organism<strong>en</strong>, <strong>en</strong> dat daar<br />
e<strong>en</strong> apart vak, met eig<strong>en</strong> theorieën, voor nodig is. Hebb<strong>en</strong> we<br />
dan e<strong>en</strong> red<strong>en</strong> om on<strong>de</strong>rscheid te mak<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
dier<strong>en</strong>? Ik d<strong>en</strong>k het niet. Zowel <strong>de</strong> m<strong>en</strong>s als allerlei an<strong>de</strong>re<br />
dier<strong>en</strong> verton<strong>en</strong> sociaal <strong>gedrag</strong>. Er is ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele red<strong>en</strong> om te<br />
veron<strong>de</strong>rstell<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> theorie over sociaal <strong>gedrag</strong> niet op elk<br />
<strong>van</strong> die soort<strong>en</strong> <strong>van</strong> toepassing zal zijn. Je kunt bekvecht<strong>en</strong><br />
over <strong>de</strong> vraag of <strong>de</strong> sociobiologie zo’n theorie biedt. Uit <strong>de</strong><br />
rest <strong>van</strong> mijn verhaal zal blijk<strong>en</strong> dat ik daar zo mijn twijfels<br />
over heb. En je zou natuurlijk ook nog kunn<strong>en</strong> twist<strong>en</strong> over <strong>de</strong><br />
vraag of <strong>de</strong> sociobiologie, als ze zo’n theorie biedt, nog wel<br />
biologie mag het<strong>en</strong>. Maar dat wordt e<strong>en</strong> ruzie over <strong>woord<strong>en</strong></strong>.<br />
Hoe dan ook, <strong>de</strong> vaak gebruikte teg<strong>en</strong>stelling tuss<strong>en</strong><br />
biologische <strong>en</strong> sociale f<strong>en</strong>om<strong>en</strong><strong>en</strong> is bij dit alles volstrekt niet<br />
verhel<strong>de</strong>r<strong>en</strong>d.<br />
2.1.5. nogmaals dichotomieën<br />
De dichotomieën die <strong>de</strong> revue passeerd<strong>en</strong> rammel<strong>en</strong>, <strong>en</strong><br />
bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> ze weinig met elkaar te mak<strong>en</strong>. Aangebor<strong>en</strong><br />
k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> zijn moleculair-g<strong>en</strong>etisch gezi<strong>en</strong> niet<br />
meer of min<strong>de</strong>r g<strong>en</strong>etisch bepaald dan later verworv<strong>en</strong><br />
eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>, <strong>en</strong> populatieg<strong>en</strong>etisch gezi<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> ze zowel<br />
volledig g<strong>en</strong>etisch bepaald als volledig omgevingsbepaald<br />
zijn, <strong>en</strong> alles daartuss<strong>en</strong>in, afhankelijk <strong>van</strong> <strong>de</strong> vergelijking<strong>en</strong><br />
die we mak<strong>en</strong>. G<strong>en</strong>etisch bepaal<strong>de</strong> <strong>gedrag</strong>ing<strong>en</strong> zijn in ge<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>kel opzicht ‘biologischer’ dan omgevingsbepaal<strong>de</strong>. Er is<br />
weinig red<strong>en</strong> om aan te nem<strong>en</strong> dat dier<strong>en</strong> in het algeme<strong>en</strong><br />
relatief meer aangebor<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> dan m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>.<br />
En dier<strong>gedrag</strong> is alle<strong>en</strong> natuurlijker dan m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><strong>gedrag</strong> als we<br />
53
natuur <strong>de</strong>finitorisch koppel<strong>en</strong> aan het niet-m<strong>en</strong>selijke.<br />
Kortom, er is weinig verband tuss<strong>en</strong> <strong>de</strong> begripp<strong>en</strong> die in<br />
afb. 2.1 aan <strong>de</strong> linkerzij<strong>de</strong> staan. En voor <strong>de</strong> rechterzij<strong>de</strong> geldt<br />
hetzelf<strong>de</strong>.<br />
Het opmerkelijke is nu dat niet alle<strong>en</strong> veel teg<strong>en</strong>stan<strong>de</strong>rs <strong>van</strong><br />
e<strong>en</strong> (socio)biologische b<strong>en</strong>a<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> <strong>de</strong> m<strong>en</strong>s zich op <strong>de</strong>ze<br />
teg<strong>en</strong>stelling<strong>en</strong>stapel hebb<strong>en</strong> beroep<strong>en</strong>, maar veel voorstan<strong>de</strong>rs<br />
tot voor kort ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s. Zij beklemtoond<strong>en</strong> juist<br />
hoezeer m<strong>en</strong>selijk <strong>gedrag</strong> g<strong>en</strong>etisch bepaald is <strong>en</strong> hoe weinig<br />
invloed cultuur wel heeft, om te conclu<strong>de</strong>r<strong>en</strong> dat <strong>de</strong> m<strong>en</strong>s dier<br />
on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> dier<strong>en</strong> is <strong>en</strong> dus vooral door biolog<strong>en</strong> bestu<strong>de</strong>erd<br />
moet word<strong>en</strong>. * Maar het tij lijkt iets te ker<strong>en</strong>. Sociobiolog<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> <strong>de</strong> cultuur ont<strong>de</strong>kt.<br />
2.2. culturele <strong>evolutie</strong><br />
Zoals gezegd, betoogd<strong>en</strong> sociobiolog<strong>en</strong> lange tijd dat cultuur<br />
weliswaar bestaat maar toch uitein<strong>de</strong>lijk niet al te veel<br />
invloed heeft. Maar <strong>de</strong> laatste tijd lijk<strong>en</strong> sommig<strong>en</strong> hunner <strong>de</strong><br />
cultuur te hebb<strong>en</strong> heront<strong>de</strong>kt. In plaats <strong>van</strong> haar rol te<br />
bagatelliser<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> ze theorieën die moet<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat<br />
zij heel wel binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> biologisch raamwerk past, <strong>en</strong> ook <strong>van</strong><br />
* Voor voorbeeld<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze b<strong>en</strong>a<strong>de</strong>ring zie Wilson 1978 <strong>en</strong> Barash<br />
1979.<br />
54
pas komt. *<br />
Sociobiolog<strong>en</strong> on<strong>de</strong>rk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> meer <strong>en</strong> meer dat m<strong>en</strong>selijk<br />
<strong>gedrag</strong>, <strong>en</strong> ook dat <strong>van</strong> sommige an<strong>de</strong>re dier<strong>en</strong>, zo divers <strong>en</strong><br />
veran<strong>de</strong>rlijk is dat <strong>gedrag</strong>sverschill<strong>en</strong> niet op basis <strong>van</strong> louter<br />
g<strong>en</strong>etische verschill<strong>en</strong> te verklar<strong>en</strong> zijn. Ze leid<strong>en</strong> daaruit af<br />
dat het theoretisch ka<strong>de</strong>r <strong>van</strong> <strong>de</strong> biologie e<strong>en</strong> uitbreiding met<br />
‘cultuur’ behoeft. Ik d<strong>en</strong>k niet dat dat e<strong>en</strong> juiste gevolgtrekking<br />
is. Het theoretisch ka<strong>de</strong>r <strong>van</strong> <strong>de</strong> biologie biedt meer<br />
ruimte voor <strong>gedrag</strong>svariatie dan sommige vooraanstaan<strong>de</strong><br />
sociobiolog<strong>en</strong> beseff<strong>en</strong>. Ze hebb<strong>en</strong> zich blind gestaard op het<br />
belang <strong>van</strong> g<strong>en</strong>etische factor<strong>en</strong>, <strong>en</strong> daarbij zag<strong>en</strong> ze <strong>de</strong> rol <strong>van</strong><br />
omgevingsfactor<strong>en</strong> over het hoofd. Uit het vervolg zal blijk<strong>en</strong><br />
dat ze dat nóg do<strong>en</strong>.<br />
Ik zal nu eerst <strong>de</strong> rol schets<strong>en</strong> die gangbare <strong>evolutie</strong>biologie<br />
aan omgevingsinvloed<strong>en</strong> toek<strong>en</strong>t. Daarna zal ik <strong>en</strong>kele<br />
voorbeeld<strong>en</strong> <strong>van</strong> sociobiologische theorieën over culturele<br />
<strong>evolutie</strong> besprek<strong>en</strong>. T<strong>en</strong>slotte komt <strong>de</strong> algem<strong>en</strong>ere vraag aan<br />
bod wat nu precies <strong>de</strong> relatie is tuss<strong>en</strong> ‘omgeving’ <strong>en</strong> ‘cultuur’.<br />
* Voor in <strong>de</strong> vorm <strong>van</strong> wiskundige mo<strong>de</strong>ll<strong>en</strong> uitgewerkte theorieën over<br />
g<strong>en</strong>etische <strong>en</strong> culturele co-<strong>evolutie</strong> zie Lumsd<strong>en</strong> <strong>en</strong> Wilson 1981;<br />
Cavalli-Sforza <strong>en</strong> Feldman 1981; Boyd <strong>en</strong> Richerson 1985. Lumsd<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
Wilson pres<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> hun uitgangspunt<strong>en</strong> <strong>en</strong> werkwijze in Lumsd<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
Wilson 1982, <strong>en</strong> e<strong>en</strong> overzicht <strong>van</strong> hun i<strong>de</strong>eën voor gewone m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>,<br />
dus zon<strong>de</strong>r mathematische hokus-pokus, in Lumsd<strong>en</strong> <strong>en</strong> Wilson 1983.<br />
Lopreato 1984 ontwikkel<strong>de</strong> e<strong>en</strong> b<strong>en</strong>a<strong>de</strong>ring die nauw met die <strong>van</strong><br />
Lumsd<strong>en</strong> <strong>en</strong> Wilson verwant is, maar zon<strong>de</strong>r die in wiskundige<br />
mo<strong>de</strong>ll<strong>en</strong> te giet<strong>en</strong>. Bonner 1980 geeft e<strong>en</strong> schets <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>evolutie</strong> <strong>van</strong><br />
cultuur waarin het vermog<strong>en</strong> om te ler<strong>en</strong> (al bij e<strong>en</strong>cellig<strong>en</strong> aanwezig)<br />
<strong>en</strong> het vermog<strong>en</strong> om te on<strong>de</strong>rwijz<strong>en</strong> noodzakelijke voor<strong>waard<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong><br />
zelfs in zekere zin voorstadia <strong>van</strong> cultuur zijn. Kern <strong>van</strong> zijn betoog is<br />
<strong>de</strong> gelei<strong>de</strong>lijke ontwikkeling <strong>van</strong> culturele vermog<strong>en</strong>s (<strong>evolutie</strong> <strong>van</strong><br />
cultuur) <strong>en</strong> niet <strong>de</strong> ontwikkeling <strong>van</strong> b.v. m<strong>en</strong>selijke cultur<strong>en</strong> in <strong>de</strong> tijd<br />
(culturele <strong>evolutie</strong>). Dawkins 1976 <strong>en</strong> 1982, Maynard Smith 1982 a , <strong>en</strong><br />
Maxwell 1984 do<strong>en</strong> suggesties voor <strong>en</strong> gev<strong>en</strong> aanzett<strong>en</strong> tot <strong>de</strong><br />
ontwikkeling <strong>van</strong> theorieën over culturele <strong>evolutie</strong>.<br />
55
2.2.1. omgevingsinvloed<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
<strong>evolutie</strong>biologie<br />
Omgeving is e<strong>en</strong> relatief begrip. Populatieg<strong>en</strong>etici die het over<br />
omgeving hebb<strong>en</strong> bedoel<strong>en</strong> daarmee meestal <strong>de</strong> omgeving<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> populaties die ze bestu<strong>de</strong>r<strong>en</strong>. Embryolog<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> bij<br />
omgeving eer<strong>de</strong>r d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> aan <strong>de</strong> omgeving <strong>van</strong> het zich<br />
ontwikkel<strong>en</strong><strong>de</strong> individu. En moleculair-biolog<strong>en</strong> d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> bij<br />
omgeving waarschijnlijk vooral aan <strong>de</strong> omgeving <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
verbinding<strong>en</strong> waaraan ze on<strong>de</strong>rzoek do<strong>en</strong>. Al die biolog<strong>en</strong><br />
zull<strong>en</strong> m<strong>en</strong><strong>en</strong> dat omgeving heel belangrijk is, maar ze zull<strong>en</strong><br />
daar allemaal net iets an<strong>de</strong>rs mee bedoel<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> individu heeft in <strong>de</strong> klassieke biologische terminologie<br />
e<strong>en</strong> g<strong>en</strong>otype (al zijn g<strong>en</strong><strong>en</strong>), e<strong>en</strong> f<strong>en</strong>otype (alle k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>)<br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong> omgeving. Dat is e<strong>en</strong> vrij nette in<strong>de</strong>ling. Alles past<br />
erin. En <strong>de</strong> categorieën gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> keurig aan elkaar. Met <strong>de</strong><br />
uitspraak ‘het f<strong>en</strong>otype is product <strong>van</strong> g<strong>en</strong>otype <strong>en</strong> omgeving’<br />
lijkt dus niets aan <strong>de</strong> hand. Er blijft niets in ong<strong>en</strong>oemd. Toch<br />
kan ze tot misverstand leid<strong>en</strong>. De omgeving die sam<strong>en</strong> met<br />
het g<strong>en</strong>etische materiaal tot e<strong>en</strong> f<strong>en</strong>otype leidt is niet alle<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> omgeving <strong>van</strong> het individu (dat wat zich buit<strong>en</strong> <strong>de</strong> huid<br />
<strong>van</strong> dat individu bevindt — het ‘uitw<strong>en</strong>dige milieu’), maar ook<br />
<strong>de</strong> omgeving <strong>van</strong> het g<strong>en</strong>etische materiaal (binn<strong>en</strong> <strong>de</strong> huid<br />
<strong>van</strong> het individu — het ‘inw<strong>en</strong>dige milieu’). Dus wie bij<br />
omgeving aan <strong>de</strong> omgeving <strong>van</strong> het individu d<strong>en</strong>kt, laat met<br />
<strong>de</strong> uitspraak ‘het f<strong>en</strong>otype is product <strong>van</strong> g<strong>en</strong>otype <strong>en</strong> omgeving’<br />
heel wat weg, maar dat valt niet direct op. *<br />
* E<strong>en</strong> voorbeeld: ‘… we can un<strong>de</strong>rstand the evolution of noncultural<br />
organisms as a process that transforms the distribution of g<strong>en</strong>otypes<br />
from one g<strong>en</strong>eration to the next, because in a noncultural species each<br />
individual’s ph<strong>en</strong>otype <strong>de</strong>p<strong>en</strong>ds only on its g<strong>en</strong>otype and the <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>t in which it<br />
matures.’ (Boyd <strong>en</strong> Richerson 1985: 6, cursivering <strong>van</strong> mij).<br />
56
Evolutiebiolog<strong>en</strong> zijn het er zon<strong>de</strong>r uitzon<strong>de</strong>ring over e<strong>en</strong>s<br />
dat omgeving belangrijk is, <strong>en</strong> het meest formeel uitgewerkte<br />
<strong>de</strong>el <strong>van</strong> hun theorie, <strong>de</strong> populatieg<strong>en</strong>etica, gaat daar ook<br />
steeds over. Maar daarbij gaat het om omgeving in e<strong>en</strong><br />
beperkte zin, <strong>en</strong> die krijgt dan ook nog e<strong>en</strong> beperkte rol.<br />
Volg<strong>en</strong>s Sober * zou e<strong>en</strong> volledige populatieg<strong>en</strong>etica uit vier<br />
theorieën (sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong><strong>de</strong> verzameling<strong>en</strong> <strong>van</strong> wett<strong>en</strong>)<br />
moet<strong>en</strong> bestaan. De eerste theorie (ruwweg <strong>de</strong> ontwikkelingsbiologie)<br />
beschrijft hoe e<strong>en</strong> bevruchte eicel met e<strong>en</strong> bepaald<br />
g<strong>en</strong>otype zich in e<strong>en</strong> bepaal<strong>de</strong> omgeving ontwikkelt tot e<strong>en</strong><br />
compleet individu met e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> f<strong>en</strong>otype. Populaties,<br />
groep<strong>en</strong> <strong>van</strong> zulke individu<strong>en</strong>, veran<strong>de</strong>r<strong>en</strong> <strong>van</strong> sam<strong>en</strong>stelling<br />
door verschill<strong>en</strong> in overlevingskans<strong>en</strong> <strong>van</strong> individu<strong>en</strong>, door<br />
migratie, <strong>en</strong> door an<strong>de</strong>re evolutionaire kracht<strong>en</strong>. De twee<strong>de</strong><br />
theorie beschrijft hoe dat in z’n werk gaat. De volg<strong>en</strong><strong>de</strong> stap<br />
in <strong>de</strong> populatieg<strong>en</strong>etische cyclus is <strong>de</strong> aanmaak <strong>van</strong> e<strong>en</strong><br />
* ‘Fertilized eggs <strong>de</strong>velop into organisms with differ<strong>en</strong>t ph<strong>en</strong>otypes.<br />
Laws of <strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>tal g<strong>en</strong>etics <strong>de</strong>scribe how a fertilized egg with a<br />
giv<strong>en</strong> g<strong>en</strong>otype will produce differ<strong>en</strong>t ph<strong>en</strong>otypes, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>ding on the<br />
<strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>t in which it <strong>de</strong>velops. Here g<strong>en</strong>otypic properties are<br />
mapped onto ph<strong>en</strong>otypic ones by the laws T1. Giv<strong>en</strong> an array of<br />
organisms in a g<strong>en</strong>eration, let us say all at the juv<strong>en</strong>ile stage, natural<br />
selection and other evolutionary forces may modify the composition of<br />
that g<strong>en</strong>eration as it matures to the adult stage. This transition is<br />
<strong>de</strong>scribed by laws (T2) that map ph<strong>en</strong>otypic <strong>de</strong>scriptions onto other<br />
ph<strong>en</strong>otypic <strong>de</strong>scriptions. The adults th<strong>en</strong> create gametes that th<strong>en</strong> join<br />
to form fertilized eggs. Again selection may play a role, this time in<br />
producing differ<strong>en</strong>ces in reproductive success. Ph<strong>en</strong>otypic properties<br />
of par<strong>en</strong>ts may thereby affect the g<strong>en</strong>etic composition of the gamete<br />
pool from which the next g<strong>en</strong>eration of zygotes will be constructed.<br />
Here, the requisite laws of transformation T3 move from the<br />
ph<strong>en</strong>otypic to the g<strong>en</strong>otypic level. The composition of gametes to form<br />
zygotes is <strong>de</strong>scribed at the g<strong>en</strong>etic level by a set of principles (T4) that<br />
inclu<strong>de</strong>s the Hardy-Weinberg law, and we are off and running again<br />
with a new g<strong>en</strong>eration of fertilized eggs’ (Sober 1984: 37. Sober baseert<br />
zich hier vooral op Lewontin 1974: 12-13). Om het verhaal niet<br />
no<strong>de</strong>loos ingewikkeld te mak<strong>en</strong> heb ik bij mijn weergave in <strong>de</strong><br />
hoofdtekst <strong>de</strong> verwijzing naar wett<strong>en</strong> <strong>en</strong> naar f<strong>en</strong>otypische <strong>en</strong><br />
g<strong>en</strong>otypische ruimtes weggelat<strong>en</strong>.<br />
57
nieuwe g<strong>en</strong>eratie. Individu<strong>en</strong> producer<strong>en</strong> geslachtscell<strong>en</strong>, die<br />
vervolg<strong>en</strong>s paarsgewijze word<strong>en</strong> gecombineerd. Zo ontstaan<br />
<strong>de</strong> bevruchte eicell<strong>en</strong> waarmee <strong>de</strong> nieuwe g<strong>en</strong>eratie begint.<br />
De sam<strong>en</strong>stelling <strong>van</strong> <strong>de</strong> geslachtscell<strong>en</strong>poel wordt bepaald<br />
door eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> ou<strong>de</strong>rs, bijvoorbeeld hun verschil<br />
in vrucht-<br />
bevruchte eicell<strong>en</strong> 4 geslachtscell<strong>en</strong><br />
1<br />
volgroei<strong>de</strong><br />
individu<strong>en</strong><br />
voortplantingsgeme<strong>en</strong>schap<br />
Afbeelding 2.2. De cyclus die door e<strong>en</strong> volledige<br />
populatie-g<strong>en</strong>etica zou moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> beschrev<strong>en</strong>.<br />
De pijl<strong>en</strong> staan voor overgang<strong>en</strong> <strong>van</strong> het <strong>en</strong>e stadium<br />
naar het volg<strong>en</strong><strong>de</strong>. De grijze pijl (bij 4) geeft <strong>de</strong><br />
overgang naar e<strong>en</strong> volg<strong>en</strong><strong>de</strong> g<strong>en</strong>eratie aan.<br />
2<br />
baarheid. De<br />
<strong>de</strong>r<strong>de</strong> theorie<br />
beschrijft hoe<br />
dat in zijn<br />
werk gaat. En<br />
<strong>de</strong> vier<strong>de</strong><br />
theorie<br />
beschrijft <strong>de</strong><br />
vorming <strong>van</strong><br />
nieuwe<br />
bevruchte<br />
eicell<strong>en</strong>. Bijgaand schema (afb. 2.2) vat het proces dat door al<br />
<strong>de</strong>ze theorieën wordt beschrev<strong>en</strong> nog e<strong>en</strong>s kort sam<strong>en</strong>.<br />
Niet alle door Sober g<strong>en</strong>oem<strong>de</strong> theorieën zijn ev<strong>en</strong> ver<br />
ontwikkeld. Aan <strong>de</strong> eerste theorie, <strong>de</strong> ontwikkelings-biologie,<br />
wordt al heel lang gewerkt. Over <strong>de</strong> ontwikkeling <strong>van</strong><br />
embryo’s wet<strong>en</strong> we wel wat, <strong>en</strong> ook over wat na <strong>de</strong> embryonale<br />
fase gebeurt, is het nodige bek<strong>en</strong>d. Min<strong>de</strong>r uitgewerkt<br />
zijn <strong>de</strong> rester<strong>en</strong><strong>de</strong> drie theorieën. In gangbare populatieg<strong>en</strong>etische<br />
mo<strong>de</strong>ll<strong>en</strong> word<strong>en</strong> e<strong>en</strong> aantal <strong>van</strong> <strong>de</strong> stapp<strong>en</strong> in het<br />
populatieg<strong>en</strong>etische proces on<strong>de</strong>rdrukt (zie afb. 2.3). Dat kan<br />
op twee verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> manier<strong>en</strong> zijn uitgewerkt. Soms stelt<br />
m<strong>en</strong> e<strong>en</strong> populatie voor als e<strong>en</strong> g<strong>en</strong>otyp<strong>en</strong>verzameling die <strong>van</strong><br />
g<strong>en</strong>eratie op g<strong>en</strong>eratie <strong>van</strong> sam<strong>en</strong>stelling veran<strong>de</strong>rt. Sobers<br />
58<br />
3
vier theorieën word<strong>en</strong> dan sam<strong>en</strong>gevat tot <strong>en</strong>kele hanteerbare<br />
regels die beschrij-<br />
g<strong>en</strong>otyp<strong>en</strong><br />
(individu<strong>en</strong>)<br />
f<strong>en</strong>otyp<strong>en</strong><br />
g<strong>en</strong>otyp<strong>en</strong><br />
(geslachtscell<strong>en</strong>)<br />
Afbeelding 2.3. De beeld<strong>en</strong> <strong>van</strong> het populatieg<strong>en</strong>etische<br />
proces waar veel populatieg<strong>en</strong>etische<br />
mo<strong>de</strong>ll<strong>en</strong> op gebaseerd zijn. M<strong>en</strong><br />
mo<strong>de</strong>lleert <strong>de</strong> veran<strong>de</strong>ring<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> g<strong>en</strong>otyp<strong>en</strong>verzameling<br />
(a) of <strong>van</strong> e<strong>en</strong> f<strong>en</strong>otyp<strong>en</strong>verzameling<br />
(b). De pijl<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> overgang<strong>en</strong><br />
tuss<strong>en</strong> ope<strong>en</strong>volg<strong>en</strong><strong>de</strong> stadia weer, <strong>de</strong> grijze<br />
pijl<strong>en</strong> marker<strong>en</strong> <strong>de</strong> overgang <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>e<br />
g<strong>en</strong>eratie naar <strong>de</strong> volg<strong>en</strong><strong>de</strong>. In lichtgrijs op <strong>de</strong><br />
achtergrond het meer complete schema <strong>van</strong><br />
v<strong>en</strong> hoe uit<br />
g<strong>en</strong>otyp<strong>en</strong> door<br />
reductie<strong>de</strong>ling <strong>en</strong><br />
versmelting <strong>van</strong><br />
g<strong>en</strong>pakketjes<br />
nieuwe g<strong>en</strong>otyp<strong>en</strong><br />
ontstaan, <strong>en</strong> welke<br />
g<strong>en</strong>otyp<strong>en</strong> met<br />
welk succes <strong>de</strong>el<br />
hebb<strong>en</strong> aan het<br />
‘voortplantings’proces.<br />
* Het<br />
alternatief is e<strong>en</strong><br />
beschrijving in<br />
louter f<strong>en</strong>otypische<br />
term<strong>en</strong>. M<strong>en</strong><br />
mo<strong>de</strong>lleert dan<br />
hoe ope<strong>en</strong>volg<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
g<strong>en</strong>eraties<br />
f<strong>en</strong>otypisch zijn<br />
sam<strong>en</strong>gesteld,<br />
uitgaan<strong>de</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong><br />
bepaald (door-<br />
gaans g<strong>en</strong>etisch) mechanisme <strong>van</strong> k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>overdracht. †<br />
Bij het eerste type mo<strong>de</strong>ll<strong>en</strong> (afb. 2.3a) vat m<strong>en</strong> het<br />
populatieg<strong>en</strong>etische proces eig<strong>en</strong>lijk op als e<strong>en</strong> proces <strong>van</strong><br />
* Zie bijvoorbeeld Uy<strong>en</strong>oyama <strong>en</strong> Feldman 1980.<br />
† De mo<strong>de</strong>ll<strong>en</strong> <strong>van</strong> Cavalli-Sforza <strong>en</strong> Feldman, die ik ver<strong>de</strong>rop zal<br />
besprek<strong>en</strong>, zijn daar e<strong>en</strong> voorbeeld <strong>van</strong>.<br />
59<br />
a<br />
b
veran<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> <strong>de</strong> g<strong>en</strong><strong>en</strong>poel <strong>van</strong> e<strong>en</strong> populatie. De<br />
f<strong>en</strong>otypische veran<strong>de</strong>rin=g<strong>en</strong> die ons in <strong>de</strong> eerste plaats aan<br />
het d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> <strong>en</strong> on<strong>de</strong>rzoek<strong>en</strong> zett<strong>en</strong> beschouwt m<strong>en</strong> dan als <strong>de</strong><br />
oppervlakkige afspiegeling <strong>van</strong> e<strong>en</strong> g<strong>en</strong>etisch proces. Het<br />
g<strong>en</strong>etische materiaal wordt bij <strong>de</strong>ze vere<strong>en</strong>vou-diging<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
rugg<strong>en</strong>-graat <strong>van</strong> het lev<strong>en</strong>. G<strong>en</strong><strong>en</strong> zijn <strong>de</strong> dragers <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
informatie die <strong>van</strong> g<strong>en</strong>eratie op g<strong>en</strong>eratie wordt doorgegev<strong>en</strong>,<br />
die veran<strong>de</strong>r<strong>en</strong> kan door mutatie <strong>en</strong> selectie, <strong>en</strong> waar alles om<br />
draait. En aan het twee<strong>de</strong> type mo<strong>de</strong>ll<strong>en</strong> (afb. 2.3b) ligt in<br />
feite vaak hetzelf<strong>de</strong> beeld t<strong>en</strong> grondslag. M<strong>en</strong> mo<strong>de</strong>lleert<br />
weliswaar veran<strong>de</strong>ring<strong>en</strong> <strong>van</strong> f<strong>en</strong>otyp<strong>en</strong>-verzameling<strong>en</strong>, maar<br />
meestal gaat m<strong>en</strong> er<strong>van</strong> uit dat <strong>de</strong> verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> f<strong>en</strong>otyp<strong>en</strong><br />
uitsluit<strong>en</strong>d g<strong>en</strong>etisch bepaald zijn.<br />
In gangbare populatieg<strong>en</strong>etische mo<strong>de</strong>ll<strong>en</strong> zijn mutatie,<br />
selectie, <strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tueel drift * <strong>en</strong> migratie — factor<strong>en</strong> die invloed<br />
hebb<strong>en</strong> op <strong>de</strong> g<strong>en</strong>etische sam<strong>en</strong>stelling <strong>van</strong> e<strong>en</strong> populatie —<br />
<strong>de</strong> drijv<strong>en</strong><strong>de</strong> kracht<strong>en</strong> <strong>van</strong> het proces. In die factor<strong>en</strong> is <strong>de</strong><br />
omgeving in e<strong>en</strong> heel beperkte rol (of scala <strong>van</strong> roll<strong>en</strong>)<br />
gerepres<strong>en</strong>teerd. An<strong>de</strong>re omgevingseffect<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong> buit<strong>en</strong><br />
beschouwing. Veran<strong>de</strong>ring<strong>en</strong> in uiterlijk <strong>en</strong> <strong>gedrag</strong> die het<br />
directe gevolg zijn <strong>van</strong> omgevingsveran<strong>de</strong>ring<strong>en</strong> rak<strong>en</strong> uit het<br />
zicht. En dat is jammer want zulke veran<strong>de</strong>ring<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
heel interessant zijn. En heel algeme<strong>en</strong>. En ze zoud<strong>en</strong> heel<br />
goed consequ<strong>en</strong>ties kunn<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> voor <strong>evolutie</strong>process<strong>en</strong>.<br />
Plant<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> on<strong>de</strong>r invloed <strong>van</strong> klimaatsveran<strong>de</strong>ring<strong>en</strong><br />
vrij drastisch <strong>van</strong> groeivorm <strong>en</strong> lev<strong>en</strong>swijze veran<strong>de</strong>r<strong>en</strong>. Voor<br />
* E<strong>en</strong> veran<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> <strong>de</strong> g<strong>en</strong>etische sam<strong>en</strong>stelling <strong>van</strong> e<strong>en</strong> populatie<br />
t<strong>en</strong> gevolge <strong>van</strong> verschill<strong>en</strong> in voortplantingssucces die niet<br />
sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong> met fitnessverschill<strong>en</strong>. Vooral in kleine populaties kan<br />
bijvoorbeeld het overlijd<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>en</strong>kele individu<strong>en</strong> t<strong>en</strong> gevolge <strong>van</strong> e<strong>en</strong><br />
ongeluk dat om het ev<strong>en</strong> wie had kunn<strong>en</strong> overkom<strong>en</strong>, <strong>de</strong> g<strong>en</strong>etische<br />
sam<strong>en</strong>stelling <strong>van</strong> <strong>de</strong> populatie drastisch veran<strong>de</strong>r<strong>en</strong>.<br />
60
dier<strong>en</strong> geldt dat ook. De aard <strong>en</strong> <strong>de</strong> beschikbaarheid <strong>van</strong><br />
voedsel, het klimaat, het landschap, hebb<strong>en</strong> invloed op<br />
grootte, bouw, <strong>gedrag</strong>, lev<strong>en</strong>sloop, voortplantingssnelheid,<br />
<strong>en</strong>zovoort. Ik twijfel er niet aan dat g<strong>en</strong>etische veran<strong>de</strong>ring<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> belangrijke rol spel<strong>en</strong> in het <strong>evolutie</strong>proces, maar <strong>de</strong> rol<br />
<strong>van</strong> omgevingsaspect<strong>en</strong> die direct invloed hebb<strong>en</strong> op het<br />
verloop <strong>van</strong> het individuele ontwikkelingsproces blijv<strong>en</strong> nog<br />
te veel buit<strong>en</strong> beschouwing. De omgeving speelt in populatieg<strong>en</strong>etische<br />
mo<strong>de</strong>ll<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>lijk alle<strong>en</strong> e<strong>en</strong> rol als oorzaak <strong>van</strong><br />
systematische verschill<strong>en</strong> in voortplantingssucces tuss<strong>en</strong><br />
verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> g<strong>en</strong>otyp<strong>en</strong> of f<strong>en</strong>otyp<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> populatie,<br />
als bron <strong>van</strong> selectiedruk dus. *<br />
Zelfs op Sobers beschrijving <strong>van</strong> e<strong>en</strong> complete populatieg<strong>en</strong>etica<br />
valt wel wat aan te merk<strong>en</strong>. Hij lijkt zich niet<br />
voldo<strong>en</strong><strong>de</strong> te realiser<strong>en</strong> dat niet alle<strong>en</strong> het g<strong>en</strong>etische<br />
materiaal maar ook het ‘interne milieu’ <strong>van</strong> geslachtscell<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> belangrijke rol kan spel<strong>en</strong> in <strong>evolutie</strong>process<strong>en</strong>. Ook het<br />
interne milieu is e<strong>en</strong> erf<strong>en</strong>is <strong>van</strong> vorige g<strong>en</strong>eraties, dus met<br />
e<strong>en</strong> theorie die het ontstaan <strong>van</strong> nieuwe geslachtscell<strong>en</strong><br />
beschrijft ontstaan problem<strong>en</strong>, als die zich uitsluit<strong>en</strong>d zou<br />
uitsprek<strong>en</strong> over <strong>de</strong> g<strong>en</strong>etische sam<strong>en</strong>stelling <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
* En dat geldt zelfs voor <strong>de</strong>, zeer ingewikkel<strong>de</strong>, mo<strong>de</strong>ll<strong>en</strong> <strong>van</strong> frequ<strong>en</strong>tieafhankelijke<br />
selectie <strong>en</strong> <strong>van</strong> coëvolutie <strong>van</strong> verschill<strong>en</strong>dsoortige<br />
populaties (zie Falconer 1981 <strong>en</strong> Roughgard<strong>en</strong> 1979). Bij frequ<strong>en</strong>tieafhankelijke<br />
selectiemo<strong>de</strong>ll<strong>en</strong> houdt m<strong>en</strong> weliswaar rek<strong>en</strong>ing met het<br />
feit dat het voortplantingssucces <strong>van</strong> e<strong>en</strong> individu kan afhang<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
sam<strong>en</strong>stelling <strong>van</strong> <strong>de</strong> populatie, die op zich weer veran<strong>de</strong>rt on<strong>de</strong>r<br />
invloed <strong>van</strong> selectie, <strong>en</strong> in zulke mo<strong>de</strong>ll<strong>en</strong> is <strong>de</strong> omgeving <strong>van</strong><br />
afzon<strong>de</strong>rlijke individu<strong>en</strong> dus niet langer constant, maar dat komt<br />
alle<strong>en</strong> tot uiting in veran<strong>de</strong>r<strong>en</strong><strong>de</strong> selectiedrukk<strong>en</strong>. Voor<br />
coëvolutiemo<strong>de</strong>ll<strong>en</strong> geldt iets <strong>de</strong>rgelijks. De mogelijkheid dat e<strong>en</strong><br />
omgevingsveran<strong>de</strong>ring op zich kan leid<strong>en</strong> tot f<strong>en</strong>otypische<br />
veran<strong>de</strong>ring<strong>en</strong>, ook zon<strong>de</strong>r dat er g<strong>en</strong>etisch iets veran<strong>de</strong>rt, wordt ook<br />
dáár g<strong>en</strong>egeerd. Ter voorkoming <strong>van</strong> misverstand: mijn betoog is niet<br />
gericht teg<strong>en</strong> populatieg<strong>en</strong>etica in <strong>en</strong>gere zin, maar teg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> ruim<br />
opgevatte <strong>evolutie</strong>biologie die populatieg<strong>en</strong>etica c<strong>en</strong>traal stelt.<br />
61
geslachtscell<strong>en</strong>poel. Toch doet Sobers schets, vergelek<strong>en</strong> bij<br />
<strong>de</strong> gangbare populatieg<strong>en</strong>etica, <strong>en</strong> zeker vergelek<strong>en</strong> bij het<br />
<strong>de</strong>el daar<strong>van</strong> waardoor veel sociobiolog<strong>en</strong> zich lat<strong>en</strong> inspirer<strong>en</strong>,<br />
<strong>de</strong> rol <strong>van</strong> het milieu nog re<strong>de</strong>lijk recht.<br />
Nu is het goed om te bed<strong>en</strong>k<strong>en</strong> dat populatieg<strong>en</strong>etici voor<br />
e<strong>en</strong> ontzagwekk<strong>en</strong><strong>de</strong> taak staan. We zoud<strong>en</strong> te veel eis<strong>en</strong> als<br />
bevruchte eicell<strong>en</strong> 4 geslachtscell<strong>en</strong><br />
1<br />
volgroei<strong>de</strong><br />
individu<strong>en</strong><br />
omgeving<br />
voortplantingsgeme<strong>en</strong>schap<br />
Afbeelding 2.4. De plaats <strong>van</strong> <strong>de</strong> omgeving in<br />
e<strong>en</strong> volledige populatieg<strong>en</strong>etica. De omgeving<br />
werkt in op elke stap in het populatieg<strong>en</strong>etische<br />
proces. De dikke pijl<strong>en</strong> staan voor overgang<strong>en</strong><br />
tuss<strong>en</strong> ope<strong>en</strong>volg<strong>en</strong><strong>de</strong> stadia, <strong>de</strong> grijze pijl voor<br />
<strong>de</strong> g<strong>en</strong>eratieovergang, <strong>en</strong> <strong>de</strong> dunne pijl<strong>en</strong> voor<br />
<strong>de</strong> invloed<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> omgeving op elke overgang.<br />
2<br />
we verlangd<strong>en</strong> dat<br />
ze <strong>van</strong> meet af<br />
aan met alle rele<strong>van</strong>te<br />
factor<strong>en</strong><br />
rek<strong>en</strong>ing hield<strong>en</strong>.<br />
Het is lastig g<strong>en</strong>oeg<br />
om greep te<br />
krijg<strong>en</strong> op <strong>de</strong> effect<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> selectie<br />
(verschill<strong>en</strong> in<br />
overlevingskans<br />
<strong>en</strong> vruchtbaarheid).<br />
En wie dan<br />
ook nog het effect<br />
<strong>van</strong> migratie <strong>en</strong> <strong>van</strong> ‘g<strong>en</strong>etic drift’ in z’n beschouwing<strong>en</strong> wil<br />
betrekk<strong>en</strong>, heeft z’n hand<strong>en</strong> echt flink vol. Het is dus niet<br />
verwon<strong>de</strong>rlijk dat populatieg<strong>en</strong>etici omgevingsinvloed<strong>en</strong> voor<br />
e<strong>en</strong> <strong>de</strong>el neger<strong>en</strong> of op z’n minst constant veron<strong>de</strong>rstell<strong>en</strong>.<br />
Maar we moet<strong>en</strong> niet verget<strong>en</strong> dat omgevingsinvloed<strong>en</strong> bij<br />
elke stap in het populatieg<strong>en</strong>etische proces <strong>van</strong><br />
doorslaggev<strong>en</strong><strong>de</strong> betek<strong>en</strong>is zijn. Ze verdi<strong>en</strong><strong>en</strong> e<strong>en</strong> expliciete<br />
plaats in ons schema (zie afb. 2.4).<br />
Ik d<strong>en</strong>k dat in dit schema ook alle effect<strong>en</strong> <strong>van</strong> ‘culturele’<br />
variatie (althans voorzover <strong>de</strong> biologie daar iets over zegg<strong>en</strong><br />
62<br />
3
kan) e<strong>en</strong> plaats hebb<strong>en</strong>. Maar lat<strong>en</strong> we eerst e<strong>en</strong>s zi<strong>en</strong> wat het<br />
verband is tuss<strong>en</strong> sociobiologische theorieën over culturele<br />
<strong>evolutie</strong> <strong>en</strong> dit geï<strong>de</strong>aliseer<strong>de</strong> beeld <strong>van</strong> <strong>de</strong> populatieg<strong>en</strong>etica.<br />
2.2.2. twee theorieën over culturele <strong>evolutie</strong><br />
Ik zal hier twee sociobiologische theorieën over culturele<br />
<strong>evolutie</strong> besprek<strong>en</strong>, die <strong>van</strong> Lumsd<strong>en</strong> <strong>en</strong> Wilson <strong>en</strong> die <strong>van</strong><br />
Cavalli-Sforza <strong>en</strong> Feldman. (Ik doe dat kort, voor e<strong>en</strong><br />
uitgebrei<strong>de</strong>r beeld <strong>van</strong> hun b<strong>en</strong>a<strong>de</strong>ring<strong>en</strong>, <strong>en</strong> kritische<br />
kanttek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> daarbij, verwijs ik naar bijlag<strong>en</strong> 1 <strong>en</strong> 2, <strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
daarin geciteer<strong>de</strong> literatuur.) Die keuze is niet helemaal<br />
willekeurig. Het gaat om twee behoorlijk ver uitgewerkte<br />
theorieën die on<strong>de</strong>rling voldo<strong>en</strong><strong>de</strong> verschill<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> beeld<br />
te gev<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> diversiteit in <strong>de</strong>ze uithoek <strong>van</strong> <strong>de</strong> biologie.<br />
Lumsd<strong>en</strong> <strong>en</strong> Wilson vatt<strong>en</strong> cultuur op als e<strong>en</strong> verzameling<br />
zak<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>gedrag</strong>ing<strong>en</strong> waaruit e<strong>en</strong> organisme kiez<strong>en</strong> kan. Het<br />
gaat daarbij om e<strong>en</strong> grote verscheid<strong>en</strong>heid aan ding<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
han<strong>de</strong>ling<strong>en</strong>: <strong>van</strong> techniek<strong>en</strong> om voedsel te vind<strong>en</strong> <strong>en</strong> schoon<br />
te mak<strong>en</strong> (<strong>en</strong> daarin vind<strong>en</strong> we bij veel diersoort<strong>en</strong> variatie),<br />
via manier<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> stropdas te knop<strong>en</strong>, tot religieuze<br />
stroming<strong>en</strong>. Al die variant<strong>en</strong> <strong>en</strong> vorm<strong>en</strong> het<strong>en</strong> in <strong>de</strong> terminologie<br />
<strong>van</strong> Lumsd<strong>en</strong> <strong>en</strong> Wilson cultuurg<strong>en</strong><strong>en</strong> (‘culturg<strong>en</strong>s’). Elk<br />
lid <strong>van</strong> e<strong>en</strong> culturele diersoort leeft in e<strong>en</strong> poel <strong>van</strong> cultuurg<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
De sam<strong>en</strong>stelling <strong>van</strong> die poel is k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>d voor <strong>de</strong><br />
betreff<strong>en</strong><strong>de</strong> cultuur. Wat e<strong>en</strong> individu doet, hangt af <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
cultuurg<strong>en</strong><strong>en</strong> waaruit het kiez<strong>en</strong> kan <strong>en</strong> <strong>de</strong> voorkeur<strong>en</strong><br />
waarmee het is behept. En door keuzes te mak<strong>en</strong> beïnvloedt<br />
het op zijn beurt weer <strong>de</strong> sam<strong>en</strong>stelling <strong>van</strong> <strong>de</strong> hem — <strong>en</strong> zijn<br />
soortg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> — omring<strong>en</strong><strong>de</strong> cultuurg<strong>en</strong><strong>en</strong>poel. De manier<br />
waarop die keuzes tot stand kom<strong>en</strong> vormt dan ook e<strong>en</strong><br />
63
elangrijk on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el <strong>van</strong> <strong>de</strong> basis <strong>van</strong> hun theorie.<br />
Volg<strong>en</strong>s Lumsd<strong>en</strong> <strong>en</strong> Wilson wordt <strong>de</strong> keuze <strong>van</strong> e<strong>en</strong> individu<br />
voor e<strong>en</strong> bepaald cultuurg<strong>en</strong> bepaald door e<strong>en</strong> g<strong>en</strong>etisch<br />
vastgeleg<strong>de</strong> voorkeur <strong>en</strong> <strong>de</strong> sam<strong>en</strong>stelling <strong>van</strong> <strong>de</strong> cultuurg<strong>en</strong><strong>en</strong>poel.<br />
Die voorkeur ligt in <strong>de</strong> hers<strong>en</strong><strong>en</strong> vast in <strong>de</strong> vorm<br />
<strong>van</strong> e<strong>en</strong> voorkeursver<strong>de</strong>ling. E<strong>en</strong> individu dat geconfronteerd<br />
wordt met e<strong>en</strong> verzameling alternatiev<strong>en</strong> heeft voor elk<br />
daar<strong>van</strong> e<strong>en</strong> bepaal<strong>de</strong> kans dat hij zich juist dat alternatief zal<br />
eig<strong>en</strong> mak<strong>en</strong>.<br />
pasgebor<strong>en</strong><br />
individu<strong>en</strong><br />
volwass<strong>en</strong><br />
individu<strong>en</strong><br />
cultuurg<strong>en</strong><strong>en</strong>poel<br />
Afbeelding 2.5. Schema <strong>van</strong> het proces dat Lumsd<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> Wilson mo<strong>de</strong>ller<strong>en</strong>. De dikke pijl<strong>en</strong> repres<strong>en</strong>ter<strong>en</strong><br />
overgang<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> ope<strong>en</strong>volg<strong>en</strong><strong>de</strong> stadia, <strong>de</strong> grijze<br />
pijl <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eratie-overgang, <strong>en</strong> <strong>de</strong> dunne pijl<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
invloed<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> omgeving op elke overgang. In<br />
lichtgrijs op <strong>de</strong> achtergrond het schema <strong>van</strong> afb. 2.4.<br />
Doorgaans zal<br />
die kans niet<br />
100% voor één<br />
alternatief <strong>en</strong><br />
0% voor alle<br />
an<strong>de</strong>re zijn, hij<br />
zal voor meer<br />
dan één alternatief<br />
groter<br />
zijn dan nul.<br />
De sam<strong>en</strong>stelling<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
g<strong>en</strong><strong>en</strong>poel<br />
bepaalt welke alternatiev<strong>en</strong> het individu in welke combinaties<br />
zal teg<strong>en</strong>kom<strong>en</strong>. Uit die sam<strong>en</strong>stelling, <strong>en</strong> <strong>de</strong> voorkeursver<strong>de</strong>ling<br />
<strong>van</strong> het individu, kunn<strong>en</strong> we afleid<strong>en</strong> met welke<br />
culturele variant<strong>en</strong> dat individu door het lev<strong>en</strong> zal gaan.<br />
Bijgaand schema (afb. 2.5) laat zi<strong>en</strong> hoe het populatieg<strong>en</strong>etische<br />
mo<strong>de</strong>l <strong>van</strong> Lumsd<strong>en</strong> <strong>en</strong> Wilson er uitziet.<br />
Er zitt<strong>en</strong> e<strong>en</strong> paar problem<strong>en</strong> aan <strong>de</strong> aanpak <strong>van</strong> Lumsd<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
Wilson. Twee daar<strong>van</strong> verdi<strong>en</strong><strong>en</strong> hier onze aandacht. De<br />
64
auteurs gaan er<strong>van</strong> uit dat pasgebor<strong>en</strong> individu<strong>en</strong> over<br />
g<strong>en</strong>etisch bepaal<strong>de</strong> voorkeur<strong>en</strong> beschikk<strong>en</strong>. We zag<strong>en</strong> al (in<br />
§ 2.1.2) dat dat e<strong>en</strong> ongelukkige formulering is. Waarschijnlijk<br />
zijn <strong>de</strong> auteurs <strong>van</strong> m<strong>en</strong>ing dat voorkeursverschill<strong>en</strong><br />
tuss<strong>en</strong> pasgebor<strong>en</strong><strong>en</strong> vaak volledig g<strong>en</strong>etisch<br />
bepaald zijn (zie bijlage 1). En dat zou e<strong>en</strong> zeer sterke<br />
bewering zijn waarvoor ze ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kel argum<strong>en</strong>t gev<strong>en</strong>. Het<br />
lijkt er dus op dat ze <strong>de</strong> invloed <strong>van</strong> <strong>de</strong> omgeving op <strong>de</strong><br />
ontwikkeling <strong>van</strong> <strong>de</strong> bevruchte eicel neger<strong>en</strong>. De <strong>en</strong>ige<br />
omgevingsinvloed<strong>en</strong> die ze in rek<strong>en</strong>ing br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> zijn <strong>de</strong><br />
invloed<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> cultuurg<strong>en</strong><strong>en</strong>poel op het volwass<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong><strong>de</strong> individu. Dat is natuurlijk e<strong>en</strong> aardige aanvulling,<br />
maar er is ook hier <strong>en</strong>ige red<strong>en</strong> voor terughoud<strong>en</strong>dheid.<br />
Lumsd<strong>en</strong> <strong>en</strong> Wilson m<strong>en</strong><strong>en</strong> dat die invloed<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
belang zijn voor culturele diersoort<strong>en</strong>, dus voor <strong>de</strong> m<strong>en</strong>s <strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>kele an<strong>de</strong>re hogere gewerveld<strong>en</strong> bij wie je iets vindt dat je<br />
e<strong>en</strong> culturele traditie kunt noem<strong>en</strong>. Voor alle an<strong>de</strong>re<br />
organism<strong>en</strong> acht<strong>en</strong> ze <strong>de</strong> klassieke populatieg<strong>en</strong>etische<br />
b<strong>en</strong>a<strong>de</strong>ring voldo<strong>en</strong><strong>de</strong>.<br />
Ook voor Cavalli-Sforza <strong>en</strong> Feldman (zie bijlage 2) is cultuur<br />
e<strong>en</strong> keuzekwestie. Na zijn geboorte wordt elk lid <strong>van</strong> e<strong>en</strong><br />
‘culturele’ diersoort geconfronteerd met soortg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>, eerst<br />
<strong>en</strong> vooral <strong>de</strong> ou<strong>de</strong>rs, die zich op verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> manier<strong>en</strong><br />
<strong>gedrag</strong><strong>en</strong>. Uit dat scala <strong>van</strong> <strong>gedrag</strong>smogelijkhed<strong>en</strong> kiest het —<br />
bewust of onbewust — e<strong>en</strong> <strong>gedrag</strong>spatroon <strong>en</strong> maakt zich dat<br />
eig<strong>en</strong>. Die keuze noem<strong>en</strong> <strong>de</strong> auteurs culturele selectie <strong>en</strong> het<br />
hele proces <strong>van</strong> bewustwording, keuze <strong>en</strong> verwerving, waarin<br />
ler<strong>en</strong> e<strong>en</strong> grote rol kan spel<strong>en</strong>, noem<strong>en</strong> zij culturele overdracht.<br />
Na culturele selectie volgt e<strong>en</strong> proces <strong>van</strong> natuurlijke<br />
selectie: het f<strong>en</strong>otype <strong>van</strong> het individu bepaalt zijn<br />
65
overlevings- <strong>en</strong> voortplantingskans.<br />
Het opmerkelijke is nu dat Cavalli-Sforza <strong>en</strong> Feldman in hun<br />
mo<strong>de</strong>ll<strong>en</strong> géén on<strong>de</strong>rscheid mak<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> g<strong>en</strong>etische <strong>en</strong><br />
culturele overdacht. In die mo<strong>de</strong>ll<strong>en</strong> gaat het simpelweg over<br />
<strong>de</strong> f<strong>en</strong>otypische sam<strong>en</strong>stelling <strong>van</strong> e<strong>en</strong> populatie <strong>en</strong> <strong>de</strong> veran<strong>de</strong>ring<br />
daar<strong>van</strong> in <strong>de</strong> loop <strong>van</strong> ope<strong>en</strong>volg<strong>en</strong><strong>de</strong> g<strong>en</strong>eraties. Ze<br />
mo<strong>de</strong>ller<strong>en</strong> <strong>de</strong> invloed <strong>van</strong> <strong>de</strong> ou<strong>de</strong>rpopulatie <strong>en</strong> an<strong>de</strong>re<br />
soortg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong><br />
op <strong>de</strong><br />
pasgebor<strong>en</strong><br />
individu<strong>en</strong><br />
B<br />
volwass<strong>en</strong><br />
individu<strong>en</strong><br />
A<br />
voortplantingsgeme<strong>en</strong>schap<br />
Afbeelding 2.6. Schema <strong>van</strong> <strong>de</strong> procesbeschrijving die<br />
aan <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>ll<strong>en</strong> <strong>van</strong> Cavalli-Sforza <strong>en</strong> Feldman t<strong>en</strong><br />
grondslag ligt. Zij beschrijv<strong>en</strong> eerst <strong>de</strong> invloed (A) <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> ou<strong>de</strong>rg<strong>en</strong>eratie (arcering) <strong>en</strong> (B) <strong>de</strong> eig<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eratie<br />
op <strong>de</strong> ontwikkeling <strong>van</strong> het volwass<strong>en</strong> word<strong>en</strong><strong>de</strong> individu<br />
(culturele overdracht). De vol-g<strong>en</strong><strong>de</strong> stap is <strong>de</strong><br />
vorming <strong>van</strong> e<strong>en</strong> voortplantingsgeme<strong>en</strong>schap. In die<br />
stap vatt<strong>en</strong> zij <strong>de</strong> effect<strong>en</strong> <strong>van</strong> natuurlijke selectie<br />
sam<strong>en</strong>. Van <strong>de</strong> voortplantingsgeme<strong>en</strong>schap stamt <strong>de</strong><br />
volg<strong>en</strong><strong>de</strong> g<strong>en</strong>eratie af (g<strong>en</strong>etische overdracht). De<br />
betek<strong>en</strong>is <strong>van</strong> <strong>de</strong> pijl<strong>en</strong> is gelijk aan die in afb. 2.5.<br />
ontwikkeling<br />
<strong>van</strong> pasgebor<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
(zie afb.<br />
2.6), maar<br />
niets in hun<br />
mo<strong>de</strong>ll<strong>en</strong><br />
suggereert<br />
dat het hier<br />
uitsluit<strong>en</strong>d<br />
om culturele<br />
invloed<strong>en</strong><br />
zou gaan.<br />
Weliswaar<br />
zijn alle<br />
voorbeeld<strong>en</strong><br />
die Cavalli-Sforza <strong>en</strong> Feldman gebruik<strong>en</strong> ontle<strong>en</strong>d aan wat je<br />
‘cultuur’ zou kunn<strong>en</strong> noem<strong>en</strong>, maar hun mo<strong>de</strong>ll<strong>en</strong> zijn net zo<br />
bruikbaar voor invloed<strong>en</strong> die niets met cultuur te mak<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong>. En daar<strong>van</strong> lijk<strong>en</strong> zij zich niet bewust. Zo betog<strong>en</strong> ze<br />
uitgebreid hoe culturele invloed<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> leid<strong>en</strong> tot<br />
66
k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> die <strong>de</strong> kans op nageslacht <strong>van</strong> het individu<br />
bedreig<strong>en</strong> — het gebruik <strong>van</strong> alcohol, tabak <strong>en</strong> ongezond et<strong>en</strong>,<br />
bijvoorbeeld — zon<strong>de</strong>r dat die k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> door natuurlijke<br />
selectie verdwijn<strong>en</strong>. Dat is voor h<strong>en</strong> e<strong>en</strong> belangrijk argum<strong>en</strong>t<br />
om culturele overdracht als apart mechanisme aan het<br />
biologisch ars<strong>en</strong>aal toe te voeg<strong>en</strong>. Maar ze zi<strong>en</strong> niet dat ook<br />
invloed<strong>en</strong> die hoeg<strong>en</strong>aamd niets met cultuur te mak<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong>, besmettelijke ziektes bijvoorbeeld, <strong>en</strong> die kom<strong>en</strong> bij<br />
alle organism<strong>en</strong> voor, tot ‘fitnessverlaging<strong>en</strong>’ kunn<strong>en</strong> leid<strong>en</strong>.<br />
En die verdwijn<strong>en</strong> ook niet zomaar. In die zin zi<strong>en</strong> ook<br />
Cavalli-Sforza <strong>en</strong> Feldman allerlei omgevingsinvloed<strong>en</strong> over<br />
het hoofd.<br />
2.2.3. cultuur als omgevingsfactor<br />
Evolutiebiolog<strong>en</strong> die <strong>evolutie</strong> beschouwd<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> effect <strong>van</strong><br />
g<strong>en</strong>otypische veran<strong>de</strong>ring<strong>en</strong>, liep<strong>en</strong> vast to<strong>en</strong> ze beter kek<strong>en</strong><br />
naar <strong>de</strong> veran<strong>de</strong>rlijkheid <strong>van</strong> m<strong>en</strong>selijk <strong>gedrag</strong>. Gedragsveran<strong>de</strong>ring<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> heel drastisch zijn, zon<strong>de</strong>r dat er<br />
red<strong>en</strong> is om g<strong>en</strong>etische veran<strong>de</strong>ring<strong>en</strong> te veron<strong>de</strong>rstell<strong>en</strong>.<br />
K<strong>en</strong>nelijk, zo red<strong>en</strong>er<strong>en</strong> ze nu, kom<strong>en</strong> we daar niet meer uit<br />
met g<strong>en</strong>etische informatieoverdracht alle<strong>en</strong>. En daarom<br />
postuler<strong>en</strong> ze e<strong>en</strong> twee<strong>de</strong> net <strong>van</strong> informatieverspreiding:<br />
cultuur. *<br />
De interpretatie <strong>van</strong> cultuur als e<strong>en</strong> systeem <strong>van</strong> informatie-<br />
* Red<strong>en</strong>ering<strong>en</strong> als <strong>de</strong>ze vindt u bij Lumsd<strong>en</strong> <strong>en</strong> Wilson 1981, Cavalli-<br />
Sforza <strong>en</strong> Feldman 1981 <strong>en</strong> Boyd <strong>en</strong> Richerson 1985.<br />
67
overdracht is niet nieuw in <strong>de</strong> biologie. * En voor wie eerst <strong>en</strong><br />
vooral in cultuur is geïnteresseerd kan het zinvol zijn e<strong>en</strong>s<br />
wat langer met dit i<strong>de</strong>e te spel<strong>en</strong>. † Maar wie primair<br />
geïnteresseerd is in <strong>evolutie</strong> moet toch eerst wat langer<br />
nad<strong>en</strong>k<strong>en</strong> over <strong>de</strong> relatie tuss<strong>en</strong> cultuur <strong>en</strong> ‘an<strong>de</strong>re’<br />
biologische factor<strong>en</strong>.<br />
De gebruiksvoorwerp<strong>en</strong> <strong>en</strong> melodieën die Lumsd<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
Wilson in cultuurg<strong>en</strong><strong>en</strong> hergroeper<strong>en</strong> zijn omgevingsfactor<strong>en</strong><br />
voor het zich ontwikkel<strong>en</strong><strong>de</strong> individu (<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> we niet<br />
verget<strong>en</strong> dat ontwikkeling niet e<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>sfase is, maar iets dat<br />
bij alle organism<strong>en</strong> het hele lev<strong>en</strong> doorgaat). Ze mak<strong>en</strong> <strong>de</strong>el<br />
uit <strong>van</strong> het f<strong>en</strong>otype <strong>van</strong> groepsg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>, of ze zijn het gevolg<br />
<strong>van</strong> zulke f<strong>en</strong>otyp<strong>en</strong> (als we <strong>gedrag</strong> als on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el <strong>van</strong> het<br />
f<strong>en</strong>otype opvatt<strong>en</strong>). Alle organism<strong>en</strong> beïnvloed<strong>en</strong> het d<strong>en</strong>k<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> do<strong>en</strong> <strong>van</strong> soortg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>, <strong>en</strong> al die invloed<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
* Voorbeeld<strong>en</strong>: Bonner <strong>de</strong>finieert cultuur als ‘… the transfer of<br />
information by behavioral means, most particularly by the process of<br />
teaching and learning’ (Bonner 1980: 10).<br />
Vergelijk ook <strong>de</strong> volg<strong>en</strong><strong>de</strong> citat<strong>en</strong>:<br />
‘What gives man an extraordinary supremacy, what has permitted him<br />
to evolve at an unpreced<strong>en</strong>ted speed, is the transmission of learned<br />
experi<strong>en</strong>ces by means of an articulate and reflexive language’<br />
(Dobzhansky <strong>en</strong> Boesiger 1983: 100).<br />
‘Humankind has evolved by means of two <strong>en</strong>tirely differ<strong>en</strong>t interacting<br />
processes. One process, based on changes in the g<strong>en</strong>es, is responsible<br />
for bodily structure and our capacity for acquiring knowledge and<br />
culture.<br />
The second process, which <strong>de</strong>termines how we use these capacities,<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong>ds on transfer of information from one individual to another’<br />
(Stebbins 1982: 369-370).<br />
Dawkins (1976, 1982) bedacht <strong>de</strong> ‘meme’ als cultureel analogon <strong>van</strong><br />
het g<strong>en</strong>, ‘… a completely non-g<strong>en</strong>etic kind of replicator, which<br />
flourishes only in the <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>t provi<strong>de</strong>d by complex,<br />
communicating brains’ (1982: 109). Veel meer dan e<strong>en</strong> speelsigheidje<br />
om het algem<strong>en</strong>e i<strong>de</strong>e <strong>van</strong> e<strong>en</strong> replicator te illustrer<strong>en</strong> was dit niet,<br />
Dawkins werkte zijn i<strong>de</strong>eën niet ver<strong>de</strong>r uit <strong>en</strong> hij twijfelt aan <strong>de</strong><br />
bruikbaarheid daar<strong>van</strong> voor <strong>de</strong> bestu<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> culturele<br />
ontwikkeling<strong>en</strong> (zie Dawkins 1982: 112).<br />
† Boyd <strong>en</strong> Richerson 1985 do<strong>en</strong> dat alleraardigst.<br />
68
langetermijneffect<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> op <strong>de</strong> f<strong>en</strong>otypische sam<strong>en</strong>stelling<br />
<strong>van</strong> populaties, dus al die invloed<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> uitein<strong>de</strong>lijk<br />
door <strong>evolutie</strong>biolog<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> bestu<strong>de</strong>erd. Wat<br />
ligt meer voor <strong>de</strong> hand dan dat biolog<strong>en</strong> e<strong>en</strong> theorie<br />
ontwikkel<strong>en</strong> over <strong>de</strong> directe <strong>en</strong> indirecte effect<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
f<strong>en</strong>otyp<strong>en</strong> <strong>van</strong> soortg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> op <strong>de</strong> ontwikkeling <strong>van</strong> e<strong>en</strong><br />
individu. Als zo’n theorie e<strong>en</strong> beetje volledig is zal zij gaan<br />
over <strong>de</strong> effect<strong>en</strong> op mijn <strong>gedrag</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> boek<strong>en</strong> die ik gelez<strong>en</strong><br />
heb, over <strong>de</strong> effect<strong>en</strong> die <strong>de</strong> verzorging <strong>en</strong> zelfverzorging <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> moe<strong>de</strong>rpoes heeft op haar jong<strong>en</strong>, over <strong>de</strong> effect<strong>en</strong> die e<strong>en</strong><br />
veran<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> <strong>de</strong> vegetatie t<strong>en</strong> gevolge <strong>van</strong> het graz<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
vorige g<strong>en</strong>eraties heeft op <strong>de</strong> ontwikkeling <strong>van</strong> jonge zebra’s,<br />
<strong>en</strong>zovoort. Er is ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele red<strong>en</strong> waarom zo’n theorie<br />
on<strong>de</strong>rscheid zou moet<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> ding<strong>en</strong> die we wel <strong>en</strong><br />
ding<strong>en</strong> die we niet cultureel noem<strong>en</strong>. Vanuit het hier geschetste<br />
perspectief is er ge<strong>en</strong> wez<strong>en</strong>lijk on<strong>de</strong>rscheid tuss<strong>en</strong><br />
d<strong>en</strong>neboompjes die <strong>van</strong> g<strong>en</strong>eratie op g<strong>en</strong>eratie kleiner<br />
word<strong>en</strong> doordat ze zelf <strong>de</strong> bo<strong>de</strong>m waarop ze groei<strong>en</strong><br />
beïnvloed<strong>en</strong>, <strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die op e<strong>en</strong> an<strong>de</strong>re manier schil<strong>de</strong>r<strong>en</strong><br />
of muziek mak<strong>en</strong> dan hun ou<strong>de</strong>rs <strong>de</strong>d<strong>en</strong> doordat ze op e<strong>en</strong><br />
an<strong>de</strong>re manier zijn opgevoed <strong>en</strong> die daardoor hun eig<strong>en</strong><br />
kin<strong>de</strong>r<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> weer iets an<strong>de</strong>re manier zull<strong>en</strong> opvoed<strong>en</strong>. En<br />
voor bei<strong>de</strong> veran<strong>de</strong>ringsprocess<strong>en</strong> schiet<strong>en</strong> klassieke populatieg<strong>en</strong>etische<br />
verklaring<strong>en</strong> tekort.<br />
Boyd <strong>en</strong> Richerson besprek<strong>en</strong> <strong>de</strong> relatie tuss<strong>en</strong> omgevingsvariatie<br />
<strong>en</strong> culturele variatie expliciet, maar hun conclusie is<br />
e<strong>en</strong> an<strong>de</strong>re dan <strong>de</strong> mijne. Volg<strong>en</strong>s h<strong>en</strong> is er e<strong>en</strong> wez<strong>en</strong>lijk<br />
on<strong>de</strong>rscheid tuss<strong>en</strong> culturele variatie <strong>en</strong> variatie die het<br />
69
gevolg is <strong>van</strong> wat zij f<strong>en</strong>otypische flexibiliteit noem<strong>en</strong>. *<br />
Culturele variatie wordt <strong>van</strong> g<strong>en</strong>eratie op g<strong>en</strong>eratie over<strong>gedrag</strong><strong>en</strong>,<br />
variatie t<strong>en</strong> gevolge <strong>van</strong> f<strong>en</strong>otypische flexibiliteit —<br />
d<strong>en</strong>k bijvoorbeeld aan het formaat <strong>van</strong> die kleiner word<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
d<strong>en</strong>neboompjes — niet. Dat on<strong>de</strong>rscheid zie ik wel, maar het<br />
is zaak te zi<strong>en</strong> wat precies het verschil is.<br />
Lat<strong>en</strong> we twee concrete voorbeeld<strong>en</strong> nem<strong>en</strong>: e<strong>en</strong> moe<strong>de</strong>r die<br />
haar dochter cello leert spel<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> kastanjeboom die <strong>de</strong><br />
grond waarop ze staat uitput zodat het kleine boompje dat<br />
zich tuss<strong>en</strong> haar wortels uit e<strong>en</strong> <strong>van</strong> haar eig<strong>en</strong> kastanjes<br />
ontwikkelt kleiner wordt dan zijzelf is. In bei<strong>de</strong> gevall<strong>en</strong> is<br />
sprake <strong>van</strong> e<strong>en</strong> ou<strong>de</strong>rlijk f<strong>en</strong>otype dat e<strong>en</strong> specifiek effect<br />
heeft op <strong>de</strong> omgeving waarin het nageslacht opgroeit <strong>en</strong><br />
daarmee op het f<strong>en</strong>otype <strong>van</strong> het nageslacht. In het eerste<br />
geval is <strong>de</strong> rele<strong>van</strong>te omgevingsfactor <strong>de</strong> cellospel<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
moe<strong>de</strong>r zélf. In het twee<strong>de</strong> geval is het <strong>de</strong> bo<strong>de</strong>mgesteldheid,<br />
dus e<strong>en</strong> efféct <strong>van</strong> <strong>de</strong> ou<strong>de</strong>rboom. In het eerste geval lijkt <strong>de</strong><br />
dochter op haar moe<strong>de</strong>r, er is dus e<strong>en</strong> stukje f<strong>en</strong>otype<br />
‘over<strong>gedrag</strong><strong>en</strong>’, in het twee<strong>de</strong> geval is die gelijk<strong>en</strong>is er juist<br />
niet, <strong>de</strong> dochter kastanjeboom is kleiner dan haar moe<strong>de</strong>r <strong>en</strong><br />
zal dat ook blijv<strong>en</strong>. Dat zijn dui<strong>de</strong>lijke verschill<strong>en</strong>, maar<br />
waarom het wez<strong>en</strong>lijke verschill<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> zijn,<br />
ontgaat me. Dat te meer daar er allerlei tuss<strong>en</strong>vorm<strong>en</strong><br />
mogelijk zijn. Ik stel me voor dat er zelfs voornamelijk<br />
tuss<strong>en</strong>vorm<strong>en</strong> bestaan. On<strong>de</strong>rwijs verloopt helemaal niet<br />
altijd zo direct als in het geval <strong>van</strong> kin<strong>de</strong>r<strong>en</strong> die iets door hun<br />
ou<strong>de</strong>rs zelf krijg<strong>en</strong> voorgedaan. Allerlei spor<strong>en</strong> die vorige<br />
* ‘… variants acquired by individual learning and other common forms<br />
of ph<strong>en</strong>otypic flexibility are lost with the <strong>de</strong>ath of the individual. … In<br />
contrast, culturally acquired variations are transmitted from<br />
g<strong>en</strong>eration to g<strong>en</strong>eration and, like g<strong>en</strong>es, they are evolving properties<br />
of the population’ (Boyd <strong>en</strong> Richerson 1985: 4).<br />
70
g<strong>en</strong>eraties hebb<strong>en</strong> nagelat<strong>en</strong> spel<strong>en</strong> e<strong>en</strong> rol in <strong>de</strong> ontwikkeling<br />
<strong>van</strong> nieuwe g<strong>en</strong>eraties. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> word<strong>en</strong> ‘stukjes<br />
f<strong>en</strong>otype’, ook in direct on<strong>de</strong>rwijs, maar zeld<strong>en</strong> precies<br />
over<strong>gedrag</strong><strong>en</strong>. De jonge celliste uit ons voorbeeld zal allerlei<br />
in haar og<strong>en</strong> ou<strong>de</strong>rwetse frats<strong>en</strong> <strong>van</strong> haar moe<strong>de</strong>r niet<br />
overnem<strong>en</strong>. Alle<strong>en</strong> al het feit dat haar moe<strong>de</strong>r door<br />
zwijmel<strong>en</strong><strong>de</strong> aanbid<strong>de</strong>rs om haar romantische spel geroemd<br />
wordt kan <strong>de</strong> dochter ertoe br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> uiterst droog <strong>en</strong> sober te<br />
spel<strong>en</strong> (zelfs als romantiek haar alles behalve wez<strong>en</strong>svreemd<br />
is). Dat doet al e<strong>en</strong> stuk meer d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> door ou<strong>de</strong>rs<br />
uitgeputte bo<strong>de</strong>m! Ik d<strong>en</strong>k daarom dat het beter is om<br />
‘culturele’ gebruik<strong>en</strong> niet op te vatt<strong>en</strong> als <strong>van</strong> g<strong>en</strong>eratie op<br />
g<strong>en</strong>eratie over<strong>gedrag</strong><strong>en</strong> stukjes f<strong>en</strong>otype, maar als <strong>de</strong><br />
f<strong>en</strong>otypische effect<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> invloed <strong>van</strong> soortg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> op <strong>de</strong><br />
ontwikkeling <strong>van</strong> nieuwe individu<strong>en</strong>, als omgevingeffect<strong>en</strong><br />
dus.<br />
2.3. besluit<br />
Ik b<strong>en</strong> dit hoofdstuk begonn<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> nette stapel hel<strong>de</strong>re<br />
twee<strong>de</strong>ling<strong>en</strong>. Die hel<strong>de</strong>rheid bleek schijn. Sommige dichotomieën<br />
kond<strong>en</strong> op zich nog wel hel<strong>de</strong>r gemaakt word<strong>en</strong><br />
(aangebor<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>over verworv<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>, g<strong>en</strong>etisch<br />
bepaal<strong>de</strong> teg<strong>en</strong>over omgevingsbepaal<strong>de</strong> verschill<strong>en</strong>), maar bij<br />
an<strong>de</strong>re lukte dat alle<strong>en</strong> met veel gekunsteldheid (natuur<br />
teg<strong>en</strong>over cultuur), of zelfs helemaal niet (biologisch teg<strong>en</strong>over<br />
sociaal). En voor zover het lukte raakte <strong>de</strong> verwantschap<br />
tuss<strong>en</strong> <strong>de</strong> verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> twee<strong>de</strong>ling<strong>en</strong> volledig zoek. De nette<br />
grote twee<strong>de</strong>ling <strong>van</strong> afb. 2.1 is dus e<strong>en</strong> grandioze vergissing.<br />
Daarmee is aan veel argum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> biologische<br />
bestu<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> m<strong>en</strong>selijk <strong>gedrag</strong> <strong>de</strong> grond ontvall<strong>en</strong>.<br />
71
Dit alles betek<strong>en</strong>t niet dat humane sociobiologie tot nu toe<br />
e<strong>en</strong> vlekkeloze on<strong>de</strong>rneming was. Ook sociobiolog<strong>en</strong> kreg<strong>en</strong><br />
in <strong>de</strong> gat<strong>en</strong> dat traditionele mo<strong>de</strong>ll<strong>en</strong> te simpel zijn voor het<br />
verklar<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> diversiteit <strong>en</strong> veran<strong>de</strong>rlijkheid <strong>van</strong> m<strong>en</strong>selijk<br />
<strong>gedrag</strong>. Die mo<strong>de</strong>ll<strong>en</strong> gaan te veel uit <strong>van</strong> g<strong>en</strong>etische variatie<br />
alle<strong>en</strong>. De veelzijdigheid <strong>van</strong> ’s m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> do<strong>en</strong> <strong>en</strong> lat<strong>en</strong> was<br />
voor sociobiolog<strong>en</strong> e<strong>en</strong> red<strong>en</strong> om hun mo<strong>de</strong>ll<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> zeer<br />
speciale richting uit te breid<strong>en</strong>. Ze voegd<strong>en</strong> cultuur toe als e<strong>en</strong><br />
twee<strong>de</strong> variatiebron. In <strong>de</strong> theorieën die ze dusdo<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
ontwikkeld<strong>en</strong> bleek <strong>de</strong> rol <strong>van</strong> g<strong>en</strong>etische factor<strong>en</strong> echter nog<br />
steeds aanzi<strong>en</strong>lijk, <strong>en</strong> dat richtte onze aandacht op wat er<br />
ontbrak: het belang <strong>van</strong> omgevingsinvloed<strong>en</strong> wordt in<br />
theorieën over g<strong>en</strong>etische <strong>en</strong> culturele <strong>evolutie</strong> nog steeds<br />
ernstig on<strong>de</strong>rschat.<br />
Natuurlijk kunn<strong>en</strong> we cultuur in <strong>evolutie</strong>biologisch perspectief<br />
opvatt<strong>en</strong> als on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el <strong>van</strong> <strong>de</strong> hele klasse <strong>van</strong> omgevingsinvloed<strong>en</strong>.<br />
Zo bezi<strong>en</strong> is <strong>de</strong> toevoeging <strong>van</strong> cultuur aan het<br />
<strong>evolutie</strong>biologisch begripp<strong>en</strong>ka<strong>de</strong>r e<strong>en</strong> stap in <strong>de</strong> goe<strong>de</strong><br />
richting. Maar er zitt<strong>en</strong> ook e<strong>en</strong> aantal bezwar<strong>en</strong> aan die<br />
toevoeging. In <strong>de</strong> eerste plaats is er het risico <strong>van</strong> begripsverwarring:<br />
cultuur in e<strong>en</strong> biologische zin is niet meer dan <strong>de</strong><br />
schaduw <strong>van</strong> cultuur in <strong>de</strong> sociaalwet<strong>en</strong>schappelijk betek<strong>en</strong>is<br />
(zie § 2.1.3). E<strong>en</strong> twee<strong>de</strong> bezwaar is belangrijker: voorzover<br />
we cultuur als on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el <strong>van</strong> <strong>de</strong> klasse <strong>van</strong> omgevingsinvloed<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> opvatt<strong>en</strong> is culturele variatie niet meer dan<br />
e<strong>en</strong> on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el <strong>van</strong> omgevingsvariatie. An<strong>de</strong>re omgevingsinvloed<strong>en</strong><br />
zijn ook heel belangrijk, maar die lat<strong>en</strong> zich niet<br />
mo<strong>de</strong>ller<strong>en</strong> mid<strong>de</strong>ls ‘cultuurg<strong>en</strong><strong>en</strong>’. E<strong>en</strong> temperatuursveran<strong>de</strong>ring<br />
is ge<strong>en</strong> pot<strong>en</strong>tiële f<strong>en</strong>otypische eig<strong>en</strong>schap die<br />
e<strong>en</strong> individu al dan niet kan overnem<strong>en</strong>. We zull<strong>en</strong> voor die<br />
invloed<strong>en</strong> dus tóch e<strong>en</strong> heel an<strong>de</strong>r soort theorie moet<strong>en</strong><br />
ontwikkel<strong>en</strong>. En voor zo’n theorie zou cultuur wel e<strong>en</strong>s niet<br />
72
meer kunn<strong>en</strong> zijn dan e<strong>en</strong> bijzon<strong>de</strong>r geval.<br />
Ik d<strong>en</strong>k dat evolutionair on<strong>de</strong>rzoek in <strong>de</strong> toekomst vooral<br />
gericht zal moet<strong>en</strong> zijn op <strong>de</strong> invloed die omgevingsvariatie<br />
heeft op f<strong>en</strong>otypische variatie. De b<strong>en</strong>a<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> Cavalli-<br />
Sforza <strong>en</strong> Feldman laat zi<strong>en</strong> hoe die invloed zou kunn<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> gemo<strong>de</strong>lleerd. Alle<strong>en</strong> zal die b<strong>en</strong>a<strong>de</strong>ring dan wel<br />
moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> losgeweekt uit het verwarr<strong>en</strong><strong>de</strong> culturele jasje<br />
waarin <strong>de</strong> auteurs verstrikt raakt<strong>en</strong>. En wellicht is het<br />
verstandig om <strong>de</strong> m<strong>en</strong>s niet als eerste on<strong>de</strong>rwerp voor<br />
on<strong>de</strong>rzoek in <strong>de</strong>ze richting te nem<strong>en</strong>. De interactie <strong>van</strong><br />
g<strong>en</strong>etische factor<strong>en</strong> <strong>en</strong> omgevingsfactor<strong>en</strong> bij het totstandkom<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> morfologie <strong>van</strong> fruitvliegjes is vooralsnog<br />
ingewikkeld g<strong>en</strong>oeg. *<br />
* Gupta <strong>en</strong> Lewontin 1982.<br />
73
3 altruïsme: selectie <strong>en</strong><br />
selecti<strong>en</strong>iveaus<br />
Dier<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> verbaz<strong>en</strong>d aardig voor elkaar zijn. Ie<strong>de</strong>re<strong>en</strong><br />
die wel e<strong>en</strong>s huisdier<strong>en</strong> heeft gehad <strong>en</strong> daar goed naar<br />
gekek<strong>en</strong> heeft, weet dat. En voor dier<strong>en</strong> in het wild geldt<br />
hetzelf<strong>de</strong>. Er zijn bijvoorbeeld allerlei vogels die elkaar help<strong>en</strong><br />
met nestbouw <strong>en</strong> zorg voor het nageslacht, of elkaar waarschuw<strong>en</strong><br />
als er e<strong>en</strong> roofdier na<strong>de</strong>rt. * En alle on<strong>de</strong>rzoekers die<br />
gedur<strong>en</strong><strong>de</strong> lange tijd met zorg <strong>de</strong> <strong>gedrag</strong>ing<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> kleine<br />
groep dier<strong>en</strong> – wolv<strong>en</strong>, chimpansees, gorilla’s – hebb<strong>en</strong><br />
gevolgd <strong>en</strong> die ‘hun’ dier<strong>en</strong> bij name k<strong>en</strong>n<strong>en</strong>, kom<strong>en</strong> thuis<br />
met ontroer<strong>en</strong><strong>de</strong> verhal<strong>en</strong> over we<strong>de</strong>rzijdse zorg <strong>en</strong> aandacht.<br />
† Natuurlijk vertell<strong>en</strong> ze ook verhal<strong>en</strong> over bloedstoll<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
onaardigheid, er is weinig red<strong>en</strong> om te romantiser<strong>en</strong>,<br />
maar dier<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> heel aardig voor elkaar zijn.<br />
Voor sommige m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> is dat e<strong>en</strong> grote opluchting. Vri<strong>en</strong><strong>de</strong>lijkheid<br />
behoort k<strong>en</strong>nelijk tot <strong>de</strong> mogelijkhed<strong>en</strong> <strong>en</strong> wie<br />
streeft naar e<strong>en</strong> zorgzame sam<strong>en</strong>leving hoeft niet al <strong>van</strong> meet<br />
af aan het gevoel te hebb<strong>en</strong> dat hij vecht teg<strong>en</strong> <strong>de</strong> bierkaai <strong>van</strong><br />
’s m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> ‘natuurlijke’ zelfzuchtigheid. An<strong>de</strong>r<strong>en</strong> gaan e<strong>en</strong><br />
stapje ver<strong>de</strong>r: als zorg voor me<strong>de</strong>schepsel<strong>en</strong> bij meer dier<strong>en</strong><br />
voorkomt kunn<strong>en</strong> we <strong>van</strong> <strong>de</strong> biologie vast nog wel wat ler<strong>en</strong><br />
over <strong>de</strong> omstandighed<strong>en</strong> waaron<strong>de</strong>r die zorg tot bloei kan<br />
kom<strong>en</strong>, <strong>en</strong> over <strong>de</strong> gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> <strong>van</strong> ónze mogelijkhed<strong>en</strong>. Zij<br />
verwacht<strong>en</strong> wat dat betreft vooral veel inzicht te kunn<strong>en</strong><br />
ontl<strong>en</strong><strong>en</strong> aan <strong>de</strong> <strong>evolutie</strong>biologie. ° Het <strong>evolutie</strong>proces immers<br />
heeft ons gemaakt tot wat we zijn <strong>en</strong> is daardoor in laatste<br />
* Zie Trivers 1985 voor voorbeeld<strong>en</strong>.<br />
† Zie bijvoorbeeld Fossey 1984.<br />
° Zie bijvoorbeeld <strong>de</strong> bijdrag<strong>en</strong> <strong>van</strong> Campbell <strong>en</strong> an<strong>de</strong>r<strong>en</strong> in St<strong>en</strong>t 1978.<br />
74
instantie bepal<strong>en</strong>d voor onze aard.<br />
Dit soort i<strong>de</strong>eën wordt vaak heftig bestred<strong>en</strong>. M<strong>en</strong> werpt<br />
teg<strong>en</strong> dat <strong>de</strong> m<strong>en</strong>s nu e<strong>en</strong>maal in rele<strong>van</strong>te opzicht<strong>en</strong> <strong>van</strong> het<br />
dier verschilt. Ik heb in het vorige hoofdstuk uite<strong>en</strong> gezet<br />
waarom die teg<strong>en</strong>werping mij niet overtuigt. Of m<strong>en</strong> wijst op<br />
het verwerpelijke karakter <strong>van</strong> <strong>de</strong> morele voorschrift<strong>en</strong> die<br />
voortkwam<strong>en</strong> uit eer<strong>de</strong>re poging<strong>en</strong> om ethiek e<strong>en</strong> evolutionaire<br />
basis te gev<strong>en</strong>: het war<strong>en</strong> vooral <strong>de</strong> i<strong>de</strong>olog<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong><br />
onbarmhartig kapitalisme, <strong>en</strong> <strong>van</strong> het fascisme, die zich op<br />
darwinistische i<strong>de</strong>eën beriep<strong>en</strong>. Maar ook dat vind ik weinig<br />
overtuig<strong>en</strong>d. Als we <strong>de</strong> <strong>evolutie</strong>theorie aanvaard<strong>en</strong>, <strong>en</strong> áls uit<br />
die theorie zou kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> afgeleid dat we <strong>de</strong> morele<br />
plicht hebb<strong>en</strong> vooral voor onszelf op te kom<strong>en</strong>, of het morele<br />
recht <strong>de</strong> zwakker<strong>en</strong> om ons he<strong>en</strong> te verdrukk<strong>en</strong>, dan hebb<strong>en</strong><br />
we ons daarbij neer te legg<strong>en</strong>. En wie weet volg<strong>en</strong> er uit <strong>de</strong><br />
<strong>evolutie</strong>theorie wel veel vri<strong>en</strong><strong>de</strong>lijker norm<strong>en</strong> dan die welke<br />
daar eertijds door evolutionaire ethici aan zijn ontle<strong>en</strong>d. De<br />
vraag is dus wat <strong>de</strong> <strong>evolutie</strong>biologie ons echt kan ler<strong>en</strong> over<br />
<strong>de</strong> manier waarop we met elkaar zoud<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> omgaan. *<br />
‘Moet<strong>en</strong> omgaan’ vooron<strong>de</strong>rstelt ‘kunn<strong>en</strong> omgaan’. Leert<br />
<strong>evolutie</strong>biologie ons iets over wat we kunn<strong>en</strong>? Voor e<strong>en</strong><br />
antwoord op die vraag zijn e<strong>en</strong> aantal overweging<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
belang.<br />
Veel biolog<strong>en</strong> veron<strong>de</strong>rstell<strong>en</strong> dat selectie primair aangrijpt<br />
op het niveau <strong>van</strong> het individu. Selectie houdt volg<strong>en</strong>s h<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> strijd in tuss<strong>en</strong> individu<strong>en</strong>, waarbij ie<strong>de</strong>r vecht voor zijn<br />
eig<strong>en</strong> voortplantingssucces. Daaruit zou je kunn<strong>en</strong> afleid<strong>en</strong><br />
* Sommig<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> onzinnige vraag vind<strong>en</strong>. Zij wet<strong>en</strong> al dat het<br />
antwoord ‘niets!’ zal zijn. Ik b<strong>en</strong> het daar <strong>van</strong> harte mee e<strong>en</strong>s, maar ik<br />
d<strong>en</strong>k dat het niet alle<strong>en</strong> belangrijk is om gelijk te hebb<strong>en</strong>, het is ook<br />
belangrijk om goe<strong>de</strong> grond<strong>en</strong> voor dat gelijk aan te voer<strong>en</strong>.<br />
75
dat er – biologisch gezi<strong>en</strong> – alle<strong>en</strong> <strong>van</strong> egoïsme sprake kan<br />
zijn. Deze gedacht<strong>en</strong>gang suggereert dus dat <strong>evolutie</strong>biologie<br />
niet te ver<strong>en</strong>ig<strong>en</strong> is met <strong>de</strong> gedachte dat individu<strong>en</strong> voor<br />
an<strong>de</strong>re individu<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> zorg<strong>en</strong>. Zoals later zal blijk<strong>en</strong>, ligg<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> zak<strong>en</strong> niet zo simpel. Individuele selectie sluit zorg voor<br />
an<strong>de</strong>r<strong>en</strong> niet uit. En daar komt nog iets bij: <strong>de</strong> veron<strong>de</strong>rstelling<br />
dat selectie met name plaatsvindt op het niveau <strong>van</strong><br />
het individu is problematisch. Er is heel wat verwarring<br />
geweest over <strong>de</strong> vraag op welk niveau selectie zich –<br />
uitsluit<strong>en</strong>d of voornamelijk – afspeelt. En die verwarring<br />
bestaat nog steeds. Ook dit punt zal ik ver<strong>de</strong>r uitwerk<strong>en</strong>.<br />
Er is nog e<strong>en</strong> an<strong>de</strong>re red<strong>en</strong> om sceptisch te staan teg<strong>en</strong>over<br />
visies op ‘ethisch’ altruïsme gevoed door <strong>evolutie</strong>biologie. Ik<br />
zal lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat ‘altruïsme’ in verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> context<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
zeer verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> betek<strong>en</strong>is heeft. Wanneer je ‘altruïsme’ zo<br />
<strong>de</strong>finieert dat je op evolutionaire grond<strong>en</strong> iets kunt zegg<strong>en</strong><br />
over het vóórkom<strong>en</strong> daar<strong>van</strong>, krijg je e<strong>en</strong> begrip dat weinig te<br />
mak<strong>en</strong> heeft met altruïsme in e<strong>en</strong> moreel rele<strong>van</strong>te zin. Iets<br />
<strong>de</strong>rgelijks zou kunn<strong>en</strong> geld<strong>en</strong> voor an<strong>de</strong>re morele categorieën<br />
– eerlijkheid, rechtvaardigheid, respect, of lief<strong>de</strong>, zorg,<br />
me<strong>de</strong>dog<strong>en</strong>.<br />
Daarmee zijn we er niet. Veel moreel rele<strong>van</strong>te categorieën<br />
<strong>van</strong> <strong>gedrag</strong> mog<strong>en</strong> evolutionair niet rele<strong>van</strong>t zijn * , maar dat<br />
betek<strong>en</strong>t natuurlijk nog niet dat <strong>de</strong> <strong>gedrag</strong>ing<strong>en</strong> die we<br />
moreel kunn<strong>en</strong> karakteriser<strong>en</strong> zelf ook irrele<strong>van</strong>t zijn in<br />
* Dit klinkt misschi<strong>en</strong> hoogdrav<strong>en</strong><strong>de</strong>r dan ik het bedoel. Ik ga er ev<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> uit dat alle ding<strong>en</strong> die we do<strong>en</strong>, <strong>van</strong>uit e<strong>en</strong> ethisch oogpunt,<br />
kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> opge<strong>de</strong>eld in goe<strong>de</strong> <strong>en</strong> slechte, egoïstische <strong>en</strong><br />
altruïstische, rechtvaardige <strong>en</strong> onrechtvaardige. In evolutionair<br />
perspectief is ge<strong>en</strong> <strong>van</strong> die in<strong>de</strong>ling<strong>en</strong> rele<strong>van</strong>t. An<strong>de</strong>re in<strong>de</strong>ling<strong>en</strong> zijn<br />
dat wel: <strong>gedrag</strong> dat wel <strong>en</strong> <strong>gedrag</strong> dat niet zal word<strong>en</strong> weggeselecteerd,<br />
bijvoorbeeld. Maar dat is in ethisch opzicht weer niet zo’n rele<strong>van</strong>t<br />
on<strong>de</strong>rscheid.<br />
76
evolutionair opzicht. Over het morele karákter <strong>van</strong> <strong>gedrag</strong><br />
kan <strong>de</strong> <strong>evolutie</strong>biologie ons weinig vertell<strong>en</strong>, maar over dat<br />
<strong>gedrag</strong> zélf wel. Het kan voor e<strong>en</strong> ethicus die ziet dat zorg<br />
voor kleine kin<strong>de</strong>r<strong>en</strong> doorgaans als e<strong>en</strong> morele plicht wordt<br />
beschouwd verhel<strong>de</strong>r<strong>en</strong>d zijn om te wet<strong>en</strong> dat die zorg precies<br />
is wat je op evolutionaire grond<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> soort als <strong>de</strong> onze<br />
zou kunn<strong>en</strong> verwacht<strong>en</strong>. Het feitelijk <strong>gedrag</strong>, <strong>de</strong> ou<strong>de</strong>rzorg,<br />
kan zo, <strong>van</strong>uit e<strong>en</strong> bepaald perspectief, word<strong>en</strong> verklaard.<br />
Alle<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> verklaring voor het veelvuldig voorkom<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
ou<strong>de</strong>rzorg is niet meer dan e<strong>en</strong> verklaring <strong>van</strong> feitelijk <strong>gedrag</strong>.<br />
Daarmee is nog niet verklaard waarom we ou<strong>de</strong>rzorg goed<br />
vind<strong>en</strong>. Nu is het d<strong>en</strong>kbaar dat ook die evolutionair verklaard<br />
zou kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Maar daaruit volgt nog niet dat ou<strong>de</strong>rzorg<br />
goed is. Wie die stap maakt, <strong>de</strong> stap <strong>van</strong> e<strong>en</strong> verklaarbare<br />
m<strong>en</strong>ing naar morele w<strong>en</strong>selijkheid, maakt zich volg<strong>en</strong>s veel<br />
filosof<strong>en</strong> schuldig aan wat zij e<strong>en</strong> ‘naturalistische drogred<strong>en</strong>’<br />
noem<strong>en</strong>. Of het in<strong>de</strong>rdaad om e<strong>en</strong> drogred<strong>en</strong> gaat, <strong>en</strong> of<br />
biolog<strong>en</strong> <strong>en</strong> filosof<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> verbinding legg<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> <strong>evolutie</strong>biologie<br />
<strong>en</strong> ethiek zich aan die drogred<strong>en</strong> bezondig<strong>en</strong>, is<br />
on<strong>de</strong>rwerp <strong>van</strong> discussie. Over die discussie gaat hoofdstuk 4.<br />
In dit hoofdstuk gaat het uitsluit<strong>en</strong>d over <strong>de</strong> vraag hoe aardig<br />
organism<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s <strong>de</strong> biologie voor elkaar kunn<strong>en</strong> zijn <strong>en</strong><br />
wat ‘aardig’ hier precies betek<strong>en</strong>t.<br />
3.1. selecti<strong>en</strong>iveaus<br />
Het beeld dat biolog<strong>en</strong> op theoretische grond<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> manier waarop dier<strong>en</strong>, <strong>en</strong> dan vooral soortg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>, met<br />
elkaar omgaan schommelt nogal. In het verled<strong>en</strong> me<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />
vel<strong>en</strong> dat <strong>de</strong> natuur gericht is op het in stand houd<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
77
soort<strong>en</strong>. Vanuit die visie ligt <strong>en</strong>ige zorg <strong>van</strong> soortg<strong>en</strong>oot voor<br />
soortg<strong>en</strong>oot zeer voor <strong>de</strong> hand.<br />
Later kwam m<strong>en</strong> tot <strong>de</strong> overtuiging dat <strong>de</strong> natuur zo niet<br />
werk<strong>en</strong> kan. E<strong>en</strong> individu dat zou profiter<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> zorgzaamheid<br />
<strong>van</strong> zijn soortg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> zon<strong>de</strong>r daar veel teg<strong>en</strong>over te<br />
stell<strong>en</strong> zou dui<strong>de</strong>lijk in het voor<strong>de</strong>el zijn <strong>en</strong> zijn zelfzuchtigheid<br />
zou zich in <strong>de</strong> loop <strong>de</strong>r g<strong>en</strong>eraties door <strong>de</strong> hele groep<br />
verspreid<strong>en</strong>, zelfs als dat uitein<strong>de</strong>lijk tot <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rgang <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
groep zou leid<strong>en</strong>. Om dat te kunn<strong>en</strong> voorkom<strong>en</strong> zou <strong>de</strong><br />
natuur vooruit moet<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>, <strong>en</strong> die mogelijkheid past<br />
niet in het natuurwet<strong>en</strong>schappelijk wereldbeeld.<br />
Maar ook <strong>de</strong> overtuiging dat elk dier uitsluit<strong>en</strong>d op eig<strong>en</strong><br />
voor<strong>de</strong>el uit zal zijn, staat inmid<strong>de</strong>ls weer op losse schroev<strong>en</strong>.<br />
Sommige sociobiolog<strong>en</strong> m<strong>en</strong><strong>en</strong> dat groep<strong>en</strong> <strong>van</strong> individu<strong>en</strong><br />
on<strong>de</strong>r bepaal<strong>de</strong> voor<strong>waard<strong>en</strong></strong> belangrijke e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
selectie kunn<strong>en</strong> zijn. An<strong>de</strong>r<strong>en</strong> ver<strong>de</strong>dig<strong>en</strong> juist dat het bij<br />
natuurlijke selectie niet om het individu maar om het g<strong>en</strong><br />
draait. En paradoxalerwijze zou ook dat tot sam<strong>en</strong>werking<br />
tuss<strong>en</strong> individu<strong>en</strong> – namelijk tuss<strong>en</strong> dragers <strong>van</strong> e<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
hetzelf<strong>de</strong> g<strong>en</strong> – kunn<strong>en</strong> leid<strong>en</strong>. Nog weer an<strong>de</strong>r<strong>en</strong> d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> dat<br />
selectie wel <strong>de</strong>gelijk e<strong>en</strong> kwestie <strong>van</strong> individu<strong>en</strong> is, maar dat<br />
het die individu<strong>en</strong> niet zo zeer om hun eig<strong>en</strong> voortbestaan als<br />
wel om het voortbestaan <strong>van</strong> hun g<strong>en</strong><strong>en</strong> gaat, <strong>en</strong> dus om het<br />
welbevind<strong>en</strong> <strong>van</strong> alle individu<strong>en</strong> met wie ze g<strong>en</strong><strong>en</strong> geme<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong>. Op het theorieënfront gaat het heel lev<strong>en</strong>dig toe. Ik<br />
zal e<strong>en</strong> aantal verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> visies iets uitgebrei<strong>de</strong>r besprek<strong>en</strong>.<br />
3.1.1. verwant<strong>en</strong>selectie<br />
E<strong>en</strong> e<strong>en</strong>voudige kijk op het <strong>evolutie</strong>gebeur<strong>en</strong> doet vermoed<strong>en</strong><br />
78
dat het meeste <strong>gedrag</strong> <strong>van</strong> dier<strong>en</strong> erop gericht is het eig<strong>en</strong><br />
nakomeling<strong>en</strong>tal te vergrot<strong>en</strong>. Maar we zi<strong>en</strong> heel wat dier<strong>en</strong><br />
ding<strong>en</strong> do<strong>en</strong> die dat vermoed<strong>en</strong> bescham<strong>en</strong>. Er zijn steeds<br />
weer dier<strong>en</strong> die in plaats <strong>van</strong> zelf kin<strong>de</strong>r<strong>en</strong> te krijg<strong>en</strong> an<strong>de</strong>r<strong>en</strong><br />
help<strong>en</strong> met <strong>de</strong> zorg voor hun nageslacht, of die hun lev<strong>en</strong> in<br />
<strong>de</strong> waagschaal stell<strong>en</strong> om soortg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> uit b<strong>en</strong>ar<strong>de</strong> situaties<br />
te redd<strong>en</strong>. Volg<strong>en</strong>s Hamilton * is die hulpvaardigheid in veel<br />
gevall<strong>en</strong> heel begrijpelijk, als we maar beseff<strong>en</strong> dat veel<br />
kin<strong>de</strong>r<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> niet altijd <strong>de</strong> hoogste evolutionaire wijsheid<br />
is.<br />
Waar gaat het bij <strong>evolutie</strong> door natuurlijke selectie precies<br />
om? Het klassieke verhaal is vrij e<strong>en</strong>voudig. K<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
individu<strong>en</strong> die veel kin<strong>de</strong>r<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> in <strong>de</strong> volg<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
g<strong>en</strong>eratie algem<strong>en</strong>er zijn dan k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> <strong>van</strong> individu<strong>en</strong> die<br />
weinig kin<strong>de</strong>r<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong>. Aang<strong>en</strong>om<strong>en</strong> t<strong>en</strong>minste dat ou<strong>de</strong>rs<br />
<strong>en</strong> kin<strong>de</strong>r<strong>en</strong> op elkaar lijk<strong>en</strong>. Lat<strong>en</strong> we ons voor <strong>de</strong> zekerheid<br />
beperk<strong>en</strong> tot k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> waarbij <strong>de</strong> verschill<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
populatie g<strong>en</strong>etisch bepaald zijn. † K<strong>en</strong>merksvariant<strong>en</strong> – of <strong>de</strong><br />
daarbij behor<strong>en</strong><strong>de</strong> g<strong>en</strong>etische variant<strong>en</strong>, dat komt nu op<br />
hetzelf<strong>de</strong> neer – die hun dragers relatief kin<strong>de</strong>rrijk mak<strong>en</strong><br />
zull<strong>en</strong> steeds algem<strong>en</strong>er word<strong>en</strong>. En we hebb<strong>en</strong> red<strong>en</strong> te<br />
verwacht<strong>en</strong> dat elk individu er als het ware op gericht zal zijn<br />
– ‘g<strong>en</strong>etisch geprogrammeerd zal zijn’ is hier <strong>de</strong> veel gebruikte<br />
maar hoogst ongelukkige term – om zo veel mogelijk<br />
nageslacht te verwerv<strong>en</strong>. Het is Hamiltons verdi<strong>en</strong>ste dat hij<br />
inzag dat er in dit verhaal e<strong>en</strong> kleine d<strong>en</strong>kfout zit. Mijn<br />
kin<strong>de</strong>r<strong>en</strong> zijn niet belangrijk voor mijn g<strong>en</strong><strong>en</strong> omdat ze mijn<br />
kin<strong>de</strong>r<strong>en</strong> zijn, maar omdat ze drágers <strong>van</strong> (e<strong>en</strong> <strong>de</strong>el <strong>van</strong>) mijn<br />
* Hamilton 1964.<br />
† Dat is dus precies <strong>de</strong> beperking waar<strong>van</strong> ik in het vorige hoofdstuk<br />
betoog<strong>de</strong> dat het voor <strong>evolutie</strong>biolog<strong>en</strong> tijd werd om die los te lat<strong>en</strong>.<br />
79
g<strong>en</strong><strong>en</strong> zijn. In dat opzicht zijn ze niet uniek. Met elk <strong>van</strong> mijn<br />
familieled<strong>en</strong> heb ik e<strong>en</strong> <strong>de</strong>el <strong>van</strong> mijn g<strong>en</strong>etisch materiaal<br />
geme<strong>en</strong> (<strong>de</strong> grootte <strong>van</strong> dat <strong>de</strong>el hangt af <strong>van</strong> <strong>de</strong> mate <strong>van</strong><br />
verwantschap). In omstandighed<strong>en</strong> waarin zelf kin<strong>de</strong>r<strong>en</strong><br />
krijg<strong>en</strong> relatief veel <strong>en</strong>ergie kost kan het daarom handiger zijn<br />
om je te richt<strong>en</strong> op <strong>de</strong> zorg voor an<strong>de</strong>re verwant<strong>en</strong>.<br />
Hamiltons i<strong>de</strong>eën gev<strong>en</strong> aanleiding tot veel ingewikkeld<br />
rek<strong>en</strong>werk. Het is zaak om nauwkeurig te schatt<strong>en</strong> hoe groot<br />
<strong>de</strong> kans is dat e<strong>en</strong> kopie <strong>van</strong> e<strong>en</strong> willekeurig g<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong><br />
individu voorkomt in elk <strong>van</strong> zijn verwant<strong>en</strong>. Die kans wordt<br />
verwantschapscoëfficiënt g<strong>en</strong>oemd. Hij hangt direct af <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
mate <strong>van</strong> verwantschap tuss<strong>en</strong> <strong>de</strong> betrokk<strong>en</strong> individu<strong>en</strong>.<br />
Ruwweg * kun je zegg<strong>en</strong> dat die kans t<strong>en</strong> opzichte <strong>van</strong> e<strong>en</strong><br />
kind e<strong>en</strong> half is, <strong>en</strong> dat is hij ook t<strong>en</strong> opzichte <strong>van</strong> broers <strong>en</strong><br />
zuss<strong>en</strong>. T<strong>en</strong> opzichte <strong>van</strong> <strong>de</strong> kin<strong>de</strong>r<strong>en</strong> <strong>van</strong> die broers <strong>en</strong><br />
zuss<strong>en</strong> is hij e<strong>en</strong> kwart. Dat betek<strong>en</strong>t bijvoorbeeld dat wie <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>ergie die het kost<strong>en</strong> zou om zelf één kind te krijg<strong>en</strong> <strong>en</strong> groot<br />
te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> ook kan bested<strong>en</strong> aan het opvoed<strong>en</strong> <strong>van</strong> drie<br />
nev<strong>en</strong> <strong>en</strong> nicht<strong>en</strong> die an<strong>de</strong>rs het loodje zoud<strong>en</strong> legg<strong>en</strong>, beter<br />
voor dat laatste kiez<strong>en</strong> kan. Evolutionair levert dat meer op:<br />
stell<strong>en</strong> we <strong>de</strong> waar<strong>de</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> kind op e<strong>en</strong> half dan zijn die<br />
drie neefjes <strong>en</strong> nichtjes op <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> schaal sam<strong>en</strong> driekwart<br />
waard. Over die schaal nu eerst iets meer.<br />
In <strong>de</strong> klassieke <strong>evolutie</strong>biologie word<strong>en</strong> <strong>de</strong> evolutionaire<br />
vooruitzicht<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> individu uitgedrukt in wat m<strong>en</strong> noemt<br />
<strong>de</strong> ‘fitness’ † <strong>van</strong> dat individu. De fitness <strong>van</strong> e<strong>en</strong> individu is<br />
* Dit geldt alle<strong>en</strong> voor niet-geslachtsgebond<strong>en</strong> g<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>van</strong> diploï<strong>de</strong><br />
organism<strong>en</strong>, waarbij homozygotie zeldzaam is, <strong>en</strong> die lev<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> niet<br />
te kleine populatie waarbinn<strong>en</strong> partnerkeuze ‘random’ is met<br />
betrekking tot g<strong>en</strong>etische overe<strong>en</strong>komst. En zo zijn er vast nog wel wat<br />
beperking<strong>en</strong>.<br />
† Omdat er ge<strong>en</strong> Ne<strong>de</strong>rlands equival<strong>en</strong>t voor dit woord bestaat <strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
Engelse term in <strong>de</strong> biologie is ingeburgerd <strong>en</strong> e<strong>en</strong> vrij precieze<br />
betek<strong>en</strong>is heeft zal ik die hier ver<strong>de</strong>r ook gebruik<strong>en</strong>.<br />
80
gelijk aan het te verwacht<strong>en</strong> aantal nakomeling<strong>en</strong> <strong>van</strong> dat<br />
individu. Ik zal straks (zie § 3.2.2.1.3) lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat aan het<br />
fitnessbegrip zeer veel hak<strong>en</strong> <strong>en</strong> og<strong>en</strong> zitt<strong>en</strong>. Hier is het<br />
voldo<strong>en</strong><strong>de</strong> om te wet<strong>en</strong> dat biolog<strong>en</strong> het fitnessbegrip in<br />
praktijk vaak interpreter<strong>en</strong> als (e<strong>en</strong> schatting <strong>van</strong>) het aantal<br />
nakomeling<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> individu uitein<strong>de</strong>lijk krijg<strong>en</strong> zal.<br />
Uitgaan<strong>de</strong> <strong>van</strong> die interpretatie is <strong>de</strong> fitness <strong>van</strong> e<strong>en</strong> werkbij<br />
nul, ’t arme beest is immers steriel, <strong>en</strong> die <strong>van</strong> e<strong>en</strong><br />
bij<strong>en</strong>koningin gigantisch. Hamiltons overweging<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong><br />
dat <strong>de</strong> fitness <strong>van</strong> e<strong>en</strong> individu, op <strong>de</strong>ze manier geïnterpreteerd,<br />
ge<strong>en</strong> goe<strong>de</strong> maat is voor zijn evolutionaire<br />
vooruitzicht<strong>en</strong>. An<strong>de</strong>re verwant<strong>en</strong> dan het eig<strong>en</strong> directe<br />
nageslacht blijv<strong>en</strong> buit<strong>en</strong> beschouwing. Om dat te<br />
on<strong>de</strong>r<strong>van</strong>g<strong>en</strong> stel<strong>de</strong> Hamilton e<strong>en</strong> nieuw begrip voor: <strong>de</strong><br />
inclusieve fitness, ruwweg ge<strong>de</strong>finieerd als <strong>de</strong> som <strong>van</strong> eig<strong>en</strong><br />
nakomeling<strong>en</strong> <strong>en</strong> die <strong>van</strong> alle an<strong>de</strong>re verwant<strong>en</strong>, waarbij voor<br />
elk type verwant het aantal gecorrigeerd moet word<strong>en</strong> voor <strong>de</strong><br />
mate <strong>van</strong> verwantschap. De nakomeling<strong>en</strong> <strong>van</strong> broertjes <strong>en</strong><br />
zusjes tell<strong>en</strong> maar voor <strong>de</strong> helft mee, <strong>en</strong> die <strong>van</strong> neefjes <strong>en</strong><br />
nichtjes voor e<strong>en</strong> kwart, <strong>en</strong>zovoort. Elk individu zou er<br />
volg<strong>en</strong>s Hamilton op uit moet<strong>en</strong> zijn z’n eig<strong>en</strong> inclusieve<br />
fitness te maximaliser<strong>en</strong>. Om het verschil tuss<strong>en</strong> <strong>de</strong>ze visie <strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> gangbare kijk op selectie aan te gev<strong>en</strong> wordt selectie zoals<br />
die volg<strong>en</strong>s Hamilton verloopt vaak aangeduid met <strong>de</strong> term<br />
verwant<strong>en</strong>selectie (‘kin selection’). *<br />
De vraag is nu of dier<strong>en</strong> die voor soortg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> zorg<strong>en</strong><br />
in<strong>de</strong>rdaad bezig zijn om hun inclusieve fitness te vergrot<strong>en</strong>.<br />
* Soms doet m<strong>en</strong> het voorkom<strong>en</strong> alsof verwant<strong>en</strong>selectie <strong>en</strong> ‘gewone’<br />
selectie verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> process<strong>en</strong> zijn die elk e<strong>en</strong> rol spel<strong>en</strong>, maar als<br />
Hamilton gelijk heeft dan is gewone selectie, als m<strong>en</strong> daarbij het<br />
simpele beeld op het oog heeft dat Hamilton on<strong>de</strong>ruit haal<strong>de</strong>, ge<strong>en</strong><br />
alternatief, <strong>van</strong>wege <strong>de</strong> d<strong>en</strong>kfout die daarachter steekt. Er bestaat<br />
overig<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> zee <strong>van</strong> verwarring rond het verwant<strong>en</strong>selectied<strong>en</strong>k<strong>en</strong>.<br />
Zie voor e<strong>en</strong> eerste overzicht Dawkins 1979.<br />
81
Er zijn e<strong>en</strong> aantal beroem<strong>de</strong> voorbeeld<strong>en</strong> die daar op wijz<strong>en</strong>.<br />
Vogels die soortg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> help<strong>en</strong> met <strong>de</strong> bouw <strong>van</strong> het nest <strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> zorg voor het nageslacht, help<strong>en</strong> vooral nauwe verwant<strong>en</strong>,<br />
hun ou<strong>de</strong>rs bijvoorbeeld. Het gaat daarbij meestal om vogels<br />
die e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> territorium nodig hebb<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> gezinnetje op<br />
te zett<strong>en</strong>, <strong>en</strong> <strong>de</strong> ‘helpers’ zijn meestal nog te jong <strong>en</strong> te onervar<strong>en</strong><br />
om zo’n territorium te kunn<strong>en</strong> bemachtig<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
ver<strong>de</strong>dig<strong>en</strong>. Zelf kin<strong>de</strong>r<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> <strong>en</strong> grootbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> is voor h<strong>en</strong><br />
dus nog niet mogelijk. * De werkver<strong>de</strong>ling bij veel sociale<br />
insect<strong>en</strong> laat zich in Hamiltons perspectief ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s aardig<br />
duid<strong>en</strong>. Steriele werkbij<strong>en</strong> help<strong>en</strong> bij het grootbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
broers <strong>en</strong> zusters waar<strong>van</strong> sommige te zijner tijd voor e<strong>en</strong><br />
nieuwe g<strong>en</strong>eratie zull<strong>en</strong> zorg<strong>en</strong>. De inclusieve fitness <strong>van</strong><br />
bij<strong>en</strong>werksters is dus bepaald niet nul. Integ<strong>en</strong><strong>de</strong>el, door <strong>de</strong><br />
merkwaardige voortplantingsg<strong>en</strong>etica <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze insect<strong>en</strong> zijn<br />
ze met hun zusters nauwer verwant dan ze met hun eig<strong>en</strong><br />
kin<strong>de</strong>r<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> zijn. † Hun inclusieve fitness is daardoor <strong>de</strong>s<br />
te groter.<br />
Helemaal onweersprekelijk is Hamiltons vernieuwing niet.<br />
Het gaat in<strong>de</strong>rdaad om e<strong>en</strong> grote stap voorwaarts, maar<br />
alle<strong>en</strong> t<strong>en</strong> opzichte <strong>van</strong> e<strong>en</strong> zeer e<strong>en</strong>voudige kijk op het<br />
<strong>evolutie</strong>gebeur<strong>en</strong>. Wie fitness opvat als het feitelijke, of te<br />
verwacht<strong>en</strong>, kin<strong>de</strong>rtal <strong>van</strong> e<strong>en</strong> individu, <strong>en</strong> d<strong>en</strong>kt dat selectie<br />
gepaard gaat met het maximaliser<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> eig<strong>en</strong> fitness,<br />
* Zie Wilson 1975: 448-455.<br />
† Doordat mannetjes haploied zijn zijn <strong>de</strong> dochters <strong>van</strong> één va<strong>de</strong>r wat<br />
het va<strong>de</strong>rlijke <strong>de</strong>el <strong>van</strong> hun g<strong>en</strong>oom betreft id<strong>en</strong>tiek. Zie Wilson 1975:<br />
416.<br />
Vooral over dit <strong>en</strong> verwante voorbeeld<strong>en</strong> hangt e<strong>en</strong> sluier <strong>van</strong><br />
verwarring. Zo doet m<strong>en</strong> het soms voorkom<strong>en</strong> alsof het geweldige<br />
aantal kin<strong>de</strong>r<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> bij<strong>en</strong>koningin e<strong>en</strong> comp<strong>en</strong>satie vormt voor <strong>de</strong><br />
onvruchtbaarheid <strong>van</strong> werkbij<strong>en</strong>, maar <strong>de</strong> meeste <strong>van</strong> die<br />
nakomeling<strong>en</strong> word<strong>en</strong> werksters, ze zijn dus steriel. Het moge<br />
dui<strong>de</strong>lijk zijn dat e<strong>en</strong> overmaat <strong>van</strong> doodlop<strong>en</strong><strong>de</strong> weg<strong>en</strong> niet echt e<strong>en</strong><br />
evolutionaire uitweg biedt. Wat telt is het succes <strong>van</strong> e<strong>en</strong> koningin<br />
gemet<strong>en</strong> in aantal dochterkoninginn<strong>en</strong> <strong>en</strong> darr<strong>en</strong>.<br />
82
maakt <strong>de</strong> d<strong>en</strong>kfout die Hamilton signaleer<strong>de</strong>. Maar<br />
populatieg<strong>en</strong>etici werk<strong>en</strong> al heel lang met an<strong>de</strong>re mat<strong>en</strong>, <strong>de</strong><br />
fitness <strong>van</strong> e<strong>en</strong> g<strong>en</strong>otype of <strong>de</strong> g<strong>en</strong>otypische fitness <strong>van</strong> e<strong>en</strong><br />
individu. * En met mo<strong>de</strong>ll<strong>en</strong> waarin g<strong>en</strong>otypische fitness als<br />
maat voor evolutionair succes wordt gehanteerd kunn<strong>en</strong> alle<br />
verschijnsel<strong>en</strong> die we met behulp <strong>van</strong> inclusieve-fitnessmo<strong>de</strong>ll<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> verklar<strong>en</strong>, ook word<strong>en</strong> verklaard. † We<br />
zull<strong>en</strong> later zi<strong>en</strong> dat zelfs ‘individuele’ fitness op e<strong>en</strong> zinnige<br />
manier zo gepreciseerd kan word<strong>en</strong> dat die kan word<strong>en</strong><br />
gebruikt voor e<strong>en</strong> verklaring <strong>van</strong> <strong>de</strong> hulpvaardigheid waar<br />
Hamilton zich het hoofd over brak. Het begrip inclusieve<br />
fitness heeft e<strong>en</strong> belangrijke rol gespeeld in <strong>de</strong> populatieg<strong>en</strong>etica<br />
omdat het beperking<strong>en</strong> zichtbaar maakte <strong>van</strong><br />
gangbare opvatting<strong>en</strong> over fitness in <strong>de</strong> oorspronkelijke zin<br />
<strong>de</strong>s woords. Maar het ziet er naar uit dat het bij e<strong>en</strong><br />
verscherping <strong>van</strong> <strong>de</strong> ou<strong>de</strong> theorieën overbodig wordt. Zo<br />
bezi<strong>en</strong> was het e<strong>en</strong> nuttige catalisator, <strong>en</strong> niet meer dan dat.<br />
3.1.2. groepselectie<br />
Is het d<strong>en</strong>kbaar dat we<strong>de</strong>rzijdse hulp <strong>van</strong> dier<strong>en</strong> kan blijv<strong>en</strong><br />
bestaan omdat e<strong>en</strong> groep <strong>van</strong> dier<strong>en</strong> die rek<strong>en</strong>ing met elkaar<br />
houd<strong>en</strong> betere evolutionaire vooruitzicht<strong>en</strong> heeft dan groep<strong>en</strong><br />
waarbinn<strong>en</strong> ie<strong>de</strong>r alle<strong>en</strong> aan zichzelf d<strong>en</strong>kt? In het verled<strong>en</strong> is<br />
<strong>de</strong>ze gedachte door verscheid<strong>en</strong>e biolog<strong>en</strong> met verve<br />
ver<strong>de</strong>digd. ° Er zijn veldgegev<strong>en</strong>s die suggerer<strong>en</strong> dat bij<br />
bijvoorbeeld herkauwers, die in grote groep<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>, het<br />
geboorteaantal terugloopt nog voor er <strong>van</strong> voedselschaarste<br />
sprake is. Het lijkt alsof ze hun voortplanting ‘vrijwillig’<br />
* Falconer 1981.<br />
† Uy<strong>en</strong>oyama <strong>en</strong> Feldman 1980.<br />
° Zie Wynne-Edwards 1963, <strong>en</strong> verwijzing<strong>en</strong> daarin.<br />
83
eperk<strong>en</strong> om het voortbestaan <strong>van</strong> <strong>de</strong> kud<strong>de</strong> niet in gevaar te<br />
br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Daar valt wel wat teg<strong>en</strong> in te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> individu<br />
dat zich niets <strong>van</strong> die dreig<strong>en</strong><strong>de</strong> voedselschaarste aantrekt<br />
br<strong>en</strong>gt weliswaar <strong>de</strong> kud<strong>de</strong> in gevaar maar vergroot tegelijkertijd<br />
<strong>de</strong> kans dat énkele <strong>van</strong> haar eig<strong>en</strong> nakomeling<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
perio<strong>de</strong> <strong>van</strong> honger zull<strong>en</strong> overlev<strong>en</strong>, gewoon omdat zij meer<br />
nakomeling<strong>en</strong> hééft. De brutaalst<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> uitein<strong>de</strong>lijk veel<br />
meer dan <strong>de</strong> halve wereld. Op grond <strong>van</strong> die overweging<br />
wez<strong>en</strong> veel biolog<strong>en</strong> groepselectie tot voor kort zon<strong>de</strong>r meer<br />
af.<br />
Inmid<strong>de</strong>ls wordt over <strong>de</strong> rol <strong>van</strong> groep<strong>en</strong> g<strong>en</strong>uanceer<strong>de</strong>r<br />
gedacht. Er is e<strong>en</strong> hele reeks populatieg<strong>en</strong>etische mo<strong>de</strong>ll<strong>en</strong><br />
ontwikkeld die lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat hulp binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> min of meer<br />
geslot<strong>en</strong> groep evolutionair ge<strong>en</strong> doodlop<strong>en</strong><strong>de</strong> weg hoeft te<br />
zijn. * Het gaat daarbij doorgaans om mo<strong>de</strong>ll<strong>en</strong> <strong>van</strong> populaties<br />
die zijn opge<strong>de</strong>eld in veel kleine, tij<strong>de</strong>lijke groepjes. Telk<strong>en</strong>s<br />
als e<strong>en</strong> groep door het overlijd<strong>en</strong> <strong>van</strong> zijn led<strong>en</strong> verdwijnt<br />
ontstaat e<strong>en</strong> lege plek die wordt opgevuld door kolonisatie<br />
<strong>van</strong>uit e<strong>en</strong> nog bestaan<strong>de</strong> groep. M<strong>en</strong> gaat er<strong>van</strong> uit dat <strong>de</strong><br />
lev<strong>en</strong>sduur <strong>van</strong> e<strong>en</strong> groepje groter wordt naarmate het meer<br />
‘altruïstische’ individu<strong>en</strong> bevat. Met <strong>de</strong> lev<strong>en</strong>sduur neemt ook<br />
<strong>de</strong> kans toe dat e<strong>en</strong> groep <strong>de</strong> leverancier wordt <strong>van</strong> kolonist<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> op<strong>en</strong>gevall<strong>en</strong> plekk<strong>en</strong>. Nu zal binn<strong>en</strong> elke groep geld<strong>en</strong><br />
dat individu<strong>en</strong> die zich uitsluit<strong>en</strong>d op eig<strong>en</strong> voor<strong>de</strong>el richt<strong>en</strong><br />
op <strong>de</strong> korte termijn in het voor<strong>de</strong>el zijn t<strong>en</strong> opzichte <strong>van</strong><br />
groepsg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> die dat niet do<strong>en</strong>. Maar als <strong>de</strong> eerst<strong>en</strong> <strong>de</strong> toon<br />
gaan aangev<strong>en</strong> is het met <strong>de</strong> groep in z’n geheel gedaan. M<strong>en</strong><br />
spreekt bij dit soort mo<strong>de</strong>ll<strong>en</strong> over ‘groepselectie’ omdat <strong>de</strong><br />
overlevingskans <strong>van</strong> <strong>de</strong> groep (me<strong>de</strong>)bepal<strong>en</strong>d is voor <strong>de</strong><br />
uitkomst <strong>van</strong> het proces.<br />
* Zie voor voorbeeld<strong>en</strong> Boorman <strong>en</strong> Levitt 1980.<br />
84
In mo<strong>de</strong>ll<strong>en</strong> <strong>van</strong> groepselectie zitt<strong>en</strong> nogal wat variabel<strong>en</strong>: <strong>de</strong><br />
snelheid waarmee egoïst<strong>en</strong> e<strong>en</strong> groep kunn<strong>en</strong> overnem<strong>en</strong>, <strong>de</strong><br />
aantalsverhouding <strong>van</strong> egoïst<strong>en</strong> <strong>en</strong> altruïst<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
populatie, <strong>de</strong> kans dat e<strong>en</strong> egoïst door mutatie altruïstische<br />
nakomeling<strong>en</strong> krijgt of omgekeerd, <strong>de</strong> gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> lev<strong>en</strong>sduur<br />
<strong>van</strong> verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> groep<strong>en</strong>, <strong>en</strong> vast nog veel meer. Het zal<br />
dui<strong>de</strong>lijk zijn dat er met <strong>de</strong> waar<strong>de</strong> <strong>van</strong> al die variabel<strong>en</strong> heel<br />
wat te spel<strong>en</strong> valt. Er zijn combinaties <strong>van</strong> <strong>waard<strong>en</strong></strong> waarbij<br />
hulpvaardigheid kan blijv<strong>en</strong> bestaan. Maar het is veel te vroeg<br />
om vast te stell<strong>en</strong> in hoeverre groepselectiemo<strong>de</strong>ll<strong>en</strong> goe<strong>de</strong><br />
beschrijving<strong>en</strong> <strong>van</strong> bestaan<strong>de</strong> populaties zijn.<br />
3.1.3. selectie op verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> niveaus<br />
Volg<strong>en</strong>s Lewontin treedt <strong>evolutie</strong> door natuurlijke selectie op<br />
als aan drie voor<strong>waard<strong>en</strong></strong> is voldaan: * er di<strong>en</strong>t sprake te zijn<br />
<strong>van</strong> f<strong>en</strong>otypische variatie binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> groep; <strong>de</strong> verschill<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
vorm<strong>en</strong>, f<strong>en</strong>otyp<strong>en</strong>, di<strong>en</strong><strong>en</strong> te verschill<strong>en</strong> in lev<strong>en</strong>sduur <strong>en</strong><br />
voortplantingssucces, in fitness dus; <strong>en</strong> er moet sprake zijn<br />
<strong>van</strong> e<strong>en</strong> zekere overe<strong>en</strong>komst in fitness † tuss<strong>en</strong> ou<strong>de</strong>rs <strong>en</strong><br />
kin<strong>de</strong>r<strong>en</strong>. Hoe die overe<strong>en</strong>komst tot stand komt is niet zo<br />
belangrijk.<br />
* ‘As se<strong>en</strong> by pres<strong>en</strong>t day evolutionists, Darwin’s scheme embodies three<br />
differ<strong>en</strong>t principles …: 1. Differ<strong>en</strong>t individuals in a population have<br />
differ<strong>en</strong>t morphologies, physiologies and behaviors (ph<strong>en</strong>otypic<br />
variation). 2. Differ<strong>en</strong>t ph<strong>en</strong>otypes have differ<strong>en</strong>t rates of survival and<br />
reproduction in differ<strong>en</strong>t <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>ts (differ<strong>en</strong>tial fitness). 3. There<br />
is a correlation betwe<strong>en</strong> par<strong>en</strong>ts and offspring in the contribution of<br />
each to future g<strong>en</strong>erations (fitness is heritable). These three principles<br />
embody the principle of evolution by natural selection.’ (Lewontin<br />
1970: 1).<br />
† Lewontin schrijft wel vaker dat er sprake moet zijn <strong>van</strong> wat hij noemt<br />
‘erfelijke variatie in fitness’. Ik vind dat <strong>en</strong>igszins raadselachtig. Het<br />
ligt zo voor <strong>de</strong> hand om te eis<strong>en</strong> dat <strong>de</strong> f<strong>en</strong>otypische variatie erfelijk<br />
moet zijn. Of zou Lewontin die nadruk op fitness legg<strong>en</strong> om te<br />
voorkom<strong>en</strong> dat m<strong>en</strong> bij elke f<strong>en</strong>otypische variatie mete<strong>en</strong> aan selectie<br />
gaat d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>?<br />
85
Dit soort principes geldt natuurlijk ev<strong>en</strong>zeer voor an<strong>de</strong>re<br />
e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> dan individu<strong>en</strong>. Ook g<strong>en</strong><strong>en</strong>, cell<strong>en</strong>, populaties of<br />
soort<strong>en</strong>, verschill<strong>en</strong> on<strong>de</strong>rling in eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> <strong>en</strong> in lev<strong>en</strong>svatbaarheid,<br />
<strong>en</strong> ook bij zulke e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> zou je kunn<strong>en</strong><br />
sprek<strong>en</strong> <strong>van</strong> erfelijkheid <strong>van</strong> fitnessverschill<strong>en</strong>. * Lewontin<br />
me<strong>en</strong>t dan ook dat selectie in principe op al die niveaus plaats<br />
kan vind<strong>en</strong>. En hij staat daarin niet alle<strong>en</strong>. †<br />
Lewontin pres<strong>en</strong>teert e<strong>en</strong> heel rijtje e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong>: g<strong>en</strong><strong>en</strong>, cell<strong>en</strong>,<br />
individu<strong>en</strong>, groep<strong>en</strong>, populaties, soort<strong>en</strong> <strong>en</strong> oecosystem<strong>en</strong>. En<br />
volg<strong>en</strong>s hem kan op het niveau <strong>van</strong> elk <strong>van</strong> die e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong><br />
selectie plaatsvind<strong>en</strong>, al zal het individu meestal het belangrijkste<br />
niveau zijn. Gezi<strong>en</strong> zijn omschrijving <strong>van</strong> ‘selectie’ is<br />
daar ook wellicht niet zo heel veel teg<strong>en</strong> in te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>, al is<br />
het te vroeg om heel besliste uitsprak<strong>en</strong> te do<strong>en</strong> over het<br />
precieze belang <strong>van</strong> alle g<strong>en</strong>oem<strong>de</strong> niveaus. Maar er is één<br />
punt dat mij blijft bevreemd<strong>en</strong>: soort<strong>en</strong> (kunn<strong>en</strong>) bestaan uit<br />
populaties, populaties (kunn<strong>en</strong>) bestaan uit groep<strong>en</strong>, <strong>en</strong><br />
groep<strong>en</strong> uit individu<strong>en</strong> <strong>en</strong> die weer uit cell<strong>en</strong>. Maar e<strong>en</strong> cel<br />
bestaat niet alle<strong>en</strong> uit g<strong>en</strong><strong>en</strong>, <strong>en</strong> e<strong>en</strong> oecosysteem bestaat uit<br />
populaties <strong>en</strong> hun omgeving, niet uit soort<strong>en</strong>. Dat lijkt<br />
misschi<strong>en</strong> voer voor kniesor<strong>en</strong>, maar we zull<strong>en</strong> zo mete<strong>en</strong><br />
zi<strong>en</strong> dat in elk geval het feit dat cell<strong>en</strong> niet uit g<strong>en</strong><strong>en</strong> bestaan<br />
wel <strong>de</strong>gelijk <strong>van</strong> belang is. G<strong>en</strong><strong>en</strong> hor<strong>en</strong> in het rijtje <strong>van</strong> g<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
* Ook populaties <strong>en</strong> soort<strong>en</strong> ‘stamm<strong>en</strong>’ per slot <strong>van</strong> rek<strong>en</strong>ing ‘af’ <strong>van</strong><br />
an<strong>de</strong>re populaties <strong>en</strong> soort<strong>en</strong>.<br />
† Ook bijvoorbeeld Wilson (1975: 106--107) ver<strong>de</strong>digt die visie, al tred<strong>en</strong><br />
bij hem ope<strong>en</strong>s verwant<strong>en</strong>groep<strong>en</strong> op als bijzon<strong>de</strong>re categorie op het<br />
groepsniveau. Dat laatste leidt tot <strong>de</strong>batt<strong>en</strong> over <strong>de</strong> vraag of<br />
verwant<strong>en</strong>selectie in<strong>de</strong>rdaad e<strong>en</strong> vorm <strong>van</strong> groepselectie is. Die vraag<br />
laat ik hier graag ligg<strong>en</strong>. Zolang niet dui<strong>de</strong>lijk is wat je precies bedoelt<br />
met selectie heeft zo’n vraag weinig zin. Zie ver<strong>de</strong>r Van <strong>de</strong>r Ste<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
Voorzanger 1984 a . (De lezer make uit <strong>de</strong> overe<strong>en</strong>stemming tuss<strong>en</strong><br />
Wilson <strong>en</strong> Lewontin overig<strong>en</strong>s niet op dat zij het ver<strong>de</strong>r over veel e<strong>en</strong>s<br />
zijn. Lewontin is e<strong>en</strong> gestaal<strong>de</strong> teg<strong>en</strong>stan<strong>de</strong>r <strong>van</strong> sociobiologische<br />
theorieën over <strong>de</strong> m<strong>en</strong>s.)<br />
86
via individu<strong>en</strong> tot soort<strong>en</strong> beslist niet thuis.<br />
3.1.4. het g<strong>en</strong> als e<strong>en</strong>heid <strong>van</strong> selectie<br />
Volg<strong>en</strong>s Richard Dawkins * heeft het eig<strong>en</strong>lijk alle<strong>en</strong> maar zin<br />
om over selectie te sprek<strong>en</strong> in verband met g<strong>en</strong><strong>en</strong>. Daarmee<br />
neemt hij als <strong>evolutie</strong>theoreticus e<strong>en</strong> vrij geïsoleer<strong>de</strong> plaats<br />
in. † Zijn analyse <strong>van</strong> het selectieproces begint met e<strong>en</strong> algem<strong>en</strong>e<br />
omschrijving <strong>van</strong> wat hij on<strong>de</strong>r selectie verstaat, <strong>en</strong> die<br />
omschrijving is veel strakker dan die <strong>van</strong> an<strong>de</strong>r<strong>en</strong>.<br />
Dawkins <strong>de</strong>finieert ‘selectie’ in term<strong>en</strong> <strong>van</strong> ‘replicator<strong>en</strong>’. Elk<br />
ding waar<strong>van</strong> met e<strong>en</strong> bepaal<strong>de</strong> snelheid precieze kopieën<br />
word<strong>en</strong> gemaakt is e<strong>en</strong> replicator. Stukjes DNA, g<strong>en</strong><strong>en</strong> dus,<br />
zijn replicator<strong>en</strong>, zo ook tekst<strong>en</strong> die gefotokopieerd word<strong>en</strong>.<br />
Selectie treedt op wanneer er <strong>van</strong> e<strong>en</strong> bepaal<strong>de</strong> replicator<br />
variant<strong>en</strong> in omloop zijn die on<strong>de</strong>rling verschill<strong>en</strong> in lev<strong>en</strong>sduur<br />
of in <strong>de</strong> snelheid waarmee nieuwe kopieën ontstaan.<br />
Dan namelijk zal <strong>de</strong> sam<strong>en</strong>stelling <strong>van</strong> <strong>de</strong> replicator-<br />
‘populatie’ in <strong>de</strong> loop <strong>van</strong> <strong>de</strong> tijd veran<strong>de</strong>r<strong>en</strong>.<br />
Kopieerprecisie is e<strong>en</strong> noodzakelijke eig<strong>en</strong>schap <strong>van</strong> e<strong>en</strong><br />
‘e<strong>en</strong>heid <strong>van</strong> selectie’ in Dawkins’ zin <strong>de</strong>s woords. Die<br />
noodzaak is gegev<strong>en</strong> met zijn <strong>de</strong>finitie <strong>van</strong> selectie. Individuele<br />
organism<strong>en</strong>, populaties of soort<strong>en</strong> word<strong>en</strong> nooit<br />
precies gekopieerd, ze kunn<strong>en</strong> dus per <strong>de</strong>finitie ge<strong>en</strong> e<strong>en</strong>heid<br />
<strong>van</strong> selectie zijn. Ze spel<strong>en</strong> natuurlijk wel e<strong>en</strong> rol in het proces<br />
dat tot selectie leidt. Dawkins noemt ze ‘voertuig<strong>en</strong>’ <strong>van</strong> – in<br />
dit geval g<strong>en</strong>etische – replicator<strong>en</strong>. De aard <strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
* Dawkins 1976 <strong>en</strong> 1982. Zie vooral Dawkins 1982: 82-83 voor e<strong>en</strong><br />
weergave <strong>van</strong> zijn visie op selectie. Zie Van <strong>de</strong>r Ste<strong>en</strong> <strong>en</strong> Voorzanger<br />
1984 a voor uitgebrei<strong>de</strong>r comm<strong>en</strong>taar op Dawkins’ b<strong>en</strong>a<strong>de</strong>ring.<br />
† Hoewel b.v. Hulls i<strong>de</strong>eën wel wat op die <strong>van</strong> Dawkins lijk<strong>en</strong> (zie Hull<br />
1980).<br />
87
sam<strong>en</strong>stelling <strong>van</strong> het biotische voertuig<strong>en</strong>park om ons he<strong>en</strong><br />
veran<strong>de</strong>rt on<strong>de</strong>r invloed <strong>van</strong> selectie op g<strong>en</strong><strong>en</strong>. Ook Dawkins<br />
ziet wel in dat individu<strong>en</strong>, of soort<strong>en</strong>, kunn<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> in<br />
<strong>de</strong> snelheid waarmee ze zich ‘verm<strong>en</strong>igvuldig<strong>en</strong>’ <strong>en</strong> dat die<br />
verschill<strong>en</strong> er evolutionair gesprok<strong>en</strong> toe do<strong>en</strong>, maar ze do<strong>en</strong><br />
er volg<strong>en</strong>s hem slechts toe voorzover ze leid<strong>en</strong> tot verschill<strong>en</strong><br />
in kopieersucces tuss<strong>en</strong> <strong>de</strong> g<strong>en</strong><strong>en</strong> waar<strong>van</strong> ze het voertuig<br />
zijn.<br />
Dawkins’ visie lijkt e<strong>en</strong> beetje op die <strong>van</strong> Hamilton. Ook bij<br />
hem ging het over individu<strong>en</strong> die zich niet zo zeer zorg<strong>en</strong><br />
moet<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> over <strong>de</strong> toekomst <strong>van</strong> hun eig<strong>en</strong> nageslacht als<br />
wel over <strong>de</strong> toekomst <strong>van</strong> dragers <strong>van</strong> hun g<strong>en</strong><strong>en</strong>. Toch is er<br />
wel <strong>en</strong>ig verschil. In Hamiltons verhaal gaat het over individu<strong>en</strong><br />
die verschill<strong>en</strong> in <strong>de</strong> mate waarin ze hun inclusieve<br />
fitness wet<strong>en</strong> te maximaliser<strong>en</strong>. En <strong>de</strong> succesvolst<strong>en</strong> beërv<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> wereld. Populair gezegd: ik moet er voor zorg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> zo<br />
groot mogelijke inclusieve fitness te krijg<strong>en</strong>. Bij Dawkins gaat<br />
het over g<strong>en</strong><strong>en</strong> die verschill<strong>en</strong> in hun vermog<strong>en</strong> het aantal<br />
exacte kopieën <strong>van</strong> h<strong>en</strong>zelf in <strong>de</strong> volg<strong>en</strong><strong>de</strong> g<strong>en</strong><strong>en</strong>g<strong>en</strong>eratie zo<br />
groot mogelijk te krijg<strong>en</strong>. Dus: elk <strong>van</strong> mijn g<strong>en</strong><strong>en</strong> moet<br />
ervoor zorg<strong>en</strong> mijn <strong>gedrag</strong> zo te beïnvloed<strong>en</strong> dat dat tot e<strong>en</strong><br />
zo groot mogelijk aantal kopieën <strong>van</strong> dat g<strong>en</strong> leidt. En het<br />
daarvoor b<strong>en</strong>odig<strong>de</strong> <strong>gedrag</strong> is niet noodzakelijk voor elk <strong>van</strong><br />
mijn g<strong>en</strong><strong>en</strong> hetzelf<strong>de</strong>. Het g<strong>en</strong> dat mij <strong>en</strong> mijn bei<strong>de</strong> zusters<br />
lichtelijk bijzi<strong>en</strong><strong>de</strong> maakt (stel dat er zo’n g<strong>en</strong> is) heeft er<br />
belang bij dat ik me meer inspan voor hun reproductieve<br />
succes dan voor dat <strong>van</strong> mijn vérzi<strong>en</strong><strong>de</strong> broer. Voor <strong>de</strong> g<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
op mijn Y-chromosoom, die ik wel met mijn broer maar zeker<br />
niet met mijn zusters geme<strong>en</strong> heb, ligt dat beduid<strong>en</strong>d an<strong>de</strong>rs.<br />
Kortom, in e<strong>en</strong> Hamiltoniaanse optiek heeft elk individu e<strong>en</strong><br />
88
dui<strong>de</strong>lijke opdracht in het lev<strong>en</strong>: maximaliseer je inclusieve<br />
fitness. In e<strong>en</strong> Dawkinsiaanse optiek ontbreekt die opdracht.<br />
Elk individu wordt rondgecomman<strong>de</strong>erd door e<strong>en</strong> grote<br />
groep g<strong>en</strong><strong>en</strong> die elkaar soms danig teg<strong>en</strong>sprek<strong>en</strong>. * Voordat<br />
valt vast te stell<strong>en</strong> wie <strong>van</strong> bei<strong>de</strong>, Hamilton of Dawkins, gelijk<br />
heeft, zull<strong>en</strong> we zowel meer moet<strong>en</strong> wet<strong>en</strong> over wat er in <strong>de</strong><br />
wereld gebeurt als over <strong>de</strong> precieze betek<strong>en</strong>is <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
bewering<strong>en</strong> die hier in het geding zijn.<br />
Het loont <strong>de</strong> moeite om Dawkins’ verhaal nog ev<strong>en</strong> te<br />
vervolg<strong>en</strong>. Hij speelt op amusante wijze met <strong>de</strong> mogelijkheid<br />
dat ook g<strong>en</strong><strong>en</strong> in an<strong>de</strong>re voertuig<strong>en</strong> invloed hebb<strong>en</strong> op<br />
voorkom<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>gedrag</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> bepaald individu. E<strong>en</strong> voorbeeld<br />
(niet <strong>van</strong> Dawkins) ter verdui<strong>de</strong>lijking. Voor het g<strong>en</strong> dat<br />
mijn kat er net iets leuker uit doet zi<strong>en</strong> dan an<strong>de</strong>re katt<strong>en</strong>, <strong>en</strong><br />
dat mij er daardoor toe br<strong>en</strong>gt net iets beter voor haar (<strong>de</strong><br />
kat) te zorg<strong>en</strong> dan ik an<strong>de</strong>rs gedaan zou hebb<strong>en</strong>, is mijn<br />
betere zorg e<strong>en</strong> <strong>de</strong>el <strong>van</strong> zijn effect<strong>en</strong> (<strong>de</strong> effect<strong>en</strong> <strong>van</strong> het g<strong>en</strong>)<br />
op <strong>de</strong> wereld. In dit geval e<strong>en</strong> effect dat in het voor<strong>de</strong>el <strong>van</strong><br />
het betreff<strong>en</strong><strong>de</strong> g<strong>en</strong> is. E<strong>en</strong> g<strong>en</strong> in katt<strong>en</strong> dat mij <strong>en</strong> an<strong>de</strong>r<strong>en</strong><br />
tot grote zorgzaamheid br<strong>en</strong>gt is in het voor<strong>de</strong>el t<strong>en</strong> opzichte<br />
<strong>van</strong> g<strong>en</strong><strong>en</strong> op <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> plek † die dat effect niet hebb<strong>en</strong>. G<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> invloed<strong>en</strong> die ver<strong>de</strong>r reik<strong>en</strong> dan <strong>de</strong> gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> <strong>van</strong> hun<br />
eig<strong>en</strong> voertuig. Dawkins voert daarom e<strong>en</strong> nieuw begrip in,<br />
het uitgebrei<strong>de</strong> f<strong>en</strong>otype (‘ext<strong>en</strong><strong>de</strong>d ph<strong>en</strong>otype’) <strong>van</strong> e<strong>en</strong> g<strong>en</strong>,<br />
dat hij <strong>de</strong>finieert als <strong>de</strong> som <strong>van</strong> alle effect<strong>en</strong> <strong>van</strong> dat g<strong>en</strong> op<br />
* De lezer make hier niet <strong>de</strong> fout te d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> ‘ja, dat herk<strong>en</strong> ik, al die<br />
stemmetjes in mijn hoofd die mij elk e<strong>en</strong> an<strong>de</strong>re kant op<br />
comman<strong>de</strong>r<strong>en</strong>’. Ik bezondig me hier aan e<strong>en</strong> manier <strong>van</strong> sprek<strong>en</strong> die<br />
biolog<strong>en</strong> soms erg eig<strong>en</strong> is: het vertal<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> ingewikkeld <strong>en</strong><br />
onpersoonlijk verhaal in term<strong>en</strong> <strong>van</strong> beweegred<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>van</strong> individu<strong>en</strong>.<br />
Dat is beeldspraak die m<strong>en</strong> ook als zodanig di<strong>en</strong>t te herk<strong>en</strong>n<strong>en</strong>.<br />
† ‘Hetzelf<strong>de</strong> locus’ zou hier <strong>de</strong> geëig<strong>en</strong><strong>de</strong> formulering zijn. Zie twee<strong>de</strong><br />
voetnoot <strong>van</strong> § 3.2.2.1.1 voor terminologische uitleg.<br />
89
<strong>de</strong> wereld om hem he<strong>en</strong>. * En hij stelt dat e<strong>en</strong> k<strong>en</strong>merk <strong>van</strong><br />
e<strong>en</strong> individu niet begrep<strong>en</strong> moet word<strong>en</strong> <strong>van</strong>uit <strong>de</strong> belang<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> g<strong>en</strong><strong>en</strong> waar<strong>van</strong> dat individu het voertuig is, maar <strong>van</strong>uit<br />
<strong>de</strong> belang<strong>en</strong> <strong>van</strong> alle g<strong>en</strong><strong>en</strong> die op dat k<strong>en</strong>merk invloed<br />
hebb<strong>en</strong>. En die invloed overschrijdt <strong>de</strong> gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong><br />
voertuig<strong>en</strong>, zoals mijn katt<strong>en</strong>voorbeeld liet zi<strong>en</strong>.<br />
Dawkins maakt dui<strong>de</strong>lijk dat er in het <strong>de</strong>bat over selecti<strong>en</strong>iveaus<br />
twee vrag<strong>en</strong> door elkaar spel<strong>en</strong>. De vraag welke<br />
voertuig<strong>en</strong> evolutionair gezi<strong>en</strong> het meest rele<strong>van</strong>t zijn,<br />
individuele organism<strong>en</strong>, of zelfs on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>l<strong>en</strong> daar<strong>van</strong>, of<br />
groep<strong>en</strong> <strong>van</strong> organism<strong>en</strong>. En <strong>de</strong> vraag of je het, prat<strong>en</strong>d over<br />
selectie, over voertuig<strong>en</strong> of over replicator<strong>en</strong> (ding<strong>en</strong> dus met<br />
e<strong>en</strong> heel hoge kopieerbetrouwbaarheid) moet hebb<strong>en</strong>.<br />
Zijn antwoord op <strong>de</strong> eerste vraag verschilt niet noem<strong>en</strong>swaardig<br />
<strong>van</strong> Lewontins opvatting over selecti<strong>en</strong>iveaus. Alle<strong>en</strong><br />
begint zijn lijstje <strong>van</strong> e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> niet met het g<strong>en</strong> maar met <strong>de</strong><br />
cel, <strong>en</strong> dat is netter. We kunn<strong>en</strong> nu ook zi<strong>en</strong> waarom. In<br />
Lewontins lijstje staan replicator<strong>en</strong> (g<strong>en</strong><strong>en</strong>) <strong>en</strong> voertuig<strong>en</strong><br />
(alle an<strong>de</strong>re ‘niveaus’) door elkaar, bij Dawkins zijn die keurig<br />
gescheid<strong>en</strong>.<br />
Echt belangrijk wordt het pas bij <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> vraag, zij het<br />
vooral omdat die vraag door an<strong>de</strong>r<strong>en</strong> helemaal niet gesteld<br />
wordt. Maar Dawkins’ antwoord – het gaat bij natuurlijke<br />
selectie om replicator<strong>en</strong> <strong>en</strong> niet om voertuig<strong>en</strong> – is niet<br />
helemaal overtuig<strong>en</strong>d. Hij krijgt zijn gelijk, zoals we in het<br />
begin <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze paragraaf zag<strong>en</strong>, vooral door ‘selectie’ te<br />
<strong>de</strong>finiër<strong>en</strong> in term<strong>en</strong> <strong>van</strong> ‘replicator<strong>en</strong>’. En waar dat precies<br />
voor nodig is maakt hij niet dui<strong>de</strong>lijk. Als <strong>de</strong> kopieerprecisie<br />
* Of preciezer: als het verschil tuss<strong>en</strong> <strong>de</strong> wereld zoals die is <strong>en</strong> <strong>de</strong> wereld<br />
zoals die zijn zou als er op <strong>de</strong> plek <strong>van</strong> dat g<strong>en</strong> e<strong>en</strong> an<strong>de</strong>r g<strong>en</strong> zat.<br />
90
nul is zull<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> in kopieersnelheid tuss<strong>en</strong> twee<br />
e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> uiteraard weinig spor<strong>en</strong> nalat<strong>en</strong>, maar dat is ge<strong>en</strong><br />
red<strong>en</strong> om te verlang<strong>en</strong> dat hij hon<strong>de</strong>rd proc<strong>en</strong>t is. Zolang<br />
nakomeling<strong>en</strong> iets meer op hun eig<strong>en</strong> ou<strong>de</strong>rs lijk<strong>en</strong> dan op<br />
an<strong>de</strong>re led<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> ou<strong>de</strong>rpopulatie mag je verwacht<strong>en</strong> dat<br />
verschill<strong>en</strong> in kin<strong>de</strong>rtal tuss<strong>en</strong> ou<strong>de</strong>rs effect hebb<strong>en</strong> op <strong>de</strong><br />
eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>ver<strong>de</strong>ling in volg<strong>en</strong><strong>de</strong> g<strong>en</strong>eraties. Er lijkt<br />
weinig op teg<strong>en</strong> om daarbij <strong>van</strong> selectie te sprek<strong>en</strong>, <strong>en</strong> niets<br />
sluit uit dat over selectie in die zin e<strong>en</strong> boei<strong>en</strong><strong>de</strong> theorie valt<br />
op te stell<strong>en</strong>. *<br />
Kortom, Dawkins schept wat hel<strong>de</strong>rheid, maar veel dichter bij<br />
e<strong>en</strong> antwoord op <strong>de</strong> vraag welke e<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> nu e<strong>en</strong> hoofdrol<br />
moet<strong>en</strong> spel<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> theorie over organische <strong>evolutie</strong> <strong>en</strong> hoe<br />
<strong>de</strong> bijroll<strong>en</strong> ver<strong>de</strong>eld zull<strong>en</strong> zijn, br<strong>en</strong>gt hij ons niet.<br />
Het <strong>en</strong>ige wat ons na dit overzicht rest is e<strong>en</strong> negatieve conclusie,<br />
maar dat is voor het vervolg <strong>van</strong> dit verhaal g<strong>en</strong>oeg.<br />
Niemand ver<strong>de</strong>digt meer <strong>de</strong> stelling dat <strong>de</strong> eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> e<strong>en</strong> individu dat niet uitsluit<strong>en</strong>d op eig<strong>en</strong> voor<strong>de</strong>el uit is,<br />
di<strong>en</strong>t<strong>en</strong>gevolge zull<strong>en</strong> word<strong>en</strong> weggeselecteerd: dier<strong>en</strong> die<br />
aardig voor elkaar zijn, zijn ge<strong>en</strong> evolutionaire<br />
onmogelijkheid. †<br />
3.2. altruïsme: begripsvorming<br />
Ik heb het tot nu toe veelvuldig gehad over beest<strong>en</strong> die ‘aardig<br />
zijn’ voor elkaar, die elkaar ‘help<strong>en</strong>’, maar dat zijn vage <strong>en</strong><br />
* Zij het dan e<strong>en</strong> theorie met veel hak<strong>en</strong> <strong>en</strong> og<strong>en</strong>. Zie mijn bespreking<br />
<strong>van</strong> Cavalli-Sforza <strong>en</strong> Feldman in hoofdstuk 2 <strong>en</strong> bijlage 2.<br />
† Voor alle dui<strong>de</strong>lijkheid: of e<strong>en</strong> k<strong>en</strong>merk in e<strong>en</strong> populatie voorkomt<br />
hangt er natuurlijk niet alle<strong>en</strong> <strong>van</strong> af of het al dan niet wordt<br />
weggeselecteerd, maar bijvoorbeeld ook <strong>van</strong> <strong>de</strong> snelheid waarmee<br />
nieuwe dragers <strong>van</strong> dat k<strong>en</strong>merk door g<strong>en</strong>mutatie ontstaan.<br />
91
weinig biologische begripp<strong>en</strong>. Sociobiolog<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> daarom<br />
e<strong>en</strong> wat technischer begripsapparaat uitgewerkt. En <strong>de</strong> vraag<br />
is nu of we <strong>de</strong> conclusie <strong>van</strong> <strong>de</strong> vorige paragraaf in sociobiologische<br />
term<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> vertal<strong>en</strong>. Voor we die vraag kunn<strong>en</strong><br />
beant<strong>woord<strong>en</strong></strong> zull<strong>en</strong> we dat begripsapparaat nauwkeurig<br />
moet<strong>en</strong> bezi<strong>en</strong>.<br />
De dier<strong>en</strong> die ik hierbov<strong>en</strong> aardig noem<strong>de</strong> noem<strong>en</strong> sociobiolog<strong>en</strong><br />
‘altruïstisch’. Dit woord is ontle<strong>en</strong>d aan <strong>de</strong> vaktaal<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> m<strong>en</strong>swet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>. ‘Altruïsme’ (letterlijk: gerichtheid<br />
op <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r) heeft in <strong>de</strong> sociale wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
ethiek e<strong>en</strong> heel specifieke betek<strong>en</strong>is: e<strong>en</strong> altruïst is iemand<br />
die iets doet met <strong>de</strong> bedoeling, <strong>de</strong> int<strong>en</strong>tie, iemand an<strong>de</strong>rs<br />
terwille te zijn. Nu d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> biolog<strong>en</strong> niet allemaal hetzelf<strong>de</strong><br />
over <strong>de</strong> vraag of het mogelijk is op e<strong>en</strong> betek<strong>en</strong>isvolle manier<br />
over ‘int<strong>en</strong>ties’ <strong>en</strong> ‘bedoeling<strong>en</strong>’ te prat<strong>en</strong>. * En niet alle<strong>en</strong><br />
biolog<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> het daar moeilijk mee, ook in <strong>de</strong> psychologie<br />
staat het gebruik <strong>van</strong> zulke begripp<strong>en</strong> ter discussie. E<strong>en</strong><br />
simpele <strong>en</strong> effectieve manier om niet door zulke problem<strong>en</strong> te<br />
word<strong>en</strong> geplaagd is ze e<strong>en</strong>voudigweg te omzeil<strong>en</strong>. Om die<br />
* Er zijn etholog<strong>en</strong> die int<strong>en</strong>ties opvatt<strong>en</strong> als interne repres<strong>en</strong>taties <strong>van</strong><br />
e<strong>en</strong> nagestreef<strong>de</strong> toestand (Van Hooff, persoonlijke me<strong>de</strong><strong>de</strong>ling).<br />
Int<strong>en</strong>tioneel <strong>gedrag</strong> is dan <strong>gedrag</strong> dat erop gericht is om <strong>de</strong> wereld<br />
zodanig te beïnvloed<strong>en</strong> dat er e<strong>en</strong> toestand ontstaat die overe<strong>en</strong>komt<br />
met die interne voorstelling. E<strong>en</strong> organisme dat daarmee bezig is zal<br />
steeds opnieuw nagaan in hoeverre <strong>de</strong> overe<strong>en</strong>komst is gerealiseerd,<br />
<strong>en</strong> zijn <strong>gedrag</strong> aanpass<strong>en</strong> aan <strong>de</strong> aard <strong>en</strong> <strong>de</strong> richting <strong>van</strong> het<br />
waarg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> verschil. Zo’n b<strong>en</strong>a<strong>de</strong>ring roept e<strong>en</strong> aantal vrag<strong>en</strong> op. In<br />
hoeverre draagt het postuler<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> ‘bedoe-ling’ bij aan ons begrip<br />
<strong>van</strong> het <strong>gedrag</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> organisme? Creëer je daarmee ge<strong>en</strong><br />
inhoudsloze categorieën (zoiets als het ‘instinct’, waar <strong>de</strong> meeste<br />
etholog<strong>en</strong> om die red<strong>en</strong> niet meer over sprek<strong>en</strong>)? In hoeverre sluit<br />
<strong>de</strong>ze interpretatie <strong>van</strong> ‘int<strong>en</strong>tie’ aan bij onze alledaagse interpretatie, of<br />
bij die waar bijvoorbeeld sommige ethici <strong>van</strong>uit gaan? Deze <strong>en</strong><br />
soortgelijke vrag<strong>en</strong> zijn on<strong>de</strong>rwerp <strong>van</strong> e<strong>en</strong> uitgebreid <strong>en</strong> voorlopig<br />
onbeslist <strong>de</strong>bat waarbij zeer veel verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> in het<br />
geding zijn (zie bijvoorbeeld Toates 1986, Churchland 1986, Van <strong>de</strong>r<br />
Ste<strong>en</strong> <strong>en</strong> Thung 1988).<br />
92
ed<strong>en</strong> wordt altruïsme in <strong>de</strong> biologie vaak op e<strong>en</strong> iets an<strong>de</strong>re<br />
manier ge<strong>de</strong>finieerd, <strong>en</strong> wel als <strong>gedrag</strong> dat voor <strong>de</strong> ‘<strong>gedrag</strong>er’<br />
na<strong>de</strong>lig is <strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> an<strong>de</strong>r voor<strong>de</strong>el oplevert. Voor- <strong>en</strong> na<strong>de</strong>el<br />
word<strong>en</strong> meestal gemet<strong>en</strong> in term<strong>en</strong> <strong>van</strong> fitnesseffect<strong>en</strong>. *<br />
Teg<strong>en</strong>over altruïsme in <strong>de</strong>ze betek<strong>en</strong>is staat ‘egoïsme’, <strong>gedrag</strong><br />
dat voor <strong>de</strong> <strong>gedrag</strong>er voor<strong>de</strong>lig <strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> an<strong>de</strong>r na<strong>de</strong>lig is.<br />
Daarnaast on<strong>de</strong>rscheid<strong>en</strong> sociobiolog<strong>en</strong> soms nog ‘kwaadaardigheid’,<br />
† <strong>gedrag</strong> dat voor bei<strong>de</strong> na<strong>de</strong>lig is, <strong>en</strong> ‘sam<strong>en</strong>werking’,<br />
° <strong>gedrag</strong> waar bei<strong>de</strong> voor<strong>de</strong>el <strong>van</strong> hebb<strong>en</strong>. Als we<br />
er<strong>van</strong> uitgaan, <strong>en</strong> dat do<strong>en</strong> sociobiolog<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nelijk, dat<br />
<strong>gedrag</strong> maar heel zeld<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kel fitnesseffect heeft, dan<br />
vorm<strong>en</strong> <strong>de</strong>ze vier begripp<strong>en</strong> sam<strong>en</strong> zo op het eerste gezicht<br />
e<strong>en</strong> nette in<strong>de</strong>ling <strong>van</strong> <strong>gedrag</strong>styp<strong>en</strong>. We zull<strong>en</strong> straks zi<strong>en</strong><br />
dat dat wat teg<strong>en</strong>valt.<br />
3.2.1. <strong>van</strong> altruïsme naar bioaltruïsme<br />
Sommige sociobiolog<strong>en</strong> m<strong>en</strong><strong>en</strong> dat hun <strong>de</strong>finitie <strong>van</strong><br />
altruïsme in term<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> fitnesseffect<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>gedrag</strong> niet<br />
meer is dan e<strong>en</strong> technische uitwerking <strong>van</strong> het daagse<br />
altruïsmebegrip. ‡ Maar dat klopt niet helemaal. De bedoeling<br />
* Zie o.a. Hamilton 1964, Trivers 1971, Wilson 1975.<br />
† ‘Spite’, zie Wilson 1975: 117. Volg<strong>en</strong>s Wilson (1975: 119) zal<br />
kwaadaardigheid zeldzaam zijn omdat het ‘the intellig<strong>en</strong>ce to plot<br />
intrigue …’ vooron<strong>de</strong>rstelt. Waarschijnlijk om <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> red<strong>en</strong> verwacht<br />
Barash (1979: 32) dat het bij dier<strong>en</strong> in het geheel niet voorkomt.<br />
° ‘Cooperation’, zie, bijvoorbeeld, Kurland 1977.<br />
‡ De meest<strong>en</strong> nem<strong>en</strong> niet e<strong>en</strong>s <strong>de</strong> moeite om aandacht te gev<strong>en</strong> aan<br />
mogelijke verschill<strong>en</strong>. Bertram 1982 constateert expliciet dat die<br />
verschill<strong>en</strong> zeer klein zijn, hij acht het ook ‘… <strong>de</strong>sirable for the concept<br />
of altruism in biology to be similar to that used for human beings. …<br />
the closer the <strong>de</strong>finitions the better, since one would hope that less<br />
confusion should th<strong>en</strong> arise’ (blz. 252). (De teg<strong>en</strong>stelling tuss<strong>en</strong><br />
altruïsme in <strong>de</strong> biologie <strong>en</strong> altruïsme zoals dat voor m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> wordt<br />
gebruikt, vormt het zoveelste voorbeeld <strong>van</strong> het dichotome d<strong>en</strong>k<strong>en</strong><br />
waar hoofdstuk 2 over ging.)<br />
93
waarmee je iets doet sluit namelijk lang niet altijd aan bij <strong>de</strong><br />
effect<strong>en</strong> <strong>van</strong> wat je doet. * E<strong>en</strong> simpel voorbeeld kan dat<br />
illustrer<strong>en</strong>.<br />
Als u e<strong>en</strong> eindje omloopt om e<strong>en</strong> ou<strong>de</strong> bek<strong>en</strong><strong>de</strong> die slecht ter<br />
be<strong>en</strong> is wat boodschapp<strong>en</strong> thuis te bezorg<strong>en</strong> <strong>en</strong> u laat on<strong>de</strong>rweg<br />
<strong>de</strong> doos waarin u ze vervoert e<strong>en</strong> paar keer vall<strong>en</strong> zodat<br />
uw k<strong>en</strong>nis later bij het uitpakk<strong>en</strong> haar nieuwe serviesgoed<br />
aan gruzelem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> vindt, dan b<strong>en</strong>t u in <strong>de</strong> daagse zin <strong>de</strong>s<br />
woords wellicht heel altruïstisch geweest. U wou alle<strong>en</strong> maar<br />
help<strong>en</strong>. Maar in <strong>de</strong> sociobiologische zin <strong>de</strong>s woords was wat u<br />
<strong>de</strong>ed misschi<strong>en</strong> wel eer<strong>de</strong>r kwaadaardig, u <strong>en</strong> uw k<strong>en</strong>nis<br />
hebb<strong>en</strong> er beid<strong>en</strong> na<strong>de</strong>el <strong>van</strong>. Aang<strong>en</strong>om<strong>en</strong> t<strong>en</strong>minste dat e<strong>en</strong><br />
extra stukje lop<strong>en</strong> negatieve fitnessconsequ<strong>en</strong>ties heeft <strong>en</strong> het<br />
teloorgaan <strong>van</strong> net gekocht serviesgoed ook. Maar dat hoeft<br />
niet zo te zijn. Stel dat dat geloop juist heel gezond voor u is.<br />
Dan zou uw <strong>gedrag</strong>, in <strong>de</strong> biologische zin <strong>de</strong>s woords,<br />
egoïstisch zijn. En het is zelfs mogelijk dat u uw k<strong>en</strong>nis <strong>van</strong><br />
e<strong>en</strong> nare trage dood hebt gered omdat het servies met e<strong>en</strong><br />
on<strong>de</strong>ug<strong>de</strong>lijk loodhoud<strong>en</strong>d glazuur was afgewerkt. In dat<br />
geval zou er sprake kunn<strong>en</strong> zijn <strong>van</strong> sam<strong>en</strong>werking tot<br />
we<strong>de</strong>rzijds voor<strong>de</strong>el.<br />
Dit voorbeeld is natuurlijk erg simpel. Ge<strong>en</strong> sociobioloog zal<br />
e<strong>en</strong> individu op grond <strong>van</strong> één zo’n gebeurt<strong>en</strong>is mete<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
* Zie Mussch<strong>en</strong>ga 1981.<br />
94
altruïst of e<strong>en</strong> egoïst noem<strong>en</strong>. * Maar e<strong>en</strong> ding is dui<strong>de</strong>lijk: er<br />
is ge<strong>en</strong> noodzakelijk verband tuss<strong>en</strong> <strong>de</strong> bedoeling<strong>en</strong> waarmee<br />
je iets doet <strong>en</strong> <strong>de</strong> effect<strong>en</strong> <strong>van</strong> wat je doet. Er is dus ge<strong>en</strong><br />
direct verband tuss<strong>en</strong> <strong>de</strong> daagse betek<strong>en</strong>is <strong>van</strong> begripp<strong>en</strong> als<br />
altruïsme <strong>en</strong> egoïsme, <strong>en</strong> die <strong>van</strong> hun sociobiologische naamg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>.<br />
Om verwarring te voorkom<strong>en</strong> zal ik, waar nodig, het<br />
biologische altruïsmebegrip aanduid<strong>en</strong> met ‘bioaltruïsme’. †<br />
Over dát begrip zal het hier ver<strong>de</strong>r voornamelijk gaan, maar<br />
veel <strong>van</strong> wat ik schrijf geldt ook voor <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re begripp<strong>en</strong> uit<br />
onze vier<strong>de</strong>ling. Ik vertrouw erop dat u dat ver<strong>de</strong>r zelf kunt<br />
invull<strong>en</strong>.<br />
3.2.2. verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> bioaltruïsmebegripp<strong>en</strong><br />
Bioaltruïsme wordt meestal ge<strong>de</strong>finieerd voor het <strong>gedrag</strong> <strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> fitness <strong>van</strong> e<strong>en</strong> individueel organisme, <strong>en</strong> <strong>de</strong> fitness <strong>van</strong><br />
e<strong>en</strong> an<strong>de</strong>r organisme. Maar biolog<strong>en</strong> gebruik<strong>en</strong> het, soms<br />
ongemerkt, ook in an<strong>de</strong>re betek<strong>en</strong>iss<strong>en</strong>. Zowel <strong>de</strong> <strong>gedrag</strong>er,<br />
als <strong>de</strong> beschrijving <strong>van</strong> wat die doet, <strong>en</strong> <strong>de</strong> munte<strong>en</strong>heid<br />
waarin m<strong>en</strong> <strong>de</strong> rek<strong>en</strong>ing opmaakt (hierbov<strong>en</strong> dus <strong>de</strong> fitness)<br />
kunn<strong>en</strong> door an<strong>de</strong>rsoortige zak<strong>en</strong> word<strong>en</strong> ver<strong>van</strong>g<strong>en</strong>.<br />
Allereerst sprek<strong>en</strong> biolog<strong>en</strong> niet alle<strong>en</strong> over altruïstische<br />
individu<strong>en</strong> maar ook over altruïstische g<strong>en</strong><strong>en</strong>, g<strong>en</strong>otyp<strong>en</strong> of<br />
* Als we ‘altruïsme’ <strong>de</strong>finiër<strong>en</strong> in term<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> effect<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
e<strong>en</strong> bepaald soort <strong>gedrag</strong>, <strong>en</strong> niet in term<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> feitelijke effect<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> e<strong>en</strong> zeer bepaal<strong>de</strong> han<strong>de</strong>ling dan kunn<strong>en</strong> we het soort ongelukjes<br />
dat ik in mijn voorbeeld gebruik, neger<strong>en</strong>. Ik zou hier dan e<strong>en</strong><br />
voorbeeld moet<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>gedrag</strong> dat goed bedoeld is maar dat<br />
doorgaans vooral negatieve effect<strong>en</strong> heeft. En dat zou misschi<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
erg vergezocht voorbeeld word<strong>en</strong>. Hoewel, welke beroepsgroep blijft<br />
gevrijwaard <strong>van</strong> beunhaz<strong>en</strong> die met <strong>de</strong> beste bedoeling<strong>en</strong> steeds<br />
opnieuw meer versjter<strong>en</strong> dan ze goedmak<strong>en</strong>? Of zoud<strong>en</strong> we die<br />
beunhaz<strong>en</strong> zélf als te neger<strong>en</strong> ongelukjes moet<strong>en</strong> beschouw<strong>en</strong>?<br />
† In navolging <strong>van</strong> Barnett 1980: 144.<br />
95
f<strong>en</strong>otyp<strong>en</strong> (zie § 3.2.2.1.1, ik ga er ver<strong>de</strong>r stilzwijg<strong>en</strong>d <strong>van</strong> uit<br />
dat <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re partij, <strong>de</strong>g<strong>en</strong>e die profiteert <strong>van</strong> het altruïsme,<br />
dan ook e<strong>en</strong> g<strong>en</strong>, g<strong>en</strong>otype of f<strong>en</strong>otype zal zijn). Ver<strong>de</strong>r heeft<br />
<strong>gedrag</strong> twee verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> betek<strong>en</strong>iss<strong>en</strong>: <strong>de</strong> manier <strong>van</strong> do<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> e<strong>en</strong> organisme in het algeme<strong>en</strong>, <strong>en</strong> e<strong>en</strong> specifieke<br />
<strong>gedrag</strong>ing op e<strong>en</strong> bepaald mom<strong>en</strong>t * (zie § 3.2.2.1.2). En<br />
t<strong>en</strong>slotte word<strong>en</strong> naast fitness ook vruchtbaarheid, overlevingskans,<br />
of welstand, al dan niet in overdrachtelijke zin,<br />
als maat gebruikt, † bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> kan ‘fitness’ op verschill<strong>en</strong><strong>de</strong>,<br />
elk op zich rele<strong>van</strong>te, manier<strong>en</strong> word<strong>en</strong> ge<strong>de</strong>finieerd (zie<br />
§ 3.2.2.1.3).<br />
Het zal dui<strong>de</strong>lijk zijn dat met behulp <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze verzameling<br />
variabel<strong>en</strong> e<strong>en</strong> lange reeks <strong>van</strong> verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> altruïsmebegripp<strong>en</strong><br />
kan word<strong>en</strong> opgesteld. Sommige <strong>van</strong> die begripp<strong>en</strong><br />
zijn evid<strong>en</strong>t onzinnig: niemand stelt zich iets voor bij e<strong>en</strong><br />
individuele <strong>gedrag</strong>ing <strong>van</strong> e<strong>en</strong> g<strong>en</strong>otype <strong>en</strong> <strong>de</strong> gevolg<strong>en</strong><br />
daar<strong>van</strong> voor zijn welstand. Voor ik straks wat nettere<br />
<strong>de</strong>finities ga uitwerk<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> er heel wat combinaties<br />
word<strong>en</strong> weggewied. We zull<strong>en</strong> dan vijf altruïsmebegripp<strong>en</strong><br />
overhoud<strong>en</strong> die elk op zich bruikbaar zijn maar die wel in<br />
belangrijke opzicht<strong>en</strong> <strong>van</strong> elkaar verschill<strong>en</strong> (zie § 3.2.2.2).<br />
* Verhal<strong>en</strong> over het on<strong>de</strong>rscheid tuss<strong>en</strong> het <strong>gedrag</strong> <strong>van</strong> katt<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat <strong>van</strong><br />
hond<strong>en</strong>, of over Jan die zich zo geheel an<strong>de</strong>rs gedraagt dan zijn broer<br />
San<strong>de</strong>r, gaan over <strong>gedrag</strong> in <strong>de</strong> eerste zin <strong>de</strong>s woords. Wie vraagt wat<br />
Jan <strong>de</strong>ed to<strong>en</strong> hij <strong>van</strong>ocht<strong>en</strong>d te laat op school kwam, vraagt naar<br />
<strong>gedrag</strong> in <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> betek<strong>en</strong>is. Voor die twee<strong>de</strong> betek<strong>en</strong>is bestaat in<br />
het Ne<strong>de</strong>rlands eig<strong>en</strong>lijk ge<strong>en</strong> apart woord. Weliswaar kan het<br />
on<strong>de</strong>rscheid dat ik op het oog heb goed word<strong>en</strong> weergegev<strong>en</strong> met het<br />
on<strong>de</strong>rscheid tuss<strong>en</strong> ‘het han<strong>de</strong>l<strong>en</strong>’ <strong>en</strong> ‘<strong>de</strong> han<strong>de</strong>ling’, maar als ik die<br />
begripp<strong>en</strong> hier zou gebruik<strong>en</strong> zou ik het verschil tuss<strong>en</strong> han<strong>de</strong>ling<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
<strong>gedrag</strong>ing<strong>en</strong> dat in sociaalwet<strong>en</strong>schappelijke theorie wordt gemaakt,<br />
neger<strong>en</strong>: han<strong>de</strong>ling<strong>en</strong> zijn bewuste <strong>gedrag</strong>ing<strong>en</strong>. Om misverstand<strong>en</strong> te<br />
voorkom<strong>en</strong> gebruik ik hier <strong>de</strong> term<strong>en</strong> ‘<strong>gedrag</strong>’ voor <strong>de</strong> manier <strong>van</strong> do<strong>en</strong><br />
in het algeme<strong>en</strong> <strong>en</strong> ‘<strong>gedrag</strong>ing’ voor specifieke (reeks<strong>en</strong> <strong>van</strong>) uiting<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> e<strong>en</strong> individu. Zie ver<strong>de</strong>r § 3.2.2.1.2 over ‘strategieën’.<br />
† Zie Uy<strong>en</strong>oyama <strong>en</strong> Feldman 1980.<br />
96
Over <strong>de</strong> implicaties <strong>van</strong> die verschill<strong>en</strong> later meer (zie<br />
§ 3.2.3).<br />
Ik zal nu eerst <strong>de</strong> verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> variabel<strong>en</strong> in het raamwerk<br />
voor bioaltruïsme<strong>de</strong>finities één voor één wat uitgebrei<strong>de</strong>r aan<br />
u voorstell<strong>en</strong>.<br />
3.2.2.1.1. hoofdrolspelers in e<strong>en</strong> altruïsme<strong>de</strong>finitie<br />
We zag<strong>en</strong> al dat individuele organism<strong>en</strong> altruïstisch kunn<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemd. Maar daarnaast tred<strong>en</strong> bij sommige<br />
auteurs soms ook g<strong>en</strong>otyp<strong>en</strong>, f<strong>en</strong>otyp<strong>en</strong> of zelfs losse g<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
als altruïst<strong>en</strong> op. Wat zijn dat voor ding<strong>en</strong>?<br />
Als biolog<strong>en</strong> verklaring<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> <strong>van</strong> k<strong>en</strong>merksveran<strong>de</strong>ring<strong>en</strong><br />
binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> populatie hebb<strong>en</strong> ze het nooit over alle k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> led<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> populatie tegelijk. Heel vaak gaat<br />
het slechts over één k<strong>en</strong>merk. Ze kijk<strong>en</strong> bijvoorbeeld naar <strong>de</strong><br />
oogkleur <strong>van</strong> <strong>de</strong> cactusmus, * <strong>en</strong> vrag<strong>en</strong> zich af waarom er bij<br />
<strong>de</strong>ze vogels verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> oogkleurtyp<strong>en</strong> voorkom<strong>en</strong> terwijl<br />
één daar<strong>van</strong> toch zo dui<strong>de</strong>lijk <strong>de</strong> voorkeur verdi<strong>en</strong>t.<br />
Cactusmuss<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> grijze, gro<strong>en</strong>e, of ro<strong>de</strong> og<strong>en</strong>, <strong>en</strong> het<br />
verschil tuss<strong>en</strong> individu<strong>en</strong> met verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> oogkleur wordt<br />
bepaald door twee g<strong>en</strong><strong>en</strong> op één locus. † Er zijn drie g<strong>en</strong><strong>en</strong>combinaties,<br />
OO, Oo <strong>en</strong> oo. Individu<strong>en</strong> met OO hebb<strong>en</strong> grijze<br />
* Cactusmuss<strong>en</strong> zijn vogeltjes die dankzij hun vaalgro<strong>en</strong>e licht gepunte<br />
ver<strong>en</strong> sprek<strong>en</strong>d lijk<strong>en</strong> op <strong>de</strong> jonge lot<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> cactuss<strong>en</strong> waartuss<strong>en</strong><br />
ze lev<strong>en</strong>. Ze zijn dus, op zo’n cactus gezet<strong>en</strong>, prachtig gecamoufleerd,<br />
vooral wanneer ze hun ver<strong>en</strong> rechtop zett<strong>en</strong>. T<strong>en</strong> overvloe<strong>de</strong>:<br />
cactusmuss<strong>en</strong> bestaan niet.<br />
† G<strong>en</strong><strong>en</strong> stelt m<strong>en</strong> zich voor als DNA-molecul<strong>en</strong> die in lange ket<strong>en</strong>s<br />
aane<strong>en</strong>gereg<strong>en</strong> zijn. Die lange ket<strong>en</strong>s zijn meestal afzon<strong>de</strong>rlijk verpakt<br />
in e<strong>en</strong> eiwithulsje <strong>en</strong> zo’n geheel <strong>van</strong> g<strong>en</strong><strong>en</strong>ket<strong>en</strong> plus huIsje heet e<strong>en</strong><br />
chromosoom. Bij <strong>de</strong> meeste ‘hogere’ organism<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> chromosom<strong>en</strong><br />
voor in par<strong>en</strong>. Overe<strong>en</strong>komstige plekk<strong>en</strong> op <strong>de</strong> bei<strong>de</strong> led<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong><br />
chromosom<strong>en</strong>paar noemt m<strong>en</strong> e<strong>en</strong> ‘locus’.<br />
97
og<strong>en</strong>, die met Oo gro<strong>en</strong>e, <strong>en</strong> met oo ro<strong>de</strong>. Roodogige<br />
cactusmuss<strong>en</strong> zijn dui<strong>de</strong>lijk in het na<strong>de</strong>el, hun og<strong>en</strong> zijn al<br />
<strong>van</strong> verre zichtbaar <strong>en</strong> ze word<strong>en</strong> vaak al op jeugdige leeftijd<br />
door roofvogels gegrep<strong>en</strong>. Toch verdwijn<strong>en</strong> ze niet uit <strong>de</strong><br />
populatie want dan zou het o-g<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> verdwijn<strong>en</strong>. En dát<br />
gebeurt niet omdat gro<strong>en</strong>ogig<strong>en</strong>, die ook e<strong>en</strong> o-g<strong>en</strong> drag<strong>en</strong>,<br />
zeer succesvol zijn. * Elk <strong>van</strong> <strong>de</strong> drie mogelijke g<strong>en</strong><strong>en</strong>combinaties,<br />
OO, Oo <strong>en</strong> oo, noemt m<strong>en</strong> e<strong>en</strong> g<strong>en</strong>otype. We hebb<strong>en</strong> in<br />
dit geval dus te mak<strong>en</strong> met drie g<strong>en</strong>otyp<strong>en</strong>.<br />
We zoud<strong>en</strong> ons populatieg<strong>en</strong>etische on<strong>de</strong>rzoek aan <strong>de</strong> cactusmus<br />
kunn<strong>en</strong> uitbreid<strong>en</strong> door behalve naar oogkleur ook naar<br />
ooggrootte te kijk<strong>en</strong>. Stel dat er wat dat betreft twee vorm<strong>en</strong><br />
in <strong>de</strong> populatie voorkom<strong>en</strong>: grootogige <strong>en</strong> kleinogige, <strong>en</strong> dat<br />
ook dat verschil door twee g<strong>en</strong><strong>en</strong> op één locus wordt bepaald:<br />
GG- <strong>en</strong> Gg-individu<strong>en</strong> zijn grootogig <strong>en</strong> gg-individu<strong>en</strong><br />
kleinogig. Ons on<strong>de</strong>rzoek strekt zich dan ope<strong>en</strong>s uit over<br />
neg<strong>en</strong> g<strong>en</strong>otyp<strong>en</strong>: OOGG; OOGg; OOgg; OoGG; OoGg; …;<br />
<strong>en</strong>zovoort. Aard <strong>en</strong> aantal <strong>van</strong> <strong>de</strong> g<strong>en</strong>otyp<strong>en</strong> die we in e<strong>en</strong><br />
populatie on<strong>de</strong>rscheid<strong>en</strong> hang<strong>en</strong> dus af <strong>van</strong> <strong>de</strong> k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> die<br />
we bestu<strong>de</strong>r<strong>en</strong>.<br />
Het woord g<strong>en</strong>otype wordt ongelukkigerwijze in verschill<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
betek<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> gebruikt. Soms bedoelt m<strong>en</strong> met ‘het g<strong>en</strong>otype<br />
<strong>van</strong> e<strong>en</strong> individu’ <strong>de</strong> combinatie <strong>van</strong> g<strong>en</strong><strong>en</strong> op e<strong>en</strong> of e<strong>en</strong> paar<br />
loci <strong>van</strong> het betreff<strong>en</strong><strong>de</strong> individu. Welke loci m<strong>en</strong> daarbij op<br />
het oog heeft blijkt meestal wel uit <strong>de</strong> context. Maar in zeer<br />
algem<strong>en</strong>e beschouwing<strong>en</strong> is die context niet altijd meer zo<br />
dui<strong>de</strong>lijk. Wie beweert dat het f<strong>en</strong>otype <strong>van</strong> e<strong>en</strong> individu het<br />
product is <strong>van</strong> zijn g<strong>en</strong>otype <strong>en</strong> zijn omgeving, heeft daarbij<br />
* Er is hier dus sprake <strong>van</strong> wat met e<strong>en</strong> technische term ‘heterosis’ heet:<br />
<strong>de</strong> heterozygoot heeft <strong>de</strong> grootste fitness.<br />
98
niet e<strong>en</strong> bepaald g<strong>en</strong> of e<strong>en</strong> paar g<strong>en</strong><strong>en</strong> op het oog, maar het<br />
totale g<strong>en</strong>etische materiaal <strong>van</strong> dat individu. Misschi<strong>en</strong> zou<br />
het daarom beter zijn om hier het woord g<strong>en</strong>oom te<br />
gebruik<strong>en</strong>: het hele g<strong>en</strong><strong>en</strong>bestand <strong>van</strong> e<strong>en</strong> individu. *<br />
Het lijkt me niet zo zinvol om je <strong>van</strong> e<strong>en</strong> g<strong>en</strong>otype (of e<strong>en</strong><br />
g<strong>en</strong>oom), in <strong>de</strong> betek<strong>en</strong>is die ik zojuist suggereer<strong>de</strong>, af te<br />
vrag<strong>en</strong> of het al dan niet altruïstisch is. Waarschijnlijk<br />
bedoel<strong>en</strong> biolog<strong>en</strong> die het over e<strong>en</strong> altruïstisch g<strong>en</strong>otype<br />
hebb<strong>en</strong> dat ook niet. Populatieg<strong>en</strong>etici gebruik<strong>en</strong> het woord<br />
g<strong>en</strong>otype meestal in e<strong>en</strong> an<strong>de</strong>re betek<strong>en</strong>is. En die is hier wel<br />
bruikbaar. Wanneer zij sprek<strong>en</strong> over het verdwijn<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong><br />
g<strong>en</strong>otype bedoel<strong>en</strong> ze niet dat e<strong>en</strong> individu op e<strong>en</strong> bepaald<br />
locus ope<strong>en</strong>s ge<strong>en</strong> g<strong>en</strong><strong>en</strong> meer heeft. Ze bedoel<strong>en</strong> dat<br />
individu<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> bepaald g<strong>en</strong>otype niet meer voorkom<strong>en</strong>.<br />
‘G<strong>en</strong>otype’ verwijst dan dus naar e<strong>en</strong> verzameling individu<strong>en</strong><br />
die in rele<strong>van</strong>te opzicht<strong>en</strong> – <strong>en</strong> wat rele<strong>van</strong>t is bepaalt <strong>de</strong><br />
on<strong>de</strong>rzoekscontext – g<strong>en</strong>etisch gelijk zijn. Ik zal het woord<br />
‘g<strong>en</strong>otype’ in het vervolg zo veel mogelijk in die betek<strong>en</strong>is<br />
gebruik<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> altruïstisch g<strong>en</strong>otype is dan e<strong>en</strong> g<strong>en</strong>otype<br />
waar<strong>van</strong> <strong>de</strong> led<strong>en</strong> zichzelf (gemid<strong>de</strong>ld) t<strong>en</strong> voor<strong>de</strong>le <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
led<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> an<strong>de</strong>r g<strong>en</strong>otype b<strong>en</strong>a<strong>de</strong>l<strong>en</strong>.<br />
Op e<strong>en</strong>zelf<strong>de</strong> manier zou je over e<strong>en</strong> altruïstisch g<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
sprek<strong>en</strong>: e<strong>en</strong> g<strong>en</strong> waar<strong>van</strong> <strong>de</strong> dragers zichzelf op <strong>de</strong> e<strong>en</strong> of<br />
* Lever (persoonlijke me<strong>de</strong><strong>de</strong>ling) merkte hierbij terecht op dat dat in<br />
zekere zin nog niet precies g<strong>en</strong>oeg is. T<strong>en</strong> gevolge <strong>van</strong> mutaties tijd<strong>en</strong>s<br />
het lev<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> individu kan (e<strong>en</strong> <strong>de</strong>el <strong>van</strong>) het f<strong>en</strong>otype an<strong>de</strong>rs<br />
word<strong>en</strong> dan het zon<strong>de</strong>r die mutaties geweest zou zijn. Die mutaties<br />
hoev<strong>en</strong> niet ook <strong>de</strong> voortplantingscell<strong>en</strong> te bereik<strong>en</strong>, dat hangt er maar<br />
net <strong>van</strong> af waar <strong>en</strong> wanneer ze optred<strong>en</strong>. Je zult dus on<strong>de</strong>rscheid<br />
moet<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> het g<strong>en</strong><strong>en</strong>bestand dat het f<strong>en</strong>otype (<strong>en</strong> dus ook<br />
<strong>de</strong> voortplanting) beïnvloedt <strong>en</strong> het g<strong>en</strong><strong>en</strong>bestand dat bij reproductie<br />
kan word<strong>en</strong> doorgegev<strong>en</strong> (resp. het somatische <strong>en</strong> het<br />
kiembaang<strong>en</strong>oom).<br />
99
an<strong>de</strong>re manier (gemid<strong>de</strong>ld) tekort do<strong>en</strong>. ‘G<strong>en</strong>’ is dan het<br />
‘kleinst’ d<strong>en</strong>kbare g<strong>en</strong>otype. Maar het is <strong>de</strong> vraag of bijvoorbeeld<br />
iemand als Dawkins dat op het oog heeft wanneer<br />
hij het over altruïstische <strong>en</strong> egoïstische g<strong>en</strong><strong>en</strong> heeft. Het is<br />
mogelijk dat hij daarbij niet aan e<strong>en</strong> verzameling individuele<br />
organism<strong>en</strong> d<strong>en</strong>kt maar aan e<strong>en</strong> specifiek stukje DNA. Ik zal<br />
ge<strong>en</strong> bij die interpretatie pass<strong>en</strong>d bioaltruïsmebegrip<br />
uitwerk<strong>en</strong>. Je kunt alle<strong>en</strong> maar in zeer overdrachtelijke zin<br />
sprek<strong>en</strong> over het ‘<strong>gedrag</strong>’ <strong>van</strong> e<strong>en</strong> stukje DNA, <strong>en</strong> dat past niet<br />
in <strong>de</strong> rest <strong>van</strong> mijn betoog. En wie die overdrachtelijkheid<br />
accepteert zal er straks weinig moeite mee hebb<strong>en</strong> om alsnog<br />
e<strong>en</strong> voor losse g<strong>en</strong><strong>en</strong> bruikbaar altruïsmebegrip uit te werk<strong>en</strong>.<br />
Voor f<strong>en</strong>otype geldt ongeveer hetzelf<strong>de</strong> als voor ‘g<strong>en</strong>otype’.<br />
Soms gebruikt m<strong>en</strong> het voor het totaal aan k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
e<strong>en</strong> individu. Naar analogie <strong>van</strong> ‘g<strong>en</strong>oom’ zou je hier het<br />
woord f<strong>en</strong>oom kunn<strong>en</strong> gebruik<strong>en</strong>. Meestal echter verwijst<br />
‘f<strong>en</strong>otype’ naar één (‘gro<strong>en</strong>e og<strong>en</strong>’ * ) of e<strong>en</strong> paar (‘grote gro<strong>en</strong>e<br />
og<strong>en</strong>’) k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> individu, <strong>en</strong> in populatieg<strong>en</strong>etische<br />
verhan<strong>de</strong>ling<strong>en</strong> verwijst het vaak naar alle individu<strong>en</strong> met<br />
e<strong>en</strong> of meer bepaald(e) k<strong>en</strong>merk(<strong>en</strong>). In het vervolg zal ik het<br />
in die laatste betek<strong>en</strong>is gebruik<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> voorlopige lijst <strong>van</strong> mogelijke ‘<strong>gedrag</strong>ers’ in e<strong>en</strong> altruïsme<strong>de</strong>finitie<br />
ziet er dus als volgt uit: individuele organism<strong>en</strong>,<br />
g<strong>en</strong>otyp<strong>en</strong> <strong>en</strong> f<strong>en</strong>otyp<strong>en</strong> (<strong>de</strong> bei<strong>de</strong> laatste opgevat als verzameling<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> individuele organism<strong>en</strong>).<br />
* Terzij<strong>de</strong>: of ‘gro<strong>en</strong>e og<strong>en</strong>’ één k<strong>en</strong>merk is hangt af <strong>van</strong> het soort<br />
variatie in <strong>de</strong> populatie. Wanneer <strong>de</strong> kleur <strong>van</strong> <strong>de</strong> bov<strong>en</strong>ste helft <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
iris onafhankelijk <strong>van</strong> die <strong>van</strong> <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rste helft zou variër<strong>en</strong>, zou<br />
‘gro<strong>en</strong>e og<strong>en</strong>’, ondanks <strong>de</strong> talige suggestie <strong>van</strong> het teg<strong>en</strong><strong>de</strong>el, twee<br />
k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> zijn. E<strong>en</strong> k<strong>en</strong>merk is in zekere zin elk on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el <strong>van</strong> e<strong>en</strong><br />
organisme waarin het <strong>van</strong> an<strong>de</strong>re organism<strong>en</strong> kan verschill<strong>en</strong>.<br />
100
3.2.2.1.2. <strong>gedrag</strong>ing<strong>en</strong> <strong>en</strong> strategieën<br />
De volg<strong>en</strong><strong>de</strong> variabele in ons raamwerk voor altruïsme<strong>de</strong>finities<br />
is het <strong>gedrag</strong>. Dat kan namelijk op verschill<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
manier<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gekarakteriseerd.<br />
Wat e<strong>en</strong> dier nu doet is meestal an<strong>de</strong>rs dan wat het zo net<br />
<strong>de</strong>ed <strong>en</strong> weer an<strong>de</strong>rs dan wat het zo mete<strong>en</strong> do<strong>en</strong> zal. Zo<br />
bezi<strong>en</strong> is <strong>gedrag</strong> iets waar je niet over prat<strong>en</strong> kunt zon<strong>de</strong>r dat<br />
het intuss<strong>en</strong> al weer veran<strong>de</strong>rd is. Dat is niet alle<strong>en</strong> voor<br />
biolog<strong>en</strong> lastig. En het is niet vreemd dat we daar al in het<br />
dagelijks taalgebruik e<strong>en</strong> impliciete oplossing voor hebb<strong>en</strong>.<br />
Als we prat<strong>en</strong> over iemands <strong>gedrag</strong> dan bedoel<strong>en</strong> we vaak niet<br />
wat <strong>de</strong> besprok<strong>en</strong>e op dit of dat mom<strong>en</strong>t precies doet, maar<br />
iets algem<strong>en</strong>ers. Als het gaat om iemand die we k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> dan<br />
hebb<strong>en</strong> we als het ware e<strong>en</strong> overzicht in ons hoofd <strong>van</strong> wat<br />
voor haar k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong><strong>de</strong> bezighed<strong>en</strong> <strong>en</strong> k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong><strong>de</strong> reacties<br />
op allerlei situaties zijn. Je zegt <strong>van</strong> iemand die <strong>de</strong> hele winter<br />
geschaatst heeft niet dat haar <strong>gedrag</strong> veran<strong>de</strong>rd is wanneer ze<br />
’s zomers regelmatig op <strong>de</strong> fiets zit. Zeker niet als je weet dat<br />
zomerse fietstocht<strong>en</strong> altijd al haar lust <strong>en</strong> lev<strong>en</strong> war<strong>en</strong>. Pas<br />
wanneer ze on<strong>de</strong>r <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> omstandighed<strong>en</strong>, mooie zomerse<br />
dag<strong>en</strong>, iets an<strong>de</strong>rs doet dan voorhe<strong>en</strong> heet haar <strong>gedrag</strong><br />
‘an<strong>de</strong>rs’.<br />
Biolog<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> hetzelf<strong>de</strong> i<strong>de</strong>e (d<strong>en</strong>k bij <strong>gedrag</strong> niet aan wat<br />
e<strong>en</strong> organisme op e<strong>en</strong> willekeurig mom<strong>en</strong>t doet, maar aan<br />
wat voor dat organisme k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>gedrag</strong>ing<strong>en</strong> on<strong>de</strong>r<br />
allerlei specifieke omstandighed<strong>en</strong> zijn) expliciet uitgewerkt<br />
in hun ‘strategie’-begrip. * E<strong>en</strong> strategie is e<strong>en</strong> (volledige)<br />
verzameling regels die specificer<strong>en</strong> wat e<strong>en</strong> individu on<strong>de</strong>r<br />
* Dominey 1984 geeft e<strong>en</strong> hel<strong>de</strong>re analyse <strong>van</strong> het strategiebegrip. Mijn<br />
omschrijving is aan hem ontle<strong>en</strong>d.<br />
101
alle d<strong>en</strong>kbare omstandighed<strong>en</strong> do<strong>en</strong> zal. In die betek<strong>en</strong>is kan<br />
e<strong>en</strong> strategie als on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el <strong>van</strong> e<strong>en</strong> beschrijving <strong>van</strong> het<br />
f<strong>en</strong>oom <strong>van</strong> e<strong>en</strong> organisme word<strong>en</strong> opgevat. *<br />
Het strategiebegrip zoals ik dat hier <strong>de</strong>finieer<strong>de</strong> staat voor het<br />
totale <strong>gedrag</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> individu. Maar biolog<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> het<br />
vaak over strategieën in e<strong>en</strong> ruimere betek<strong>en</strong>is. (Daarmee<br />
bedoel ik: e<strong>en</strong> betek<strong>en</strong>is waarin er méér ding<strong>en</strong> on<strong>de</strong>r vall<strong>en</strong><br />
dan in <strong>de</strong> eer<strong>de</strong>r gegev<strong>en</strong> betek<strong>en</strong>is. Zo is ‘kleine kin<strong>de</strong>r<strong>en</strong>’<br />
e<strong>en</strong> begrip met e<strong>en</strong> ruimere betek<strong>en</strong>is dan ‘kleine meisjes’.<br />
Alle kleine meisjes zijn kleine kin<strong>de</strong>r<strong>en</strong>, maar niet alle kleine<br />
kin<strong>de</strong>r<strong>en</strong> zijn kleine meisjes.) In <strong>de</strong> speltheoretische mo<strong>de</strong>ll<strong>en</strong><br />
die met name door Maynard Smith † in <strong>de</strong> biologie werd<strong>en</strong><br />
geïntroduceerd spel<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> zog<strong>en</strong>aam<strong>de</strong> ‘strategieën’<br />
teg<strong>en</strong> elkaar. Het bek<strong>en</strong>dste <strong>en</strong> ook wel zo ongeveer<br />
e<strong>en</strong>voudigste voorbeeld <strong>van</strong> e<strong>en</strong> speltheoretisch mo<strong>de</strong>l is dat<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> ‘havik<strong>en</strong>’ <strong>en</strong> <strong>de</strong> ‘duiv<strong>en</strong>’. ‘Havik<strong>en</strong>’ <strong>en</strong> ‘duiv<strong>en</strong>’ zijn<br />
* Aang<strong>en</strong>om<strong>en</strong> t<strong>en</strong> minste dat het mogelijk is om het <strong>gedrag</strong> <strong>van</strong><br />
organism<strong>en</strong> in term<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> strategie te beschrijv<strong>en</strong>. Je kunt zo’n<br />
begrip wel <strong>de</strong>finiër<strong>en</strong>, maar daaruit volgt niet dat het ge<strong>de</strong>finieer<strong>de</strong><br />
ook werkelijk bestaat. Het probleem is dat <strong>gedrag</strong> niet alle<strong>en</strong> afhangt<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> omstandighed<strong>en</strong> nú. Soms doe ik bij e<strong>en</strong> graad of ti<strong>en</strong> Celcius<br />
e<strong>en</strong> jas aan, soms doe ik bij die temperatuur mijn jasje juist uit, dat<br />
hangt er<strong>van</strong> af hoe warm of koud het voordi<strong>en</strong> was <strong>en</strong> in hoeverre ik<br />
me daarop gekleed had. Dat is nog wel te verwerk<strong>en</strong> door niet naar<br />
omstandighed<strong>en</strong> sec maar naar omstandighed<strong>en</strong>veran<strong>de</strong>ring<strong>en</strong> te<br />
kijk<strong>en</strong>. Maar lastiger wordt het wanneer mijn reactie op e<strong>en</strong><br />
veran<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> omstandighed<strong>en</strong> nu, op zich weer afhangt <strong>van</strong> wat me<br />
langer geled<strong>en</strong> overkom<strong>en</strong> is. Daarop voortbordur<strong>en</strong>d zie je gelei<strong>de</strong>lijk<br />
aan het risico opdoem<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> nette strategiebeschrijving gaat<br />
bestaan uit e<strong>en</strong> volledige opsomming <strong>van</strong> alle d<strong>en</strong>kbare<br />
lev<strong>en</strong>sgeschied<strong>en</strong>iss<strong>en</strong>, die elk op zich ge<strong>de</strong>tailleerd beschrev<strong>en</strong><br />
moet<strong>en</strong> zijn. En dat zou ge<strong>en</strong> werkbaar materiaal zijn.<br />
Voor één ding moet<strong>en</strong> we oppass<strong>en</strong>: e<strong>en</strong> strategie is ge<strong>en</strong> on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el<br />
<strong>van</strong> e<strong>en</strong> organisme op <strong>de</strong> manier waarop e<strong>en</strong> arm of e<strong>en</strong> zwezerik dat<br />
is. Hij ‘zit’ niet erg<strong>en</strong>s in het beest, in <strong>de</strong> hers<strong>en</strong><strong>en</strong> of zo. Hij bestaat<br />
alle<strong>en</strong> op papier. Natuurlijk is dat wat e<strong>en</strong> strategie beschrijft het<br />
gevolg <strong>van</strong> hoe e<strong>en</strong> beest in elkaar zit, maar dan wel <strong>van</strong> het héle beest.<br />
† Zie Maynard Smith 1982 a .<br />
102
soortg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> die zich uiterlijk niet <strong>van</strong> elkaar on<strong>de</strong>rscheid<strong>en</strong><br />
maar die zich in bepaal<strong>de</strong> omstandighed<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>d<br />
<strong>gedrag</strong><strong>en</strong>. ‘Havik<strong>en</strong>’ prober<strong>en</strong> bij elke ontmoeting met e<strong>en</strong><br />
soortg<strong>en</strong>oot e<strong>en</strong> gevecht aan te gaan, terwijl ‘duiv<strong>en</strong>’ hun<br />
soortg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> ongemoeid lat<strong>en</strong> <strong>en</strong> als ze word<strong>en</strong> aangevall<strong>en</strong><br />
onmid<strong>de</strong>llijk weglop<strong>en</strong>. * Op welke manier <strong>de</strong> individu<strong>en</strong> in<br />
kwestie aan hun et<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>, hoe ze voor hun kin<strong>de</strong>r<strong>en</strong><br />
zorg<strong>en</strong>, wanneer <strong>en</strong> hoe ze hun nest bouw<strong>en</strong> of hun hol<br />
grav<strong>en</strong>, als ze dat do<strong>en</strong>, blijft buit<strong>en</strong> beschouwing. ‘Havik’, of<br />
‘duif’, staat dus niet voor e<strong>en</strong> complete <strong>gedrag</strong>sbeschrijving,<br />
maar voor e<strong>en</strong> verzameling regels die specificer<strong>en</strong> welke <strong>van</strong><br />
e<strong>en</strong> bepérkt scala <strong>van</strong> <strong>gedrag</strong>ing<strong>en</strong> e<strong>en</strong> individu on<strong>de</strong>r welke<br />
<strong>van</strong> e<strong>en</strong> bepérkt scala <strong>van</strong> omstandighed<strong>en</strong> verton<strong>en</strong> zal. In<br />
die ruime betek<strong>en</strong>is zal ik <strong>de</strong> term ‘strategie’ ver<strong>de</strong>r gebruik<strong>en</strong>.<br />
De strategie in <strong>de</strong> betek<strong>en</strong>is die ik eer<strong>de</strong>r schetste, het<br />
hele <strong>gedrag</strong>sf<strong>en</strong>oom, valt daar ook on<strong>de</strong>r als het gr<strong>en</strong>sgeval<br />
waarbij het complete scala <strong>van</strong> <strong>gedrag</strong>ing<strong>en</strong> <strong>en</strong> het complete<br />
scala <strong>van</strong> omstandighed<strong>en</strong> zijn gespecificeerd.<br />
In evolutionair perspectief zijn strategieën interessanter dan<br />
losse <strong>gedrag</strong>ing<strong>en</strong>. Maar biologie is meer dan <strong>evolutie</strong>biologie.<br />
Ik zal daarom straks zowel voor strategieën als voor<br />
* Door aan alle d<strong>en</strong>kbare we<strong>de</strong>rwaardighed<strong>en</strong> (verlor<strong>en</strong> <strong>en</strong> gewonn<strong>en</strong><br />
gevecht<strong>en</strong>, tijd besteed aan weglop<strong>en</strong>, <strong>en</strong>zovoort) consequ<strong>en</strong>ties te<br />
verbind<strong>en</strong> in <strong>de</strong> vorm <strong>van</strong> winst- of verliespunt<strong>en</strong>, <strong>en</strong> e<strong>en</strong> aantal<br />
vooron<strong>de</strong>rstelling<strong>en</strong> te do<strong>en</strong> t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> <strong>van</strong> aantall<strong>en</strong> ‘duiv<strong>en</strong>’ <strong>en</strong><br />
‘havik<strong>en</strong>’ in e<strong>en</strong> populatie, ontmoetingskans<strong>en</strong>, winstkans<strong>en</strong> bij e<strong>en</strong><br />
ontmoeting <strong>van</strong> twee ‘havik<strong>en</strong>’, <strong>en</strong>zovoort, kun je berek<strong>en</strong><strong>en</strong> welke<br />
strategie het meest profijtelijk is. Het aardige <strong>van</strong> dit vrij simpele<br />
mo<strong>de</strong>l is het onverwachte resultaat dat ‘duiv<strong>en</strong>’, als er niet te veel <strong>van</strong><br />
zijn <strong>en</strong> als <strong>de</strong> consequ<strong>en</strong>ties <strong>van</strong> e<strong>en</strong> verlor<strong>en</strong> gevecht ernstig g<strong>en</strong>oeg<br />
zijn, soms beter af zijn. T<strong>en</strong> overvloe<strong>de</strong>: het gaat hier natuurlijk niet<br />
om echte duiv<strong>en</strong> <strong>en</strong> echte havik<strong>en</strong>, echte havik<strong>en</strong> zijn helemaal niet zo<br />
strijdlustig, zeker niet teg<strong>en</strong>over hun soortg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>, <strong>en</strong> echte duiv<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> soms behoorlijk tekeergaan, dáár<strong>van</strong> b<strong>en</strong> ik regelmatig<br />
getuige.<br />
103
losse <strong>gedrag</strong>ing<strong>en</strong> altruïsmebegripp<strong>en</strong> uitwerk<strong>en</strong>.<br />
3.2.2.1.3. fitness, kin<strong>de</strong>rtal verm <strong>en</strong> welstand<br />
Altruïsme wordt meestal ge<strong>de</strong>finieerd in term<strong>en</strong> <strong>van</strong> fitnesseffect<strong>en</strong>.<br />
Maar, zoals ik al zei, daarnaast kijkt m<strong>en</strong> soms ook<br />
naar lev<strong>en</strong>sduur, vruchtbaarheid, of vager zak<strong>en</strong> die je met<br />
welstand of welbevind<strong>en</strong> zou kunn<strong>en</strong> aanduid<strong>en</strong>. Aangezi<strong>en</strong><br />
we fitness kunn<strong>en</strong> opvatt<strong>en</strong> als het product <strong>van</strong> lev<strong>en</strong>sduur <strong>en</strong><br />
vruchtbaarheid zal ik die twee ver<strong>de</strong>r niet apart on<strong>de</strong>rscheid<strong>en</strong>.<br />
Op welstand <strong>en</strong> welbevind<strong>en</strong> kom ik straks nog<br />
terug. Eerst moet<strong>en</strong> we het fitnessbegrip zorgvuldiger bezi<strong>en</strong>. *<br />
De ‘fitness’ <strong>van</strong> e<strong>en</strong> individu wordt vaak opgevat als zijn<br />
feitelijke aantal nakomeling<strong>en</strong>, maar volg<strong>en</strong>s John Beatty †<br />
sluit die interpretatie niet aan bij wat biolog<strong>en</strong> zich ver<strong>de</strong>r<br />
intuïtief bij ‘fitness’ voorstell<strong>en</strong>. Om dat dui<strong>de</strong>lijk te mak<strong>en</strong><br />
geeft hij e<strong>en</strong> voorbeeld <strong>van</strong> twee id<strong>en</strong>tieke tweelingbroers <strong>van</strong><br />
wie <strong>de</strong> <strong>en</strong>e op jeugdige leeftijd, tijd<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> gezam<strong>en</strong>lijke<br />
wan<strong>de</strong>ling, door <strong>de</strong> bliksem wordt getroff<strong>en</strong> <strong>en</strong> overlijdt,<br />
terwijl <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r volwass<strong>en</strong> wordt <strong>en</strong> kin<strong>de</strong>r<strong>en</strong> krijgt. Overweg<strong>en</strong>d<br />
dat het ongeluk net zo goed <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re broer had<br />
kunn<strong>en</strong> treff<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> <strong>de</strong> meeste biolog<strong>en</strong> aarzel<strong>en</strong> om <strong>de</strong><br />
jonggestorv<strong>en</strong>e e<strong>en</strong> fitness <strong>van</strong> nul <strong>en</strong> <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r e<strong>en</strong> relatief<br />
hoge fitness toe te k<strong>en</strong>n<strong>en</strong>. ° En er is e<strong>en</strong> simpele manier om<br />
aan die intuïtie recht te do<strong>en</strong>: <strong>de</strong>finieer fitness niet als het<br />
feitelijke aantal nakomeling<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> organisme maar als<br />
het aantal nakomeling<strong>en</strong> dat het gezi<strong>en</strong> z’n geaardheid naar<br />
* Zie Dawkins 1982: 179-194 voor e<strong>en</strong> overzicht <strong>van</strong> gangbare<br />
interpretaties het fitnessbegrip.<br />
† Beatty 1984: 191.<br />
° Beatty 1984: 192.<br />
104
verwachting zal krijg<strong>en</strong> in <strong>de</strong> omgeving waarin het leeft. * Dat<br />
sluit aan bij <strong>de</strong> gebruikelijke gedachte dat <strong>de</strong> fitness <strong>van</strong> e<strong>en</strong><br />
individu e<strong>en</strong> kwaliteit is die hem als het ware tot e<strong>en</strong> bepaald<br />
aantal nakomeling<strong>en</strong> voorbestemt. † De fitness <strong>van</strong> e<strong>en</strong><br />
individu kan bij die interpretatie gebruikt word<strong>en</strong> om zijn<br />
feitelijke nakomeling<strong>en</strong>tal te verklar<strong>en</strong>.<br />
Ik zal zo mete<strong>en</strong> het verschil tuss<strong>en</strong> het feitelijke aantal<br />
nakomeling<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> individu <strong>en</strong> <strong>de</strong> fitness <strong>van</strong> dat individu<br />
prober<strong>en</strong> dui<strong>de</strong>lijk te mak<strong>en</strong>. Maar voor ik dat doe moet ik<br />
iets meer zegg<strong>en</strong> over e<strong>en</strong> begripp<strong>en</strong>paar dat voor die uitleg<br />
<strong>van</strong> belang is. Ik zal on<strong>de</strong>rscheid mak<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> <strong>de</strong> omgeving<br />
waarin e<strong>en</strong> individu leeft <strong>en</strong> <strong>de</strong> omstandighed<strong>en</strong> waaron<strong>de</strong>r<br />
het leeft. Bei<strong>de</strong> term<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> betrekking op het totaal <strong>van</strong><br />
wat zich rondom dat individu bevindt. Alle<strong>en</strong>, bij ‘omgeving’<br />
d<strong>en</strong>k ik aan <strong>de</strong> aspect<strong>en</strong> <strong>van</strong> dat totaal die relatief constant<br />
zijn, terwijl ik bij ‘omstandighed<strong>en</strong>’ d<strong>en</strong>k aan aspect<strong>en</strong> die<br />
<strong>van</strong> mom<strong>en</strong>t tot mom<strong>en</strong>t kunn<strong>en</strong> veran<strong>de</strong>r<strong>en</strong>. °<br />
* ‘… The number of offspring that it is physically disposed to contribute<br />
… in a particularly specified <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>t’ (Beatty 1984: 192).<br />
† De zgn. ‘prop<strong>en</strong>sity’-interpretatie <strong>van</strong> ‘fitness’, zie Beatty 1984 <strong>en</strong><br />
Sober 1984.<br />
° In zekere zin verhoud<strong>en</strong> die term<strong>en</strong> zich als het klimaat <strong>en</strong> het weer in<br />
ons dagelijks lev<strong>en</strong>: het klimaat is relatief constant in <strong>de</strong> tijd <strong>en</strong> over<br />
e<strong>en</strong> vrij groot geografisch gebied, terwijl het weer <strong>van</strong> minuut tot<br />
minuut kan veran<strong>de</strong>r<strong>en</strong> <strong>en</strong> hier beduid<strong>en</strong>d an<strong>de</strong>rs kan zijn dan e<strong>en</strong><br />
paar kilometer ver<strong>de</strong>rop. Het klimaat is e<strong>en</strong> aspect <strong>van</strong> <strong>de</strong> omgeving<br />
waarin we lev<strong>en</strong>, het weer <strong>van</strong> <strong>de</strong> omstandighed<strong>en</strong>.<br />
Omgeving <strong>en</strong> omstandighed<strong>en</strong> zul je uitein<strong>de</strong>lijk moet<strong>en</strong> <strong>de</strong>finiër<strong>en</strong><br />
met betrekking tot e<strong>en</strong> bepaald type organisme <strong>en</strong> e<strong>en</strong> bepaal<strong>de</strong><br />
vraagstelling. ‘In het bos’ is e<strong>en</strong> aardig antwoord op <strong>de</strong> vraag in wat<br />
voor omgeving eekhoorntjes won<strong>en</strong>, maar als <strong>de</strong> vraag betrekking<br />
heeft op boktorr<strong>en</strong> die heel specifiek aan bepaal<strong>de</strong> boomsoort<strong>en</strong><br />
gebond<strong>en</strong> zijn is het e<strong>en</strong> veel te globaal antwoord, terwijl het voor<br />
reigers die zich in <strong>de</strong> stad ook prima staan<strong>de</strong> kunn<strong>en</strong> houd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> veel<br />
te beperkte aanduiding is. Voor e<strong>en</strong> reiger is het bos meer iets dat je<br />
kunt rek<strong>en</strong><strong>en</strong> on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> omstandighed<strong>en</strong> waaron<strong>de</strong>r hij zich toevallig<br />
kan bevind<strong>en</strong>.<br />
105
Stelt u zich e<strong>en</strong> individu voor dat gebor<strong>en</strong> wordt in e<strong>en</strong><br />
bepaal<strong>de</strong> omgeving, dat daar opgroeit <strong>en</strong> daar uitein<strong>de</strong>lijk<br />
overlijdt. Dat individu heeft dan <strong>van</strong> alles <strong>en</strong> nog wat<br />
meegemaakt, <strong>en</strong> veel of juist heel weinig nageslacht gekreg<strong>en</strong>.<br />
Wat er allemaal precies gebeurd is, hangt af <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
1 7 3 5 2 0 2 11 5 2 8 7 6 6 0 3 10 2 3<br />
omstandighed<strong>en</strong> waaron<strong>de</strong>r dat individu geleefd heeft. Als<br />
die omstandighed<strong>en</strong> toevallig net iets an<strong>de</strong>rs war<strong>en</strong> geweest<br />
had zijn lev<strong>en</strong> heel an<strong>de</strong>rs kunn<strong>en</strong> verlop<strong>en</strong>. Kortom, <strong>de</strong><br />
feitelijke lev<strong>en</strong>sweg <strong>van</strong> e<strong>en</strong> individu is er één uit vele mogelijke<br />
lev<strong>en</strong>sweg<strong>en</strong>. Je zou je het lev<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> voorstell<strong>en</strong> als<br />
e<strong>en</strong> wan<strong>de</strong>ling langs e<strong>en</strong> boomvormig vertakt pad<strong>en</strong>stelsel.<br />
Op elke splitsing bepal<strong>en</strong> <strong>de</strong> aard <strong>van</strong> het individu <strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
omstandighed<strong>en</strong> die hij dán toevallig treft welke <strong>van</strong> <strong>de</strong> pad<strong>en</strong><br />
die voor hem ligg<strong>en</strong> hij in zal slaan (zie afb. 3.1).<br />
Bij elke mogelijk lev<strong>en</strong>sweg hoort e<strong>en</strong> bepaal<strong>de</strong> kans: <strong>de</strong> kans<br />
dat e<strong>en</strong> individu dat on<strong>de</strong>raan <strong>de</strong> boom begint juist die<br />
2<br />
6,50<br />
5<br />
5,83<br />
5<br />
4,37<br />
Afbeelding 3.1. De lev<strong>en</strong>sweg<strong>en</strong>boom <strong>van</strong> e<strong>en</strong> bepaald individu in e<strong>en</strong><br />
bepaal<strong>de</strong> omgeving, met aan het eind <strong>van</strong> elke mogelijke lev<strong>en</strong>sweg het<br />
aantal nakomeling<strong>en</strong>. Elk individu ‘wan<strong>de</strong>lt’ in <strong>de</strong> richting <strong>van</strong> <strong>de</strong> pijl <strong>en</strong><br />
bij elke splitsing bepal<strong>en</strong> <strong>de</strong> omstandighed<strong>en</strong> welke kant hij op zal gaan.<br />
Langs één lev<strong>en</strong>sweg (zie <strong>de</strong> zwarte balkjes) is aangegev<strong>en</strong> hoe het vermoe<strong>de</strong><br />
kin<strong>de</strong>rtal in <strong>de</strong> loop <strong>van</strong> het lev<strong>en</strong> veran<strong>de</strong>r<strong>en</strong> zou als bij elke<br />
splitsing <strong>de</strong> verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> opties ev<strong>en</strong> waarschijnlijk zijn.<br />
106
lev<strong>en</strong>sweg zal volg<strong>en</strong>. Als je voor alle mogelijke lev<strong>en</strong>sweg<strong>en</strong><br />
die kans<strong>en</strong> k<strong>en</strong>t kun je het verwachte nakomeling<strong>en</strong>tal <strong>van</strong><br />
het betreff<strong>en</strong><strong>de</strong> individu berek<strong>en</strong><strong>en</strong>. Dat is gelijk aan <strong>de</strong> som<br />
<strong>van</strong> kans maal kin<strong>de</strong>rtal voor alle lev<strong>en</strong>sweg<strong>en</strong>. * We k<strong>en</strong>n<strong>en</strong><br />
dan wat vaak g<strong>en</strong>oemd wordt <strong>de</strong> ‘darwiniaanse fitness’ <strong>van</strong><br />
e<strong>en</strong> individu. †<br />
Ik had het e<strong>en</strong> stukje terug over steriele werkbij<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun<br />
kin<strong>de</strong>rrijke koninklijke zusters. Tuss<strong>en</strong> werkster <strong>en</strong> koningin<br />
bestaan ge<strong>en</strong> systematische g<strong>en</strong>etische verschill<strong>en</strong>, <strong>en</strong> ze<br />
lev<strong>en</strong> in <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> omgeving. Het verschil tuss<strong>en</strong> bei<strong>de</strong> wordt<br />
uitsluit<strong>en</strong>d bepaald door <strong>de</strong> omstandighed<strong>en</strong> waaron<strong>de</strong>r ze<br />
opgroeid<strong>en</strong>. Elke werkster had koningin kunn<strong>en</strong> zijn als ze op<br />
e<strong>en</strong> iets an<strong>de</strong>r tijdstip ter wereld was gekom<strong>en</strong>. Je zou kunn<strong>en</strong><br />
zegg<strong>en</strong> dat <strong>de</strong> lev<strong>en</strong>sweg<strong>en</strong>boom voor elke ‘vrouwelijke’<br />
bij twee hoofdtakk<strong>en</strong> heeft: werkster word<strong>en</strong> <strong>en</strong> steriel<br />
blijv<strong>en</strong>, of vruchtbaar word<strong>en</strong> <strong>en</strong> uitvlieg<strong>en</strong> met <strong>de</strong> kans te<br />
word<strong>en</strong> bevrucht <strong>en</strong> veel kin<strong>de</strong>r<strong>en</strong> te krijg<strong>en</strong>. Voor <strong>de</strong> fitness<br />
<strong>van</strong> e<strong>en</strong> individu, zoals ik die hier heb ge<strong>de</strong>finieerd, is niet<br />
<strong>van</strong> belang op welke <strong>van</strong> die twee takk<strong>en</strong> het toevallig belandt.<br />
Wat telt is het gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> kin<strong>de</strong>rtal <strong>van</strong> alle mogelijke<br />
lev<strong>en</strong>sweg<strong>en</strong>. En daaruit volgt dat steriele werkbij<strong>en</strong> helemaal<br />
ge<strong>en</strong> lage fitness hebb<strong>en</strong>. Die fitness is net zo hoog als hij<br />
geweest zou zijn als <strong>de</strong> betreff<strong>en</strong><strong>de</strong> werkster wel koningin<br />
geword<strong>en</strong> was. Bij<strong>en</strong> volg<strong>en</strong> net als allerlei an<strong>de</strong>re vlies-<br />
* Stel het kin<strong>de</strong>rtal <strong>van</strong> <strong>de</strong> i-<strong>de</strong> lev<strong>en</strong>sweg is ni <strong>de</strong> kans om die lev<strong>en</strong>sweg<br />
te volg<strong>en</strong> is pi, dan is <strong>de</strong> darwiniaanse fitness !ni.pi.<br />
† Vergelijk Sobers <strong>de</strong>finitie <strong>van</strong> Darwiniaanse fitness: ‘the mathematical<br />
expectation of the organism’s number of offspring’ (Sober 1984: 45).<br />
De manier waarop ik het probabilistische karakter <strong>van</strong> het<br />
fitnessbegrip hier heb uitgewerkt is vast niet <strong>de</strong> <strong>en</strong>ige mogelijkheid. Ik<br />
heb gestreefd naar e<strong>en</strong> uitwerking die technisch gedoe zo veel mogelijk<br />
vermijdt <strong>en</strong> die <strong>de</strong> lezer niet no<strong>de</strong>loos doet verdwal<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> fancy formulepark.<br />
( Zie opmerking direct na <strong>de</strong> literatuurlijst voor meer over<br />
het fitness-begrip).<br />
107
vleugelig<strong>en</strong> e<strong>en</strong> boei<strong>en</strong><strong>de</strong> alles-of-niets strategie. Dat is alles.<br />
Het is natuurlijk feitelijk onmogelijk om <strong>van</strong> e<strong>en</strong> bepaald<br />
f<strong>en</strong>oom in e<strong>en</strong> bepaal<strong>de</strong> omgeving echt e<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>sweg<strong>en</strong>boom<br />
te tek<strong>en</strong><strong>en</strong>, al was het maar omdat het aantal splitsing<strong>en</strong><br />
oneindig groot is. En <strong>de</strong> precieze kans om e<strong>en</strong> bepaal<strong>de</strong><br />
lev<strong>en</strong>sweg af te legg<strong>en</strong> zal altijd e<strong>en</strong> onbek<strong>en</strong><strong>de</strong> grootheid<br />
blijv<strong>en</strong>. Maar dat is ge<strong>en</strong> ramp. Fitness is e<strong>en</strong> theoretisch<br />
begrip dat z’n belang ontle<strong>en</strong>t aan <strong>de</strong> rol die het in verklaring<strong>en</strong><br />
speelt. En al kunn<strong>en</strong> we <strong>de</strong> fitness <strong>van</strong> e<strong>en</strong> individu<br />
nooit met<strong>en</strong>, we kunn<strong>en</strong> er vaak wel e<strong>en</strong> schatting <strong>van</strong> mak<strong>en</strong><br />
op grond <strong>van</strong> bijvoorbeeld het gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> kin<strong>de</strong>rtal <strong>van</strong> e<strong>en</strong><br />
groot aantal individu<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> bepaald f<strong>en</strong>oom in e<strong>en</strong><br />
bepaal<strong>de</strong> populatie. *<br />
Op basis <strong>van</strong> <strong>de</strong> darwiniaanse fitness <strong>van</strong> het individu kunn<strong>en</strong><br />
we nu <strong>de</strong>sgew<strong>en</strong>st <strong>de</strong> fitness <strong>van</strong> e<strong>en</strong> g<strong>en</strong>otype of f<strong>en</strong>otype<br />
<strong>de</strong>finiër<strong>en</strong> als <strong>de</strong> gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> fitness <strong>van</strong> <strong>de</strong> individu<strong>en</strong> met<br />
het betreff<strong>en</strong><strong>de</strong> g<strong>en</strong>otype of f<strong>en</strong>otype.<br />
Ik ga er<strong>van</strong> uit dat <strong>de</strong> kans om e<strong>en</strong> bepaal<strong>de</strong> lev<strong>en</strong>sweg te<br />
volg<strong>en</strong> afhangt <strong>van</strong> <strong>de</strong> omgeving <strong>en</strong> het f<strong>en</strong>oom <strong>van</strong> het<br />
betrokk<strong>en</strong> individu. Dat betek<strong>en</strong>t dat <strong>de</strong> darwiniaanse fitness<br />
<strong>van</strong> e<strong>en</strong> individu alle<strong>en</strong> kan veran<strong>de</strong>r<strong>en</strong> wanneer <strong>de</strong> omgeving<br />
veran<strong>de</strong>rt. † Toch sprek<strong>en</strong> <strong>evolutie</strong>biolog<strong>en</strong> heel vaak over<br />
fitness alsof het e<strong>en</strong> soort kapitaaltje is dat in <strong>de</strong> loop <strong>van</strong> het<br />
* Ik d<strong>en</strong>k soms dat je zou kunn<strong>en</strong> ver<strong>de</strong>dig<strong>en</strong> dat <strong>de</strong> inclusieve fitness –<br />
mits ge<strong>de</strong>finieerd in term<strong>en</strong> <strong>van</strong> feitelijke kin<strong>de</strong>rtall<strong>en</strong> <strong>van</strong> het individu<br />
<strong>en</strong> al zijn verwant<strong>en</strong> – e<strong>en</strong> heel aardige schatting <strong>van</strong> <strong>de</strong> darwiniaanse<br />
fitness <strong>van</strong> e<strong>en</strong> individu zou kunn<strong>en</strong> oplever<strong>en</strong>. Maar dat zou ver<strong>de</strong>r<br />
doordacht moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
† Of, maar dat is e<strong>en</strong> wel erg theoretische mogelijkheid, wanneer het<br />
g<strong>en</strong>oom <strong>van</strong> het individu veran<strong>de</strong>rt. Voor <strong>de</strong> volledigheid: ik ga er dus<br />
<strong>van</strong> uit dat het f<strong>en</strong>oom <strong>van</strong> e<strong>en</strong> individu alle<strong>en</strong> kan veran<strong>de</strong>r<strong>en</strong> door<br />
e<strong>en</strong> veran<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> <strong>de</strong> omgeving <strong>en</strong>/of het g<strong>en</strong>oom.<br />
108
lev<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> individu kan toe- <strong>en</strong> afnem<strong>en</strong>. Je ziet dat<br />
dui<strong>de</strong>lijk aan <strong>de</strong> spelers in Maynard Smith’s speltheoretische<br />
mo<strong>de</strong>ll<strong>en</strong> die voortdur<strong>en</strong>d bezig zijn om fitnesspunt<strong>en</strong> te<br />
verdi<strong>en</strong><strong>en</strong> of te verliez<strong>en</strong>. En ook, bijvoorbeeld, aan <strong>de</strong> manier<br />
waarop altruïsme vaak wordt ge<strong>de</strong>finieerd, namelijk in<br />
term<strong>en</strong> <strong>van</strong> toe- <strong>en</strong> afnam<strong>en</strong> <strong>van</strong> fitness<strong>en</strong> als gevolg <strong>van</strong><br />
bepaal<strong>de</strong> <strong>gedrag</strong>ing<strong>en</strong>. Dat zou natuurlijk alle<strong>en</strong> e<strong>en</strong> manier<br />
<strong>van</strong> sprek<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> zijn, ingegev<strong>en</strong> door het besef dat<br />
‘precieze’ formulering<strong>en</strong> buit<strong>en</strong>gewoon ingewikkeld zull<strong>en</strong><br />
zijn. Maar er is ook e<strong>en</strong> an<strong>de</strong>re mogelijkheid: wat ze op het<br />
oog hebb<strong>en</strong> is niet <strong>de</strong> ‘fitness’ maar iets dat ik in het vervolg<br />
het ‘vermoe<strong>de</strong> kin<strong>de</strong>rtal’ of kortweg ‘kin<strong>de</strong>rtal verm ’ zal<br />
noem<strong>en</strong>.<br />
Bij kin<strong>de</strong>rtal verm d<strong>en</strong>k ik aan <strong>de</strong> verwachting op e<strong>en</strong> bepaald<br />
mom<strong>en</strong>t t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> <strong>van</strong> het uitein<strong>de</strong>lijke kin<strong>de</strong>rtal <strong>van</strong> e<strong>en</strong><br />
individu, gegev<strong>en</strong> <strong>de</strong> we<strong>de</strong>rwaardighed<strong>en</strong> <strong>van</strong> dat individu tot<br />
dat mom<strong>en</strong>t. Als e<strong>en</strong> individu zijn lev<strong>en</strong>sweg afwan<strong>de</strong>lt<br />
vermin<strong>de</strong>rt bij elke splitsing het aantal eindpunt<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
lev<strong>en</strong>spad<strong>en</strong>boom waar hij nog terecht kan kom<strong>en</strong>. E<strong>en</strong><br />
individu dat al op zeer jonge leeftijd zijn voortplantingsvermog<strong>en</strong><br />
verliest, doordat hij steriel wordt bijvoorbeeld, kan<br />
alle<strong>en</strong> nog maar op ‘kin<strong>de</strong>rloze’ eindpunt<strong>en</strong> terecht kom<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> individu dat op het juiste mom<strong>en</strong>t net toevallig <strong>de</strong> toto<br />
wint <strong>en</strong> daardoor <strong>de</strong> mid<strong>de</strong>l<strong>en</strong> krijgt e<strong>en</strong> groot gezin te<br />
huisvest<strong>en</strong> <strong>en</strong> te voed<strong>en</strong> kan <strong>van</strong>af dat mom<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> stuk<br />
geruster zijn wat betreft het aantal kin<strong>de</strong>r<strong>en</strong> dat het na zal<br />
lat<strong>en</strong>. Het kin<strong>de</strong>rtal verm <strong>van</strong> e<strong>en</strong> individu veran<strong>de</strong>rt dus in <strong>de</strong><br />
loop <strong>van</strong> het lev<strong>en</strong> (zie afb. 3.1). Het is natuurlijk niet zo<br />
makkelijk te bepal<strong>en</strong>, maar we kunn<strong>en</strong> wel bij allerlei<br />
gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> vaststell<strong>en</strong> of het daardoor toe- of afneemt:<br />
109
wie e<strong>en</strong> territorium verwerft of e<strong>en</strong> prooi bemachtigt heeft op<br />
dat mom<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> hoger kin<strong>de</strong>rtal verm dan zij gehad zou hebb<strong>en</strong><br />
zon<strong>de</strong>r territorium of voedsel, <strong>en</strong> op e<strong>en</strong>zelf<strong>de</strong> manier zal e<strong>en</strong><br />
ziekte of e<strong>en</strong> fikse verwonding het kin<strong>de</strong>rtal verm verlag<strong>en</strong>. *<br />
Er zijn e<strong>en</strong> aantal belangrijke verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> fitness <strong>en</strong><br />
kin<strong>de</strong>rtal verm . De fitness <strong>van</strong> e<strong>en</strong> individu ligt al op het<br />
mom<strong>en</strong>t <strong>van</strong> <strong>de</strong> geboorte vast, terwijl het kin<strong>de</strong>rtal verm<br />
voortdur<strong>en</strong>d veran<strong>de</strong>rt met <strong>de</strong> daagse we<strong>de</strong>rwaardighed<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> het individu. De fitness <strong>van</strong> <strong>de</strong> led<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> populatie is<br />
e<strong>en</strong> maat voor <strong>de</strong> richting die natuurlijke selectie <strong>de</strong> populatie<br />
op zal stur<strong>en</strong>, het kin<strong>de</strong>rtal verm is dat niet. E<strong>en</strong> stijging <strong>van</strong> het<br />
kin<strong>de</strong>rtal verm <strong>van</strong> e<strong>en</strong> individu nú impliceert niet dat het<br />
kin<strong>de</strong>rrijk zal overlijd<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> daling nú sluit e<strong>en</strong> groot gezin<br />
later niet uit. Het kan heel interessant zijn om het kin<strong>de</strong>rtal<br />
verm <strong>van</strong> e<strong>en</strong> individu te volg<strong>en</strong>. Ik zou mij kunn<strong>en</strong> voorstell<strong>en</strong><br />
dat sommige strategieën leid<strong>en</strong> tot grote schommeling<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> het kin<strong>de</strong>rtal verm terwijl an<strong>de</strong>re dat niet do<strong>en</strong>. Het<br />
is d<strong>en</strong>kbaar dat strategieën met zo’n capricieus kin<strong>de</strong>rtal verm -<br />
verloop k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>d zijn voor sociaal lev<strong>en</strong><strong>de</strong> dier<strong>en</strong>. Dat op<br />
zich zou e<strong>en</strong> boei<strong>en</strong><strong>de</strong> constatering zijn. Maar het is ge<strong>en</strong><br />
constatering t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> fitness <strong>van</strong> <strong>de</strong> betrokk<strong>en</strong><br />
dier<strong>en</strong>. Het is dus belangrijk om fitness <strong>en</strong> kin<strong>de</strong>rtal verm goed<br />
te on<strong>de</strong>rscheid<strong>en</strong>.<br />
Dier<strong>en</strong> do<strong>en</strong> soms ding<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> opmerkelijk aardige indruk<br />
mak<strong>en</strong>. Ze stopp<strong>en</strong> elkaar stukjes voedsel toe, help<strong>en</strong> elkaar<br />
<strong>van</strong> e<strong>en</strong> splinter af, of schikk<strong>en</strong> e<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> stukje in zodat e<strong>en</strong><br />
an<strong>de</strong>r ook kan zitt<strong>en</strong>. Ons alledaagse altruïsmebegrip is<br />
* Hoewel je met die conclusie, zoals Lever mij terecht zei, moet<br />
oppass<strong>en</strong>: er zijn sam<strong>en</strong>leving<strong>en</strong> waarin martiale lidtek<strong>en</strong>s <strong>de</strong> kans<strong>en</strong><br />
op <strong>de</strong> huwelijksmarkt kunn<strong>en</strong> vergrot<strong>en</strong>, <strong>en</strong> veel verwonding<strong>en</strong> gaan<br />
gepaard met e<strong>en</strong> stukje lev<strong>en</strong>servaring dat op zich <strong>de</strong> lev<strong>en</strong>skans<strong>en</strong> kan<br />
vergrot<strong>en</strong>!<br />
110
daarbij moeilijk te gebruik<strong>en</strong>, we wet<strong>en</strong> niet g<strong>en</strong>oeg <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
motiev<strong>en</strong> waarmee die schijnbaar aardige ding<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
gedaan. Maar e<strong>en</strong> bioaltruïsmebegrip ge<strong>de</strong>finieerd in term<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> fitness- of kin<strong>de</strong>rtal verm -effect<strong>en</strong> is mete<strong>en</strong> wat erg zwaar<br />
geschut. Zelfs als zou blijk<strong>en</strong> dat over zulk <strong>gedrag</strong> niets<br />
bijzon<strong>de</strong>rs te meld<strong>en</strong> valt in term<strong>en</strong> <strong>van</strong> fitness- of kin<strong>de</strong>rtal<br />
verm -effect<strong>en</strong>, dan nog zou het gaan om opmerkelijke gestes<br />
die best e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> naam verdi<strong>en</strong><strong>en</strong>. Ik stel voor om in die<br />
gevall<strong>en</strong> <strong>de</strong> term ‘welstand’ te gebruik<strong>en</strong>. En die term mag<br />
gerust wat vaag blijv<strong>en</strong>.<br />
We kunn<strong>en</strong> bioaltruïsme dus, wat betreft <strong>de</strong> munte<strong>en</strong>heid<br />
waarin verlies <strong>en</strong> winst kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> uitgedrukt, <strong>de</strong>finiër<strong>en</strong><br />
in term<strong>en</strong> <strong>van</strong> fitness, kin<strong>de</strong>rtal verm <strong>en</strong> welstand. En daarmee<br />
is het overzicht <strong>van</strong> <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die in e<strong>en</strong> bioaltruïsme<strong>de</strong>finitie<br />
voorkom<strong>en</strong> afgerond.<br />
3.2.2.2. bioaltruïsme: <strong>de</strong>finities<br />
Het gaat bij e<strong>en</strong> <strong>de</strong>finitie <strong>van</strong> bioaltruïsme altijd om e<strong>en</strong><br />
<strong>gedrag</strong>er, zijn <strong>gedrag</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> gevolg<strong>en</strong> <strong>van</strong> dat <strong>gedrag</strong> (voor <strong>de</strong><br />
<strong>gedrag</strong>er <strong>en</strong> voor an<strong>de</strong>re betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong>) gemet<strong>en</strong> in term<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
e<strong>en</strong> of an<strong>de</strong>re munte<strong>en</strong>heid. En we hield<strong>en</strong> na <strong>de</strong> overweging<strong>en</strong><br />
in <strong>de</strong> laatste drie paragraf<strong>en</strong> voor elk <strong>van</strong> die<br />
elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> e<strong>en</strong> paar mogelijkhed<strong>en</strong> over: drie mogelijke<br />
<strong>gedrag</strong>ers (individu<strong>en</strong>, g<strong>en</strong>otyp<strong>en</strong> <strong>en</strong> f<strong>en</strong>otyp<strong>en</strong>), twee<br />
manier<strong>en</strong> om <strong>gedrag</strong> te beschrijv<strong>en</strong> (in term<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
<strong>gedrag</strong>ing<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>gedrag</strong>sstrategieën), <strong>en</strong> drie mat<strong>en</strong><br />
waarmee we <strong>de</strong> gevolg<strong>en</strong> <strong>van</strong> dat <strong>gedrag</strong> voor <strong>de</strong> hoofdrolspeler<br />
<strong>en</strong> voor an<strong>de</strong>r<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> met<strong>en</strong>. Daarmee kunn<strong>en</strong><br />
minst<strong>en</strong>s achtti<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>finities word<strong>en</strong> gemaakt<br />
(zie afb. 3.2).<br />
111
Niet in elke cel <strong>van</strong> afb. 3.2 zitt<strong>en</strong> zinvolle <strong>de</strong>finities. Sommige<br />
combinaties zijn op logische grond<strong>en</strong> onzinnig, voor an<strong>de</strong>re<br />
die niet onzinnig zijn zie ik op dit mom<strong>en</strong>t op praktische<br />
grond<strong>en</strong> weinig emplooi.<br />
Ik zal nu<br />
stapsgewijs lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong><br />
welke cell<strong>en</strong> ik leeg zal<br />
lat<strong>en</strong> (afb. 3.3 vat dat<br />
individu<br />
hele eliminatieproces<br />
straks nog e<strong>en</strong>s<br />
g<strong>en</strong>otype sam<strong>en</strong>), <strong>en</strong> hoe <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>finities in <strong>de</strong> overige<br />
cell<strong>en</strong> eruit zoud<strong>en</strong><br />
f<strong>en</strong>otype<br />
kunn<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>.<br />
fitness<br />
kin<strong>de</strong>rtal verw<br />
welstand<br />
<strong>gedrag</strong>ing<br />
strategie<br />
Afbeelding 3.2. Het totaal aan mogelijke altruïsme<strong>de</strong>finitietyp<strong>en</strong><br />
gegev<strong>en</strong> <strong>de</strong> drie variabel<strong>en</strong><br />
waar ik hier <strong>van</strong> uit wil gaan: <strong>de</strong> <strong>gedrag</strong>er (vertikaal),<br />
<strong>de</strong> effectmaat (horizontaal) <strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>gedrag</strong>sbeschrijving (voor/achter). Twee willekeurige<br />
<strong>de</strong>finitietyp<strong>en</strong> zijn ingekleurd: die in<br />
term<strong>en</strong> <strong>van</strong> individu<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> welstandseffect<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> hun <strong>gedrag</strong>ing<strong>en</strong> (rechtsbov<strong>en</strong>achter) <strong>en</strong><br />
die in term<strong>en</strong> <strong>van</strong> g<strong>en</strong>otyp<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> fitnesseffect<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> hun strategieën (linksmidd<strong>en</strong>voor).<br />
Lat<strong>en</strong> we beginn<strong>en</strong><br />
met <strong>de</strong> achterste helft<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> figuur:<br />
<strong>de</strong>finities in term<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> <strong>gedrag</strong>ing<strong>en</strong>. Het<br />
heeft daarbij weinig<br />
zin om het over iets<br />
an<strong>de</strong>rs dan individu<strong>en</strong><br />
te hebb<strong>en</strong>. E<strong>en</strong><br />
individu kan zijn<br />
buurvrouw e<strong>en</strong> trosje bess<strong>en</strong> gev<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> g<strong>en</strong>otype of f<strong>en</strong>otype<br />
kan dat niet. We kunn<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> nog kiez<strong>en</strong> in welke<br />
munte<strong>en</strong>heid we <strong>de</strong> verlies- <strong>en</strong> winstrek<strong>en</strong>ing opmak<strong>en</strong>.<br />
kin<strong>de</strong>rtal verm <strong>en</strong> welstand lever<strong>en</strong> bei<strong>de</strong> e<strong>en</strong> bruikbare<br />
<strong>de</strong>finitie op (<strong>de</strong>finities 1 <strong>en</strong> 2, zie b<strong>en</strong>ed<strong>en</strong>). E<strong>en</strong> <strong>de</strong>finitie in<br />
term<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>gedrag</strong>ing<strong>en</strong> <strong>en</strong> fitness geeft meer problem<strong>en</strong>:<br />
112
losse <strong>gedrag</strong>ing<strong>en</strong> leid<strong>en</strong> niet tot fitnessveran<strong>de</strong>ring<strong>en</strong>. Op<br />
zich hoeft dat nog ge<strong>en</strong> bezwaar te zijn. We zoud<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
vergelijking in <strong>de</strong> <strong>de</strong>finitie kunn<strong>en</strong> opnem<strong>en</strong>: het individu in<br />
kwestie is niet altruïstisch omdat het zijn fitness verlaagt,<br />
maar omdat het (zijn hele lev<strong>en</strong> al) e<strong>en</strong> lagere fitness heeft<br />
dan het gehad had als het nu <strong>en</strong> hier iets an<strong>de</strong>rs <strong>de</strong>ed. En dan<br />
zijn er in principe twee mogelijkhed<strong>en</strong>. We zoud<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
lev<strong>en</strong>sweg <strong>van</strong> het individu dat we bestu<strong>de</strong>r<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
vergelijk<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> an<strong>de</strong>re lev<strong>en</strong>sweg uit <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> lev<strong>en</strong>spad<strong>en</strong>boom,<br />
of we kunn<strong>en</strong> het individu dat ons interesseert<br />
vergelijk<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> (hypothetisch) individu dat e<strong>en</strong> an<strong>de</strong>re<br />
strategie volgt. Dat eerste werkt niet. Fitness is alle<strong>en</strong><br />
ge<strong>de</strong>finieerd voor <strong>de</strong> lev<strong>en</strong>sweg<strong>en</strong>boom als geheel. Tuss<strong>en</strong><br />
verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> weg<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> boom kunn<strong>en</strong> dus ge<strong>en</strong><br />
fitnessverschill<strong>en</strong> optred<strong>en</strong>. Het twee<strong>de</strong>, e<strong>en</strong> vergelijking <strong>van</strong><br />
verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> strategieën, br<strong>en</strong>gt ons in <strong>de</strong> strategieënhelft<br />
<strong>van</strong> het <strong>de</strong>finitieblok. Die komt straks aan <strong>de</strong> or<strong>de</strong> (zie<br />
<strong>de</strong>finities 3, 4 <strong>en</strong> 5, b<strong>en</strong>ed<strong>en</strong>).<br />
Definities in term<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>gedrag</strong>ing<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> dus alle<strong>en</strong> gaan<br />
over individu<strong>en</strong> <strong>en</strong> over kin<strong>de</strong>rtal verm of welstand. We<br />
beginn<strong>en</strong> met <strong>de</strong> welstand. E<strong>en</strong> eerste poging: e<strong>en</strong> <strong>gedrag</strong>ing<br />
A is altruïstisch <strong>en</strong> het individu I dat A verricht is e<strong>en</strong><br />
altruïst, als t<strong>en</strong> gevolge <strong>van</strong> A <strong>de</strong> welstand <strong>van</strong> I daalt <strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
welstand <strong>van</strong> e<strong>en</strong> an<strong>de</strong>r individu stijgt. Nu zal het heel vaak<br />
zo zijn dat er nog meer individu<strong>en</strong> <strong>de</strong> gevolg<strong>en</strong> <strong>van</strong> A on<strong>de</strong>rvind<strong>en</strong>.<br />
Als die ook <strong>van</strong> A profiter<strong>en</strong> is er weinig aan <strong>de</strong> hand.<br />
Maar stel dat sommige an<strong>de</strong>r<strong>en</strong> t<strong>en</strong> gevolge <strong>van</strong> A e<strong>en</strong><br />
verláging <strong>van</strong> hun welstand on<strong>de</strong>rgaan, dan wordt het toch<br />
wel moeilijk om I <strong>en</strong> A altruïstisch te blijv<strong>en</strong> noem<strong>en</strong>. Er is<br />
gelukkig e<strong>en</strong> e<strong>en</strong>voudige manier om dat – conceptuele –<br />
113
probleem op te <strong>van</strong>g<strong>en</strong>: neem het individu dat <strong>de</strong> gevolg<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> I’s <strong>gedrag</strong> on<strong>de</strong>rgaat expliciet op in <strong>de</strong> <strong>de</strong>finitie, <strong>en</strong> maak<br />
<strong>van</strong> altruïsme e<strong>en</strong> drieplaatsig begrip. * We word<strong>en</strong> dan<br />
<strong>van</strong>zelf gedwong<strong>en</strong> on<strong>de</strong>rscheid te mak<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> het individu<br />
teg<strong>en</strong>over wie I’s <strong>gedrag</strong> altruïstisch is <strong>en</strong> alle an<strong>de</strong>re voor wie<br />
dat niet geldt: †<br />
(<strong>de</strong>finitie 1) E<strong>en</strong> <strong>gedrag</strong>ing A <strong>van</strong> individu I is altruïstisch<br />
teg<strong>en</strong>over individu J, als I met A <strong>de</strong> welstand<br />
<strong>van</strong> J vergroot, <strong>en</strong> zijn eig<strong>en</strong> welstand verkleint.<br />
Dat is dan in zekere zin zo dicht als je in biologische term<strong>en</strong><br />
kom<strong>en</strong> kunt bij ons alledaagse altruïsmebegrip. E<strong>en</strong> <strong>de</strong>finitie<br />
in term<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>gedrag</strong>ing<strong>en</strong> <strong>en</strong> kin<strong>de</strong>rtal verm is nu ook ge<strong>en</strong><br />
probleem meer:<br />
(<strong>de</strong>finitie 2) E<strong>en</strong> <strong>gedrag</strong>ing A <strong>van</strong> individu I is altruïstisch<br />
teg<strong>en</strong>over individu J, als t<strong>en</strong> gevolge <strong>van</strong> A het<br />
kin<strong>de</strong>rtal verm <strong>van</strong> J stijgt <strong>en</strong> het kin<strong>de</strong>rtal verm<br />
<strong>van</strong> I daalt.<br />
We hebb<strong>en</strong> nu alle mogelijkhed<strong>en</strong> wat betreft losse<br />
<strong>gedrag</strong>ing<strong>en</strong> gehad, dus nu zijn <strong>de</strong>finities <strong>van</strong> bioaltruïsme in<br />
term<strong>en</strong> <strong>van</strong> strategieën aan <strong>de</strong> beurt. Ook hier vall<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
aantal mogelijkhed<strong>en</strong> mete<strong>en</strong> af. E<strong>en</strong> individu dat e<strong>en</strong><br />
bepaal<strong>de</strong> strategie volgt kan op e<strong>en</strong> bepaald mom<strong>en</strong>t zijn<br />
kin<strong>de</strong>rtal verm of zijn welstand verklein<strong>en</strong> t<strong>en</strong> gunste <strong>van</strong> e<strong>en</strong><br />
an<strong>de</strong>r (<strong>en</strong> voor f<strong>en</strong>otyp<strong>en</strong> <strong>en</strong> g<strong>en</strong>otyp<strong>en</strong>, groep<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
individu<strong>en</strong>, geldt mutatis mutandis hetzelf<strong>de</strong>). Maar er is e<strong>en</strong><br />
* Gedrag (1) <strong>van</strong> individu (2) is altruistisch teg<strong>en</strong>over individu (3). Zie<br />
ver<strong>de</strong>r § 1.2.2, <strong>en</strong> Voorzanger 1983 <strong>en</strong> 1984 b .<br />
† Als je bij welstand niet al te b<strong>en</strong>ep<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> aan materieel bezit d<strong>en</strong>kt<br />
maar ook bijvoorbeeld aan informatie, dan is zoiets als waarschuw<strong>en</strong><br />
voor e<strong>en</strong> na<strong>de</strong>r<strong>en</strong>d roofdier ook altruïstisch in, in elk geval, <strong>de</strong>ze zin.<br />
114
goe<strong>de</strong> kans dat datzelf<strong>de</strong> individu, met diezelf<strong>de</strong> strategie,<br />
ev<strong>en</strong> later zijn kin<strong>de</strong>rtal verm of welstand t<strong>en</strong> koste <strong>van</strong> e<strong>en</strong><br />
an<strong>de</strong>r individu (of wellicht zelfs hetzelf<strong>de</strong>) zal vergrot<strong>en</strong>. Op<br />
grond <strong>van</strong> <strong>de</strong> eerste interactie zou je <strong>de</strong> strategie in kwestie<br />
altruïstisch kunn<strong>en</strong> noem<strong>en</strong>, maar <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> interactie geeft<br />
je net zo veel red<strong>en</strong> om die strategie als egoïstisch te<br />
karakteriser<strong>en</strong>. Het probleem is in zekere zin dat <strong>de</strong> strategie<br />
doorgaans niet veran<strong>de</strong>rt in <strong>de</strong> loop <strong>van</strong> e<strong>en</strong> lev<strong>en</strong> terwijl<br />
kin<strong>de</strong>rtal verm <strong>en</strong> welstand regelmatig zull<strong>en</strong> toe- <strong>en</strong> afnem<strong>en</strong>.<br />
Om die red<strong>en</strong> acht ik e<strong>en</strong> altruïsme<strong>de</strong>finitie in term<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
strategieën <strong>en</strong> welstand of kin<strong>de</strong>rtal verm niet zo handig. Ik<br />
sluit niet uit dat zulke <strong>de</strong>finities kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> opgesteld,<br />
maar ik vrees dat ze dan toch zeer gekunsteld zull<strong>en</strong> zijn.<br />
Daarom blijv<strong>en</strong> ze hier ver<strong>de</strong>r buit<strong>en</strong> beschouwing.<br />
We houd<strong>en</strong> nu één groep <strong>van</strong> combinaties over: <strong>de</strong>finities <strong>van</strong><br />
altruïsme in term<strong>en</strong> <strong>van</strong> strategieën <strong>en</strong> fitness, waarin <strong>de</strong><br />
‘<strong>gedrag</strong>er’ e<strong>en</strong> individu, e<strong>en</strong> g<strong>en</strong>otype of e<strong>en</strong> f<strong>en</strong>otype kan zijn<br />
(zie <strong>de</strong>finities 3 tot <strong>en</strong> met 5, b<strong>en</strong>ed<strong>en</strong>). Nu zag<strong>en</strong> we al dat<br />
zulke <strong>de</strong>finities niet e<strong>en</strong>voudig kunn<strong>en</strong> zijn. Fitness<strong>en</strong> zijn<br />
nogal onveran<strong>de</strong>rlijk. Het heeft dus ge<strong>en</strong> zin om je af te<br />
vrag<strong>en</strong> of <strong>de</strong> fitness <strong>van</strong>, bijvoorbeeld, e<strong>en</strong> individu veran<strong>de</strong>rt<br />
t<strong>en</strong> gevolge <strong>van</strong> zijn strategie. Je kunt alle<strong>en</strong> het betreff<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
individu vergelijk<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> individu dat e<strong>en</strong> an<strong>de</strong>re strategie<br />
volgt. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> hang<strong>en</strong> <strong>de</strong> fitnessgevolg<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> strategie<br />
af <strong>van</strong> <strong>de</strong> omgeving. Die verdi<strong>en</strong>t dus ook e<strong>en</strong> plaatsje in <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>finitie. Dat br<strong>en</strong>gt ons tot e<strong>en</strong> vrij ingewikkeld vijfplaatsig<br />
altruïsmebegrip:<br />
(<strong>de</strong>finitie 3) Strategie S <strong>van</strong> individu I in omgeving E is<br />
altruïstisch teg<strong>en</strong>over individu J vergelek<strong>en</strong> met<br />
<strong>de</strong> strategie S´ die e<strong>en</strong> (hypothetisch) individu<br />
115
I´ in E zou hebb<strong>en</strong> gevolgd, als <strong>de</strong> fitness <strong>van</strong> I<br />
in E lager is dan die <strong>van</strong> I´ in E zou zijn, <strong>en</strong> als<br />
J in E met I e<strong>en</strong> hogere fitness heeft dan hij in E<br />
met I´ zou hebb<strong>en</strong>.<br />
Dit altruïsmebegrip is zon<strong>de</strong>r veel moeite ook naar<br />
g<strong>en</strong>otyp<strong>en</strong>(<strong>de</strong>finitie 4) <strong>en</strong> f<strong>en</strong>otyp<strong>en</strong> (<strong>de</strong>finitie 5) te vertal<strong>en</strong>: *<br />
(<strong>de</strong>finitie 4) Het g<strong>en</strong>otype G waar<strong>van</strong> <strong>de</strong> dragers in<br />
omgeving E strategie S volg<strong>en</strong> is altruïstisch<br />
teg<strong>en</strong>over g<strong>en</strong>otype H vergelek<strong>en</strong> met g<strong>en</strong>otype<br />
G´ waar<strong>van</strong> <strong>de</strong> dragers in E strategie S´<br />
zoud<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>, als <strong>de</strong> fitness <strong>van</strong> G in E lager is<br />
dan die <strong>van</strong> G´ in E zou zijn, <strong>en</strong> als H in E met<br />
G e<strong>en</strong> hogere fitness heeft dan het in E met G´<br />
zou hebb<strong>en</strong>.<br />
(<strong>de</strong>finitie 5) Het f<strong>en</strong>otype F waar<strong>van</strong> <strong>de</strong> dragers in<br />
omgeving E strategie S volg<strong>en</strong> is altruïstisch<br />
teg<strong>en</strong>over f<strong>en</strong>otype K vergelek<strong>en</strong> met f<strong>en</strong>otype<br />
F´ waar<strong>van</strong> <strong>de</strong> dragers in E strategie S´<br />
zoud<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>, als <strong>de</strong> fitness <strong>van</strong> F in E lager is<br />
dan die <strong>van</strong> F´ in E zou zijn, <strong>en</strong> als K in E met F<br />
e<strong>en</strong> hogere fitness heeft dan het in E met F´ zou<br />
hebb<strong>en</strong>.<br />
* Volg<strong>en</strong>s Uy<strong>en</strong>oyama <strong>en</strong> Feldman zou bioaltruïsme zelfs in term<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
g<strong>en</strong>otyp<strong>en</strong> ge<strong>de</strong>finieerd móet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> ‘… because fitness is a<br />
statistical property of the g<strong>en</strong>otype rather than of the individual, such a<br />
<strong>de</strong>finition [d.w.z. in term<strong>en</strong> <strong>van</strong> individu<strong>en</strong>] is necessarily incomplete’<br />
(Uy<strong>en</strong>oyama <strong>en</strong> Feldman 1980: 381). Of ze gelijk hebb<strong>en</strong> hangt af <strong>van</strong><br />
het fitnessbegrip dat je hanteert. Gegev<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>finitie <strong>van</strong> fitness die ik<br />
eer<strong>de</strong>r gaf is sprek<strong>en</strong> over <strong>de</strong> fitness <strong>van</strong> e<strong>en</strong> individu ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kel<br />
probleem. Maar ze zoud<strong>en</strong> in die zin gelijk kunn<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> dat <strong>de</strong><br />
fitness <strong>van</strong> e<strong>en</strong> g<strong>en</strong>otype in <strong>evolutie</strong>theoretisch opzicht interessanter is<br />
dan die <strong>van</strong> e<strong>en</strong> individu.<br />
116
En daarmee hebb<strong>en</strong> we alle cell<strong>en</strong> <strong>van</strong> afb. 3.2 gehad. In<br />
afb. 3.3 is het eliminatieproces nog e<strong>en</strong>s kort sam<strong>en</strong>gevat.<br />
individu<br />
<strong>gedrag</strong>ing<br />
strategie<br />
g<strong>en</strong>otype<br />
f<strong>en</strong>otype<br />
fitness<br />
3<br />
4<br />
5<br />
kin<strong>de</strong>rtal verw<br />
2<br />
welstand<br />
3.2.3. bioaltruïsme<strong>de</strong>finities: on<strong>de</strong>rling<br />
verband<br />
Altruïsme staat oorspronkelijk teg<strong>en</strong>over egoïsme. En als het<br />
om motiev<strong>en</strong> gaat is dat wellicht begrijpelijk. Je doet iets<br />
(primair) voor e<strong>en</strong> an<strong>de</strong>r of je doet iets (primair) voor jezelf.<br />
In <strong>de</strong> sociobiologie zijn bei<strong>de</strong> <strong>de</strong>el gaan uitmak<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong><br />
vier<strong>de</strong>ling: altruïsme, egoïsme, sam<strong>en</strong>werking,<br />
kwaadaardigheid. En gegev<strong>en</strong> <strong>de</strong> typisch biologische<br />
<strong>de</strong>finities in term<strong>en</strong> <strong>van</strong> verlies <strong>en</strong> winst voor twee<br />
1<br />
fitness veran<strong>de</strong>rt<br />
niet t<strong>en</strong> gevolge <strong>van</strong><br />
losse <strong>gedrag</strong>ing<strong>en</strong><br />
g<strong>en</strong>otyp<strong>en</strong> <strong>en</strong> f<strong>en</strong>otyp<strong>en</strong><br />
verton<strong>en</strong> ge<strong>en</strong><br />
losse <strong>gedrag</strong>ing<strong>en</strong><br />
het heeft weinig in om kin<strong>de</strong>rtal<br />
verw of welstand te<br />
verbind<strong>en</strong> met strategieën<br />
Afbeelding 3.3. Het eliminatieproces dat tot vijf betek<strong>en</strong>isvolle altruïsme<strong>de</strong>finities<br />
leidt. In <strong>de</strong> leg<strong>en</strong>da is kort weergegev<strong>en</strong> waarom <strong>de</strong> bijbehor<strong>en</strong><strong>de</strong> cell<strong>en</strong> leeg blijv<strong>en</strong>.<br />
De nummers in <strong>de</strong> gro<strong>en</strong>e cell<strong>en</strong> verwijz<strong>en</strong> naar <strong>de</strong> <strong>de</strong>finities in <strong>de</strong> tekst. Vergelijk ook<br />
afb. 3.2.<br />
117
etrokk<strong>en</strong><strong>en</strong> lijkt ook dat e<strong>en</strong> nette in<strong>de</strong>ling op te lever<strong>en</strong>.<br />
Maar zo simpel is het niet.<br />
Eén probleem kwam<strong>en</strong> we al teg<strong>en</strong>. Bij bijvoorbeeld altruïsme<br />
ge<strong>de</strong>finieerd in term<strong>en</strong> <strong>van</strong> motiev<strong>en</strong> is dui<strong>de</strong>lijk wie het<br />
object <strong>van</strong> <strong>de</strong> altruïstische daad is, namelijk <strong>de</strong>g<strong>en</strong>e voor wie<br />
het positieve effect bedoeld is. Bij bioaltruïsme is dat min<strong>de</strong>r<br />
dui<strong>de</strong>lijk. Je zou kunn<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong> dat zo gauw er iemand<br />
profiteert <strong>van</strong> <strong>gedrag</strong> waarmee ik mezelf in <strong>de</strong> vingers snijd er<br />
sprake is <strong>van</strong> bioaltruïstisch <strong>gedrag</strong>. Maar er zal allicht ook<br />
wel e<strong>en</strong> organisme zijn dat na<strong>de</strong>el on<strong>de</strong>rvindt <strong>van</strong> wat ik doe,<br />
dus mijn <strong>gedrag</strong> is al gauw ook ‘biokwaadaardig’. Dat<br />
probleem wordt on<strong>de</strong>r<strong>van</strong>g<strong>en</strong> door bioaltruïsme niet te<br />
<strong>de</strong>finiër<strong>en</strong> voor één individu maar voor minst<strong>en</strong>s twee.<br />
Bioaltruïsme heeft altijd betrekking op e<strong>en</strong> relatie. (En voor<br />
<strong>de</strong> an<strong>de</strong>re categorieën geldt dat ev<strong>en</strong>zeer.) Bij <strong>de</strong> <strong>de</strong>r<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>finitie hierbov<strong>en</strong> komt daar nog e<strong>en</strong> <strong>de</strong>r<strong>de</strong> (hypothetisch)<br />
individu bij. En bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> wordt daar <strong>de</strong> omgeving cruciaal.<br />
Van e<strong>en</strong> nette in<strong>de</strong>ling <strong>van</strong> <strong>gedrag</strong>ing<strong>en</strong> zijn we dus bij e<strong>en</strong><br />
in<strong>de</strong>ling <strong>van</strong> vrij ingewikkel<strong>de</strong> relaties terecht gekom<strong>en</strong>. Over<br />
<strong>de</strong> relaties tuss<strong>en</strong> die relaties valt meer te zegg<strong>en</strong> dan ik hier<br />
do<strong>en</strong> wil, maar één punt zal ik hier kort uitwerk<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> individu dat e<strong>en</strong> an<strong>de</strong>r e<strong>en</strong> <strong>de</strong>el <strong>van</strong> zijn et<strong>en</strong> geeft is<br />
dui<strong>de</strong>lijk altruïstisch in <strong>de</strong> zin <strong>van</strong> <strong>de</strong> eerste <strong>de</strong>finitie. Zijn<br />
voedselvooraad neemt af <strong>en</strong> het an<strong>de</strong>re individu krijgt er iets<br />
bij. Maar of voedsel <strong>de</strong>l<strong>en</strong> ook altruïstisch is in <strong>de</strong> zin <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
twee<strong>de</strong> <strong>de</strong>finitie (in term<strong>en</strong> <strong>van</strong> het kin<strong>de</strong>rtal verm ) is min<strong>de</strong>r<br />
zeker. We zoud<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>lijk moet<strong>en</strong> wet<strong>en</strong> wat precies <strong>de</strong><br />
alternatiev<strong>en</strong> zijn. Als het eerste individu door wat weg te<br />
gev<strong>en</strong> e<strong>en</strong> nare ruzie met alle risico’s <strong>van</strong> kwetsur<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
tijdverlies voorkomt, is hij wellicht zo het beste af. Als het<br />
118
‘gesch<strong>en</strong>k’ volgt op e<strong>en</strong> boze <strong>en</strong> dreig<strong>en</strong><strong>de</strong> blik <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
ont<strong>van</strong>ger ligt het zelfs meer voor <strong>de</strong> hand die blik<br />
egoïstischte noem<strong>en</strong> dan <strong>de</strong> gift altruïstisch. * Het is zelfs<br />
d<strong>en</strong>kbaar dat <strong>de</strong> ont<strong>van</strong>ger zich met zijn gedreig <strong>de</strong><br />
collectieve woe<strong>de</strong> <strong>van</strong> zijn groepsg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> op <strong>de</strong> hals aan het<br />
hal<strong>en</strong> is. En dat zou zijn kin<strong>de</strong>rtal verm heel wel kunn<strong>en</strong><br />
verklein<strong>en</strong>. Maar als we zulk soort mogelijkhed<strong>en</strong> ev<strong>en</strong><br />
neger<strong>en</strong> <strong>en</strong> aannem<strong>en</strong> dat <strong>de</strong> gever <strong>van</strong> nu er, wat zijn<br />
kin<strong>de</strong>rtal verm betreft, zon<strong>de</strong>r voedselgift beter aan toe zou zijn<br />
<strong>en</strong> <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r nav<strong>en</strong>ant slechter, dan zou er ook in <strong>de</strong> zin <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> twee<strong>de</strong> <strong>de</strong>finitie <strong>van</strong> altruïstisch <strong>gedrag</strong> sprake zijn.<br />
Uit niets volgt echter dat <strong>de</strong> gever in ons voorbeeld e<strong>en</strong><br />
altruïst is in <strong>de</strong> zin <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>r<strong>de</strong> <strong>de</strong>finitie. Ik zal met e<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong>voudig getall<strong>en</strong>voorbeeld lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat altruïsme in <strong>de</strong><br />
twee<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>r<strong>de</strong> betek<strong>en</strong>is weinig met elkaar te mak<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong>. †<br />
Lat<strong>en</strong> we e<strong>en</strong>s kijk<strong>en</strong> naar dier<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> uiterst simpel<br />
* Het probleem is hier dat je, d<strong>en</strong>k ik, graag zou will<strong>en</strong> sprek<strong>en</strong> over het<br />
<strong>gedrag</strong> dat <strong>de</strong> oorzaak is <strong>van</strong> kin<strong>de</strong>rtal verm -veran<strong>de</strong>ring<strong>en</strong>, maar als<br />
<strong>gedrag</strong> e<strong>en</strong> al dan niet directe reactie is op, gevolg is <strong>van</strong>, e<strong>en</strong> an<strong>de</strong>r<br />
<strong>gedrag</strong> is dat an<strong>de</strong>re <strong>gedrag</strong> e<strong>en</strong> net iets uitein<strong>de</strong>lijkere oorzaak <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
kin<strong>de</strong>rtal verm -veran<strong>de</strong>ring<strong>en</strong> in kwestie. Hier dreigt e<strong>en</strong> oneindige<br />
regressie die alle<strong>en</strong> met gezond verstand te stopp<strong>en</strong> valt. Maar het<br />
gezon<strong>de</strong> verstand <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>e on<strong>de</strong>rzoeker is dat <strong>van</strong> <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re<br />
on<strong>de</strong>rzoeker niet.<br />
† Voor <strong>de</strong> lezer die al paragraf<strong>en</strong> lang tevergeefs zit te wacht<strong>en</strong> tot ik het<br />
nu ein<strong>de</strong>lijk e<strong>en</strong>s over Trivers’ ‘we<strong>de</strong>rkerig altruïsme’ (Trivers 1971) ga<br />
hebb<strong>en</strong>: het feit dat altruïsme in <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>r<strong>de</strong> betek<strong>en</strong>is<br />
eig<strong>en</strong>lijk niets met elkaar te mak<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> is in zekere zin precies wat<br />
Trivers laat zi<strong>en</strong>. We<strong>de</strong>rkerig altruïsme treedt op wanneer e<strong>en</strong> individu<br />
iets voor e<strong>en</strong> an<strong>de</strong>r doet dat hem op <strong>de</strong> korte termijn schaadt maar dat<br />
later door die an<strong>de</strong>r wordt goedgemaakt. Gegev<strong>en</strong> mijn eerste twee<br />
<strong>de</strong>finities is dat dus gewoon altruïstisch <strong>gedrag</strong>, gegev<strong>en</strong> mijn <strong>de</strong>r<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>finitie is het dat gewoon niet. ‘We<strong>de</strong>rkerig altruisme’ is dus e<strong>en</strong> wat<br />
verwarr<strong>en</strong>d begrip. Maar dat neemt niet weg dat <strong>de</strong> mogelijkheid dat<br />
e<strong>en</strong> organisme invloed heeft op wat hij op <strong>de</strong> lange termijn <strong>van</strong><br />
an<strong>de</strong>r<strong>en</strong> verwacht<strong>en</strong> kan natuurlijk heel interessant is.<br />
119
lev<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> lev<strong>en</strong> waarin maar één keer e<strong>en</strong> cruciale beslissing<br />
valt. Bij zulke lev<strong>en</strong>s hoort e<strong>en</strong> heel e<strong>en</strong>voudige lev<strong>en</strong>sweg<strong>en</strong>boom:<br />
e<strong>en</strong> stam met twee takk<strong>en</strong>. Over twee groep<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> zulke bom<strong>en</strong> zal ik het hier hebb<strong>en</strong>. Ze hor<strong>en</strong> bij <strong>de</strong><br />
individu<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> <strong>van</strong> twee verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> strategieën – S1 <strong>en</strong><br />
S2 – volg<strong>en</strong>. De bom<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> in <strong>de</strong> kans dat het<br />
individu in <strong>de</strong> linker tak terecht komt. Bij S1 is die kans e<strong>en</strong><br />
half, bij S2 driekwart. Het kin<strong>de</strong>rtal in <strong>de</strong> linkertakk<strong>en</strong> is<br />
gelijk, namelijk ti<strong>en</strong>, <strong>en</strong> dat in <strong>de</strong> rechtertakk<strong>en</strong> ook, namelijk<br />
één (zie afb. 3.4).<br />
Lat<strong>en</strong> we er e<strong>en</strong>s <strong>van</strong> uit gaan dat <strong>de</strong> individu<strong>en</strong> die S1 of S2<br />
volg<strong>en</strong> sam<strong>en</strong> met an<strong>de</strong>r<strong>en</strong> waar<strong>van</strong> ik <strong>de</strong> strategie niet ver-<br />
0,50 0,50 0,75 0,25<br />
10<br />
S1<br />
1<br />
10<br />
S2<br />
1<br />
kans<br />
aantal nakomeling<strong>en</strong><br />
strategie<br />
Afbeelding 3.4. Lev<strong>en</strong>sweg<strong>en</strong>bom<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
individu<strong>en</strong> die strategieS1 of S2 volg<strong>en</strong>. Voor<br />
uitleg zie <strong>de</strong> tekst.<br />
<strong>de</strong>r invul, in e<strong>en</strong><br />
klein gebied lev<strong>en</strong><br />
waarin ge<strong>en</strong> onbeperkte<br />
ruimte voor<br />
nageslacht is. Het<br />
ligt dan voor <strong>de</strong><br />
hand dat het gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong><br />
kin<strong>de</strong>rtal<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> groeps-<br />
g<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> individu dat linksaf slaat op <strong>de</strong> vork in zijn<br />
lev<strong>en</strong>sweg<strong>en</strong>boom, lager is dan het geweest zou zijn als dat<br />
individu rechtsaf was geslag<strong>en</strong>. Rechtsafslaan zou je in die<br />
situatie altruïstisch kunn<strong>en</strong> noem<strong>en</strong>, <strong>en</strong> wel ‘altruïstisch’<br />
ge<strong>de</strong>finieerd in term<strong>en</strong> <strong>van</strong> het kin<strong>de</strong>rtal verm . Lat<strong>en</strong> we dat<br />
kortheidshalve ‘altruïstisch verm ’ noem<strong>en</strong>. Individu<strong>en</strong> die S1<br />
volg<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> dus e<strong>en</strong> kans <strong>van</strong> 50% om altruïst verm te<br />
word<strong>en</strong>, <strong>en</strong> voor individu<strong>en</strong> met S2 is die kans 25%.<br />
De fitness <strong>van</strong> individu<strong>en</strong> met S1 is 5,5 <strong>en</strong> die <strong>van</strong> individu<strong>en</strong><br />
120
met S2 is 7,75. Vergelek<strong>en</strong> met S2 is S1 dus, in <strong>de</strong> zin <strong>van</strong> onze<br />
<strong>de</strong>r<strong>de</strong> <strong>de</strong>finitie, e<strong>en</strong> altruïstische strategie t<strong>en</strong> opzichte <strong>van</strong><br />
an<strong>de</strong>re groepsled<strong>en</strong>. * Dat betek<strong>en</strong>t dat individu<strong>en</strong> met e<strong>en</strong><br />
altruïstische strategie in dit geval e<strong>en</strong> kans <strong>van</strong> 50% hebb<strong>en</strong><br />
om als niet-altruïst verm door het lev<strong>en</strong> te gaan, terwijl individu<strong>en</strong><br />
met e<strong>en</strong> niet-altruïstische strategie zich nog altijd in<br />
25% <strong>van</strong> <strong>de</strong> gevall<strong>en</strong> als altruïst verm zull<strong>en</strong> ontpopp<strong>en</strong>. Er is<br />
dus ge<strong>en</strong> red<strong>en</strong> om aan te nem<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> individu dat zich<br />
altruïstisch verm gedraagt, ook e<strong>en</strong> altruïstische strategie volgt,<br />
<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>min om er<strong>van</strong> uit te gaan dat individu<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> nietaltruïstische<br />
strategie géén altruïstisch verm <strong>gedrag</strong> zull<strong>en</strong><br />
verton<strong>en</strong>.<br />
We hebb<strong>en</strong> dus niet te mak<strong>en</strong> met één algem<strong>en</strong>e notie –<br />
altruïsme – die zich op verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> manier<strong>en</strong> technisch laat<br />
uitwerk<strong>en</strong>. ‘Bioaltruïsme’ is e<strong>en</strong> uiterst meerzinnig begrip. En<br />
dat is <strong>van</strong> belang voor discussies over <strong>de</strong> morele rele<strong>van</strong>tie<br />
<strong>van</strong> sociobiologie. Op dat punt kom ik aan het eind <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
volg<strong>en</strong><strong>de</strong> paragraaf nog kort terug.<br />
3.2.4. bioaltruïsme <strong>en</strong> moraal<br />
Sociobiolog<strong>en</strong> wijz<strong>en</strong> erop dat altruïstisch <strong>gedrag</strong> veelvuldig<br />
voorkomt <strong>en</strong> ze gev<strong>en</strong> indrukwekk<strong>en</strong><strong>de</strong> voorbeeld<strong>en</strong> <strong>van</strong> zulk<br />
<strong>gedrag</strong>: dier<strong>en</strong> die hun voedsel <strong>de</strong>l<strong>en</strong> met soortg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>,<br />
dier<strong>en</strong> die elkaar waarschuw<strong>en</strong> bij gevaar, dier<strong>en</strong> die hun<br />
soortg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> help<strong>en</strong> bij nestbouw <strong>en</strong> zorg voor het<br />
nageslacht, dier<strong>en</strong> die elkaar ver<strong>de</strong>dig<strong>en</strong> zowel bij ruzies<br />
binn<strong>en</strong> <strong>de</strong> eig<strong>en</strong> groep als bij aanvall<strong>en</strong> <strong>van</strong> buit<strong>en</strong>af.<br />
* Net zo goed als individu<strong>en</strong> met S2 altruïstisch zoud<strong>en</strong> zijn vergelek<strong>en</strong><br />
met individu<strong>en</strong> voor wie <strong>de</strong> kansver<strong>de</strong>ling bijvoorbeeld 90% - lO% zou<br />
zijn!<br />
121
Sociobiolog<strong>en</strong> m<strong>en</strong><strong>en</strong> dat altruïstische <strong>gedrag</strong>ing<strong>en</strong> evolutionair<br />
gezi<strong>en</strong> e<strong>en</strong> aparte <strong>en</strong> extra interessante categorie<br />
vorm<strong>en</strong>. Altruïstisch <strong>gedrag</strong> lijkt op het eerste gezicht e<strong>en</strong><br />
evolutionaire onmogelijkheid. Maar zo simpel ligt het niet.<br />
Het is zaak om precies te formuler<strong>en</strong> wat je op <strong>evolutie</strong>theoretische<br />
grond<strong>en</strong> wel <strong>en</strong> niet mag verwacht<strong>en</strong>. Wanneer<br />
er in e<strong>en</strong> populatie sprake is <strong>van</strong> twee of meer strategieën die<br />
on<strong>de</strong>rling verschill<strong>en</strong> in fitness, <strong>en</strong> als het verschil tuss<strong>en</strong> die<br />
strategieën g<strong>en</strong>etisch bepaald is, dan is er red<strong>en</strong> om te<br />
verwacht<strong>en</strong> dat <strong>de</strong> strategie met <strong>de</strong> hoogste fitness <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re<br />
zal ver<strong>van</strong>g<strong>en</strong>. * Dus wanneer e<strong>en</strong> altruïstische strategie in <strong>de</strong><br />
zin <strong>van</strong> <strong>de</strong> vier<strong>de</strong> <strong>de</strong>finitie in e<strong>en</strong> populatie blijft bestaan<br />
sam<strong>en</strong> met <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re strategie vergelek<strong>en</strong> waarmee zij<br />
altruïstisch is, <strong>en</strong> wanneer het verschil tuss<strong>en</strong> bei<strong>de</strong> g<strong>en</strong>etisch<br />
bepaald is, is er red<strong>en</strong> om raar op te kijk<strong>en</strong>. Voorbeeld<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
situaties <strong>van</strong> dit type b<strong>en</strong> ik in <strong>de</strong> sociobiologische literatuur<br />
niet teg<strong>en</strong>gekom<strong>en</strong>. †<br />
Kortom, altruïstische <strong>gedrag</strong>ing<strong>en</strong> in <strong>de</strong> zin <strong>van</strong> mijn eerste of<br />
twee<strong>de</strong> <strong>de</strong>finitie – in wat je <strong>de</strong> ethologische zin <strong>de</strong>s woords<br />
kunt noem<strong>en</strong> – kom<strong>en</strong> veelvuldig voor, maar die blijk<strong>en</strong><br />
* En wanneer dat niet gebeurt is er alle red<strong>en</strong> om op zoek te gaan naar<br />
<strong>de</strong> oorzak<strong>en</strong> daar<strong>van</strong>. Die zoud<strong>en</strong> bijvoorbeeld geleg<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> zijn in<br />
<strong>de</strong> g<strong>en</strong>etische structuur (d<strong>en</strong>k aan heterosis) of <strong>de</strong><br />
frequ<strong>en</strong>tieafhankelijkheid <strong>van</strong> fitness<strong>en</strong>. Wat dat betreft geldt hier<br />
hetzelf<strong>de</strong> als bij elk an<strong>de</strong>r k<strong>en</strong>merk.<br />
† T<strong>en</strong>zij je aanneemt dat sommige of alle <strong>gedrag</strong>ing<strong>en</strong> die altruïstisch<br />
zijn in <strong>de</strong> zin <strong>van</strong> <strong>de</strong> eerste twee <strong>de</strong>finities voortkom<strong>en</strong> uit strategieën<br />
die met e<strong>en</strong> simpele g<strong>en</strong>etische veran<strong>de</strong>ring omgezet zoud<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> in strategieën die tot vermijding <strong>van</strong> het betreff<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>gedrag</strong><br />
zoud<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> geleid <strong>en</strong> die e<strong>en</strong> hogere fitness zoud<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>, <strong>en</strong><br />
tev<strong>en</strong>s dat elke d<strong>en</strong>kbare g<strong>en</strong>etische variant ook werkelijk ontstaat. Die<br />
eerste veron<strong>de</strong>rstelling is gegev<strong>en</strong> onze huidige k<strong>en</strong>nis <strong>van</strong> <strong>de</strong> relatie<br />
tuss<strong>en</strong> g<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>gedrag</strong> op ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele manier te toets<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong> twee<strong>de</strong><br />
berust op het simpele geloof dat <strong>de</strong> natuur alles wat logisch gesprok<strong>en</strong><br />
tot <strong>de</strong> mogelijkhed<strong>en</strong> behoort ook daadwerkelijk <strong>en</strong> onmid<strong>de</strong>llijk<br />
uitprobeert. En wat ik daar <strong>van</strong> d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> moet weet ik werkelijk niet.<br />
122
evolutionair gezi<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kel probleem te vorm<strong>en</strong>. Ze<br />
hebb<strong>en</strong> niets te mak<strong>en</strong> met het ev<strong>en</strong>tuele bestaan <strong>van</strong><br />
g<strong>en</strong>otyp<strong>en</strong> of f<strong>en</strong>otyp<strong>en</strong> die volg<strong>en</strong>s <strong>de</strong> theorie weggeselecteerd<br />
hadd<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> zijn. En <strong>van</strong> altruïstische <strong>gedrag</strong>ing<strong>en</strong><br />
of strategieën in <strong>de</strong> zin <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>r<strong>de</strong>, vier<strong>de</strong>, of vijf<strong>de</strong> <strong>de</strong>finitie<br />
– <strong>de</strong> <strong>evolutie</strong>theoretische zin – die theoretische problem<strong>en</strong><br />
met zich zoud<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>, of liever nog: <strong>van</strong> zulke<br />
<strong>gedrag</strong>ing<strong>en</strong> of strategieën sám<strong>en</strong> met het alternatief t<strong>en</strong><br />
opzichte waar<strong>van</strong> ze altruïstisch zijn, is het bestaan nooit<br />
aangetoond. Sociobiolog<strong>en</strong> die altruïsme als e<strong>en</strong> probleem<br />
beschouw<strong>en</strong> – <strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s Wilson is het het meest c<strong>en</strong>trale<br />
theoretische probleem voor <strong>de</strong> sociobiologie – d<strong>en</strong>k<strong>en</strong><br />
k<strong>en</strong>nelijk dat het bestaan <strong>van</strong> altruïsme in <strong>de</strong> ethologische zin<br />
zou betek<strong>en</strong><strong>en</strong> dat er ding<strong>en</strong> gebeur<strong>en</strong> die uit <strong>evolutie</strong>theoretisch<br />
oogpunt e<strong>en</strong> extra probleem zoud<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong>. Uit<br />
mijn begripsanalyse blijkt dat dat onjuist is.<br />
Dit hoofdstuk begon met <strong>de</strong> vraag hoe ‘aardig’ je op evolutionaire<br />
grond<strong>en</strong> zou mog<strong>en</strong> verwacht<strong>en</strong> dat dier<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> elkaar<br />
kunn<strong>en</strong> zijn. Dat immers was <strong>van</strong> belang voor <strong>de</strong> morele<br />
rele<strong>van</strong>tie <strong>van</strong> <strong>de</strong> sociobiologie. Het antwoord op die vraag<br />
lijkt te zijn: heel aardig, maar verwacht niet dat veel dier<strong>en</strong> zo<br />
in elkaar zull<strong>en</strong> zitt<strong>en</strong> dat ze e<strong>en</strong> ál te lage fitness zull<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong>. Nu d<strong>en</strong>k ik dat er aan al dan niet aardig, zorgzaam,<br />
<strong>en</strong> behulpzaam zijn moreel rele<strong>van</strong>te aspect<strong>en</strong> zitt<strong>en</strong> (al is<br />
moreel <strong>gedrag</strong> niet hetzelf<strong>de</strong> als aardig zijn!). Maar morele<br />
uitsprak<strong>en</strong> die betrekking hebb<strong>en</strong> op <strong>de</strong> fitness <strong>van</strong><br />
individu<strong>en</strong> kom je maar zeld<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>, zelfs als het om e<strong>en</strong><br />
heel impliciete betrekking gaat. Ook e<strong>en</strong> moraal die in<br />
bepaal<strong>de</strong> situaties altruïstisch <strong>gedrag</strong> voorschrijft verplicht<br />
niemand tot het hebb<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> hoge of juist lage fitness.<br />
123
Wat dat betreft hebb<strong>en</strong> evolutionaire theorieën over <strong>de</strong><br />
mogelijkheid <strong>van</strong> bioaltruïstische strategieën dus ge<strong>en</strong> morele<br />
implicaties. Maar dat betek<strong>en</strong>t nog niet dat evolutionaire<br />
theorieën in het algeme<strong>en</strong> moreel irrele<strong>van</strong>t zijn. Voor zover<br />
morele voorschrift<strong>en</strong> betrekking hebb<strong>en</strong> op <strong>de</strong> w<strong>en</strong>selijkheid<br />
<strong>van</strong> bepaal<strong>de</strong> <strong>gedrag</strong>ing<strong>en</strong> is het heel waar<strong>de</strong>vol om te wet<strong>en</strong><br />
of die <strong>gedrag</strong>ing<strong>en</strong> mogelijk zijn <strong>en</strong> zo ja on<strong>de</strong>r welke<br />
omstandighed<strong>en</strong>. En iets vergelijkbaars geldt natuurlijk voor<br />
moreel onw<strong>en</strong>selijk <strong>gedrag</strong>. Op dat punt kom ik in hoofdstuk<br />
5 terug.<br />
Het is ver<strong>de</strong>r d<strong>en</strong>kbaar dat je op grond <strong>van</strong> sociobiologische<br />
theorieën uitsprak<strong>en</strong> zou kunn<strong>en</strong> do<strong>en</strong> over <strong>de</strong> w<strong>en</strong>selijkheid<br />
<strong>van</strong> bepaal<strong>de</strong> morele voorschrift<strong>en</strong>. De vraag of dat in<strong>de</strong>rdaad<br />
kan staat c<strong>en</strong>traal in het nu volg<strong>en</strong><strong>de</strong> hoofdstuk.<br />
124
4 biologie <strong>en</strong> meta-ethiek<br />
De meeste m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> ethici alle<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> televisie of <strong>de</strong><br />
radio. Als er moeilijke vrag<strong>en</strong> <strong>en</strong> beslissing<strong>en</strong> in het geding<br />
zijn – abortus, euthanasie, kernbewap<strong>en</strong>ing – verschijn<strong>en</strong> zij<br />
in praatprogramma’s <strong>en</strong> sprek<strong>en</strong> zich erover uit wat wel <strong>en</strong><br />
wat niet goed is.<br />
Ethici zijn er in soort<strong>en</strong>. Sommig<strong>en</strong> vertell<strong>en</strong> zon<strong>de</strong>r omhaal<br />
wat hoort <strong>en</strong> wat niet, <strong>en</strong> daarmee basta. An<strong>de</strong>r<strong>en</strong> zijn<br />
voorzichtiger. Zij legg<strong>en</strong> vooral uit waar zoal rek<strong>en</strong>ing mee<br />
gehoud<strong>en</strong> zou moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong>, welke afweging<strong>en</strong> er in het<br />
geding zijn, <strong>en</strong> in welke volgor<strong>de</strong> die aan bod zoud<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
kom<strong>en</strong>, <strong>en</strong> zijn zo <strong>de</strong> luisteraar behulpzaam bij di<strong>en</strong>s eig<strong>en</strong><br />
m<strong>en</strong>ingsvorming. Maar allemaal zijn ze op <strong>de</strong> e<strong>en</strong> of an<strong>de</strong>re<br />
manier <strong>de</strong>skundig als het gaat om vrag<strong>en</strong> <strong>van</strong> goed <strong>en</strong> kwaad.<br />
Gewone m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zijn dat k<strong>en</strong>nelijk min<strong>de</strong>r, <strong>en</strong> dat maakt <strong>de</strong><br />
vraag interessant waar <strong>de</strong> k<strong>en</strong>nis <strong>van</strong> ethici <strong>van</strong>daan komt.<br />
Volg<strong>en</strong>s sommig<strong>en</strong> is <strong>de</strong> sociobiologie e<strong>en</strong> bruikbare bron<br />
voor ethische inzicht<strong>en</strong>. In dit hoofdstuk staat die overtuiging<br />
c<strong>en</strong>traal.<br />
Gemakshalve zal ik on<strong>de</strong>rscheid mak<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
takk<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethiek. Ik houd mij daarbij aan e<strong>en</strong> gebruikelijke<br />
in<strong>de</strong>ling. * De tak waar <strong>de</strong> modale tv-kijker het meest mee<br />
te mak<strong>en</strong> krijgt is <strong>de</strong> normatieve ethiek, het vak dat zich zeer<br />
direct bezig houdt met <strong>de</strong> vraag wat wel <strong>en</strong> wat niet goed is.<br />
Ethici die plompverlor<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> vertell<strong>en</strong> wat mag <strong>en</strong> wat<br />
niet, zijn verteg<strong>en</strong>woordigers bij uitstek <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze discipline. †<br />
Het minst zi<strong>en</strong> we <strong>de</strong> beoef<strong>en</strong>aars <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>scriptieve ethiek,<br />
* De Graaf 1972.<br />
† Soms gaat het daarbij om moraaltheolog<strong>en</strong>.<br />
125
het vak dat <strong>waard<strong>en</strong></strong>system<strong>en</strong> <strong>en</strong> moreel <strong>gedrag</strong> in verschill<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
cultur<strong>en</strong> beschrijft. Je zou kunn<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong> dat het<br />
hierbij gaat om sociale wet<strong>en</strong>schappers die zich gespecialiseerd<br />
hebb<strong>en</strong> in norm<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>waard<strong>en</strong></strong>. Weer wat vaker,<br />
gelukkig, zi<strong>en</strong> we verteg<strong>en</strong>woordigers <strong>van</strong> het <strong>de</strong>r<strong>de</strong> <strong>de</strong>elgebied,<br />
<strong>de</strong> meta-ethiek. Meta-ethiek gaat over <strong>de</strong> grondslag<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> ethiek. Over vrag<strong>en</strong> als: Wat bedoel je eig<strong>en</strong>lijk als je<br />
zegt dat iets (ethisch) goed is? Hoe kom je aan norm<strong>en</strong>? Wat<br />
is <strong>de</strong> relatie tuss<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> norm<strong>en</strong> <strong>en</strong> hoe weeg je<br />
onver<strong>en</strong>igbare norm<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> elkaar af? Ethici die niet mete<strong>en</strong><br />
vertell<strong>en</strong> wat wel <strong>en</strong> niet mag, maar die in plaats daar<strong>van</strong><br />
zak<strong>en</strong> aandrag<strong>en</strong> waar je nog niet aan had gedacht <strong>en</strong> die in je<br />
overweging wellicht e<strong>en</strong> rol zoud<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> spel<strong>en</strong>, mak<strong>en</strong><br />
(e<strong>en</strong> heel praktisch) gebruik <strong>van</strong> meta-ethische inzicht<strong>en</strong>.<br />
Over normatieve ethiek zal ik het ver<strong>de</strong>r nauwelijks hebb<strong>en</strong>.<br />
Descriptieve ethiek komt in het volg<strong>en</strong><strong>de</strong> hoofdstuk ev<strong>en</strong> aan<br />
bod. Hier zal het vooral gaan over meta-ethiek, <strong>en</strong> dan met<br />
name over één belangrijke vraag: is het mogelijk om norm<strong>en</strong>,<br />
ding<strong>en</strong> waar altijd maar weer on<strong>en</strong>igheid over rijst, af te<br />
leid<strong>en</strong> uit (met name sociobiologische) feit<strong>en</strong>, ding<strong>en</strong> waarover<br />
we het soms makkelijker e<strong>en</strong>s word<strong>en</strong>, zodat er t<strong>en</strong><br />
minste <strong>en</strong>ige e<strong>en</strong>sgezindheid kan ontstaan over wat er wel <strong>en</strong><br />
niet mag. *<br />
De gedachte dat <strong>evolutie</strong>biologie <strong>van</strong> belang is voor <strong>de</strong> metaethiek<br />
is niet nieuw. Ook vroeger war<strong>en</strong> er filosof<strong>en</strong> die in dat<br />
belang geloofd<strong>en</strong> (zie § 4.2). En wel juist daar waar het gaat<br />
om <strong>de</strong> vraag waar onze meest basale norm<strong>en</strong> <strong>van</strong>daan kom<strong>en</strong>.<br />
* Ik d<strong>en</strong>k dat het niet kan, maar die overtuiging komt voort uit maar één<br />
overweging: ik zou werkelijk niet wet<strong>en</strong> hoe je uit feit<strong>en</strong> norm<strong>en</strong> kunt<br />
afleid<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> manier die overtuig<strong>en</strong>d is voor m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die die norm<strong>en</strong><br />
niet al aanhang<strong>en</strong>. Poging<strong>en</strong> als die <strong>van</strong> Searl, Gewirth, Richards (zie<br />
ver<strong>de</strong>rop), om te lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat het wel kan, verbaz<strong>en</strong> me voornamelijk.<br />
126
Hun b<strong>en</strong>a<strong>de</strong>ring<strong>en</strong> word<strong>en</strong> nu zeld<strong>en</strong> meer echt serieus g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />
M<strong>en</strong> is het er in ruime kring over e<strong>en</strong>s dat zij smokkeld<strong>en</strong><br />
met het verschil tuss<strong>en</strong> feit<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>waard<strong>en</strong></strong>. Maar <strong>de</strong><br />
laatste ti<strong>en</strong> jaar zijn er opnieuw poging<strong>en</strong> gedaan om uit<br />
biologie, <strong>en</strong> dan met name <strong>evolutie</strong>biologie, morele <strong>waard<strong>en</strong></strong><br />
af te leid<strong>en</strong>, of toch t<strong>en</strong> minste adviez<strong>en</strong> over welke <strong>waard<strong>en</strong></strong><br />
we het best als uitgangspunt zoud<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> nem<strong>en</strong>. Het<br />
twee<strong>de</strong> <strong>de</strong>el <strong>van</strong> dit hoofdstuk biedt <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze poging<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
overzicht.<br />
Eerst zal ik e<strong>en</strong> paar thema’s uit <strong>de</strong> meta-ethiek kort<br />
besprek<strong>en</strong>, * om te lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat biologisch-ethische theorieën<br />
ingaan op e<strong>en</strong> serieus probleem.<br />
4.1. meta-ethiek<br />
Wie beweert dat iets goed is gaat er waarschijnlijk <strong>van</strong> uit dat<br />
dui<strong>de</strong>lijk is wat hij of zij daarmee bedoelt. Pas bij ver<strong>de</strong>r doorvrag<strong>en</strong><br />
blijkt soms dat verdui<strong>de</strong>lijking niet altijd makkelijk te<br />
gev<strong>en</strong> is. Als ik zeg dat ik e<strong>en</strong> goe<strong>de</strong> fiets heb bedoel ik e<strong>en</strong>voudigweg<br />
dat hij lekker rijdt, dat <strong>de</strong> rem <strong>en</strong> <strong>de</strong> bel het do<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> dat hij er niet op <strong>de</strong> meest ongeleg<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>de</strong> brui<br />
aangeeft. Mijn fiets is goed omdat hij voldoet aan <strong>de</strong> voor <strong>de</strong><br />
hand ligg<strong>en</strong><strong>de</strong> eis<strong>en</strong> die ik eraan stel, <strong>en</strong> die ie<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>r aan<br />
zijn fiets zou stell<strong>en</strong>. Dat, <strong>en</strong> niet meer, bedoel ik dan met<br />
‘goed’. En <strong>de</strong> bewering dat fiets<strong>en</strong> goed is is ook vrij makkelijk<br />
te interpreter<strong>en</strong>. Fiets<strong>en</strong> is gezond, het houdt je in conditie,<br />
verdrijft je somberste gedacht<strong>en</strong>, <strong>en</strong> je komt nog e<strong>en</strong>s erg<strong>en</strong>s.<br />
Fiets<strong>en</strong> is goed omdat het tot gevolg<strong>en</strong> leidt die m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
w<strong>en</strong>selijk vind<strong>en</strong>. Maar wat zou <strong>de</strong> uitspraak betek<strong>en</strong><strong>en</strong> dat<br />
* Zie Mackie 1977; Hudson 1983; Hubbeling <strong>en</strong> Veldhuis 1985.<br />
127
het goed is om e<strong>en</strong> fiets<strong>en</strong>diefstal te voorkom<strong>en</strong>, <strong>de</strong> eerste<br />
uitspraak in dit rijtje die we ‘moreel’ zoud<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> noem<strong>en</strong>?<br />
Is dat voorkóm<strong>en</strong> e<strong>en</strong> han<strong>de</strong>ling die aan bepaal<strong>de</strong> eis<strong>en</strong><br />
voldoet? Gaat het er ook hier om w<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>van</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> te<br />
vervull<strong>en</strong>? Ev<strong>en</strong> lijkt dat zo. De eig<strong>en</strong>aar <strong>van</strong> <strong>de</strong> fiets zal het<br />
zeker op prijs stell<strong>en</strong> dat we <strong>de</strong> diefstal <strong>van</strong> zijn rijwiel voorkom<strong>en</strong>.<br />
Alle<strong>en</strong>, <strong>de</strong> dief heeft an<strong>de</strong>re w<strong>en</strong>s<strong>en</strong>, <strong>en</strong> díe zoud<strong>en</strong> we<br />
neger<strong>en</strong> als we <strong>de</strong>d<strong>en</strong> wat bijna ie<strong>de</strong>re<strong>en</strong> goed zou vind<strong>en</strong>.<br />
Sterker nog: het dwarsbom<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> dief is niet zo maar e<strong>en</strong><br />
betreur<strong>en</strong>swaardige bijkomstigheid, het is in dit geval<br />
misschi<strong>en</strong> zelfs wel <strong>de</strong> ess<strong>en</strong>tie <strong>van</strong> het moreel goe<strong>de</strong>.<br />
Op <strong>de</strong> vraag wanneer e<strong>en</strong> han<strong>de</strong>ling (moreel) goed is, zijn in<br />
<strong>de</strong> loop <strong>de</strong>r tijd<strong>en</strong> zeer veel verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> ant<strong>woord<strong>en</strong></strong><br />
gegev<strong>en</strong>. ‘E<strong>en</strong> han<strong>de</strong>ling is goed als zij beantwoordt aan <strong>de</strong> wil<br />
<strong>van</strong> God (of <strong>van</strong> <strong>de</strong> god<strong>en</strong>)’, is e<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> oudste <strong>en</strong> meest<br />
eerbiedwaardige interpretaties. Deze interpretatie is natuurlijk<br />
nauwelijks bruikbaar voor atheïst<strong>en</strong> <strong>en</strong> agnost<strong>en</strong>. Maar<br />
ook gelovige ethici hebb<strong>en</strong> er soms moeite mee. Niet omdat<br />
ze twijfel<strong>en</strong> aan Gods goedheid, maar juist omdat <strong>de</strong>ze<br />
interpretatie <strong>de</strong> uitspraak dat God goed is tot e<strong>en</strong> tautologie<br />
maakt. ‘God is goed’ betek<strong>en</strong>t dan zo ongeveer ev<strong>en</strong>veel als<br />
‘God is wat God is’, <strong>en</strong> dat is ge<strong>en</strong> erg informatieve me<strong>de</strong><strong>de</strong>ling.<br />
Gods goedheid kan alle<strong>en</strong> betek<strong>en</strong>isvol zijn als God<br />
niet al per <strong>de</strong>finitie goed is.<br />
E<strong>en</strong> alternatief zou kunn<strong>en</strong> zijn: ‘e<strong>en</strong> han<strong>de</strong>ling is goed als zij<br />
in overe<strong>en</strong>stemming is met <strong>de</strong> morele or<strong>de</strong>: e<strong>en</strong> stelsel <strong>van</strong><br />
<strong>waard<strong>en</strong></strong> dat naast of bov<strong>en</strong> <strong>de</strong> ons omring<strong>en</strong><strong>de</strong> fysische<br />
128
werkelijkheid bestaat’. * Maar ook die interpretatie is vel<strong>en</strong><br />
niet werelds g<strong>en</strong>oeg.<br />
‘E<strong>en</strong> han<strong>de</strong>ling is goed als zij leidt tot het grootste gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong><br />
geluk voor alle betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong>’, is e<strong>en</strong> mogelijkheid die meer<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> aantrekt. † Die interpretatie dwingt tot <strong>en</strong>ig rek<strong>en</strong>werk,<br />
<strong>en</strong> dat kan op verschill<strong>en</strong><strong>de</strong> manier<strong>en</strong> word<strong>en</strong> uitgewerkt.<br />
Je kunt in elk concreet geval apart <strong>de</strong> balans<br />
opmak<strong>en</strong>. Zo zou je in ons fiets<strong>en</strong>diefstalvoorbeeld het verlies<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> eig<strong>en</strong>aar, <strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tueel zijn verzekeraar <strong>en</strong> het<br />
overheidsapparaat dat e<strong>en</strong> on<strong>de</strong>rzoek instelt (of zou moet<strong>en</strong><br />
instell<strong>en</strong>!), kunn<strong>en</strong> aftrekk<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> winst <strong>van</strong> <strong>de</strong> dief, <strong>en</strong><br />
ev<strong>en</strong>tueel die <strong>van</strong> <strong>de</strong> heler <strong>en</strong> <strong>de</strong> uitein<strong>de</strong>lijke nieuwe<br />
eig<strong>en</strong>aar, <strong>en</strong> je ingrijp<strong>en</strong> afhankelijk stell<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> uitkomst<br />
<strong>van</strong> die berek<strong>en</strong>ing. Je kunt ook, in plaats daar<strong>van</strong>, prober<strong>en</strong><br />
vast te stell<strong>en</strong> of het nalev<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> algem<strong>en</strong>e regel ‘voorkom<br />
diefstal, als je dat kunt’ in het algeme<strong>en</strong> het gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> geluk<br />
vergroot. Dat is lastiger, maar het lost <strong>de</strong> morele problem<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> getuig<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> diefstal wel voor e<strong>en</strong>s <strong>en</strong> altijd op. °<br />
Er zijn heel wat ethici die e<strong>en</strong> han<strong>de</strong>ling niet uitsluit<strong>en</strong>d of<br />
zelfs maar overweg<strong>en</strong>d op haar effect beoor<strong>de</strong>l<strong>en</strong>. De<br />
bedoeling<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong>g<strong>en</strong>e die <strong>de</strong> han<strong>de</strong>ling verricht is volg<strong>en</strong>s<br />
h<strong>en</strong> doorslaggev<strong>en</strong>d. Zij zull<strong>en</strong> e<strong>en</strong> daad dus alle<strong>en</strong> goed<br />
noem<strong>en</strong> als die verricht wordt met <strong>de</strong> bedóeling om e<strong>en</strong> of<br />
* Je zou dit moreel objectivisme kunn<strong>en</strong> noem<strong>en</strong>. Volg<strong>en</strong>s Mackie is e<strong>en</strong><br />
objectivist noodzakelijkerwijze ook altijd e<strong>en</strong> intuïtionist, dat wil<br />
zegg<strong>en</strong> iemand die gelooft dat we <strong>de</strong> beschikking hebb<strong>en</strong> over e<strong>en</strong><br />
apart ‘zintuig’ dat ons direct k<strong>en</strong>nis over morele <strong>waard<strong>en</strong></strong> verschaft. Zie<br />
Mackie 1977: 38.<br />
† Min<strong>de</strong>r op <strong>de</strong> me<strong>de</strong>m<strong>en</strong>s gerichte d<strong>en</strong>kers kiez<strong>en</strong> wellicht voor <strong>de</strong><br />
interpretatie ‘e<strong>en</strong> han<strong>de</strong>ling is goed als hij mijn geluk bevor<strong>de</strong>rt’. Zie<br />
Banning 1972: 127-132 over <strong>de</strong> ethiek <strong>van</strong> het egoïsme.<br />
° Die uitwerking<strong>en</strong> word<strong>en</strong> respectievelijk daad- <strong>en</strong> regelutilisme<br />
(Hudson 1983: 215-216), of direct <strong>en</strong> indirect utilisme (Heeger 1985:<br />
35-37), g<strong>en</strong>oemd.<br />
129
an<strong>de</strong>r effect te bewerkstellig<strong>en</strong>.<br />
Weer an<strong>de</strong>r<strong>en</strong> m<strong>en</strong><strong>en</strong> dat ‘<strong>de</strong>ze han<strong>de</strong>ling is goed’ niet meer<br />
betek<strong>en</strong>t dan ‘ik zou dit in dit geval do<strong>en</strong>’, of ‘<strong>de</strong> meeste<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> dit in dit geval do<strong>en</strong>’. Morele uitsprak<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> dan beschrijving<strong>en</strong> <strong>van</strong> m<strong>en</strong>selijke neiging<strong>en</strong>. En er<br />
zijn ethici die m<strong>en</strong><strong>en</strong> dat ‘<strong>de</strong>ze han<strong>de</strong>ling is moreel goed’<br />
helemáál ge<strong>en</strong> feitelijke betek<strong>en</strong>is heeft. Wie zoiets zegt<br />
bedoelt volg<strong>en</strong>s h<strong>en</strong>, bijvoorbeeld, niet meer dan ‘Doe dit!’,<br />
e<strong>en</strong> advies, of e<strong>en</strong> opdracht.<br />
Er bestaan, kortom, nogal wat interpretaties <strong>van</strong> dat zo vaak<br />
gebruikte woordje ‘goed’, <strong>en</strong> dat geldt voor an<strong>de</strong>re morele<br />
begripp<strong>en</strong> natuurlijk ev<strong>en</strong>zeer. Maar dat hoeft nog niet te<br />
betek<strong>en</strong><strong>en</strong> dat we ook <strong>van</strong> m<strong>en</strong>ing verschill<strong>en</strong> over <strong>de</strong> vraag<br />
welke han<strong>de</strong>ling<strong>en</strong> goed zijn <strong>en</strong> welke niet. We zoud<strong>en</strong> het<br />
over normatief ethische vrag<strong>en</strong> misschi<strong>en</strong> nog e<strong>en</strong>s kunn<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong>. Helaas, echter, blijkt ook dat te optimistisch. In het<br />
volg<strong>en</strong><strong>de</strong> hoofdstuk kom ik daar op terug.<br />
Sommige meta-ethische interpretaties mak<strong>en</strong> het principiéél<br />
onmogelijk om op e<strong>en</strong> voor ie<strong>de</strong>re<strong>en</strong> bevredig<strong>en</strong><strong>de</strong> wijze vast<br />
te stell<strong>en</strong> welke han<strong>de</strong>ling<strong>en</strong> goed zijn <strong>en</strong> welke niet. Als ‘Dit<br />
is goed’ ‘Doe dit!’ betek<strong>en</strong>t, dan vált er niets vast te stell<strong>en</strong>.<br />
Bij an<strong>de</strong>re interpretaties is er in elk geval ge<strong>en</strong> sprake <strong>van</strong> e<strong>en</strong><br />
principiële onmogelijkheid, al zijn er soms wel grote praktische<br />
problem<strong>en</strong>. Misschi<strong>en</strong> bestaat er (zie bov<strong>en</strong>) zoiets als<br />
e<strong>en</strong> morele or<strong>de</strong> die los <strong>van</strong>, of in elk geval naast, <strong>de</strong> feitelijke<br />
or<strong>de</strong> <strong>de</strong>r ding<strong>en</strong> staat. Maar die or<strong>de</strong> is voor <strong>de</strong> meeste<br />
gewone sterveling<strong>en</strong> niet erg toegankelijk. En voor Gods wil<br />
geldt eig<strong>en</strong>lijk hetzelf<strong>de</strong>.<br />
130
Aan weer an<strong>de</strong>re interpretaties kleeft ook dát bezwaar niet. Je<br />
kunt vaststell<strong>en</strong> of iets je eig<strong>en</strong> geluk bevor<strong>de</strong>rt, of het<br />
gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> geluk <strong>van</strong> <strong>de</strong> betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong>. Er valt achter te<br />
kom<strong>en</strong> wat <strong>de</strong> meeste m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> bepaald geval zoud<strong>en</strong><br />
do<strong>en</strong>. En met wat meer moeite is er misschi<strong>en</strong> zelfs wel achter<br />
te kom<strong>en</strong> wat iemand beoog<strong>de</strong> met zijn <strong>gedrag</strong>.<br />
Interpretaties <strong>van</strong> morele term<strong>en</strong> die het mogelijk mak<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
morele status <strong>van</strong> e<strong>en</strong> bepaal<strong>de</strong> han<strong>de</strong>ling empirisch vast te<br />
stell<strong>en</strong>, noemt m<strong>en</strong> naturalistisch. En naturalistisch-ethische<br />
theorieën hebb<strong>en</strong> onteg<strong>en</strong>zeggelijk het voor<strong>de</strong>el dat ze<br />
dui<strong>de</strong>lijkheid schepp<strong>en</strong> over <strong>de</strong> vraag wat wel <strong>en</strong> wat niet<br />
‘goed’ is. Maar dat voor<strong>de</strong>el is zeer tij<strong>de</strong>lijk. Het gaat in <strong>de</strong><br />
ethiek niet alle<strong>en</strong> om afstan<strong>de</strong>lijke morele contemplatie maar<br />
ook om het afleid<strong>en</strong> <strong>van</strong> heel praktische han<strong>de</strong>lingsaanwijzing<strong>en</strong>.<br />
En het zou mooi zijn als die aanwijzing<strong>en</strong> <strong>en</strong>ig<br />
gezag hadd<strong>en</strong>. Maar waar dat gezag <strong>van</strong>daan moet kom<strong>en</strong> als<br />
je uitgaat <strong>van</strong> e<strong>en</strong> naturalistische interpretatie <strong>van</strong> morele<br />
term<strong>en</strong>, is ondui<strong>de</strong>lijk. Wie uit het feit dat e<strong>en</strong> bepaal<strong>de</strong><br />
han<strong>de</strong>ling volg<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> of an<strong>de</strong>re naturalistische interpretatie<br />
‘goed’ is conclu<strong>de</strong>ert dat die han<strong>de</strong>ling ook verricht behoort te<br />
word<strong>en</strong>, maakt zich schuldig aan wat vaak ‘<strong>de</strong> naturalistische<br />
drogred<strong>en</strong>’ wordt g<strong>en</strong>oemd. E<strong>en</strong> an<strong>de</strong>re manier om dat te<br />
ver<strong>woord<strong>en</strong></strong> is: hij negeert het on<strong>de</strong>rscheid tuss<strong>en</strong> ‘zijn’ <strong>en</strong><br />
‘behor<strong>en</strong>’.<br />
4.1.1. <strong>de</strong> naturalistische drogred<strong>en</strong><br />
Stel dat we hebb<strong>en</strong> vastgesteld dat het voorkóm<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
fiets<strong>en</strong>diefstall<strong>en</strong> bijdraagt aan het gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> m<strong>en</strong>selijke<br />
geluk, <strong>en</strong> dat we het daarom goed noem<strong>en</strong>. Hebb<strong>en</strong> we dan<br />
e<strong>en</strong> red<strong>en</strong> om fiets<strong>en</strong>diefstall<strong>en</strong> te voorkom<strong>en</strong>? Ev<strong>en</strong> lijkt dat<br />
131
zo te zijn. Het is immers ‘goed’ om e<strong>en</strong> diefstal te voorkom<strong>en</strong>.<br />
Maar wat zoud<strong>en</strong> we moet<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> iemand die<br />
fiets<strong>en</strong>diefstall<strong>en</strong> niet voorkomt, bijvoorbeeld omdat hij eraan<br />
twijfelt of het strev<strong>en</strong> naar m<strong>en</strong>selijk geluk wel zo goed is?<br />
Strikt g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> we mete<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong> dat hij<br />
bazelt, immers datg<strong>en</strong>e waar<strong>van</strong> hij <strong>de</strong> goedheid discutabel<br />
acht, is per <strong>de</strong>finitie goed! Zijn twijfel is net zo onzinnig als<br />
twijfel over <strong>de</strong> rondheid <strong>van</strong> e<strong>en</strong> cirkel, of over <strong>de</strong> vraag of e<strong>en</strong><br />
paar sokk<strong>en</strong> echt wel altijd twee sokk<strong>en</strong> is. Toch zull<strong>en</strong> vel<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> ons aarzel<strong>en</strong> bij <strong>de</strong> vaststelling dat onze teg<strong>en</strong>stan<strong>de</strong>r e<strong>en</strong><br />
logische fout maakt.<br />
Volg<strong>en</strong>s Moore, * <strong>de</strong> geestelijke va<strong>de</strong>r <strong>van</strong> onze twijfelaar, kun<br />
je na <strong>de</strong> vaststelling dat het voorkóm<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> fiets<strong>en</strong>diefstal<br />
het m<strong>en</strong>selijk geluk bevor<strong>de</strong>rt (niet zijn voorbeeld), nog<br />
steeds vrag<strong>en</strong>: ‘Maar is het ook goed?’, zon<strong>de</strong>r dat dat e<strong>en</strong><br />
onzinnige vraag is. En hij me<strong>en</strong>t dat je die vraag altijd kunt<br />
stell<strong>en</strong> zolang je werkt met naturalistische interpretaties <strong>van</strong><br />
morele begripp<strong>en</strong>. En daaruit volgt dat die <strong>de</strong> betek<strong>en</strong>is <strong>van</strong><br />
morele begripp<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nelijk niet volledig <strong>de</strong>kk<strong>en</strong>. Wie zulke<br />
interpretaties aanhangt maakt zich volg<strong>en</strong>s Moore schuldig<br />
aan wat hij <strong>de</strong> ‘naturalistische drogred<strong>en</strong>’ noem<strong>de</strong>. † Volg<strong>en</strong>s<br />
Moore betek<strong>en</strong><strong>en</strong> morele begripp<strong>en</strong> altijd méér dan wat zich<br />
met e<strong>en</strong> naturalistische <strong>de</strong>finitie <strong>van</strong>g<strong>en</strong> laat. Dat ‘meer’ is op<br />
zich niet <strong>de</strong>finieerbaar, maar het is wel e<strong>en</strong> heel ess<strong>en</strong>tieel<br />
<strong>de</strong>el <strong>van</strong> <strong>de</strong> betek<strong>en</strong>is. Het is juist dát waardoor morele<br />
uitsprak<strong>en</strong> red<strong>en</strong><strong>en</strong> gev<strong>en</strong> om iets te do<strong>en</strong> of te lat<strong>en</strong>. En juist<br />
dat ‘meer’ kun je niet zo maar zi<strong>en</strong> <strong>en</strong> aanwijz<strong>en</strong>, je kunt het<br />
* Zie, b.v., Moore 1942; Hudson 1983: hoofdstuk 3.<br />
† In zekere zin zou ‘naturalistische fout’ e<strong>en</strong> betere vertaling <strong>van</strong><br />
‘naturalistic fallacy’ zijn, het gaat hier niet om e<strong>en</strong> onjuiste red<strong>en</strong>ering<br />
of e<strong>en</strong> t<strong>en</strong> onrechte getrokk<strong>en</strong> conclusie, maar om e<strong>en</strong><br />
interpretatiefout.<br />
132
alle<strong>en</strong> intuïtief ‘zi<strong>en</strong>’, of ‘voel<strong>en</strong>’, of hoe je dat ver<strong>de</strong>r maar<br />
noem<strong>en</strong> wilt. Moore wordt dan ook vaak inge<strong>de</strong>eld bij <strong>de</strong><br />
ethici die m<strong>en</strong> ‘intuïtionist<strong>en</strong>’ noemt.<br />
Natuurlijk zijn er wel uitweg<strong>en</strong> voor <strong>de</strong> ethici die m<strong>en</strong><strong>en</strong> dat<br />
morele begripp<strong>en</strong> uitsluit<strong>en</strong>d verwijz<strong>en</strong> naar feitelijkhed<strong>en</strong>.<br />
Ze zoud<strong>en</strong> allereerst kunn<strong>en</strong> bewer<strong>en</strong> dat wat ze intuïtief zi<strong>en</strong>,<br />
als ze zi<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> bepaal<strong>de</strong> han<strong>de</strong>ling goed is, ís dat die han<strong>de</strong>ling<br />
overe<strong>en</strong>stemt met Gods wil, leidt tot zo veel mogelijk<br />
geluk voor zo veel mogelijk m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>, <strong>en</strong>zovoort. Erg voor <strong>de</strong><br />
hand ligt die ver<strong>de</strong>diging niet. Ethische naturalist<strong>en</strong> – <strong>en</strong> zij<br />
niet alle<strong>en</strong> – verzett<strong>en</strong> zich vaak juist teg<strong>en</strong> het intuïtionisme<br />
omdat het i<strong>de</strong>e <strong>van</strong> e<strong>en</strong> intuïtie die ons oor<strong>de</strong>l<strong>en</strong> verschaft<br />
h<strong>en</strong> niet zo veel zegt. * E<strong>en</strong> an<strong>de</strong>re uitweg zou kunn<strong>en</strong> zijn dat<br />
we e<strong>en</strong> naturalistische <strong>de</strong>finitie opvatt<strong>en</strong> als <strong>de</strong> <strong>de</strong>finitie <strong>van</strong><br />
e<strong>en</strong> spiksplinternieuw (feitelijk) begrip ‘goed’ dat we<br />
voortaan, bij gebrek aan ou<strong>de</strong> bruikbare begripp<strong>en</strong>, in morele<br />
discussies zull<strong>en</strong> gebruik<strong>en</strong>. Maar dat br<strong>en</strong>gt ons weer terug<br />
bij e<strong>en</strong> eer<strong>de</strong>r probleem. Wie er<strong>van</strong> overtuigd is dat e<strong>en</strong><br />
bepaal<strong>de</strong> han<strong>de</strong>ling goed (of preciezer: het beste) is zal daar<br />
doorgaans uit conclu<strong>de</strong>r<strong>en</strong> dat die han<strong>de</strong>ling ook verricht<br />
di<strong>en</strong>t te word<strong>en</strong>. Dat volgt daar min of meer logisch uit. Maar<br />
hoe uit het feit dat e<strong>en</strong> bepaal<strong>de</strong> han<strong>de</strong>ling tot geluk voor<br />
vel<strong>en</strong> leidt, of door God wordt goedgekeurd, † direct volg<strong>en</strong><br />
kan dat zij ook verricht behóórt te word<strong>en</strong>, valt slecht in te<br />
zi<strong>en</strong>. Kortom wie ‘goed’ <strong>en</strong> ‘kwaad’ <strong>de</strong>finieert in term<strong>en</strong> <strong>van</strong><br />
natuurlijke eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> <strong>van</strong> ding<strong>en</strong> of han<strong>de</strong>ling<strong>en</strong>, maakt<br />
het die begripp<strong>en</strong> onmogelijk e<strong>en</strong> doorslaggev<strong>en</strong><strong>de</strong> rol te<br />
spel<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> morele discussie. De relatie tuss<strong>en</strong> goedheid <strong>en</strong><br />
* Zie Hudson 1983: 100-105.<br />
† Het is niet gebruikelijk om <strong>de</strong>ze interpretatie on<strong>de</strong>r het hoofdje<br />
‘naturalisme’ on<strong>de</strong>r te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Ik doe dat hier alle<strong>en</strong> om <strong>de</strong> lezer niet<br />
met e<strong>en</strong> overdaad aan on<strong>de</strong>rscheiding<strong>en</strong> te overstelp<strong>en</strong>.<br />
133
w<strong>en</strong>selijkheid, tuss<strong>en</strong> slechtheid <strong>en</strong> onw<strong>en</strong>selijkheid, zou<br />
daarmee namelijk verbrok<strong>en</strong> zijn. Je kunt niet tegelijkertijd<br />
alle morele begripp<strong>en</strong> in naturalistische term<strong>en</strong> <strong>de</strong>finiër<strong>en</strong> én<br />
gefun<strong>de</strong>er<strong>de</strong> han<strong>de</strong>lingsaanwijzing<strong>en</strong> gev<strong>en</strong>. Het is Moore’s<br />
verdi<strong>en</strong>ste dat te hebb<strong>en</strong> dui<strong>de</strong>lijk gemaakt. *<br />
4.1.2. het on<strong>de</strong>rscheid tuss<strong>en</strong> ‘zijn’ <strong>en</strong><br />
‘behor<strong>en</strong>’<br />
Hume beschrijft op treff<strong>en</strong><strong>de</strong> wijze zijn ervaring met geleer<strong>de</strong><br />
werk<strong>en</strong> waarin e<strong>en</strong> ethische theorie wordt gepres<strong>en</strong>teerd. † De<br />
auteur <strong>van</strong> zo’n geschrift begint meestal met verhal<strong>en</strong> over<br />
hoe <strong>de</strong> wereld in elkaar zit, verhal<strong>en</strong> waarin het werkwoord<br />
‘zijn’ e<strong>en</strong> belangrijke rol speelt, om dan gelei<strong>de</strong>lijk <strong>en</strong> haast<br />
onmerkbaar over te gaan naar verhal<strong>en</strong> waarin het werkwoord<br />
‘behor<strong>en</strong>’ <strong>de</strong> overhand heeft g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Die stap<br />
verbaast hem. Er is e<strong>en</strong> belangrijk verschil tuss<strong>en</strong> ‘zijn’ <strong>en</strong><br />
‘behor<strong>en</strong>’, vaak het ‘Is-Ought-on<strong>de</strong>rscheid’ g<strong>en</strong>oemd, waar we<br />
niet zo maar omhe<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong>. M<strong>en</strong> is het er niet over e<strong>en</strong>s of<br />
die overgang <strong>van</strong> ‘zijn’ naar ‘behor<strong>en</strong>’ volg<strong>en</strong>s Hume logisch<br />
onmogelijk is, of niet. ° Maar één ding is dui<strong>de</strong>lijk: wie die stap<br />
wil mak<strong>en</strong> doet er goed aan aan te ton<strong>en</strong> dat die, in het<br />
betreff<strong>en</strong><strong>de</strong> geval, ook echt gemaakt kan word<strong>en</strong>.<br />
In <strong>de</strong> loop <strong>de</strong>r jar<strong>en</strong> is het afleid<strong>en</strong> <strong>van</strong> voorschrift<strong>en</strong> uit<br />
feitelijke beschrijving<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> taboe geword<strong>en</strong>. Wie zich<br />
bijvoorbeeld voorzichtig afvraagt of <strong>evolutie</strong>biologie ethisch<br />
* Hudson 1983: 87.<br />
† Hudson 1983: 253.<br />
° Hudson 1983: 253-265. Hume’s theorie over moraal kan word<strong>en</strong><br />
geïnterpreteerd als e<strong>en</strong> poging moraal te beschrijv<strong>en</strong> <strong>en</strong> te verklar<strong>en</strong><br />
zon<strong>de</strong>r <strong>de</strong> ver<strong>de</strong>rgaan<strong>de</strong> pret<strong>en</strong>tie morele voorschrift<strong>en</strong> te gev<strong>en</strong> (of het<br />
moest zijn het advies je neer te legg<strong>en</strong> bij wat nu e<strong>en</strong>maal zo is). Zie <strong>de</strong><br />
weergave <strong>van</strong> Maris 1981: 50-59.<br />
134
niet t<strong>en</strong>minste e<strong>en</strong> béétje rele<strong>van</strong>t zou kunn<strong>en</strong> zijn, krijgt al<br />
snel e<strong>en</strong> verontwaardigd ‘Is-Ought fallacy!’ naar het hoofd<br />
geslingerd. Dat is jammer omdat zak<strong>en</strong> waar e<strong>en</strong> taboe op<br />
rust alle<strong>en</strong> al daardoor verlei<strong>de</strong>lijk zijn. Wie iets dui<strong>de</strong>lijk<br />
onmogelijks probeert geeft daarmee blijk <strong>van</strong> onwet<strong>en</strong>dheid<br />
of onbegrip, maar wie e<strong>en</strong> intellectueel taboe te lijf gaat toont<br />
t<strong>en</strong>minste moed. E<strong>en</strong> aantal filosof<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> naam gemaakt<br />
met hun poging<strong>en</strong> om uit e<strong>en</strong> feitelijke uitspraak e<strong>en</strong> normatieve<br />
uitspraak af te leid<strong>en</strong>. * Maar ze hebb<strong>en</strong> <strong>de</strong> filosofische<br />
geme<strong>en</strong>schap niet kunn<strong>en</strong> overtuig<strong>en</strong>. Op e<strong>en</strong> <strong>van</strong> die filosof<strong>en</strong><br />
– Richards, die uitsprak<strong>en</strong> gebaseerd op evolutionaire<br />
overweging<strong>en</strong> als uitgangspunt neemt – kom ik straks<br />
uitgebreid terug.<br />
4.1.3. feit<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong><br />
Het minste dat we <strong>van</strong> Hume <strong>en</strong> Moore kunn<strong>en</strong> ler<strong>en</strong> is dat<br />
we voorzichtig moet<strong>en</strong> zijn als we prober<strong>en</strong> feitelijke <strong>en</strong><br />
normatieve uitsprak<strong>en</strong> te combiner<strong>en</strong>. En we zull<strong>en</strong> zo<br />
mete<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat evolutionaire ethici die voorzichtigheid niet<br />
altijd opbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Maar daarmee is niet gezegd dat feitelijke<br />
uitsprak<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> rol kunn<strong>en</strong> spel<strong>en</strong> in morele overweging<strong>en</strong>.<br />
Wie het zijn plicht acht rek<strong>en</strong>ing te houd<strong>en</strong> met <strong>de</strong> w<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> an<strong>de</strong>r<strong>en</strong> zal moet<strong>en</strong> zorg<strong>en</strong> dat hij weet wat zijn me<strong>de</strong>m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
op prijs stell<strong>en</strong>. Wie het morele principe huldigt dat<br />
niemand verplicht kan zijn tot iets waartoe hij niet in staat is<br />
– ‘ought implies can’ (‘behor<strong>en</strong>’ impliceert ‘kunn<strong>en</strong>’) is hier<br />
* Met name Searl (zie <strong>de</strong> herdruk <strong>van</strong> zijn artikel uit 1964 in Foot 1967)<br />
<strong>en</strong> Gewirth. Voor e<strong>en</strong> bespreking <strong>van</strong> Gewirth’ theorie zie Hudson<br />
1983: 277-294, <strong>en</strong> <strong>de</strong> bijdrage <strong>van</strong> Veldhuis in Hubbeling <strong>en</strong> Veldhuis<br />
1985: 81-113. Richards’ b<strong>en</strong>a<strong>de</strong>ring, die ik ver<strong>de</strong>rop bespreek, is – t<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>le – door Gewirth’ aanpak geïnspireerd. Zie ver<strong>de</strong>r ook Mackie 1977,<br />
Maris 1981.<br />
135
<strong>de</strong> standaardfrase * – zal uit het feit dat iemand blind is<br />
terecht conclu<strong>de</strong>r<strong>en</strong> dat hem niets verwet<strong>en</strong> kan word<strong>en</strong><br />
wanneer hij zich voorbij verbod<strong>en</strong>toegangsbordjes begeeft.<br />
En wie <strong>de</strong> norm aanhangt dat belofte schuld maakt, zal uit het<br />
feit dat hij iemand e<strong>en</strong> ti<strong>en</strong>tje beloofd heeft terecht afleid<strong>en</strong><br />
dat hij die an<strong>de</strong>r ook e<strong>en</strong> ti<strong>en</strong>tje behoort te gev<strong>en</strong>. † Het is heel<br />
wel d<strong>en</strong>kbaar dat biologische – <strong>en</strong> dan met name ethologische<br />
– k<strong>en</strong>nis op die manier <strong>van</strong> belang kan zijn, bijvoorbeeld<br />
doordat die ons leert on<strong>de</strong>r welke omstandighed<strong>en</strong> bepaal<strong>de</strong><br />
<strong>gedrag</strong>ing<strong>en</strong> <strong>de</strong> beste, of juist <strong>de</strong> minste, kans hebb<strong>en</strong> voor te<br />
kom<strong>en</strong>. Maar in al die gevall<strong>en</strong> spel<strong>en</strong> feit<strong>en</strong> e<strong>en</strong> rol in<br />
red<strong>en</strong>ering<strong>en</strong> waarin uit feit<strong>en</strong> én algem<strong>en</strong>e norm<strong>en</strong><br />
specifiekere norm<strong>en</strong> word<strong>en</strong> afgeleid. Zon<strong>de</strong>r die algem<strong>en</strong>e<br />
norm<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> al die red<strong>en</strong>ering<strong>en</strong> drogred<strong>en</strong><strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
4.2. evolutionaire ethiek<br />
Het evolutionaire d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> speelt al lang e<strong>en</strong> rol in discussies<br />
over <strong>de</strong> grondslag<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> ethiek. Volg<strong>en</strong>s Comte ° leidt <strong>de</strong><br />
<strong>evolutie</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> m<strong>en</strong>s onontkoombaar naar e<strong>en</strong> uitein<strong>de</strong>lijk<br />
* Op zich is ‘ought implies can’ e<strong>en</strong> ethisch principe zon<strong>de</strong>r uitein<strong>de</strong>lijke<br />
rechtvaardiging, of het moest zijn dat het het opstell<strong>en</strong> <strong>van</strong> regels<br />
waaraan m<strong>en</strong> zich niet houd<strong>en</strong> kan voorkomt. Maar daarmee ga je<br />
er<strong>van</strong> uit dat het het w<strong>en</strong>selijke effect <strong>van</strong> morele principes is dat<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zich er strikt aan houd<strong>en</strong>. En daar b<strong>en</strong> ik eerlijk gezegd nog<br />
helemaal niet <strong>van</strong> overtuigd. Ik heb soms e<strong>en</strong> diep respect voor<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die strev<strong>en</strong> naar iets onmogelijks. Zeker zolang ze dat do<strong>en</strong> in<br />
het besef dat het in<strong>de</strong>rdaad om iets onmogelijks gaat. E<strong>en</strong> handvol<br />
e<strong>en</strong>voudige voorbeeld<strong>en</strong> moge hier volstaan: <strong>de</strong> ti<strong>en</strong> gebod<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong><br />
alle ti<strong>en</strong> geschrapt moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> als ‘ought’ in<strong>de</strong>rdaad ‘can’<br />
impliceer<strong>de</strong>. (En in zekere zin is dat ook b.v. Ruse’ conclusie – zie Ruse<br />
1984 a .) Maar dat neemt natuurlijk niet weg dat m<strong>en</strong> ervoor kiez<strong>en</strong> kan<br />
dat principe aan te hang<strong>en</strong>.<br />
† Het voorbeeld is <strong>van</strong> Searl, met één verschil: volg<strong>en</strong>s Searl volgt <strong>de</strong><br />
plicht tot betal<strong>en</strong> uit <strong>de</strong> belofte <strong>en</strong> <strong>de</strong> – feitelijke – betek<strong>en</strong>is <strong>van</strong> het<br />
belov<strong>en</strong> alle<strong>en</strong>!<br />
° Voor e<strong>en</strong> uitgebrei<strong>de</strong> weergave <strong>van</strong> Comtes i<strong>de</strong>eën zie Maris 1981.<br />
136
stadium waarin <strong>de</strong> sam<strong>en</strong>leving als geheel tot volle ontplooiing<br />
komt <strong>en</strong> waarin het individu <strong>de</strong>rhalve vooral door<br />
altruïstische gevoel<strong>en</strong>s geregeerd zal word<strong>en</strong>. En daaruit<br />
volgt, zijns inzi<strong>en</strong>s, dat altruïsme onze hoogste waar<strong>de</strong> moet<br />
zijn. Ook volg<strong>en</strong>s Sp<strong>en</strong>cer * leidt <strong>evolutie</strong> naar e<strong>en</strong> i<strong>de</strong>aal<br />
eindpunt, maar volg<strong>en</strong>s hem is <strong>evolutie</strong> vooral e<strong>en</strong> kwestie<br />
<strong>van</strong> ‘strijd om het bestaan’ <strong>en</strong> het ‘overlev<strong>en</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> sterkst<strong>en</strong>’.<br />
Zoud<strong>en</strong> we te zeer ons best do<strong>en</strong> om <strong>de</strong> min<strong>de</strong>r sterk<strong>en</strong> te<br />
help<strong>en</strong> in die strijd dan zou dat onze eig<strong>en</strong> evolutionaire<br />
ontwikkeling – <strong>en</strong> dus het goe<strong>de</strong> zelf – kunn<strong>en</strong> belemmer<strong>en</strong>.<br />
Altruïsme zal daarom altijd door e<strong>en</strong> gezond egoïsme <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
sterkst<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> ingeperkt. † Voor <strong>de</strong>ze <strong>en</strong> an<strong>de</strong>re<br />
filosof<strong>en</strong> zijn dus <strong>de</strong> richting <strong>en</strong> het eindpunt <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>evolutie</strong><br />
– <strong>en</strong> dat zijn feitelijke zak<strong>en</strong> – normgev<strong>en</strong>d.<br />
Ook nu zijn er weer wet<strong>en</strong>schappers die <strong>de</strong> <strong>evolutie</strong>biologie<br />
will<strong>en</strong> gebruik<strong>en</strong> om ethische problem<strong>en</strong> te lijf te gaan. Van<br />
* Zie Maris 1981.<br />
† Wellicht is <strong>de</strong>ze weergave te simpel. Als ik Maris goed begrijp dan had<br />
Sp<strong>en</strong>cer e<strong>en</strong> instrum<strong>en</strong>talistische opvatting over het moreel goe<strong>de</strong>:<br />
goed is wat g<strong>en</strong>ot verschaft. Morele oor<strong>de</strong>l<strong>en</strong> zijn <strong>de</strong> uitdrukking <strong>van</strong><br />
ons zoek<strong>en</strong> naar g<strong>en</strong>ot. Het doel <strong>van</strong> <strong>de</strong> moraal acht hij het in stand<br />
houd<strong>en</strong> <strong>van</strong> het lev<strong>en</strong>. Maar dat kan alle<strong>en</strong> zo zijn als het lev<strong>en</strong> meer<br />
g<strong>en</strong>ot dan narigheid verschaft. Zo niet dan zou, volg<strong>en</strong>s Sp<strong>en</strong>cer,<br />
<strong>gedrag</strong> dat e<strong>en</strong> eind aan het lev<strong>en</strong> maakte goed zijn. Zo bezi<strong>en</strong> is<br />
Sp<strong>en</strong>cer eer<strong>de</strong>r e<strong>en</strong> hedonistisch <strong>de</strong>scriptivist dan e<strong>en</strong> voorvechter <strong>van</strong><br />
evolutionaire ethiek. Hij gebruikt <strong>de</strong> <strong>evolutie</strong>theorie slechts om af te<br />
leid<strong>en</strong> wat het lev<strong>en</strong> <strong>en</strong> dus het g<strong>en</strong>ot <strong>en</strong> dus <strong>de</strong> moraal het beste<br />
di<strong>en</strong><strong>en</strong> zal. En daar is niet meer mis mee dan dat het e<strong>en</strong> erg groot<br />
vertrouw<strong>en</strong> in wet<strong>en</strong>schappelijke theorieën impliceert. Tegelijkertijd<br />
echter vat Sp<strong>en</strong>cer <strong>evolutie</strong> op als e<strong>en</strong> ontwikkeling naar steeds hogere<br />
(ook in e<strong>en</strong> morele zin) lev<strong>en</strong>svorm<strong>en</strong>, met <strong>de</strong> m<strong>en</strong>s aan <strong>de</strong> top. En wie<br />
zou zich aan die ontwikkeling will<strong>en</strong> onttrekk<strong>en</strong>? Die ontwikkeling is<br />
trouw<strong>en</strong>s onontkoombaar, dus <strong>van</strong> e<strong>en</strong> echte ethische keuze is<br />
nauwelijks sprake. Zo bezi<strong>en</strong> speelt <strong>evolutie</strong>biologie wel e<strong>en</strong> erg grote<br />
rol, groter dan die <strong>van</strong> <strong>de</strong> feit<strong>en</strong> die we soms nodig hebb<strong>en</strong> om uit<br />
algem<strong>en</strong>e meer specifieke norm<strong>en</strong> af te leid<strong>en</strong>. En dat rechtvaardigt<br />
het vermoed<strong>en</strong> dat Sp<strong>en</strong>cer wel <strong>de</strong>gelijk <strong>waard<strong>en</strong></strong> ontle<strong>en</strong>t aan zijn<br />
versie <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>evolutie</strong>theorie (zie ver<strong>de</strong>r Maris 1981: 103-120).<br />
137
h<strong>en</strong> is Wilson <strong>de</strong> meest bek<strong>en</strong><strong>de</strong>. Volg<strong>en</strong>s hem is het <strong>de</strong><br />
hoogste tijd om <strong>de</strong> ethiek te ‘verbiologiser<strong>en</strong>’. * Alle<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
(socio)biologie zal e<strong>en</strong> goe<strong>de</strong> verklaring kunn<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> voor<br />
het feit dat wij morele wez<strong>en</strong>s zijn, <strong>en</strong> voor wat we als moreel<br />
<strong>gedrag</strong> beschouw<strong>en</strong>. Zon<strong>de</strong>r e<strong>en</strong> ge<strong>de</strong>g<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nis <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
biologie zijn onze morele beslissing<strong>en</strong> slag<strong>en</strong> in <strong>de</strong> lucht. En –<br />
althans zo lees ik Wilson – veel meer dan die k<strong>en</strong>nis hebb<strong>en</strong><br />
we niet nodig.<br />
Moraal is volg<strong>en</strong>s Wilson uitein<strong>de</strong>lijk uitsluit<strong>en</strong>d e<strong>en</strong> kwestie<br />
<strong>van</strong> gevoel<strong>en</strong>s. En die gevoel<strong>en</strong>s ontspruit<strong>en</strong> in <strong>de</strong> hypothalamus<br />
<strong>en</strong> het limbische systeem. † Daar ligt (fysiologisch) vast<br />
tot hoeveel altruïsme wij g<strong>en</strong>eigd <strong>en</strong> in staat zijn. En dat op<br />
zich kunn<strong>en</strong> we weer evolutionair verklar<strong>en</strong>. ° We zag<strong>en</strong> in het<br />
vorige hoofdstuk dat het verklar<strong>en</strong> <strong>van</strong> onze altruïstische<br />
neiging<strong>en</strong> (in e<strong>en</strong> ethisch rele<strong>van</strong>te zin <strong>de</strong>s woords) lastiger is<br />
dan Wilson lijkt te d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>. Maar dat is wellicht e<strong>en</strong> overkomelijk<br />
probleem. Belangrijker is in dit verband dat Wilson<br />
goed <strong>en</strong> kwaad, althans in zijn vroege werk, k<strong>en</strong>nelijk<br />
interpreteert als dat wat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> wel, respectievelijk niet,<br />
will<strong>en</strong>. Daar is op zich weinig teg<strong>en</strong> in te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>, maar het<br />
betek<strong>en</strong>t wel dat het morele ‘extra’ waar Moore op wees<br />
buit<strong>en</strong> beschouwing blijft. En dat betek<strong>en</strong>t dat <strong>de</strong> weg naar<br />
* ‘Sci<strong>en</strong>tists and humanists should consi<strong>de</strong>r together the possibility that<br />
the time has come for ethics to be removed temporarily from the hands<br />
of the philosophers and biologicized’ (Wilson 1975: 562). Wilson lez<strong>en</strong><br />
is erg moeilijk, ik geef mijn eig<strong>en</strong> interpretaties dus graag voor betere.<br />
† Evolutionair gezi<strong>en</strong> zeer ou<strong>de</strong> hers<strong>en</strong>on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>l<strong>en</strong>.<br />
° ‘… the emotional control c<strong>en</strong>ters in the hypothalamus and limbic<br />
system of the brain flood our consciousness with all the emotions …<br />