Den Gulden Winckel. Jaargang 20 - digitale bibliotheek voor de ...

Den Gulden Winckel.
Jaargang 20
bron
Den Gulden Winckel. Jaargang 20. Hollandia-Drukkerij, Baarn 1921
Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/_gul001192101_01/colofon.htm
© 2009 dbnl

De Nederlandsche detective-roman
1
TOEN eenige jaren geleden ‘Ivans’ met ‘De Man uit Frankrijk’ verscheen, als
eerste van een reeks oorspronkelijke detective-romans, debuteerde daarmede de
Nederlandsche detective-roman.
Men had reeds tallooze Engelsche gelezen, men las nu ‘De Man uit Frankrijk’.
Men keek elkaar aan en men zei met een vleugje vaderlandschen trots: ‘nou, zie
je wel, dat kunnen wij óók al’. Inderdaad scheen het, dat thans voor goed aan het
Engelsche monopolie een einde zou gekomen zijn.
Thans krijgen we het achtste boek uit de ‘G.G. serie’, en dezelfde auteur gaf ook
nog ‘Het Verre Koninkrijk’, een soort historischen ‘roman van strijd en avontuur’, en
nu ‘Juffrouw Mientje’ met een aantal ‘vreemde verhalen’.
En het is een teleurstelling gebleken.
Bij de blijde geboorte van den auteur ‘Ivans’ juichten de omstanders over dezen
Nederlandschen Conan Doyle. Dat was niet geheel onjuist: de eerste werken van
de G.G. serie kunnen werkelijk in velerlei opzicht met de Sherlock-Holmes-serie
vergeleken worden. Doch beging men reeds in den aanvang de vergissing, ook den
naam van Edgar Poe te noemen, thans blijkt men zelfs den naam van Arthur Conan
Doyle oneer te hebben aangedaan.
Dat het noemen van Edgar Poe een vergissing was, is duidelijk. Edgar Poe heeft
in zeker opzicht de heele generatie van Engelsche en Amerikaansche schrijvers
van detective-stories ingeleid, doch dit verandert niets aan de waarheid dat Edgar
Allan Poe een kunstenaar was, terwijl de meerderheid dier navolgers slechts
schrijvers zijn.
Dit ‘slechts’ houdt geen geringschatting in. Het schrijven van goede
detective-verhalen is een eerzaam handwerk en zelfs een zeer bijzonder en zeer
moeilijk handwerk, dat een heel bepaalden aanleg eischt. De goede
detective-verhalen vormen een zeer te waardeeren ontspannings-lectuur en de
uiterst scherpzinnige geesten, die ze maken kunnen, hebben recht op onze
bewondering en op de geldelijke belooning, die hun dan ook ruimschoots gewordt.
Het blijft echter ... handwerk. Terwijl Allan Poe een kunstwerk schiep. Waar Conan
Doyle, Oppenheim, Reeve, Le Queux, Jenkins, Rohmer, en dozijnen anderen den
lezer spanning geven, geeft Poe huivering. Zij, de detective-story-schrijvers
houden het verstand bezig, op zeer aangename wijze bezig, doch Edgar Allan Poe
- en Chesterton, als hij wil - spreken tot datgene, wat slechts door kunstenaars kan
worden bewogen.
De schrijvers die na Poe kwamen hebben situaties bedacht, véél gecompliceerder
dan Poe, ontknoopingen gevonden, véél verrassender, maar een enkel zinnetje van
Poe geeft meer sensatie - niet in de bioscoop-beteekenis van het woord -
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

2
suggereert meer stemming, dan heele hoofdstukken van die anderen.
Daarom ... het noemen van Poe was een vergissing.
Want dat Ivans geen kunst gaf, leerde reeds de allereerste bladzijde, en hij had
ook geenszins de pretentie.
Maar nu Ivans een paar jaar heeft geschreven, kan de plaats naast Doyle, Reeve,
Oppenheim en soortgenooten hem eveneens niet langer worden gelaten.
Een detective-verhaal moet in de allereerste plaats spannend zijn. De Engelschen
hebben er het zuiverder woord voor: ‘thrilling’.
‘Thrilling’ zijn, dat is hun taak, houdt tevens hun bestaansrecht in. Het verstand
moet erdoor worden beziggehouden, de aandacht van de dagelijksche dingen
afgetrokken maar toch niet naar iets ‘beters’ omhooggehaald. En na ingespannen
arbeid, of in den trein, of in een verloren uur, of in dagen van conflicten vormen zij
dan ook een pleizierig en niet te onderschatten middel tot ontspanning en
verstrooiïng.
Hoe geheel en uitsluitend zij zich richten tot het verstand, blijkt zeer duidelijk uit
het dikwijls geheel ontbreken van het liefdethema, terwijl toch in elk ander soort van
Engelschen roman de loveaffair een onontbeerlijk attribuut is. Het liefdehistorietje
ontbreekt zelfs nimmer in de avontuurlijke romans - het genre, hetwelk hier het
dichtst aan grenst, en waarvan Rider Haggard en De Vere Stacpoole eenige der
voornaamste bedrijvers zijn. In den zuiveren detectiveroman is dit thema, zoo al
niet onmogelijk, dan toch geenszins noodzakelijk. Wel is een vlot
beschrijvingsvermogen noodig, en het gemakkelijk treffen van den dialoog, en het
karakteriseerend typeeren, en de kennis van vreemde landen, maar de voornaamste
van deze vereischten ‘how to write a novel’ is: het vinden van een spannende en
niet te ontwarren intrigue en het zelf-gevonden raadsel dan op vakkundige en
aangename wijze te ontraadselen.
Dit is het eerst-noodige. De rest.... doet ieder op eigen wijze. Veel Engelschen
beschikken daarbij over humor, de een grimmig, de ander spottend, maar altijd goed
gehumeurd, die hun figuren een groote aantrekkelijkheid geeft. In het kiezen en
uitbeelden van deze figuren zoowel als van de omgeving waarin zij optreden, bleken
de Engelschen en Amerikanen even onuitputtelijk als vindingrijk.
Zoodat een buitengewone virtuositeit hen inderdaad in staat stelt, het intellect
van honderdduizenden - zij, die het vak goed verstaan, schrijven zich allen rijk -
eenige uren bezig te houden.
Zoodra het detective-verhaal dit echter niet meer doet, is het veroordeeld. En de
laatste werken van Ivans missen inderdaad het vermogen bezig te houden, verliezen
daarmede hun recht van bestaan en hun auteur daardoor zijn plaats tusschen de
Engelsche corypheeën op dit gebied.
Voor ons is dit te betreuren, omdat er geen enkel ander Hollander is, die het wel
kan.
Voor den schrijver Ivans zelf is het eveneens te betreuren, omdat zijn experimenten
op ander ‘gebied’ - schrijversgebied, kunstgebied zelfs - tot heden alle mislukt zijn
en er geen enkele aanwijzing is dat zij eens wel zullen gelukken.
Terwijl juist de Engelsche voorgangers van Ivans al-doende leeren, de
moeilijkheden van hun vak steeds beter overwinnen, telkens weer nieuwe situaties
vinden, draden weven, handelingen bedenken, figuren scheppen, hun vak steeds
volkomener beheerschen, begon de G.G.-serie van Ivans na het vierde, vijfde werk
te verslappen. Een inzinking vertoonde zich; het begon te vervelen. Ivans bleek niet
de onuitputtelijkheid te bezitten welke van zijn overzeesche vakgenooten een van
de onbegrijpelijkste en meest bewonderenswaardige eigenschappen is. ‘Aan den
Rand van het Bosch’ en ‘De Schaduw’ stonden technisch ver beneden de vorige.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

En slechts op de techniek komt het aan, bij deze werken, omdat zij niets anders
zijn dan techniek.
De auteur Ivans is een te scherpzinnig man, om dit niet zelf bemerkt te hebben.
Zijn eerste werken waren frisch, met goede typeering, oorspronkelijke opvatting en
een voortreffelijke intrigue. Hij schreef den beschaafden zakenmans-stijl, welke voor
werk, dat met literatuur in geenerlei verband staat, geheel voldoende is.
Doch na ‘Het Verloren Spoor’ begonnen de invallen moeilijker te komen; het ging
wat haperen, er stokte ergens iets; af en toe moest gezocht en geknutseld worden,
en de schrijver bemerkte zelf wel, dat het niet meer het ware was.
Toen begon zijn vergissing. Hij ging zich toen wagen aan een soort
gefingeerd-historischen roman. Het bleek een mislukking.
En thans, not at all abashed, verschijnt hij met ‘Juffrouw Mientje’, een
Amsterdamsche geschiedenis. Gevolgd door een aantal ‘Vreemde verhalen’.
Dit nu had de heer Ivans niet moeten doen. Want het is een betreurenswaardige
vergissing. Het gebied waarop hij zich hiermede waagde, is hem volkomen vreemd
en hij is diensvolgens hopeloos verdwaald.
Voor het verhaaltje, hoe een oud, gebogen kantoormannetje tot diefstal komt op
een kantoor waar hij al veertig jaren werkte, is toch iets anders noodig dan de heer
Ivans kan geven.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

3
Een detective-verhaal is het niet. Daarmede vervalt dus de daarvoor bestemde
maatstaf en past het oordeel dat verhalen met literatuur-allures treffen moet.
Nog dringender is dit noodzakelijk voor de verhalen, die op ‘Juffrouw Mientje’
volgen.
‘Juffrouw Mientje’, een burgerlijk vertelseltje, is alleen maar vlak en onbeduidend
en vervelend, maar die ‘vreemde verhalen’ met hun Edgar Poepretenties, zijn
werkelijk een weinig ergerlijk.
Met deze korte verhalen bedoelt Ivans heel iets anders dan met zijn G.G. boeken.
Nog zonder hem de pretentie in de schoenen te willen schuiven, iets als Poe's
Tales te willen geven, zoo ligt een vergelijking met de korte verhalen van bijvoorbeeld
Walch of Bordewijk toch te zeer voor de hand om niet vast te stellen, hoe volkomen
mislukt deze literaire poging is.
Deze schetsen gaan alle over iets bovennatuurlijks. Geheimzinnige honden, welke
verschijnen, droomen die uitkomen, geesten die voorspellingen doen, dooden die
terugkeeren vormen de onderwerpen. Daar is toch wel iets mee te doen, nietwaar?
Deze stof is bovendien gewild in onzen tijd, waarin zoo velen die den vasten grond
verloren, zich wierpen in die ‘geestelijke stroomingen’, draaikolken welke zoo
menigeen omlaag trokken.
En Bordewijk, om een voorbeeld te noemen, hééft er hier en daar ook wel iets
van gemaakt, al is ook hem wel af en toe het gevaar der banaliteit te sterk gebleken.
Ook Ivans probeerde het, reikte daarmee naar ‘de litteratuur’. Hij kwam niet verder
dan de keuken.
Want dat deze verhalen een enkel serieus lezer zouden vinden, is onmogelijk.
Elk griezelig historietje is niets dan een eentonig relaas. Menige ‘gemengd
nieuws’-rubriek is smakelijker. Daar is geen enkel zinnetje, in al dit werk, dat ook
maar iets meer is dan een mededeeling zonder meer. Iedere suggestie, iedere
stemming ontbreekt geheel. Zelfs de zeurigste stamgast zou zich schamen aan zijn
tafeltje met zulke flauwe geschiedenissen aan te komen, waarin geen enkele aardige
wending, noch beschrijving, noch uitbeelding is te vinden en de ‘pointe’ even
zouteloos en onbeteekenend is als de telkens weer klagende conclusie: ‘wie in
godsnaam geeft mij de verklaring?’
Deze ‘vreemde verhalen’ zijn niet raadselachtig, maar onnoozel, niet geheimzinnig
maar kinderachtig, niet bovennatuurlijk maar vervelend. De schrijver wilde iets
griezeligs geven, en zou er niet in slagen, kinderen naar bed te jagen.
Deze mislukking is te betreuren. Doch er is een mogelijkheid, dat wij reden tot
verheuging zouden hebben. Die mogelijkheid ligt in de kans, dat de schrijver deze
mislukking zal aanvaarden.
Indien de auteur Ivans zich van literaire experimenten onthoudt en zich bepaalt
tot het lectuurgebied, dat hij eens blijk gaf te beheerschen, kunnen wij nog goede
boeken van hem verwachten, welke, in hun eigen aard, een niet te ontkennen
verdienste hebben.
Want dat Ivans een aardigen detective-roman kan schrijven, hebben zijn eerste
werken aangetoond. Dat zij desniettegenstaande achteruitgingen, matter werden,
verslapten, is zeer goed te verklaren uit een overproductie, die in het aanvankelijk
succes zijn oorzaak vond.
De eerste boeken der G.G.-serie, door een toeval ontstaan, vonden een hartelijk
onthaal en vele lezers; het was dus verklaarbaar, schoon niet verstandig, dat Ivans
meer leverde, in korter tijd dan goed was voor de hoedanigheid van zijn werk, dat
juist een zorgvuldige en min of meer minutieuze bewerking eischt.
In een paar jaar tijds schreef Ivans tien romans en verschillende schetsen. Dit is
te veel.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Maar indien hij zich den tijd gunt tot het weloverdacht ontwerpen, het verzorgd
uitwerken, en hij zich weet te beperken tot één, of hoogstens twee romans per jaar,
dan zullen deze ongetwijfeld dezelfde goede eigenschappen bezitten, welke ‘De
Man uit Frankrijk’, ‘Het Spook van Vöröshegy’ en de ‘Medeplichtigen’ tot aangename
ontspannings-boeken maakten.
W.G.N. DE KEIZER.
Divagatie over expressionisme 1)
Ei, visch niet met een zoo zwaarmoedig lokaas naar dezen stinkbaars,
dien men wijsheid heet.
SHAKESPEARE: De Koopman van Venetië.
GOETHE meende in een onzalig oogenblik 2) - toen zijn muze sliep, want déze
bespotting hadd' ze nimmer geduld - dat dàtgene in een kunstwerk de hoofdzaak
is, wat een proza-paraphrase ervan nà kan vertellen, m.a.w.: de idee-kern. Idee-kunst
dus.
1) Hoewel één-en-ander nog niet volkomen tot naar hier doordrong (het minst in de litteratuur)
meenen de lieden van de voorhoede, dat alle expressionisme reeds van vooreergisteren is.
Inderdaad is het niet meer volmaakt ‘modern’: Kunstenaar is men echter nimmer bij de gratie
van ver- (of weinig)-gevorderd-zijn in wat dan heet: moderniteit, maar bij gansch andere
gratiën (‘Niemand ist gut, weil er neu ist; Keine Kunst ist schlecht, weil sie anders ist’.
(Edschmid).
2) Gespräche mit Eckermann: 1827; maar Goethe wist ook - eveneens tegenover Eckermann,
weer 1827: ‘Vielmehr bin ich der Meinung: Je incommensurabeler und für den Verstand
unfassbarer eine poëtische Production, desto besser’.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

4
Welaan: een kunstwerk met een idee als kern, een zin tot grondslag en hoofdzaak,
bestààt niet. Want al valt er ook voor hen, die de goddelijke doelloosheid der kunst
niet voelen, zooal geen strèkking, dan toch een betèekenis uit een werk te puren,
wanneer ook bij den maker die strekking, of zelfs maar die beteekenis voòrzat, het
peil van een allegorie zal zijn schepping(!), van marionetten zullen zijn menschen
(!) bezwaarlijk te boven komen. Slechts den heel-grooten gelukt het, desnoods huns
ondanks en met eenig idee hoogstens als bijzaak, geest en bloed zoo onscheidbaar
te vermengen, in hun sterkste spanning niettemin, dat wij éen oogenblik de beide
werelden, en juist in hun grootst-mogelijke, (betrekkelijke) zelfstandigheid, in-èen
gevoelen. Want nog immer schijnt mij het wezen van een kunstwerk te bestaan in
de ondeelbaarheid van: inhoud en vorm, van: deel en geheel - in het:
organisch-gegroeidzijn. En indien het achteraf mogelijk is, éen van die beide er
afzonderlijk uit te lichten, dan is zoo'n werk òf (als die hoofdzaak de inhoud is): een
aangekleed, vermomd 1) probleem, allegorie, filosofie in franje - òf (als die hoofdzaak
de vorm is): rhetoriek, fraze. Romain Rolland begreep wat Jean-Christophe moest
zijn, opdat zijn werk een kùnstwerk ware: een mènsch - edoch, hij faalde: de man
is er te einheitlich, te consequent, te principieel voor, en werd op z'n best: een
wandelende overtuiging. Men meent van Hamlet, dat hij het symbool, de verschijning
is van de twijfelidee - en zeker, dunkt me, dat is hij bijvoorbeeld onder andere òok,
maar niet dàt vòòr alles, niet dàt in hòofdzaak....
Alles, dunkt me, wat er in een proza-paraphrase van een kunstwerk kan nà-verteld
worden, is bijzaak, aller-bijzakelijkste bijzaak, en werken, die restloos in een
commentaar te vangen zijn, beteekenen even zoo vele misgrepen als kunst. Neem
het intusschen Shaw niet al te zeer kwalijk, dat hij nimmer anders te-werk-ging: hij
is zich zijn on-artisticiteit waarschijnlijk ten volle bewust, hij pretendeert ten slotte -
naar ik verwacht - geen kunstenaar te zijn; hij kiest volkomen in nuchteren moede
zijn allegorieën, zijn marionetten; - en dàn kan men de vlijmscherpte van zijn intellect,
de koelbloedige consequentie's zijner rede voluit apprecieeren. En waardeer als
zòodanig bijna geheel Ibsen's, Hebbel's, X's en Y's oeuvre, maar niet als kunst. -
Shakespeare ontsprong den dans en geen duizend kunst-theoretici, psych-analytici
zullen Hamlet of Lear klinken in de boeien hunner diagnoses - hem, noch zelfs zijn
schaduw. - En men kwam en komt er toe dergelijke ideekunst expressionisme te
gaan noemen 1) en men zegt dan bijvoorbeeld van een boom van Van Gogh, dat
die: het algemeen-menschelijk symbool is van heel het Menschelijk Lijden... en
daarom Vincent: expressionist. Handhaaf desnoods de dwaasheid (in 't algemeen
-) en ontoereikendheid dezer (hoogstens) termen-ter-onderscheiding (natuurlijk:
elke indeeling is verkeerd, niet enkel om zijn slechts persoonlijke geldigheid, maar
reeds als remmend ingrijpen in de vloeiende werkelijkheid; doch: als wij
psychologiseeren, theoretiseeren, diene de term, de begrenzing; dat ook -), nimmer
dient eenig isme als ‘richting’, principe den kunstenaar te leiden, en Van Gogh is
dan ook geen expressionist omdat zijn werken algemeen-menschelijke symbolen
(expressies) van algemeen-menschelijke ziele-staten zouden zijn, want krachtens
diè eigenschap zijner werken kan men hem, in 't gunstigste geval: symbolist, allegorist
waarschijnlijk eerder, noemen - expressionist is hij (en hij is het, inderdaad, ten
deele) krachtens heel andere kenmerken, hoedanigheden van zijn persoonlijkheid.
1) Timmermans verraadde zijn onmacht in deze (ook, of misschien juist Pallieter is: filosophie
in franje) toen hij vóor in éen van zijn boeken schreef, dat hij het ‘met wat letterkunde omcierd’
had.
1) Huebner, Emmel, Edschmid, Goll (ook die nog), als theoretici, Kaiser, Werfel, Rubiner(!) als
kunstenaars, vertegenwoordigen sprékend deze opvatting; volmaakt expressionist naar het
àndere inzicht: Kurt Heynicke. Daartusschen in - wat dézen kant van de zaak aangaat,
tenminste: Rilke, Kasack, Trakl. (modern Duitschland biedt veel toelichtings-materiaal).
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Expressionist is - dit als voorloopig ‘concretum’, in den zin dien ik eraan hecht en
uiteen zal zetten, wèl Kandinsky (de latere), niet Heckel. Maar (nog even
teruggrijpen): herhaaldelijk hoort men tegenwoordig expressionist noemen den
vertolker van een bepaalde (min of meer afgeronde, gesloten) idee, van een bepaald
‘gevoel’ (‘algemeen-menschelijk’, vooral) - den symbolist (naar b.v. Havelaar's veel
juistere definitie), wiens werken mij altijd onweerstaanbaar associaties opdringen
met bazar-ausichten: Geloof, Hoop en Liefde. -
Men meent dan: dit is niet de bizondere liefde van twee toevallige menschen, dit
is de Liefde van Mensch tot Mensch, dit is een bizondere verschijningsvorm van de
Groote, Al-omvattende (hoofdletters vóór!) Kosmische Liefde, en men vindt, dat de
kunstenaar in die verbizondering, individualiseering der groot-menschelijke principes
- niet meer dan een aanduiding, een grooten omtrek behoeft te geven. Dit zegt men
niet zoo botweg, want men prijst den vorm, de details, maar: de Idee is toch het
glorie-moment, de Idee is het Levend Beginsel. - Ik meen echter, dat in de uiterste
verbizondering, dòorwerking van een (niet slechts desnòods, maar lièfst)
ondefinieerbaar ‘gevoel’, in de organisch-gegroeide verwerkelijking,
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

5
verbeelding, van een - en desnoods algemeenmenschelijke, maar niet ideëele, niet
principiëele - ‘stemming’ het wezenlijke van het leven zich zuiverder spiegelt dan
in eènig idee-kunstwerk.
Het idee-expressionisme wordt veel gepredikt, veel daadwerkelijk beoefend, en
het verheugende bij de kunstenaars is (tegenover de dogmatische theoretici), dat
veelal hun menschelijkheid, d.i. in dit geval: hun inconsequentie, hun ontrouw aan
‘principes’, het wint; zoo maakte Gramatté, theoretisch uitgesproken
idee-expressionist, werken, die de starre allegorie zijner ‘bedoeling’ triomfantelijk
bespotten; zoo zal steeds een echt artiest door-hèen en ondanks zijn: ‘schema’,
zijn: ‘geraamte’, kùnst zien groeien - mede tot zijn eigen blijde verwondering - en
alleen niet-begenadigden leveren werken af, die van a tot z kloppen met hun
bedoeling, principe, idee. - Maar men late hun dat genoegen en men late den
anderen theoretici het genoegen dergelijk gemaakt werk ‘expressionisme’ te noemen,
en men late mij het genoegen, dat niet te doen.
Ter toelichting van wat mij, meer bizonderlijk, expressionisme lijkt en ter
rechtvaardiging van een dergelijke werkwijze (hoewel de practijk eigenlijk deze
reeds rechtvaardigt: ‘mij en anderen zijn deze werken schoon’ -) kies ik den schilder
Rudolf Bauer; maar: ik-zelf ben de eerste om nadrukkelijk te bevestigen, dat àlle
kunsttheorie en -beschouwing een secundaire arbeid is (den critischen niet-schepper,
of den schepper-op-non-activiteit toebedeeld - terzijde: ook kunst-zelf-scheppen is
‘secundaire arbeid’: reproduceeren n.l. van leven - en de steeds tot-berstens-toe
met vitaliteit geladene zou aan den ‘vloek’ van het (her)scheppen niet toekomen ...)
niet bij-machte het wezen van eenig kunstwerk ook maar aan te raken, laat staan
te: verklaren. Op z'n best omschrijft men het intuïtiefen intellectueel-vatbare deel
van een werk, van de mentaliteit van zijn maker, nimmer de vluchtige, ondefinieerbare
essence; hoogstens den neerslag daarvan in onzen geest, ons gemoed. Want het
schijnt mij, dat wij, in het oogenblik dat het kunstwerk ons ontvangt en wij het
kunstwerk ontvangen, even, in de uiterste verijling onzer persoonlijkheid, in haar
blanksten, gespannen staat, een moment (tijdstip) bereiken, waarin wij een
trillend-evenwichtige rust (éen-zijn) ervaren, die echter vlak daarna zich reeds weer
moment (in mechanisch-geestelijken zin) voelt en roept om haar tegendeel - (zoo
is iedere ‘eenheid’ op haar beurt weer (slechts) moment, waarna het vereenigd met
haar tegen-moment een ‘eenheid’ vormt, die eveneens weer (slechts) moment is
... en zoo voort). Tot die ‘eenheid’ voert gèen beschouwing.
Bauer schept zoò: (en er is misschien geen wezensverschil tusschen bijvoorbeeld
Hesse en Heynicke, tusschen im- en ex-pressionisme, en verschilt slechts de weg,
het medium, de mentaliteit van den kunstenaar en daarover gaan onze smaken,
proen-contra's: want hopeloos-geborneerd lijkt mij de man, die zegt Whitman wèl,
maar Wilde niet te aanvaarden (den mènsch tegenover den ‘aestheet’), Tolstoï wèl,
maar Hoffmann niet (den realist tegenover den romanticus): een veiliger houding
overigens, dan die beide aanvaardt -): als neerslag van een ondefinieerbaar ‘gevoel’
groeit (of staat plotseling) een vizioen voor zijn (‘innerlijk’) oog, en als ‘de droom
hem in de handen gestegen’ is, beeldt hij dien. - Al te eenvoudig-geschematiseerd
stel ik het voor - in der daad - maar in abstracto is zoo het proces.
Het onderscheid met den impressionist is in hoofdzaak dit: dat déze nimmer,
Bauer (c.s.) bij ‘voorkeur’ werken: ‘met de oogen dicht’; dat namelijk de
tastbaar-reëele buitenwereld noch als motief (te volgen: naturalisme of: te
verdraaien), noch als uitdrukkings-materiaal aan het totstandkomen van het
expressionistische kunstwerk deelneemt, zoodat het vrij van en onvergelijkbaar met,
schier relatie-loos nàast de natuur komt te staan, hoogstens bij elkaar te rubriceeren
als beide: openbaringen van den geest. Of in het vizioen niet ook
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

vroegerbuiten-zich-waargenomen kleur-en-vlak- en andere combinatie's verwerkt
zijn, is moeilijk bepaalbaar. Het vizioen dus, gevoed en bij voortduring gedrèven
door het primaire ‘gevoel’, gemengd met veel persoonlijke elementen (n'en déplaise
de theorie en prediking van het ònpersoonlijke door dèze expressionisten 1) wordt
beeld, dat in den beschouwer het ‘gevoel’, waaruit het groeide, min of meer daarmee
overeenkomstig teweeg brengt. Het proces is zòo samen te vatten: ‘gevoel’ ... vizioen
... werk ... ‘vizioen’ ... ‘“gevoel”’.
En de rechtvaardiging blijve nog maar achterwege: ‘de practijk bewijst alles’. Het
feit namelijk, dat ook een werk (misschien zelfs juìst een werk) dat zoò ontstaat ons
daàr kan brengen, waar wij door kunst immer - en gaarne - gebracht worden, is een
borg voor de levensvatbaarheid ervan. Maar: als er over pro-en-contra's
gepolemiseerd moet worden, over: het doel der kunst, over: kunst en menschheid,
over: a-, b-, c-isme, over: individualisme en de gruttersconferentie - bij het (relatieve?)
inzicht in de relativiteit aller waarden - in godsnaam - ik ben bereid.
H. MARSMAN.
1) Die van ‘Der Sturm’ hoofdzakelijk; vergelijk Lothar Schreyer: Die neue Kunst (Sturm, jaargang
X, pag. 66, 83, 103, 118).
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Letterkundig nieuws uit Frankrijk
VII
Het dure boek.
6
DE prijzen worden waarlijk buitensporig. Men herinnert zich de verontwaardiging
van het publiek, toen, verleden jaar, de uitgevers den boekenprijs bepaalden op frs.
7. -. De meeste uitgevers zwichtten voor dat protest; doch langzamerhand, van den
eenen toeslag op den anderen, heeft de prijs van het Fransche boek weer de fatale
bovenste sport bereikt ... en (waar zal mij die figuur heenvoeren?), zelfs
overschreden! Zoo zweeft hij nu in de ruimte, dreigende naar beneden te storten,
en van het wankel gebouw onder zijn breeden voet een volkomen ruïne te maken!
De Nouvelle Revue Française gaf zooeven een nieuwen druk uit van Paul
Claudel's Le Père humilié, op dun papier en voor zeven francs, - en
Plon-Nourrit - ziedaar de voltigeur boven het laddertje! - liet ons voor J. en J.
Tharaud's L'ombre de la Croix frs. 7.50 neerleggen!
Waar moet dit heen?
Laten wij eens hooren wat Eugène Montfort er over denkt, in zijn artikel Il faut
sauver le livre français, verschenen in de Figaro: ‘Om den boekenprijs
tot op een normaal peil te verlagen, moet eerst het zoo dure papier afslaan. Te dien
einde moet de vervaardiging van het boek geschieden in steden, waar de
inkoopprijzen der fabricagebenoodigdheden zoo billijk mogelijk zijn. Misschien ware
het mogelijk - zoo werd reeds van andere zijde geopperd - in Roemenië een groote
uitgeversfirma op te richten, waar, op Roemeensch papier, goedkoope Fransche
uitgaven worden gedrukt. Het is eveneens bekend dat een Parijsche uitgever
binnenkort de publicatie zal ondernemen van een reeks boeken die hij te Weenen
op Oostenrijksch papier zal laten verschijnen; een andere firma overweegt hetzelfde
plan te Amsterdam tot uitvoering te brengen. Zoo zou Amsterdam, evenals in de
XVIIIe eeuw, een centrum worden van Fransche uitgaven. Want men wete wel, dat
in dien tijd de Fransche boeken niet alleen wegens de grootere vrijheid van drukpers
te Amsterdam verschenen, maar ook omdat de papier-prijs en de zetkosten er veel
geringer waren dan in Frankrijk. De verwezenlijking van al deze plannen zou tot dit
eigenaardig resultaat leiden: vanuit Boekarest zou de Fransche Gedachte zich naar
het Oosten verspreiden, en vanuit Amsterdam tot in het beschaafde Westen
doordringen ...
‘La Première Classe’.
Iedereen kent Daudet's typisch meesterwerkje La Dernière Classe, het
verhaal van een jongetje uit den Elzas, dat na den Fransch Duitschen oorlog
Monsieur Hamel, zijn Franschen onderwijzer, vervangen ziet door een Duitscher,
Herr Klotz (Le nouveau Maître). Toen, bijna vijftig jaar later, Herr Klotz opnieuw
door de politieke gebeurtenissen over de nieuwe grenzen werd gezet, en de Elzasser
jeugd wederom haar Monsieur Hamel voor de schoolbanken mocht begroeten,
kwam de Amerikaan Donald Harper op de gedachte, twee prijzen, resp. 1000 en
500 frs. groot, uit te loven voor het beste werk - gedrukt of manuscript - weergevende
de indrukken, op dezen ‘Eersten Schooldag’ ervaren. De Jury is thans vastgesteld
en bestaat o.m. uit Emile Boutroux, Brieux, Madame Saint-René Taillandier, e.a.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Een hand vol kleine nieuwe uitgaven.
- Ferenczi brengt een nogal aardig boekske van Lucie Delarue-Mardrus: Le
Château Tremblant (Fr 0.95, Parijs 1920). Ook ditmaal is de niet
onverdienstelijke schrijfster aan het vertellen gegaan over kinderen. Bij twee
boerenkindertjes uit Normandië, wordt een rijk meisje van mysterieuze afkomst,
Lucrèce, in den kost gedaan. Het aristocratische kind werd door twee even
geheimzinnige en even rijke dames in een auto gebracht, en van haar onbekende
familie wordt nooit meer iets vernomen. Lucette - zoo heet ze nu - raakt door de
onvoorzichtigheid en de bijgeloovige domheid van de boertjes in een (ook al weer)
geheimzinnig kasteel, ‘Le Château Tremblant’, verdwaald, en verdwijnt er ook weer
even mysterieus. Na jaren komen de moeder en dier echtgenoot, niet de vader van
Lucrèce, het meisje opeischen, natuurlijk tevergeefs. De tot nu toe verzwegen
waarheid van Lucette's verdwijning moet thans wel bekend worden, en men vindt
in de ruïnen het kleine, halfvergane geraamte ... Wij lazen het werkje aan de heerlijke
Normandische kust ... en vonden het misschien daarom aardiger dan het in
werkelijkheid is.
In dezelfde uitgave, die uitsluitend ‘oeuvres inédites’ brengt van hedendaagsche
groote romanschrijvers: Prévost, Lichtenberger, Francis de Miomandre, Edmond
Jaloux, e.a. (het zijn onoogelijke boekjes van 126 pagina's, klein en bleek gedrukt
en met een affreus gedecoreerd geel papiertje als omslag), lazen wij met veel
genoegen een bundel Psychologieën (No. 1) van den zielekenner Marcel Prévost
(Femmes et Maris) fr. 0.95, (1920). Op welke levendige wijze weet hij ons in
korte, anecdotische novellen verschillende typen voor te stellen, in onderhoudende
verhalen de gecompliceerdheid der vrouwenziel aan te toonen! In zijn studie
Jalousie moderne geeft hij de ontleding van het jaloeziegevoel in de liefde
vol-
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

7
gens een theorema dat hier op neerkomt: ‘Bij onze tijdgenooten is de liefdesjaloezie
samengesteld uit een ietsje hartstocht, en een massa conventie. En de ondergrond
dezer conventie is doodeenvoudig eigenliefde’. Het verhaal dat deze stelling staaft
lazen wij vroeger onder den titel La jolie Sorcière, besproken in D.G.W. van
15 Febr. 1920. Adrien (pp. 44-48) leert eens te meer hoe dwaas het is, het huwelijk
op passie alleen te grondvesten. Na de aardige kinderidylle, beschreven in La
Cave à Liqueurs volgt een beeldenserie Profils de Maris die om hun
levendigheid en geestige bondigheid aan den grooten La Bruyère herinneren. In
Puérilités wonen wij het ontwaken bij van een Chérubinzieltje en zien wij
tegelijkertijd hoe de zich voor het eerst manifesteerende liefde bij den jongen man
eerlijk, spontaan en schuchter, bij het jonge meisje sceptischer is, en vooral reeds
haar zin voor intrige en haar onbetrouwbaarheid in actie brengt. Maxime is de
echtgenoot die verstandig en objectief kan nadenken over het bedrog zijner vrouw
en zich in zijn lot weet te schikken als een wijze. Een aardig intrigetje à la Mendès
is de novelle in briefvorm L'Aumônier, terwijl Simone et le bon Dieu op
humoristische manier bewijst, welk een voor henzelf verkeerden indruk
kerkelijk-vromen in de kinderziel wekken door hun voor kinderen immers nog minder
dan voor henzelf begrijpelijke zoogenaamde symbolische voorstellingen. En in het
slotstuk Philosophie vernemen wij, aan welke voorwaarden een goed Fransch
huwelijksleven dient te voldoen: ‘Gewoonlijk is in Frankrijk de vrouw de wijste en
de meest verdraagzame; in sommige Slavische landen is het tegenovergestelde
eerder waar; maar in of buiten Frankrijk is verdraagzaamheid de eerste eisch. Het
gaat hiermee als met de kleine “voordeelen”, die ons dienstpersoneel zich verschaft.
Er zijn dienstboden die je openhartig-weg bestelen, maar de meeste stellen zich
tevreden met onschuldige gapperijtjes; als je die niet door de vingers ziet, loopen
ze allemaal van je weg ...’.
Marcel Prévost's Femmes et Maris brengt niets wat een teeken des tijds
mag heeten. Maar het amuseert, en leert veel over de onvergankelijke kernzeden
van het Fransche volk.
In dezelfde uitgave (No. 2) verscheen Edmond Jaloux Vous qui faites
l'endormie ... Het is wellicht bekend, dat Edmond Jaloux voor eenige maanden
door de Académie Française bekroond werd voor het ensemble van zijn werken.
Maar minder bekend is het wellicht, dat Marcel d'Albaret twintig jaar is en tot die
categorie romantische verliefden behoort, die het water drinken uit een openbare
fontein, waarin de Geliefde, i.c. Madame de Dainnamare, zich even heeft gespiegeld,
en die 's avonds, bij maanlicht natuurlijk, geknield liggen voor het donkere
slaapkamervenster hunner aangebedene (resp. pp. 9 en 36). Dit vervelende boekje,
dat, o symbool door het onderbewustzijn eens slordigen binders geschapen, bij
ieder blad dat men omslaat, een blad verder uit elkaar valt, lazen wij slechts tot
zoowat blz. 50, en we kunnen dus den lezer niet verklaren, wat Edmond Jaloux met
zijn eigenaardigen titel bedoelt. Maar dat hoeft ook niet, want we zullen niemand
aanraden, dit romanwerk van het ordinairst allooi te lezen.
J.H. Rosny Jeune: La Petite Nielle. Fernande Etcher, zoo lezen wij in dit
bij Flammarion verschenen boekje (Une Heure d'Oubli ..., Nr. 44, 1920, frs.
0.45) is bestemd om de vrouw te worden van haar vroeger speelmakkertje, Jacques
Macauran, thans beroemd mathematicus te Parijs, die bij Fernande in zijn vroegere
woonplaats Bayonne uit komt rusten van zijn zenuwsloopenden arbeid. Niet met
haar evenwel doch met haar vriendin Danielle de Labesque, komt het huwelijk tot
stand. Na welke zielsprocessen, aarzelingen en overwinningen op conventie, op
egoïsme en afgunstigheid, - dàt verhaalt Rosny de Jongere in dit mooi, met
menschkundige opmerkingen doorzaaid verhaal, dat het lezen overwaard is.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Necrologie.
Voor eenige maanden overleed te Marseille, zijn geboortestad, op 88-jarigen leeftijd
Charles Mérouvel, eigenlijk Chartes Chartier, een romanschrijver van
een schier ongeëvenaarde vruchtbaarheid. Van dezen auteur, wiens genre de
populaire roman was, geeft de catalogus van den Franschen boekhandel 53 werken
op, voor het meerendeel uit twee of drie deelen bestaande!
- Op zestigjarigen leeftijd overleed te Parijs Madame Jeanne Lapauze-Loiseau,
bekend onder haar schrijfstersnaam Daniel Lesueur, geb. in 1860, die haar
loopbaan begon als dichteres en naam maakte door haar psychologische
romanwerken, waarvan de beroemdste zijn: Marcelle, Nietzschéenne (die
de energie verheerlijkt), Invincible Charme (waarin de liefde wordt beschreven
van een Duitsch officierszoon voor een Fransche officiersdochter, een aantal
feuilleton-achtige avonturenromans die bij het publiek en serieuze critici wel in den
smaak vielen, Calvaire de Femme, Madame de Ferneuse etc. Haar
critieken waren zeer gewaardeerd; haar vurig feminisme spreekt uit vele harer
romans.
Goedkoope Herdrukken.
In de serie Une Heure d'Oubli... verschenen:
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

8
Nr. 46, Argile de Femme, door Paul Hervieu (geb. te Neuilly, 1857, gestorven
te Parijs, 1916), zes sarcastisch-humoristische schetsen, waarvan L'Esquimau
en Krab uitmunten door hun bittere realiteit, en waarvan de laatste, Guignol,
een uiterst treurigen indruk nalaat; - Nr. 47, Le Roman d'un Ménage, aan
Michel Provins' Heures Conjugales ontleend, geeft in een vlotten dialoogvorm
weer eens een kijk op den droevigen toestand van een Fransch huwelijk, gesloten
tusschen een totaal onervaren bakvischje, Huguette, en een gewetenloozen
bruidschatjager, Roger de Collanges. Het overspel, waar men van begin af aan het
voorgevoel van heeft, blijft ook werkelijk niet uit, doch voor de buitenwereld blijft de
schijn behouden van een gelukkige verbintenis, gelijk een gave schil om een
wormstekige vrucht. - No. 48, Marcel Prévost's Poupette, (uit zijn Fausse
Bourgeoise), houdt ons gezellig een uurtje bezig met de levensgeschiedenis
van een allerliefst ateliermeisje; het is een fatsoenlijke, zacht-ontroerende
geschiedenis, ondanks de jolige allures van den aanvang en van de beide
omslagplaatjes: zij deelt ons de kalme voldoening mee van een overwinning op
banale zinnelijkheid en gemakkelijken wellust. Een goed boekje ten
De ‘tweeling-schrijvers’ MAX en ALEX FISCHER
slotte. - In No. 49 hebben de directeuren der uitgave, Max en Alex Fischer, hun
cliëntele weer wat stof tot lachen gegeven met hun Après vous, mon
Général! ... Deze allervermakelijkste geschiedenis vertelt, zooals gewoonlijk met
veel woordspelingen en met charges tegen de Fransche bureaucratie der ministeries
en het beheer der spoorwegen, de ingewikkelde gevolgen van een vergissing,
waardoor, na hun overlijden, de rijke generaal Hector de Poulpiquet du Retourg in
de doodkist der arme, tegelijkertijd gestorven weduwe Ernestine Mongénie
terechtkwam, en de familie dezer goede dame de lijkkist ontving met het stoffelijk
overschot des gefortuneerden krijgsmans. - L'Amour et le Plaisir, gevolgd
door Les Petits Messieurs de Nèvres door Henri de Régnier (geb. te
Honfleur in 1864), behoort tot die gewaagde, profane letterkunde die tot een
ondeugend medeglimlachen dwingt, maar op wier strekking de Kerk wel niet bijster
gesteld zal zijn. (No. 50). Zij vertellen, soms met een gewaagden wellust,
liefdesavonturen van niet altijd even zuiver allooi en zijn ontleend aan zijn
novellenbundel Couleur du Temps; het eerstgenoemde was in 1906
afzonderlijk te Parijs verschenen, voor rekening van den schrijver. - Als altijd geestig,
als altijd de vereeuwiger van Parijsche overspelverhalen, als altijd de weergalooze
vrouwenkenner en zielvorscher, verhaalt Marcel Prévost ons in La peur de
L'Enfer (No. 51), hoe Paulette Valenty bijna haar ontrouwen man met gelijke
munt betaalde. Inhoud: sinds lang bekend! Vorm: eerste kwaliteit humor. Wel waard,
gelezen te worden. - Deel 154 van de Nelson-uitgave brengt ons twee verhalen van
Jules Claretie (1840-1913), een uit den Franschen Revolutietijd, Les Huit Jours
du Petit Marquis, het met zachte melancolie weergegeven relaas van 't lijden
en het leven van Markies Hector de Beauchamp d'Antignac, banneling in het groote
mistige Londen; en Carlos et Cornélius, een hartstochtelijk geschreven
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

verhaal van haat en ijverzucht tusschen twee Hollandsche Noordpoolreizigers uit
het midden der vorige eeuw.
- Van Charles Henri Hirsch, die niet eens altijd geestig is als hij zijn pen wijdt aan
pornographie en die zoo zot zijn naam bedierf door zijn quasi-Hollandschen roman
La Ville Dangereuse, (net zoo Hollandsch als de Eiffeltoren), verscheen in
herdruk Une Tête légère, (‘Une Heure d'Oubli’, No. 17), dat o.m. alle
dramatische eenheid mist: nu eens hou je het voor een charge tegen gewetenlooze
gerechtsmannen, dan weer worden dezen, weliswaar met spot, doch niet antipathiek
voorgesteld. De jolige gedeelten zijn het wat àl te, - en daardoor lijkt de tragiek van
het tragische een parodie.
De stand der hedendaagsche poëzie in Frankrijk.
Francis Carco, romanschrijver en dichter, geeft in La Poésie 1) een overzicht van
den toestand der poëzie onzer dagen in Frankrijk. Ofschoon de
1) Uitg. E. Sansot. Parijs, 1919, fr. 2.25.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

9
auteur geen nieuwe gezichtspunten opent en zich niet onderscheidt door een zeer
persoonlijke meening omtrent richtingen en dichters van de laatste dertig jaar, is
het boekje wel geschikt om den leek een kijk te geven op den aard van de moderne
(Cliché MANUEL)
JULES CLARETIE in zijn werkkamer.
poëzie en hem op de hoogte te stellen van de bedoelingen der voornaamste
‘scholen’, zooals het Unanimisme van Jules Romains, het Spiritualisme van André
Delacour, het Neo romantisme van Joussain, Beauduin's Paroxysme en Barzun's
Dramatisme, dat wij de orchestratie der poëzie mogen noemen 1) . Verhaeren
en Whitman, zoo lezen wij op pag. 69, oefenen op de huidige dichtkunst slechts
een geringen invloed uit, dien het buitenland vaak overschat. Want naast het aantal
groepen revolutionnairen die Verhaeren, Whitman of Marinetti volgen, en die den
algemeenen naam van futuristen kunnen dragen, blijft de traditie voortleven als
de sterkste en standvastigste uiting van den Franschen geest.
MARTIN PERMYS.
[Boekenschouw]
Godsdienst; paedagogie; letterkunde
In den réveilkring, door Everard Gewin. - (Hollandia-drukkerij, Baarn
1920).
Wanneer er na Allard Pierson over het Réveil wordt geschreven, gaat men
onwillekeurig latere geschriften met de ‘Oudere Tijdgenooten’ vergelijken. Toch is
een dergelijke vergelijking in verreweg de meeste gevallen onbillijk, zij is het stellig
ook bij het boek van den heer Gewin, die allerminst met de pretentie naar voren
treedt iets te geven wat met Pierson's boek zou kunnen worden vergeleken, maar
1) Zie hierover C.P. van Rossem, Het Moderne Fransche Tooneel, Uitg. Fransche
Kunst, No. VII, Sijthoff, Leiden, 1918, pp. 69-70.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

uitsluitend over allerlei personen en toestanden die hem in het Réveil interesseeren
wenscht te verhalen. Ofschoon hij zich geen geestverwant van de mannen en
vrouwen van het Réveil weet, is het hem toch gelukt den geest van het Réveil te
verstaan en weet hij onze belangstelling voor den kring waarin hij ons introduceert
op te wekken en levendig te houden.
Het boek valt in vier hoofdstukken uiteen: ‘Van de ontwaking’, ‘Mevrouw Groen
van Prinsterer’, ‘Dr. A. Capadose’, ‘Da Costa en De Clercq’, van welke het tweede
en derde hoofdstuk reeds eerder elders zijn verschenen. Ik heb den indruk dat de
schetsen over Capadose en Da Costa en De Clercq het best zijn geslaagd. Vooral
het hoofdstuk over Capadose, een man die reeds lang meer de aandacht verdiende,
is met liefde geschreven. De schrijver verhaalt ons hoe Capadose, de leerling van
Bilderdijk en vriend van Da Costa, als dokter te Amsterdam tot het christendom
overging en tegelijk met den heer en mevrouw Da Costa gedoopt werd; hoe hij de
practijk als medicus neerlegde, zich vervolgens te Scherpenzeel vestigde en daar
druk bezochte conventikelen hield. Vooral in de periode gedurende welke hij, na
Scherpenzeel te hebben verlaten, te Den Haag woonde, tracht de heer Gewin ons
hem in zijn strijd tegen den geest der eeuw, vooral ook tegen de vaccinatie, te
schetsen.
Op ongeveer eenzelfde wijze als over Capadose, verhaalt de schrijver over Da
Costa en De Clercq. Bij de beschouwing van het leven van Da Costa staat de auteur
achtereenvolgens stil bij zijn verhouding tot Bilderdijk, het huwelijk van Da Costa
met zijn nichtje Hanna Belmonte, terwijl vooral ook ‘De Bezwaren tegen den Geest
der Eeuw’ en andere polemieken aan een uitvoerige bespre-
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

10
king worden onderworpen. Na de schets van Da Costa teekent de heer Gewin ons
De Clercq in zijn innerlijk leven, hoe teer hij met zichzelf omging, hoe hij religieus
steeds beslister werd, maar tegelijk bevreesd was voor een te strak doorgevoerd
exclusivisme bij Da Costa. Wie het dagboek van De Clercq in de uitgave van Pierson
kent, weet hoe De Clercq juist op religieus gebied over Da Costa dacht en verwondert
zich er niet over, dat juist dit dagboek het belangrijkste materiaal voor het laatste
hoofdstuk heeft geleverd.
Ofschoon ook De Clercq invloed op de religieuze ontwikkeling van den heer
ISAÄC DA COSTA in 1882.
Naar een olieverfschilderij van PIENEMAN DEN OUDERE
en mevrouw Groen oefende, is het volgens Gewin, en hier wijkt hij eenigszins van
Pierson af, toch vooral Merle d'Aubigné geweest, die de Groen's tot het christendom
bracht. Van welke beteekenis vooral ook Mevrouw Groen voor het leven van Groen
van Prinsterer is geweest kan men uit het tweede hoofdstuk afleiden, waar eenige
eigenaardige kenmerken van Mevrouw Groen worden geteekend. In haar oprecht
en eenvoudig geloof was zij eenigszins bevreesd voor geregeld verkeer in de
uitgaande wereld, aarzelde zij zich te zeer aan de menschen te hechten, beijverde
zij zich om de belangen der armen te behartigen, maar wist zij bovenal ook het huis
aan den korten Vijverberg tot een middelpunt van christelijk leven te maken.
Terwijl het eerste hoofdstuk een soort van algemeene inleiding op het Réveil
bedoelt te geven, vinden wij door geheel het boek besprekingen van allerlei wat in
den Réveilkring onze aandacht verdient. Gesproken wordt over de relaties met de
Réveilmannen in Zwitserland, ook in Frankrijk (Malan, Monod, Lutteroth e.a.), over
het feit dat velen uit den Réveil-kring met zeer eenvoudigen geregeld in aanraking
plachten te komen, een gegeven waarop in den laatsten tijd vooral ook Prof. Knappert
heeft gewezen; over de verhouding van het Réveil tot de Roomsche kerk, zijn drang
tot evangelisatie en zijn religieuze toekomstverwachting, ook over de minachting
waaraan Da Costa en de zijnen waren blootgesteld. Vooral dit laatste treft ons ook
in deze schetsen van den heer Gewin opnieuw. Het is ongeloofelijk wat men zich
tegenover de mannen van het Réveil als Da Costa, Molenaar, Ter Borg e.a. heeft
veroorloofd.
Wanneer het boek van den heer Gewin een wetenschappelijk werk bedoelde te
zijn, dan zouden er besliste bezwaren oprijzen.
Als teekening van de ontwaking is het eerste hoofdstuk, vooral ook om het gemis
aan teekening van het milieu waarin het Réveil ontstond, niet geheel bevredigend.
Ook heb ik den indruk, dat er, b.v. bij de behandeling van een persoon als die van
Mevrouw Groen, maar vooral ook van een man als Capadose, nog wel meer uit de
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

onnen gehaald zou kunnen worden, dan hier geschiedt, en dat het in ieder geval
te betreuren is, dat er nergens naar de oorspronkelijke bescheiden, die de heer
Gewin overvloedig tot zijn beschikking heeft gehad en gebruikt heeft, wordt verwezen.
Edoch, wie dit boek een streng-wetenschappelijken maatstaf aanlegt, legt een
maatstaf aan, waaraan het geschrift niet wenscht te worden onderworpen. De heer
Gewin heeft ons in den Réveil-kring willen binnenleiden en ons allerlei van dezen
kring willen vertellen. Meer heeft hij niet willen geven. Welnu,
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

11
dit laatste is hem zeker gelukt. Mij althans heeft hij eenige aangename uren weten
te bezorgen.
Werkhoven (U).
Dr. M. VAN RHIJN.
Onze groote kinderen, door I. Kooistra. Over Opvoeding in de
Puberteitsjaren. I. Hun wezen en ons doel. 2e druk. - (Groningen-Den
Haag, J.B. Wolters, 1920).
Er zijn van die gezegden die om de een-of-andere, niet altijd te verklaren, reden
zich terstond een plaatsje veroveren in het geheugen van de menschen. Ze brengen
zoo'n uitspraak dan ook bij gelegenheid te pas, waardoor die al grooter verbreiding,
al grooter bekendheid verwerft; en zóo dikwijls zelfs van geslacht op geslacht wordt
overgeleverd. Dan is zoo'n gezegde tot een spreekwoord geworden. Maar een
spreekwoord is niet altijd een waar woord; en dat komt dan daar vandaan dat het,
zooals ik schreef, slechts plaats kreeg in het geheugen van de menschen, - maar
niet doordrong tot hun denken: anders toch was het onjuiste ervan wel opgemerkt.
Een gezegde van dien aard lijkt me de uitspraak: wie de jeugd heeft, heeft de
toekomst. Ik weet het: dit gezegde wil uiting geven aan een zekere geestdrift, aan
een liefde tot de jeugd. Maar bij eenigszins nadere beschouwing zou dat toch wel
eens een heel oppervlakkige geestdrift, een heel gedachtelooze liefde kunnen
blijken. Want het is toch eigenlijk de uiting van tamelijk grof konservatisme; dat is
dus van egoïsme. Want wie die leus bij zijn opvoedend streven op den voorgrond
stelt, die geeft daarmee te kennen de jeugd te willen vormen naar eigen beeld en
gelijkenis; dus: eigen wereld- en levensbeschouwing van zoo groot gewicht te achten,
dat die aan de jeugd mag, ja moet worden opgedrongen of ingegoten, al naar men
noemen wil; dus: de jeugd te willen opvoeden, niet om haarzelfs wil, maar ter wille
van eigen ‘voortbestaan’.
Bij eenig nadenken is de bedoelde leus dus niet zoo mooi als ze oppervlakkig
lijkt.
En bovendien - bij eenig nadenken kon men toch wel tot de konkluzie zijn gekomen
dat deze uitspraak ook - gelukkig! - ten eenenmale onjuist is. Wie de jeugd heeft,
heeft de toekomst - als dat waar was, dan waren wij allen minst genomen nog
vuuraanbidders en steenvereerders. Men ziet het toch dagelijksch, dat een kind,
opgevoed in zekere richting, op een gegeven moment een anderen koers inslaat.
Men weet toch bij ondervinding dat geen enkel geslacht de toekomst heeft, want
dat elk volgend anders is dan het geslacht dat het opvoedde.
Er is geen enkel levenstijdperk dat meer de onhoudbaarheid van deze als waarheid
aan den man gebrachte uitspraak doet zien, dan het tijdperk dat we, in een ruwe
bui, plegen aan te duiden als: de beruchte vlegeljaren, of, in meer ernstige stemming
als: de moeilijke puberteitsperiode.
Immers, het kind dat zich vertrouwensvol neervlijt in moeders armen, dat zijn
kleine hand legt in de groote hand van vader, en zich door hem laat leiden, waarheen
de weg ook voert - dat kind kan nog de illuzie geven dat de ouders het altijd, als
kind, zullen behouden. Maar als het kind eenmaal is opgegroeid tot den jongen
mensch, dan moet die illuzie wel verdwijnen: het vertrouwen in zijn opvoeders is
ernstig geschokt, hij gelooft niet meer in hen; en min-of-meer heeft daardoor een
verkoeling plaats in de verhouding tusschen ouder en kind. Dan lijden de ouders,
want dan voelen zij dat de toekomst die zij meenden te hebben, wegglijdt tusschen
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

hun handen. Mr. Britling, in het boek van Wells, kende deze ervaring ook zoo goed:
‘Dat zijn dingen die een mensch zeer ter harte gaan. Je hebt in je hand wat van
alles op de wereld het moeilijkst te behandelen is, een jongen verwanten geest. Je
voelt je verantwoordelijk voor hem, je weet dat je verantwoordelijk voor hem bent,
en je verliest je voeling met hem. Die kan je niet terugvinden... Ik heb ernaar
gestreefd, voor dezen opgroeienden jongeman geen bestuurder die hem in zijn
vrijheid belemmert, geen direkteur, geen huistiran te zijn; en in werkelijkheid
beteekende dat, dat ik hem zijn eigen weg liet gaan. Ik beheersch hem niet. Ik hoopte
zijn raadgever te kunnen zijn. Maar ziet u, hij stelt te veel prijs op mijn achting en
mijn goeie meening over hem. Als alles goed gaat, dan verneem ik het. Maar als
de wereld duister voor hem begint te worden, dan verzwijgt hij voor mij zijn zorgen.
Juist terwijl ik er zoo op bedacht ben, ze met hem te bespreken’.
En de smart hierover uit hij dan in deze woorden: ‘En ik lig nachten wakker, en
strek de handen uit naar mijn zoon, die het niet zal weten voor ook zijn zonen tot
jongelingen opgroeien’.
En nu zou ik haast durven zeggen dat, als dit het resultaat is van de opvoeding: dat
er te hunner tijd in het leven van de jonge menschen het bewustzijn doorbreekt, dat
hun ouders hen hebben liefgehad, zooals zijzelf nu hun kinderen liefhebben - dat
dan èn ouders èn kinderen dit resultaat mogen loven, en dat verder al het andere
bijzaak is.
Eenmaal komt de dag dat voor het oudere geslacht alle hoop als vervlogen is,
omdat het geen geloof meer hebben kan in de toekomst, ten gevolge van de
‘afdwalingen’ der jongeren.
Maar dan is er toch nog dat eene: de liefde. ‘De liefde tot de kinderen is iets
buitengewoon teers;
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

12
ze dwingt tot het geven van het hart. Ze is een ding dat van God komt’, zooals Mr.
Britling het uitdrukte.
En de ouders zullen dan misschien kunnen beseffen, dat het goed is zooàls het
is.
Het hierboven vermelde boek is geschreven met die liefde tot het opkomend geslacht.
En daarom is het goed het te lezen; en daarom behoeven we het ook niet te
bekritizeeren, en ermee te polemizeeren - want al dat andere is dan maar bijzaak.
AMSTERDAM.
P.L. VAN ECK JR.
Isaäc da Costa. Bloemlezing uit zijn werken, ingeleid door M.A.P.C.
Poelhekke. - (Amsterdam, J.M. Meulenhoff, 1920).
Over de mannen van ‘het Réveil’ blijkt men niet uitgepraat! Na het artikel van Everard
Gewin over den tot het Christendom bekeerden Israëlietischen geneesheer Dr.
Abraham Capadose in ‘De Gids’ van verleden jaar het veelszins voortreffelijk
DA COSTA
Naar een silhouet-teekening
(Uit: Poelhekke, Is. Da Costa)
boek van den zelfden schrijver, dat ons ‘In den Réveilkring’ nog wat dieper
binnenleidt, een boek waarin de auteur waarlijk menschen heeft weten te
teekenen. En nu komt de firma Meulenhoff met dit deeltje in haar Bibliotheek van
Nederlandsche Schrijvers en geeft ons een bloemlezing uit Isaäc da Costa's werken,
met een inleiding van den verdienstelijken Poelhekke.
Inderdaad, onze dagen bieden wel eigenaardige contrasten! Aan den eenen kant
een toenemende verwereldlijking naar de leuze ‘laat ons eten en drinken want
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

morgen sterven wij’ - aan den anderen kant belangstellende aandacht van
beschaafden(!) voor godsdienstige denkbeelden waarvan men zeggen zou dat
ze zoo geheel niet de signatuur dragen van dezen tijd, die, voor zoover hij dan
bevrediging van godsdienstige behoeften zoekt, zijn verlangen eerder strekt naar
een vaag religieus en liefst oostersch getint pantheïsme. Het Christendom, en dan
nog wel het Christendom in zijn min of meer piëtistisch, methodistisch en ascetisch
gekleurde schakeeringen, scheen wel, zij 't dan voorloopig (natuurlijk: voorloopig!)
te hebben afgedaan. Nu plaatst ons de publieke belangstelling voor dit raadsel. Een
liberaal groot maandschrift neemt gretig een lang en objectief gesteld artikel over
den eertijds gesmaden en belachen ‘dweper’ Capadose op; een schrijver, die in
een Woord Vooraf uitdrukkelijk verklaart niet met de door hem geschetste beginselen
in te stemmen, pluist eindeloos geduldig 5000 brieven na en geeft een boek over
de mannen en vrouwen van het Réveil met een zóó sympathiek accent dat men
zeggen zou: hij is geestelijk één der hunnen; en, eindelijk, laat een liberaal uitgever
door een (roomschen) letterkundige een bloemlezing bezorgen uit de verzen van
Isaäc Da Costa, wiens naam als dichter men in zich respecteerende kringen al haast
niet meer met fatsoen durfde uitspreken.
Nog eens: eigenaardige verschijnselen! Uit reactie te verklaren? De zucht van
onzen verslapten tijd naar godsdienstvormen, waarin een zekere ziekelijke
gevoeligheid zich koesteren kan? Misschien. Maar er is, dunkt ons, toch ook iets
anders. Wij snakken weer naar karakter, persoonlijkheid. En dan doet het er
voorloopig weinig toe of die persoonlijkheid (die altijd boven-‘persoonlijk’ is, naar
den engeren zin) een Kuyper zij of een Da Costa, een Querido of een Just Havelaar.
Da Costa dus dan nu. Voorloopig dan misschien alleen als mode (ook Just
Havelaar is in de mode). Maar wat zou het? Een persoonlijkheid blijft een
persoonlijkheid, die zijn invloed doet gelden ook op wie haar misschien vooralsnog
slechts spelenderwijs naderen.
Da Costa's werk en zijn denkbeelden zijn voor een goed deel verouderd. De lezing
van dit boekje heeft mij in die meening versterkt. Niet weg neemt dit echter, dat
deze man, naar Byvancks woord: ‘een schepper van geestelijk leven’ is geweest,
en geestelijk leven is immers ‘van alle tijden’?
v.E.
Potgieter. Bloemlezing uit zijn Gedichten en Prozawerk, uitgezocht door
en met een inleiding voorzien van Dr. J.B. Schepers. Deel II: Lyriek en
Schildering. - (Amsterdam, J.M. Meulenhoff, 1920).
In zijn Inleiding vergelijkt Dr. Schepers Potgieter met Beets. Bij den vollen gloed die
er over Potgieter's werk ligt, mist zijn geheele persoonlijkheid dat luchtige, dat gevoel
voor den humor der dingen, die vrijmoedigheid van zich te laten gaan
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

13
en het eens stekelig te zeggen; dat levendige, dat inpakt, omdat het altijd aangenaam
is als een ander in 't ootje wordt genomen...
Toch - gloed bij Potgieter? Ja zeker. Potgieter was een schrijver die alles tot
‘hooger’ peil bracht en dat ging meest ten koste van het meesleepende in den
gloed; maar die gloed blijft in hem voortsmeulen, laait niet uit in felle lyriek, doch
legt zich als middagzon over de landschappen en personen die hij weergeeft.
Bibliotheek van POTGIETER
Zich thans bevindende in de Universiteits-Bibliotheek te Amsterdam. Naar een Photographie.
(Uit: Potgieter door Dr. J.B. Schepers)
Schepers merkt op, dat wie Potgieter als prozaïst ten volle wil leeren kennen, niet
mag blijven staan bij zijn ‘Proza’, dat in veler bezit is, maar vooral ook moet lezen
de drie deelen ‘Schetsen en Verhalen’, die veel moois bevatten (o.a. het te weinig
bekende ‘Novelle?’).
Wel jammer dat wij juist van dit minder bekende in deze bloemlezing zoo weinig
aantreffen. Als inleiding tot de lectuur van Potgieter kan dit smakelijk uitgegeven
boekje intusschen goede diensten bewijzen.
H.G. -
Romans en novellen
De scheiding, door Henri van Booven. - (Amsterdam, Maatschappij voor
Goede en Goedkoope Lektuur, [1920]).
Ik kan me niet ontdoen van de, naar mate er meer oorlogsboeken verschijnen,
steeds dieper in me wortelschietende meening, dat de oorlog in 't algemeen, de
groote oorlog van 1914-18 vooral, die wel de grievendste plaag is geweest waardoor
onze menschheid ooit is getroffen geworden, met den beklagelijksten nasleep van
alle rampen, ellenden en stoornissen, niet bestemd is om te worden ‘geromantiseerd’,
geen aanleiding mag worden tot ‘literatuur’, al zeker niet zoo lang wij allen die de
tragedie mee doorleefden en er, aan den lijve of aan de ziel, heel het wee van te
verduren hadden met onze herinneringen en onze bevindingen nog zoo vlak
tegenover het onheil staan. De tijd is nog niet gekomen om van deze erbarmelijke
stof een legende te maken, een lyrische fantazie of een dramatische symboliseering.
't Is niet alleen met wrevel maar bijna met verontwaardiging en pijn, dat ik kennis
neem van al die verhaaltjes over en rond den oorlog, op den duur toch gegroeid
uit de verbeelding van enkele romanciers; men lette er intusschen op dat ons tot
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

nog toe geen enkele ‘roman’ gewerd, geschreven door een dergenen die zelven
in de loopgraven den oorlog meemaakten. Ik leg een zekere klem op het woordje
roman, omdat ik alle misopvatting wil vermijden; ik doel natuurlijk niet op de
boeken, eer ‘mémoires’ dan scheppingen van literairen aard, verhalen van wezenlijk
beleefde avonturen, persoonlijk ondervonden of persoonlijk aan het front afgekeken
gebeurtenissen, waarin èn fantazie van opvatting èn fictie van voorstelling slechts
een heel geringe rol spelen; maar op die werken, welke, geheel en al ontsproten
uit de verbeelding van een buitenstaander - zelve geen medestrijder of zelfs geen
directe getuige of figurant, doch slechts verre toeschouwer van het drama - aan het
romantische element het overwicht geven op de werkelijkheid van het stuk
geschiedenis dat de oorlog is; welke dus in het navertellen van de verschrikking -
dat we zoo sober en intens mogelijk zouden wenschen - mengen de gewone
verwikkelingen van ieder avonturenromannetje, daartoe
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

14
gebruikmakend van alle traditioneele middeltjes en van het gewone receptje van
een handeling, die geleidelijk ingeleid, zich verder ontwikkelt en verwikkelt en eindelijk
een ontknooping noodzakelijk maakt; welke dus het oorlogsgebeuren op hetzelfde
plan brengen als de alledaagsche liefde- of familie- of detective-roman; welke dus
niet uit den oorlog zijn gegroeid, met de noodzakelijkheid van een
natuurverschijnsel, bijna, als een ontlasting, maar welke over den oorlog praten
en rondom den oorlog brodeeren en het zoo smartelijk en pathetisch thema
willekeurig aanvullen, toebereiden en opsmukken met allerlei bijkomstigheden of
subjectieve interpreteeringen.
Ik vond het onontbeerlijk deze algemeene beschouwingen neer te schrijven
alvorens tot de bespreking van den roman van den heer Henri van Booven over te
gaan, vermits ook deze behoort tot die soort oorlogsliteratuur, waarmede ik me in
beginsel niet kan of wil vereenigen, terwijl 't me toch, om allerlei redenen, spijt niet
waardeerender te kunnen getuigen over dit boek.
't Ontbreekt den heer Van Booven voorwaar niet aan overtuiging en ontroering,
aan menschelijke meewarigheid; ik ben er zeker van dat hij door den oorlog ten
zeerste is geschokt geworden en in zijn geest onrustig geleden heeft onder al het
wee, dat hij over de wereld heeft zien komen, onder de verwarring ontstaan in
zoovele schoone en ordelijke menschenlevens. Als Belg ben ik den heer Van Booven
des te dankbaarder om de sympathie welke hij niet nalaat aan mijn land en volk,
welke hij nog al goed schijnt te kennen, te betuigen. Maar toch blijf ik het gegeven
van den oorlog te grootsch en te pathetisch vinden om het als onderwerp voor een
roman als den zijne toegeëigend en toebereid te vinden, en tot nog al romaneske
ontspanningslectuur besnoeid. Ondanks zijn uitstekende inzichten overtuigt Van
Booven ons niet dat het schrijven van zijn werk - voorzeker beter toch dan vele
andere waarmede ook tegen den oorlog werd gezondigd - voor hem een noodzaak
is geweest, een daad waaraan men niet ontkomt, waartoe men wordt genoopt,
schier gedwongen door al wat er in ziel en geest is opgekropt aan rouw, aan liefde
en haat, aan ontzetting. Hij slaagt er niet in ons den schrijver te doen vergeten, die
hij is, de man die ‘literatuur’ maakt met de stof van de droeve actualiteit, en die, om
tot de eigenlijke oorlogsbeschrijving te geraken, met min of meer handige gewildheid
het onvermijdelijk liefde-historietje uitvindt, ten einde het oorlogsverhaal ‘smakelijk’
te maken. Als compositie zit deze roman dan ook heel zwak ineen, amper
samengehouden door de losse draadjes van het novellistisch gegeven, vóór en
achter het oorlogsrumoer. Daarbij is dit verdichtsel op zich zelf zoo bar-romantisch
opgeschroefd en onwaarschijnlijk, soms zoo drakerig, dat men met moeite den fijnen
psycholoog uit ‘Van de Vereering des levens’ in deze geschiedenis herkent. Voor
't overige zijn er te vele toevallen die men pour les besoins de la cause voorbereid
weet; ook is de psychologische verwerking op zich zelf zoo oppervlakkig en weinig
doordacht, technisch zoo onbeholpen, dat de aandacht gedurig wordt afgeleid en
men den ernst van groot werk mist. Alleen het oorlogsverhaal maakt nu en dan een
dieper aangrijpenden indruk van doorleefdheid en daadwerkelijkheid, van intensiteit
in eenvoud, en deze gedeelten had Van Booven beter on-romantisch naverteld, in
een boek van oorlogsmémoires, dan in een oorlogsromannetje dat den schijn van
een verpoozing wekt.
Hoofdpersoon is een Hollander, die, met verschillende Belgen bevriend en vol
genegenheid voor Vlaanderen en de Vlamingen, geregeld met een vriend rondreizen
door ons land doet, langs de Leie, waarvan Gezelle zong, en door onze oude steden.
Door zijn sympathie is hij dus voorbestemd om wranger dan andere neutralen het
wee van België mee te voelen, zooals hij er aan den lijve al de verschrikkingen en
de pijnen van uitstaan zal, wanneer hij, door zijn nieuwsgierigheid gedreven om de
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

geschonden oorden weer te zien en over de beproefde vrienden nieuws te krijgen,
tot in Leuven dringt, waar hij eerst de verwoesting der stad en den moord op de
bevolking bijwoont en daarna, door de Duitschers beetgepakt en, als Belg onder
de Belgen behandeld, den lijdenstocht van de uit hun huizen als vee voortgedreven
gijzelaars deelt. En 't is een verschrikkelijke tragedie die Van Booven daar beschrijft
- niet gevoelloos als een nieuwsgierige vreemdeling, die eens een kijkje gaat nemen
in een vreemd land - maar met heel zijn mededoogen en zijn barmhartigheid, met
zijn Belgenliefde, tevens met veel suggestie-kracht en het vermogen ons den schrik
en het gevaar en den doodsangst als een loome obsessie te doen ondergaan. Deze
honderdvijftig bladzijden zijn voortreffelijk.
Doch nu moet ik wijzen op den romantischen schakel. Te Leuven, ten huize eener
bevriende familie, heeft de jonge Hollander de schoone Louise leeren kennen,
getrouwd met een jongen Belgischen officier en is op haar verliefd geraakt. Luitenant
Lemaire trekt natuurlijk ten oorlog en wordt na een der eerste gevechten vermist.
Vruchteloos doet Louise alle mogelijke opsporingen, ze vindt haren echtgenoot niet
terug en tot de overheden toe leggen zich neer bij de zekerheid dat deze sneuvelde.
Door een toeval vindt Marius, na zelve de folteringen van Leuven te hebben
doorworsteld, Louise in het verwoeste Lier terug. Hij redt haar uit de
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

15
doode stad, voert haar naar Holland mede, eindigt met haar zijn liefde te verklaren,
waaraan ook zij gevoelig is, en dan trouwen ze. Tot ze op zekeren dag een
interneeringskamp bezoeken. En wie vliegt daar Louise om den hals? Luitenant
Lemaire, dien iedereen dood dacht, en die slechts op eenige stappen van zijn vrouw
leefde. Waarom deze nooit verstandig genoeg was om in de Hollandsche
interneeringskampen naar haren echtgenoot te informeeren - wat haar deze
ongeweten bigamie zou hebben bespaard - waarom hij niet eens getracht heeft
naar huis te schrijven: dat is en blijft het duistere en conventioneele punt in deze
geschiedenis. Hadde een der twee echtgenooten een dezer eenvoudige voorzorgen
genomen, dan zouden we het deus-ex-machina-achtige van dit gesneuveldwanen
en levend-terugvinden niet hebben hoeven signaleeren; dan ware er geen tweede
huwelijk, geen scheiding en geen ... roman geweest!
Louise verlaat Marius, om haren mooien, sterken, iets of wat brutalen ‘beau mâle’
te volgen, en ondertusschen raakt Marius in stilte verliefd op een heel fatsoenlijk,
gedienstig en trouwhartig meisje, sedert jaren dol op hem, voor hem tot alle offers
bereid, in tegenstelling met de zijn leven gedurig verontrustende Louise.
Maar wat gebeurt er nu? Na eenigen tijd krijgt Louise heimwee naar den zooveel
beteren, innerlijk-rustigen, edelen Marius, daar haar officiertje haar het leven àl te
moeilijk maakt. Nu wil ze weer van Lemaire scheiden - wat de onstandvastigheid
en de wispelturigheid van deze Belgische vrouw wel eenigszins in een verdacht
licht stelt: 't scheelt weinig of we wonen het vierde huwelijk van Louise bij, tweemaal
met dezelfde mannen, een misschien wel lichtelijk immoreel gedrag, al te losbollig,
zelfs voor een Belgische vrouw.
Gelukkiglijk komt Marius tot bezinning en bezwijkt aan de verzoeking niet. Hij zal
Annie gelukkig maken, die hem zoo lang heeft lief gehad, hem alleen, terwijl in
Louise's ziel de begeerte naar een ander heerschte en haar belangstelling voor
hem opnieuw niet anders is dan rouwkoop en spijt om de verwaarloozing en de
hardheid van den verlaten en teruggevonden man.
Deze samenvatting wijst voldoende, meen ik, op het ‘touwtjesachtige’ van eene
intrigue, welke van een vaak ontroerenden en kwellenden, meêdoogenloos
overstelpenden oorlogsroman als deze het overbodig siersel is geworden, de
kleineerende, speelsche fantazie in de grootsche, barbaarsche werkelijkheid.
ANDRÉ DE RIDDER.
Snipper
Een mensch, die zichzelf beheerscht, heeft nooit ‘haast’.
Verzen
‘De keerende kudde’, door C.S. Adama van Scheltema. - (Rotterdam,
W.L. & J. Brusse, 1920).
Adama van Scheltema is de brutale dichter, die platjes-weg zeggen wil wat hij ziet,
meppend zijn tintel-levende woordekens met raken slag - hij is ook de teere
dichter-van-stemmingen, droomsluiers om de levensdingen, die hij met woorden
nauw betasten wil, fijn uitzingen alleen, als oude melodieën. Zoo is hij meest in zijn
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

laatste bundeltje, maar bitterder, giftiger dan ooit; - dit zijn zangen van één, die
geleefd heeft en gevochten, en terugziet op den strijd met moede oogen:
Wat is er dan gebleven
Aan mijnen leegen schoot -
Wat rest mij uit dit leven
Dan 't liedje van den dood?
(‘Het keerende lied’)
En meer verzen zijn er, die, dof, droef vragen naar levensdoel en eind van strijd,
vlak loopend, zonder felle emotie.
Wat zijt gij dan wereld?
Ach, altijd weer
Een beeld van beelden -
Is er niet meer?
Niet meer, dat eenmaal
Voor onze geesten daagt? -
O - gelukkig, die leven
Kan en niet vraagt!
(‘In 't Herfstbosch’)
Ik leefde 't groote leven,
Nu leeft het leven mij.
(‘Schemerliedje’)
Zijn ze waar, deze verzen? Is er zoo zware wanhoop in den dichter van 't luchtige
‘Liedje’ uit ‘Zwervers Verzen’, nu 20 jaar geleden geschreven?
Ik wou dat ik een liedje vond -
Iets liefs, dat iedereen verstond -
Zoo'n mooi - zoo'n heel klein - zoo een fijn -
Ik zou het ieder zeggen!
Ik wou dat ik een meiske vond -
Ik zou haar kussen op den mond -
Ik zou - o! 'k zou gelukkig zijn
En het aan niemand zeggen!
Lees daarnaast ‘De Vraag’,
‘En toen ik den weg ging der liefde’ ...
en ‘De Kudde’,
‘Gij gaat als zij, illusies van dit leven -
Van hoop, geloof en liefde, en roem en macht’,
(hier slaat de titel op), dan ziet ge dezen man niet vruchteloos gegaan, en wat
‘Verloren Droomer’ zei, in 1901, is voller nu gegroeid tot zware ervaring, is
levensinhoud geworden, bezadigd stuurman op 'n weerbarstig schip - want af en
toe
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

16
springt de dichter uit den band, komt hij driftig, met felle hekeling, maar stroever,
minder luchtig dan weleer; daardoor schrijnt ‘Boutade’ als onwezenlijk-ruw.
Ja - ze zijn waar; in deze technisch meer of minder verzorgde verzen ligt een kern
van levensechtheid, die hun waarde is.
Maar zijn ze niets meer dan donker, en droef en neerdrukkend? En ook hierop
antwoord ik: ja, want er is meer in dan ik blootlegde, er is iets in dat ze verheft,
maakt tot beter dan alleen klaagzangen: dat is het geloof in de toekomst, geloof,
hoop en liefde voor den komenden tijd van genade - en zegen - en licht.
O tijd, waarheen wij gaan als wankle schimmen
Met niet meer op ons weifelende spoor
Dan 't scheemren van uw lichtkroon aan de kimmen,
Dan de muziek van uw bedolven koor - -
Wijs ons, die worstlen met dit vreeslijk heden,
De stille kiemen van uw zaligheid!
Gij woont bij ons, gij weeft door al de nachten,
Die ons de dagen zijn, uw zekerheid,
Wij zijn het zelve, die uw komst bereiden
(‘O Tijd die komt!’)
Dit is nóg de teleurstelling; - zal gelouterd de dichter nieuw werk scheppen,
vreugdevol werk, nu niet, als vroeger, in verwachting, maar als resultaat van 't leven,
werk dat in zich zal hebben den klank van ‘Het lokkende Lied’; dat een bouwende
kracht zal hebben voor de toekomst, waarin de dichter nooit opgehouden heeft te
gelooven?
Zal hij leeren zien, in zíjn dagen nog, het geluk, dat er in dezen tijd al is, het geluk
van den tijd die vormt en stuwt, stuwen moet door de kracht van ons, jongeren, en
van die ons volgen zullen? Nu is zijn leven een worsteling - dan zou het een daad
geworden zijn.
Wij wachten - en verwachten!
B.H. ERNÉ.
Letterkundig leven uit de januari-tijdschriften
Elseviers Geïllustreerd Maandschrift.
Elseviers in zijn nieuw gewaad ziet er keurig uit, ‘besjlist prima’ zou Charivarius
zeggen: Het bij lamplicht hinderlijk schitterende kunstdrukpapier is vervangen door
een warm getinte doffe drukstof; de krant-achtige kolommetjes hebben plaats
gemaakt voor breede regels met een royale flink open letter, en de illustraties, altijd
een groote aantrekkelijkheid van dit tijdschrift, zijn afzonderlijk tusschen gevoegd.
‘Wanneer’, aldus vangt M. Daalman het openingsartikel aan, dat handelt over
Emil Orlik:
Wanneer gij te Berlijn naar een première gaat - en in deze aan theaters
zoo rijke stad kunt ge dat genoegen driemaal in de week hebben - dan
kunt ge zoo goed als zeker zijn daar een slanken man te zullen zien,
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

vijftiger van middelbare lengte, aan wien overigens niets opvalt dan dat
ge hem overal ziet, waar ge ook gaat of staat. In het parket heeft hij naast
u gezeten; als gij in de pauze een kennis in de loge de hand drukt, grijpt
hij juist naast u een andere hand, en wanneer u in den couloir een aardige
vrouw opvalt, heeft hij haar juist met groote beweeglijkheid begroet en
even snel weer verlaten. Dan gaat ge de straat op, om een sigaret te
rooken - dat doen er hier maar weinig, daar een Berlijner niet leeft in die
vertrouwelijke verhouding tot de straat van zuidelijker volken - maar gij
vindt den alomtegenwoordige onder de weinigen zoo goed als onder de
velen. Op zichzelf heeft hij heelemaal niets opvallends; hij is correct
gekleed, hij kijkt met verstandige, grijsblauwe oogen door een gewonen
stalen bril, hij draagt een puntbaard; hij is niet elegant, maar behoort toch
ongetwijfeld tot de Berlijnsche ‘Gesellschaft’. Daar hij overal te zien is,
en soms op twee plaatsen tegelijk, zoovele handen schudt, houdt ge hem
misschien aanvankelijk voor een beambte van den schouwburg, die het
publiek de honneurs bewijst, of die den critici de schoonheid en
onsterfelijkheid van het nieuwe stuk uitlegt. Maar dan ontwaart ge ook,
dat hij, haast na iedere ontmoeting, een pakje uit zijn zak haalt, 't welk gij
in 't eerst voor een ingepakt broodje houdt - want de Berlijners eten te
vaker naarmate zij minder te eten hebben....
Het is echter geen broodje, maar een klein teekenblok, waarop telkens
bliksemsnel een notitie vastgelegd wordt, en het behoort aan Emil Orlik,
leeraar aan de Kunstnijverheid-school, uitverkoren schilder van den
Berlijnschen ‘monde’.
Oriik eet niet eenzaam en drinkt niet eenzaam en hij zal 't nog niet doen als hij
tachtig jaar is; hij is een man van de wereld en hij teekent haar zoo van zelf sprekend
als andere menschen den arbeid van uit- en inademen volbrengen. De jonge
revolutionaire kunstenaars hebben niet bizonder met hem op; hij kwam er te
makkelijk. Toch heeft Orlik altijd zijn zelfstandigheid weten te behouden en we
moeten ons afwennen succes bij de wereld in elk geval voor een schande te houden;
Reynolds en Gainsborough, Watteau en Fragonard zijn toch ook schilders die men
noemen kan.
Dit over Orliks bundel met 95 portret-koppen:
Van deze 95 koppen zijn er nauwelijks twee met dezelfde mid delen
gemaakt; elk van hen krijgt de techniek die hij verdient. Richard Dehmels
beeltenis is een woud, dat van dien ouden grappenmaker Paul Lindau
een rococo-arabeske, en een andere schrijver, beroemd om zijn breeden
lach, werd éen brullende lach, werd éen brullende lijn! Deze
overrompelingen van 's menschen wonderlijk wezen zijn geen caricaturen,
het zijn samenvattingen tot op den meest wezenlijken trek, het zijn de
vereenvoudigde formules voor het eindelooze spel van de natuur,
waarmede zich de kunstenaar in een heimelijke verstandhouding heeft
gebracht. Natuurlijk zijn er ook schertsende en zelfs kwetsende
ontkleedingen en onthullingen bij, maar Orlik heeft toch niet meer dan de
allernoodigste boosaardigheid, zonder welke men nu eenmaal niet
karakteriseeren kan.
Herman J. de Vries schrijft over Grieksch Aardewerk; P.H. Ritter Jr. over den Stijl
van Dr. A. Kuyper.
Tegen den stijl der theologen, tegen het zielloos gebaar, de vooze
breedsprakigheid ging het gevecht van den Nieuwen Gids. Hij heeft
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

overwonnen over de gansche linie. Terneergeworpen onder het donderend
proza van Van Deyssel, doorstoken door het vernuft van Kloos, lagen de
gepommadeerde dominés zonder ziel onder hun toga, bleek terneer.
Maar deze theoloog, Dr. A. Kuyper, blijft overeind, en hij ontwikkelt zich,
geheel buiten elken invloed en elk bespeurbaar contact met de nieuwe,
levenwekkende strooming, die de Nederlandsche letterkunde groot heeft
gemaakt, tot een zelfstandig, kernachtig stylist, een prozaschrijver vol
merg, vol zout, vol van gekristallizeerde geestdrift. Er zijn er nog enkelen
die, buiten onmiddellijke beïnvloeding van den Nieuwen Gids, buiten
aanraking met de eigenlijke literatuur, het schoonste proza hebben
geschreven dat onze letter-
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

*1
kunde kent. Wij denken aan het proza van Bolland, geheel gevormd door
zijn redelijke bezinning, aan het historisch proza van Robert Fruin, wij
denken aan den puntigen stijl van Tak en de Koo, en niet in de laatste
plaats aan het singuliere proza van Van der Wijck. En zoo dient de
letterkundige kritikus tot bezinning te komen en te gaan weten dat stijl
een product is van het leven, dat breeder spheer heeft dan de literatuur
in engeren zin omvat.
Als een voornaam kenmerk van Kuypers stijl noemt R. dit, dat in dezen stijl het
betoog begint nadat de lezer door het gestelde ten volle wordt overtuigd geacht.
Het betoog gelijkt dan de nadere uiteenzetting van hetgeen men als 't ware reeds
is overeen gekomen. Met voorbeelden uit Kuypers werken wordt dit nader
omschreven.
Van de belletristische bijdragen noemen wij een novelle ‘Parasiet’ door Ina
Boudier-Bakker, een scherp geëtst karakterbeeld van een ongetrouwde juffer, die
lekkertjes parasiteert op de gastvrijheid van een wel wat heel goedige vriendin. In
zijn boekbespreking meent Robbers dat Prinsen in den 2 en druk van zijn bekend
‘Handboek’ het verreweg minst verzorgde hoofdstuk over de letterkundige
geschiedenis der laatste decenniën niet zoo klakkeloos had mogen herdrukken.
Groot-Nederland.
Mr. Jaap van Gelderen waagt zich aan een vertaling van Horatius' Zangen - een
interessant experiment! In eenige bladzijden vooraf geeft hij rekenschap van de
eischen waaraan zulk een vertaling volgens hem heeft te voldoen. Ziehier eenige
coupletten van ‘Standsbezwaren’ (Aan Xanthias van Phocis):
Schaam je niet
Xanthias, schaam je niet, man!
't Is blaam je niet
om je slavinne
te minnen!
Boog eerwijl
niet fiere' Achilles' slavin
zijn hoogheid, wijl
't vel van Briseis
als sneeuw is?
Ajax hoor,
Telamon's zoon, liet als heer
zich pakken door
't Schoon van Tecmessa,
en pressen.
Lichterlaai
vloog wel d'Attride in vlam
om 't wicht, gegraaid
midde' in viktorie
en glorie.
Proza vinden wij van G.J.M. Simons en Carry van Bruggen; voorts het begin van
een Tooneelspel in drie bedrijven ‘Narcose’ door Dop Bles.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Frans Coenen begroet het zuster-tijdschrift ‘De Stem’ met een slap handje en 't
ironisch mondtrekje dat wij van dezen criticus kennen. Hij meent dat deze nieuwe
‘Stem’ ook wel weer zonder bezwaar in de leesportefeuilles zal zijn onder te brengen
mits de redactie (d.i. Coster en Havelaar) geen onzedelijke bijdragen opneme en
geen bolsjewistische.
Wat de redactie dan wèl zal opnemen? Zij heeft natuurlijk groote plannen
en de beste voornemens. Alle tijdschrift-redacties hadden en hebben dat.
En alle begonnen met een gemoedelijk en min of meer vermanend
idealistisch manifest. Het voormalig Tweemaandelijksch
Tijdschrift wilde, meen ik, de belangen van het Proletariaat en die
van... Oranje verzoenen. Ik weet niet of dat gelukt is. In 't tijdschrift zelf
heeft men er nooit veel van gemerkt. De Stem wil daartegen het
inlandsche Ethicisme en Aesthetisme verzoenen en dreigt ons
en Nederland met de ergste geestelijke uitdooving, als die verzoening
niet tot stand komt. Zij stelt haar nieuw orgaan, De Stem, als ‘het orgaan
van den besten ernstigsten Nederlandschen geest, om te trachten de nog
verborgen krachten van dien geest op te roepen en tot ontbloeiïng te
prikkelen’. Het is misschien niet te verwachten, dat de eenvoudige
portefeuillelezer dit begrijpen, of zoo al begrijpen, dat het hem
interesseeren zal. Het gaat hem waarschijnlijk te hoog of te ver, en 't is
al mooi, indien hij op grond van die ‘krachten’, die tot ‘ontbloeiïng’ zullen
‘geprikkeld’ worden, geen prikkellectuur verwacht. Men moet den
eenvoudigen lezer niet te hoog aanslaan, zoo men op het voortbestaan
van zijn tijdschrift prijs stelt. Dat is simpele levenswijsheid, die misschien
bij het hooggestemd proza der Stemredactie ietwat nuchter aandoet, doch
de practijk dezer dingen was en is bijna altijd dezelfde. Alleen De
Nieuwe Gids maakte hierop, zoover ik weet, in zijn tijd een
uitzondering. Maar toen sloeg er in den lande ook allerwege een
geestesvlam uit, die sedert vrijwel gebluscht werd. De practijk van deze
dingen is dan, dat men neemt wat men krijgen kan, dankbaar, als er maar
iets van den geest in leeft. Van elken geest: van Dostojewski's of van
Oscar Wilde's, van Zola's of André Gide's geest. Van zooveel ‘geesten’
als een redactie maar begrijpt of leert begrijpen. Daarbij ook nog
eclectisch en exclusief te willen zijn, méér dan reeds de onvermijdelijke
eenzijdigheid van den eigen geest meebrengt, lijkt mij gevaarlijk en
onpractisch. Gevaarlijk, omdat voorkeur hier ongeveer hetzelfde is als
vooroordeel, onpractisch, omdat men op deze wijze zijn ‘Orgaan’ niet vol
krijgt, of het vult met onleesbare en vervelende stukken, die den
Portefeuillelezer afkeerig maken en 's Orgaans bestaan ondermijnen.
Intusschen schijnt men in deze zaken enkel al doende wijs te kunnen
worden en dan is wat volgt altijd zwijgen, net als in den Hamlet. Zwijgen
van principes of heelemaal zwijgen, zoo nl. de uitgaaf gestaakt wordt.
Aldus Frans Coenen, de lichtelijk gedesilluzioneerde redacteur van het maandschrift
‘voor den Nederlandschen Stam’.
Vragen van den Dag.
Uit een geautoriseerde vertaling van Dr. Georg Brandes' artikel over den Noorschen
schrijver Arne Garborg citeeren wij:
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Terwijl Alexander Kielland, die een paar jaren ouder is dan Garborg, als
schrijver geheel den stempel draagt van den hoogeren burgerstand in
Noorwegen, waaruit hij is gekomen, en dien hij met virtuositeit te
schilderen weet, toont Arne Garborg zich een representant van 't geen
Gambetta noemde ‘de nieuwe klasse’. Hij is de zoon van den armen boer,
die gaandeweg de meest verlichte beschaving van den tijd heeft verworven
en zich nu bevindt in het eerste gelid als de meest op den voorgrond
tredende opvoeder van zijn eigen stand in Noorwegen, en tegelijkertijd
als een der meest beteekenende geesten in de hoofdstad, een bekwaam
spreker en een nog bekwamer debattant in de studentenwereld en de
pers, met name geneigd tot het strijden voor moderne opvattingen
tegenover den godsdienst, terzelfdertijd dichter in het landelijk dialect en
criticus in de officieele schrijftaal.
Volgt een karakteristiek van Garborgs voornaamste werken. Brandes meent
blijkbaar dat deze belangrijke auteur thans min of meer op 't doode punt is gekomen.
Wat hij op dit oogenblik met name behoeft, dat is: verwijding van zijn
horizon. Hij moet alle klassen in de Noorsche maatschappij leeren kennen,
en hij moet, ter vergelijking, met eigen oogen de maatschappij zien van
andere landen. Hij moet niet beperkt blijven tot Noorsch boerennovellist,
zelfs als hij de Zondagsboeren van het oudere dichtergeslacht door meer
reëele vervangt, en hij moet al evenmin tot een beschouwer van het kleine,
armelijke en halfvervallen Christiania-Zigeunerkamp worden beperkt. Hij
moet veel zien, veel leeren en lezen, en hij moet veel reizen, vóór zijn
jeugd voorbij is. De opmerkzaamheid en de waardeering, die hij als
schrijver lang verdiend heeft, zullen hem dan niet meer ontbreken.
In ‘Stemmen des Tijds’ o.m. een goede dialoog van G. Schrijver ‘De Biecht’ (het
thema van de vrouw die na de biecht van den man diens buitenechtelijk kind wil
aannemen); in ‘Nederland’ het 1 e deel van een uitvoerige novelle (of roman?) van
Tine Brinkgreve Wicherink ‘Ver van het stadsgewoel’ en voorts o.m. een zuivere en
wel navrante schets van Willy Corsari ‘Slotscène’.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Boeken en personen in het hedendaagsche Duitschland
II Het boek van Oswald Spengler 1)
17
EEN boek waarover iedereen in Duitschland thans spreekt, dat iedereen ten minste
bij name kent. Een werk, waarover in alle Duitsche tijdschriften reeds is geschreven,
soms vol bewondering, vaak ook afbrekend. Enkele afzonderlijke publicaties
verschenen er reeds over. Den schrijver heeft men reeds van plagiaat beticht. Het
is dus hèt boek van het oogenblik, het modeboek waarover elk zijn meening heeft
en waaruit ieder, te pas of te onpas, eenige uitspraken weet te citeeren.
Zoo zal het, de gesteldheid van het hedendaagsche Duitsche geestesleven in
aanmerking genomen, nog wel eenigen tijd de gemoederen in beroering brengen.
Tot weer een ander, wellicht minder beteekenisvol werk verschijnt en Spengler op
den achtergrond raakt. Doch de tijd zal ook hier recht doen.
Want dat we hier met een zeer bijzonder werk, een arbeid van een merkwaardigen
geest, een boek van machtige conceptie en groote stijlkwaliteiten te doen hebben,
is boven allen twijfel verheven. Dit dient reeds van te voren vastgesteld.
De auteur van dit werk was tot nu toe in de wetenschappelijke wereld een
onbekende 1) . Duitsche tijdschriften deelen mede, dat hij leeraar in de wiskunde was
en tot nu toe in de wetenschap een onbekende.
Wat is dan de inhoud van dit boek, dat dit groote succes ten gevolge had?
Spengler wil een nieuwe philosophie der geschiedenis geven, die het verleden
geheel anders interpreteert dan tot nu toe het geval was. Voor hem staat de
ondergang van Europa onherroepelijk en met mathematische zekerheid vast. Het
is vooral de methode hier aangegeven, die belangrijk is en oogenschijnlijk nieuw.
Wat men tot nog toe geschiedkundig onderzoek noemde, is volgens Spengler
ontoereikend en geschiedde op eenzijdige wijze. Wel heeft men vergelijkingen
gemaakt tusschen verschillende tijdperken en figuren, doch nooit is een poging
gedaan om deze analogieën methodisch te onderzoeken.
‘Ich habe noch keinen gefunden, der mit dem Studium dieser morphologischen
Verwandtschafte Ernst gemacht hätte, der über den Bereich politischer Tatsachen
hinaus die letzten und tiefsten Gedanken der Mathematik der Hellenen, Araber,
Inder, Westeuropäer, den Sinn ihrer frühen Ornamentik, ihrer architektonischen,
metaphysischen,
1) Oswald Spengler, Der Untergang des Abendlandes. Erster Band: Gestalt und Wirklichkeit. -
C.H. Beck'sche Verlagsbuchhandlung, Munchen 1920.
1) Ondertusschen verschenen reeds twee andere werken bij denzelfden uitgever: Oswald
Spengler, Preussentum und Socialismus; Ernst Droem, Gesänge eingeführt
von Oswald Spengler.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

18
dramatischen, lyrischen Urformen, die Auswahl und Richtung ihrer groszen Künste,
die Einzelheiten ihrer künstlerischen Technik und Stoffwahl eingehend gekannt,
geschweige denn in ihrer entscheidenden Bedeutung für die Formprobleme des
Historischen erkannt hätte’. Spengler ziet een steeds terugkeerende overeenkomst
tusschen de verschijnselen die zich in de cultuurgeschiedenis voordoen. Hij
constateert, op vaak te luidruchtige wijze, het verband tusschen wiskunde,
metaphysica, lyriek, kunst en architectuur der verschillende volken. Hij gaat zelfs
zóó ver dat hij komt tot een metaphysiek: für die alles, es sei was es wollte, den
Charakter eines Symbols besitzt’. Ook Otto Weininger had een dergelijke opvatting,
die hij in een groot boek had willen uitwerken. Zijn vroegtijdige dood heeft dit echter
verhinderd 1) . De tegenwoordige opvattingen over geschiedenis vindt Spengler
bekrompen. ‘Nicht eine Weltgeschichte, aber die Welt als Geschichte’. Wat wij
geschiedenis noemen geldt volgens hem nog niet voor de Grieken, die hij
‘a-historisch’ noemt, noch voor Indiërs en Chineezen. Ook met de indeeling: Oudheid,
Middeleeuwen, Nieuwe Tijd, gaat hij niet accoord. Een dergelijke indeeling heeft
voor hem weinig waarde. Een cultuurperiode als b.v. het oude China wordt niet in
zijn groote beteekenis gezien, zoodat gezichtsbedrog ontstaat. Wij mogen een
dergelijke periode niet verwaarloozen wijl deze niet direct onze belangen raakt; dit
is zelfbedrog. Alle tijdperken zijn volgens hem gelijkwaardig.
De geschiedenis is voor hem geen afspiegeling van een geleidelijken vooruitgang
der menschheid. Ook heeft de menschheid geen bepaald doel. Ze is een begrip
zonder inhoud. Vooral in dit gedeelte van het werk komt Spengler's scepticisme
naar voren.
Een noodlottige overgang, die Europa nu achter den rug heeft, is die van cultuur
tot beschaving. De mogelijkheden van kunst, staatvorming, wetenschap en
wijsbegeerte acht hij uitgeput. De cultuur, de ontwikkeling en vorming der menschheid
van uit den oertoestand heeft haar einddoel bereikt. Een ondergang moet volgen.
Alle culturen zullen, voorspelt Spengler met besliste zekerheid, dezen weg gaan.
Thans verkeert Europa in dit stadium. Het heeft geen ziel meer, slechts een
analyseerend vernuft, zonder nieuwe aspecten.
Slechts zeer schetsmatig kan ik hier den inhoud van dit werk weergeven, dat twee
deelen zal beslaan en waarvan pas het eerste is verschenen. Kritiek op een werk
als dit uitoefenen is ondoenlijk, daar het boek zich zoowel op het gebied der
geschiedenis, natuurwetenschap, wijsbegeerte als op dat der wiskunde en
kunsthistorie beweegt. Enkele opmerkingen echter, indrukken bij de lezing opgedaan,
mogen hier ter meerdere oriëntatie volgen. Men heeft in Duitschland reeds een
vergelijking gemaakt tusschen dit werk en Chamberlain's ‘Grundlagen des 19.
Jahrhunderts’.
Indachtig aan dit werk heeft men Spengler's werk genoemd: ‘die Grundlagen des
20. Jahrhunderts’. Eenigszins geeft deze titel een juiste karakteristiek. Want dit
werk, dat geheel nieuwe denkbeelden wil verkondigen (wat het ook inderdaad dikwijls
doet), het onderneemt een geheel nieuwe methode der geschiedenis te grondvesten,
stijgt niet boven zijn tijd uit, komt mij voor geen werk der toekomst te zijn - slechts
scherper dan andere den chaos van het tegenwoordig geestelijk leven te doen
voelen.
Spengler ziet zijn tijd met den blik van Nietzsche (wiens worsteling ook was, hier
boven uit te stijgen) - hij ontleedt ons de débacle, speurt met zijn rijk vernuft en op
vaak grootsche wijze de oorzaken na - doch brengt ons niet verder.
1) Fragment hiervan vindt men in zijn nagelaten werk, zie ‘Ueber die letzten Dinge’, p. 111-130.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Het kan geen verwondering wekken, dat een boek als dit momenteel in Duitschland
verschijnt en opgang maakt. Het is een boek representatief voor dezen
tijd. En het is een eindpunt. Verder komen vermag men op dezen weg niet.
Historisch-psychologisch scepticisme is de geesteshouding waartoe Spengler
ten slotte komt. Het wil mij echter toeschijnen, dat grooter toekomstmogelijkheden
aanwezig zijn. Het is thans reeds de tijd der bezinning. Men vraagt zich na deze
catastrophe af ‘wat men wezenlijk en voor goed in zich zelve
bezit’. De mensch zal zich zelven moeten leeren kennen. Het ‘ken u zelf’ zal ook
in den komenden tijd de opdracht zijn, waarvan nu de groote beteekenis op het
juiste moment weer duidelijk wordt bewezen.
De hoogste spanning is misschien reeds voorbij. Een afwachten, een verlangend
smachten naar helderheid, een zoeken naar de kiemen van den komenden tijd is
overal waar te nemen. Werken in deze richting doet het boek van Spengler niet.
Deze ongetwijfeld groote persoonlijkheid ziet geen toekomst, ontleedt slechts het
verleden met zijn intellect. Dit is echter rijk en van een veelomvattende grootheid.
Philosophisch lijkt het boek niet sterk. Al spoedig zal de ontwikkelde leek er de
philosofie van Bergson in herkennen. Zijn hoofdstuk over stof en gedachte doen
sterk aan ‘Matière et Mémoire’ denken. Zijn opvatting over de verhouding van ruimte
en tijd herinnert eveneens aan Bergson's ‘durée réelle’. Zoo is er meer.
Hoe Spengler ook intrigeert tegen Nietzsche (hij doet dit trouwens tegen Bergson
ook) in veel doet hij aan hem denken. Zijn telkens weer hameren
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

19
op de decadentie van dezen tijd - zijn samenvatting der verschillende cultuurvolken
in Europa tot ‘Europäer’ - het zijn teekenen die op Nietzsche's invloed wijzen. Aan
Nietzsche's ‘Wille zur Macht’ echter wijdt hij enkele overtuigende en beteekenisvolle
pagina's.
Was echter Nietzsche een geniaal mensch in de hoogste en meest tragische
beteekenis, Spengler blijft een geniale Pruis. Dit geheele boek rust op heerschzucht
en zou, het klinkt misschien wonderlijk, een resultaat van den geest van Potsdam
kunnen genoemd worden. Tevens heeft heeft in zijn machtige greep een eenigszins
brallend en marktschreeuwerig karakter.
Telkens treft ons een uitroep als bv.: ‘Zum ersten Male wird hier der Versuch
gewagt’ enz. enz.
De auteur eindigt zijn woord vooraf met deze teekenende woorden: ‘Ich habe nur
den Wunsch beizufügen, dasz dieses Buch neben den militärischen Leistungen
Deutschlands nicht ganz unwürdig dastehen möge’. Ware wijsheid kondigt zich
anders en bescheidener aan. Jammer is het ook, dat de schrijver tot een vaak starre
dogmatiek vervalt.
Intusschen, Spengler heeft met dit boek een machtige greep gedaan. Hij heeft
alles groot gezien en een sterke conceptie gegeven. Het gebaar van dit boek maakt
het alleen reeds tot een werk van beteekenis.
En het is vooral waar, in wat het in wezen geeft: een weergave van den chaos.
Wanneer zal de groote orde komen? Wanneer zal deze ondergang zich voltrokken
hebben en tot stilstand komen? Zal dit boek misschien meewerken tot een louterende
biecht? Zoo ja, dan zal men Spengler dankbaar moeten zijn, dat hij zijn land die
diepe, troostelooze ellende zoo toonde, dat het aan zichzelf geopenbaard werd.
Misschien dat vooral in deze richting zijn groote waarde ligt. De tijd zal dit wel
uitmaken.
NICO ROST.
Clara Viebig's laatste werken
Clara Viebig, ‘Töchter der Hekuba’. - ‘Das Rote Meer’.
NOG midden in het oorlogsgeweld verscheen Clara Viebig's ‘Töchter der
Hekuba’ 1) een oorlogsroman, eerlijk geschreven, zij het dan met bevende pen en
pijn in het hart. En nu, eenige maanden geleden, zag ‘Das Rote Meer’ het licht,
een vervolg op de groote volkstragedie binnen de grenzen van het oude Duitsche
Rijk. Dit werk speelt in de tweede helft van den oorlog en eindigt met den
‘selbstmörderischen Wahnsinn’ van den 9en November '18, ‘die den ondergang
van het volk bezegelde’. De woorden zijn van haar-zelf, maar hoe Duitsch zij de
dingen ook ziet en hoe Duitsch zij ze ook voelt, in haar boeken is zij vrij gebleven
van elken politieken invloed. Zij koos geen partij, zij schilderde slechts het leven
zooals zij het zag. Haar boeken werden geen modern helden-epos en geen
‘J'accuse’-werk. Oorlogsboeken, sensationeel, op effect berekend, zijn zij niet. Zij
heeft slechts een stuk geschiedenis der Duitsche ziel geschreven. Zij heeft in
‘Töchter der Hekuba’, realiste als zij is, een onopgesmukt beeld van den
tijdgeest en van het Duitsche leven in al zijn geledingen gegeven.
Clara Viebig is altijd geweest de schilderes van het belangwekkende leven der
massa. Hierop zij speciaal de nadruk gelegd, omdat deze wetenschap de waarde
1) ‘Töchter der Hekuba’ is, vertaald door Mevr. J.P. Wesselink-van Rossum, verschenen
bij Bruna & Zn. te Utrecht.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

van haar jongste werken, als beeld van den tijd, in niet geringe mate verhoogt. Haar
kunst is typisch Duitsch gebleven, haar personen, de toestanden welke zij beschrijft,
zijn Duitsch tot in de kleinste bijzonderheden. Zij heeft, als in haar roman ‘Buiten de
Stadspoorten’, de ingewikkeldste problemen met de meest ver-strekkende gevolgen
voor de massa eenvoudig behandeld. Zij houdt geen rekening met wat men de
eenheid van handeling pleegt te noemen, zij bouwt niet op, maar geeft eenvoudig
weer het leven, zooals het is. In ‘Töchter der Hekuba’ is het niet anders.
Oprecht, al zal 't zijn geweest met een bloedend hart, schildert zij het leven in Berlijn
en zijn voorsteden gedurende de eerste twee oorlogsjaren.
Zij heeft in ‘Buiten de Stadspoorten’ getoond de ziel der landelijke
menschen begrepen te hebben evenzeer als van de massa die de metropool bevolkt,
en veel van haar medeleven met den Berlijnschen voorstad-bewoner vinden wij in
‘Töchter der Hekuba’ terug. Zij heeft ze ten voeten uit geteekend, de harde
zwoegers van het land en de windbuilen der groote stad.
Eerlijk als de schildering van deze ‘Heimatdichterin’ bij uitnemendheid, is haar
stijl eenvoudig en spontaan. Zij geeft in korte trekken een milieu-schildering, welke
aan de fantasie weinig meer overlaat, en niet zelden teekent zij de bijfiguren
aangrijpender dan de hoofdpersonen van haar werk. In ‘Töchter der Hekuba’
toont zij zich een schrijfster met een souvereine objectiviteit; zij fotografeert het
leven, maar zij werkt haar plaat artistiek-psychologisch uit. Zij ziet de diepten der
ziel, maar zij mijmert niet na over zonde of schuld méér dan de menschen gewoon
zijn te doen. Zij geeft de karakters zooals zij zijn, en wat er aan toegevoegd is, is
niet anders dan de kunst van een intuitief beeldend dichter. Zij heeft in haar eersten
oorlogsroman het leven geteekend met de middelen van het leven en niet met die
der gekunsteldheid. De oorlogswaanzin en de Uebermensch-ideeën zijn haar vèr
gebleven. Zij is de schilderes van het leven der massa gebleven, eerlijk en
onopgesmukt, zonder banale sentimenten, en daarom ook is aan haar oorlogsboeken
uit een cultuur-historisch oogpunt een groote beteekenis te hechten.
In ‘Töchter der Hekuba’ vindt men van het leven van verschillende kringen
van het Duitsche volk verteld, zooals dit in het tweede oorlogsjaar was. Zij teekent,
en overal even raak, den oorlogsinvloed in een gegoeden burgerlijken kring, in een
generaalsfamilie en in eenige arme volksfamilies. In elk milieu waren de ellende en
het leed rond; het eerste deel van den roman geeft een climax van harde
levensmisère. In het tweede deel volgen de meest sombere passages elkaar op;
zij zijn schilderingen van een schrijfster, die eenmaal ook om haar weldadig
optimisme bekend was...
‘Töchter der Hekuba’ is een boek geworden droef en duister van
levensleed, als de atmosfeer in een sterfkamer. En het geeft nog slechts de
schildering van den toestand waarin het Duitsche volk der hoofdstad verkeerde in
het tweede oorlogsjaar.
Het vervolg op dezen aangrijpenden oorlogsroman behoorend
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

20
tot het beste wat de oorlogsliteratuur in Duitschland opgeleverd heeft, is waardig
gehouden in de lijn van haar eerste oorlogsboek. Het speelt, zooals reeds gezegd,
in het tweede gedeelte van den oorlog; het geeft, zooals Harry Maync het in ‘Das
literarische Echo’ zeer delicaat heeft uitgedrukt, de ‘Götterdämmerung’. De
symbolische titel heeft een dubbele beteekenis. In de eerste plaats is met ‘das Rote
Meer’ bedoeld het Duitsche bloed, dat uit het volkslichaam is weggestroomd, maar
ook wordt er mede aangeduid de overwinning van hen die het Duitsche volk hebben
geknecht. Het is een ‘verhängnisvolle Sieg’ en daarom is de titel meer treffend dan
smaakvol gekozen.
Ook dit boek heeft de begaafde schrijfster vrij gehouden van elke tendens. Zij
heeft geen strijd gevoerd tegen de buitenlandsche en ook niet tegen de
binnenlandsche vijanden van het volk. Ook hier heeft men niet te doen met een der
veel te vele oorlogsromans met sensationeelen en sterk tendentieuzen inhoud. Het
boek is een prozawerk van fijne kwaliteiten en verheven inhoud geworden, dat in
den oorlog speelt en daarom datgene geeft van den oorlog wat er zich, onverbiddelijk
en macaber, van in het volksleven manifesteerde. Ook hier mag men spreken van
een cultuur-schildering, van een beschrijving van het gemoedsleven van het volk
in de jaren van den wereldkrijg, een schildering, volkomen zuiver en levensgetrouw,
volmaakt objectief, maar toch uitgevoerd met het penseel van den Meester, zoodat
zij bijna onpersoonlijk wordt en valt buiten de nauwe grenzen van het korte tijdvak
dat zij uitbeeldt. In ‘Töchter der Hekuba’ heeft de schrijfster wel eens,
overweldigd door het leed, iets van haar zelf gegeven, bijvoorbeeld, waar zij het
lijden der moeders beschrijft wier zonen in den oorlog waren en ook in ‘Rotes
Meer’ wordt de ellende haar wel eens te machtig en slaagt zij, hoe objectief zij
ook blijven wil, er niet altijd in haar gemoedstoestand te verbergen.
‘Das rote Meer’ heeft Maync zeer terecht een burgerlijk treurspel in
romanvorm genoemd. Niet de groote nood der soldaten aan het front vormt het
thema van dit jongste oorlogsboek, maar de nood van hen die zijn thuisgebleven,
vooral die der vrouwen. Het boek is een Hooglied van de mater dolorosa, die
zeven zwaarden door de borst kreeg. Zij schildert aangrijpend het leed der moeders,
der zwaar bezochte dochters van Hecuba. Niets van wat is, spaart zij ons in haar
boek, maar zij overdrijft ook niets. En om den schijn van partijdigheid te vermijden,
halen wij hier woordelijk de uitspraak van Maync aan in ‘Das literarische
Echo’:
‘So wenig die Verfasserin die Dinge beschönigt, so wenig schwärzt sie sie. Die
Wirklichkeit, - schrijft hij, - war und ist ja auch wahrlich schon düster genug, als dasz
ihr gegenüber die besondere naturalistische Blickeinstellung auf die Schattenseiten
des Lebens noch verringe und am Platze wäre. Die tausendfache Not in Trauer,
vaterländischer Verzweiflung und Scham, in Hunger und Entbehrungen aller Art,
dazu die sittliche Verwahrlosung im öffentlichen und privaten Leben, sie schreien
ja überlaut zum Himmel. “Klein Volk hat Gott verlassen, das sich nicht selbst verliesz”
so hat Heinrich v. Treitschke einmal gesungen’.
‘Rotes Meer’ geeft een aangrijpend beeld van den tijd, van blijvende
beteekenis, maar hoe rijk de zakelijke inhoud van het boek ook is, van veel meer
waarde is de kunst, waaruit het werd opgebouwd. Dit laatste werk van Clara Viebig
mag het rijpste worden genoemd van al de scheppingen dezer vruchtbare vertelster.
‘Rotes Meer’ behoeft men niet noodwendig als een vervolg te lezen op
‘Töchter der Hekuba’; men kan het boek ook als een afzonderlijken roman
beschouwen. Wel wordt er in verteld van het verdere lot waardoor de personen uit
het eerste deel worden getroffen, maar het verhaal is technisch volkomen gaaf
verteld, zoodat geen enkele maal een dubbele motiveering voorkomt. In beide
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

werken treft men weinig handeling aan; in hoofdzaak vormen zij een weergave van
toestanden, maar zóó, dat men geen oogenblik de afwezigheid voelt van een
roman-conflict dat in een climax wordt ontwikkeld.
Met de verschijning van ‘Rotes Meer’ kan men zeggen dat de zestigjarige
schrijfster zich voor goed heeft losgemaakt van de naturalistische school, die zij
reeds lang niet meer in wezen diende, maar waartoe zij toch door de letterkundige
kritiek gerekend werd te behooren. Haar kunstenaarsschap is ten volle gerijpt, haar
werken vormen geen literatuur meer in technischen zin. Zij behoort thans tot de
weinige waarachtige klassieken van den grooten wereldoorlog. Haar zestig jaren
voelt men niet in haar werk: haar stijl is frisch en oorspronkelijk gebleven, haar
vertelkunst eenvoudig en aangrijpend en haar milieu-schildering werd volmaakt met
weinig materiaal. Haar geest kent geen vermoeienis, haar werkkracht is onuitputtelijk,
In ‘Das literarische Echo’ besluit Harry Maync, - wiens bespreking van
‘Rotes Meer’ wij volgden in zooverre hij gerechtigd was te oordeelen over de
juiste weergave door de schrijfster van de Duitsche oorlogstoestanden, - zijn artikel
ter gelegenheid van Clara Viebig's zestigsten verjaardag met de woorden aan te
halen die Schiller in 1797 over Goethe aan Heinrich Meyer schreef:
‘Es ist unglaublich mit welcher Leichtigkeit er jetzt die Früchte eines
wohlangewandten Lebens und einer anhaltenden Bildung an sich selber einerntet;
wie bedeutend und sicher jetzt alle seine Schritte sind; wie ihn die Klarheit über sich
selbst und über die Gegenstände vor jedem eitlen Streben und Herumtappen
bewahrt’.
De beide hier in het kort ingeleide oorlogswerken van Clara Viebig zeggen in hun
realistischen eenvoud oneindig veel meer van het leven van het Duitsche volk binnen
de grenzen van zijn land dan alle oorlogsbundels van de Nord-Deutscher,
Vossische en Frankfurter Zeitung te zamen. Maar dit is uit een artistiek
oogpunt niet het voornaamste. Zij zijn in de treffende, ware en diep ontroerende
schildering der wreede oorlogstoestanden producten eener ‘Heimatkunst’ zoo
volkomen, als deze ‘Heimatdichterin’ bij uitnemendheid nog niet heeft voortgebracht.
Zij vormen een verheven monument op het artistiek domein dezer hoogstbegaafde,
nobele en eenvoudige vrouw.
JOHAN KONING.
Boekenschouw
Poëzie; tooneel
‘De tuinspiegel’, door Laurens van der Waals. - (Uitgevers-Maatschappij
De Waelburgh, Blaricum).
Niet lang geleden - het was na een nieuwe lezing van Verhaeren - heb ik mij
afgevraagd of ieder positief criterium voor ‘jongere’ natuurlyriek ten onzent niet
onbillijk is. Of niet ieder natuurlyrisch product dat ik van toen af onder handen kreeg,
net zoo lang goed en mooi moest heeten, als ik het slechte en leelijke niet kon
aanwijzen, met name noemen, met duidelijke technische termen in zijn slecht- en
leelijkheid demonstreeren.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

21
Ik wanhoopte toen aan elken maatstaf. Ik begreep dat gevoeligheid, schrijfzin,
degelijkheid, zekere kennis van natuurlijke historie, een aanzienlijk vocabulaire, een
flair tot poëtisch keuvelen, een aantal afgekeken ‘muzikale’ foefjes te zamen elk
denkbaar natuurvers mochten veroorzaken, zonder dat wij verder aanspraak hadden
op de brieven van wettigheid der auteurs. Ik begreep ook, hoe het komt dat een
vurig-litterair Frankrijk in evenredigheid geen zesde bezit van ons getal dichters.
Blijkbaar stond ik voor een aanvaard en gebillijkt procédé, waaraan honderden,
volmaakt te goeder trouw, voor hun leven zaten vastgeklonken. Tegelijk met de
bombastische blague van een troepje jeugdige Vlamingen overstelpte me de
imbecilliteit van een kluitje Hollanders, die allen even knap, allen even toegewijd,
allen even kinderlijk-doorzichtig, allen even wee-glimlachend of goedkoop-jubelend
in het lange cortège meestapten. Uitgerekt en gapend stond de redelooze lyrische
verveling vóór me. Carel Scharten heeft zekere revolutionnairen (och arm!)
gekenschetst door hun verzet tegen die verveling; en, afgescheiden van de vraag
of hij in zijn kenschetsing compleet was, onjuist was zijn poging stellig niet. Ziek van
deze slappe verdiensten en waanwijze ‘eerlijkheid’ schreef ik in mijn afzijdigheid:
dat bij ons een autoritair en gevierd onbenul langs genealogische lijnen voortsnelt.
Althans zóóveel inzicht won ik, dat 'k concludeerde hoe ook deze kenschetsing
was de eenig-mogelijke, en misschien de eenigtroostende.
Troost ligt er b.v. in voor Laurens van der Waals, dat hij zulk een Odysseïsche
‘Ou-tis’, zulk een toegewijd, gevoelig en eerlijk ‘niemand’ is. Wanneer we zijn bundel
doorbladeren (schande over hem die het lyrisch lezen nog niet heeft verleerd!)
beloopen onze handen de rimpellooze peluwen van een zóó gezapige, ‘fade’ rust,
dat de huidhaartjes gaan opstaan en het vleesch rondom de tanden verdort. Verzen
strepen zonder inhoud voorbij. Andere vatten een motief aan, en vervallen in een
oneindige broderie, te lang, véél te lang in verhouding tot de waarde van het motief.
De motieven zijn vieux jeu; de inkleeding - ah, connu l'décor! Versvorm,
rhythmen: gemeenplaatsig, logisch ongewettigd, rhetorisch. De rijmen: arm,
bloedeloos en gezocht.
En ondanks dit alles zal men Laurens van der Waals' gedichten zeer fraai vinden
in den lande, want hij zet een traditie van edele gevoeligheid voort, waardoor het
Gooische hoekje van voor eenige jaren zijn vermaardheid, erbarmelijker gedachtenis,
verwierf. Men zal ze fraai vinden, omdat ze ‘der Welt abhanden gekommen’ zijn
zonder aan haar bestaan ooit scherp, wildgespannen en geweldig-buitensporig te
hebben deelgenomen. Men zal ze eindelijk fraai, voornaam en teederlijk lief vinden,
omdat ze zoo bij uitstek laten zien wat een Nederlandsche natuurlyrische kunst
uitsluitend heeft te zijn: beperkt van geest, zinneloos en zedeloos overgegeven,
onverstandig-devoot, burgerlijk-gehoorzaam, receptgetrouw, verheerlijktuitvoerig
als het werk van een copiïst, correct en verholen sentimenteel. Worden zulke
poëtische uitingen, gelijk ze paradeeren in dezen en dergelijke ‘goede’ bundels,
artistiek in ernst genomen, en in hun kader gehuldigd met denzelfden lof, voorzien
van dezelfde aanmerkingen waarmee wij meesterwerken plegen aan te randen, -
welnu: soit!
Maar zwijgt dan wanneer, nog vóór de oordeelende historie, de levende, bezige
critiek den dichter wil zien als kern van een eigen en onbetwist heelal, en na
vergelijking met een uitheemsche poëzie geen strootje van u overlaat.
HERMAN VAN DEN BERGH.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Nederlandsche lyriek vanaf de dertiende eeuw tot 1880. Verzameld door
Th.E.C. Keuchenius; toegelicht door Dr. D.C. Tinbergen. I. De
Middeleeuwen. - (Leiden, A.W. Sijthoff's Uitg.-Maatschappij, 1920).
Dit eerste deel van deze bloemlezing is versierd met een 13-tal afbeeldingen -
waarvan 4 met wereldlijke en 9 met religieuse onderwerpen. De onderwerpen van
de gedichten zullen ook wel ongeveer in deze verhouding staan. Behoudens een
paar uitzonderingen wordt hier verhaald van of uiting gegeven aan de minne: de
natuurlijke, de lieflijke - ook wel eens de wreede! - en de geestelijke, smachtend
naar den hemelschen bruidegom; vol droefenis, maar ook vol dankbaarheid,
mediteerende over zijn lijden en sterven; berouwend eigen tekortkomingen en
zonden, waardoor het uitzicht op de hemelsche zaligheid wordt vertroebeld, en de
angst voor den helschen ‘viant’ verlevendigd.
Er is hier veel schoons bijeengebracht, meer of minder bekend. Aan den voet van
de bladzijden worden verklaringen van duistere woorden of zinnen gegeven - kort
en zakelijk. In de keus van wat verklaard moest worden lijkt me de toelichter zeer
gelukkig te zijn geweest. Ook verdient vermelding dat, als 'n woord dat verklaard
moest worden op verschillende bladzijden voorkomt, die toelichting ook telkens
weer gegeven wordt; en niet, zooals gebruikelijk is, verwezen wordt naar de bladzijde
waarop dat 't eerst is geschied. Onaangenaam geblader wordt zoo vermeden.
Achterin staan een verantwoording van de teksten, en een alfabetische lijst van
de beginregels.
Hoewel het niet vermeld wordt, lijkt het me toe
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

22
dat deze bloemlezing is samengesteld vooral met het oog op wie, zonder er een
bepaalde studie van te maken, wil kennis nemen en genieten van het schoone uit
onze nederlandsche lyriek.
En voor wat de middeleeuwen betreft kan dit eerste deel daartoe uitstekend
dienen.
De middeleeuwen waren zeker wel niet ‘lichter’, maar ook niet ‘donkerder’ dan
Livre d'Heures d'Hennessy. - Meifeest in de Stad.
Uit: Keuchenius, Ned. Lyriek.
onze tijd; dan iedere tijd. Wel waren de menschen eenigszins anders dan nu:
kinderlijker, naiever. Dat wil zeggen: zoo komt het ons voor als we lezen hun
gedichten, als we zien hun schilderijen. Maar laten we daarbij toch altijd goed
bedenken dat hun gevoelens dezelfde, hun uitingen even volwaardig waren als de
onze nu zijn. En ook, als we misschien eens over hen zouden willen glimlachen,
dat 't cherubijntje van Vondel evenzoo glimlacht over ‘de ijdelheden hier beneden’.
Om deze - om alle - poëzie te verstaan moeten we hebben een open oor en een
ontvankelijk hart. En dan met deze beide gaan in het land van den dichter. Dat is
hier: kinderlijk ons voelen, kinderlijk worden - kinderlijk, in jonge, maar toch zoo
echte en ernstige, verliefdheid; kinderlijk ook, in geloovig vertrouwen op het kindeken
Jezus en zijn maagdelijke moeder, op den koninklijken bruidegom en het hemelsche
paradijs; kinderlijk ten slotte ook, in ootmoed en schuldbesef en berouw. En als we
zoo zijn, dan vindt de zoete middeleeuwsche lyriek bij ons een goeden en zuiveren
klankbodem.
P.L. VAN ECK JR.
De zonde van Pierrot. Arlequinade in 3 bedrijven en een epiloog, door
Thomas Beker. - (Uitgave Van Munster's Uitgevers-Maatschappij,
Amsterdam 1920).
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Men behoeft niet een bijzonder ingewijde te zijn om in Thomas Beker den jongen
dichter C.J. Kelk te herkennen van wien Constant van Wessem in zijn inleiding tot
de Bloemlezing uit het werk der Jongere Nederlandsche Dichters (uitg. S.L. van
Looy) schreef dat Kelk ‘Pierrot’ bezingt en met den opstandige de trom roert en die
toch zoo naïef in de dagen leeft dat hij van zichzelf zegt ‘bravour te zingen aan al
zijn nederlagen’.
Uit dit spel herinneren wij ons fragmenten die destijds onder zijn waren naam in
Het Getij zijn verschenen. In dit bijzonder geval heeft het gebruik van een
pseudoniem - dat mij niet aardig, althans niet als een Kelk zoo elegant gekozen lijkt
- eenige beteekenis. De dichter staat tegenover dit werk, dat al van een paar jaren
terug dateert, als een wijs geworden mensch tegenover het werk zijner jeugd. Dat
klinkt wel een beetje gewild, maar het is toch heel precies waar. Immers: er is geen
levensperiode als juist die der jeugd waarin twee jaren het begrip van een ver
verleden
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

23
in zich houden. En bij den dichter C.J. Kelk is dit wel al heel sterk. Hij zelf wijst u in
dit werk de zwakke punten met den vinger aan. Vooral in het laatste bedrijf heeft hij
vele ontevredenheids-streepjes staan. En het is om deze redenen dat de dichter
Kelk de verantwoording van dit
THOMAS BEKER (C.J. KELK).
werk van immers ‘al’ twee jaar geleden niet meer op zich wilde nemen. Gelukkig
bleek een onbekende ‘Thomas Beker’ - die niet veel te verantwoorden had wijl hij
weer aanstonds van 't tooneel verdwijnen zou - die verantwoording op zich te willen
nemen.
Gelukkig, want nu blijft ons bewaard een jeugdwerk dat als verschijnsel zijn
beteekenis heeft. Holland kende de Pierrot-figuur in zijn literatuur alleen maar zeer
fragmentarisch. En in deze arlequinade wordt ons dan voor het eerst de pierrot in
de Hollandsche literatuur ten voeten uit geteekend.
Natuurlijk blijft deze pierrot-opvatting, deze verbeelding, geheel een persoonlijk
karakter dragen. Er is niet de minste moeite genomen om in de lijn der bekende
gegevens een pierrot te teekenen. Dit is óók een pierrot. En wel een die zeer nabij
de persoonlijkheid van zijn schepper staat. Het is alles spel; het is alles fantasie in
dezen droomer die maar niet van zijn liefde en dus van zijn leed en zijn geluk af kan
komen en na het einde van een moeilijke reis wederom van voren af aan beginnen
moet.
Van de aarde vlucht hij naar den Hemel waar men hem afwijst: te slecht.
En van den Hemel trekt hij tot aan de poorten van de Hel waar hij te goed
bevonden wordt.
En zijn vriend, die zijn vijand is, Harlekijn doet intusschen met de nonnen een
dans:
De monniken zijn naar hun nonnen
Ze dansen te samen een dans
Zes manen en zeven zonnen
- en zes van de zeven een kans! -
De monniken hebben hun pijen
als zwaluwstaarten gedaan
De nonnen hebben gewijen
van kant op hun hoofdekens staan.
De monniken hebben hun monden
tot schalksche kusjes gereed
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

De nonnen noemen dat zonden,
maar sieren heur zondagsche kleed.
De monniken, monniken dansen
met nonnen, met nonnen in 't wit
De avond is blind van de glansen
en danst door de zalen van git....
Dit citaat van 't liedje, waarmee (de Engelen zingen het) het tweede bedrijf aanvangt
is met tal van soortgelijke aan te vullen. Zij bewijzen altemaal des dichters
verrassende visie: Monniken die hun pijen als zwaluwstaarten hebben aangedaan
en nonnen die ‘gewijen van kant op hun hoofdekens hebben staan!’
De zonde van Pierrot komt mij voor een spel te zijn, dichterlijk en tooneel-technisch
van genoeg belang om er de aandacht van onze tooneelgezelschappen ernstig op
te vestigen. En voor het persoonlijk bezit van dit boekje pleiten de guitige en de
felle, de zon-doorschenen en de wolke-witte liedjes, op zichzelf waard in een
afzonderlijk bundeltje te worden herdrukt.
ERNST GROENEVELT.
‘Als het getij verloopt ...’ Blijspel in één bedrijf door Marcellus Emants.
- (Uitgave v. Holkema & Warendorf, Amsterdam).
Wanneer wij werk van Marcellus Emants onder de oogen krijgen, weten wij reeds
te voren, dat onze tijd, daaraan met lezen besteed, nooit verloren is. Emants is altijd
interessant, zijn kunst in zijn wezen eigenlijk onaantastbaar. Zijn kijk op het leven
is een zeer eigene, en spreekt zich uit op zijn zeer besliste, felle, meestal zeer rake
manier. Hij is niet een emotioneele idealist, maar de scherpe, verstandelijke
opmerker, die zich zelden keert naar de zonzijde van het leven, meestal toeft in de
sfeer van half donkere tinten, met misschien een enkel lichtflitsje hier,
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

24
en zware diepe schaduwen daar. Emants heeft altijd den wrangen bijsmaak van
ons bestaan scherp doorproefd, daarvan getuigt bijna zijn geheele oeuvre. Ook dit
kleine spel ontkomt er niet aan, spel, dat meer satyre dan blijheid geeft. Het behandelt
de onverwoestbare rassenhaat, welke altijd blijft bestaan tusschen Joden en
Christenen.
Bankier de Grave, goede vriend van de adellijke familie van Weenstra, is getrouwd
met Esther Abrams, gewezen Mevr. Diamant, tijdens haar eerste huwelijk reeds de
maitresse van de Grave. Na den rouwtijd zijn zij getrouwd. En nu wil deze Esther
haar man - die zich om harentwille uit zijn kennissenkring heeft teruggetrokken -
weer terugbrengen in dien kring en voor zichzelf daar tevens een plaatsje veroveren.
Emants teekent hiermee zeer sterk zekere pratheid, eigen aan vele joden, om toch
vooral veel christenkennissen te hebben. Mevrouw Hermine van Ryckloff tot
Genemuiden, geboren Barones van Weenstra, arme adellijke weduwe, die met hare
kinderen bij haar broêr Edsard inwoont, is natuurlijk hevig anti-semiet, en dit blijspel
geeft aan: den strijd van haar conservatisme tegen de meer verlichte begrippen der
tijden, welke rassen- en godsdienstvijandschap wil ter zijde schuiven. Men heeft
elkander noodig, elkanders invloed, elkanders geld, zelfs elkanders vriendschap,
en 't gaat niet meer op, dat men elkaar op een afstand houdt, alléén wijl de een niet
denzelfden godsdienst belijdt als de ander. ‘Du choc des opinions jaillit la vérité’ en
Emants heeft zeer knap en handig de verschillende elementen tegenover elkaar
geplaatst. Hermine van Weenstra, jonkvrouwe Amelie van Cortgene, hofdame van
de koningin, jonkheer Mr. Duyn aan den éénen kant, de Grave met zijn joodsche
vrouw en zijn twee joodsche stiefdochters, waarbij men fluistert, dat de jongste zijn
kind is, Henri en Clara, kinderen van Mevrouw Hermine, als de liberale jeugd ter
andere zijde. Daartusschen broeder Edsard als de diplomatische verstandsmensch
en de jourgasten van Mevrouw van Weenstra, reeds allen door Mevr. Esther de
Grave-Abrams ingepalmd.
Het spel is niet van een straffe handeling, en daardoor niet erg spannend, maar
de dialoog is scherp en pittig, hier en daar van een samentrekkende wrangheid,
geuit vooral door den student Henri, die er een troostelooze levensfilosofie op na
houdt, en lichtelijk aan spleen lijdt, een kwaal velen jongemenschen eigen.
Het eind van 't spel, dat wij bij 't begin reeds vóórvoelen, is natuurlijk, dat Mevrouw
Barones van Weenstra niet alleen ‘het zoodje’, zooals zij zegt, op haar jour ontvangt,
maar hen zelfs gaat inviteeren op het eerstvolgend diner, dat haar broer geven zal.
En dit nièt, omdat zij van overtuiging is veranderd, doch omdat zij niet alleen tegen
den stroom kan oproeien. Tusschen de kinderen, wier moderne breedere begrippen
zich niet aan elkaar stooten, schiet het bizonder goed op, en Hermine voelt wel, dat
zij, ook om de financieele positie waarin zij verkeert, den omgang met ‘die Jodin’
niet kan missen.
Hoe Emants de kunst verstaat om met weinig woorden veel te zeggen moge
blijken uit het tooneeltje van Mevr. v. Weenstra's jour, waar ‘het zoodje’ becritiseerd
wordt in enkele zinnen, die - om bij een banale vergelijking te blijven - boekdeelen
spreken. Dan wordt plots het besproken gezelschap aangediend als nieuwe
bezoekers.... Wanneer ik over meer ruimte te beschikken had, zou ik die paar
bladzijden voor u afschrijven.
Maar er zijn ook zwakheden. Vooral dit, dat de bekeering van Hermine er te dik
op ligt, dat het te snelle tempo onnatuurlijk werkt. Op den dag van kennismaking
noemen de meisjes elkaar reeds bij den naam, ja maken plannen om samen naar
Rome te gaan, en Henri ziet reeds in Eva zijn aanstaande vrouw.
Ook zonder deze beide feiten ware de satyre interessant genoeg gebleven en de
omkeering van Hermine volkomen gemotiveerd, wijl ze immers erin is geloopen
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

evenals de anderen. Ook zonder dat Clara dadelijk met Judith mee wil, staat Judith
voor den toeschouwer als een sterk, zelfbewust meisje, en die plotselinge
‘Rome-bevlieging’ van Clara verscherpt de psychologische situatie geenszins.
En wat de schrijver takt heet, noem ik onvervalschte indringerigheid.
Er is nog een - kleinigheid - misschien voor den schrijver van geen belang. Indien
een bezoeker op een jour afscheid neemt, geeft hij in elk geval, en altijd het eerst,
de gastvrouw de hand. Een buiging voor haar is onvoldoende en onbeleefd. Dat
weet de gezelschapsman Emants toch wel. Hij noemt dit waarschijnlijk een kleine
uiterlijkheid. Maar in de Hègsche Society vindt men dit gebrek aan goede vormen
een doodzonde.
E.C.V.D. MANDELE.
Het Nederlandsche cabaret, door Edmond Visser. Met 33 portretten. -
(A.W. Sijthoff's Uitgevers-Maatschappij, Leiden, 1920).
Misschien niet een der degelijkste, toch zeker een der onderhoudendste deeltjes
van de serie ‘Nederlandsche Kunst’. 's Schrijvers sympathieën voor het cabaret
dagteekenen niet van gisteren. In zijn opstel over Jean Louis Pisuisse vertelt hij
ons, hoe hij met eenige jonge literatoren: Sam Goudsmit, Han van Loon, Benno
Vos en anderen - 't
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

25
woord ‘cabaret’ was, waarschijnlijk onder invloed van 't Duitsche Ueberbrettl, dat
ze toen pas gehoord hadden, in hun aller mond - omstreeks 1908 zulk een ‘cabaret’
had opgericht, voorloopig nog een onder-onsje. De een las een door hem gemaakt
schetsje voor, een tweede speelde iets op de piano, een derde reciteerde wat -
totdat zij op 't onzalig denkbeeld kwamen er ook kleine acteurtjes in te halen.
MARGIE MORRIS
Uit: Het Nederlandsche Cabaret
Die verpestten de stemming en toen was 't dadelijk hommeles. Pisuisse en zijn
vriend Blokzijl haalden 't zaakje voor een korten tijd weer op. Intusschen, de liefde
voor het cabaret heeft de heer Visser, ook na deze jeugd-experimenten, behouden;
‘in 't cabaret’, schrijft hij in een woord vooraf, ‘is de weemoed, de zoet vlijmende; er
is de ironie, die dingen ernstig zegt, maar ze ànders meent; er is het sarcasme, dat
je door het hart gaat. Maar ook is er kunst die spreekt tòt het hart, kunst van gevoel,
van sentimentaliteit ook nu en dan. In het cabaret wordt je van de eene stemming
in de andere gedeind of... gesmeten ...’
In het cabaret is klein-kunst, dat is: fijn-kunst. Het cabaret is frivool, maar scabreus
nooit; erotisch, maar nooit vulgair. ‘Cabarettiers’, aldus de schrijver, ‘zijn gulle kerels,
die met kwinkslagen gooien en met geld. Cabarettières lieve juffers, die 't hart met
een glimlach verrukken. Zwervers zijn ze van nature, kabotijnen van aard’. Ze hebben
maar één haat: den bourgeois-satisfait.
Van deze ‘gulle kerels’ en ‘lieve juffers’ nu wordt ons in dit boekje 't een en ander
verteld, of liever: die kerels en juffers heeft de heer Visser zelf aan 't praten gekregen
en hun woorden vastgelegd op papier. Voor echter tot zijn reeks van interviewtjes
te komen, deelt hij iets mede over het Parijsche cabaret, het Ueberbrettl en den
Zweedschen voordrachtskunstenaar Sven Scholander. Men weet: het cabaret stamt
uit Parijs en 't echte cabaret heeft nooit ergens anders willen aarden dan in Parijs.
Zie ze daar in le Chat Noir, waarvan Rodolphe Salis de oprichter en de ziel was.
Dat was een tijd! 't Ging zóó. Salis (zoon van den distillateur graaf de Salis) was
schilder, maar verdiende niet veel. Op de boulevard Rochechouart bevond zich een
winkeltje en daar had hij zijn atelier. Daar ontving hij zijn vrienden, meest berooide
kunstenaars natuurlijk, evenals hij. Er werd veel bier gedronken en verbijsterende
paradoxen werden gelanceerd. Een ieder begon zoo langzamerhand wat te ‘doen’,
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

een liedje te zingen, een gedicht te declameeren... De muren werden behangen
met oude tapisserieën, met schilderijen en teekeningen. Steinlen en Willette (de
man met het bleeke Pierrotgezicht en 't pijpje in den mond als in een sneeuwpop)
schilderden er hun decoratieve paneelen. Een zwarte kat, 't model van verschillende
artisten, werd het embleem van 't etablissement. Toegang werd verleend ‘aux seuls
gens qui vivent de l'intellect’. Enfin, 't ontwikkelde zich van het een tot het ander, en
een reeks van zangers en dichters trad er op: Goudeau, Bruant, Xavier Privas,
Botrel... Aan allen wijdt de heer Visser een kort karakteristiekje.
In Duitschland ging het cabaret veel minder (Wollzogen had zijn Ueberbrettl van
de Franschen
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

26
afgekeken) en in Nederland ging het eerst recht niet. Pisuisse, die pogingen deed
in Rotterdam, in den Haag, in Zandvoort en Utrecht, heeft er heel wat droevige
ervaringen mee opgedaan. Zoo'n intiem kroegje met de hoogst mogelijk opgevoerde
amuzementskunst is niets voor de Hollanders. Het amuzement willen ze nog wel,
desnoods de kunst, maar 't intieme kroegje, neen. Dan liever bioskoop of
caféchantant.
LOLA CORNERO
Uit: Het Nederlandsche Cabaret
Dus blijven de nederlandsche cabarettiers en cabarettières alle min of meer op
zich zelf staan en iets van een lijn, een samenvatting heeft de heer Visser in zijn
boekje dan ook niet kunnen brengen. Hij is met Speenhoff wezen praten (met Coos
en Cees allebei, dat spreekt!), met Hemsing, met Eduard Jacobs, met Coenraads,
met Clinge Doorenbos, Dirk Witte, den stoeren Zaankanter, en met heel veel
anderen. Ook met Willy Corsari, met Margie Morris, de officiersdochter van ‘chique’
komaf, met de hollandsch huismoederlijke mevrouw de Wijs-Moeton (die haar leven
lang over cabaretkunst niet na heeft gedacht en toch zulke guitige liedjes maakt)
en de mondaine Lola Cornero, a verry jolly girl, indeed! Voor 't overige oordeele de
lezer nu maar zelf. Nog eens: er zijn als geheel beschouwd zeker betere nummers
in deze serie handboeken van de firma Sijthoff verschenen; 't hangt in dit bundeltje
alles een beetje als droog zand aan elkaar. We zullen er den schrijver echter geen
verwijt van maken. Zijn taak was moeilijk, al was de stof ook dankbaar, en dan:
degelijkheid en het cabaret... Niet waar? hier zal zelfs een degelijk hollander
wel even moeten glimlachen.
v.E.
Kunst en letteren
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

De kunst van het reizen, door P.H. Ritter Jr. *)
Bijna gelijktijdig met het verschijnen van den tweeden druk der Zeeuwsche
Mijmeringen, dat gedicht van subtiele natuuraanvoeling, werd onze literatuur
nu onlangs verrijkt met een nieuw werk van Ritter's hand, dat, al is het niet zonder
meer te vergelijken met de Mijmeringen, toch als kunsten gedachteuiting uitsteekt
boven het vorige werk, doch door zijn bizonderen aard moeilijkheden bevat, waardoor
het misschien niet zoo direct zal aanspreken als het Hooglied der Zeeuwsche natuur
deed.
Het eerste, tweede en vierde hoofdstuk, de meest essentieele deelen van het
boek, behooren tot het schoonste, wat er in de laatste jaren aan Nederlandsche
letteren-kunst is voortgebracht ... maar misschien ook wel tot het aangrijpendste.
Er gaat door dit boek een zóó diep-smartelijke
*) Arnhem, v. Loghum Slaterus & Visser, 1920.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

27
trek, dat onze ziel, die zich daar met even pijnlijke als verbijsterende openbaring in
weerspiegeld ziet, zich telkens met angstige spanning tot bewustheid tracht te
brengen, hoe diep de schrijver in staat is geweest te peilen. Met een schok worden
wij gewaar, hoe datgene, wat als ‘eenige luchtige causerie’ in de inleiding wordt
aangekondigd, van ontzettenden ernst blijkt te zijn, hoezeer het misschien
aanvankelijk den argeloozen lezer aandoet als luchtige ironie, precieuse
sentimentaliteit, puntige sceptiek. Maar aldra voelt men toch met weifelenden
weemoed, dat men, zij het ook in weerwil van een zekeren weerstand, die moeite
schijnt te doen de aandacht af te leiden en de scherpte van den geest, die alleszins
voor het werkelijk genieten van deze moeilijke taal van noode is, tracht te vernevelen,
een nieuwen drempel moet overschrijden om in contact te kunnen komen met den
schrijver, die op den bodem van de ziel de diepste roerselen uiteenrafelt en een
zelf-bekentenis uit-droomt, welke een ontroerenden weerklank vindt in ons eigen
donker gemoed. Maar bij-wijlen ver-hartstochtelijkt de weedom in fel-scherpe
schitteringen, subliem van taal, zooals de eerste drie bladzijden van het eerste
hoofdstuk, een philippica gelijk; het uitbloeden van een hartewond eens romantischen
artiestenlevens, wreed ten einde gepijnigd op de martelbank van den
tegenwoordigen... zoogenaamd ‘grooten’ tijd, met zijn jammerlijke verdorring en
bijkans ridicule geestelijke platheid, zijn troostelooze afzichtelijke levensvervlakking.
Maar als het noodlots-besef weer vaardig wordt over den schrijver, dan spreidt zich
over de bladzijden weer die liefelijk-sceptische toon van geestigheid, van
scherp-vernuftige puntigheid des uiterst-intellektueelen causeurs met de typisch
Rittersche wendingen en omschrijvingen. Doch steeds gonzen daardóór de stille
klachten om een verloren ideaal. En het einde is een zich terugtrekken binnen den
einder van eigen klein domein, waarin wij terugvinden den subliemen romanticus
der Zeeuwsche Mijmeringen; maar ten slotte, nog verder, een zich opsluiten binnen
de ommuring der eigen ziel, waarin wij Ritter met een feilloos instinkt zien afdalen
tot op den donkeren bodem van ons aller gemoed en de kiemen opsporen van ons
religieus natuurgevoel en de diepere religieusiteit der animistische tendenzen, die
bij ieder onzer in de diepste schuilhoeken van het ziele-leven onmiskenbaar aanwezig
zijn en van groote, zij 't onbewuste, beteekenis in de subjectieve waarde-bepaling
van het Leven.
‘Wij, de nerveuzen, richtten ons naar binnen, wij sloten onze vensteren met lappen
zoo zacht als vrouweharen tegen koude en wind, en onze deuren bepantserden wij
met leeren harnassen tegen geluid. In onze toegesloten kamers droegen wij onder
de rozige baldakijnen harer kappen onze stille peinzende lampen, die daar het licht
zouden brengen van een kwijnenden zomerdag. En in dat licht glansden de
marokijnen banden onzer lievelingsboeken, onze etsen, een kleurfijn beeldje, waar
wij dagen lang omheen hadden gedwaald als een verliefde minnaar om zijn meisje,
en dat in een stille, onbespeurde hoek van onze kleine kamer oprees als iets heel
heimelijks en hoogvereerds’. Hoe dieper wij het boekje willen trachten te verstaan,
des te sterker treft ons de groote ernst die in deze precieuse taal verborgen ligt. In
de religieusiteit der kunst en der kunst- en bovenal der natuurgenieting, wordt het
licht ontstoken waardoor niet alleen het schoone en het landschap dat wij zien, maar
ook dát bestaat wat door ons nimmer is aanschouwd: het licht van het geloof aan
het nog nimmer aanschouwde. ‘Alle reizigers zijn zoekers naar den Heiligen Graal,
waarvoor zij zullen trekken naar alle landen der aarde, en die zij ten slotte na de
vele verwarrende tochten zullen ontdekken bij zich zelf’.
In diepen weemoed schemert tusschen de regels door hoe in deze animistische
verzielingen van onze levens-waarden, alleen de herinnering een opgaan beteekent
in de regionen van het geluk, en hoe in de vrome aanschouwing der dingen waaraan
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

een verijlde herinnering is vastgekleefd het leven zijn positiviteit vindt. En dóór deze
herinneringen gonzen zonder ophouden de zangen van de liefde en van den dood.
‘Het reizen geeft de hunkeringen der liefde weer aan den gerijpten mensch, die de
teleurstellingen der liefde vermoedt of weet. Want ieder landschap is weer opnieuw
een schoon gelaat, en ieder volk heeft weer opnieuw zijn schoone allure, die wij
immer beminnen en bemijmeren kunnen als kinderlijke verliefden, omdat het drama
van het minneleven zich hier niet voltrekt, en ieder land als een verheerlijkt idool in
de herinnering blijft waar de tragiek der scheidingen het ondergaan in de bereikenis
voorkomt’. In het smachten naar de ‘Blaue Blume’ der Romantici zit de reis,
de reis die altijd in zich verborgen houdt de verwachting van een ongekende liefde,
de reis die naar haar diepste diepten den eersten oorzakelijken prikkel vindt in het
bewuste of onbewuste verlangen naar een nieuwe liefde; de reis is een reactie op
liefde-verlangen. Iedere reis is in haar verwachting een reis naar Cythere, en ieder
reiziger, in zijn verwachtingen, een Casanova. En het liefde-verlangen... wat is het
anders dan een zich willen verbergen voor het aangezicht van den Dood.
Dit doods-besef van Ritter, in de ‘kunst’ van het reizen... het is van beklemmende
suggestie, dat zijn ragfijne draden zendt door alle deelen van het boek, geslingerd
door ironie en vernuftig
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

spel van woorden en gedachten en die het boek omnevelen met diepe
zwaarmoedigheid.
28
‘Het doodsbesef is van elk reizen een inhaerentie... En wanneer onze
eenzame gedachte die geen objecten meer heeft voor hare bepeinzing,
den stagen gang van den tijd beluistert in den afgrond van den nacht,
wanneer wij uitgeput zijn en ontmoedigd en zonder veel vitaliteit, dan
komt opeens het reisverlangen als een schijnbaar actieve drang maar
die slechts lijdelijk ervaren brengt in ons omhoog. De reis zal de leege
aandacht vullen, de reis zal in hare fictie van beweging een eindeloozen
levenstijd verbeelden, ze wekt de illusie van een levensverlenging door
haren waan van afstand en van de openbaring van nieuwe
onbekendheden. Ze reikt de phantasie van de verjeugdiging, maar al haar
sportpetten en de bloemen die ze in ons knoopsgat steekt vermogen ons
de historie van ons leven, volgens Ibsen “ons lijk aan boord”, niet te
ontnemen. De reis is het uitstel der gedachten aan het Einde... Toch
wreekt de Dood zich nergens feller dan in de reis. In het moment der
hoogste opgetogenheid, voelt de toerist het vaak plotseling nameloos stil
worden in zijn binnenste ... De Doodsgestalte die in de dramatiek van het
gewoonteleven is ondergedoken, verrijst in de vreemde omgevingen, te
midden van de ongewoonste verrukkingen, wanneer de arme mensch in
de statigheid van het moment zijn voos en naar het einde groeiend wezen
kent, ontvleescht van het vertrouwd gebeuren der alledaagsche doening...
En toch, en toch! Toch gaan wij allen op reis, toch zoeken wij in de reis
het leven, hoewel zij in wezen de gang is naar den dood ...’
Een sombere gedachten-relatie met den dood suist door het boek; de monotone,
halfzingende stooten der wiele-wentelingen, die den eeuwigen drom van reizenden
vervoeren, het is de cadens van den doodendans eener nieuwe beschaving.
Ritter's aangrijpend boek, in zijn waas van héél intieme, beklemmende
zwaarmoedigheid, is een boek van diepste zielkundige beteekenis, een
zelfbekentenis, een biecht, die een wegwijzer wil zijn in het verborgen wezen onzer
eigen gemoedsroerselen.
V.D.W.
Uren met Andersen, door Christine Doorman. - (Baarn,
Hollandia-Drukkerij, 1920).
Aan wie zou het beter zijn toevertrouwd dan aan Christine Doorman, om ons eenige
uren met Andersen te doen leven; om ons van zijn persoon en werken te vertellen
en iets te doen zien van den geestelijken achtergrond zijner Sprookjes. Want immers
Christine Doorman heeft deze vertaald, en is zij zelve niet de kinderschrijfster die
zich zoozeer verdiept heeft in het wezen en den oorsprong van het sprookje!
Het is haar dan ook volkomen gelukt ons een beeld te geven van dien naieven,
eenvoudigen, nederigen man, den vriend en speelmakker der kinderen; maar tevens
wereldberoemd om zijn genialiteit, zijn fijne geestigheid en kennis van het
menschenhart, den gast van vorsten en koningen. Een zonderling dualisme, toch
zoo harmonisch in den eenen mensch vereenigd, en dat zich merkwaardigerwijze
heeft gehandhaafd. Want hoe menigeen zou door zulk een beroemdheid zijn
eenvoud, nederigheid en kinderlijkheid verliezen.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Ik meen dat men dit zonderlinge dualisme in de sprookjes terugvindt. Zeker, ik
geef Brandes toe dat Andersen in zijn vertellingen de echte kindertaal spreekt; dat
hij het kind geeft wat het kind verlangt. Maar de volheid van menschenkennis die
uit zijn sprookjes straalt, de fijne humor waarmee hij het onware en het banale
bespot, de diepe gedachten van onsterfelijkheid die aan zijn fantasieën ten grondslag
liggen - die alle kan het kind niet waardeeren, die maken zijn kindersprookjes tot
sprookjes voor groote menschen, en dan alleen nog maar voor de uitverkorenen
die ze vatten kunnen. Zooals ook Jezus' gelijkenissen zoowel voor de onontwikkelde
massa van het volk als voor een kleinen kring van ingewijden bestemd waren.
En toch meen ik dat in dit dualisme, wat Andersen's kracht is, tevens een zwakheid
ligt, wat trouwens met ieder dualisme het geval is. Men kan moeilijk twee heeren
gelijkelijk dienen. Men kan moeilijk zoowel aan het kind geven wat het kind behoeft,
en tegelijk aan de geestelijk fijnst voelende menschen datgene brengen wat hun
zuiverste intuïtie als waarheid erkent.
Zoo komt het mij voor dat sommige sprookjes slechts naar den vorm
kindersprookjes zijn; naar den inhoud zijn het sprookjes voor volwassenen, die men
beter doet nog niet aan de kinderen te geven. Zoo'n droevig verhaaltje als van het
leelijke jonge eendje zou ik niet aan een kind willen voorlezen; het ontroert gevoelige
zieltjes te veel, en voor niet-gevoelige is het weggegooid. ‘Kleine Tuk’, ‘de Inktkoker
en de Pen’ - om er een paar te noemen: voor onze kinderen zijn die niet geschikt.
‘Ook niet bedoeld’, zal men antwoorden. Goed. 't Is niet een fout van Andersen dat
hij ze schreef, en zóó schreef - ze hebben hun volle waarde. Maar 't kan een fout
zijn van ons als ouders, als wij ze - te vroeg - aan onze kinderen in handen of te
hooren geven.
Ik zou daarom meenen dat bij een uitgave van Andersen's sprookjes het goed
ware de kindersprookjes van die voor groote menschen te scheiden. De lijn zal wel
moeilijk te trekken zijn, vaak; maar toch zou er veel mee gewonnen zijn, al werd ze
globaal getrokken.
Men houde mij in deze bespreking de uitweiding ten goede, die meer betrekking
heeft op Andersen's sprookjes dan op dit met zooveel liefde geschreven overzicht.
Het is een verkwikkend boek, zooals we in dezen tijd van jacht, onrust en
stoffelijkheid zoo noodig hebben. De uren die we met Andersen doorbrengen, heffen
ons op in een sfeer van goedheid en vroomheid, beschenen door eeuwigheidslicht.
FELIX ORTT.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Romans en novellen
29
Menschen uit 'n stil stadje, door Alie Smeding. - (Rotterdam, W.L. & J.
Brusse's Uitgevers-Maatschappij, 1920).
Er zijn, om dit boek van Alie Smeding te typeeren, twee eigenschappen te noemen.
Beziet men het qua roman dan mag men het vierkant mislukt noemen. Neemt men
het fragmentarisch, dan geven die schetsjes sublieme voorbeelden van een prachtige
dichterlijke visie. En eigenlijk is het in hoofdzaak om die visie dat dit boek
belangstelling
ALIE SMEDING
verdient. Alleen moet men dan den indruk van zich afzetten dat den menschen,
zooals Alie Smeding ze ons teekent, onmogelijk zelf deze visie eigen kan zijn. De
schrijfster echter beroept zich op haar ervaringen. Toch lijkt het mij telkens Alie
Smeding zelf die voor die menschen kijkt. Een vrouw uit het volk als Kee ziet een
perk vergeetme-nietjes niet: als 'n stukkie naar beneeë gevallen lucht.
Een dichter ziet het zoo. Ik denk aan Martin Permys die de geraniums zag bloeien
als mazelen. Dat is frappant gezien, maar 't zou idioot worden als de huisdokter
vertelde dat de mazelen van het jongste kind ‘bloeiden als geraniums’.
Zoo praat ook Peet Treimen niet:
‘Uit 't achterkamertje hier ha'je 'n rojaal uitkijkie op zee, de zon was d'r
in de witte neveligheid as 'n koperig licht achter de matglazige kap van
wolke komme kruipen en leek d'r dikke strepe loef uittestoome tege de
kimrand. Maar de wittigheid met de nachtvaalte was toch al dadeluk
volgeloope van blauw, as spooksels met grijparme kwamme de
gescheurde nevellappe dradig uitflarde voorbij z'n raam.... Net eender of
de dag z'n eige as 'n haastige vrouw losscheurde uit d'r nachtkleedasie
en ineens blozerig en blink-naakt uitlag...’
Al deze menschen zijn dichters van wie het te betreuren is dat zij geen bundeltjes
uitgeven.
Even dwaas is het Ouë Dries te laten spreken over ‘de beslage zwarte
bril van je ouë tobberige versletenheid’. Maar goed: als wij die
menschen er bij weg denken en Alie Smeding overblijft, dan hebben wij in haar
eerder een dichteres dan een romanschrijfster te begroeten. Haar teekening is
meesterlijk. Zij mist echter de kracht om te komen tot de schepping van een epos,
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

waar dit boek van haar alleen maar op lijkt. In werkelijkheid zijn het schetsjes
die een beetje opzettelijk tot roman aan elkaar geregen zijn.
Ik acht van haar eerlang een boek mogelijk van rhytmische en beeldende
schoonheid, waarin ook waarlijk een roman te lezen is. Doch daartoe zal zij zich
ernstig hebben te bezinnen op het innerlijk gemoeds-beweeg van slechts
enkele menschen en zich los moeten maken van een te spoedige tevredenheid
over zichzelf om aardige, mooi getroffen momentjes, die toch slechts aan de
oppervlakte blijven.
Alie Smeding is een fijn waarneemster. Maar daarin schuilt ook een gevaar.
ERNST GROENEVELT.
Zondvloed, door Kees van Bruggen. - (Amsterdam, Maatschappij voor
Goede en Goedkoope Lectuur, 1920).
Een oorlogsboek van een die in den geest aanschouwde.
En wellicht is het juist dáardoor, is het jùist doordat deze ziening alleen in den
geest plaats had en dus niets van den misleidenden schijn van het uiterlijk het wezen
der dingen voor den blik verhulde, dat zoozeer in de hier verbeelde visie het wezen
benaderd wordt.
Want boven de eigenlijke beschrijving van oorlogsmisère en oorlogsellende uit
gaat dit scherp-klare speuren dat de kern blootlegt en toont.
Tezaamgevlucht in de half-ingestorte, nat-vuile gewelven onder de in puin
geschoten kerk vormen de bewoners van het vernielde dorp een samenleving,
bestaande uit dezelfde elementen als tevoren daarboven, doch ganschelijk veranderd
van innerlijke en uiterlijke waarden. Het verschrikkelijke heeft hen als van hun eigen
leven afgesneden; als beschouwenden komen ze - zij 't aanvankelijk in
weerstrevende aarzeling - daar tegenover te
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

30
staan. Zij zijn geworden als naakte zielen zonder verweer. Al wat daarin leeft, het
hoogste en het laagste, komt onbelemmerd naar buiten. Zij worden dieren in hun
felle wangunst om den schamelen leeftocht, waarvan de een iets meer weet te
bemachtigen dan de andere; in het onverzoenlijk elkaar betwisten van een kans op
het leven. Maar in de donkere reddeloosheid komt de stem van het geweten spreken,
langzaam gaan hun oogen open, twijfel tornt aan wat zij eens hecht meenden, hun
hoofden buigen zich in den schoonen deemoed om eigen nu aanschouwde
jammerlijkheid. Dan, als de loutering is voltrokken, ziet elk in haar stralend licht zijn
leven, zooals het had moeten zijn, zooals hij, in dit oogenblik van verklaardheid, het
zich denkt.
De soldaten in de loopgraaf - wondpijn en ongemakken kwellen hen, zij weten
den dood loerend elk oogenblik, maar hen blindt nog de phrase, de suggestie van
het held-zijn, sterven-voor-het-vaderland. Doch ook hier rijst, als een stem uit een
andere wereld, de stem van het geweten. En ook deze zielen, zonder verweer voor
de macht die hen komt grijpen, schoon eerst nog zich verzettend tegen wat zij voelen
als een aanranding van hun laatste zekerheid, worden ziende, beseffen den waan,
den leugen, die hen blindde, weten dat de ‘andere’, de vijand, is als zij; weten dat
daar geen grenzen zijn.
Dan de groote vernieling, het laatste. Een samenleving is weggevaagd, een brok
menschheid. Zij had geleefd, geleden en - in éen supreem moment - gezien.
Toen mocht zij sterven. Alleen Matthias, de rijke fabrikant, die éens was de
alvermogende, hij die tot het laatst volhardde in zijn blindheid, die zijn ziel pantserde
tegen het licht der loutering, was nog niet waardig om te sterven en overleefde den
zondvloed.
Het zijn geen nieuwe waarheden die dit verbeeldingswerk in het licht heft, maar
het licht waarìn de waarheid hier wordt geheven is klaar en zuiver,
scherp-omstralend. In de stem die spreekt, rustig, soms weidsch-gedragen, soms
in koele, licht-ironische soberheid, vibreert de diepe deernisvolle liefde die tot op
den bodem der dingen schouwen doet; die onder de glanzende schil de rotte vrucht,
maar ook, die achter den valen schijn het stralende wezen weet.
Het boek telt bladzijden van gave schoonheid. De verbeelding van het
zielsgebeuren dier gekerkerde, in het nauw gedreven, ten doode gedoemde massa,
is vaak van een kervend-ontroerende suggestie, soms reikend naar de extase. En
er zijn fragmenten, waarin de dreiging van het onzichtbare, verschrikkelijke een
angstbeklemming opdwingt, als ons tegenwalmt uit sommige tooneelen van
Maeterlinck's drama's.
Zoo heeft dit boek, dat den chaos beeldt en waarvan het chaotische van den vorm
teniet gaat in de bindende eenheid der bewogen aanschouwing, het breede gebaar
van hen, wier hoonend haten van de afschuwwekkendheden der menschheid zich
oplost in een deernisvol begrijpen van haar diepsten nood.
MARIE SCHMITZ.
Marcus van Houwaert, door A.M. de Jong. - (Bussum, C.A.J. van
Dishoeck, 1920).
‘Marcus van Houwaert’ is een tendenz-roman. Bijna had ik gezegd, als 't niet ietwat
moedwillig-onvriendelijk klonk, een propaganda-roman. Propaganda voor het
Socialisme en voor de democratiseering der aristocratie. Want Marcus van Houwaert,
zoon uit een aristocratisch geslacht, vroeg ouderloos geworden en dan opgevoed
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

door een - ook aristocratische - oom en tante, wordt noodgedwongen onderwijzer
aan een armenschool, komt dientengevolge in een tamelijk ‘rood’ milieu, waarvan
de ‘niedrigkeit’ hem van meet af aan tegen de borst stuit, doch eindigt met...
capitulatie, aansluiting bij de gesmade partij. Dat het hem niet vergund zou zijn zijn
eerlijke zelf te bewaren tegen den moedwil van den auteur, die hem, ondanks het
wèl-begrijpelijke tegenspartelen van het slachtoffer, sleept waar hij hem hebben wil,
is al in den aanvang duidelijk voelbaar. Hadde een sterker kunnen of wellicht een
dieper-verinnerlijkte visie den schrijver in staat gesteld om ons dezen omkeer in het
wezen van Marcus van Houwaert geloofwaardig te maken, vooral ons dien te doen
mee-beleven, mee-doorlijden, meegenieten, zijn boek ware anders van allure
geworden. Want wij voelen niet dit gebeuren als een noodzakelijke voortvloeiïng uit
den diep-in aanwezigen aanleg van Marcus-zelf, onder den onweerstaanbaren
aandrang der omstandigheden. Wel probeert de schrijver ons dit te doen gevoelen
en hij gebruikt daartoe al de gewone propagandamiddelen: aan ondervoeding en
misère wegschrompelende kinderen, huisbezoek aan de allerellendigste gezinnen,
een arme jongen met een helder hoofd, die niet leeren mag maar naar een fabriek
moet (veel van het in dit boek gewraakte doét in de sterk-gewijzigde maatschappelijke
omstandigheden eenigszins anachronistisch aan) doch het dramatisch gebeuren
van Marcus' omkeer is niet van binnen uit gezien en niet voldoende psychologisch
verantwoord.
Ik ken het vorige werk van den heer de Jong niet. Men kenschetste het mij als werk
van ‘iemand die wel wat kan’. Deze roman, schoon ik hem als zoodanig mislukt
acht, weerspreekt voor mij
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

31
deze kenschetsing niet geheel. Want ondanks de hinderlijkheid van zijn opzettelijke
tendenz - een veroordeeling à priori - toont hij ons menigmaal den artiest die in den
schrijver steekt naast den propagandist. Dien vinden wij daar, waar hij onbevangen
(door het hem regeerend denkbeeld) een zielsgesteldheid bemijmert en fijn
uiteenrafelt, een mensch ziet en beeldt. Dan voelt hij met een zeer eigen sentiment,
ziet hij met een persoonlijken blik. Dit wat hem persoonlijk doet zijn is zijn wel fijne
ironie, zijn zin voor humor. De onbehouwen, heerlijk-levende anarchistische schilder
Greskamp vond een rake typeering, maar vooral mijnheer Mierema, het schoolhoofd,
voor wien alles systeem en verordening wordt, is een figuur van kostelijken humor,
een humor van goeden huize, een waarlijk aristocratischen humor! (N'en déplaise
den heer de Jong).
Maar als geheel is dit boek, ondanks zijn goede bladzijden, slap en conventioneel
van bouw en stijl (slechts te zelden ontmoette ik den pittigen stijl, die vele artikelen
van den schrijver vaak zoo leesbaar maakt), met griezelig-ouderwetsche, driewerf
afgeknaagde zinswendingen, vol rethorica. Het mist wat het behoeven zou om een
kunstwerk te zijn: de onvertroebelde onbevangenheid van hem, wien niets dan de
schoonheid bewoog, of: de gloeiende bezieling voor het ideaal, die opvlammend
als een brand, het werk van b.v. een Henriette Roland Holst niet alleen ver uitheft
boven tendenzwerk, doch het adelt en heiligt tot een hooge menschelijke schoonheid.
MARIE SCHMITZ.
Letterkundig leven uit de februari-tijdschriften
Stemmen des Tijds.
Er kan voor een man als den Groningschen oud-hoogleeraar Dr. Is. van Dijk, dunkt
mij, op zeker oogenblik niet zoo heel veel begeerlijkers op deze aarde bestaan
hebben dan de rustige omgeving van het ‘dooie’ stadje Heusden, daarin een tafel,
stoel, een pot met inkt, een editie van Shakespeare's ‘Hamlet’, en Richard Loening's
boek over de Hamlet-Tragödie met het kritisch overzicht van de Duitsche
Hamlet-kritiek, dat ‘labyrint van opvattingen’ over 't raadsel Hamlet. Mij dunkt,
daarmee is een man als van Dijk (welk een gezegende ouderdom!) ‘den koning te
rijk’. Nu, van zijn rijkdommen pleegt hij steeds mildelijk weg te schenken en ditmaal
varen de lezers van ‘Stemmen des Tijds’ er wel bij. Prof. v.D. geeft ons een artikel
over Hamlet waarin hij zijn scherpzinnigheid bot kan vieren. In dit eerste gedeelte
dwalen wij nog met hem door dat labyrint van opvattingen. Voltaire, Göthe, Tieck,
Grillparzer en veler mindere goden meening over Hamlet's en Ophelia's zinlijke
natuur, over Hamlet als comediant, over Hamlet als symbolische uitdrukking van
den tijdgeest, over Hamlet als verheerlijking van Katholicisme, Protestantisme,
ratioualisme en alles en nog wat; over Hamlets waanzin, over de motieven voor zijn
talmen etc. passeeren de revue - opvattingen gewogen en veelal te licht bevonden.
Met groote belangstelling zien wij het vervolg van dit artikel, dat het synthetisch
gedeelte brengen zal, tegemoet.
H. van Malsen schrijft over ‘Antirevolutionaire Revolutie’, en komt op tegen Dr.
Japikse's voorstelling (in zijn hoofdstuk over de politieke geschiedenis van Holland,
geschreven voor het Duitsche werk ‘Die Nachbarn’ Bücher offenherziger Aussprache,
herausg. v. Fr. Dülberg. Band I: Holland), als zou Groen v. Prinsterer ‘am liebsten
ihre [d.i. der Revolutie] Folgen ruckgängig gemacht haben’. En hij haalt van Groen
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

deze krasse en gedurfde paradox aan: ‘Reeds in 1831 wist ik, dat er een
antirevolutionaire revolutie kan zijn’.
Maar hij wenschte ander licht, dan het kunstlicht der filosofen: ‘Aan de
loffelijke aspiratiën van 1789 kan enkel in verband met het Evangelie
worden voldaan’.
In dat licht krijgen de vruchten der Revolutie een gezonde kleur.
Dr. J.v.d. Elst schrijft over Mad. de Visme de Wegmann, een protestantsche dichteres
van het hedendaagsche Frankrijk, die onder 't pseudoniem Véga hare bundels
verschijnen deed.
Véga behoort tot de familie van Chénier, van de Heredia, die met
transparante, onvermengde kleuren, met een zuiverheid, die elke contour
stralend doet afteekenen, diep de uiterlijke dingen laten spiegelen in de
ongestoorde, klare bron van hun ziel.
Als ‘een weidsche fantasie’ karakteriseert J. Petri Querido's ‘De Oude Waereld’,
aan welk werk hij een diepgaande studie wijdt. Critiek op deze ook door hem zeer
bewonderde schepping ligt in 't volgende:
Verhaeren zegt van Rembrandt: ‘Sein Christus, seine Patriarchen, seine
Heiligen und Apostel, die er in der feurigen Region des Staunens und der
Visionen wandeln zeigt, sind nur Menschen, aber solche, die noch tiefer
menschlich sind als wir selber’. Doch Querido geeft menschen als
übermenschen, alles wat hij op zijn hart heeft stort hij in hen uit en ook
is er bij hem wel het vurig rijk der visioenen, doch wij missen de maat, de
beperking, de al te werkelijke historie, wij missen het Menschliches,
Allzumenschliches. Waar hij zich in zijn stijl beheerscht heeft tot
meesterschap, daar is hij weer onmatig in de opzet van dit werk, in de te
weidsche omspanning en overspanning, in het opheffen van het epische
in het fantastische.
De wereldgeschiedenis is dan niet meer het wereldgericht, doch wordt
een schouwspel en droom voor de rijke fantasie.
De Stem.
Eindelijk is de tweede afl. van dit maandschrift er! We vinden er in Sonnetten door
een ongenoemde, het vervolg van R. van Genderen Storts verhaal ‘Kleine Inez’,
een Barchem-lezing van Dr. G.H. van Senden, de voortzetting van Just Havelaars
beschouwing over Volk en Persoonlijkheid en het slot van Madeleine Böhtlingk
Aanteekeningen bij het lezen van Charles-Louis Philippe. - Mej. Böhtlingk vergelijkt
Philippe's verhaal van zijn lijdend kinderleven ‘la Mère et l'Enfant’ met Valéry
Larbaud's ‘Enfantines’.
Daar is in Valéry Larbaud een waakschheid allen vrouwen eigen. Er leeft
een bewuste wil in haar boekje.
‘La Mère et l'Enfant’ is de deemoedige vraag vol overgave van den
droomer, die zich bekent niets te weten. En deze vraag om verlossing
werd gesteld met een nadrukkelijkheid, die alleen de diepe nood eraan
vermag te geven.
Valéry Larbaud's vraag is een opstandige vraag aan de ouders, Philippe's
vraag is een vraag aan God.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Noemen wij nog van J. Jac. Thomson ‘Het Lied van den Bond der Volkeren’, een
ontboezeming vol dichterlijke beelden en goede bedoelingen (gaf ook Gorter ons
die niet, in zijn later, socialistisch werk?), maar welke, wijl er het rhythme der
bewogenheid aan ontbreekt, geen poëzie geworden is. 't Zou jammer zijn als
Thomson, geleid door maar half verantwoorde enthousiasmen, zijn beperkt, maar
waarachtig dichterschap ging verschrijven.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

De Gids
32
M. Scharten-Antink vervolgt hare novelle ‘In den Vrijen Amerikaan’, waarin vooral
de figuur van den bohémienvruchtenwinkelier Koen v. Wessum blijft boeien.
F. Adama v. Scheltema schrijft over de Ontwikkeling der kunst in de Noordelijke
Oudheid, J. de Meester over ‘Oerleven’. De nieuwe geringschatting van de
beschaving is al weer meer dan anderhalve eeuw oud. Rousseau's roep: naar de
Natuur terug was uit verworden beschaving te verklaren. Thans predikt men: naar
het Primitieve. Na Rousseau's poëzie de dichterlijke overdrijving van Bernardin de
Saint Pierre en Chateaubriand's Atala; onze tijd kreeg, met Dostojefski en Tolstoj,
Whitman en Thoreau. Kracht en zwakheid kunnen hier de motieven zijn voor
beschavingsweerzin en eenzaamheidsdrang.
Van beide ‘motieven’ vertelt een boek, dat ik pas, sterk-, doch tevens
smartelijk-geboeid gelezen heb en dat reeds door de wereld, waarover
het verhaalt, der Nederlanders aandacht verdient: ‘Im Dämmer des
Rimba, Sumatras Urwald und Urmensch’ door Wilhelm Volz......
Midden door Zuid-Sumatra voert dit boekje van zeven vel druks; 't is niet
om de avonturen geschreven, ‘den Urwald will es näherbringen, was er
ist und was er dem Menschen ist’.
Verzen dragen aan deze aflevering bij: S. Pinkhof en J.J. van Geuns. Edith
Werkendam heeft een prozaverhaal: Het Beeld.
Elseviers Geïllustreerd Maandschrift.
Spreekt men aan de bittertafel in Pulchri of Arti het woord Den Bosch uit, tien tegen
een dat men dan te hooren krijgt: ‘Den Bosch? Den Bosch? O ja, daar wonen de
Slagers!’ Van deze Bossche schildersfamilie (Frans, Piet, Jeannette en Corry Slager)
deelt Huib Luns ons 't een en ander mee. Provinciaalsch is het geslacht niet, maar
hun werk mist de blague van de groote stad. En zooals de Fransche schilderkunst
vaak gered moest worden door de ‘provincie’ zoo is 't niet onmogelijk, meent Luns,
dat men ten onzent na amorphisme en dadaïsme der grootsteders het nijvere
handwerk dezer stillen in den lande meer op prijs zal gaan stellen. Dr. N.J. Singels
schrijft (natuurlijk eveneens bij vele afbeeldingen) over Boekvloek en Boekmerk.
Men placht op zijn exlibris vaak min of meer goedmoedig humoristische
‘vervloekingen’ aan te brengen ter afschrikking van boekenkapers. Over Frasers
Tooneeldecors schrijft Jan Poortenaar; over de Aesthetiek van den Postzegel (zeer
actueel, immers we staan aan den vooravond van den uitslag der prijsvraag die ons
nieuwe frankeerzegels brengen moet) R.W.P. de Vries Jr.
Geerten Gossaerts ‘Verloren Zoon’ is al classiek. Eveneens een kleine
‘gebeurtenis’ schijnt mij de publicatie van een ‘Verloren Zoon’ door P.C. Boutens.
Graag zouden we 't ten volle citeeren, daar het geven van enkele coupletten natuurlijk
een vergrijp is aan het geheel. Intusschen wagen wij 't er op met de brutaliteit van
zekere schaar-journalistiek.
Met de'eersten opslag van den morgen rijs ik wakker,
En in verweerden spiegel van het venster schouw
Het schemerschamel beeld van tuin en bosch en akker,
Naakt onder 't dunne licht en huivrend in den dauw.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Vertrouwder was het in den onbezinbren droom mij.
Onwezenlijke vogels schallen overluid.
Een geemlijk vreemdling heeft mijn oogen ingenomen,
En kijkt als een verdwaasde op zijn oud leven uit.....
O anders aan den einder van den balling lichtte
De reede van dit landschap en zijn stralend doel,
Het vaste baken dat de duistre zielsgezichten
Niet met zich meêbedolven in slaaps zooren poel.
Hoe vaak had zich mijn vrije glimlach voorgenomen
Tot u te keeren als haar lief keert tot een vrouw -
En ik bleef dralen tot ik nu bij dwang moest komen
Met mom van nooddruft en in 't masker van berouw.
Wat dwingt de watervlotte drift van onze zielen
In de'omweg van bedrog en schijn, dat steeds te laat
Wij jammeren waar overrijp of onrijp vielen,
Nooit op Gods uur geplukt, de vruchten van de daad?
Proza van Elisabeth Zernike en Emmy van Lokhorst, die ons nog weer even met
haar aardige Phil, als kind, bezig houdt.
Groot-Nederland.
Van de eenvoudige, zuivere schrijfster Dorothee Buys het begin eener nieuwe
novelle ‘De Vrouw die wachtte’, wachtte op haar man, die van een ander was gaan
houden.
Dop Bles besluit zijn (naar nu blijkt in het 1 e , exposeerend, Bedrijf te rommelig
opgezet) Tooneelspel ‘Narcose’, een huwelijksconflict, met de polen: jaloezie en
vertrouwen. Wij diepten er deze aphorismen uit op: Liefde is: een harmonische
verblinding tusschen twee menschen. 't Eeuwig vrouwelijke is: wat ons mannen 't
kortste boeit. Na Verzen en het vervolg van Simons' novelle ‘Narren-Liefde’
ontvangen we dan weer een gedeelte van Frans Coenens indringende Studiën van
de Tachtiger Beweging. Hij heeft het hier vooral over de geestelijke verdieping bij
van Looy, die als vele anderen met uiterlijkheids-beschrijving begon maar daar
eigenlijk nooit bij stil is blijven staan, als van Groeningen, Roosdorp, Hartog etc.
Allengs ontwikkelt zich de kunstenaar. Niet op de wijze van Van Deyssel,
wien op den duur niet meer de gewaarwording, doch enkel zijn reactie
op de gewaarwording interesseerde. Daartoe leefde Van Looy te sterk
door zijn oogen en ooren, maar er kwam evenwicht tusschen het
louter zinlijke der gewaarwording en het geestelijke der gedachte- en
gevoelsreacties, een neiging om allen zinlijken schijn dieper te begrijpen
als teeken van een geestelijk gebeuren. Waarbij het aanvankelijk dan
nog vrijwel onharmonisch en gewrongen toegaat. Ik denk hier aan De
Nachtcactus en De Dood van mijn Poes.
De zware zinlijke pracht van beschrijving in dit eerste stuk leidt ons in tot
die sfeer van vage benauwing, die verder reikt dan het zintuigelijke alleen,
maar de droom van den oranjenacht - die de benauwing van het leelijke
en liederlijke zegt en de bevrijding in het schoon der kunst - heeft daar
alleen een toevallig en physiek verband mee, als het blijkt, hoe de eindelijk
vallende regen ook in den droom de ontspanning heeft gebracht. En het
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

schijnt nog steeds de realist Van Looy die in zijn kunst dien droom aan
zijn dagbeleving koppelde, enkel omdat hij 't inderdaad zoo ondervonden
had. Maar 't is ook reeds de spiritualist Van Looy, die een vaag symbolisch
verband tracht te leggen tusschen de ondervonden physieke
warmte-beklemming en zijn geestelijke benauwing om het leelijke en lage
dezer wereld.
In De Maaler (uit Feesten) heeft zich dit vergeestelijkings-proces (dat toch de hoogste
plastiek, verzinnelijking blijft) geheel voltrokken. Zijn Maaier is episch monumentaal.
Nog verder gaande zou v.L. het Drama geschapen hebben (de afzonderlijke
levensfiguren zouden het levensspel beginnen) maar daartoe brengt de min of meer
Boeotisch oftewel boersch geaarde hollandsche geest het zelden, die voor het
puur-geestelijke feitelijk alleen vatbaar is in den vorm van religie.
De Stijl.
Dit ‘Internationaal Maandblad voor Nieuwe Kunst, Wetenschap en Kultuur’, onder
redactie van Theo van Doesburg, begint zijn 4 en jaargang.
In deze 1 e aflevering vinden wij een Inleiding tot de Nieuwe Verskunst van I.K.
Bonset. Wat de dichter van den lezer eischt, is, meent hij, niet: begrijpen volgens
eenig logisch patroon, maar: beleven. Daarvoor moet de moderne dichter de
verharding der kunstmatige logica, waardoor onze zuivere intuïtie als een schors
omgeven is, stukslaan. De ‘vorm’ moet één worden met de intuïtie. De poësie moet
a-logisch
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

*2
worden gegrond op de heroïsche spontaneïteit van den geest. Er is geen logica,
noch zijn er feiten, er zijn slechts standpunten.
Alle scheidingen moeten worden opgeheven. Wanneer
ik in de evangelische letterkunde de scheiding aantref van ‘letter’ en
‘geest’, dan ben ik er van overtuigd, dat deze scheiding voor den nieuwen
tijd niet meer vol te houden is om de eenvoudige reden, dat wij den geest
onopzettelijk met de ons omringende voorwerpen (die wij niet meer als
zoodanig ervaren) gelijkwaardig willen maken. Zoo is het ook in de poësie,
den meest wezenlijken vorm van letterkunst, wij willen, of juister: de
intuïtie dringt ons, noch den geest van de letter, noch de letter van den
geest te scheiden.
Vandaar de groote waarde die [door ons] wordt toegekend aan
rangschikking, de typografische indeeling der woorden op het papier. Wij
moeten de poësie ontdoen van den slijmerigen hoop vuil waaronder de
sentimentalisten haar begraven hebben. Het is onmogelijk ons te
onttrekken aan de sensatie, die de materie waardoor de geest tot
uitdrukking komt op ons maakt.
Dit is, aldus de heer Bonset, niet de materieele, maar juist de okkulte kant van de
zaak. In haar ‘Rondblik’ gaat de redactie het nieuwe maandschrift ‘De Stem’ te lijf.
Deze margarine wil men ons dan in 't vervolg op de boterham smeren.
Men wil ons de tractaatjes-moraal der kanselliteratuur van vóór '80 netjes
opgepoetst met poetspomadesymboliek (Hebt u niets vergeten?) weer
opdringen als nieuwe of minstens echte, menschelijke kunst. Alles goed
en wel, maar wij lusten deze kristelijke restantjes uit den baard van meneer
Havelaar (wij verklaren den oorlog aan alle troetelbaarden!) niet, en al
vinden de jongedames de ‘Margarinalia’ van meneer Coster ook nog zoo
‘dol’ en ‘zaaalig’, wij ontkennen, dat hierin ook maar I gram nieuw inzicht
voorhanden is. Wij walgen van dit opgedirkte eneuchisme......
Wij weten wel, dat alle levensbange moraalpredikers den opstand van
den geest trachten te bezweren, door te wijzen naar het verleden en te
smalen op de nu-en-straksers. Maar wij weten ook, dat religie en moraal
verschijnselen zijn van levensimpotentie en zelf-kleptomanie. Ook, dat
alles mogelijk is, behalve een verzoening tusschen nu en gisteren.
Houdt uw sexe dus maar geheim en uw hoofd maar achterste voren op
uw romp, opdat ge vooral dat verleden, waarmeê ge zoo innig zijt
verbonden, niet uit het oog verliest.
Hoort! Hoort! De stem van den koster in deze muffe kerk, waarin men
alleen den verleden tijd van het werkwoord ‘leven’ kent. Hoort! Hoort!
Het Getij.
‘Het Getij’, dat reeds zijn 6 en jaargang aanvangt en geredigeerd wordt door Mr.
Herman van den Bergh, Ernst Groenevelt en Constant van Wessem, is een der
organen die zich piqueeren, evenals tot voor kort Verwey's ‘De Beweging’ en nu
weer pas ‘De Stem’, het geestelijk middenpunt te willen zijn (of worden) voor een
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

groep jongeren met eigen bedoelingen en idealen. Erkend dient te worden, dat in
dit 1 e nr. van den nieuwen jaargang althans pogingen worden gedaan tot principieele
oriënteering. Zoo schrijft C. van Wessem over de [?] Aphorisme; T. van Doesburg
over De Nieuwe Woordbeelding, Mr. H.v.d. Bergh in de 5 e reeks zijner Studiën over
‘de spelonken van het Rijm’.
De armoede van het Nederlandsche rijm is grenzeloos. ‘Even stereotiepe
keuzen van term en beeld als men zich schiep’, zoo schreef ik indertijd,
‘even zulke cliché's aan rijm werden hier in 't leven geroepen’. Duizend
onzer dichters volharden opzèttelijk in wat tien vóór hen toevàllig deden......
Het ligt waarlijk niet uitsluitend aan een deficit onzer taal, dat we
vastgeroest zitten in rijmparen als hemel-gewemel, luisterduister-gefluister,
zijn-schijn, eenzaam-gemeenzaam, twijgen-zijgen-nijgen-zwijgen,
hart-smart. Het is, alsof men zich bij ons nooit ridicuul kan voelen, zoolang
men maar een ernstig gezicht zet.
Uit de dan volgende uiteenzetting stippen wij aan dat de schrijver meent hoe voor
den kleinen, doch trotschen en volatilen geest van den nieuwsten lyricus er ten
slotte geen taal zal zijn, dan de brandende, aan haar tijd bezonnen muziek, al wordt
het puur muzikale vers, Verlaine's schreiendvergeefsche wensch, een chimère
genoemd, daar de muziek niet zwaar gaat van verstandelijken ballast als het vers.
Wat het rijm zijn kan komt uit in 't volgende:
Men zegt mij, dat ik te laat kom. Men strekt een overtuigden vinger naar
Verlaine's: ‘Oh, qui dira les torts de la rime!’ en tracht mij te dwingen met
een betoog, dat de dwang der bijkomstigheden niet de gehoorzaamheid
der dichters verdient.
Ik voor mij vereer het rijm, met een hooge, critische vereering. Het is me
een uitzicht en een rustpunt, een kleine, ronde terp boven een bloeiend
veld. Maar ik ontzeg het rijm de macht, om over de lyrische omstrengeling
der verzen een ban te spreken, om den sterk-vlietenden adem te stoppen,
en door eigen zin den zin der gedachten te verbasteren. Het rijmwoord
behoort tenminste indifferent te kunnen zijn; en het moge zich nimmer
opvijzelen tot het ultima Thule der gedachtelijke dichtlijn.
Over Dramaturgie schrijft Balthazar Verhagen. Hij stelt in 't licht ‘de tweespalt’ die
er altijd geweest is tusschen tragedie en comedie.
Worden wij ons deze tweespalt helder bewust, dan zullen wij gaan
onderscheiden: de tragedie is uitbeelding van de levensverschijnselen,
de komedie voorstelling van levensgevallen; - de tragedie is het tooneel
van de raadselen der ziel, de komedie het tooneel van de vindselen van
het vernuft; - de tragedie heeft hare priesters, van wie zij algeheele
opoffering eischt, de komedie heeft hare dienaren, die zij onderhoudt; -
de tragedie is geboren uit nood en dwang, de komedie wordt beoefend
als bedrijf; - de tragedie vraagt naar poëtische (d.w.z. ‘scheppende’)
krachten, de komedie naar vaardigheid; - de tragedie is het wonder, de
komedie is de schranderheid; - de tragedie boeit, bindt, verheft en ‘reinigt’
hare toe hoorders, de komedie verstrooit, vermaakt hare toe
schouwers.
Noemen wij uit dit nr. verder nog ‘De Cycloop’, Satyrspel uit het Grieksch van
Euripides door Balt. Verhagen, 't begin van een roman door E. d' Oliveira en brieven
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

uit Vlaanderen, Duitschland en Frankrijk. Theo van Doesburg deelt iets mee over
de tijdschriflen van de ‘Avant-garde d'art pur’ en de ‘Avant-garde d'idées’ in het
jonge Frankrijk.
De Nieuwe Gids.
Henri van Booven zet zijn opteekeningen van jongensleven voort: ‘De Wegen der
Verbeelding’; van Looy geeft weer een ondoorgrondelijke Bijlage; Henriëtte Mooy
vertelt frisch van twee stadsche studiemeisjes, die een fietstochtje doen over de
Veluwe bij regenweer en hun goed humeur niet verliezen. Jeanne Reyneke van
Stuwe's ‘De gast van één Dag’, 't verhaal van een werkman die één dag bij zijn tot
nu toe benijden rijken patroon aan huis mag rondneuzen, deed ons 'n tikje Justus
van Maurik-achtig aan, maar is toch wel grappig om te lezen.
Interessant is het artikel door André de Ridder aan de Nieuwere
Montmartre-generatie gewijd. Men weet: Montmartre is Montmartre niet meer en
het oude geslacht van bohémiens is door een nieuw vervangen. In een boek van
ontgoocheling als Salmons ‘Négresse du Sacre-Coeur’ en Carco's speelschere
‘Scènes de la Vie de Montmartre’ vindt de Ridder de zoo tegenstrijdige nieuwe
Montmartrepsyche vrijwel formeel aangeduid. v. Deyssel geeft een minutieuze
‘kleine beoordeeling’ van een prettig stukje proza van wind en zee en duikelende
hoedjes dat in de Oprechte Haarlemmer blijkt gestaan te hebben, een ‘geestelijk
Haarlemmerhalletje’. Kloos bespreekt Hein Boekens ‘Verzen’. Door oefening heeft
Boeken geleerd niet meer in een vers te willen zeggen dan de ruimte toelaat. Vandaar
dat hij in dezen bundel altijd ‘eenigszins luchtig en vlug-rhythmisch’ blijft.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

33
Overeenkomst van groote geesten
KORT geleden is de letterkundige wereld opgeschrikt door een proces. Pierre Benoit
zag zich door de Académie française bekroond voor zijn roman l'Atlantide en
vrijwel tegelijkertijd aangeklaagd door den Engelschen romanschrijver Rider Haggard
wegens plagiaat uit zijn roman She. Benoit heeft zich afdoende weten te verdedigen
tegen deze beschuldiging van diefstal en is vrijgesproken. Dit heeft echter ertoe
geleid, dat de verkoop der romans zeer toegenomen is. In zoover is het proces voor
beiden een financiëel voordeel. Beide romans zijn onder de namen Atlantis en
Zij in 't Nederlandsch vertaald. Echter zou tegen William Stead dezelfde aanklacht
kunnen zijn gedaan wegens zijn boek De Gesmade Sekse. Daar alle drie
werken in onze taal verkrijgbaar zijn, kan ieder zich overtuigen van de punten van
overeenkomst en van verschil. Een uitvoerig résumé acht ik onnoodig evenals in
het tweede geval, dat ik aanstonds vermeld, omdat ook die beide boeken binnen
ieders bereik zijn. In beide gevallen geloof ik, dat niet gesproken worden mag van
plagiaat, doch wel van: overeenkomst van groote geesten. Beide malen is het punt
van overeenkomst: de clou, m.a.w. het gegeven dat in den roman wordt uitgewerkt.
In het eerste geval hebben wij als gegeven: een aan Europeanen onbekend rijk
ligt ergens in het Afrikaansch binnenland, het wordt door een vrouw bestuurd, die
zeer erotisch van aard is, het volk heeft de antieke (Grieksche) beschaving behouden,
de man, die als vreemdeling in dat rijk binnendringt loopt levensgevaar. Dit thema
wordt door alle drie uitgewerkt op hun eigen wijze. Maar zelfs indien dit thema
ontleend was door twee aan den eerste, die fantaseerde, dan nog zou niet van
letterkundigen diefstal mogen worden gesproken, omdat voortdurend door
romanschrijvers min of meer bewust het thema wordt overgenomen en opnieuw
bewerkt in geheel eigen vorm. Men denke aan de romans van Jacob van Lennep,
waarin telkens episoden voorkomen die herinneren aan Walter Scott. Eens heeft
van Lennep op een congres het openhartig erkend, dat hij zijn leven lang van zulken
diefstal had geleefd en de vergaderde letterkundigen applaudisseerden bij deze
gulle bekentenis, waarin voor den man die het bekende inderdaad hoegenaamd
niets oneervols school. Immers het gebruik maken van een clou wordt bij iemand,
die van zijn kinderjaren zoo buitengewoon veel buitenlandsche literatuur, als van
Lennep had gedaan, gelezen heeft volkomen verklaarbaar, omdat men zich later
waarlijk niet meer zal herinneren, of een verwikkeling, die men al schrijvende bedenkt,
misschien niet reeds vroeger door een ander bedacht is. Maar ook de door van
Lennep in zijn romans (misschien half bewust) overgenomen verwikkelingen en
ontknoopingen zijn door hem zoo zuiver verhollandscht, dat zijn roman-
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

34
tische werken, trots compositie-zwakheden, echt Nederlandsche boeken zijn, die
nog steeds, méér dan een halve eeuw na zijn dood, duizenden lezers blijven boeien.
Wanneer wij van uit een dergelijk gezichtspunt oordeelen en daarbij zouden
aannemen, dat Benoit de clou aan Haggard ontleend had, dan nog meenen wij, dat
van plagiaat geen sprake zijn mag. Immers de geheele uitwerking daarvan verschilt
zoozeer van elkaar, dat men kan zeggen: zoo echt-Engelsch als Haggard's roman
is, zoo echt-Fransch is die van Benoit. Maar daarenboven mag worden betwijfeld,
of deze laatste het boek van den eerste wel heeft gelezen, waaruit zou volgen, dat
ook bij hem de clou een eigen vondst is. In dat geval hebben beide schrijvers
onafhankelijk van elkaar hetzelfde gronddenkbeeld gehad. Voor deze opvatting als
de waarschijnlijke pleit, dat het thema van een in de ondoorzochte binnenlanden
van een weinig bekend werelddeel ontdekt rijk, waarvan de bevolking of de heerscher
op hoogen trap van antieke beschaving staat, op zichzelf genomen een betrekkelijk
zeer eenvoudige onderstelling is, die toelaat aan te nemen, dat verschillende
personen onafhankelijk van elkaar dat thema bedenken. En daarbij is de uitwerking
zoo verschillend, dat wij in de romans van Haggard, Stead en Benoit drie werken
hebben verkregen, die in het verder beloop geheel van elkaar afwijken en die elk
de bijzondere eigenaardigheden der auteurs naar voren springen doen. Van deze
drie is Haggard de dramatische fantast, die zijn thema zoo aangrijpend uitwerkt, dat
de gedachte aan fictie onder het lezen niet bij u oprijst, en in zijn hoofdpersoon
teekent hij ons een karakter van een afgrijselijk wreede vrouwenfiguur op het
sadistische af. Stead daarentegen werkt het thema op heel andere wijze uit. Zijn
koningin is een goed schepsel, dat in haar hart wanhopig verliefd is op den
Engelschen zendeling, die, in haar rijk verzeild geraakt, na haar genezen te hebben
van een gevaarlijke ziekte, haar tot het Christendom wil bekeeren. De koningin zendt
dan een harer hovelingen naar Engeland, die rapporteert over de christelijke
toestanden. Zoo is hier de clou niet anders dan een aanloop om Stead gelegenheid
te geven alle Engelsche toestanden op fijn geestige en sarcastische wijze te
critiseeren door een inboorling uit Afrika's binnenlanden. En Benoit werkt het thema
uit tot een fantastisch melodramatische filmroman, waarbij van 't eerste oogenblik
af terstond de fictie in 't oog springt. Het aangrijpende van Haggard ontbreekt, maar
het sensueele treedt op den voorgrond. Koningin Antinea is niet meer dan een
geraffineerde slet, die haar slachtoffers, als zij van hen genoeg heeft, laat sterven,
zooals men een uitgeknepen citroen wegsmijt. Enkele bladzijden zijn gedurfd
erotisch. Maar dat alles is overgoten met een wetenschappelijk sop, zoodat menige
lezer zal denken, dat die Benoit uitgebreide mineralogische studiën heeft gemaakt
en in de zeldzaamste Grieksche schrijvers thuis is evengoed als een vrouw in haar
linnenkast.
Het tweede geval is in ons oog belangrijker, omdat hierbij een Nederlandsch
romanschrijver betrokken is. In 1916 verscheen in de Wereldbibliotheek Het
Verstoorde Mierennest van C.J.A. van Bruggen. Even later gaf het Algemeen
Handelsblad als feuilleton De Ark van Werner Scheff; in 1918 verscheen
het bij de drukkerij Jacob van Campen. Nadat De Ark eerst was uitgekomen in
de Leipziger Illustrirte Zeitung verscheen het in 1917 bij Ullmann. Ook al zou Scheff's
roman iets eerder zijn gepubliceerd in dat weekblad, dan nog zou er zulk een korte
tijd overgeschoten zijn tusschen die publicatie en het tijdstip, waarop van Bruggen
zijn manuscript aanbood aan de directie van de Wereldbibliotheek, dat die tijd ons
ontoereikend toeschijnt om daarin een roman van het gehalte als Het
Verstoorde Mierennest te kunnen schrijven, vooral in aanmerking genomen
het feit, dat de auteur zijn boek in zijn vrije uren schrijven moest. Dus de gedachte
aan overneming van het thema door te veronderstellen, dat van Bruggen Scheff's
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Ark had gelezen vóórdat hij begon te schrijven, moet worden verworpen. Wij
gelooven dus, dat wij ook hier te doen hebben met overeenkomst van groote geesten
en dat vrijwel tegelijk hetzelfde gronddenkbeeld is opgevat door een Duitscher en
een Hollander. Dat thema is: op zeker oogenblik passeert een komeet de aarde,
en zijn staart, die uit vergiftig gas bestaat, gaat door onzen dampkring heen, waardoor
op slag alle dierlijk en menschelijk leven wordt gedood. Beide auteurs laten echter
geschieden, dat er overlevenden zijn door bijzondere oorzaken. Scheff laat een
passagiersduikboot, waarop ook twee dames zijn, gedurende den gevaarlijken tijd
onder water blijven. Zij meenen een tijd lang de eenige geredden te zijn. Later komt
een ontmoeting met een gezelschap mijnwerkers en hun vrouwen, die gezamenlijk
door een mijnstorting opgesloten zijn geweest. Als zij zich hebben uitgegraven
vinden zij alle overigen gestorven. Van Bruggen laat niet meer dan één man, die
juist heel diep in een mijn geraakt was, gered worden. Nadat deze geruimen tijd
geheel alleen geleefd heeft, ontmoet hij een meisje, dat juist zou worden geopereerd,
toen de komeetstaart de aarde raakte. De operatie gebeurt op een schip. Zij is reeds
onder narcose, als de catastrofe plaats vindt. Uit dat menschenpaar ontstaat een
nieuw geslacht. In beide romans wordt door een sterrekundige de vergiftigheid van
den komeetstaart
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

35
geanalyseerd en voorspeld, dat de ramp plaats hebben zal, maar ieder bejegent
die ramp-aan-kondiging met ongeloof en spotternij. Bij van Bruggen is echter fout,
dat het meisje onder narcose weer ontwaakt, want ook tijdens de bewusteloosheid
wordt geademd. Dus zou ook zij het vergiftige gas moeten hebben ingeademd en
zijn gestorven. Men ziet hoe het thema vrijwel hetzelfde is. Alleen: bij den Duitscher
blijven er een aantal over, bij den Nederlander slechts twee. Beiden maken gebruik
van een diepe mijn en van een schip. De Duitscher heeft natuurlijk een onderzeeboot
aangegrepen, waarover in die dagen ieder in Duitschland den mond vol had. Van
Bruggen laat op 't schip iemand onder narcose zijn.
Maar de verdere uitwerking is geheel verschillend. Scheff besteedt bijna de helft
van zijn vertelling aan een detective-achtig geschreven verhaal, hoe de onderzeeboot
vele uren lang onder water blijft, omdat een Japansch professor een paar kleppen
van de pompen stilletjes heeft verwijderd. Men leest dat avontuur niet zonder
spanning, al begrijpt men terstond dat de boot toch op het nippertje boven water
komen zal. In de tweede helft van zijn verhaal teekent hij, hoe een van de twee
overgebleven vrouwen zich verlooft met een man, die van zijn vader een geheime
ziekte heeft overgeerfd. Maar de geredde dokter weet den verloofden man te
beduiden dat deze niet de schuld worden mag, dat de helft van het toekomstig
geslacht erfelijk belast zal zijn. De verliefde verdwijnt en offert zich op, maar het
meisje merkt het, gaat hem na en stelt hun beider verliefdheid hooger dan de
gezondheid van het nageslacht. Als dan de ontmoeting met de geredde mijnwerkers
plaats vindt, acht Scheff, dat er voldoende vrouwen gered zijn om te permitteeren,
dat een man die erfelijk belast is, er de gezondheid van vrouw en kroost aan waagt.
Van Bruggen daarentegen laat den geredden mijnwerker een modernen Robinson
Crusoë zijn, die ook zijn Vrijdag, maar dan gelukkig een vrouwelijke, vindt. Hij
schildert hoe de alleen overgeblevene zichzelf weet te helpen en daarnaast wordt
psychologisch heel fijn geschetst de gevoelens die bij den alleen overgeblevene
moeten oprijzen en de hulpeloosheid in menig opzicht van den man zonder vrouw.
Vervolgens de ontmoeting van den ruwen onbeschaafden arbeider met de
millionairsdochter, in weelde grootgebracht, en hoe tusschen beiden toch liefde
ontstaat, trots het groote verschil in beschaving, doordat hun samenleving aan
beiden duidelijk maakt, hoe ieder voor den ander onmisbaar is. Zoo is in beide
romans zooveel verschil in uitwerking en dragen beide boeken zoo duidelijk het
stempel van de bijzondere mentaliteit der twee auteurs, dat het gemeenschappelijk
uitgangspunt bij onze waardeering geheel op den achtergrond treedt. En dit zoozeer,
dat, ook al zou worden bewezen dat van Bruggen het thema van Scheff had
overgenomen - hetgeen wij als onwaarschijnlijk verworpen hebben - ook hier van
plagiaat geen sprake zijn mag. Want in dat geval weegt voor ons heel zwaar te
zijnen voordeele, dat hij op dit thema een zuiver Hollandsch kunstwerk gebouwd
heeft, al speelt het in den vreemde, terwijl Scheff o.i. niet veel verder gekomen is
dan het verschaffen van amusante uitspanningslectuur. Nemen wij echter aan, dat
beiden onafhankelijk van elkander op het idee van den vergiftigen komeetstaart zijn
gekomen, als uitgangspunt voor een roman die de overgeblevenen van een
wereldcatastrofe behandelt, dus nemen wij overeenkomst van groote geesten aan,
hoe komt het dan, dat zij gelijktijdig dit thema hebben aangegrepen? Laat het dan
worden gezegd, dat geen van beiden daarmee oorspronkelijk zijn geweest; dat zij
beiden hun gronddenkbeeld hebben ontleend aan iets, dat nu juist tien jaar geleden
vele pennen in beweging heeft gebracht. Wij leven zoo snel; in dien tijd viel de groote
oorlog met al zijn naweeën voor; zoo snel, dat het misschien door sommige lezers
reeds is vergeten: In 1910 heeft de komeet van Halley, wier komst om de 76 jaar
plaats heeft, geschenen en daarbij bleef vreemd genoeg haar staart weg. In die
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

dagen hebben de dagbladen volgestaan met allerlei populaire geleerdheid over wat
er zou gebeuren, als zoo'n kometenstaart over de aarde streek en daarbij is ook ter
sprake gekomen de vraag, of een vergiftige staart het leven op aarde vernietigen
zou. De clou is derhalve bij beide auteurs niet oorspronkelijk, al is het best mogelijk,
dat zij zich daarvan niet eens bewust zijn geweest. Maar dat niet oorspronkelijke
vermindert geenszins de verdienste, omdat bijna altoos een nieuwe roman variatie
op een oud thema is, en het vinden van een nieuw thema samenhangt met de
bijzondere omstandigheden, ontwikkeling, kennis en wetenschap van den auteur,
zoodat het nieuwe thema automatisch te voorschijn komt. Wie met een volstrekt
nieuw thema komt en dat spannend weet uit te werken, wordt een
wereldberoemdheid.
K. VOS.
Snipper
Zoodra 't het boek betreft wordt de royaalste Piet een klaplooper
* * *
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Een nieuwe Uilenspiegel
36
De Nieuwe Uilenspiegel in tien boeken, of de jongste incarnatie van den
Scharlaken Thijl, door Herman Teirlinck. (Maatschappij voor goede en
goedkoope Lektuur te Amsterdam).
ZELDEN is een roman met meer belangstelling verwacht geworden dan deze Thijl
Uilenspiegel van Herman Teirlinck. Al laat de aankondiging van een nieuw
werk van een vernuftig, fijngevoelig en zeer oorspronkelijk schrijver als Teirlinck
ons nooit onverschillig, meer dan ooit - na zijn lang stilzwijgen, vermits zijn vorig
grooter verhaal Het Ivoren Aapje van 1909 dagteekent - hadden we met
ongeduld en blijde verwachting de verschijning van dezen roman tegemoet gezien.
Misschien ook omdat de oorlog lag tusschen den vroegeren en den huidigen
Teirlinck, met heel het tragisch rijpingsproces van de beproeving en tevens de
scherpe crisis door het Vlaamsche volk in de Belgische natie doorleefd. Deze roman
was aangekondigd geworden als een symbool bijna van het nieuwe Vlaanderen,
als een werk van geestelijke evolutie en intellectueelen strijd meer nog dan als een
literair-mooie maar fantaisistische schepping, volgens de Teirlincksche manier van
vroeger; ook daarom was de spanning in Vlaanderen des te levendiger. Teirlinck
zelf had verschillende malen fragmenten uit het boek voorgelezen, welke ons ten
zeerste hadden geboeid, wel het meest - geloof ik, nu we het heele boek kennen -
om het zoo eigenaardig-levendige, beweeglijk-jolige talent van voordragen, dat deze
auteur bezit, en omdat het slechts episoden waren, welke hij ons had laten
vóórproeven. Waardoor niet reeds in de kiem de hoop in ons werd geknakt van
tusschen deze vele geestige of roerende episoden toch die eenheid te zien groeien,
en dat geleidelijk en evenwichtig, rustig en klimmend verband te voelen ontstaan,
welke in een groot werk niet mogen ontbreken.
Na de Nieuwe Uilenspiegel is mijn indruk als na het Ivoren Aapje:
een teleurstelling. Niet dat men ook maar even het bizonder geraffineerde
schrijverstalent van den zoo Fransch-lossen en zwierig-fantastischen stylist zou
kunnen ontkennen, of ongevoelig blijven voor de voorname schoonheid van de
meeste brokstukken van dezen roman, zoolang men er afzonderlijk van geniet. Hier
komt integendeel tot haar hoogste uiting een impressionnistische kleinkunst van
bijna precieusen aard - ja, in de dubbele beteekenis des woords precieus: want
even gemaakt-fijn, kunstig-sierlijk als kostbaar van beeld, woordrythme en literaire
cultuur. Een daarom voor Vlaanderen des te buitengewoner uiting, aangezien we,
buiten Van de Woestijne en Teirlinck, onder de oudere schrijvers der vorige generatie
er geene andere hebben, die verfijnder en teerder van gevoel, met meer artistieke
vernuftigheid hun sierlijk en rijk geestesleven uiten in even voornaam geslepen en
smaakvol decoratieve vormen, zoo persoonlijk en toch tijdmatig, kostbaar als
expressie van een eigen cultuur, waardoor Vlaanderen niet langer in den achterhoek
van het beschaafde Europa wordt teruggedrongen, noch gesteld buiten de beweging
van onzen eigen tijd-in-wording.
Maar noch in Het Ivoren Aapje, noch in De Nieuwe Uilenspiegel
is de werkelijk rijkbewerktuigde en fijngeschakeerde Teirlinck er in geslaagd uit al
zijn mooi, veelvuldig materiaal een werk tot stand te brengen, een werk van even
groote en krachtige allure als de opzet van zijn boeken ernstig en stout blijkt te zijn,
als de mogelijkheden ruim waren welke besloten lagen in gegevens zoo belangrijk
en veelzijdig als die werden gebruikt in deze romans. Nu zijn deze boeken gebleven:
bundels van heel mooie fragmenten, van heel treffende episoden; schrijnen waaruit
men naar hartelust kan bloemlezen - zooals men in een schildersatelier stapels
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

studies en schetsen, krabbels en ontwerpen vindt voor, van en uit het groote werk
dat er niet uit is gerijpt, in samengedrongen volheid, in sober en sterk evenwicht.
Een figuur als deze van Thijl is harlekijnachtig, want alle kleurige lapjes en vodjes,
alle kantjes en strikjes, alle wimpels en linten fladderen op deze dansende gestalte,
zooals in deze ééne symboolgroote Proteusfiguur samengetast worden alle mogelijke
gevoelens en bevindingen, alle geestelijke incarnaties en avonturen, met te kwistigen
overvloed, met te drieste veelzeggendheid, met een bijna gulzig en te koortsig alles
willen verzamelen, bijeenbrengen en opdringen. Thijl, die een summum had moeten
zijn van Vlaamsche menschelijkheid, als een synthetische en levende belichaming
van ons Vlaamsch wezen, heroïsch gezien, gelijkt thans meer op een
mechanisch-bewogene, druk-pratende, even druk-gesticuleerende, alles
nabootsende, allesverrichtende schepping-van-den-geest, dan op een schoonen,
rustigen, vastberaden mensch.
Het is een schepping zonder maat, gezwollen van nieuw-romantische bombast,
onuitputtelijk van daadsgebaar en woord, maar arm naar binnen, beklagelijk vaak,
antipathiek soms om het al te vele dat hij voor òns moet schijnen en het weinige
dat hij is; hij praat over alles en komt tot geen besluit, hij pakt alles aan en bereikt
geen enkel resultaat; hij loopt en zwerft en komt tot geen rust; hij is alles en hij is
niets. Soms gelijkt hij op Don Quichotte en soms op Tartarin; hij ziet er vaak uit als
een zwetser en een pocher, nu subliem, dan dwaas, daarna weer als een held of
een apostel. Thijl is niet alleen struisch en sterk maar listig en verstandig; hij heeft
evenveel fan-
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

37
tazie als muskelkracht, evenveel cynisme als dichterlijkheid.
Hij raast en tiert en slaat er op los; hij zingt en oreert en dicht; hij vrijt met alle
meisjes en heeft als een Mormonen-vader een kroost even baldadig en zonderling
als hij; hij reist en trekt; hij is ondeugend en opstandig; hij wil zijn volk bevrijden; hij
wil zijn land verdedigen. En welke is de balans van zijn leven op den duur? Een
wuft dartelen met alle vrouwen, terwijl hij de liefde over het hoofd ziet van de ééne
die hem zou gelukkig maken; een van de eene roeping vervallen in de andere,
zonder ooit voor één ervan iets grootsch' of blijvends tot stand te brengen; een
naloopen van alle idealen zonder er één enkel met gevolg te dienen; een najagen
van alle menschelijke schoonheid zonder ooit te worden overstraald door die eene,
die niet vergaat.
Volg inderdaad de loopbaan van Thijl. Als gevonden kind in liefde opgenomen
en opgevoed door Broederlam, den wijsgeerigen beitelaar van bonte poppenkoppen,
begint Thijl zijn leven als koewachter bij zijn tweeden pleegvader Peetje Avesoete;
waarna hij zich tot jager ontpopt - in een woest gevecht met een buizerd weet hij
zelfs den gevaarlijken roofvogel te overwinnen - zelfs tot pensjager, vermits zijn
eerste gewapende ontmoeting met de overheid plaats grijpt bij gelegenheid van
een stroopjacht. Na den dood van Peetje Avesoete wordt het hem te eng in de
Oostvlaamsche hoeve en trekt hij er uit, gevolgd door Nelle, zijn stille aanbidster
die is de niets-vragende, alles-gevende liefde. Thans stalknecht geworden bij een
anderen boer, in Westvlaanderen, valt hij over zijn eersten levensbuit, en zooals hij
wat vroeger den buizerd heeft versmacht tusschen zijn vingeren zoo wurgt hij thans
Markies, den woesten gast, die het gewaagd heeft Nelleken aan te randen. Van
Avelghem trekken ze naar Veurne-Ambacht, waar ze een vol jaar werkzaam blijven
op een schoon hof, tot op zekeren dag de veekweeker, tot berisping gedwongen,
Thijl een verwijt maakt dat deze niet kan verdragen, weshalve ze naar de zeekust
verhuizen. In de duinen beleeft Uilenspiegel zijn eerste groot liefdesavontuur, met
een visschersmeid, en wordt zijn eerste kind geboren. Maar spoedig is hij zijn vrouw
beu, zoodat hij opnieuw zijn reiszak voorbereidt en door het altoos trouwe Nelleken
gevolgd nieuwe avonturen tegemoet gaat. Ondertusschen maakt hij kennis met zijn
raren vriend Hormidas, den bult, die buikspreker is, muzikant en op het kantje af
gauwdief. Met hem richt hij in den beginne winstgevende danspartijen in, van dorp
tot dorp, waarvoor Thijl zelf liedjes dicht. In Brugge valt de verleiding van juffrouw
Titientje voor, de vriendin van zijn kameraad Pijke; maar dat Thijl ruime beginselen
heeft, weten we al. Bij deze juffrouw Titientje krijgt hij zijn tweede kind, terwijl Nelleken
en Hormidas het brood voor hem winnen in een speelgoedwinkel, door hun zorg
bestuurd. In de stad Brugge nog leert hij, na een jolige drinkpartij, voor de eerste
maal de geneuchten van de gevangenis kennen. Hij beleeft er nog een andere
verrassing: Mandiene, zijne eerste, door hem verlaten vrouw, brengt er hem op
zekeren dag een kindje, de duivel weet hoe ze eraan gekomen is, en Thijl, die het
vaderschap als een zeer natuurlijke plicht beschouwt, neemt dezen onverwachten
zoon in zijn gezin op. Het vierde kind wordt hem door Titientje aan de hand gedaan,
zonder zijn medehulp, en terwijl Thijl zich van de vrouwen die hij lief heeft gehad
weinig of niets aantrekt, neemt hij des te gretiger de kinderen in ontvangst, die zij
hem op den hals schuiven.
Doch ook de stad wordt hem te eng en hij verlangt vooral naar verandering.
Stalknecht bij een baron geworden, verleidt hij de dochter van zijn baas, en daar
hij van vruchtbaar zaad is, ziet hij ook hier zijn familie aangroeien. Thijl trouwt met
de jonge barones en leeft drie jaar lang in luie verdooving, als kasteelheer en als
man van hoogen stand. Drie kinderen schenkt hem zijn adellijke echtgenoote. Daar
een van deze half-aristocraatjes zwak en ziekelijk blijft, besluit Thijl onverwachts
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

een bedevaart te doen naar een heiligen monnik, die eenzaam in de bosschen
woont (met een zwarten heraldischen leeuw op de gulden borst van zijn pij
geteekend) en wonderen verricht, en dat is de kennismaking met Kwinsaque, die
een beetje later ook in de reizende troep van Thijl zal worden ingelijfd. Het vadsige
kasteelleven beu, trekt Thijl met de teruggevonden vrienden en Nelleken en al zijn
kinderen de wereld in, met een rolwagen, en ze reizen van de eene foor naar de
andere, waar de kinderen toeren verrichten en Thijl zelf als worstelaar optreedt,
voor een vrijheidsheld wel een bedenkelijk beroep. In zijn barak te Antwerpen wordt
hij op zekeren dag uitgedaagd door den minnaar van Mandiene, den reuzensterken
neger Zoster, dien we eveneens van Uilenspiegel's karavaan zullen zien deel
uitmaken, nadat de felle vuisten van den Vlaamschen acrobaat den nikker het
noodige respect zullen ingeboezemd hebben.
Dan breekt de oorlog uit en de Duitschers vallen Brussel binnen, waar Thijl met
zijn stam verblijft. Hij besluit thans zijn vaderland te dienen en helpt mannen tot aan
de grens begeleiden, die dienst willen gaan nemen in het leger. Hij wordt verraden
en door de Duitschers aangehouden en in den kerker gesperd; doch de listige Thijl
zal uit het gevang ontsnappen. Hij vlucht naar Engeland, waar hij in een
munitie-fabriek gebruikt
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

38
wordt, tot deze inrichting bij ongeval in de lucht springt, zijn jongste liefje doodend.
Nu blijft er hem als derde blijk van vaderlandsliefde niets over dan naar het front te
verhuizen. We vinden hem terug als vliegenier, bij het leger te Kales. Het vliegtuig
dat hij bestuurt heet ‘De Blauwvoet’; hij is weldra een der onverschrokkenste
aviateurs van de basis, zoodat hem de taak wordt opgedragen een Zeppelin te
vernielen. Gedurende den strijd in de lucht raakt de motor van Thijl's vliegtuig defect;
toch besluit onze Vlaamsche held het luchtschip te vellen en daar er geen ander
middel overschiet stemt hij toe in het groote, noodzakelijke offer van zijn leven: hij
vliegt in rechte lijn op den Zeppelin aan en terwijl deze barst stort Uilenspiegel in
de zee. Maar kan Uilenspiegel vergaan? Hij wordt gered en wanneer, na lange
maanden verblijf in het hospitaal, de oorlog eindelijk gedaan is, vindt hij te Brussel
in den rolwagen met al zijn kleuters het altijd geduldig wachtend Nelleken terug, in
wie hij eindelijk het edel hart ontdekt dat bloeit van liefde en trouw; van wie hij
eindelijk zijn vrouw maakt: Nelleken de wachtende schoot van Vlaanderen, over
wie een volgende roman ons waarschijnlijk meer zal vertellen.
Ik vermeldde slechts de belangrijkste episoden van dezen overvollen
avonturenroman, afwisselend als een filmspel, ingewikkeld als een mengelwerk.
Men denkt onwillekeurig aan den Teirlinck die den detectievenroman Het
avontuurlijk leven van Lieven Cordaat schreef en aan den schepper
van het vaak als sensatie-roman overstelpende Ivoren Aapje.
De vroolijke schavuit die Thijl is, de vrijgevochten genieter van het leven, met den
panischen lust van zijn struische leden en zijn egoïstische zinnenweelde, de
hartstochtelijke en driest er op los levende, door niets gebonden Thijl is wel een
broeder van al de zangers der onbezorgdheid, welke we uit de literatuur kennen,
van Pantagruel tot Pallieter. Maar wat 'n andere grootschheid heeft Charles de
Coster verleend aan zijn Uilenspiegel, die bewust-heldhaftig en zooveel rijker aan
geestes- en gevoelsleven voor een heilige zaak strijdt, met de heele overtuiging en
vastberadenheid welke we niet bij den meer losbolligen en dilettantischen
Teirlinck-Uilenspiegel aantreffen! Een prachtige bruten-natuur, ja, een flinke, pootige
kerel met onstuimigen en onafhankelijken hartstocht, met een zekere fantazie zelfs
en veel zin voor humor, landlooper, drinkebroer, vechtbaas, vrijer van alle schoone
vrouwkens, orator op den koop toe, nu en dan een beetje wijsgeer, een beetje
socialist, een beetje dichter, een beetje flamingant, eindelijk in hooge mate patriot,
maar meer als symbool dan als een uit de volheid van het leven gegroeide, uit één
stuk willende, naar één doel strevende man. Er is geen andere boekenfiguur waaraan
Uilenspiegel me meer doet denken dan aan Pallieter. Ik weet zelfs niet of het soms
Timmermans' boek niet is geweest dat Teirlinck aangespoord heeft tot het schrijven
van zijn Uilenspiegel. Ook Pallieter is een boek van Vlaamsche blijheid en ...
Vlaamsche losbolligheid en onbesuisdheid, van eenzijdig levensbesef, vol
oppervlakkige vreugderythmen, zonder diepe menschelijke weerschal, druk en zat
als een kermisdag, zooals deze Uilenspiegel stout en bandeloos is als een
strooptocht. En beide helden voeren op hun beurt de vermetelste kapriolen van
romantiek uit. En bij beiden dezelfde liefde voor hun land, dezelfde bewondering
voor onze dorpen en steden, onze vlakten en rivieren, onze torens en gebouwen,
dezelfde Vlaamsche schilderachtigheid. Bij beiden dezelfde impulsieve natuur,
bottend in levenslust, groeiend om te groeien, alleen op het zinnelijke gespitst, vol-uit
van het zinnelijke genietend, maar voor de rest weinig bekommerd met de wereld
daar buiten, weinig bedachtzaam, weinig door de ethische kanten van het leven
aangetrokken, weigerig luisterend naar den roep van het geweten, van den geest,
van de ziel.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Thijl is, evenals Pallieter, op het best wanneer hij feest en danst, vrijt en drinkt,
loopt door het veld als een krachtig paard en zwemt in het water als een visch. We
glimlachen wanneer hij plechtig van stemming wordt, zich tot aandoenlijke gevoelens
opschroeft, pathetisch poogt te zijn. We hebben moeite zijn maatschappelijke
strevingen ernstig op te nemen; zijn te sierlijke frazes over het verdrukte Vlaanderen
klinken een beetje gemaakt en rethorisch - met naklanken van mijnheer
Serjanszoon's oreerkunst - en minder overtuigend dan zijn drinkliedjes en
liefdekoralen. Wanneer hij over de dingen mediteert, schijnt hij niet echt in zijn rol
te zijn. Men verwacht van Thijl geen berekeningen en beschouwingen, geen
evenwicht, geen bedachtzaamheid. Hij is als een sterk, nog tamelijk ruig brok der
primitieve natuur, der oerkracht, een uiting van onze Rubeniaansche
ras-eigenschappen en onze Jordaensche kermis-overdaad!
Het ontbreekt den fijnen, stemmigen, precieusen Teirlinck aan epische grootheid;
de greep die al de bestanddeelen van een zoo uiteenloopende figuur als Thijl zou
moeten samenvatten, de synthese die uit de vermakelijke verscheidenheid van zijn
avontuur een architectuur van levenseenheid zou moeten opbouwen, schieten hem
vooralsnog te kort, en 't is te vreezen dat het zwaartepunt van zijn kracht wel nooit
zal liggen in het breedscheppend en toch rustig-ordenend vermogen-tot-constructie.
Hoef ik erbij te voegen, dat ondanks zijn ver-
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

39
snippering Thijl Uilenspiegel een boeiende, heel aangename roman blijft?
Dat er een fantazie in dartelt die Teirlinck alleen bezit, een speelsche losheid, een
snaaksche wispelturigheid, welke alles bevallig en levendig maken, en amusant en
voortreffelijk van lachlustige ironie; dat zijn talent zoo soepel en berekend is, zoo
verfijnd, dat hij met wonderbaren brio alle moeilijkheden overwint en alles aandurft.
Vaak ook wordt men getroffen door heel de fijn-stemmige teerheid en de broze
aandoenlijkheid van zekere bladzijden; de jeugdliefde van Thijl voor Jacqueline Mei
bijv. is wel een zeer artistieke en liefelijke episode, en de liefdenacht met Nelleken
op het einde van het boek, een stukje van een tot op de strakste snaar gespannen
ontroering. Teirlinck beschrijft trouwens altijd met uitmuntende kieschheid en
fijngevoelige sensualiteit dergelijke liefdetafereeltjes.
En dit zijn slechts enkele aanteekeningen over een boek dat een studie zou
verdienen - een zoo merkwaardig en mislukt boek. Belangrijk als creatie van Teirlinck.
Belangrijk nog als uiting van een nieuw neo-romantisch Vlaamsch sentiment dat
bijna gelijktijdig in Timmermans' Pallieter en Thiry's Carolus tot uitbundige
lyriek opwelt, ook in veel ander werk reeds in de pit lag, vóor nog de vrucht rijpte
tot zooveel smakelijke oversappigheid. Belangrijk nog, nu ook Van de Woestijne's
Modderen Man is verschenen, door de beteekenis welke dergelijke boeken
bezitten in een literatuur die in 't algemeen te landelijk of te kleinburgerlijk, te
arm-aan-geest achterlijk blijft in de nieuwe cultuurbeweging. Belangrijk nog waar
Teirlinck met Streuvels en Van de Woestijne de eenigen zijn die van de heele zoo
schitterend begonnen Van-Nu-en-Straks-generatie nog voortwerken, nog levend
schijnen te zijn voor dezen tijd, waarin een nieuwe en bijna reeds een nog jongere
generatie zijn opgekomen, die andere richtingen in willen. Maar 't zou me te ver
leiden over dit alles te reppen in een opstelletje dat niet meer wil zijn dan een
boekaankondiging, een gelegenheid dus om mijn bewondering voor den grooten
artist Teirlinck nogmaals uit te drukken, en mijn teleurstelling over zijn laatste boek,
en eindelijk mijn hoop dat we van een virtuoos als hij misschien nog allerhande
verrassingen zullen beleven...
ANDRÉ DE RIDDER.
Snipper
Geluk is een vermogen - niet een bezit.
EDW. E. PURINGTON
(‘De Triomf van de Daad’).
Letterkundig nieuws uit Frankrijk
VIII
‘Les Plus belles Pensées’.
ZOO is een nieuwe, bij de firma Nilsson te Parijs verschijnende serie getiteld,
waarvan tot nu toe drie deeltjes citaten het licht zagen, à frs. 2.50 per ± 120 pag.
bevattend deeltje (7 bij 12). Ieder boekje is gewikkeld in een niet onverdienstelijk
reepje behangselpapier. De citaten betreffen resp. liefde, (L'Amour, No. 1),
vriendschap, (L'Amitié, No. 2) en eenzaamheid-en-vergetelheid (Souvenir,
Solitude, Oubli... No. 3). Al de spreuken zijn, op een enkel Coreaansch of
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Arabisch gezegde na, aan Fransche, voor het meerendeel moderne, auteurs
ontleend.
Een nieuw stuk van Pierre Wolff.
Jacques Fortier wordt in zijn eigen huis door zijn vrouw Germaine bedrogen met
zijn vriend Robert Verneuil, ontdekt het overspel, noodigt zijn partner tot een duel
uit, dat door dezen bij middel van zelfmoord vermeden wordt. Robert's vrouw,
Micheline valt, behalve het verdriet om den dood haars mans, ook nog de droefenis
ten deel over zijn ‘in leven’ ontrouwe houding. Ziedaar de inhoud van Le Voile
déchiré, in October 1919 voor het eerst in de Comédie-Française opgevoerd en
in 1920 te Parijs verschenen (frs. 2,50). Nu zal men zeggen: voor zulk een verhaal
hebben wij Pierre Wolff's Voile déchiré à frs. 2.50 niet noodig, aangezien een
plaats in de bioscoop slechts f 0,47½ kost. Weliswaar mist men dan het vlotte en
het mooie van Wolff's dialoog. Het eerste bedrijf is beter dan het tweede, het doet
zelfs hier en daar aan Molière's Misanthrope denken; in het laatste bedrijf echter
wordt de toestand, door het al te gecorseerde van de handeling, melodramatisch.
Op pp. 29 en 47 kan een taalfout verbeterd worden.
Paul Blanchart schrijft in het laatst verschenen nummer van Le
Carnet-Critique pp. 51-55 over dit nieuwe stuk o.m.: ‘wat jammer, dat het
tweede bedrijf alles bederft’. Robert's zelfmoord had waarschijnlijk niets anders op
't oog dan een doeltreffende huiveringsleverantie van des dramaturgen wege. Ook
begrijpt men niet, hoe Micheline, zonder eenig vermoeden van 's overledenen
trouweloosheid, het zoo versche lijk verlaat om een étage lager den geheimzinnigen
sluier te komen verscheuren, waarvan de titel gewag maakt.
Nieuwe Uitgaven.
- Men kent de prettige bloemlezingen verzameld door Gauthier-Ferrières,
Anthologie des Écri-
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

40
vains français. Tot nog toe waren van deze serie, bij Larousse verschenen,
elf van de twaalf deelen uitgekomen, en het laatste, keurbladzijden van moderne
prozaschrijvers, liet, na den dood van den samensteller in 1915, in Gallipoli, lang
op zich wachten. Thans heeft de firma Larousse dit laatste deel de wereld
ingezonden. (frs. 4,50; men weet dat de prijs der vroegere bundels frs. 1,30 was).
De uitgever kondigt in een voorrede nog eenige vervolgdeelen aan, die de schoonste
bladzijden zullen brengen van hedendaagsche auteurs, welke in dit twaalfde deel
geen plaats vonden. Het loopt van André Theuriet, geb. in 1833, tot Colette Willy
(Madame Henry de Jouvenel), geb. in 1873, onderscheidt zich door de bondige
doch volledige biographieën en de smaakvolle keuze der specimina, en prijkt met
vier goede portretten en een dertigtal autografen. Een aanbevelenswaardig boek
voor allen die belang stellen in de nieuwste letterkunde van Frankrijk.
- Bij dezelfde firma verscheen het tweede deel van Charles Le Goffic's
Litteratuurgeschiedenis der XIXe en XXe eeuwen, waarvan het eerste deel in 1910
uitkwam. Wij hebben hier te doen met een uitmuntend technisch werk 1) . Na de twee
eerste perioden der moderne letterkunde, 1800-1820 en 1820-1850, in den eersten
band behandeld te hebben, geeft auteur in dit nieuwe boek een rijk gedocumenteerd
overzicht in den vorm van tableaux généraux - de term heeft opgang gemaakt
en werd o.m. overgenomen door den bekenden bibliograaf Strowski, - biografische
aanteekeningen en keurbladzijden, van de derde periode (van de Banville tot
Mallarmé; van Louis Bouilhet tot Labiche; van Fustel de Coulanges tot L. Veuiliot);
en van de letteren onzer dagen, (van France en Bourget tot Suarès, Bloy e.a.)
waaraan dan ten slotte als appendice een overzicht is toegevoegd van de sinds
1914 (voor het vaderland) gestorven schrijvers. Dit gedeelte werd verzorgd door A.
Dupouy en is, daar het boek einde 1919 voltooid werd, uiteraard vollediger dan de
vroeger bij dezelfde firma verschenen deeltjes der Anthologie des Ecrivains
français morts pour la Patrie van Carlos Larronde.
- Aanbevelenswaardig is André Lichtenbergers roman La Gifle, (‘Les OEuvres
inédites’, No. 6, Uitg. Ferenczi, Parijs, 1920, fr. 0,95). Lichtenberger werd te
Straatsburg geboren in 1870 en is, zooals men weet, de zeer geapprecieerde
schrijver van Le petit Roi, Mon petit Trott, La Folle Aventure,
Petite Madame, &c. (Zie hierover D.G.W. van 15 Febr. 1920) Met zijn bekende,
geestige, vinnige zinnetjes verkondigt de Elzasser auteur zijn niet zeer vleiende
meening over zijn post-naturalistische landgenooten, Zola, Prévost en vooral Mirbeau,
die, zegt hij, zich tot de spiegels der realiteit promoveerende, allerminst een juisten
kijk geven op de ware samenleving in Frankrijk. Zooals in al zijn zonnige romans,
blijkt Lichtenberger in La Gifle de Fransche maatschappij,
1) Charles Le Goffic, La Littérature française aux XIXe et XXe siècles,
tableau général accompagné de pages-types, I et II, Larousse, Parijs frs.
13. - compleet.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

ANDRÉ LICHTENBERGER
het huwelijk, de eerbaarheid der vrouw, de hartelijkheid in de familiebetrekkingen,
optimistischer in te zien dan zijn op succes bedachte collega's, die Frankrijk den
kwaden dienst bewijzen van in het buitenland een geheel verkeerde meening te
doen ontstaan omtrent de Parijsche zeden. De wijze waarop de schrijver deze
gedachten uit, is aardig, ofschoon niet oorspronkelijk. Hij laat een rijken Amerikaan,
Mr. Croker, die Frankrijk slechts bestudeerde in de werken der hedendaagsche
naturalisten, den Oceaan oversteken om alles met eigen oogen gade te slaan - men
begrijpt licht met welk resultaat. De millionnair kijkt beide bedoelde oogen uit aan
de gewoonste, voor hem onvermoede, toestanden. - In hetzelfde boekje staan nog
twee kleinere novellen, Idylle d'Automne, een alleraardigste liefdeshistorie
die door haar fijne ironie en de keus van den held - een bibliothecaris - aan
Lichtenbergers leermeester, den grooten France,
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

41
doet denken, en Le Chapeau, een snoezig, wat sentimenteel bakvischjes-verhaal.
- Ofschoon Edmond Jaloux' confectiezaak steeds
EDMOND JALOUX
op een ruimen voorraad kan rekenen, heeft zijn laatste maaksel, Au-dessus
de la Ville (Uitg. ‘La Renaissance du Livre’, Parijs, 1920, frs. 5. -) wel eenige
verdienste 1) . Een liefdesintrige die zich afspeelt dicht bij Grenada, meerendeels met
de stad in de diepte als romantisch-meevoelend décor (Au-dessus de la Ville) ... -
wat geleerdheid die de derde klasse van een of ander ‘Collège’ verschaft, wat
mythologie en wat metaphorische gemeenplaatsen, - en tòch wat meer nog: een
geslaagde kijk op drie menschenzielen - den mismaakten, poseerenden en
tuberculeuzen auteur Armand Vautier, zijn vriend en bewonderaar Hugues Pradelle
en zijn toegewijde zuster Constance. Tusschen beide laatstgenoemden heeft zich
een idylle ontsponnen. Hugues echter, een bruisend, levenslustig temperament,
betreurt in zijn jeugdige zelfzuchtigheid den geestelijken invloed van zijn vriend op
diens zuster en hij stelt haar voor de keus, òf hem te volgen, òf haar broer te blijven
verplegen. Het meisje, dat zeer veel voor haar verloofde voelt, durft haar zusterlijken
plicht echter niet te verzaken en - zeldzaamheid in een roman - ‘zij krijgen elkaar’...
niet!
De geleidelijke verandering van de stemmingen en meeningen der protagonisten
ten opzichte van elkander is werkelijk bijzonder goed weergegeven. Van den
misanthroop, die zijn wegkwijnende gezondheid wreekt op al wie in zijn nabijheid
komt, en zijn onbegrepenheid uit in een generaliseerend zwarte levensbeschouwing,
halen wij twee uitlatingen aan over de liefde: ‘In den toestand van twee menschen,
die elkander liefhebben, heeft, zelfs in het oogenblik van hun felsten roes, de liefde
slechts een zeer zwak aandeel’. (pag. 165) - ‘Men denkt voor een ander te leven,
als men een ander noodig heeft, om zelf te leven’ (ibid.). Constance blijft ongetrouwd
en zoo zal zij altijd het leven van boven de menschen uit blijven beschouwen, evenals
zij in haar hevigste ontroering de schoone, levende stad ònder zich zag, dichtbij,
duidelijk, doch onbereikbaar... En hierdoor wordt de symbolische titel andermaal
verklaard. - In René Boylesve's 1) mooien laatsten roman, Tu n'es plus rien
(Uitg. A. Michel, Parijs, 1919, frs. 5.75) - een suggestief geschreven geschiedenis
van een oorlogsweduwe die haar Jean al in de eerste weken van den krijg verloor;
geschiedenis die echter niet overal ontbloot is van langdradigheid - lazen wij het
liefste hfst. XIV, p p. 176-181, een welsprekende aanklacht tegen het misbruiken
van het menschelijk genie ten bate van vernietigingsdoeleinden. De eeuwige vraag,
die vooral de laatste jaren weer zooveel gemoederen beroerde: of wij den
1) Verscheen als feuilleton in ‘La Minerve française’, Nos. 1, sqq.
1) Pseudoniem van René Tardivaux, geboren te La Haye, in 1867. (Indre-et-Loire). Sinds enkele
jaren lid van de Académie Française; romanschrijver, novellist en criticus.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

‘vooruitgang’ der menschheid moeten toejuichen dan wel betreuren, wordt echter
niet, of hoogstens zeer pessimistisch, beantwoord. Men leze er eens Maeterlick's
Les Sentiers dans la Montagne op na, p.p. 159-171. (L'Enigme du
progrès) en men zal zien dat deze auteur, uit geheel andere overwegingen echter,
ons al niet hoopvoller stemt. - Réussir is de titel van het nieuwe werk van Louis
de Robert 2) . (Uitg. Flammarion, Parijs 1920, frs. 6.75) Warm aan te bevelen, die
knappe, spannende levensbeschrijving van een eerzuchtige, César Laurent, voor
wien geen stoffelijke hinderpalen bestaan; die alles en allen aanwendt om zijn doel
te bereiken: directeur te worden van een invloedrijk Parijsch dagblad, - doch die,
aan 't einde van zijn glorieuze en door velen benijde loopbaan gekomen, de bekroning
van zijn vurigsten wensch ontberen moet: de totale, warm-spontane overgave van
Hélène, die hij na God-weet-welk langdurig en veelsoortig streven tot vrouw heeft
weten te krijgen... De moederfiguur, de oude
2) Zie over dezen auteur in het algemeen en dezen roman in het bizonder: Vragen van
den Dag, Dec. 1920, p.p. 908-924. (voornamelijk p.p. 922-924).
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

42
mevrouw Ordinaire, is er nog meesterlijker in getypeerd, nog meer àf, dan de
onvergetelijk sympathieke moeder van André Gilbert in 's schrijvers schoonste boek,
Le Roman du Malade.
Benoit's ‘Atlantide’ op de planken.
De thans overbekende, wonderbaarlijke avonturen van Luitenant de Saint-Avit en
kapitein Morhange zijn door Henri Clerc tot een tooneelstuk in elf tafereelen
omgewerkt en te Parijs, in het Marigny-Theater, opgevoerd, en hebben er
begrijpelijkerwijs slechts een matig succes geoogst. Welke tooneeldecorateur zou
schermen kunnen ontwerpen, die in kleur en verscheidenheid de décors zouden
overtreffen, welke onze fantasie bij het lezen schiep? Welke schouwburg zou plaats
bieden voor de eindeloosheid der gloeiende Sahara-horizonten die de roman ons
toont? Welke regie zou bij machte zijn, de sprookjesachtige afwisseling tastbaren
vorm te geven?... Zooals er gedachten zijn, o Rostand en Haraucourt, die zich in
gedichten niet laten uitzingen, - zoo zijn er kleuren en zoo zijn er lijnen, die slechts
betooveren en verblinden, zoolang ons geestesoog ze alleen te genieten krijgt. Is
dit, doordat Benoit's heftige kaleidoskoop beelden wemelen laat, die boven de stof
uitschitteren ofwel die het domein der waarschijnlijke stof niet bereiken kunnen? Wij
laten het antwoord den critici van den roman over... Boven of onder? - Om 't even:
er buiten in elk geval. Of... overtreft de bioscoop misschien het
stoffelijk-bereikbare??
Goedkoope Herdrukken.
- De firma Nilsson te Parijs zendt een nieuwe serie herdrukken de wereld in. Ziehier,
in welk stoffelijk omhulsel deze gezanten uit oude tijden de twintigste eeuw betreden:
eerst een hypermodern papieren titelomslagje met den prijs (fr. 1.95), den naam
van auteur en roman of tooneelstuk, - laten we zeggen, omdat het juist voor ons
ligt: Restif de la Bretonne's Lucile en La Fille Séduite. Mèt een plaatje. Dan
een kartonnen bandje waarop het behangsel van een banaal appartements-salon
of dorps-worstelkraampje weerkaatst is. Dan: acht witte engeltjes, fladderend
tusschen grijze rozen. Dan: zéér scheurbaar grauw drukpapier, een 250 papina's
tekst (i.c. twee libertijnsche zedepreeken van den achttiende-eeuwschen
Rousseau-bewonderaar Restif de la Bretonne (1734-1806), den auteur-letterzetter,
wiens quasi-psychologie Monsieur Nicolas, in zestien banden!, alleen, en dat
nog door de welwillendheid der Geschiedenis, eenige bekendheid verwierf). Daarna:
de naam van den drukker. Dan weer acht witte engeltjes fladderend tusschen grijze
rozen. Dan weer het banale behangsel, en ten slotte een papiertje met de opgaaf
van de verschenen deeltjes: Voltaire's Candide, Crébillon, Abbé Prévost,
Duclos, Scarron, Bernardin de Saint-Pierre, Molière, Chateaubriand, Musset e.a. -
Het aangrijpendste gedeelte uit Mirbeau's Chez l'Illustre Ecrivain, het
eerste deel van zijn nagelaten geschriften 1) , eigenlijk het eenige waarvoor dit boek
zijn prijs waard is, heet Les Mémoires de mon Ami. Dit is een meesterwerkje
van zoowat 130 pagina's omvang: meesterlijk van karaktertypeering, meesterlijk
van stijl en van evocatiekunst, meesterlijk van ademlooze spanning en tragisch
1) Uitg. Flammarion, Parijs, 1919, fr. 5. -
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

sarcasme, verhaalt dit werk, dat eerder een korte roman dan een novelle is, den
levensloop van een (oppervlakkig beoordeeld) mensch zonder beteekenis, Charles
L..., zijn kleurloos huwelijksleven en zijn onschuld in een afgrijselijke moordzaak
waarvan men hem beschuldigt. Deze gedenkschriften zijn het beste, wat de serie
Une Heure d'Oubli 2) tot nog toe gaf.
- Ofschoon niet bepaald een goedkoope herdruk, al verscheen de eerste uitgave
enkel in een nog duurdere luxe-editie, is der gebroeders Fischer Pour les
Amants, pour les Époux, pour tout le Monde 3) , een verzameling
dol-leutige raadgevingen aan allen die iets met Liefde te maken hebben (‘pour tout
le monde’), en die willen weten hoe men breekt, hoe men ruzie maakt, kortom, hoe
men zichzelf en de beminde tegenpartij het leven wat kan veraangenamen. Een
Nouveau Petit Dictionnaire, willende concureeren met het succesvolle
Woordenboek der Veertig Onsterfelijken, besluit dit jolige, door Lucien Métivet
overdreven-komisch geïllustreerde boek, dat de frissche opluchting brengt van een
gezond geestesbad in een comfortabele kuip, met een fijndruppende douche,
ordinaire drijfzeep en een ondeugenden lachspiegel.
MARTIN PERMYS.
Boekenschouw
Wijsbegeerte; staatkunde
Henri Bergson, door Prof. Dr. B.H.J. Ovink. (‘Groote Denkers’, IVe serie
No. 1). - (Uitgave Hollandia-Drukkerij, Baarn 1920).
Bergson, de meest gelezen der hedendaagsche Fransche philosophen, geboren
te Parijs op 18 Oct. 1859, heeft zijn populariteit niet te danken, zoo
2) Bedoelde herdruk is No. 53 van de serie ‘Une Heure d'Oubli ...’, (Flammarlon, 1920, fr. 0.45).
3) Uitg. Flammarion, Parijs, 1920, fr. 6.75.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

43
betoogt Prof. Ovink, ‘aan dichterlijkheid, hatelijke paradoxen, aardige anecdoten en
citaten’ gelijk Schopenhauer en Nietzsche, maar aan zijn boeiende, klare en
levendige wijze van schrijven, zijn sobere taal zonder pathos en rhetoriek en zijn
rustige en hoffelijke manier van polemiseeren. Na de opsomming van deze, voor
den wijsgeerigen docent die Bergson is, zoo onontbeerlijke stijleigenschappen, geeft
schrijver ons de hoofdlijnen aan van Bergson's philosophisch systeem.
Het wezen der wereld is verandering, het Zijnde is een onafgebroken worden.
Dat wat vast, durend schijnt, is een door het intellect verwekt (dus) valsch beeld;
het intellect dat, doordien het een onecht, verruimtelijkt tijdsbegrip heeft ... alles tot
een star en dood mechanisme maakt’ (p. 5).
Gelukkig kunnen alle verkeerde voorstellingen waaraan het intellect schuld heeft,
worden tenietgedaan door wijsgeerige intuïtie 1) . Onder den invloed der
drukkende natuurwetenschap, vermag de mensch niet anders meer dan
materialistisch te denken; en wanneer nu een groot man een reactie komt brengen
tegen de tyrannie van ‘deze materialistisch-intellectualistische nachtmerrie’, zooals
Prof. O. de hedendaagsche denkmethode betitelt, moet die ‘als een redder in den
nood begroet worden’ (p. 7).
Bergson's particulier leven bevat weinig vermeldenswaardigs, en de stille denker
hield zich steeds verre van den socialen, politieken of religieuzen strijd onzer dagen.
Uit zijn jeugd dagteekent zijn kennismaking met Kant's philosophie, die hij altijd
heftig bestrijdt en waarvan hij slechts de nationalistische en de intellectualistische
zijden ziet. Later doceert hij bij het Middelbaar Onderwijs, te Angers, te
Clermont-Ferrand en te Parijs. Te Clermont-Ferrand gaf hij, in een universitair
college, de verhandeling over het lachen, die later werd uitgewerkt tot Le Rire
(1900), een essay, die wij, sinds de Nederlandsche vertaling vooral, in ons land in
breeden kring bewonderen, maar die tenslotte een zeer onvoldoenden kijk geeft op
Bergson's wijsbegeerte. Er zijn er, bij ons en elders, heel wat, die meenen, Bergson
te kennen en over hem te mogen meepraten, omdat zij deze liefhebberijstudie over
het wezen van het komische eens hebben doorgelezen.
In 1889 promoveert Bergson op twee proefschriften, één in het Latijn over
Aristoteles' ruimtebegrip, en één in het Fransch, het later beroemd geworden Essai
sur les Données immédiates de la Conscience.
Matière et Mémoire verscheen in 1896 en geeft een geheel nieuwe
zienswijze over de verhouding tusschen ziel en lichaam. Prof. Ovink noemt dit
Bergson's moeilijkst te begrijpen werk. In 1898 werd Bergson hoogleeraar aan de
‘Ecole normale supérieure’ en twee jaar later aan het ‘Collège de France’, waar hij
eerst in de Grieksche en later in de moderne wijsbegeerte doceerde.
1) ‘Intuïtie is de macht van den geest, onmiddellijk het leven te begrijpen en ermêe saam
te voelen (sympathiser)’. (René Gillouin, La Philosophie de M. Henri
Bergson. Uitgave B. Grasset, Parijs 1911, p. 13).
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

HENRI BERGSON
Het was zijn Evolution créatrice (1907), die Bergson's naam wereldroem
gaf. In 1913 werd hij gekozen tot voorzitter van de bekende occultistische ‘Society
for psychical research’ en in 1919 verschenen door hem in twee deelen gebundelde
toespraken en lezingen. Sedert 1915 is Bergson lid van de Académie, en zijn
hoofdwerken prijken als gevaarlijke lectuur op den Index.
Wie zich geleidelijk de studie van Bergson's leer eigen wil maken, zoo raadt Prof.
O., beginne met zijn Perception du Changement (Oxford, 1911) en zijn
Introduction à la Metaphysique (1903) 1) . Schrijver geeft ons dan vrij
uitgebreid en met een menigte aanhalingen den inhoud weer van Bergson's Essai
sur les Données immédiates de la Conscience, waarvan de drie
hoofdstukken respectievelijk ‘de begrippen intensiteit, duur en
zelfbepaling trachten te zuiveren van wat er aan is komen
1) Verschenen in de Revue de Métaphysique et de Morale van Januari 1903.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

44
vast te zitten door de obsessie der ruimtevoorstelling’ (p. 13; pp. 12-30). Dezen
bladzijden ontbreekt het o.i. aan eenvoud en klaarheid, en menig leek zou er door
kunnen afgeschrikt worden, de studie van Bergson's werk te ondernemen. Wij
kunnen ons vergissen, maar het komt ons voor, dat het populaire werkje van Joseph
Desaymard 1) (pp. 20-22 en passim) de zaak beknopter, duidelijker en
aanmoedigender voor den oningewijde weet voor te stellen. - Matière et
Mémoire (1896) neemt de oplossing van het vraagstuk van de verhouding
tusschen het psychische wezen en het physische op, ongeveer in den toestand,
waarin Descartes het verlaten had; Bergson brengt alle moeilijkheden van de kwestie
terug tot het probleem van het wezen van het geheugen, inzonderheid van het
verbaal-geheugen en concludeert, dat geen wijsgeerig systeem tot nog toe
een juiste meening had gegeven omtrent de verhouding van het bewustzijn tot het
cerebrale stelsel. L'Evolution créatrice geeft een geheel nieuw opgebouwd
heelalsysteem 2) . Bergson vergelijkt hier o.m. het menschelijke bewustzijn
(vindingrijkheid en vrijheid, die de keten van de routine kunnen verbreken) en de
intelligentie van het dier (hoogstens voortbrengend een variatie op het thema der
routine) (p. 36); - maar de mensch heeft, behalve de lichtkern, die verstand heet,
een vage nevelvlek, intuïtie genaamd, die, in tegenovergestelde richting van het
verstand, dat met de beweging der stof meegaat, naast het leven voortschrijdt.
Als groote aanhangers van Bergson's leer noemt schrijver: Le Roy, William James,
Keyserlingk 3) ; als voornaamsten (ernstigen) bestrijder: Heymans. Ook schrijver zelf
is het niet in alles met den Franschen wijsgeer eens, ofschoon hij hem erkent als
‘een werkelijk diep en oorspronkelijk denker, van wien, ook waar hij dwaalt, altijd
veel te leeren is’.
MARTIN PERMYS.
Hoe redden wij Europa? Vertaling van H.N. Brailsford's ‘After the Peace’,
door J. de Gruyter. - (Amsterdam, Uitgevers-Maatschappij ‘Elsevier’
(z.j.) [1921]).
Een geneesheer te meer bij het bed van de kranke wereld; een arts, aan wiens
kunde en warme belangstelling niemand behoeft te twijfelen; een Engelschman -
evenals Keynes - vrij van chauvinisme. De diagnose is vermoedelijk uitstekend, al
zullen vele Engelschen het er niet mede eens zijn, en nog meer Franschen er niets
van willen weten; maar hoe de geneesmiddelen toe te passen?
Intusschen zal dit boekje ook menig Hollander veel te denken en te overwegen
geven: - men legge het niet ter zijde omdat Brailsford in al zijne beschouwingen
Engelschman is gebleven.
F.A.B.
Romans en novellen
1) La Pensée de Henri Bergson, uitg. ‘Mercure de France’, (Les Hommes et les
Idées, No. 25, 1918, fr. 0.75).
2) Cf. J. Desaymard, op. cit. p. 41.
3) En René Gillouin, mogen wij hieraan toevoegen.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Boerentypen en humor uit de Betuwe, door Attie Nieboer. - (A'dam, N.V.
Drukkerij Jacob van Campen).
Bij het opensnijden van dit boek viel er een prospectus uit; het bevatte critische
attesten, o.a. verklaringen van tijdschrift-redacteuren, dat Attie Nieboer's vorig boek
‘De geur van de Kamperfoelie’ hun zoo bizonder had voldaan omdat het zoo
geestig, humoristisch enzoovoort was gebleken.
Die attesten deden me onrustig aan, wijl ik, al lezend, dacht aan den bedroevend
chagrijnigen inhoud der meeste tijdschriften; en aan het algemeen ontbreken van
humoristische litteratuur in de periodieken dier heeren, die nu zoo hoog en breed
opgaven van hun eerbied voor ‘humor’. Zonder het te kunnen helpen, moest ik
denken aan een Boa-constrictor in het hooge gras.
Hoe zat hier de vork in den steel?
Of, dacht ik, dat zoo eenstemmig geprezen boek van Nieboer is werkelijk in den
smaak onzer redacteuren-critici gevallen en dan moest het, gezien het werk dat de
heeren bij vóórkeur in hun tijdschriften plaatsen, nét zooveel weg hebben van humor
als kattengejank van pianospel. Dàn ook zou de uitgever zijn auteur geen dienst
hebben gedaan met dit attesten-prospectus.
Of - een goede geest moet de heeren, leidende litteratoren, hebben ingelicht dat
Attie Nieboer in zijn ‘Geur van de Kamperfoelie’ inderdáád iets had bereikt wat hun
in hun o-wat-heb-ik-een-pijn-an-me-ziel-literatuur nóóit heeft mogen gelukken. En
- dàn moesten die schitterende recensies zijn geschreven om tusschen de regels
te doen lezen dat deze humoristische auteur eigenlijk geen
‘nederlandsch-letterkundige’ is, en daarom een schrijver van de tweede
kwaliteit.
Zou dat...?
Ik had nauwelijk tien bladzijden van die eerste, uitstekende schets ‘De
pensioenganger’ gelezen, of ik wist het al.
Attie Nieboer is geen ‘nederlandsch-letterkundige’. Daar is zijn werk te goed, te
frisch, te oorspronkelijk, te objectief voor; daarvoor is zijn kijk op het leven en op de
menschen te onbevangen, zijn lach te gul, zijn glimlach te geestig. Je kan zoeken
en snuffelen in zijn schetsen en
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

45
verhalen zooveel je maar wilt, hij vertelt nou nérgens van zichzelf dat-ie toch zoo'n
knap psychoanalyticus is. En wat een nalatigheid en onverschilligheid demonstreert
hij door het niét behandelen van ziel-gejammer en -ellende.
Immers, dát weten we nu op een prikje: in een ordentelijk nederlandsch letterkundig
werk moet men minstens één en liefst vier half verdronken zielen aantreffen die
koorddansen en tegen elkaar knikkebollen en kopje-duikelen. En ze moeten mijmeren
over elkaars en éigen ‘stillen lach’, ze moeten urenlang zanikken over hun
‘ziel-verwantschap’, elkaar óp-politoeren en weeë verzen in het oor fluisteren, en
meer van die akelig voorname dingen doen.
ATTIE NIEBOER
En gék, Attie Nieboer schijnt daar heel niet aan te denken en komt in zijn laatste
boek met een span nieuwe menschen voor den dag, uit welker onnoozelen praat
zooveel blije levenszin en gezond verstand straalt dat je moet schateren, schaterend
lachen terwijl er toch eigenlijk geén gràppen worden verkocht.
Dat komt, doordat Attie Nieboer géén letterkundige maar een
levenskunstenaar is, die ons met zijn groote, goedige hand oppakt en
tegenover een brok gezond leven neer-kwakt om te zién en te hóóren.
Hij doet ons zijn Hanje van Mie beluisteren, en de man spreekt heel gewone
taal (heerlijk zuiver en toch zoo leesbaar is dat Betuwsche idioom van A.N.) en de
tranen schieten je in de oogen van genot. En toch, het is logisch dat Hanje zóó
spreekt en antwoordt als hij doet. Waarom lachen we dan? Lachen we oóit bij het
lezen van den ‘modernen’ roman, tenzij de auteur zich forceert tot het vertellen van
een bak? Hoe komt het dan, dat de stadsmenschen in den ‘modernen’ roman zoo
droog, en Nieboer's Betuwers zoo sappig zijn?
Dat komt, omdat Attie Nieboer zich heerlijkonafhankelijk heeft gemaakt van de
literatuur-fabrikage en, door uitstekend werk te leveren, zegt: Schrijven, dat is
vertellen en teekenen tegelijk. En werkelijk, zijn schetsen hadden de illustraties,
waar zij vér boven uitgaan, best kunnen missen. De ‘moe’ van Hanje, de ‘toet’
van Tonia hadden we ons bést kunnen voorstellen, zonder ooit een prentje te
hebben gezien.
Hoe schrijft Nieboer dan en wáárin verschilt hij dan van de ‘litteratoren’?
Wel, hij ziet zijn menschen niet, onderwijl het eéne oog gericht naar de haagsche,
kwijnende juffers die smachten naar den ‘ziele-roman’, en het andere naar den
aanmoedigend knikkenden kop van een hoogen oome in de literatuur. Hij ziet ze
met beide oogen wijd open vóór den kop en hij dringt, intuitief, binnen in ze om
van uit hen naar buiten te kijken.
Van daar, dat zijn dialoog niets weg heeft van ná-praterij, geen photografie is,
maar echt en trillend van leven.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Als de dichter-kostganger, wijzend op een frisschen hengst, vraagt:
En hoeveel veulentjes heeft-ie nu al gehad?
dan moet Hanje van Mie zeggen:
Nou zeg ik, nog gin één!... En ik dink, dat ie der ok wel nie veul zal
krijgen ok nie... Maar ge kunt 't nooit wèten! Want 't kan der met tijen
vrimd hengaon in de wereld!
Dat is nou wel geestig, maar om dàt te kunnen neerschrijven is het niet voldoende
geestig te zijn. Waarschijnlijk heeft Attie Nieboer nog nóóit zoo'n vraag en zoo'n
antwoord gehoord maar krachtens zijn zeer bizonder talent van in die menschen te
kunnen doordringen, weét hij dat op zoo'n vraag, zoo ze óóit wordt gesteld,
onverbiddelijk zóó'n antwoord móet volgen. Het boek staat vol, bladzij na bladzij,
met dergelijke prachtbewijzen dat de auteur niet is de wandelaar die er om heen
heeft geloopen maar de werkelijke psycholoog die zijn onderwerp geheel kent
en er in is doorgedrongen voor hij er toe overging het objectief, maar absoluut
niet oppervlakkig, in schetsen uit te beelden.
Attie Nieboer is dus geen ‘letterkundige’ gelukkig. Ik zou hem willen noemen
een lachenden, gelukkigen filosoof, die vol geloof in en vol liefde voor hen, de
menschen beziet, beluistert en - van hen vertelt. Maar hij vertelt op papier ook, dús
is hij schrijver. En wijl hij schrijft zooals
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

46
hij het hóórt en ziét, wijl hij wéérgeeft zooals hij gekregen heeft, is hij realist.
Maar geen zure, tragische als De Meester 1) , geen romantische als
Querido, maar een vroolijke. Dus noem ik hem een optimistischrealist.
Want in hem jubelt de blijdschap om de groote dwaasheid die leven heet en
innerlijk verkneutert hij zich om elke groteske kinderlijkheid die hij heeft gezien en
gehoord en nu naar hartelust teruggeeft. Ja, hij verkneutert zich omdat hij weet dat,
waar de menschheid zoo dwaas en zoo kinderlijk kan doen, ze niet slecht kán
zijn.
En zoo verkneuter ik me er in, dat ik heb zitten genieten met tranen in de oogen
om dwaasheden die mij groot, ja geniaal, leken. En zoo jubel ik innerlijk dat ik
eindelijk een schrijver heb ontmoet, zóó on-hollandsch, dat hij geestigheid en
oorspronkelijkheid vereenigt.
Daarom plaats ik hem niet slechts vóor den burgerlijken Cremer, vér bóven den
sentimenteelen flauwerik van Maurik, en eerder vóor dan náast Falkland, maar ook
bóven W.W. Jacobs en náast J.K. Jerome. -
In dezen bundel is de eerste schets ‘De Pensioenganger’ de beste, hoewel ‘De
Klassieke Nutslezing’ grappiger is. ‘'t Vluchtelingen-Kommetee’ dat ‘zoveul as 'n
vjérs’ is, bevalt me minder, lijkt me ook minder gelukt dan zijn onverbeterlijk proza
en is in den bundel niet op haar plaats. Als kreupelrijm (of rijmend proza, hoe noemt
U het) mist het veel aan oorspronkelijkheid. In dit genre zijn we werkelijk voor eéns
en áltijd verwend door den Schoolmeester. Ook is het ‘vjérs’ niet zoo geestig als de
dialoog en ... is het door de aan het slot uitbrekende tendenz tot een
gelegenheids-vers verworden. Haal het er uit bij den herdruk, Attie Nieboer, want
die komt er beslist en spoedig. Haal dat ‘vjérs’ er uit, want als niemand meer aan
de Limburg-kwestie zal denken, zullen uw verhalen nog door duizenden worden
gelezen. Ook de ‘Gemeenteraadsverkiezing’, hoewel nergens dalend beneden het
middelmatige, mist veel wat de andere schetsen in ruime mate bezitten; o.a. is de
humor er in niet meer oorspronkelijk en is het onderwerp zelf nog al veel
afgemangeld. Met een beetje moeite zou zelfs Adama van Scheltema de schets
hebben kunnen schrijven.
Nevens de vier door mij genoemde schetsen bestaat de bundel nog uit het tweetal
‘Hanje van Mie naar Amsterdam’ en ‘De Muziek recensenten’. Wat die beide schetsen
aan plastiek en innerlijke verzorging achter staan bij ‘Den Pensioenganger’ winnen
ze dubbel en dwars terug door den schalkschen dialoog.
Met dit werk is de nederlandsche letterkunde een boek rijker geworden welks
weerga zelfs de W.B. niet kan aanwijzen te midden van haar oorspronkelijke
uitgaven. En dat wil wat zeggen, wàt? Hoewel ik ruilde een heelen jaargang, als ik
dien had, voor den eersten humoristischen roman welken Nieboer zal schrijven na
een poosje, hopen we. Maar, mag ik hem dan nog even iets aanraden? Tracht er
niet naar nederlandsch-letterkundige te worden; van die partij kunnen we wel
een paar dozijn missen. Blijf wat U bent: de beste der weinige, oorspronkelijke,
humoristische schrijvers.
RALPH SPRINGER.
Keizerin Eugenie's gedenkschriften
1) Wij laten deze qualificaties, zooals trouwens het geheele artikel, voor rekening van den
schrijver. (Red. D.G.W.)
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Nadat ik door de firma ‘A.W. Sijthoff's Uitgeversmaatschappij’ op het zondaars-bankje
ben gezet, wegens mijn twijfel aan de echtheid der ‘Gedenkschriften van Keizerin
Eugenie’, kwam mij bij toeval in handen de September afl. van de ‘Mercure de
France’, waarin o.m. verwezen wordt naar een brief in ‘the Times’, van 11 Januari
1910. Van dit epistel nu doe ik een copie hier volgen. Misschien vindt genoemde
firma daarin aanleiding om mij hare verontschuldiging aan te bieden.
16 Febr. '21.
F.A. BUIS.
Uit ‘the TIMES’ van 11 Januari 1910.
The Empress Eugenie to the editor of the Times
Sir,
The Empress Eugenie wishing to contradict persistent rumours about the
publication of memoirs to her, which are to appear after her death, instructs
me to apply to the Times, in order to state, that She has not written, and
is not writing any memoirs, and that any publication of that kind would be
apocryphal.
In requesting you to give this letter the requisite publicity, Her Majesty
hopes to put an end to those false rumours and make know the truth.
Please accept, Sir, the assurance of my distinguished consideration.
FRANCESCHINI PIETRI.
Hotel Continental, Paris, Januar 9.
[Secr. der Keizerin]
Letterkundig leven uit de maart-tijdschriften
De Gids
M. Scharten-Antink eindigt hare novelle ‘In den Vrijen Amerikaan’. Van Oudshoorn
geeft een prozastuk ‘Avond’. Mr. H.W.J.M. Keuls en Marie Cremers dragen Verzen
bij. De dichter A. Roland Holst schrijft een van begrip en bewondering getuigend
artikel over den Dichter Leopold, getuigenis waartoe hij bewogen werd
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

47
‘niet in de eerste plaats door ergernis over een wereld, die hem links liet
liggen, doch door liefde en vereering voor wat zich met zoo schoone en
diepe teederheid wilde geven, en zich later, onerkend, zoo grootsch en
voortaan ongenaakbaar terugtrok’.
Een tweede belangrijke beschouwing in dit nr. is die van den dichter J.C. Bloem
over Henriëtte Roland Holst's ‘De Held en de Schare’. Hij vindt in deze ‘verbeelding
van Garibaldi en de Italiaansche Vrijheidsbeweging’ den geest, dien wij in het beste
werk van mevr. Holst idealisme, en in haar zwakker gebrek aan werkelijkheidszin
noemen. Bloem staat sceptisch tegenover dit, als tegenover alle werken der zich
ultra-modernen achtenden, der zich nieuw en frisch wanenden; boodschappers van
een stralende toekomst.
Voor mij is dit alles zoo hopeloos oud, zoo onverbiddelijk het einde van
een tijd, die zich overleefd heeft. Want waar ooit een tijd zijn grootheid in
heeft gevonden, zeker nooit in de troostelooze uitbundigheid van een
levensverheerlijking, die niet verder gaat dan hier, en nu, of hoogstens
gehouden tegen den schimmigen achtergrond van een haast nog minder
dan vaag panthcïsme, en evenmin in het der menschheid zichzelf als
doel voorhouden, een menschheid, dan nog geen eens gezien zooals zij
is: een lijdende en beminnende, strevende en zondige schare aan hart
der aarde, maar als een aan alle werkelijkheid vreemd ras van
onbestaanbare halfgoden.
Het onbevredigende van dit boek, dat ettelijke malen toch zoo duizelig dicht bij de
vervoering brengt, zoekt Bloem daarin, dat het geen gedicht is, niet aanvaardbaar
is gemaakt in dien hoogeren vorm van waarheid, die men poësie noemt. Ook van
Mevr. Holst kan geschreven worden wat Stefan George van Nietzsche schreef:
Sie hatte singen,
Nicht reden sollen, diese schöne Seele.
‘Kunstenaars Revolutionair?’ vraagt Joh. de Meester. Dr. Knuttel en zijn partijgenoot
de dichter Van Collem schijnen over de quaestie al maanden te harrewarren in de
communistische Tribune. Van Collem heeft beweerd dat ieder kunstenaar
revolutionair is, wat Dr. Knuttel tegenspreekt. Desniettemin vond Knuttel in ‘Geertje’
van den ‘burgerlijken’ de Meester toch blijkbaar wat revolutionairs. Waarom? Omdat
er ‘moederschap of zwangerschap van een ongehuwde vrouw met zekere sympathie
wordt geteekend’ en dus ‘de conclusie voor de hand ligt’: op dit punt richt zich De
Meester tegen de burgerlijke moraal’. Ziet ge de Meester al mecsmuilen, lezer? Met
datzelfde ondeugende lachje moet hij, dunkt mij, na ‘Walmende Lampen’ die
uitnoodiging ontvangen hebben ‘om deel te nemen aan de vorming van een
vereeniging tot bescherming van het moederschap der ongehuwde vrouw’. Dr.
Knuttel is de eenige niet die nog wat sukkelt met het vak ‘lezen’.
Inderdaad is Walmende Lampen ‘geen verdediging van de
ongehuwde moeder’; het is een verheerlijking van het moederschap,
zelfs een, waarbij de moeder-opvoedster den steun van den
vader-opvoeder ontbéert en haar gevaren kunnen bedreigen, als de hoon
van gevrij door een hermafrodiet. Juist als in Geertje, een tragische
toestand: een offer, opdat het gevoel zich als sterk openbare. Geen andere
bedoeling, met beide boeken, dan dat krachtig-gevoel, in en door het
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

tragische. De... laat ik maar nuchter-weg schrijven: ongelegenheid, waarin
ongehuwdheid een moeder brengt, heb ik zoo gering mogelijk gekozen
(bij fortuin en met welgezinde verwanten) om aan te toonen, dat het
pijnlijke blijft, in elk geval. 't Boek is alweer een paar jaar oud: ik zie de
gebreken, zoo scherp als wie ook. Doch niet om deze bindt Dr. Knuttel
me aan den communistischen schandpaal der welvoldane burgers.
‘Revolutionair’ - ik ben het lang geweest tegen ‘het leven’. Dit pessimisme
is in gezinsgeluk verzacht 1) en, onder meer, ontstond uit het
gevoel-van-berusting de poging om moederweelde te beelden, welke
Walmende Lampen heet. Al mijn vertelwerk stamt uit ervaring,
waarvan het mij is iets als een ‘balans’: ook Geertje en ook
Walmende Lampen. Ik ken de ‘toekomst-maat schappij’ niet, dus
evenmin die zonder huwelijk. Maar wat het beteekent, een vader te derven,
heb ik ondervonden, van mijn vierde jaar af, hoèveel moederliefde 't gemis
ook verzachtte.
Over het revolutionaire van Dostojefski hooren we dan ook nog wat. De Tribune
noemt Dostojefski ‘in zijn maatschappelijke ideeën een zuivere reactionair’. Maar
wat zegt nu ‘De Stem’?
Leest men De Stem van deze maand, dan leert Just Havelaar het
tegendeel. Een boek van Jacob Wassermann heeft voor dezen onzen
landgenoot de ‘bizondere beteekenis, dat het onomstootelijk aantoont,
hoe Dostojefski in zijn onbewusten wil niet is de reactionair, waarvoor
men hem houdt en waarvoor hij ook zichzelf hield. Ten slotte en in wezen
is Dostojefski de vader der Russische revolutie’.
De heer Havelaar schrijft dit geenszins om kwaad te spreken, hetzij van
de revolutie, hetzij van Dostojefski. In zijn maandblad - het bleek al uit de
circulaire over de stichting - heeft de groote Rus vrijwel de positie van het
Opperwezen bij kerksche menschen. Geen dag zonder den god
Dostojefski: geen opstel (pag. 166) en zelfs geen bibliografietje (pag. 190,
191 en 192). De evidentie is dus deze, dat de redacteur van De Stem
Dostojefski, men kan zeggen ‘met de beste bedoelingen’, doch tegen den
zin van den redacteur der communistische Tribune, opdringt aan de
revolutie.
Hoe komen wij nu uit al deze verwarrende tegenspraken? 't Is zoo eenvoudig en
de Meester hoeft maar eventjes te citeeren uit diezelfde Februari-Stem: ‘Het leven
wil steeds, wil in al zijn uitingen, de hereeniging van tegengesteldheden. De
scheppende mensch is zoowel traditioneel als revolutionair’. Alleen schrijvers over
kunstenaars schijnen dit moeilijk te kunnen beseffen; ze loopen altijd weer in
eenzijdigheden vast, 't zij in de een of in de andere richting.
Groot-Nederland.
Cyriël Buysse publiceert een ‘objectief tooneelspel’ Jan Bron, waarin hij een beeld
tracht te geven van den Vlaamschen strijd na den oorlog. Dit stuk heeft een
voorgeschiedenis. De bestuurder van den Kon. Vlaamschen Schouwburg heeft het
indertijd geweigerd op grond dat het publiek oorlogsstukken beu zou zijn. De
‘Telegraaf’ stelt het echter zóó voor dat de weigering zou berusten op de activistische
tendenz van het stuk. Buysse wil nu het publiek zelf laten oordeelen.
1) Hear, hear Ralph Springer! (Red. D.G.W.)
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Dorothee Buys vervolgt haar roman ‘De Vrouw die wachtte’, G.J.M. Simons eindigt
zijn ‘Narrenliefde’. Van A. Pit een beschouwing over ‘Denken en Beelden’, waarin
in 't bizonder de ontwikkeling van de nieuwe (renaissancistische) gedachte in het
Noorden geschetst wordt.
P. Valkhoff bepaalt ons bij de Jeugd van Flaubert. Als vele jongeren dier dagen
was Flaubert als schoolknaap somber en levensmoe.
De neurasthenie, die als gevolg de zelfmoord had, heeft Du Camp, wiens
jeugdervaringen gelijken op die van Flaubert, uitstekend geteekend in
zijn Mémoires d'un suicidé. Veel is er geschreven over de
oorzaken van die neurasthenie. Ieder kent de bladzijden van Musset over
de bleeke bloedlooze kinderen die door de uitgeputte napoleontische
soldaten verwekt waren tusschen twee veldtochten. Maar alle jongelingen
omstreeks '30 tot '40 waren geen kinderen van soldaten! Ook de
ontreddering van de gemoederen na Napoleons val is als verklaring
gegeven, de wanhoop van de geesten die geen uitweg vonden voor hun
activiteit.
Hoe het zij, de jeugd van die dagen, uiterlijk dwaas en jolig - Flaubert
haalde allerlei grappen uit met zijn vrienden -, was inwendig somber en
zonder illuzies.
Reeds zeer vroeg hield Flaubert zich bezig met historische studies en literatuur.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

48
Uit de brieven die Flaubert in die dagen - in 1835 - schreef aan Ernest
Chevalier, blijkt hoe de dertienjarige knaap vervuld is van eigen literair
werk en dat van anderen. Lees b.v. de brief van 14 Augustus 1835. Hij
heeft een drama, Frédégonde, voltooid, en een ander ontworpen. Hij leest
Catherine Howardenla Tour de NeslevanDumas,Othello
van Shakespeare, de Geschiedenis van Schotland van W.
Scott. Hij is verontwaardigd - de dertienjarige! - dat de censuur op
tooneelstukken weer zal worden ingevoerd en de drukpersvrijheid
afgeschaft. Hij scheldt op de volksvertegenwoordigers, ‘un tas immonde
de vendus’. Maar de revolutie is in aantocht: ‘gare aux têtes, gare aux
ruisseaux de sang’. En de brief eindigt aldus: ‘Adieu, au revoir, et
occupons-nous toujours de l'art qui plus grand que les peuples, les
couronnes et les lois, est toujours là, suspendu dans l'enthousiasme avec
son diadème de Dieu’.
ERNST ZAHN in zijn werkkamer.
Eigen Haard
Dit uit een artikel van Dr. K.F. Proost over Ernst Zahn:
Hij is geen restaurateur meer, hij woont thans in Meggen in een villa,
idyllisch gelegen aan het Vierwoudstedenmeer waar hij zich thans geheel
aan zijn kunst wijdt.
Hij werd te Zürich geboren op den 24 sten Januari 1867; rijk aan
gebeurtenissen en avonturen is zijn leven niet geweest; zijn vader had
een koffiehuis, later het stationsrestaurant te Goeschenen, en daarin
moest hij reeds spoedig helpen, op zijn vijftienden jaar verliet hij reeds
de school, waar hij, droomerig en fantastisch van aard, ook niet heel veel
ijver had betoond.
In een boekje: ‘Hoe ik schrijver werd’, vertelt Zahn van dezen tijd;
Goeschenen was een afgelegen en verlaten plaatsje, aan den pas
geopenden St. Gothard-lijn. Hij voelde er zich als in een gevangenis,
maar moest zich wel schikken; verzen in dien tijd gemaakt, getuigen van
moedelooze stemmingen.
Tegen veler verwachtingen in kwam het plaatsje door het verkeer toch
tot bloei; voor de toekomst zijner positie werd het toen beter geacht dat
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

hij in den vreemde zich wat ging ontwikkelen in het hôtelwezen en zoo
zwierf hij als kellner door Fransch-Zwitserland, Engeland en Italië
Deze tijd in het buitenland had een goeden invloed op hem, hij ontwikkelde
zich, verruimde zijn blik en kon daardoor later met meer vrede in de oude
woonplaats terugkeeren, waar hij hoe langer hoe meer de schoone natuur
en de menschen liefkreeg... Meestal wordt hij gezien als de schrijver van
‘boeren’-romans en als zoodanig hooggeacht. Maar toch - in de teekening
van boeren en boerenmilieu's is Zahn's werk lang niet opgegaan. Toen
ik eerst ‘Lukas Hochstraszer’, een echte boeren-roman, gelezen had en
daarna ‘Eenzaamheid’, dacht ik ook onmiddellijk: die boeren, die zijn
eigenlijk zijn kracht. Maar zoo'n predikant, gelijk in ‘Eenzaamheid’
geschiedt, in een boerenmilieu te zetten, dat kan hij niet, daarin schiet hij
te kort: het is alsof die predikant een ledepop is, die hij noodig heeft om
de dorpsmenschen te kunnen uitbeelden.
Maar later is hij tot veel fijner werk gekomen, is hij ‘menschelijker’
geworden en heeft hij getoond, ook de zielsconflicten van andersoortige
menschen dan van boeren alleen te kunnen teekenen. Men denke maar
aan die heel fijne vertelling ‘Nacht’, nog niet lang geleden verschenen,
waarin uiterst teer, met groot begrip, zielsverwikkelingen tusschen
nietboeren worden uitgebeeld. En men denke aan dien zeer
menschkundigen roman: ‘De apotheker van Klein-Weltwil’, waarin een
zeer groote en ruime levenskennis wordt gegeven.
Het wil mij voorkomen, als wij het werk van Zahn eens wilden indeelen,
dat die werken het zwakst zijn, waarin hij menschen van verschillende
standen en soorten beschrijft. Hij kan de milieu's niet scheiden en verwart
zich (ook in ‘De Vrouwen van Tannö’); waar hij zich bepaalt tot één milieu,
daar is hij meester.
De Stem.
‘De Stem’ is in Paaschstemming, Willem Mérode de prediker die stichting brengt in
een reeks Verzen over Berouw, Belijdenis, Voorbereiding, Heilig Avondmaal. Als
Nabetrachting geeft hij dan het volgende:
De stuggen hebt Gij mild gemaakt.
Maar o, de lieflijkheid der zachten!
Die is zoo zuiver als de vachten
Van lamren door de zon geblaakt.
De schuwen werden niet verschrikt.
En die als bloemen naar U smachten,
Hebt Gij, als regen in de nachten,
Met groote druppelen verkwikt.
Hier zijt Ge als wonderboom gegroeid,
En daar als telg aan dorre stronken,
Aan velen hebt Gij blad geschonken,
Bij enklen rijst Ge als roos ontbloeid.
Maar allen, die Uw doodsangst dronken,
Zijt ge als nieuw leven ingevloeid.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

‘Daemonen’ had, met v. Suchtelen, R. van Genderen Stort zijn roman ‘Kleine Inez’
kunnen noemen. Want daemonen zijn 't, die den jongen knaap Peter teisteren,
daemonen der dronkenschap, daemonen der weetgierigheid.
Met haar schetsje ‘De Moeders’ blijkt Jo de Wit, de schrijfster van het mooie
‘Maanavond’, zich te ontwikkelen in de richting, waarin we haar graag hebben. ‘De
Moeders’ schijnt ons als geheel nog fijner, nog nerviger van stijl. Lees eens dat
eenvoudig stukje twee maal over en zie of niet bij tweede lezing uw genot nog groeit.
Aug. Vermeylen beschouwt ‘De Kunst der Gebroeders van
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

*3
Eyck, welk stuk deel uitmaakt van een ‘geschiedenis der Europeesche plastiek en
schilderkunst in middeleeuwen en nieuweren tijd’, waarvan het 1 e stuk binnenkort
verschijnen zal. Just Havelaar schrijft over de Religieuze Gemeenschap. Elk volk
heeft een wereldroeping; ieder mensch blijft, zooals hij bij zijn geboorte begroet
wordt: wereld-burger. Hij is burger van een universeel geestelijk rijk.
Als proeve van poëtische uiting zulker gemeenschapsreligie mogen misschien
de Twee Psalmen gelden die A.J. Mussche hier afdrukt en waarin wij te veel moderne
woordschwall en te weinig klassieken eenvoud vinden. Noemen wij nog een artikel
over Oostersche Kunst door J.L.J.F. Ezerman; Sonnetten van den ongenoemde *
* * , een Tooneel-beschouwing van Dop Bles en een bespreking door Dirk Coster
van Duranty's roman ‘La cause du Beau Guillaume’, het verhaal van een jongen
gefortuneerden man, die, eenerzijds over-geestelijk, anderzijds onbeproefd door 't
leven, vermoeid van denken doch maagdelijk van zinnen, in een eenzame streek
van wilde schoonheid een jonge vrouw van enkel leven, instinct en argeloosheid
liefkrijgt - een tragisch verloopende pastorale tegen een achtergrond van armoede
en uitgestootenheid. Men heeft Duranty tot evenknie van Stendhal en Flaubert
gepromoveerd. Coster ziet vooral verwantschap met den eerste.
Maar de meest geprononceerde verwantschap toch, die zich in Duranty
openbaart, is de verwantschap met Stendhal, en dan vooral den Stendhal
van de Renaissancistische novellen en van ‘La Chartreuse de Parme’.
Dezelfde elementen: woedende wilskracht, intellectueel wantrouwen en
bitter weten, en daarboven onbegrijpelijk teêre droom, een droom te
schooner naarmate zij méér innerlijke belemmeringen van wantrouwen
en intellect doorbreken moest, - deze drie elementen beheerschen Duranty
zoowel als Stendhal en geven aan hun werk de machtigmanlijke allure
............................
De vergelijking met Gustave Flaubert, anderzijds, waaraan de inleider
zich waagt, is wellicht een vergissing. Zij dient den lezer veeleer om zich
de grenzen van Duranty bewust te worden. Want Flaubert: dat is de
bekentenis en de zucht uit de diepten, de mystische diepten der Fransche
ziel. Men geeft er zich te weinig rekenschap van, hoezeer het klassieke
Fransche pessimisme van Flauberts zwaarmoedigheid verschilt. De
zwaarmoedigheid van Flaubert is absoluut, die van het klassieke Fransche
pessimisme daarentegen was relatief, bepaald, en ontstaan door analyse
en aardsche teleurstelling. Omdat het betrekkelijk was, kon dit pessimisme
ook altijd weer overslaan tot bandeloos levensgenieten, tot een plotselinge
aardsche bevredigingondanks-alles. In Flaubert is dit nimmer mogelijk
geweest. De zwaarmoedigheid van Flaubert was door geen aardsche
bevrediging te verrassen en te vervullen. Zij was een honger uit de diepten,
den honger der mystici.
De Hollandsche Revue.
Dit maandschrift, thans onder redactie van Johan Koning (het zich afscheiden van
den heer Netscher, heeft, naar uit dit nr. blijkt, tot eenige onverkwikkelijkheden
geleid), heeft nog wat meer afwisseling in zijn rubrieken gebracht. Zoo is, naast de
bekende rubrieken Wereldgeschiedenis en Belangrijke Onderwerpen, en nevens
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

de Karakterschets, een rubriek ‘Onsterfelijken’ geopend (waarin we ditmaal een
beschouwing vinden over Romain Rolland), voorts een rubriek Vaderlandsche Kunst
(waarin tooneelbesprekingen) en een getiteld ‘In en Om grooter Nederland’.
Uit de karakterschets, aan Dirk Schäfer gewijd, halen wij dit aan over 's
kunstenaars optreden in het publiek:
Zijn ‘werk’ bevredigt hem niet; het concerteeren valt hem zwaar; de
vreugde der vrijheid waarin de ziel zich geven kan, vindt hij niet op het
podium. Hij wilde naar zijn eigen-zelf leven, maar het maatschappelijk
bestaan eischte, dat hij zijn beste krachten in zijn dienst moest
aanwenden. Hij blijft concerten geven, maar zoo min mogelijk, hij blijft
lessen geven, maar niet meer dan noodig is, en intusschen ontwikkelt
zich zijne zelfbeheersching, ontstaat dat stalen masker van zijn gezicht
waarmee hij voor den vleugel zit en dat zijn diepste en meest intieme en
teederste gevoelens voor het oog van het publiek verbergen kan. Als hij
dertig jaar is, heeft hij zijn weg gekozen. Hij heeft leeren berusten, in
zooverre dat hij het gevaar heeft ingezien van opstandigheid waardoor
hij het beste in zich zou kunnen verliezen. Maar hij lijdt, en in de uren van
eenzaamheid waarin hij voor zichzelf speelt of studeert, breekt de kracht
van de beheersching. Den volgenden avond staat hij weer op het podium
en buigt voor het publiek, dat hem niet wil laten gaan. Hij voelt een
innerlijke ontroering als gevolg van die warme, eerlijk gemeende
huldebetuigingen, maar zijn gezicht verraadt het niet. Tot hij thuiskomt
en het masker af kan leggen. Dan komt de trek van lijden in 't gelaat; de
ziel van den componist bleef immers zoo hopeloos onbevredigd ...
Elseviers Geïllustreerd Maandschrift.
Corn. Veth schrijft over den schilder en caricaturist Honoré Daumier en de
hedendaagsche kunstbeschouwing. Veth ergert zich over de bijna ongure
belangstelling waarvan Daumier in onze dagen het middelpunt is geworden. Op
zich zelf is deze belangstelling niet onverklaarbaar.
De geestelijke sympathieën der kunstvrienden gingen (en dat niet slechts
in Duitschland, en ook niet speciaal in het Duitschland van na den oorlog)
uit naar de duisterheden van mysticisme en... amorfisme. Naar het
belangwekkende maar troebele mysticisme dat vooral te vinden is in de
neo-romantiek van het begin der 19e eeuw, en naar de moderne leer die
den vorm ontkent en beelden wil zonder beeld. In dit alles, door honger
naar den huiver, of naar den platteren griezel van het onverklaarbare en
in het afzakken naar het Niet der wezenloosheid, bleek de doodelijke
vermoeienis en overprikkeldheid der geesten en ik noem het ontroerend
dat de belangstelling zich terzelfdertijd werpt op een kunst, zoo vol naïeve
energie en zoo vol hart, zoo weinig mystiek en zoo weinig amorfistisch
als die van Daumier.
Dus schijnen wij ons toch in de meest superieure en hautaine perversiteit
niet zoo gelukkig te weten, of wij snakken er nog wel naar, mee te voelen
met de vervoeringen in liefde en haat van een in zijn grootheid naïef,
menschelijk mensch, zonder foei te roepen dat die vervoeringen de
dagelijksche werkelijkheden betreffen te midden waarvan hij leefde!
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Intusschen mag den schrijvers van al die nieuwe Duitsche, Daumier nieuw
‘ontdekkende’ boeken, meent Veth, worden toegeroepen:
Ga met uw vernuftigheden, met uw definities, naar het rococo, of wedijver
in wijsheden over elke uiting van caprice en nevrose, maar trek u terug
voor de robuste gestalte van dezen zeer evenwichtigen mensch.
Dr. N.J. Singels besluit zijn causerie over ‘Boekvloek en Boekmerk’. Niet alleen
bedreigingen en vervloekingen worden op ex-libris' als beschermingsmiddelen
afgedrukt. Leuk deed b.v. de practische Engelschman die zijn boekmerk eenvoudig
van de woorden voorzag: ‘Stolen from E. Johnson’. Natuurlijk gaat deze causerie
weer van vele specimina van boekmerken vergezeld. Max Eisler vervolgt zijn stuk
over Oud Weenen (met afbeeldingen). Laurens v.d. Waals en J. de Leeuw dragen
Verzen bij, Elis. Zernike en Emmy v. Lokhorst proza.
Stemmen des Tijds: Hamlet, door Dr. Is. van Dijk. - Victrix, door G. van den
Burg. - Mimus en Drama op het Babylonische Nieuwjaarsfeest, door Dr. F.M.Th.
Böhl. Zorg voor de ongehuwde moeder en haar kind, door Mr. A. de Graaf, etc. -
Het Getij: Verzen, door Hendrik de Vries. - De Salon-profeet. door Jac. Krul. -
Aan 't spinnewiel, door Ernst Groenevelt. - Brieven uit Duitschland, Vlaanderen,
Spanje, Zuid-Afrika. - De nieuwe woordbeelding, door Theo van Doesburg. -
Dramaturgie, door Balthazar Verhagen, etc. - De Stijl: Le Neo-Plasticisme, door
P. Mondrian. - Inleiding tot de Nieuwe Verskunst, door I.K. Bonset. - Rondblik.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Van een vagebond
49
De vors springht weder nae den poel,
Al sit hy op een gulden stoel.
CATS.
DE ‘gulden stoel’ waarvan in dit rijmpje gesproken wordt, dat is de kultuur, ònze
kultuur, waarop we in hoogheid zijn gezeten; neerziende op alles wat ons van die
hooge zitplaats als lager, als minderwaardig voorkomt; en ook, angstvallig ervoor
wakende dat niets ooit in staat zal zijn ons van dien zetel naar omlaag te trekken.
We voelen ons bevoorrecht - en zijn tevreden.
Maar onbewust, diep, diep in onze menschelijke ziel, sluimert de herinnering aan
‘den poel’; dat is het leven van eeuwen her, toen de menschheid nog rondzwierf in
grooter of kleiner horden. En de aarde was nog woest en ledig. En er was vaak strijd
(die is er ook nu nog!); en het dagelijksch voedsel lag maar niet altijd voor het grijpen
(zooals ook nu nog!). Maar daar was de vrijheid, het ongebondene, het zwerven,
het avontuurlijke.
En al doen wij, kultuurmenschen, in het algemeen niet als de ‘vors’, die naar zijn
ouden poel terugspringt (het goud van den stoel heeft daarvoor te veel vat op ons
gekregen!) - toch zijn er verschijnselen in ons geestesleven die erop wijzen, dat het
verlangen ernaar van tijd tot tijd nog wel in ons wakker kan worden.
We hebben de vagebonden-literatuur; die voor ons land zijn spoor vertoont van
Uilespiegel over Mirandor tot de sujetten van Brusse; en die ervan getuigt dat, al
mogen we ons in het maatschappelijk leven ook nog zoo vijandig tegen hem keeren,
we in de geheime kameren van ons hart toch sympathie met den vagebond hebben,
dus: ons aan hem verwant voelen. De poel blijft nog altijd zijn aantrekkingskracht
eenigermate ten opzichte van ons behouden!
En nu ligt, keurig verzorgd, een heruitgaaf voor me van Een Schoone ende
Gheneuchlicke Historie of Cluchte van Heynken de Luyere.
Warachtelyck gheschiet, seer verheuchlyck om lesen, ende
deur Cornelis Cruls eerst in dichte ghestelt. Ghedruct
Thantwerpen op de Lombaerde Veste, in den Witten Hasewint
by Jan van Ghelen Anno MDLXXXII. Dit boekje is uitgegeven door de
uitgeverij ‘De Sikkel’ te Antwerpen en Em. Querido te Amsterdam. Jul Fonteyne
zorgde voor een titelblad en enkele aardige vignetten 1) . Lode Baekelmans schreef
achterin enkele aanteekeningen betreffende den schrijver, een rederijker, en den
bezongene, een volksdichter.
Vooraf vertelt ‘den drucker tot den goetwillighen lesere’ in rijm, dat Heynken de
Luyere wel ‘cluchtich was, maer met geen valscheyt deurtoghen’, en van nature
verwant aan Ulen-
1) Het vignet op blz. 31 staat daar verkeerd, en behoort bij de eerste klucht.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

50
spieghel. Evenals deze vatte hij het leven van den luchtigen kant op, en was hij
‘selden overladen met eenich ghelt’. En zijn metgezellen waren als hij; zoodat ze
ook ‘liever verteerden dan helpen winnen’. Voor den lezer moge het boekje ‘tot
waerschouwinghe’ zijn: ‘Ten is niet quaet, quaet weten, maer quaet bedrijven’.
En dan volgen avonturen van Heynken. De geschiedenissen zijn op rijm, in
zeven 1) -regelige koepletten. Over het geheel loopen deze vlot 2) , en het is voelbaar
dat de schrijver leute heeft in zijn held. Hij verhaalt van hem een drietal kluchten;
alle drie hierop neerkomende, hoe het hem gelukte zonder te betalen gedurende
eenigen tijd aan den kost te komen.
Op een interessante bizonderheid van de bewerking moet ik nog even de aandacht
vestigen. De meerderheid van de koepletten toch eindigt met een stukje toepasselijke
volkswijsheid, in den vorm van een spreuk of een spreekwoord. Het is werkelijk
verrassend, zooals die het heele boekje door, gewoonlijk zonder eenige gezochtheid,
door den auteur te pas gebracht zijn. Dat is alles wel echt uit en van en voor het
volksleven.
En onder het lezen moest ik telkens denken aan die geestige schilderij van Pieter
Breughel Jr. in het Frans Hals-museum; waarop allerlei tafereelen uit het leven zijn
afgebeeld; en elk heeft betrekking op een vlaamsch spreekwoord, is zoo'n
spreekwoord in beeld. Want er is verschil. Breughel is kunstmatig. Hij gaat uit van
het spreekwoord, en geeft de letterlijke beteekenis daarvan op het doek weer;
waardoor zijn tafereelen allegorischen zin verkregen hebben. In dit boekje echter
zijn de tafereelen aan het werkelijke leven ontleend, en komt het spreekwoord als
de toepassing van het geval. Hier is dus het natuurlijke. En zoo geeft onze ‘schoone
ende gheneuchlicke historie’ ons tal van tafereelen, tal van situaties te zien uit het
vagebonden-leven van Heynken de Luyere, waarbij het is of deze zelf ons met een
oolijken glimlach telkens zijn uit eigen ervaring geputte levenswijsheid in spreuk en
spreekwoord toefluistert.
En dan genieten we: de poel roept weer eens! Of moeten we hier met Heynken
zeggen: ‘Want ghelijck compt geerne by zijns ghelijcke’!
P.L. VAN ECK JR.
AMSTERDAM.
Menschheitsdämmerung 1)
HET werk: een schreeuw, geboren uit veel bloed en tranen; vorm: ontbreekt; bij
gevolg: geen kunst. Hierdoor is dit boek voor mij volkomen bepaald; daar men er
mogelijk meer van wil weten, zal ik - mijns ondanks min of meer: waartoe die omhaal?
- even doorborduren.
Duitschland heeft vier jaar gevochten: dat wijzigde bij een groote groep ten deele
de mentaliteit; zij werd die - zooals hare dragers gaarne en smakeloos prediken -
van de ‘gelouterde Menschelijkheid’. Daar is onloochenbaar iets - vrij veel - van
aan. Het is begrijpelijk: honger, ziekte, luizenplaag, shrapnells doen twijfelen aan
een en ander; en - naar verluidt: uit den volmaakten chaos, hel-en-hemel van al 's
levens waarden, stond de Mensch op, naakt. In wezen accepteer ik dit; vele
1) Op een paar uitzonderingen na, die 6 regels hebben.
2) De drie laatste koepletten van de eerste klucht vormen, naar mijn gevoelen, een min gelukkig
aanhangsel.
1) Symphonie jüngster Dichtung, herausgegeben von Kurt Pinthus (Ernst Rowolt-Verlag, 1920):
als document humain althans belangrijk, waar het een gezindheid, die voor modern Duitschland
kenmerkend is, vrij zuiver en vrij volledig doet uitkomen.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

verschijnselen staven het, zoo de boeken van Toller, Kaiser, Rubiner, Von Unruh,
Frank - maar hun mentaliteit ligt me niet: ze is zwaar, huilerig, vermoeiend-‘hartelijk’,
‘menschelijk’ alweer, ik stem het toe, ‘al-te-menschelijk’ zelfs, echter: zoo ze in-staat
waren hun psyche - van welke makelij die dan ook is, mits lévend - in hun werk te
ver-beelden, vòrm te geven, dan hadt ge dat als kunst te aanvaarden. Zij falen
echter: al deze menschen - met uitzondering van Heynicke, Trakl, Stramm - missen:
creatief en expressief vermogen, zij vertolken hun mentaliteit gebrekkig, luk-raak,
zoo-ongeveer (‘er war ein Dichter und hasste das Ungefähre, Rilke in ‘Brigge’) -
slaan er een slag naar, vrijwel steeds mis. Daarom en daarom alleen: geen kunst.
Want leven is er achter: ‘fel, opstandig, pathetisch’.
Daarom: laat mij Jean Paul lezen, wat ge maar wilt van hem: een kosmischen
kwinkslag, of een novelle van Cervantes: geciseleerd en àf, zòo-en-niet-anders, of
... Ik wil er met nadruk op blijven wijzen - tegen alle catechismussen der idee- en
Mensch-expressionisten in - dat er zonder nauwkeurig vormbesef en
ten-einde-toe-doorwrochte expressie nooit-ofte-nimmer kunst kan zijn; ik kies
voorbeelden (‘verdammt, soll ich euch denn alles vorpfeifen?’ Jean Paul!) zelfs, uit
de grootsten, uit-den-treure verheerlijkt: Whitman, Van Gogh, Mevr. Roland Holst.
Kosmisch-in-aanleg, ongetwijfeld, maar teveel van hun pogingen tot verwerkelijking
stranden op een gemis aan kùnnen. ‘Kunst mag zijn, al wat ge wilt, maar het
kunstwerk komt uit de werkplaats’ (Wichman
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

51
- men deed beter hem te lezen dan 'm te laten verhongeren -).
Rilke gaf in zijn ‘Cornet’ (1899) - naar mijn weten het gaafste stuk uit zijn oeuvre
- volmaakte vorm (en niet dat alleen!), ‘expressionistisch’ - zoo ge wilt (het begint
er bedenkelijk uit te zien voor ons, die er aan gelooven en er over schrijven), maar
vandaag (en morgen ook nog wel!) vindt men zijn ‘Stundenbuch’, als geheel
oneindig-zwakker, hier en daar slècht zelfs (‘filosofie in franje’) ‘dieper, menschelijker,
minder “aesthetisch-verfijnd”...’
Tot slot: ‘Menschheitsdämmerung’. Voorloopig sta ik nog sceptisch tegenover
geleuter over en bewegingen van - en kranten in dienst van! - regeneratie. Maar:
nous verrons. Intusschen: terwijl hulpelooze verbijsterden steenen sleepen voor het
Nieuwe Pantheon der Menschheid, zit de Muze aan de kassa bij Hirsch - en gapt.
H. MARSMAN.
Moderne Engelsche literatuur
Snow over Elden by Thomas Moult. London: William Heinemann 1920.
DE phantasmen van den modernen mensch zijn wreed: zelf-ontrafeling gooit hem,
een waardeloos voorwerp, door rinkelend glas op straat, en zijn onbeteugeld brein
doet het leven vervluchtigen tot een weinig zeer ijlen damp.
Maar nog een enkele maal herleeft hij de gouden werkelijkheid zijner jeugd in
een lichten vreugdigen droom.
Zoo Thomas Moult. Er is geen donkere bladzijde in dit boek.
Onwillekeurig dringt zich een vergelijking met Timmermans' Pallieter op. ‘Pallieter’
is een roes; ‘Snow over Elden’ een droom. Beiden zijn gedoemd om door de
literatuurgeschiedenis te worden aangemerkt als reactie-verschijnselen tegen het
lamentabele pessimisme der eerste decenniën van de 20 ste eeuw. ‘Pallieter’ is
geschreven uit angst voor, ‘Snow over Elden’ uit verzet tegen onze cultuur.
Timmermans heeft van zijn boek gemaakt een schoone zinsbegoocheling;
zijn kracht is naïveteit; Moult een stoere vertelling en... een idylle; zijn
kracht is humor.
Maar er is achter dit boek een ernst die ge bij den Vlaming mist.
Daartoe deze fragmenten:
en
[Of the magic that come with cold water]. ‘My blood scorched anew at
each fresh vehemence of that stabbing water - scorched as never before.
The soul of me was in every stinging jewel of it, and from the water my
sou began to laugh out to me harshly and happily that the day was good
and nearing dawn simply because I myself was splendidly alive and a
lover.
And I laughed back to my soul that the day was indeed good, albeit having
seen naught beyond the pale yellow range of candle-flame and knowing
with no certainty that there was day anywhere at all!
And I doubt not I might have set Black Prince a-circusing before the
folk of Buxton just because of the rare mood of it all. I even forgot to doubt,
as I had done on more normal days, that God was in the noisy streets
where the snows were already all unwholesome slush and yellow salt,
the buildings gloomy and looking starved, and the passers - by showing
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

how unaccustomed they were to such sterling weather by visible and
glowing signs in the centre of their faces.
I proceeded forthwith to stable Black Prince the horse needed quick
attention, being now all a-sweat from the reaction, and quivering. After
that I took heed of the secret errand on which I had come of such set
purpose to the town, and next I took heed of boiled beef with Burgundy
and ample Bakewell pudding, which served me admirably after an
adventure which might have cost everything, despite my making game
of it’.
Het is te prijzen dat de schrijver geen enkele concessie heeft gedaan aan het
pitoreske van het geval, ondanks het feit dat de uitgever, blijkens de gebruikelijke
aanprijzing op den omslag 1) , dien schijn meende te moeten wekken. Het verhaal is
volstrekt niet schilderachtig in den zin van wijde Volendamsche broeken en
Zeeuwsche knoopen. Het heeft niets van een dergelijke curiositeit.
Ik hoop dat men dit boek hier lezen zal en dat men het nog lezen kàn; want ook
den droom zijn wij bijna ontgroeid.
ROEL HOUWINK.
Rijm of onrijm
I
FERDINAND BRUNETIÈRE - er is zoo weinig van dezen stillen werker tot mij
doorgedrongen, en een heikanter leest niet veel - beklaagde zich eenmaal in de
‘Revue des deux Mondes’ over de armoede der lyrische ‘ader’ in de Middeleeuwen.
Had hij zich niet met evenveel recht of nog juister kunnen beklagen over de armoede
van het fransche rijm in 't algemeen, en niet in de middeleeuwen slechts, maar bij
de meest geroemde, althans genoemde dichters van den nieuweren tijd?
Ik waag het die vraag te stellen naar aanleiding
1) A story of the High Peak - a land of loneliness and rugged bleak places hitherto untouched
in literature. The contrast between its outer harshness and the warm rich homeliness of solitary
farmsteads in the sheltered dales recaptures for the novel the essential poetry of everyday
life in a truly original fashion.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

52
van het Februari-no. van ‘Den Gulden Winckel’, waarin ik onder ‘Letterkundig’ leven
éen der redacteuren van ‘Het Getij’, den heer Mr. H.v.d. Bergh, in de ‘spelonken
van het Nederlandsche rijm’ zie afdalen en onze armoede te dien opzichte zie
aantoonen op grond van eenige der meest banale ‘clichés’, als hemel-gewemel,
luister-duister-gefluister, zijn-schijn, eenzaam-gemeenzaam,
twijgen-zijgen-nijgen-zwijgen, hartsmart. ‘Het is’, zegt de heer v.d. Bergh, ‘alsof men
zich bij ons nooit ridicuul (bespottelijk bedoelt hij zeker) kan voelen, zoolang men
maar een ernstig gezicht zet’.
Nu, met dit ernstig gezicht trekt, ongelukkig genoeg, filmsgewijs heel ons
dichterdom langs mij heen. Met name rijzen, in de plooi, tal van sonnettisten, doode
en niet doode, vóór mij op, terwijl ik inzonderheid de verhevenste openbaringen van
een Kloos en Hélène Swarth 1) , en ook de ‘ongebeeldhouwde’ verzen, terugloopend
van Jacques Perk's ‘Iris’ naar Bilderdijk's ‘boezemgewemel’, door de cordons zie
gaan.
Dat echter in hetzelfde verband de heer v.d. Bergh zich bijv. op Verlaine beroept,
komt mij toch een weinig onnatuurlijk voor. Want een paar zwakker quatrains dan
de eerste helft van diens ‘Never more’ uit de Poèmes saturniens’ is nauwelijks
denkbaar. Ik druk ze hier even over.
Souvenir, souvenir, que me veux tu? L'automne
Faisait voler la grive à travers l'air atone,
Et le soleil dardait un rayon monotone,
Sur le bois jaunissant où la bise détone.
Nous étions seul à seule et marchions en rêvant
Elle et moi, les cheveux et la pensée au vent.
Soudain, tournant vers moi son regard emouvant,
‘Quel fut ton plus beau jour?’ fit sa voix d'or vivant.
En laat den meester van het fransche klinkdicht, laat José-Maria de Heredia eens
een nummer van zijne vermaarde ‘Trophées’ uitgalmen.
L'aube d'un jour sinistre a blanchi les hauteurs.
Le camp séveille. En bas roule et gronde le fleuve
Ou l'escadron léger des Numides s'abreuve.
Partout sonne l'appel clair des buccinateurs.
Car malgré Scipion les augures menteurs,
La Trebbia débordée, et qu'il vente ou qu'il pleuve,
Sempronius Consul, fier de sa gloire neuve,
A fait lever la hache et marcher les licteurs.
Muziek? Mij wel, maar dan toch geen Wagneriaansche. De ‘zin der gedachten’ kan
hier misschien heel ‘onverbasterd’ heeten, en inderdaad toont zich in deze enkele
proeven het rijm zoo ‘indifferent’ mogelijk -, maar dat neemt niet weg, dat honderden
met mij zulke ‘omstrengelingen’ afgrijselijk zullen vinden.
Neen, ik geloof, dat Nederland met zijn ‘lamzaligste aller vormen’ nog niet de
treurigste rol speelt. En juist in het sonnet het rijm voor weinig meer dan figurant te
laten optreden, me dunkt, geene opvatting kan sterker naar den mutsaard rieken.
Want elk sonnet vormt nu eenmaal eene huwelijksinzegening tusschen verstand
en gevoel, tusschen verklanking en gedachte. Het eischt van den maker meer dan
een glimp gewoon lyrisch instinct - adres aan den zwaar op-de-handschen, te vroeg
1) Aan wie beiden ik overigens reeds in 1880 de eer had door middel van ‘Astrea’ het welkom
toe te roepen. G.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

gestorven Adwaita, den man van het uiterste, die, had hij een twintigtal jaren langer
mogen blijven leven, dit uiterste ook wel gevoeld en in een nieuwen bundel gelouterd
zou hebben...
W. GOSLER.
[Boekenschouw]
Letterkunde, biographie
De levenskunst van Vauvenargues, door Marguerite de Rouville. - (Serie
‘Fransche Kunst’, No. XV). (Uitg. A.W. Sijthoff, Leiden, 1920).
Philosophie als een smakelijk gerecht op te disschen is zeker een moeilijke taak,
waarvan slechts weinigen zich naar behooren weten te kwijten. Marguerite de
Rouville is een van die weinigen. Haar werkje over Vauvenargues is zoo prettig
geschreven, dat wij het een kostbaar deel te meer mogen noemen in Dr. P. Valkhoff's
bekende Fransche Kunst-serie. Eigenlijk beslaat de studie over den grooten
achttiende-eeuwer maar 17 pagina's, en het werk is ten slotte een interessant artikel
gevolgd door een bloemlezing uit Vauvenargues' Karakterschetsen, Particuliere
Brieven en Spreuken en Overdenkingen. Luc de Clapiers, markies van
Vauvenargues, werd te Aix geboren in 1715. Een klassieken ondergrond mocht hij
nooit verkrijgen; Plutarchus, die, toen hij zestien jaar was, hem zijn levensrichting
aanwees, las hij in het Fransch.
De voornaamste karaktertrek van zijn philosophie is zijn zachtzinnigheid en zijn
naastenliefde. Die beide elementen vindt men, in kern, in al zijn beschouwingen en
beoordeelingen. Deze zachtmoedigheid, den fijnen, lichamelijk zwakken doch moreel
zoo sterken denker eigen, onderscheidt hem van La Rochefoucauld met zijn vlijmend
cynisme en van Pascal met zijn verachting voor de menschelijke verdorvenheid.
(pag. 4). Scherts
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

53
is hem vreemd; wel vinden wij, vooral in zijn brieven, talrijke staaltjes van fijne ironie.
Vauvenargues, door Voltaire ‘le plus infortuné des hommes et le plus tranquille’
genoemd, en over wiens ‘coeur stoïque et tendre’ Marmontel sprak, had een
vreugdeloos leven. Van zijn kinderjaren af was hij ziekelijk; en op later leeftijd werd
hij nagenoeg blind als gevolg van een pokkenaanval; waarna een ongeneeselijke
longziekte hem op een en dertigjarigen leeftijd in
Naar het borstbeeld in de Bibliothèque Méjanes te Aix.
Uit: ‘De Levenskunst van Vauvenargues’.
't graf sleepte.
Waar komt zijn hoogstaande philosophie op neer? Hoor het hem zelf zeggen: ‘Ik
sta verre van de denkers die alles van de menschheid verachten en er zich op laten
voorstaan, nooit anders dan haar zwakheden in 't licht te stellen’. - De ziel is goed
zooals zij is, en het komt er slechts op aan, haar hartstochten, de hefboomen
waardoor zij zich omhoog kan werken, aan te kweeken ...; en omdat hij de ziel
liefhad wilde hij haar kennen en begrijpen, individueel en als menschheid in haar
geheel. Hij zag haar zonder illusie, want de idealist met zijn hooge, vermetele
aspiraties was tevens een koel ontleder, een nuchter criticus. (pag. 11) Het hart
speelt volgens hem de grootste en ook de sympathiekste rol in al het menschelijk
drijven. Interessant is het voor hem, die de godsdienstig-wijsgeerige stroomingen
der XVIIIe eeuw bestudeeren wil, te volgen hoe hij denkt over het
hiernamaalsprobleem en over het vraagstuk van den vrijen wil. ‘Is het voldoende te
beloven, om U te overtuigen?’, vraagt hij in zake de eerstgenoemde questie; en wat
den vrijen wil betreft: ‘volgens hem worden al onze handelingen bepaald door onze
hartstochten’ (p. 15) ‘Ik weet uit ondervinding’, zegt Vauvenargues, ‘dat ik doe wat
ik wil; maar diezelfde ondervinding leert mij, dat ik slechts wil, wat mijn gevoelens
of mijn gedachten mij ingefluisterd hebben te doen’. (Ibid).
Na deze algemeene beschouwingen over Vauvenargues laat schrijfster eenige
Karakterschetsen volgen, de pen van een La Bruyère waardig, en vertaald in een
keurig en beschaafd Hollandsch waaraan een zekere ouderwetsche deftigheid niet
misstaat. Vooral de typen Clazomène, waarin men den schrijver-zelf vaak herkent,
Thyeste en Ménalque zijn schitterende karakterstudies, gegoten in een bondigen
en onberispelijken vorm. Na zijn ‘Raadgevingen aan een jongen man’ lezen wij
eenige van Vauvenargues' brieven, aan Mirabeau (den vader van den beroemden
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

edenaar), Voltaire en anderen. De brief aan Voltaire gericht en gedateerd 4 April
1743, leert ons dat de jonge philosoof Racine verkoos boven Corneille, omdat Racine
de menschen weergaf zooals zij zijn en Corneille, zooals hij ze wenschte; ook ‘omdat
Corneille's helden over groote daden praten, zonder die te inspireeren en die van
Racine ertoe opwekken zonder dat zij erover praten’.
Van de 294 Spreuken en Overdenkingen die dan volgen halen wij de drie aan,
welke ons het meest troffen:
‘Men beleedigt de menschen dikwijls door lofspraak, die tegelijkertijd de grenzen
van hun verdienste aangeeft; weinig menschen zijn bescheiden genoeg om te
kunnen verdragen, dat men hen naar hun juiste waarheid schat’. (No. 22).
‘Wij bewaren onze toegeeflijkheid voor hen die volmaakt zijn’. (No. 70).
‘Wij krijgen soms overdreven loftuitingen voordat wij rijp zijn voor de gematigde’.
(No. 276).
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

54
Marguerite de Rouville heeft ons Vauvenargues levendig en sympathiek weten voor
te stellen en uit zijn werk die brokken weten te kiezen, die ons zijn juisten - en toch
zoo welwillenden - kijk op het Leven toonen. Daarom verdient de studie ten volle
den titel dien ze draagt, en, om het vele schoone en diepzinnige dat ze ons biedt,
onze bewonderende waardeering.
MARTIN PERMYS.
Vauvenargues door Claude Arnulphy.
Uit: ‘De Levenskunst van Vauvenargues’.
Don Francisco de Quevedo y Villegas, Don Pablo, Model van
Vagabonden, Spiegel voor Schelmen - (R'dam, W.L. & J. Brusse, 1920).
Men ziet niet goed in waarom vertaler en uitgever, thans in deze zoo moeilijke tijden,
tot het klaarmaken van dit boek zijn overgegaan: een roman waarop onze cultuur
reeds driehonderd jaar met een zekere onverschilligheid wachtende was en nog
best, als 't had moeten zijn, enkele tientallen jaren had kunnen wachten, zonder al
te bitsig ongeduld. 't Klinkt ons wel uit het levensbericht van Quevedo, door Mr.
Weys, den vertaler, tegen: dat ook deze uitgave een ‘leemte’ vult, zooals elk boek
mogelijk een leemte komt vullen; maar toch ben ik niet genoegzaam van de
wezenlijke superioriteit van dezen klassieken schelmenroman doordrongen, om
door deze uitgave heel bizonder geestdriftig gestemd te zijn: ik vermoed dat er in
de groote wereldliteratuur nog heel wat meer werk op bekendmaking in onze landen
en vertaling in onze taal te wachten ligt, zelfs in de memoiren-literatuur en in den
schat der avonturen- en reisverhalen, belangrijker of mooier, aandoenlijker of
boeiender, en dat veel rechstreekscher aan onze huidige eischen zou beantwoorden
en aan onze schoonheidsbehoeften rijkelijker voldoening schenken.
Het zullen dus literair-historische eer dan louter letterkundige redenen geweest
zijn waardoor de vertaler is aangespoord geworden - of heeft hij ook gerekend op
den onverwachten en aanzienlijken bijval dien de avonturen-roman thans na den
wereldoorlog overal geniet - om ons zijne overigens zeer vlotte vertaling voor te
zetten?
Toch bemerkt men bij het lezen, dat al deze wederwaardigheden ons niet meer
zoo dadelijk in spanning houden als een schelmenroman uit onzen eigen tijd het
vermag, en ik beken volgaarne dat ik meer heb aan de romans van Stevenson of
Wells, aan die van Maurice Renard en Pierre Benoit, en zelfs aan ‘Les trois
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

mousquetaires’ of ‘Sherlock Holmes’, dan aan de in den grond toch wel niet zoo
heel merkwaardige, overstelpende of heftig den levensgang beroerende lotgevallen
van de vagebonden en schurken, aan Don Quevedo lief. Niet zonder eenige
inspanning en vlijt moet men zich op de lektuur van dit lange, door trant en stijl nog
al gelijkmatig verhaal toeleggen, met gesloten luiken en toeë deuren, terwijl het
leven daar buiten wenkt, en niet te dicht bij de bibliotheek gezeten, waarin zoovele
boekruggen met lokkender titels en actueeler van aard en stof ons nopen gevoeliger
vagebonden als model te kiezen en ons te spiegelen aan de ervaring van vroedere
schelmen. Temeer waar deze roman het luchtig-geestige, het los-pratende mist van
een ‘Gil Blas’, en ernstiger van opzet, zwaarder van trant, minder helder van klank
ons vaak met spijt doet terugdenken aan den broederroman van Lesage, zonder
nog van pittiger en guitiger, levensvoller en meesleepender werk te gewagen, als
dat van Casanova de Seingalt.
Mr. Weys, die een zeer volledig gedocumenteerde
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

55
en lezenswaarde levensbeschrijving van Quevedo bij zijn vertaling van diens
meesterwerk heeft gevoegd, deelt ons mede dat Quevedo in de Spaansche letteren
de tweede in rang is van de humoristen, waaronder aan Cenvantes de eereplaats
wordt toegekend. Laten we bekennen dat de tweede dezer Spaansche humoristen
dan wel heel ver van den eerste staat.
DON FRANCISCO DE QUEVEDO Y VILLEGAS
Portret naar een schilderij toegeschreven aan Velasquez
‘Zijn humor en satire zijn vergeleken met die van Rabelais, waarmee hij, wat betreft
zijn gebrek aan kieskeurigheid in sommige uitdrukkingen, zijn letterkundige
buitensporigheden en duisterheden, die in enkele zijner geschriften voorkomen,
eenige overeenkomst heeft. Tot oordeelen bevoegde landgenooten van Jonathan
Swift hebben beweerd dat Quevedo den grooten Ier evenaart in zijn bijtende satire
en hem nadert in zijn weinig hoogen dunk van de menschheid. Door velen is hij
genoemd de Spaansche Juvenalis, de Spaansche Ovidius, de Spaansche Lucianus;
men heeft van hem gezegd dat hij dichtte met den eenvoud, het gemak en de gratie
van Horatius’. Wat al bloemen van rethorica op het graf van Quevedo! Ik wil vrij
gelooven dat hij een zeer aanzienlijk man was, gedurende zijn leven, een staatsman
van gezag, een dapper soldaat, een vernuftig diplomaat; dat hij daarbij nog met veel
talent zich bewoog op het meest verschillende gebied, vermits hij bleek dichter,
staatkundige, geschiedkundige, godgeleerde, humorist, schrijver van satiren en
pamfletten, van verhandelingen over zedenleer en van romans te zijn; maar 't ware
misschien toch beter geweest, voor ons allen, zoo hij, minder veelvu dig begaafd
en minder algemeen ontwikkeld, zich er op had toegelegd als schrijver vooral te
schitteren en van zijn ‘Don Pablo’ te maken een werk van rustiger, bezonkener
humaniteit, van meer doordiepte en verfijnde cultuur. Wat er met den picaresken
roman te bereiken is heeft ten onzent niemand minder dan Breero bewezen, die
zijn Spaanschen Brabander omwerkte uit de stof van Mendoza's Lazarillo
de Tores, zooals we allen 't ons nog uit onzen lyceum-tijd herinneren, en tot
stand wist te brengen benevens treffende zedeschildering en vermakelijke
ontspanning een werk van groote ontroering en zwaren levensklop.
ANDRÉ DE RIDDER.
Romans en novellen
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

De hooge toren, door Anna v. Gogh-Kaulbach. - (Amsterdam, L.J. Veen).
Gelijk een felle vlag, wapperend op den wind, in staat is onzen blik zóó tot zich te
trekken, dat wij niet in de eerste plaats achten op het bootje, dat ze versiert, zoo is
de politieke draad in mevrouw van Gogh's jongste werk van zulk een sterk getinte
kleur, dat de gedachten van den lezer zich hierdoor telkens laten afleiden van de
letterkundige waarde van het boek.
In 't kort is de inhoud deze: Vermeer, werkman aan een fabriek, heeft als staker
een der werkwilligen een slag in 't gezicht gegeven, waarvoor hem een jaar
gevangenisstraf is opgelegd. Bij den aanvang van 't verhaal zal hij over eenige
maanden vrij komen. Intusschen sloven zijn vrouw, een zwakke stumpert, en Henk,
zijn oudste zoon, een aankomende jongen, krachtiger van wil dan van lichaam, zich
af om 't huishouden - er zijn nog twee kleinere kinderen - op de been te houden. De
vrouw overpeinst: ‘dat Kees, haar goede flinke vent in de kast was geraakt, dat
nekte je. Hard vallen kon ze Kees er niet om: 'n klap in drift aan 'n kerel, waar hij de
pest aan had. En met de staking hadden ze gelijk gehad’.
Als Vermeer uit de gevangenis komt, is zijn wrok tegen de maatschappij, tegen
het kapitalisme gegroeid. Hij voelt zich volkomen in zijn recht, de straf als een
onbillijkheid, en verzet zich heftig, als zijn vrouw en Henk willen beweren, dat de
klap aan den ‘onderkruiper’ in drift zou zijn toegebracht. Het werk-vinden na het
arrest gaat
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

56
moeilijk. Hij treedt opnieuw toe als lid van de ‘partij’, krijgt na veel ploeteren een
plaats op een sigarenfabriek, en colporteert 's Zaterdagsavonds met een
revolutionnair blad.
Na korten tijd dankt de fabriek wegens gebrek aan werk haar laatst aangekomen
arbeiders af, en begint de huiselijke nood opnieuw te drukken, spoedig te nijpen.
‘Maar voor 't oogenblik deerde deze gedachte hem nog niet. Als elken Zaterdagavond
voelde hij de vreugde van het loopen hier met het blad, dat mee moest helpen zijn
kameraden te wekken; telkens als hij een courant verkocht, schoot een naïeve
vreugde in hem op, als over iets dat gewonnen was’.
Jans, zijn vrouw, tobt haar maanden van ellende door om een ziekelijk, tot snellen
ondergang gedoemd kindje ter wereld te brengen, en Vermeer, kapot door de
armoede in het gezin, dingt naar een baantje bij de gemeente als stratenmaker, dat
hem gegund wordt uit meelijden met Jans, die werkster is geweest bij de vrouw van
den notariswethouder.
‘En hebben ze nog wat... hê je niks ... motten beloven?’ aarzelend vroeg Jans.
Nu schoot het bloed Vermeer naar den kop, hij beet de tanden op elkaar.
‘Ik gaan uit de partij’, zei hij schor, tusschen zijn tanden. ‘En ik heb beloofd, me
sjakes te houwen, geen propaganda meer te maken’.
Maar, als de oorlog komt en de mobilisatie en de onrust, die groeit tot angst, is
Vermeer in één slag vergeten, wat hij beloofd heeft en wat zijn verplichtingen zijn
als gezinsverzorger. Opgehitst, brieschend door uitingen van vaderlandsliefde als
een stier door den rooden doek, brult hij tegen de uit haar evenwicht geslingerde
volksmenigte: ‘Alle landen samen! Vechten als één man tegen het kapitalisme, het
imperialisme! Je liegt, dat het onze plicht is te vechten voor onze meesters; laten
wij vechten voor onze vrijheid van het proletariaat, het internationale proletariaat!’
Mevrouw van Gogh is eerlijk, wanneer zij naast de aan fanatisme verwante
gevoelens van Vermeer de schrijnende gedachten en angsten schildert van Jans,
die den nood steeds hooger ziet klimmen en haar man verwijt, dezen vloedgolf van
honger en leed over hen allen te hebben gebracht.
Maar, ondanks de toewijding, waarmede de schrijfster deze vrouwefiguur heeft
geteekend en in haar een volkstype heeft gegeven, dat volkomen àf is, dringt zich
veel sterker nog, en als 't ware beschermd door de sympathie van de auteur, de
persoonlijkheid van Vermeer op den voorgrond. En in hem het Communisme. Het
boek is een pleidooi. Een pleidooi voor het Communisme, - de hooge toren, die
steentje voor steentje moet worden opgebouwd. Mevrouw van Gogh moge
meermalen blijk geven van deernis met de arm e vrouw, haar liefde - dit gevoelen
wij duidelijk en doorloopend - gaat uit naar den halsstarrigen proletariër, in wien de
oproerige denkbeelden, éénmaal ontkiemd, zóó welig tieren, dat ze groeien tot
hartstocht. Een hartstocht, die zich niet ontziet het eigen gezin in de modder te
trappen als offer aan de ideale(!) gemeenschap der toekomstige geslachten.
In zijn oudsten jongen, in Henk, heeft Vermeer een vurigen aanhanger. Dadelijk
reeds door allerlei kleine trekjes, en sterker uitgesproken op den dag van Vermeer's
thuiskomst uit de gevangenis, weten wij, dat in dit opgroeiende wezen de aard woelt
van den vader, dien hij aan den eersten maaltijd verwelkomt met een bos vlamroode
tulpen van eigen spaarpenningen gekocht. En in den loop van het verhaal zien wij
dit tweetal steeds nauwer één worden naar den geest.
De ontwikkeling van dit proces is met vaardige hand beschreven, en volle
waardeering verdient Mevr. van Gogh voor de treffende, warme wijze, waarop zij
de liefde tusschen ouders en kinderen doet uitkomen.
Als door het uitbreken van den grooten oorlog en door de mobilisatie ook hier te
lande de gisting toeneemt en Henk wordt opgeroepen, staat hij in stram verzet. Met
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

een troepje gelijkdenkenden krijgt hij als dienstweigeraar provoost in een der forten,
en wanneer het bericht der Russische revolutie, van opstandigheid ook in onze
hoofdstad door een binnen gesmokkelde courant tot hen doordringt, wordt het
hunkeren naar vrijheid, naar samenwerking met de roode broeders hun te machtig.
Het lot bepaalt, dat Henk en een andere kameraad zullen ontvluchten. Met het
gevolg, dat de toch al zwakke jongen, na door een schildwacht te zijn aangeroepen,
een uur lang in den kouden winternacht zich schuil houdt in de gracht om het fort
en zich een longontsteking op den hals haalt, waaraan hij na eenige dagen bezwijkt.
Dit tragisch gebeuren, dat vooral de moeder wondt tot in het diepst van haar hart,
wordt bestraald door den gloed der ideeën, welke Vermeer en zijn jongen tot het
einde omhelzen. En waarin ten slotte de schrijfster ook voor de moeder iets wil laten
schemeren van het geluk, dat zij nog niet deelachtig is, maar dat haar man bezit en
dat haar zoon heeft gekend tot zijn laatste uur. En allerminst wekt deze slechts vaag
aangeduide ontplooiïng in de arme geteisterde vrouw onze verwondering, in
aanmerking genomen, dat de revolutie, en alles wat hiertoe kan leiden, in het bestaan
van deze menschen wordt verheven tot godsdienst, tot éénig houvast.
In Vermeer schiet door den dood van zijn kind de haat nòg feller omhoog. Zonder
zijn zelf-
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

57
beheersching te verliezen blijft hij onder alle slagen de sterke figuur, de propagandist,
door Mevr. van Gogh op een peil van onverwoestbaar vertrouwen en enthousiasme
gehouden, de oogen gericht, vèr over de armzalige werkelijkheid van zijn eigen
gezin op den fantastischen heilstaat, dien hij meent, dat de wereld, - wel te verstaan:
zijn wereld - zal veroveren, wanneer het gezag eenmaal ligt ontwricht en het
kapitaal vernietigd. Waanzinnige denkbeelden van onzen ontspoorden tijd, die juist
dáárom zoo aantrekkelijk zijn voor velen, omdat ze aan den horizon van menig
donker bestaan het licht der valsche illusie doen flikkeren en dengenen, die
ontevreden zijn, of zich verdrukt wanen, allen ootmoed, alle verantwoordelijkheid,
zelfs den balk in eigen oog ontnemen. Onder een ethischen, ideëelen schijn verschuilt
zich het materieele doel, het hunkeren naar plaatsverschuiving en naar het bezit
van‘das verfluchte Geld, das man nicht hat’,gelijkHeinehetuitdrukte.
Mevrouw van Gogh heeft zich, blijkbaar met hart en ziel, in haar onderwerp
verplaatst, en de locale kleur en toon geen oogenblik losgelaten. In het teekenen
van het verarmde gezin is zij beter geslaagd dan in de uitbeelding der welvarende
notarisfamilie, wanneer Henk een winterjas cadeau krijgt op een wijze, misschien
juist zóó door de schrijfster gekozen om het gevoel van eigenwaarde van het
volkskind scherper te omlijnen, terwijl - gelet op den tendentieusen kant van het
gansche boek, waarin meerdere contrasten van gelijken aard voorkomen, - het mij
toeschijnt, dat zij vooral de z.g. ‘bezittende’ klasse in een ongunstig daglicht heeft
willen stellen.
In het weergeven van het idioom uit arbeiderskringen heeft Mevr. van Gogh
meermalen gelukkige vondsten en wendingen. Jammer, waar haar stijl beschrijvend
is, dat zij nog steeds werkwoorden smeedt naar eigen willekeur, als: ‘wonderde,
grapte, vroolijkte, scherpte, kalmde, driftte’, enz. Onze rijke Hollandsche taal moet
zich door dergelijke geschenken terecht beleedigd achten.
IDA HAAKMAN.
Bomston, door Herman Salomonson. - (Amsterdam, Van Holkema &
Warendorf).
Bij de onrust, die als een heftig oorlogsgevolg nog steeds de wereld beroert, de
maatschappij ontwricht, den enkeling uit zijn evenwicht brengt en zeer duidelijk woelt
in een boek als het hierboven genoemde, verbaast het ons, dat de schrijver, Herman
Salomonson, in de eenigszins verouderde meening verkeert als zouden er nog
menschen bestaan, die een zóó sterk vermogen tot luisteren bezitten, als hij ons
wil voorspiegelen. Want, tot goed en grondig luisteren is bezonken aandacht een
eerste vereischte, en l'art d'écouter behoort in het particuliere leven
tegenwoordig tot de tamelijk verwaarloosde vakken, hetgeen - gelijk zooveel meer
- niet pleit voor den vooruitgang onzer beschaving, wanneer men uitgaat van het
standpunt, dat belangstellend luisteren een vriendelijkheid is jegens den spreker,
die ons iets te zéggen heeft. Tien tegen één, dat de kernachtige redenaar den
beknopten vorm kiest, en geen wissel zal trekken op ons geduld.
Wat voor het gesproken woord tot regel moest worden gesteld, geldt evenzeer
voor het geschreven, al denkt de heer Salomonson hier blijkbaar anders over.
Zou hij misschien in zijn jongste boek een kleine wraakneming uitoefenen op den
onschuldigen lezer, nadat hij zelf het mikpunt is geweest van een tot in 't oneindige
vertellenden vriend, die op zijn beurt van 's avonds 8 tot 's morgens 9.40 (de schrijver
geeft het nauwkeurig op!) heeft moeten luisteren naar een onbekenden Zweed, een
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

levend archief van familie-geheimen, intrigues, liefdes- en andere histories van het
geslacht Murat, uitgesponnen tot de afstammelingen in het jaar 1916? De opzet is
zeer simpel: een wat ouder wordende Haagsche luitenant, mopperend tegen zijn
betrekking, ontmoet op een somberen Novembermiddag een vroegeren collega,
die, uit den dienst gegaan, in een Rotterdamsche houtfirma is opgenomen, en hierin
zijn levensvreugde heeft gevonden. De Bruin, de ontevreden militair, wordt door
Beyns, den voorspoedigen burger, meegetroond naar diens pension, waar zij te
zamen zullen eten. Het begin, gelijk ik reeds zeide, is zeldzaam eenvoudig, - maar
van een gecamoufleerden eenvoud. Want nadat de luitenant volkomen argeloos
eenige paperassen en boeken in de pension-kamer heeft aangeraakt, groeit deze
schijnbaar nietige daad tot zulk een onbegrensde consequentie, dat wij, voortlezende,
moesten denken aan de film, waarin een kleine waterkraan, die niet bijtijds wordt
dicht gedraaid, een niet meer te stuiten overstrooming kan veroorzaken. Beyns,
hevig verschrikt bij 't hooren van een Italiaanschen vrouwenaam, uitgesproken door
zijn niets vermoedenden vriend, (had deze zich maar niet bemoeid met andermans
boeken en couranten!) gaat vertellen, 's avonds, 's nachts, - er is geen stelpen aan,
het verhaal, dat hij in den Zweedschen nachttrein heeft gehoord, en dat hem helaas!
zóó heeft geboeid, dat hij 't opnieuw moet meedeelen. De geschiedenis zou
misschien nòg niet ten einde zijn, wanneer - volgens rapport van den schrijver - er
niet een harde ruk aan de huisbel ware geweest.
‘De pendule tingelde zeven maal.
‘Verdomd’... zei ik met een zenuwachtig lachje,...
‘het is de bakker al’.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

58
Ik is in dit geval de dociel luisterende vriend, die zijn aandacht heeft moeten schenken
van den vroegen avond tot den vroegen morgen, en van wien het, na zulk een
moordende inspanning, nog als een beleefdheid kan worden aangemerkt, dat hij
slechts met een nerveus lachje en een minder parlementair woord den nieuwen
dag begroet, ofschoon deze tegenwoordig niet meer begint met de komst van den
bakker.
De heer Salomonson spreekt een paar maal het oordeel uit, dat het verhaal gelijkt
op een serie Japansche doosjes. ‘Telkens zit er weer een ander in ... maar gelukkig
worden ze aldoor kleiner.... Er komt tenslotte wel een eind aan’. Zij, die gelooven,
haasten niet. Al willen wij aannemen, dat in het brein van den schrijver de doosjes
elkaar in juiste orde opvolgen, wij zijn overtuigd, dat menig lezer moeite zal hebben
ze in elkander te doen passen, en zich weinig bevredigd zal gevoelen over het
resultaat van den tijdroovenden arbeid.
Belangrijk kan men den inhoud bezwaarlijk noemen. Daarbij de vorm, die herinnert
aan het kinderversje:
Somebody told me,
That someone else said,
That so and so told him,
You won 't tell, what I said?
werkt tegen. Het boek is te vol, het rammelt van feiten, namen en gebeurtenissen,
- en de titel, die klinkt als een forsche slag op de groote trom, staat in zóó troebel
contact met het verhaal en al zijn bijkomstigheden, dat wij ons afvragen: had
Bombast of Bombarie niet even goed kunnen dienen?
IDA HAAKMAN.
‘Het schoone raadsel: vrouw’, door Jeanne Reyneke van Stuwe. -
(Uitgave van L.J. Veen, Amsterdam, zonder jaartal).
Wilde men het oordeel over de werken van Jeanne Reyneke van Stuwe in
telegramstijl samenvatten, dan zou 't ongeveer zoo moeten luiden: Handig van
compositie, vlotte stijl, zaakkundig juist, psychologisch soms zéér raak, altijd
onderhoudend, bij wijlen boeiend, nergens ontroerend, overal oppervlakkig, eenzijdig
in veelzijdigheid, mondain, vaak frivool, nooit onzedelijk, niet hyper-romantisch en
toch met wel leuke vondsten en situaties; boeken, die verslonden worden en lezers
bij duizenden tellen; boeken die niet genoten worden door de fijnproevers; boeken,
vaak virtuoos geschreven en toch geen litteratuur.
Ook dit boek is er weer een van de vele; zal zijn lezerskring vinden; zal altijd ‘uit’
zijn in de leesbibliotheken; en toch zal ook dit boek de duur der tijden niet doorstaan.
Onze nazaten van over honderd jaren zullen Jeanne Reyneke van Stuwe plaatsen
op één rij met Ouida, Corelli, Barclay, Werner, Marlitt, Gyp, George Ohnet, enz.
enz.... Toch is dat heel jammer, want nog altijd ben ik van oordeel, dat deze schrijfster
veel meer kàn dan zij geeft, en dat het haar maar alleen aan tijd, aan rustige
concentratie ontbreekt, om - - litteratuur te schrijven.
Deze tweedeelige roman is van een grenzenlooze oppervlakkigheid, en zelfs niet
eens spannend; want als wij Thea en Duco tegenover elkaar zien staan in hun
eerste conflict en wij haar schijnbaar zien overwinnen, weten wij reeds van te
voren dat hij de sterkste is en dat de eindoverwinning aan hem zal zijn. Het virtuose
van de schrijfster toont zich vooral hierin, dat zij ons langs allerlei doolhofjes naar
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

't eindpunt weet te brengen. Oppervlakkig is de auteur in de wijze, waarop ze ditmaal
haar onderwerp heeft bekeken, iets wat we niet van haar gewend zijn, want meestal
heeft zij zich vrijwel voldoende op de hoogte gesteld van 'tgeen zij wil behandelen.
O zeker, de Wassenaarsche omgeving, de festijnen gegeven door de upper ten
(indien tenminste in de laatste zes jaren nog op deze wijze een verfijnde luxe wordt
tentoongespreid door die kringen; wat ik betwijfel), Thea's danskunst, die mij echter
veelal zéér onnatuurlijk aandeed, en me er meer scheen ‘bijgehaald’ om 't effekt te
verhoogen, dat alles is heel juist en à point behandeld, maar het onderwerp zelf:
‘het schoone raadsel: Vrouw’!?... De titel schijnt me verkeerd en had niet moeten
luiden het, doch één raadsel. Want Jeanne R.v. Stuwe geeft hier niet de vrouw,
niet de oplossing van het raadsel, dat vrouw heet, doch zij teekent van dit
veelomvattend raadsel slechts een zeer specialen kant: nl. den mondainen. En de
schrijfster zal toch wel willen toegeven, dat er aan het vrouwelijk raadsel nog vele
en vele kanten te belichten zijn, die zij geheel in 't donker liet. Ze teekende allen
één soort, en zoodoende is de titel fout, want zij geeft de illusie van een veel breeder
plan.
Voor mij is een titel de synthese van 't boek; waartoe anders een titel? En deze
gaf ons uitzicht op zulk een heerlijk gegeven. Want hoevele en velerlei raadselen
zijn er niet, die vrouw heeten; ja ik vind zelfs de mondaine, frivole vrouw, in wie
alleen het instinct van 't oerdier - zich te verdedigen tegen den sterkeren man - leeft,
niet eens bizonder interessant.
Waar de auteur Thea beschrijft in haar dans, schiet zij in visionaire beelding ten
eenenmale te kort. Zij moet in ‘de Jordaan I’ het dansen van Mooie Karel er maar
eens op nalezen. Déze vrouw lééft niet voor den lezer; met de Jordaners dans je
mee.
Neen, dit boek bracht me een teleurstelling, te
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

grooter, omdat ik van de auteur toch altijd nog de verwachting heb van een
waarachtig kunstwerk.
EGB. C.V.D. MANDELE.
59
Walmende lampen, door Johan de Meester. - (Uitg. van J.M. Meulenhoff.
A'dam, 1920).
Er waart door den geest van eenige schrijvers een verzet tegen opgedrongen
huwelijksplicht en wat daarvan op sociaal gebied het gevolg is.
Mén durft het onderwerp: ongehuwde moeder, voor te stellen als... iets mogelijks,
... zelfs onder bepaalde voorwaarden: aanneemlijk. Nog wel heel bedeesd en toch
vooral zóó, dat het niet kwetsend is voor onze moraal; dat er toch tusschen de regels
een zekere terughoudende bedeesdheid mag waargenomen worden; want, ja... het
is een ‘zonde’ in onze ‘deftige’ maatschappij.
En de oorzaak van wat ‘men’ durft zal wel te zoeken zijn in de niet te vermijden
evolutie in de sociale gedachtensfeer.
De eene tak van wetenschap geeft dikwijls aan een andere den stoot. Dan volgt
een bericht, een onderzoek, een statistiek, die de aandacht trekken, en de
ontwikkelde klasse van een volk gaat denken. Uit het denken wordt gedachte
geboren. ‘Is dát nu zóó mooi!... Is dan dát, hetwelk voor zoo slecht geldt, niet
honderdmaal mooier, reiner; niet een duizendmaal betere waarborg tot verkrijging
en behoud van een gezonden stam?’
De dichter, schrijver, gaat óp in dat algemeene denken, en, wekt het proces in
hem de reactie: maar hoe dán... dan zal zijn rustelooze geest een uitweg zoeken.
Hij zal nog maar een ‘padvinder’ zijn, maar... hem kunnen de breede scharen volgen.
Het boek, dat Johan de Meester ons aanbiedt, is één van die
‘padvinders’-voorbeelden.
We vinden het wat vervelend, omdat we met onze gedachten verder durven en
soms de aarzelende verborgenheden ons irriteeren. Maar het is ook niet voor ons
bestemd; er zijn er veel, die langzaam-aan tot logischer denken gebracht kunnen
worden. En was de literator niet steeds de volksleider? Bewust of onbewust?
JEANNE VEEN.
Der deernen praal en val, door Honoré de Balzac. Vertaald door dr. W.
van Ravesteijn. - (Rotterdam, W.L. en J. Brusse's Uitgeversmaatschappij.
1920).
Wij vereeren Dostojewsky.
De onfeilbare teekenen dezer - bijwijlen extatische - vereering, schijnbaar zoo
vreemd aan den geestelijk-oververzadigden modernen mensch, vinden wij in talrijke
essays min of meer gedetailleerd bijeen, - over de positieve zijde van Dostojewsky's
kunstenaarschap dient echter het eerste woord nog gezegd.
Anders Balzac: men leze het opstel dat Querido hem wijdde in ‘Geschreven
Portretten’. Doch het is de vraag of het werk van Balzac nog eens het stadium der
publieke vereering doormaken zal. Men leest hem. Dat is wellicht voldoende.
Ik zou niet willen beweren dat men Dostojewsky niet leest, maar de vereering
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

welke voor dezen naar buiten blijkt (dit conserveert de historicus!) heeft bedenkelijk
veel van nostalgie, hetgeen in de litteratuur - daar niet alleen - een gevaarlijk
ziekte-verschijnsel is.
Balzac leest men nòg - zelfs in origineel - maar: om de intrigue, Balzac is bijna
amusements-lectuur (‘de taaie eindjes’ slaat men over).
Het is jammer dat men zich niet verheugen kan over een dergelijke populariteit;
de vereering voor den meester ontbreekt.
Men ondergaat (misschien) de bekoringen zijner romans ‘als stemmingen’, men
aanvaardt ze niet ‘als architectuur’.
Balzac was meer dan de schepper van menschen, hij was de schepper van
een tijd.
Dat wil zeggen: hij was niet in de eerste plaats realist. De psychologische methode,
die het naturalisme later hanteerde als de eenig-bruikbare voor den romancier, had
voor Balzac niet meer beteekenis dan dat zij was het noodzakelijk apriori voor elk
litterair werk: de in het verhaal (aldus beschouwt hij den roman) optredende
personen moeten leven d.i. een bepaalbare ‘ziel’ hebben. De zoo getrouw mogelijke
weergave der werkelijkheid, - hiervan het postulaat - die nog steeds door zeer velen
gesteld wordt als eerste en eenige maatstaf ter beoordeeling van schilderij en roman,
(waarbovenuit natuurlijk ieder kunstwerk gaan moet, wil het iets met kunst te maken
hebben), was hem nog niet, gelijk het oeuvre van Zola, het vlijmscherp wapen tegen
een versuikerde romantiek.
Balzac was schepper van een tijd: even aangrijpend als in de symphonieën van
Mahler culmineert in zijn werk een cultuurmoment en ... gaat onder. De ontzaggelijke
strijd tegen niet-te-herroepen menschelijk lot, gelijk zich dat èn aan den mensch èn
aan zijn culturen voltrekt: ontstaan - worden - vergaan. Indien men dit groot noemen
wil, is Balzac grooter dat Zola, grooter ook dan Flaubert 1) , doch - en hiervan dient
men goed doordrongen te zijn - dit oordeel berust uitsluitend op de wankelbare
praemisse eener analogie tusschen den tijd van nu en
1) In zeker opzicht: Madame Bovary en l'Education sentimentale komen bij deze vergelijking
alleen ter sprake.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

60
van toen, en beöogt slechts rekenschap af te leggen van de waarschijnlijkheid dat
de oppervlakkige populariteit van Balzac's werk verkeeren zal in een weer
aandachtige lectuur. Misschien dat er onze eigen letterkunde wel bij varen zou. Het
wordt tijd dat wij ons bezinnen op hetgeen de grootsten der eeuwen ons gaven. De
richting waarin de publieke smaak zich tegenwoordig ten onzent beweegt, maakt
dit zeker niet overbodig. Er zijn wellicht eenige bezwaren die het lezen van Balzac,
anders dan om ‘het verhaal’, bemoeilijken... maar wat geeft het, dat wij ons ‘een
roman’ anders denken? dat wij onverbiddelijke werkelijkheid (sic!) eischen zonder
tusschen-text-beschouwingen van den schrijver? Wij hebben aan dien schijn zooveel
geöfferd.
Waarlijk, men behoeft geen litterair-historische studiën gemaakt te hebben om
Balzac ‘nog’ voluit te genieten; eerder Chateaubriand, en dat zegt wat in dezen
apostolischen tijd!
Zelfs ‘de taaie eindjes’: de uitweidingen over toestanden welke toen question
brûlante waren als b.v. de zedelijke verbetering der gevangenen, de beschrijvingen
van het Parijsche stadskarakter, van sommige rechtsinstituten en hun historischen
ontwikkelingsgang, laten zich zeer wel lezen, ook door den weinig op zoodanige
abstracties ingestelden lezer.
Men leest Balzac nòg, om de intrigue. Laten wij hopen dat het niet lang meer
duren zal. Wij hebben ‘Ivans’, geloof me, hij is spannender, actueeler.
Het wordt tijd dat wij ons bezinnen op hetgeen de grootsten der eeuwen ons
gaven, niet alleen om ons litterair onderscheidings-vermogen te ontwikkelen, ook:
vóordat wij verder zien ... en vertwijfelen. Want het is een fout van velen onzer dat
zij met het laatste beginnen. Beter trekken zij zich op hun stille kamers terug. Het
dient immers nergens toe de impotentie uit te schreeuwen van onzen tijd. Laten de
voorste gelederen hun werk doen. Voor hen die aan ‘de toekomst’ twijfelen ligt de
negentiende eeuw gereed: Prof. Krämer heeft de stof niet uitgeput.
Dr. van Ravesteyn gaf een voortreffelijke vertaling; hier en daar zijn inzinkingen,
maar zij staan in geen verhouding tot de vele moeilijkheden, die het Balzac-vertalen
oplevert.
ROEL HOUWINK.
Levensraadselen, door Anna Spoor-de Savornin Lohman. - (Uitgave
D.A. Daamen, Den Haag, 1920).
Een gebeurtenis voor den heer Daamen: een boek van Mevr. de Wed. Spoor, geb.
de Savornin Lohman bij hem, den uitgever van orthodox-Christelijke lectuur,
verschenen! Een gebeurtenis ook voor de schrijfster, blijkens het Woord Vooraf dat
luidt als volgt: ‘Toen ik bij mijn huwelijk de pen neerlei, dacht en wenschte ik dat
voorgoed te zullen doen. Indien ik nu, als weduwe, haar weêr heb opgenomen, is
dit noch uit kunstdrang, noch uit zucht opnieuw op den voorgrond te treden.
Integendeel, omstandigheden geheel buiten mijn willen en wenschen hebben geleid
tot dit boek. Want, wij worden geleid, - waarheen wij zelf niet willen dikwijls. En wat
tòch voor ons het beste is. Dit is mijn vaste levensovertuiging en geloof geworden,
door een weg van véél geluk en van véél leed.
Ik heb daarin het antwoord gevonden op het “Vragensmoede” van weleer: God
heeft ons allen lief, zonder onderscheid, en laat ons daarom nooit los. Waar ik de
liefde Gods heb gezien, zie ik thans ook in ieder medemensch een kind van Hem
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

en dit sluit dus vanzelf in, hoe mij elk hard oordeel en elke persoonlijke spotternij,
die ik vroeger heb neergeschreven, thans zeer innig leed doet. Iedereen aan wien
ik mij in dit opzicht iets heb te verwijten, bied ik hiermede mijn oprechte betuiging
van spijt aan’.
Dit is een nobele schuldbelijdenis, al zal zij menigeen wonderlijk aandoen als
voorwoord van een roman. Een roman, een werk der verbeelding, pleegt toch niet
gebouwd te worden met een voorportaaltje van zeer persoonlijke peccavi's. Maar
- wie de vroegere werken van de toenmalige Freule Lohman kent, verstaat dit Woord
Vooraf maar al te goed. Helaas, dat een onlangs overleden Staatsman, wiens
politieke manoeuvres in bedoelde geschriften uitsluitend een ‘hard oordeel’ mochten
erlangen, het ‘peccavi’ niet mocht beleven. Hoewel - ik ben er niet geheel zeker
van, dat de ‘betuiging van spijt’ (zie boven) hem geldt. Immers, de eenige
anti-revolutionaire politicus die in ‘Levensraadselen’ een rol speelt, is een kwibus
van walgelijke hypocrisie. En zijn schoonpapa, een petroleum-aristocraat, die zijn
in Indië verworven schatten op ‘Zorgvliet’ (we zijn in Den Haag) heel mondain met
de zijnen geniet, is er een van dat soort, voor hetwelk een anti-revolutionaire
echt-adellijke schoonzoon wel een vroom woordje waard is - op zijn pas dan.
Maar - ‘Levensraadselen’ geeft in zijn hoofdfiguren orthodox-Christelijke,
eerlijk-vrome zielen, waarvan er vooral éen, Dora, dochter van een weduwe, die
een pension houdt, met bijzondere voorliefde werd gebeeld. Dat figuurtje van
huissloof, die zich geeft in zelfopofferende liefde voor haar zusjes en broer, leeft
het allermeest in dit als letterkundig product luchtig getimmerte van zeer
onevenwichtig-groven stijl. De moeder zelf is van een schimachtige onbenulligheid,
zoodat
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

61
aan 't slot der ‘Levensraadselen’ haar tweede dochter, Alice, een luchtig flirt-juffie,
haar verwijten kan, zelf de oorzaak te zijn van het mislukte leven van Henk, den
eenigen zoon, tevens een soort verloren zoon.
Het boek leeft dàar, waar de schrijfster 't haar bekende Haagsche mondain geflirt
en gefuif weergeeft; 't leeft dàar, waar Dora zich, ondanks haar vroomheid, een
heftige liefde bewust wordt voor een pensiongast, een braaf man, die echter
ongeloovig en van verdacht verleden is. De lezer verwacht zoo iets als een conflict
tusschen de orthodox-vrome vrouw en den op religieus gebied nonchalanten man.
Echter, de dood treedt nog al eens onverwacht op in dit boek vol ‘Levensraadselen’:
twee keer opdat we zouden zien hoe een ‘geloovige’ sterft, de derde maal -. Maar
hier kom ik aan het erbarmelijk slot van den roman. De derde maal dient het sterfbed,
opdat Anna Spoor-geb. de Savornin Lohman een nieuw hoofdstuk aan de
orthodox-Christelijke theologie zou kunnen toevoegen. Daar hooren wij den
hartverscheurenden wanklank van een gesprek op een pas gesloten graf - over het
al of niet verdoemd zijn van den overledene - een dialoog tusschen de weduwe en
haar schoonmoeder, als geraffineerde blauwkousen-zonder-gevoel.
In ‘Vragensmoede’ heeft Freule Lohman den hemel bestormd met haar klachten,
in ‘Levensraadselen’ is zij den hemel willen binnendringen, gewapend met een paar
Bijbelteksten - iedere ketter heeft zijn letter - om het ‘jenseits’ zijn geheimenissen
te ontscheuren, die door veelvuldige andere Bijbelteksten de schrijfster hebben
gekweld. Deze schrijfster verloochent ook hier niet haar geforceerd-opdringerig
karakter, dat redeneerwoede verwart met - kunst. Een kunstenaar past deemoed
tegenover het leven, door hem uit te beelden, opdat hij het ontvange als een
bevruchtende begenadiging. En den waarachtig-vrome past deemoed tegenover
de vele levensproblemen, die hij, al vermoedt hij wellicht een oplossing in momenten
van klare meditatie, gaarne met een onverklaarbare rest laat - in de stilte der
eeuwigheid. - Het woord vooraf meldde ons: God heeft ons allen lief, zonder
onderscheid. Deze theologische tendenz deed dit boek als roman mislukken.
A. WAPENAAR.
Lichtende verten, door Nelly Has. - (Uitgave Drukkerij Jacob van
Campen, Amsterdam z.j.).
Het lokkende leven, door A. Juriaan Zoetmulder. - (Uitgave van Paul
Brand te Bussum).
Ziehier twee ‘vrome’ boeken, boeken met een strekking, zonder dat zij daarom tot
tendenzromans te rekenen zijn. Het laatstgenoemde boek is van een Katholiek, het
eerste van een overtuigde Calviniste, en ofschoon de onderwerpen in deze romans
behandeld, ver uiteenloopen, ofschoon de conflicten uit gansch verschillende
omstandigheden werden geboren, hebben ze toch beiden dit gemeen, dat voor de
hoofdpersonen in het boek de bevrijding pas dàn komt, wanneer ze terugkeeren tot
het geloof, wanneer ze komen tot het besef van eigen kleinheid, wanneer ze hun
leven leggen in de hand van God.
Het boek van Jurriaan Zoetmulder eindigt:
‘En in kinderlijk, ootmoedig vertrouwen zou hij den weg gaan, dien God hem
openbaren zou’.
Dat van Nelly Has aldus:
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

‘Ik wil de plichten, die de Heere mij oplegde... met liefde vervullen en niet omkijken
naar wat voor mij onbereikbaar was, maar vooruit, het licht tegemoet’.
Dit boekje is een eersteling, een ‘coup d'essai’, die nog wel geen ‘coup de maître’
is, maar die niettemin een belofte inhoudt. De groote verdienste er van is, dat het
zoo zuiver is gevoeld en zoo eenvoudig is geschreven, zonder eenige pretentie, en
daarom juist klinkt er een heldere, zuivere toon doorheen. Het onderwerp is niet
nieuw en zeer alledaagsch, en zelfs ook niet op nieuwe wijze door de schrijfster
belicht; maar er zijn in dit boekje enkele doorvoelde en doorleefde momenten, die
ontroeren. Wilde An, het meisje met het teere hart maar den ruwen buitenkant, staat
levend voor ons, en het mooiste hoofdstuk uit het boek is dat, waarin de ontluikende
liefde beschreven wordt van An voor Fred, met hare verwarrende gevoelens,
waarmede ze zelf geen weg weet; de vlaagjes van jaloezie op haar vriendinnetjes,
haar goed willen zijn om hem, 't is alles zoo sober en toch zoo gevoelig gezegd, dat
deze bladzijden in hun diepen eenvoud boeien. Toch is 't nog geen sterk boek, want
de auteur maakt ons het conflikt, waarom An Rietveld het huis haars vaders verlaten
moet, niet wáár genoeg om het zonder meer te kunnen aanvaarden. We hooren
wel altijd zeggen dat de huishoudster van An's vader een nare, eerzuchtige vrouw
is, zonder eenige werkelijke liefde voor 't moeilijke, moederlooze kind, maar we
wonen geen enkel hooggaanden strijd of diepgaand conflict bij. Juffrouw Evers staat
veel te vaag voor ons, ze is niet scherp omlijnd. De auteur heeft An met voorliefde
geteekend, doch om háár alle andere personen uit 't boek een beetje te kort gedaan,
een veel voorkomende fout echter bij beginnende auteurs. Het zou me niets
verwonderen, als deze schrijfster maar was gaan schrijven zooals haar gemoed het
haar ingaf, zonder vooraf gemaakt schema; vandaar de on-
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

62
regelmatige behandeling van hare tweedeplans personen.
Waarom Nelly Has altijd spreekt van den Heere als zij God bedoelt, ook in den
eersten naamval, is me niet recht duidelijk. Moet die stomme e iets plechtigs
verbeelden? Maar ik vind 't al heel weinig plechtig dáár waar het phonetisch zoo
leelijk klinkt. Wij spreken in den 1 en naamval toch ook niet van Gode ...
Als An door al 't doorleden leed van hare onbeantwoorde liefde voelt dat ze -
alleen in 't duister van haar ongeloof rondtastend - geen houvast meer heeft, en
den drang in zich gewaar wordt tot God terug te keeren, gaat het onderwerp de
schrijfster een beetje boven haar macht; want wanneer de moeder van Bep's
vriendinnetje vertrouwelijk met An spreekt en haar overtuigt dat ze er niet komt als
ze niet bidden kan; als mevrouw zegt dat ze mèt haar bidden wil, dan zou hiervan
zulk een ontroerend mooi tooneeltje te schrijven zijn. Maar Nelly Has durft 't niet
aan en vertelt droogjes weg: ‘En ze besluit met An te bidden... Als ze 't Amen heeft
uitgesproken, kust An haar sprakeloos’.
Hier schoot het kunnen van de auteur ten eenenmale te kort. Toch een boekje,
dat vooral door jonge meisjes met vreugde èn ernst zal gelezen worden.
Jurriaan Zoetmulder kennen we uit Elzevier, waarin hij nu en dan publiceert, en uit
zijn aardig, eerste werk: ‘In Retraite’.
Bij dat boek vergeleken is deze romantische roman een terugval. Er gebeurt in
dit boek zóó veel, dat het er mee gaat als met de leervakken van de H.B.S.: omdat
er te veel zijn, leer je geen enkel vak grondig. Daar Zoetmulder ons door een
veelbewogen musicus-leven moet heen jachten is er tot diep psychologische
indringing geen tijd. En door die veelbewogenheid wordt het af en toe
onwaarschijnlijk. Wijs mij den Hollandschen operetten-componist, die maar dadelijk
zoo'n succes heeft dat hij van de inkomsten van zijn werk met een spilzieke vrouw
langer dan een jaar kan leven! noch niemals dagewesen! In boeken gaat het den
kunstenaars altijd dadelijk naar den vleeze! Ook al zoo onwaar! Het leven leert wel
anders.
Ik vind dit boek oppervlakkig en conventioneel; nergens voelt men dat de auteur
zijn musicus tot in zijn diepste wezen heeft gepeild. Er is iets gehaasts in 't boek,
dat vermoeit. Conventioneel is het om de engelreine figuur van Thilde, aan wie geen
enkel foutje kleeft en die ten slotte bijna in een geur van heiligheid sterft. Veel te
onaannemelijk is ons Rode's plotselinge ommekeer geschilderd van Lebemann tot
monnik. We hadden dien strijd moeten méé doorleven om hem te voelen; dan ook
eerst zou Siegfried Rumpke onder den indruk daarvan geraakt zijn, niet door een
verhaal van drie bladzijden. Af en toe krijgt de lezer den indruk, dat de schrijver de
moeilijkheden, die hem zijn wat ingewikkeld onderwerp opleverde, wat uit den weg
is gegaan. Welk een prachthoofdstuk ware er bijv. te schrijven geweest van het
wederzien na lange jaren van Thilde en Siegfried. Het had aangrijpend kunnen zijn
van ontroerende teederheid. De schrijver heeft er zich niet aan gewaagd. We lezen
alleen van 't wederzien tusschen Siegfried en de ouderwetsche, wat bekrompen
maar strikt rechtschapen tante Cato bij wie Thilde aan huis woont. De hereeniging
met Thilde zelf lezen we uit... een regel wit.
Wat ook Zoetmulder in dezen roman heeft willen doen uitkomen is, dat geen roem,
of bevredigde eerzucht, geen huwelijksgeluk, geen geld, gelukkig maakt zonder de
sanctie van het oprecht geloof; dat er een vloek rust op 't leven van hen, die buiten
den Godsdienst staan, en eerst als hij zijn roem, zijn satanskleed, vàn zich heeft
geworpen en zijn kunst stelt in dienst van God, dan eerst komt de ware bevrediging,
de ware voldaanheid, de ware wijding van den musicus over hem.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Als zoodanig is Jurriaan Zoetmulder's boek een teeken des tijds, dat de bepaald
ethische richting aanwijst in tegenstelling met den breeden stroom, die den weg der
lichte amusementskunst gaat. Hij is waarschijnlijk een onzer jongeren, in wien sterk
het besef leeft dat het materialisme van dezen tijd een bedroevend verschijnsel is
van degeneratie, en hij heeft zijn krachtig geloofselement daartegenover willen
plaatsen.
Maar hierbij heeft hij vergeten te bedenken, dat we in de eerste plaats naar
litteratuur vragen, naar zuivere psychologie, naar taalschoonheid. Van deze drie
dingen was in Zoetmulder's eerste boek meer te vinden dan in dit met den lokkenden
titel.
EGB. C.V.D. MANDELE.
De bloei der seizoenen 1)
door Rinke Tolman. - (Utrecht, A. Oosthoek,
1920).
Onder dezen wel wat weidschen titel heeft Rinke Tolman zijn in hoofdzaak
feuilletonistisch werk gepubliceerd.
Dat wij mochten volstaan met een waardeering zijner ongetwijfeld verdienstelijke
journalistieke kwaliteiten! Maar... èn schrijver èn inleider noodzaken ons deze
schetsen als litteratuur te beschouwen.
Waarom? Hebben wij niet reeds genoeg litteraire middelmatigheden, of wil men
per se in de journalistiek een toevluchtsoord zien voor verongelukte
1) Voorwoord van P.H. Ritter Jr.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

63
litteratoren? Het is hoogst onbillijk en bewijs van een gering
verantwoordelijkheidsgevoel dat men den lezer tot een dergelijke zienswijze dwingt.
Maar ten slotte behoeft ge daarop niet in te gaan; anders wordt de zaak, wanneer
ook de schrijver zelf deze pretentie blijkt te koesteren en voorzichtig op zijn ‘keurig
geschreven’ novelles zinspeelt. Doch ook nú nog zoudt ge, zij 't met een
binnensmondsche (weinig markante) opmerking omtrent hetgeen men ‘jeugdige
overmoed’ noemt, des schrijvers vergissing mogen passeeren en u houden aan de
aanvankelijke waardebepaling: werk van ongetwijfeld verdienstelijke
journalistieke kwaliteiten, en ge zoudt, daarvan uitgaande, vele heugelijke
mededeelingen kunnen doen over de serieuze en origineele wijze waarop deze
journalist zijn speciale taak heeft opgevat.
Dit alles moet nu, helaas, achterwege blijven: het meerendeel der schetsen eischt
‘an sich’ een litteraire erkenning en wellicht acht Tolman z'n meest-zuiver journalistiek
werk (o.a. Als het Lente wordt in ons lage land en Mei) de zwakke plekken in zijn
boek.
Het specifiek-litteraire dan hoopte zich te manifesteeren in beeld en vergelijking
(allitteratie-zucht daargelaten), maar de primaire eisch welken men aan litteratuur
te stellen heeft: een oorspronkelijk rythme, bleef onvervuld en daarzonder laat zich
geen regel proza noch poëzie schrijven.
Men vergelijke enkele fragmenten:
‘De uren zijn verbloeid tot een verflensten, valen ruiker en nauw geelt
op den akker één helle lupine als een botterdroppel.
De hoeven werden grijze heuvels, en er is geen vreugd rondom hen van
zomer-sterke daden.
Een kar waggelt zwart door de lanen en de mist trekt hem als een magneet
in zijn triest en troosteloos huis.
De zon kleeft aan den hemel: een lichtlooze munt van geölied papier’.
[Herfstnotitie].
‘Een courageuse zon had de laatste schilfers ijs gesmolten en haar
adem blies een broze knop ten leven.
Zij riep veel wonders wakker uit dood en zwijgen: den
klaren-fijn-gepolijsten roep der grutto's en de blanke bloem der perelaars.
Zij brandde de akkers, dat de gras-dunne scheuten van het versche koren
fonkelden in een vloed van trillend licht; zij bood, gul-prinslijk, haar
paarlend bezit aan al wat ter wereld vroeg om vreugd en gloed’.
[Gouden Aprildag].
‘Er lag glans op de wieken der roeken, die in de iepen hun nesten
hingen als zwarte mandjes. Het bosch had een zingend hart: een merel,
die zijn liefde styleerde in ronde, metalen tonen. De wind speelde met
een citroentje, dat voort werd gedreven als een transparant bloesemblad.
Rondom mij waren geuren: van dampende aarde en bottend blad en héél
de wereld lag overpoederd van het goud der zonnevleugelen. De kimmen
sidderden van gloed, alsof er veel blinkende stemvorken trilden’.
[Wanneer het voorjaar wordt].
Ziet ge hoe elke periode egaal verloopt, hoe de zinnen los naast elkander
staan, hoe daar niets is dat hen bindt en ontroering wekt. Het rethorische in beeld
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

en vergelijking: verbloeide uren, fijn-gepolijsten roep, vlinder, bloemblad,
overpoederd, sidderende kimmen. Het oorspronkelijke: de mist trekt hem als een
magneet ..., een courageuse zon, een merel die zijn liefde styleerde ... Is dit werkelijk
van een zoo buitengewone originaliteit, dat wij onze zwaar-technische bedenkingen
vergeten? Kent ge de Natuurlijke Historietjes van Jules Renard? Vergelijkingen als
deze, ik weet het, zijn uit den booze, maar vóór men z'n werk uitgeeft behoort men
zich eenige rekenschap te geven van zijn momenteele beteekenis en daartoe zouden
die zeer geestige krabbels een niet gering hulpmiddel zijn geweest.
Had het boek geen verdere pretentie dan een bundel journalistieke causerieën:
goed; doch wanneer het - waarlijk geen onnoozele - litteraire ambities proclameert,
moeten wij die afwijzen, harder misschien dan billijk is tegenover Tolman's talent
op zich zelf, niet te hard tegenover de richting waarin deze schrijver zijn talent dringt
en dringen laat.
Zóó bezien komt ten slotte het psychisch gebaar der schetsen-verzameling neer
op natuurlyriek in proza. En ik vraag u wat wij daaraan hebben, zelfs in dezen
dada-stamelenden tijd.
ROEL HOUWINK.
Keizerin Eugenie's gedenkschriften
De heer F.A. Buis drukte in het vorig nummer een brief af, die bewijzen zou dat
Keizerin Eugénie nooit gedenkschriften heeft geschreven.
Wij hadden hem, historicus, sceptischer gedacht in het beoordeelen van de
waarde, die in het algemeen aan zulke vorstelijke désavoueeringen te hechten valt,
en kritischer in het beschouwen van de dateering. De Keizerin heeft na het ontstaan
van dien brief - aan welks echtheid de heer Buis niet twijfelt - nog ruim tien jaar
geleefd! Zij moge dan haar mémoires niet geschreven, maar gedicteerd hebben,
er is voor ons geen reden om onzen beschuldiger - keert hij de verhouding niet
zonderling om? - verontschuldigingen aan te bieden, omdat wij een namens haar
onderteekende overeenkomst betreffende de uitgave bezitten, die ons overigens
voldoende bevredigt om van verdere discussie af te zien.
A.W. SIJTHOFF's Uitgeversmaatschappij.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

64
Letterkundig leven uit de april-tijdschriften
De Gids
De verrassing die deze aflevering brengt is zeker het proza van Aart van der Leeuw:
de Mythe van een Jeugd (wij zouden willen lezen: Een Jeugd in het licht van de
Mythe). Proza met een mooi perspectief. Hélène Swarth zingt over haar ‘Kinderjaren’.
Mr. P. Otten heeft een vers bij een jongensportret van Jan Mankes. A.H. van der
Feen (die in een luchtiger genre onder den pseudoniem F. de Sinclair pleegt te
schrijven) stelt ons twee oude heertjes voor, steunpilaren der maatschappij, die naar
een dorp trekken om daar de laatste eer te bewijzen aan een verboemelden broer,
welk gevalletje met de noodige ingetogenheid is behandeld. Prof. G. Heymans stelt
eenige ‘leekenvragen’ ten opzichte van Einstein's Relativiteitstheorie, Mr. W.v.d.
Vlugt deelt een en ander mede over Christian Thomasius, onder de groote
rechtsleeraars de ‘encyclopaedist’ bij uitnemendheid. Dr. C.W. Vollgraff bespreekt
Dr. Fred. Poulsens boek over Delphi.
Dr. J.C. Hol doet mededeelingen over het Theater-Pitoëff, te Genève, voor 5 jaar
gesticht door den enthousiasten Pitoëff en zijn jonge vrouw, die de illusie hadden:
de vorming van een élite-publiek, waarvoor al het nieuwe en buitengewone zou
worden vertoond. Eenige opvoeringen in dit theater (o.a. van Heyermans' Allerzielen)
worden hier uitvoerig besproken. Wat de figuren van den stichter en zijn vrouw als
uitvoerende kunstenaars betreft, maakt Dr. Hol deze vergelijking:
Het onderscheid tusschen Pitoëff en zijn vrouw bestaat hierin, dat zij
haar doel heeft bereikt, en hij nog niet. Alles wat mevrouw Pitoëff met
groote bescheidenheid en zelfopoffering doet, is af en overtuigend. Zij
speelt alle, ook secundaire rollen waarvoor niemand anders aanwezig is,
met dezelfde objectieve overgave. Zij trekt nooit de aandacht door
overdrijving, hetzij dan als de ingénue in Les Ratés, waarin zij zich
aan het tempo van het geheel aanpast.
Behalve in haar groote rollen moet men mevrouw Pitoëff ook in het lichtere
genre zien, bijv. als sommelière in Le paquebot Tenacity. Eerst
dan leert men haar talent in vollen omvang waardeeren.
Pitoëff streeft als groot tragisch acteur naar verder liggende doeleinden,
en het is mogelijk dat hij later zijn vrouw overtreft. Maar op 't oogenblik is
zij nog de ziel van het gezelschap, en het best is Pitoëff in nauw
samenspel met haar, in Allerzielen bijvoorbeeld en in Freule Julie.
Het is alsof zij hem dan binnen zekere grenzen houdt; want Pitoëff heeft
een lichte neiging tot overdrijven, waarbij men door zijn prestatie heenkijkt
(De Duivelskerel, begin; Nikita, dronkenschapsscène). Het
geweldige is niet Pitoëff's eigenlijk emplooi. Hij is vooral een fijn charmeur,
en al het subtiele, ziekelijke, hooghartige, ironische is zijn sterke zijde.
Daarom zou het belangwekkend zijn niet alleen, maar ook nuttig, indien
een tournée-Pitoëff in ons land mogelijk kon worden gemaakt, en hij met
mannen als Royaards in aanraking kwam.
Joh. de Meester schrijft over Een vrouw en haar tijd (Magdeleine Marx' ‘Femme’,
een boek dat de psyche der moderne vrouw wil spiegelen en dat de Meester legt
naast een zijner lievelingsboeken van lang geleden: Michelet's La Femme). Den
21 en April 1921 zal het een eeuw geleden zijn dat Baudelaire geboren werd. Mr.
J.C. Bloem gedenkt wat de gevierde voor ons geweest is en nog is, en keert zich
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

tegen de gevaarlijke soort van miskenning waarvan Baudelaire vrij algemeen het
slachtoffer is: die van verkeerd gewaardeerd te worden.
De legende is die van den satanischen, morbiden, perversen Baudelaire,
den minnaar van de Vénus noire, den bezinger van lesbische en
sadistische liefde. Sinds het beruchte vonnis, dat enkele gedichten uit de
eerste uitgave van Les Fleurs du Mal veroordeelde, schijnt het
meerendeel der lezers de mentaliteit der Parijsche rechters van 1857 te
hebben overgenomen, hetzij door die gedichten te laken, of door ze om
die reden te prijzen, hetgeen even dom, en zoo mogelijk nog ergerlijker
is. En achter al die uiterlijkheden ging het ware wezen van deze poëzie,
de hoogste die de Fransche romantiek heeft voortgebracht, hoe langer
hoe meer schuil.
Wat is het wezen dan van de poëzie van Charles Baudelaire? Dit: dat hij
den modernen mensch heeft uitgesproken, zóó grootsch en zóó
douloureus-ontroerd als niemand voor of na hem.
Maar dit moderne mensch zijn moet ook al weer niet ‘modern’ worden
opgevat, zegt Bloem. De dwepers met al wat nieuw is verdienen meest verachting.
Trekken wij ook hún waardeering af van de bewondering die aan Baudelaire toekomt.
Wat dan overblijft, is niets dan de ontroerde stem, als van ‘les violons
vibrants derrière les collines’, die zong van het hoogste en reinste
verlangen, die smeekte om de vervulling van een bovenaardsche
teederheid, en dan, als het leven steeds weer onvermurwbaar bleek, tot
het beschroomde fluisteren slonk van een heimwee naar verloren - of
eigenlijk nooit bezeten - paradijzen, of tot profecieën van een hemelsche
verrukking aanzwol. Het is de stem van den dichter van La Chevelure,
Le Balcon, Réversibilité, Confession, Harmonie du Soir, L'Invitation au
voyage, Chant d'automne, Moesta et Errabunda, Le jet d'eau,
Recueillement, Le Cygne, ‘Je n'ai pas oublié, voisine de la ville’, ‘La
servante au grand coeur, dont vous étiez jalouse’, Le reniement de
Saint-Pierre, La mort des amants, La mort des pauvres, Le voyage, - om
slechts enkele van de allerschoonste gedichten te noemen; gedichten,
waarin het eerst en het treffendst is uitgesproken, wat heele geslachten
van dichters, de minderen van Baudelaire, na hèm hebben trachten te
zeggen.
A.M. Hammacher gaat ‘den Aphorist’ te lijf, een onuitstaanbaar genus, dat hem
voortdurend lastig valt. De Aphorist vat levenswijsheid samen, maar het
levensrhythme is zonder einde en ongrijpbaar. Zoo komt Hammacher tot zijn
paradoxaal:
Wantrouw altijd wie den moed niet heeft om breedsprakig welsprekend
te zijn, wantrouw wie zonder schuchterheid spaarzaam is en plechtig.
Want wie spaarzaam is moet in de oogenblikken van zijne koninklijke
vernedering, waarin hij de fout begaat van te spreken, alles kunnen
verantwoorden. Daar is geen woord van den aphorist waarvan hij de
wortels niet kent. Daar is geen woord waarvan hij de levens-klanken,
waaruit het is saamgeweven, niet kent, als de wever zijn weefgetouw.
Geen woord, waarvan hij niet weet de ondergrondsche en in de tijden
lang en ver verzonken beteekenissen, duizend in tal, ongrijpbaar in
schakeeringen; het woord, dat eindelijk, als een rijpheid, is saamgegroeid
en afgevallen in het leven.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Hoe oneindig liever is, wie in schijn van oppervlakkigheid, kwistig en
spilziek met het woord, het overal henen strooit en onuitputtelijk is in
nuanceeringen. Weet, dat hij in de zwier van zijn taal-gebaar vermijdt te
spreken wat hij immer aarzelend slechts zou kunnen verantwoorden.
Weet dat in het diepst van zijn hart gestamel te wachten ligt op den
grooten dag, en dat wat een mensch waarachtig heilig en lief is, pas in
de wereld wordt gestooten wanneer het van binnen voltooid en in zichzelf
veilig kan zijn. De stem des harten is niet overal en openbaar te koop. En
levenswijsheid is niet een allemansartikel. Misschien dat sommige
menschen in heel een leven slechts één regeltje of een brokstuk van één
regeltje vinden. Hoe kan de aphorist er honderdtallen vinden?
Er is veel plausibels in wat hier gezegd wordt. Alleen zou men kunnen vragen of
er de synthetische aanleg van den geest niet te veel in wordt miskend.
De Hollandsche Revue.
De Karakterschets is ditmaal gewijd aan Jhr. ir. C.E.W. van Panhuys; als Boek van
de Maand wordt behandeld Hermann Eszwein's boek: ‘August Strindberg im Lichte
seines Lebens und seiner Werke’. In verband met dit boek herinnert de bespreker
aan 't onlangs eveneens verschenen
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

*4
werk van Bernhard Diebold (Tooneelrecensent van de Frankfurter Zeitung) over
‘Anarchie im Drama’, waarin deze karakteristiek van Strindberg en zijne ‘Mission’
gegeven wordt:
‘Die groze zeitgeschichtliche Mission Strindbergs war “der Schrei des
Verdammten einer entseelten Zeit”; als einem “Genie des Leidens” fehlte
ihm jenes kraftvolle Ethos, das eben die junge Generation gebraucht
hätte, die sich nun mit der Ethik eines “Lebensuntüchtigen” begnügte, die
nun zur Passionsdramatik, zur Traumspiel-Technik Strindbergs, zu seinem
“dramaturgischen Leichtsinn” gelangte, kurz: die Anarchie im Drama
herbeiführte’.
In de rubriek ‘Vaderlandsche Kunst’ vinden wij een voortzetting van de Haagsche
Tooneelkritiek; in de rubriek ‘In en om grooter Nederland’ o.a. ‘Herinneringen van
een Indisch Journalist’. In de rij ‘Onsterfelijken’ wordt, na Romain Rolland, over wien
de beide vorige nrs. handelden
Proeve van illustratie naar houtsneden van Frans Masereel
(‘Liluli’ door Romain Rolland)
(uit welke stukken wij bijgaande illustratie kunnen afdrukken), thans Dr. P.J.H.
Cuypers gezet, met een groot portret en een afbeelding van Dr. C. in zijn atelier.
De Hollandsche Revue blijkt er met de redactie-wijziging niet minder op geworden.
Het Getij.
geeft een voortzetting van Balthasar Verhagen's Studie over de Grieksche Tragedie.
Schr. staat stil bij wat ‘het Noodlot’ is in dit verband. Boven de veelheid der in vele
richtingen werkende goddelijke machten, had ook de Helleen besef van een
allerhoogste éénheid, een diep, natuurlijk principe van algemeene wereldorde. Die
eenheid was het Noodlot, van waaruit alles wat de menschen en de goden betrof,
volgens een vast plan georganiseerd en voortgestuwd werd. Herman van den Bergh
vervolgt zijn Studiën over het Rijm en spreekt ditmaal over het Rijm in zijn
Verhoudingen. De problemen van het rijm, zegt hij, hangen niet samen met het
vraagstuk van den eisch der redelijke schoonheid, maar met de vraag of het
on-redelijke nimmer schoon kan zijn. De beste moderne kunst stelt Rousseau in 't
gelijk: wij zijn niet ouder dan kinderen. Deze halsstarrige jeugd drijft ons naar het
poëem en naar de uiterst prille, kwetsbare en openbarende geledingen daarvan,
waarin zich een minimum van wil, van opzet, van stof staande houdt. Schrijver
toont dan aan hoe de zeer precieuse, zeer correcte en voor ieder vers afzonderlijke
verhouding van (materieele) gedachte-gronden en (ideëele) voorstellingsoorzaken
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

een der rijm-vormende factoren is. Het rijm moet innerlijk gewogen en verstandelijk
getoetst worden; de resonans-zonder-meer is een onjuiste maatstaf.
Belangrijk is zeker o.m. wat de schrijver zegt over de rijmscheppende kracht in
de gedichts-dimensie gelegen, waarbij hij uitgaat van deze meest karakteristieke
eigenschap van het gedicht: begin- en eindeloosheid.
Van de verdere bijdragen schijnt ons vooral Constant van Wessem's Inleiding tot
de moderne Muziek de aandacht waard.
De Stem.
Met het opnemen van een artikel ‘Der Sinn des Lebens’, geschreven door den
Oostenrijkschen romancier en essayist Emil Lucka, geeft de Stem-redactie begin
van uitvoering aan haar plan om af en toe ook bijdragen te publiceeren van ‘zeer
vooraanstaande buitenlandsche schrijvers’ in de oorspronkelijke talen. Over Lucka
teekent de redactie het volgende aan:
Emil Lucka werd geboren in 1877 te Weenen, en verblijft tot nog toe in
deze stad. Behalve vele romans en tooneelstukken, o.m. Isolde
Weisshand, Eine Jungfrau, e.a., schreef hij de monumentale essayïstische
werken: ‘Die drei Stufen der Erotik’, en daarop aansluitend ‘Grenzen der
Seele’. In het eerste werk beschrijft hij de ontwaking der moderne
Europeesche persoonlijkheid, aan het einde der Middeleeuwen - welke
ontwaking volgens Lucka plaatsgreep lang vóór de eigenlijke Renaissance,
en zich kenmerkend bewust werd in de centrale persoonlijkheden van
Meister Eckehardt, St. Franciscus en Dante - in het tweede werk, ‘Grenzen
der Seele’ ontwerpt hij een grootsche schildering dier Europeesche
persoonlijkheid zelve, in haar moderne differentiëering, haar nooden,
conflicten en uitzichten.
Just Havelaar eindigt zijn Studie over Democratie, die spoedig in haar geheel
verschijnen zal, met een gelukkig gevonden Nabetrachting: een gesprek tusschen
hem en zijn vriend Anton. Anton verwijt Havelaar dat hij, de kunstenaar, de droomer,
zich op 't gebied van sociale hervorming waagt. ‘Je bent als iemand die ziek wordt
omdat hij van zich godsvruchtigheid eischt’... waarbij jou godheid is: de
maatschappij, de ‘cultuur der toekomst’ of weet ik wat. Waarop van Havelaar deze
conscientie-kreet:
- Ik zoek het geluk, zeide ik, en ik heb het wel gevonden, 't geluk dat
ons de kracht geeft te leven. Maar het ongeluk van de wereld dringt zich
op, als een geweten, tusschen mij en mijn geluk. Het ongeluk van de
wereld beteekent ook voor mij persoonlijk ongelukkigheid. Het is nu reeds
mijn naaste taak mee te arbeiden aan den bouw der nieuwe cultuur,
waarover zoo vreeselijk vaag, rhetorisch en rekenmeesterig wordt
getheoretiseerd.
- Eerbiedwekkend! zei Anton; toch zou 't nog wat eerbiedwekkender zijn
indien dan je gedachten het accent hadden van den opstand.
- Ik heb maatschappelijk geweten, antwoordde ik, geen maatschappelijke
overtuigingen. Zedelijke overtuigingen heb ik, geen maatschappelijke.
Daarom weiger ik mijn theorieën uit te spreken en daarom weiger ik de
eenzijdigheid van den haat te aanvaarden. Deze gezindheid zou ik voelen
als mijn zwak, indien ze niet mijn roeping was. Mijn roeping is: gewetensvol
te zijn en vol aandachtigheid voor de verschijnsels en gebeurtenissen
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

van mijn tijd, die zich, zooals je zegt, in onze ziel weerspiegelen. Op deze
manier zal ik mijn hart geen geweld aan doen, noch inkerkeren: twee
geestelijke houdingen die ik als wezenlijk zondig voel.
En voorts, ter verdediging van zijn niet ‘practisch’ geschrijf over sociale
aangelegenheden:
- Dikwijls heb ik mij mijn onmacht in het praktische verweten, dikwijls
en bitter genoeg om te mogen zeggen dat achter elke daad een droom
staat, achter elke werkelijkheid een idee.
Noemen wij uit deze aflevering verder nog een beschouwing van Alb. Plasschaert
over Henri de Régnier, verzen van Urbain van de Voorde en Marie van K. en
opmerkelijk proza van A.J. Mussche.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

65
De brieven van Jens Peter Jacobsen 1)
IN een voortreffelijke vertaling van Mathilde Mann liggen Jacobsen's brieven aan
Edward Brandes (die voor het werkje een uitvoerige inleiding schreef) voor ons,
zoodat nu ook deze laatste schrifturen van den grooten kunstenaar onder het bereik
van meerderen zullen vallen. En zijn deze brieven voor ons dan al geen openbaring
als die van Flaubert of Vincent, toch toonen ze dezen grooten melancholischen
kunstenaar weer in al zijn stille tragiek en toewijding en kunnen we Brandes' woorden
volkomen beamen, wanneer deze, de uitgave rechtvaardigend, zegt dat elk
geschreven woord door Jacobsen nagelaten, kostbaar is. Want we weten nu,
ondanks de groote kentering in waardebepaling, dat Jacobsen in ‘Niels Lyhne’ en
‘Marie Grubbe’ toonde tot de allergrootste kunstenaars te behooren die de laatste
tijd heeft voortgebracht. Ook in deze brieven treft al dadelijk zijn nauwgezetheid als
kunstenaar, waardoor hij even aan Flaubert doet denken; zijn helderheid en klaarheid
van stijl.
Brandes zegt dan ook:
Nichts konnte in seinem Werk misverstanden oder verbessert werden:
es wurde niedergeschrieben, weil gleichsam von Ewigkelt an voraus
bestimmt war, dasz gerade dieses Wort dort stehen sollte und Jacobsen
würde sich gegen das höchste Gesetz in der Dichtung versündigt haben,
weon er ein anderes Wort benutzt hätte’.
Deze kunstenaarsnauwgezetheid, het feit dat Jacobsen aan zijn stijl zoo'n
eindelooze moeite besteedde, is van zeer groot belang gebleken voor de verdere
ontwikkeling der Deensche letterkunde. In de lente van 1872 verscheen ‘Mogens’,
de fijne novelle die al dadelijk een meesterwerk bleek te zijn.
‘Sommer war es, mitten am Tage in einem Ecke des Gehäges’.
Zoo was het prachtige begin, waaraan Jacobsen geen woord had kunnen
veranderen:
‘Wer ein feines Ohr hatte - aldus Brandes - konnte in diesen wenigen Worten, die
in andere Slachtordnung aufgestellt waren als man es bisher gekannt hatte die
Fanfare der neuen Zeit hören’. Men bleek echter Jacobsen's streven niet te begrijpen;
er waren er zelfs, vermeldt zijn biograaf, die den spot dreven met deze novelle. Lang
zou het echter niet duren of men herkende in hem een vernieuwer der Deensche
taal, een literator, die elk woord opnieuw zijn beteekenis en waarde wist te geven.
‘Er war der Lehrer und von ihm hat man gelernt, so dasz nach ihm nicht
auf dieselbe Weise Dänisch geschrieben wird wie vor ihm’.
Hoe Jacobsen zijn stijl vormde en waaraan hij de rijkdommen zijner taal ontleende?
In een brief lezen we dat hij Molbecks Dansh Ordbog ‘leest’. Zelfs meerdere
woordenboeken schijnt hij zorgvuldig doorgelezen te hebben en er de meest
merkwaardige woorden of uitdrukkingen uit te
1) J.P. Jacobsen, Briefe übertragen von Mathilde Mann. Neuer Nordische Verlag. - Karl Schnabel,
Berlin.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

66
hebben genoteerd. Vele van deze woordenlijsten, van talrijke aanteekeningen
voorzien, werden dan later ook gevonden.
Het is bekend hoe langzaam Jacobsen werkte. Bladzijde na bladzijde, zin voor
zin, met een tusschenruimte van dagen, weken soms, werd zijn werk geschreven.
De brieven waarin hij over ‘Niels Lyhne’ schrijft bevestigen ons dit: 6 bladzijden
geschreven in 1877, 27 van Juni tot September 1878, 7 bladzijden in Rome van
November 1878-1879. Wie eenigszins met Jacobsen's leven vertrouwd is zal
onwillekeurig geneigd zijn dit aan zijn ziekte te wijten.
Brandes herinnert in dit verband echter aan Ibsen, die geregeld twee jaren aan
één tooneelstuk arbeidde, dat toch slechts het vierde deel van ‘Niels Lyhne’ bedroeg.
Wil en moet men echter een zoo groote gedachtenrijkdom in elk geschreven woord
leggen als Jacobsen deed, zoo eischt dit begrijpelijkerwijs zeer veel inspanning en
concentratie. Dit beseffende zal men ook de woorden begrijpen die de schrijver
‘Niels Lyhne’ laat zeggen en die zoozeer op hem zelf van toepassing zijn:
‘Ich will in dem Kampf um das Gröszte mit dabei sein, und ich
verspreche dir, dasz ich nie verzagen, stets treu sein werde gegen mich
selber und gegen das, was ich besitze. Das Beste soll mir gut genug sein
und nichts weiter, kein Auf-Akkord-gehen; kann ich fühlen, dasz was ich
geschaffen, nicht gewichtig genug ist, oder kann ich hören, dasz es einen
Sprung oder Risz hat, zurück in den Schmeltztiegel damit, stets nur das
Alleraüszerste, was ich zu geben vermag’.
Is het te verwonderen, vraagt Brandes dan, dat het vormen van een zin als deze,
uren in beslag nam? Iets dat in deze brieven, die Jacobsen aan een zijner beste
vrienden schreef, treft, is dat hij zelden - en dan slechts in een paar eenvoudige
woorden - over zijn ziekte spreekt, die toch zijn dood zou zijn en waaronder hij de
laatste jaren zoo leed. Een enkele maal klaagt hij over hoesten, over een aanval,
doch even slechts, als over een bijkomstigheid. Hoe echter moet Jacobsen geleden
hebben van het oogenblik af dat hij in Venetië door een bloedspuwing overvallen
werd en later, terug in Denemarken, toevallig hoorde, dat hij slechts nog een paar
jaren te leven had. Weinig echter lezen we hiervan in zijn brieven, doch we voelen
- mede door het relaas dat Brandes van zijn laatste levensdagen geeft en waaruit
Jacobsen's eenvoud en heroïsche macht over zichzelve naar voren treedt - hoe hij,
die zich immers een grande d'Espagne voelde, eenzaam zijn leed heeft gedragen,
zonder anderen last te willen aandoen.
Jacobsen's eenvoud bemerken we ook, wanneer hij voor zijn onderzoeking
betreffende de ‘Desmidiaceeën’ de gouden medaille verkrijgt. Slechts dit ééne
simpele zinnetje: ‘Ja, die Medalje habe ich bekommen’.
Jacobsen was een Droomer, zooals ook Niels Lyhne een Droomer was. Dit
droomen, gelijk soms aan het goddelijk mijmeren van een Li Tai Po, welk een groote
rol heeft het zoowel in zijn leven als in zijn werken gespeeld. Droomen - het was of
Jacobsen niet meer wenschte dan dit alleen. In de eerste brieven van 1872 lezen
we reeds:
‘Ich sitze jeden Tag drei oder vier Stunden hinter einander auf einer
Brücke, einem Geländer oder etwas anderem Aufrechstehenden und
rauche die unglaublichste Zahl Zigarren; und dann lasse ich die Assche
ins Wasser fallen, und dann sagt es Iss, und dann kommen da Ringe,
und das belustigt mich. Ich fange an, Diogenes zu verstehen, nur würde
ich an seiner Stelle Alexander gebeten haben, stehen zu bleiben’.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

‘Er moest een dichter uit hem groeien’.
Wat ontbrak echter?
In ‘Niels Lyhne’ 1) vinden we het antwoord: ‘Want er moest een dichter van Niels
Lyhne worden, en in zijn uiterlijke levensomstandigheden was er ook genoeg geweest
wat zijn neigingen in die richting kon leiden, wat zijn hoedanigheden op zulk een
doel opmerkzaam kon maken; maar tot nu toe had hij niet veel meer dan zijn
droomen gehad waarmede hij dichter worden kon, en niets is eenvormiger dan
fantasten, want in de schijnbare oneindige, eeuwig wisselende landen der droomen,
zijn er in werkelijkheid toch enkele harde landwegen, waar allen op gaan, en
waarover zij nimmer wegkomen’.
Brandes teekent ons Jacobsen, wanneer hij, voor het eerst in de hoofdstad
komende, zich schuchter en verlegen voelt en het liefst niet op den voorgrond treedt.
Hoe was deze Droomer zich echter zijn groote gaven bewust en kon hij rustig
zonder een zweem van pedanterie een vriend - die hem een dichter noemde nadat
hij een paar zijner gedichten gelezen had - antwoorden: ‘ja, dasz weisz ich sehr
wohl und das habe ich immer gewuszt’.
De brieven vermelden verder eenige merkwaardige bijzonderheden over zijn
beide romans. In een brief van 7 Maart 1873 lezen we:
‘Ik sta tegenwoordig elken dag om 8 uur op, ga naar de Koninklijke Bibliotheek
en lees oude documenten en brieven en allerlei over moord, hoererij, losgelden,
schurkenlevens, marktprijzen, tuinwezen, de belegering van Kopenhagen,
scheidingsprocessen, kinderdoop, landhuisregisters, stamboomen en lijkredenen.
Dit alles moet een wonderlijke roman worden, die zal heeten: ‘Vrouwe Marie Grubbe.
Interieurs uit de zeventiende eeuw’. Komt ook hier niet onmiddellijk de gedachte
aan Flaubert bij ons op, speciaal aan diens voorstudie voor ‘Salambo’?
1) Uit de vertaling van Henri van Booven. - Uitgave Maatschappij voor Goede en Goedkoope
Lectuur.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

67
‘Interieurs uit de zeventiende eeuw’ was de ondertitel dien Jacobsen aan zijn werk
gaf, bedoeld niet slechts als versierende bijnaam, doch tevens er aldus op wijzend
hoe hij zelf de compositie van zijn werk als aanvechtbaar voelde, tevens dus om
een bedenking tegen het boek als roman te voorkomen.
Ondanks zijn werklust overvalt hem echter na een paar weken weer een aanval
van melancholie, noemt hij zich slechts een vertaler van Darwin, meent hij, dat dit
werk en zijn onderzoekingen over de ‘Desmidiaceeën’ het eenige is dat waarde
heeft. Een brief later echter is zijn stemming wat verzacht, schrijft hij aan Brandes
als de fijne Droomer die hij altijd bleef: ‘Ein Grusz an die Venus von Milo. ein Grusz
an das Ganze, an das Leben ....’
In Januari 1877, wanneer dan in December van het vorige jaar ‘Marie Grubbe’
na langdurigen arbeid verschenen is, doelt hij reeds op ‘Niels Lyhne’. Hij meent
echter niet te zullen slagen en verlangt er naar een derde werk te kunnen beginnen,
dat in den tijd van Christiaan VII zou spelen en Struenzee als hoofdpersoon zou
hebben. Aan het eind van datzelfde jaar schrijft hij ook uit Montreux over plannen
voor een roman over Cola di Rienzi. In 1879, wanneer ‘Niels Lyhne’ voor een groot
deel gereed is, schrijft hij nogmaals bezig te zijn met archiefstudies over Struenzee,
Malte Conrad Brun en de Borgias.
Ik vermeldde reeds hoe Jacobsen zich reeds in zijn jeugd zijn dichterschap ten
volle bewust was. Ook later in zijn leven behield hij dit, zooals uit een brief van 1879
blijkt, waar hij zich tegenover Brandes in misprijzenden zin over een paar pas
verschenen werken van Gjellerup en Kielland had uitgelaten:
‘Es ist mir wirklich nie in den Sinn gekommen, dasz die Herren auf
gleicher Stufe mit mir stünden. Ich gehöre nun einmal zu der Familie der
Besten ....; ob Deine Wirksamkeit weitere Bedeutung erlangt, ist eine
andere Frage, aber ich betrachte mich selbst als zur Elite der Dichter
gehörend, ich bin Grande d'Espagne und behalte selbst in Gegenwart
des Königs den Hut auf dem Kopf’.
Ironisch voegt hij er dan aan toe:
‘In meinem neuen Buch ist übrigens eine wohlgelungene Schilderung
eines Hauslehrers, der von Gröszenwahn besessen ist’.
Wanneer dan eindelijk in 1881 ‘Niels Lyhne’ 1) verschijnt, verheugt hij zich echter
over de prijzende woorden van Ibsen en Georg Brandes. Zijn gezondheid gaat
evenwel hard achteruit, hij voelt dat het einde nadert en aarzelt dan ook lang het
slot van zijn novelle ‘Frau Fons’ te schrijven, waarin deze een afscheidsbrief aan
haar kinderen schrijft. Ieder voelt in deze passages hoe Jacobsen hier zelf aan het
woord is, hoe hij zelf het is die afscheid van de wereld neemt. April-Mei 1889 schreef
1) Het is hier misschien de plaats het oordeel van Georg Lukacs in zijn onlangs verschenen:
‘Die Theorle des Romans’, over Jacobsen aan te halen, dat zeker tot het beste mag gerekend
worden wat over het wezen van Jacobsen's werk is geschreven: ‘Jacobsens Desillusionsroman
der die Trauer darüber, dasz “es so viel sinnlose Feinheit in der Welt gibt” in wundervollen,
lyrischen Bildern ausspricht, zerfällt und zerflattert; und der Versuch des Dichters in dem
heldenhaften Atheismus Niels Lyhnes, in dem kühnen Aufsichnemen seiner notwendigen
Einsamkeit, eine verzweifelte Positivität zu finden, wirkt als eine von Auszerhalb der
eigentlichen Dichtung herbeigeholte Hilfe. Denn dieses Leben, das zur Dichtung werden sollte
und zum schlechten Fragment wurde, wird in der Gestaltung wirklich zu einem Scherbenberg,
die Grausamkeit der Desillusion kann nur den Lyrismus der Stimmungen entwerten, den
Menschen und den Geschehnissen kann sie doch keine Substanz und Schwere des Daseins
verleihen. Es bleibt eine schöne aber schattenhafte Mischung von Schwelgen und Bitterheit,
von Trauen und Hohn, aber keine Einheit; Bilder und Aspekte, aber keine Lebenstotalität’.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

hij nog ‘Doktor Faust’, dat echter onvoltooid bleef. Ver was zijn ziekte reeds gevorderd
toen hij hieraan arbeidde en schreef van den Dood, die door het woud gereden
kwam, zoodat de hoefslag van zijn paard het eenige geluid in de wereld was - een
fantasie à la Albrecht Dürer. De dood komt - aldus Brandes die ons den inhoud van
dit fragment mededeelt - om Faust te halen, Faust den geleerden, den steeds
zoekenden Mensch. Amor echter verzoekt uitstel voor hem. En opnieuw schenkt
de Dood den veertigjarigen Faust veertig nieuwe jaren. Dan, later komen de twee
weer naar Faust's dakkamer om hem te halen, wien ze een leven schonken dubbel
zoo lang als hem oorspronkelijk gegund was. En zij verwachten dank en resignatie.
Ze vinden echter een grijsaard voor wien de jaren nutteloos zijn voorbij gegaan.
Faust's leven was volbracht, toen hij voor veertig jaren de kracht van zijn organismen
verbruikt had.
Zoo schreef Jacobsen en troostte zich in zijn woning te Aug-Adeljade, waar nooit
de zon kwam, aan welks deur Amor nooit klopte.
Hij wist dat zijn tijd gekomen was, zijn werk volbracht. Wat zou hij nog langer
geleefd hebben waar zijn jeugd en krachten reeds waren verdwenen? Zoo was het
goed. De Dood mocht vrijelijk komen, hij was bereid.
Zoo was het einde van deze een der allergrootsten, en wel kunnen we instemmen
met Brandes' woorden: ‘Und es hat kein edler Geist in Dänemark gelebt als er’.
NICO ROST.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

[Idee en Leven]
68
Kantteekeningen bij de literatuur van den dag. LXIV.
Astrid. Drama in Vijf Bedrijven door Madeleine Böhtlingk. Met een
Inleidend woord van Dirk Coster. - Rotterdam, Nijgh en v. Ditmar's
Uitgevers-Maatschappij, 1920.
I
HET menschelijk leven noodwendigheid en vrijheid. Kant leerde ons reeds, dat
boven de sensibele wereld der bonte verschijningen, de intelligibele, transcendente
wereld der eeuwige normen gelegen is. Deze beide werelden sluiten in elkaar; van
uit het eeuwige Zijn, als uit een levende bron, wordt spontaan de wereld eener
ijzeren noodwendigheid doorbroken en omgeschapen tot een nieuwe, nu waarlijk
schoone èn zedelijke wereld- en levensorde. Het is de fout geweest eener eenzijdige
aesthetiek, dat men bij de schoonheid van wat onmiddellijk voor oogen was te
gaarne verwijlde, aldus de Schoonheid schouwend in het stralend aangezicht om
zoo te zeggen: van den convexen kant alleen, vergetend dat van ‘convex’ ‘concaaf’
't noodzakelijk correlaat is. Eenvoudiger uitgedrukt: dat de bonte wereld van de
schoone Verschijning op zichzelve zinledig is, zich verliest in een slechte
oneindigheid van troostelooze verbindingen, een groteske Doelloosheid, die
hongrigen spijzen wil met hun honger en dorstigen laven wil met hun dorst. In de
kunst komt het Naturalisme naar zijn consequentie uit dezen kringloop nimmer uit.
Dat al het ‘Vergängliche’ slechts ‘ein Gleichniss’ is, is door het naturalisme, als
stelsel, nimmer verstaan. De hoogste wijsheid waartoe deze kunstschool te komen
vermocht is die van het ‘ijdelheid der ijdelheden, 't is al ijdelheid’ - echter opgevat
zonder den korrel zouts die deze paradox van den Prediker tot hoogere wijsheid
zou kunnen doorzouten.
't Vergankelijke ... Symbool. Ziedaar, voor de kunst, een ander gevaar. Want zoo
al 't Vergankelijke als eenige werkelijkheid opgevat die werkelijkheid van haren
transcendenten Zin berooft, haar tot zinneloosheid verlaagt - het Vergankelijke tot
Symbool ‘verheven’ laat aan de stoffelijkheid geen stoffelijkheid meer, vervluchtigt
de geestelijke waarde van de stof als zoodanig tot geestelijkheidzonder-meer, dat
is tot voor den kunstenaar onvruchtbare abstractie.
Symbolieke kunst in hare consequentie kan niet anders zijn dan ziel-looze kunst,
en een symboliek drama is als kunstuiting bij voorbaat mislukt. Wij kennen zulke
symbolieke kunst bv. van Maeterlinck in zijn eersten tijd. Wie een stukje als ‘La Mort
de Tintagiles’ leest gevoelt hoe bloedeloos hier het leven is geworden; hoe het naar
zijn stoffelijken verschijningskant verwrongen is ter wille van het Symbool. Eerst in
‘Aglavaine et Sélysette’ is Maeterlinck er tot op zekere hoogte in geslaagd zich los
te maken van een dergelijke voorop gezette symboliek, waardoor het leven kon
terugkeeren. Ik zeg: zich los te maken tot op zekere hoogte. Want als men een stuk
als ‘Aglavaine et Sélysette’ legt naast het werk waarmede een tot voor kort nog
onbekende schrijfster nu eenigen tijd geleden de Gids-lezers verrast heeft, welk
werk sedert, royaal uitgegeven, ook in boekformaat is verschenen, dan blijkt toch
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

wel hoeveel opzettelijks zelfs in het beste stuk van Maeterlinck is achtergebleven.
Er moet aan zulk een stuk te veel ‘verklaard’ worden; de lezer blijft te zeer
voortdurend ‘op zoek’ naar het symbool, inplaats dat het symbool als hoogste
voltooiing uit het leven zelf zou te voorschijn rijzen. Zoo is ‘Aglavaine et Sélysette’
wel een schoon gedicht geworden vol plastisch uitgedrukte levenswijsheid, maar
de plastiek blijft hier toch meer aan den buitenkant.
Want dit is het opmerkelijke. Terwijl wij in de soort van kunst als Maeterlinck ons
gaf voortdurend met rag-teêre zielsbewegingen worden beziggehouden, die ons
als 't ware tastbaar en voelbaar worden gemaakt, zoo zijn het toch per slot van
rekening veel minder deze dan juist de uiterlijkheden (de oude toren, de vreemde
vogel, de verloren en weer teruggevonden sleutel etc.) die onze verbeelding in
werking stellen. Hoe geheel anders in ‘Astrid’. Veel minder rag-teêr is hier de
conceptie, veel dichter blijvend bij een alledaagsche werkelijkheid (n'en déplaise
de koningen en princessen), veel grover van bouw het geheel zou men zeggen. En
toch. Toch keert hier juist de plastiek tot het innerlijke in. Niet de koningsburchten
te Upsala of Kungahälla, niet de jarlen en Vikings, de koningszwaarden en
banbliksems brengen hier de verbeelding in werking, maar de onzichtbare machten
in de zielen der menschen, ja deze machten worden zichtbaar gemaakt; de
werkelijkheid van den scheppenden en herscheppenden geest ontstijgt aan het
stoffelijk gebeuren als een blauwe vlam die dit gebeuren als met zijn toovergloed
overlicht, maar er tevens de ziel van blijkt.
Dit moge aan het werk zelf, ons door Madeleine Böhtlingk geschonken, eenigszins
nader gedemonstreerd worden.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

II
69
Er is strijd tusschen Zweden en Noorwegen. Noorwegens koning, Olaf Haraldszoon,
heeft het Christendom omhelsd, doch Zwedens vorst, Olaf Skötkoning, blijft offeren
aan de oude goden. De beide volken putten elkander uit in een vinnigen
godsdienstkamp, steeds aangewakkerd door den woesten onverzettelijken haat
van den Zweedschen heerscher. Tot Olaf, bijgenaamd de heilige, zijn vriend, den
blinden zanger Hjalte, naar 't Zweedsche hof zendt om aan zijn vijand diens dochter,
Ingegerd, een christin, voor zich als gemalin te vragen en zoo vrede en verzoening
te verkrijgen voor beide volken. Olaf wil 't verzoek bot van de hand wijzen, tot een
woord van Astrid, Ingegerds halve zuster, zijn natuurlijke dochter, tot een woord
van haar die verbitterd is door den smaad waarmede zij, de slavin, door Hjalte werd
bejegend, hem tot andere gedachten brengt. ‘En waarom kan de Zweedsche koning
zijn dochter niet aan koning Olaf geven?’ heeft Astrid uitgeroepen, daarmede doelend
op zichzelve. En: ‘Betooverende heks!’ heeft haar vader geantwoord: ‘Van nu af zal
men Ingegerd je noemen. We zullen je naar koning Olaf sturen ... Hij zal slechts
denken aan het minnekoozen met haar, die hij de hooggeboren Zweedsche
koningsdochter waant!’
Zoo komt Astrid door bedrog aan 't Noorsche hof. En nu gebeurt wat Dirk Coster
in zijn inleiding tot dit drama aldus omschrijft: ‘Edelen hartstocht, levensvreugde en
koningseer zoekt zij met dit bedrog, en tot levensvreugde en “prachtig bloeien” is
zij inderdaad geboren, - en toch vindt zij haar noodlot. Twee machten, wier bestaan
haar natuurlijke vrouwelijkheid zelfs niet vermoeden kon, zetten zich door deze
bittere wilsdaad als 't ware mechanisch aan het werk en verpletteren haar ten slotte
en maken haar tot een armzalig en reddeloos schepsel. Twee machten: het geweten
in haar binnenste, en de weerstraling van dat geweten in de werkelijkheid: de
heiligheid van haar gemaal, de ziel, die het stille geweld zijner gelouterdheid
neerstraalt in haar donkere natuur’... Het menschenleven is vrijheid en
noodwendigheid, schreven wij aan den aanvang van dit artikel. In dit drama maakt
ons Madeleine Böhtlingk op treffende wijze aanschouwelijk, hoe, losgemaakt van
zijn transcendenten grond, die tot de ware vrijheid kon herscheppen, ook het naar
aanleg schoonste leven niet uitkomt uit den doolhof eener slechte oneindigheid,
doolhof die ten slotte een kerker wordt, waarvan zich de wanden verengen als
klemmen, om al de natuurlijke levenssappen uit den gevangene weg te persen tot
den laatsten druppel. Het natuurlijke leven zonder meer is een luchtledige ruimte,
waarin de ziel niet ademen kan, maar verstikken moet.
Nu is dit de tragiek van dit drama: Astrid is van een ‘roofdierlijk-schoone
menschelijkheid’ gelijk Coster omschrijft. Roofdier van nature is zij menschelijk van
wezen. Dat wil zeggen: zij is niet los van haar grond (als trouwens geen enkel
mensch); in haar gebondenheid ligt de potentie harer vrijheid. Deze tweeheid schept
het dramatisch conflict. Dit conflict is tragisch, omdat die potentieele vrijheid
nimmer actueel te verwerkelijken valt dan langs den langen weg van
natuurlijken groei, tragisch omdat de mensch dien langen weg niet zien kan;
meent dat hij slechts één, twee stappen heeft te doen om ‘Het’ te grijpen 1) ; om, als
hij die stappen dan beproeft, te bemerken dat hij hopeloos faalt. Astrid begrijpt Olaf
niet en toch, zij, wier geweten door hem ontwaakt is, snakt er naar hem te begrijpen.
Zij kent niet den langen weg naar zijn heiligheid en daarom beproeft zij in een
kinderlijke hulpeloosheid spontaan den korten weg, zich als blind werpend in haar
1) Men weet: in de wijsbegeerte wordt dit omgáan van den ‘langen weg van groei’ gekenschetst
als indeterminisme: de leer van de mogelijkheid eener ‘vrije’ wilskeuze op ieder
willekeurig oogenblik.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

stralende heerlijkheid, om te bemerken dat zij in een leegte valt en liggen blijft als
de smadelijk gebondene die zij was. Zeer schoon en roerend is dit door de schrijfster
verbeeld in het eerste en tweede tafereel van het derde bedrijf (blz. 66-81).
Tot Olaf wordt een dief gebracht, op heeterdaad betrapt bij 't stelen van het
Moedergodsbeeld uit de kerk. Hij blijkt gewond en Olaf verzoekt met de oogen aan
‘Ingegerd’ (d.i. Astrid) wat zalf voor hem te willen halen. Astrid, na eenige aarzeling,
doet dit, d.w.z. ze komt na enkele oogenblikken terug, dragend een groote gouden
schaal en linnen in opgeheven handen.
Olaf (glimlachend, zeer zacht): Gij brengt den balsem in een gouden
schaal en balsem brengt ge, alsof ik honderden verbinden moest. Gij
overschattende!
Astrid (beschaamd): Is het niet goed?
Dan, na den liefdevollen dank van den koning, verwijdert zij zich en blijft op een
afstand, er niet aan denkend Olaf bij zijn werk te helpen.
Hjalte: Is zij nu niet meer hier, de koningin? Helpt zij u niet?
Olaf (na een oogenblik zwijgen, zonder op te zien). De koningin heeft
nu geen tijd (Maar Astrid, aan de andere zijde van 't vertrek, staat
roerloos en staart somber voor zich uit).
Olaf ondervraagt intusschen den gevangene, den steler van 't Mariabeeld. Astrid
komt naar Olaf toe, slaat de armen om zijn hals en zegt: Olaf, nu moet gij raden,
raden wat ik zag, toen ik vanmorgen uit de vroegmis kwam.
Maar Olaf is met zijn gedachten, zijn menschelijk
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

70
meêgevoel en zijn gevoel van recht, nog bij den dief, die nu door Hjalte ondervraagd
wordt.
Astrid (hem naar zich toetrekkend) inniger nog, met tranen in de stem).
Wilt gij niet raden wat ik vond?
Olaf: Mijn lief, laat mij een oogenblik maar luisteren naar dit gesprek. Ik
zal zoo aanstonds bij u komen.
Hjalte: De kostbaarheid van 't beeld? [heeft u tot den diefstal gebracht?]
Astrid: Wilt gij 't niet raden, Olaf?
Olaf: 't Zou onvergeeflijk zijn, wanneer ik het verzuimde. Mijn lief! (Hij
streelt haar nogmaals, dan wendt hij zich om).
Astrid (fluisterend en zich bijna snikkend over de tafel buigend). Het
was een nestje!
Hjalte [tot den dief]: Wildet gij het verkoopen?
Astrid: Een nest vol jonge vogeltjes! (Olaf heeft het niet meer gehoord).
Olaf en Hjalte gaan voort met den gevangene te ondervragen en als deze, schuld
belijdend, smeekt: koning straf mij! dan antwoordt Olaf: Goed, ik zal u straffen; gij
zult het beeld bezitten, dat gij stelen wildet.
Olaf. 't Zal naast u staan in tastbare nabijheid, gemeenzaam en met u
ter eender hoogte. Het zal u onweerstaanbaar tot zich trekken, maar gij
zult het niet wagen 't ook maar aan te raken. De platheid van het
alledaagsch gebeuren zult gij uitbreiden onder 't zwijgen van die oogen,
dan zal u alle arbeid nutloos lijken en zeer gering. En onbeweeglijk zult
ge nederzitten, dan zal 't u zijn, alsof de Moeder Gods uw denken kon
bezien; gekweld zult gij het aangezicht afwenden. Maar hoe ge u ook
keert en wendt, de wijding van Haar tegenwoordigheid zal groeien om u
heen en vullen uw vertrek tot overstelpens toe! Dan zult g' uzelf niet meer
te bergen weten. Gij zult uw huis verlaten en dwalen doelloos rond des
daags en keeren niet des nachts, maar slapen voor uw deur. De wijding
van Haar tegenwoordigheid zal echter groeien en vullen heel uw huis en
groeien nog! Dan zult gij gaan begrijpen, dat dit beeld behoeft de
alomvademende ruimte van de Kerk! En als ge dit begrijpt, dan zult gij
huiverend tot mij komen en mogelijk zal ik u dan toestaan om het beeld
terug te geven aan de Kerk. Ga heen. Ge zijt nu vrij.
(Thore kust zwijgend den zoom van Olaf's kleed en gaat. Zijn houding
drukt den diepsten ootmoed uit).
Hjalte (tot Astrid). Dit is de straf voor wie te hoog wil grijpen, koningin.
(Astrid, het gezicht in beide armen verbergende, verlaat
het vertrek).
In 't onmiddellijk volgend tafereel betrapt Astrid hare beide dienstmaagden bij 't
snoepen van koek. Astrid, die vriendelijk zijn wil, wil er haar elk een schenken,
waarop Sigrid, een der meisjes, dadelijk vertrouwelijk wordt en Astrid gretig aan
vroegere dagen herinnert, toen deze, nog haars gelijke toen, ‘dat vreemde trotsche
koningskind’, Ingegerd, een groot stuk koek uit den mond had geslagen. Astrid kijkt
haar verbluft aan, maar blijft nog vriendelijk.
Synnöve [een der meisjes]: De koningin heeft dat nog niet vergeten.
'k Begeer de koeken niet der koningin!
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Dan stampt Astrid woedend met den voet en de meisjes vertrekken verschrikt. Astrid
staart hen na met groote, smartelijke oogen. Zij laat zich moedeloos neervallen en
omringt zich dan plotseling met de honingkoeken, begint er hartstochtelijk van te
eten. Olaf komt binnen, schertst wat, nu hij haar zoo bezig vindt, slaat dan zijn arm
om haar heen.
Olaf (innig). Wat was het, dat je vondt op 't muurtje naast de kerk, toen
je van morgen uit de vroegmis kwam?
(Astrid ontwringt zich aan zijn omhelzingen, terwijl ze uit haar
kleeren Ingegerd's zilveren crucifix te voorschijn
haalt 1) . Zij drukt het Olaf in de hand en vlucht uit het
vertrek).
Astrid. Daar neem! (Olaf staart haar na, het crucifix
werktuigelijk aannemend. Er ligt een smartelijk
vragen op zijn gezicht. Dan kijkt hij neer op 't geen
hij in zijn hand houdt).
Olaf. Ze gaf m'een zilveren crucifix!... Verlicht mij, God, ik kan haar niet
begrijpen!
Voorzeker, dit is ‘symboliek’ in den besten zin des woords. Het is het leven zelf, het
zichtbare, tastbare, bloeiende en brandende leven, dat als in een hellen weerlichtflits,
zijn symbolisch karakter even voor ons open legt.
III
Het menschelıjk leven: noodwendigheid en vrijheid. Causale noodwendigheid, fatale
noodwendigheid, maar ook vrijheid, de vrijheid die herschept omdat zij boven den
zuiveren causaal-nexus van natuurlijk geschieden uit is en hare eigen wetten heeft.
Koning Olaf, de goede, de heilige, is symbool van deze vrijheid, die niet in de
empirische wereld wortelt maar in de Idee, die de grondslag is van alle bestaan.
Die transcendentaal herscheppende macht werkt in ieder individueel leven, hetzij
ten verderve, hetzij ten behoud. Ten verderve; immers: ‘Er is ééne zonde welke u
niet zal vergeven worden, de zonde tegen den Heiligen Geest’. Ten behoud: zij het
dan ten behoud als door vuur.
En nu meen ik toch, dat de Inleiding, die Dirk Coster aan dit boek deed voorafgaan,
hoezeer oriënteerend op verschillende punten, niettemin aanleiding kan geven tot
eenig misverstand.
Astrid, schrijft hij, vindt haar noodlot; twee machten zetten zich ‘door haar bittere
wilsdaad als 't ware mechanisch aan het werk en verpletteren haar ten slotte en
maken haar tot een armzalig en reddeloos schepsel’.
De vraag rijst: kan de heer Coster dit zoo zonder meer bedoeld hebben? Zien wij
Astrid werkelijk aldus: een reddeloos schepsel? Is het stuk zelf er niet om ons van
't tegendeel te overtuigen? Inderdaad worden door Astrids ‘bittere wilsdaad’ met
oorzakelijk-logische noodwendigheid twee machten aan 't werk gesteld. Maar die
machten
1) Princes Ingegerd had dit haar meegegeven toen zij naar Noorwegen vertrok.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

71
der vernietiging zijn tevens machten van behoud. Of geldt hier niet het evangelisch:
wie zijn ziel verliezen zal, die zal haar vinden? Als Astrid, smaadlijk lachend,
geweigerd heeft, nu, dat de Koning wéét, nog langer aan zijn zijde te verblijven; als
zij 't heeft uitgeroepen: Laat mij sterven! en Olaf, eindelijk, ten antwoord geeft: Wie
zou het dulden, om in schuld te leven? Dood je dan Astrid, neem mijn dolk - dan
effenen zich de wateren van Astrids ziel tot in de diepten, ‘zoodat op den bodem
zichtbaar wordt, wat daar lang reeds wachtte: een stille bereidheid’. En als dan even
later Thore, de dief, haar voorbijgaat en vraagt naar 's Konings burcht; daarop van
Astrid verneemt ‘dat zij daarin niet hoort’ en tot Astrid spreekt van den zwaren last
die op zijn schouders drukt, zwaarder dan ooit wel iemand torste, dan zegt Astrid:
Dan hebt ge u aan 't heiligste vergrepen.
Thore: Hoe weet gij dat? Mij drukt nog zwaarder last.
Astrid: Dan werd je opgelegd binnen den stralenkrans te leven van 't
heilige, waaraan je je vergrepen hebt.
Thore. God sta u bij, als gij daarvan reeds weet!
Astrid. Dat is de zwaarste last. Je droeg dien last, u zal vergeven
worden. Ga naar den burcht, de koning zal er komen en zal den last van
uwe schouders nemen. Maar ik, ik zal dien vanaf heden
van u overnemen 1) . Ga in vrede.
Astrid is uit de slechte oneindigheid van het natuurlijk leven bevrijd en kan nu
gaan den langen weg die tot de ware vrijheid voert.
GERARD VAN ECKEREN.
Letterkundig nieuws uit Frankrijk
IX
Nieuwe uitgaven.
HET mooiste, het edelste werk dat de laatste jaren op het gebied der spiritualistische
litteratuur verscheen, is Romain Rolland's Clerambault 2) , een even spannende
als lijvige roman, waarin de tragedie wordt beschreven van een menschenziel die
in oorlogstijd evolueerde van een zelfverblindend nationalisme tot een eerlijk en
breed verlangen naar algemeene menschenliefde. De levensgeschiedenis van den
dichter Agénor Clerambault is geen autobiographie, zoo waarschuwt ons Romain
Rolland; wij behouden ons echter het recht voor om de meeningen, verkondigd door
den held van het boek, zoodra deze in het sympathieke stadium komt van moedige
eerlijkheid, te beschouwen als gedeeld - als gepredikt - door den grooten ‘Hater van
den Haat’, Rolland, wiens onpartijdigheid door de kleinzielige toonaangevers:
afvalligheid, rasverloochening, of (met een mooier woord) défaitisme wordt
genoemd. Wanneer een drukbezette fijnproever zich eens zou voorgenomen hebben,
slechts één boek per jaar te lezen: het belangrijkste, het boek, dat het meest verheft,
het meest tot denken noopt, de zuiverste en stoutste moraal bevat; menschelijk is
van toon en onberispelijk van stijl; waardoor een gespannen draad loopt en waarvan
1) Spaties van mij. G.v.E.
2) Uitg. P. Ollendorff, Parijs, 1920, frs. 8. -.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

de ontroering vrij is van conventie of pathos; een boek dat den geest van den tijd
vertolkt; spreekt van de vraagstukken onzer dagen, in politiek en zieleleven; dan
leze die fijnproever Romain Rolland's onsterfelijk drama Clerambault.
- Maeterlinck's laatste tooneelwerk heet Le Bourgmestre de Stilmonde,
en is een in 1917 geschreven, in 1918 voor 't eerst, in het Spaansch vertaald, te
Buenos-Ayres opgevoerde en in 1919 bij Edouard-Joseph te Parijs (fr. 35. -)
verschenen drieakter waarvan wij hier den inhoud laten volgen:
De 60-jarige Cyrille van Belle, burgemeester van een klein Vlaamsch dorpje, heeft
altijd vredig gewoond met zijn dochter Bella, haar man Otto Hilmer, die Duitsch
reserveluitenant is en zijn, (van Belle's) zoon, den 14-jarigen Floris. De oorlog breekt
uit, het Vlaamsche dorpje wordt door Uhlanen bezet, aangevoerd door Otto Hilmer
zelf, die hierop heeft aangedrongen om de zijnen zoo veel mogelijk te beschermen.
Het legerbestuur, vertegenwoordigd door commandant Baron von Rochow en
luitenant Karl von Schaunberg, staan met hem aan het hoofd van het bezettingscorps.
Ofschoon alle wapenen zijn ingeleverd, uit zich de volkshaat door een aanslag op
von Schaunberg, zoodat de commandant het noodig acht, het stadje een niet te
betalen geldboete op te leggen, en den burgemeester gevangen te nemen als
gijzelaar, totdat de schuldige zich is komen aanmelden of gevonden is. Het onderzoek
blijft zonder resultaat, - maar er moet een exemplum gesteld worden, en de
63-jarige tuinman Claus wordt, onschuldig, tot de doodstraf veroordeeld. Wanneer
de waarheidslievende burgemeester zich tegen deze willekeurige gewelddaad
verzet, wordt hem de keus gelaten, in qualiteit van de aansprakelijke persoon, den
tuinman te vervangen, en hiertoe is hij spoedig bereid. De ware schuldige intusschen
moet een Duitsch soldaat wezen die van de gelegenheid gebruik heeft gemaakt om
een ouden wrok te koelen. Ofschoon men deze verklaring van den moord bij het
hooger legerbestuur niet verwerpt, moet, om het prestige in de gelederen te
handhaven, een burger, een vijand geofferd worden. De burgemeester en zijn
tuinman betwisten elkan-
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

72
der thans in een edelen strijd de eer, zich voor elkander te laten dooden. Van Belle
weet zijn knecht tenslotte te overreden, zich terug te trekken. Zijn eigen schoonzoon,
die intusschen niet onsympathiek is voorgesteld en al het zijne ertoe heeft
bijgedragen om het leven van zijn schoonvader te redden, moet hem in persoon
mededeelen, dat de noodlottige afloop onvermijdelijk is. Hij echter zoowel als zijn
vrouw hebben den ouden held beloofd, hem niet te zullen overleven: Bella zal naast
haar vader tegen den muur gaan staan, en Otto, die - toppunt van afschuwelijke
wreedheid - het bevel heeft gekregen zelf het peloton te commandeeren, zal dit
weigeren en gefusilleerd worden. Op het laatste oogenblik echter weet de grijsaard
zijn kinderen te bewegen, hem alleen te laten sterven, daar zij nog in het leven een
nuttige rol kunnen vervullen. Cyrille van Belle valt onder de vijandelijke kogels, als
een slachtoffer, maar, zooals hij zegt, niet als een held van den oorlog, daar er
immers niets heldhaftigs ligt in het vervullen van zijn menschelijken plicht en het
integendeel een afgrijselijke lafheid van hem ware geweest, een anderen onschuldige
zijn plaats te laten innemen. Na zulk een tragisch geval - is het gegeven niet, in
hoofdzaak, de inhoud van Corneille's beroemdste treurspel? - is voortaan de
verhouding tusschen den Duitscher en zijn Belgische vrouw onmogelijk geworden,
en vol afschuw om een daad waarvan hij slechts het weerlooze werktuig was, verlaat
zij hem. - De opvoering van dit stuk werd in oorlogstijd door de Fransche censuur
verboden, omdat de gehate Duitscher er als een beklagenswaardige,
niet-aansprakelijke, menschelijk-voelende ziel wordt voorgesteld. Men voelt ook dat
M. de houding van de dochter tegenover haar man zuiver objectief weergeeft als
een van de honderdduizend betreurenswaardige gevolgen van den oorlog. Le
Bourgmestre de Stilmonde werd in de twee laatste oorlogsjaren aanzienlijk
lang in de groote steden van Spanje, Engeland, Amerika en Argentinië opgevoerd.
Naar de schrijver ons in zijn voorrede mededeelt, had de vertooning ervan het
grootste succes en noemde de pers het ‘The great Warplay’. In het oeuvre van
Maeterlinck staat dit stuk het dichtst bij Monna Vanna: beide tooneelwerken
spelen in het reëele. Het stuk van 1917 mag een actueele en meer realistische
transpositie heeten van het drama van 1902.
In het begin van 1921 werd dit drama te Parijs voor het eerst opgevoerd, en met
succes. De Annales Politiques et Littéraires van 12, 19 en 26 Febr.
namen den text als dramatisch feuilleton op (wel eigenaardig, nadat het ook
intusschen als boek verschenen was; en wij bedoelen niet de uitgaaf, hooger
genoemd, van Edouard-Joseph, maar de voor alle beurzen verkrijgbare zgn.
goedkoope, doch niet geïllustreerde uitgave van Fasquelle, 1920, frs. 6.75). In die
Fasquelle-editie wordt Le Bourgmestre de Stilmonde gevolgd door een
ander oorlogsdrama, een tweeakter (‘sketch’ noemt de schrijver het stuk): Le
Sel de la Vie, onopgevoerd gebleven, en minder interessant dan het vorige:
Dokter Floris Capelle die te Selzaete bij de Hollandsche grens woont met zijn vrouw,
verneemt, gedurende de Duitsche bezetting, dat zijn naar Holland uitgeweken oude
moeder gevaarlijk ziek is. Nu heeft even te voren deze dokter een luitenant der
bezetting gedood, die zijn (Capelle's) vrouw geweld aandeed; en de medicus is,
ofschoon kapitein von Gersdorf erkent dat hij dezen manslag rechtmatig bedreef -
of zou bedreven hebben in vredestijd - ter dood veroordeeld. Eens nog wil hij zijn
moeder terugzien, en krijgt het na veel smeeken gedaan, dat hij de grens even over
mag (zijn moeder ligt nl. in een huisje, vlak aan de grens, aan den overkant), mits
hij op tijd, om zeven uur, terug komt om gefusilleerd te worden. Lena, zijn vrouw,
zal zoolang voor hem borg staan met haar leven. De inhoud van het drama is nu
voornamelijk de angstige afwachting gedurende Capelle's afwezigheid, de angst of
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

hij wel op tijd terug zal zijn en zijn vrouw's leven met het zijne redden. Natuurlijk
gebeurt dit gelukkig, en de geneesheer wordt gefusilleerd, zooals afgesproken was.
- Een letterkundig overzicht zonder Bourget? ... Neen! twee nieuwe
novellenbundels op de markt! En een nieuwen roman ontvangen wij op dit oogenblik;
en een nóg nieuwere is zoo juist aangekondigd! Alle eerbied voor uw onslijtbaarheid,
o prolifieke pen!... De bundel Le Justicier 1) bevat twee nieuwe en drie oudere
schetsen. De eerste, Le Justicier (1918), leert, naar aanleiding van het verhaal
van twee broers met geheel tegenovergestelde levensopvattingen en voor wie de
dood zelfs geen verzoening bracht, dat geen mensch het recht heeft een ander te
beoordeelen, daar dit fataal geschieden moet met 's rechters eigen aard als maatstaf.
Relativiteit in alles aanvaarden, brengt uitsluiten mee van zuivere objectiviteit. Tot
deze conclusie komt, wanneer hij bijna 70 jaar is, de strenge ingenieur Blaise Marnat,
die zijn geheele leven rechtvaardigheid als eenig richtsnoer voor rechtschapenheid
had gehouden. La Cachette (1914) is van veel geringere waarde en predikt
eerlijkheid, zelfverloochening en individueele opheffing van standsverschil. Het
derde schetsje Le Carré d'Orties. (1913) is een aar-
1) Uitg. Plon-Nourrit, einde 1919, frs. 5. -. Men zie voor bizonderheden ‘Eigen Haard’ van 15
Jan. 1921.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

73
dig geschreven herinnering aan den Normandischen Terreurtijd. De atmosfeer van
strijdlust, ridderlijkheid en hartstocht is meesterlijk weergegeven. In Le Fruit
Juge l'Arbre, (1919) treffen wij ook een bekeerling aan: de ex-priester Pierre
Anceline, sympathiek voorgesteld, die zich van de Kerk afscheidde omdat hij in haar
leer geen waarheid vond, wordt door het aanschouwen van de weldadige uitwerking
van een biecht, weer tot haar schoot teruggebracht. Ook de vijfde novelle,
L'Apache (1913) brengt een staaltje van heldhaftige zelfopoffering; een chauffeur,
lid van een bende apachen, moet het zoontje van zijn schatrijken heer ontvoeren
om zijn kameraden een geweldig losgeld in handen te doen krijgen. Zwichtend voor
het naïeve vertrouwen van het kind weigert hij en wordt door zijn vrienden vermoord.
- Zooals altijd is dit nieuwe boek ook weer, door den glashelderen stijl, de voor een
auteur benijdenswaardige duidelijkheid, en vele diepzinnige opmerkingen, het lezen
overwaard.
In den tweeden bundel, Anomalies 1) , heeft de groote zielkundige allerlei
psychologische afwijkingen bestudeerd. Mythomanie (ziekelijke leugenachtigheid),
kleptomanie, alcoholistische wreedheid, waanvoorstellingen van verschillende soort,
ziedaar de pathologieën waaraan zijn helden lijden. Men had de ‘notes’ der drie
laatste bladzijden niet noodig gehad om te begrijpen dat Bourget's verhalen op een
stevigen wetenschappelijken ondergrond rusten. Hij heeft studie gemaakt van al
wat de moderne psychologie en psychiatrie ontdekten. Voeg daarbij de weergalooze
duidelijkheid en vlotheid van zijn stijl: en Anomalies mag een genotvol werk
heeten voor liefhebbers van degelijk realisme. Het boek wint aan waarheid en
klaarheid wat het aan breedheid van conceptie mist; maar men kan het
novellen-genre wel andere, doch zeker geen lagere eischen stellen dan aan den
roman. De verschillende schetsen, waarin geen zweem van tendenz heerscht en
waaruit zelfs de moraliseerende overgevoeligheid verdween die wij in Bourget's
vorigen novellenbundel, Le Justicier (1919), nog hier en daar aantreffen,
dagteekenen van het laatste jaar; de oudste is van Juli 1919 en de jongste van
Maart 1920. Enkele zagen wij echter liever in een anderen bundel ondergebracht,
in een anders getitelden; want o.i. behooren L'Ami Haineux, waarin de
fijngevoeligheid van een halfwees wordt behandeld, die een instinctmatigen afkeer
heeft voor een man die zijn moeder het hof maakt -; Une Vengeance de
Femme, waarin de kleptomanie alleen, en dan nog negatief, als aanleiding dient
van vrouwelijke wraakvervulling; Jean-Louis Coste, een staaltje van
oorlogsheldhaftigheid; La Roulotte, dat de opofferende liefde verheerlijkt -
eigenlijk niet thuis in een verzameling abnormaliteiten van pathologischen aard. Ten
slotte: bewonderenswaardig onpartijdig is Télépathie, een dialoog waarin de
beide sprekers zoo natuurlijk levend voorgesteld zijn, dat men het met beider
standpunt, het twijfelende en het overtuigde, beurtelings eens is.
- Bêtes et Gens qui s'aimèrent, een verzameling korte verhalen van
Claude Farrère 1) , bestaat uit zeer ongelijk werk. Dat komt zeker, doordat de
verschillende novellen van zulk een ongelijken datum zijn. Zoo kunnen wij wel
constateeren, aangezien het eerste stuk, Une Vie, het op een na jongste (1919)
en het mooiste is, dat Farrère's talent tot een schoone ontwikkeling is gekomen,
maar men leest toch niet alléén een boek uit litterair-historisch oogpunt. Vele van
de hierin opgenomen schetsen waren beter onuitgegeven gebleven, althans
voorloopig. Men had met dit werk van Farrère kunnen doen wat men met het
minderwaardig werk van Octave Mirbeau heeft gedaan: de firma Flammarion hadde
1) Uitg. Plon-Nourrit. 1920, frs. 7.50. Men zie, voor bizonderheden, ‘Eigen Haard’, van 22 Januari
1921.
1) Uitg. E. Flammarion, 1920, frs. 6.75.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

geduldig gewacht tot Farrère dood was, en kon dan zijn vroeger proza de wereld
ingestuurd hebben onder den naam van ‘oeuvres inédites’. Zulke uitgaven hebben
immers meestal in de eerste plaats waarde voor den vaklezer, den criticus, die een
schrijver in zijn geheel wil kunnen waardeeren. Voor het lezende publiek dus ware
Une Vie, gevolgd door Les Trois Verdicts (1914), Le Sac à Fermoir
d'or (1906) en Manon (1908) voldoende geweest. Farrère toont zich, ondanks
vele kleine gebreken: overdreven sensualiteit en soms bedenkelijke stoutmoedigheid,
een volmaakt prozaschrijver; en wij kennen er weinig, die er zulk een limpieden, en
tevens solieden stijl op na houden. In Une Vie, aan de Maupassant's
nagedachtenis gewijd, wordt een liefdeshistorie van 's schrijvers kat op meesterlijke
wijze weergegeven; dit verhaal is mannelijker en breeder van toon dan de
poezenverhaaltjes van Colette Willy en heeft sommige trekken van France's
glimlachende opmerkzaamheid. Farrère bewijst erin, een rasecht auteur te zijn.
Het laatste boek van André Gide heet La Symphonie Pastorale 2) . Het
komt ons voor, dat dit werk meer weerklank zal vinden in de gemoederen van onze
landgenooten dan bij den Franschman; er ademt een geest van bezadigd en
kalm-menschlievend protestantisme uit, die voor den zuidelijken aard wat koel en
kleurloos moet aandoen. Een predikant neemt een blinde wees
2) Uitg. Nouvelle Revue Française, Parijs 1920, frs. 4.80.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

74
tot zich, belast zich met haar lichamelijke en geestelijke opvoeding en verheugt zich
bij het zien ontluiken van de zoo lang in sluimer gebleven ziel. Een dagboek - het
boek dat voor ons ligt - getuigt van zijn dagelijksche voldoening over het goddelijke
werk dat hij verrichtte. Doch het meisje wordt verliefd op hem, die, ofschoon
ongelukkig in zijn huwelijk met een verbitterde en vitzieke vrouw, geen andere liefde
als geoorloofd beschouwt dan die welke het huwelijk bekrachtigt. Na een operatie
wordt Gertrude weer ziende, maar mèt het gebruik van haar zintuigen komt het
begrip van het zondige in haar leven. Het zinnelijke overwint het geestelijke, en het
aanschouwen van hem, dien zij liefhad, is haar een teleurstelling. Dan stort het
gansche werk van den dominé ineen: Gertrude, overwonnen door de macht van
het sensueele, vlucht met Jacques, den oudsten zoon van den predikant, nadat
deze en zijzelve tot het katholicisme zijn overgegaan. De kalme stijl van Gide is iets
heel bizonders. De zuiverheid en de nieuwheid, de ‘onversletenheid’ ervan, zouden
wij durven zeggen, doet denken aan den schoonen prozavorm der eerste romantici
uit het begin van de 19 e eeuw. Het archaïsch gebruik der talrijke ‘subjonctifs
imparfaits’ is hier, verre van een pedanten of parodistischen indruk te wekken, een
bekoring te meer.
- Colette Willy's nieuwe roman Chéri 1) is, jammer genoeg, een smet op den
naam van deze even aangename als gedistingeerde schrijfster. De inhoud, het
nutteloos en misselijk bestaan van een zinnelijken en luien fat, een ‘chéri des dames’,
heeft niets boeiends en niets sympathieks, en de anders van fijnen geest tintelende
vorm is ditmaal de gewone vorm van een gewonen roman-vanviezen-wellust. Laat
Colette zich houden aan het genre waarin zij uitblinkt: haar
hondjes-en-poesjeslitteratuur of haar ontroerende schetsen uit de wereld der cabotins
en cabotines. Het ‘zeden’(?)-realisme gaat haar niet te best af.
- De heeren C. Bouglé en P. Gastinel hebben in hun boekje Qu'est-ce que
l'esprit français? 2) een twintigtal brokken uit de Fransche letterkunde
aangehaald, betrekking hebbende op den aard van den Franschman. De titel kan
dus voor hem, die meent er de ontleding in te vinden van wat wij onder ‘esprit
français’ plegen te verstaan: een soort luchtige geestigheid die men gemeenlijk
‘esprit gaulois’ doopt 3) , iets misleidends habben. In dit werkje wordt de aard van
den Franschman ontleed, aan de hand van wat denkers - Montesquieu, Rivarol,
Taine, Renan, Boutroux, Bergson e.a. - erover in hun philosophische of
geschiedkundige geschriften meedeelen. Laten wij uit die (meest beroemde) citaten
het voornaamste aanhalen:
... (Frankrijk) is een van nature vroolijke natie. (Montesquieu,
1689-1755).
... De syntaxis van de Fransche taal kan nooit haar zuiverheid verliezen.
Hieruit vloeit die bewonderenswaardige duidelijkheid voort, die de eeuwige
basis van onze taal is. Wat niet duidelijk is, is geen Fransch ... (Rivarol,
1753-1801).
... De Franschman dringt niet zoo diep door in de beschouwing van de
door het ongeluk geschapen toestanden, als de Engelschman of de
Duitscher ...; ... zijn verlangen, beminnelijk te schijnen noopt hem, een
1) Uitg. Arth. Fayard, Parijs, 1920, fr. 6.50.
2) Dit vraagteeken is eigenlijk van ons. Eere wien eere toekomt! - Het boekje werd uitgegeven
bij Garnier Frères, te Parijs (1920) en kost fr. 2.50. Maar dat staat er ook niet op.
3) De studie van Dr. P. Valkhoff, De Franse Geest in Frankrijks Letterkunde
(Uitg. A.W. Sijthoff, 1917), hoofdst. III en passim, toont duidelijk aan dat deze identificatie een
te vermijden begripsverwarring is.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

vroolijk uiterlijk aan te nemen, welke ook zijn inwendige stemming zij; en
het uiterlijk doet langzamerhand zijn invloed gelden op het gevoel, en zoo
komt het dat, wat men doet om anderen te behagen, weldra het
innerlijk-ervarene afstompt. (Madame de Stael, 1766-1817).
Madame DE STAËL
... Vooral ten koste van anderen wil de Franschman lachen... De behoefte
om te lachen is een nationale karaktertrek; het genoegen (dat hij hierin
schept) lijkt geenszins op physiek genot, dat grof en dus verachtelijk is.
Dit ras is het meest Attische der moderne volkeren, minder dichterlijk
aangelegd dan het volk uit de Oudheid, maar even fijngevoelig; zijn geest
is ook eerder verfijnd dan groot; het heeft eerder goeden smaak dan
genialiteit; het is zinnelijk, maar grof noch wild in zijn zinnelijkheid;... het
is niet bezonken, maar wel in staat, alle hooge gedachten te
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

* * *
75
bereiken, dwars door zijn grappen en zijn vroolijkheid heen. Door zijn
instinct, is de Franschman op gezelschap gesteld, en dat komt doordat
hij naar behooren en zonder moeite alles doet, wat het gezelschapsleven
vereischt. Prettig is het, in zijn bijzijn te praten, want ‘praten’ is: een ander
amuseeren door zichzelf te amuseeren, en de Franschman kent geen
grooter genoegen ... (Taine, 1828-1893).
... Frankrijk bevat in alles de twee polen: ziedaar zijn grootheid. (Renan,
1823-1892).
... (Amerikaansche professoren verklaarden, dat) in het Fransche
onderwijs twee dingen vooral verdienen hoog geprezen te worden: ten
eerste, de duidelijkheid en de styleering van de lessen der meesters, en
ten tweede de gewoonte om, voortdurend, bij student en scholier, een
beroep te doen op het initiatief... (H. Bergson, geb. in 1859).
- De vreeselijke vervelendheid - een beproeving!
- van Maurice Rostand's jongste werk, als er in
MAURICE ROSTAND
dit ouderwetsch-langdradig geleuter iets ‘jongs’ kàn zijn, Le Cercueil de
Cristal 1) , zij ons excuus dat wij het, na maanden ploeteren en wroeten, na God
weet welke vruchtelooze zelfopdrijving tot plichtsbetrachting en goeden wil, niet
verder konden brengen dan tot blz. 84, tot het zesde hoofdstuk van 't tweede deel.
In deze autobiographie van het alleronleesbaarste soort - er hangt een
Nouvelle-Héloïse-atmospheer over van een vertienvoudigde vervelendheid
- streepten wij slechts één interessante gedachte aan, op p. 6: ‘Tant qu'il y aura des
êtres qui m'auront vu, qui m'auront aimé peut-être; qui auront appris le son de ma
voix et pourront s'en émouvoir encore, tant qu'il y aura des visages pour lesquels
mes baisers seront des souvenirs, je ne serai pas tout à fait mort... Mais je mourrai
pour toujours, le jour où disparaitra la dernière personne qui m'aura connu!’ -
interessant, omdat zij geplagieerd is naar 's schrijvers grooten vader. (Cf. Le Vol
de la Marseillaise, pag. 79-82).
- Vrij wat aantrekkelijker, pretentieloozer, is Alexandre Arnoux' Indice 33, een
uitmuntend geschreven oorlogsfantasie, waarin de antagonisten Aimable Dhuys
(Frankrijk; de voor indruk vatbare, nerveuze, buigzame en zegevierende) en Gottfried
von Krüger (Duitschland; de logge, wetenschappelijke, theoretische,
1) Uitg. E. Flammarion, Parijs, 1920, frs. 6.75 (zonde!).
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

zelfoverschattende en overwonnene) levend tegenover elkander staan. De Duitscher
heeft een systeem van ‘Europeesche psychometrie’ uitgevonden, vóór den oorlog;
ontdekt, dat de Franschman de minste zieleweerstand bezit, en rekent, in 1914,
hierdoor op de victorie... Maar 't komt natuurlijk precies andersom uit, en von Krüger
wordt door Dhuys gedood. Naast uitstekende stijlqualiteiten vertoont dit boek alle
prettige hoedanigheden van een frisch, pakkend amusementswerk 1) .
- Men kent het ondeugende boek van René Boylesve, La Leçon d'amour
dans un Parc, dat een 20 jaar geleden met zooveel genoegen gelezen werd,
om de pittige schalkschheid van dit ongegeneerde ‘conte libre’. (Wij vernamen er,
in welk milieu van onplatonische liefdesvrijpostigheden Jacquette de Chamarante
opgroeide, te midden van een bedrogen vader, een moeder die haar pages in haar
slaapkamer ontving, en M lle de Quinconas, haar poezelige en zeer gevoelige
gouvernante). Hoe het met deze jeugdig voorgelichte jongedame afliep, vertelt de
auteur ons thans in Alcindor 2) : zij wordt verliefd op een armen minnedichter, maar
deze bakvischvlam slaat over op den eerst afgewezen, bekoorlijken heer de
Fontcombes, die haar vertrouwen en haar hart wist te winnen door zijn geduldig
luisteren naar haar reciteeren van Alcindor's teedere rhythmen ... Dit vervolg is als
alle vervolgen: veel zwakker dan het oorspronkelijke. Ook de schrijver, niet alleen
zijn heldin, is twintig jaar ouder geworden, maar hij is òver de helft heen, en aftandsch
geworden: Chamarante (met een t) is Chamarande (met een d) geworden, en men
weet dat de dentaalconsonanten de meeste inspanning eischen van des sprekers
gebit.
MARTIN PERMYS.
1) Uitg. A. Fayard, Parijs, z.j. (1920?), frs. 4.90.
2) Uitg. E. Flammarion, Parijs, 1920, frs. 045. (Une Heure d'Oubli, No. 52).
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

[Boekenschouw]
Letterkunde
76
Jacob Cats, Keur uit zijn Verhalende Gedichten. Uitgegeven en Ingeleid
door Joh. Vorrink.
Goethe-Buch. Eine Einführung in Goethes Leben und Dichtung für die
Schul- und Privatlektüre, herausgegeben von G. Ras.
Chamisso, Peter Schlemihls wundersame Geschichte, nebst einigen
Gedichten für die Schul- und Privatlektüre herausgegeben von J.J.
Lecker. - (Amsterdam, J.M. Meulenhoff, 1921).
Het eerste dezer drie bundeltjes maakt deel uit van de serie ‘Bibliotheek van
Nederlandsche schrijvers’, de beide andere van de serie ‘Meulenhoff's Sammlung
Deutscher Schriftsteller’. Het eerste boekje wil vooral trachten ons Jacob Cats als
dichterlijk verteller te doen kennen. De zeventiende eeuwer, zegt de Inleider,
had nog geen kranten, geen salons, hield geen vergaderingen; hij had enkel zijn
Bijbel en zijn dominees. En als de gedachten van het kerkelijk leven en het
hiernamaals eens wilden wegdwalen, dan lag daar Vader Cats, en die gaf een
spreuk, of een les, of een middel tegen buikpijn, of een waarschuwend woord voor
een vrijster, maar... ook veel verhalen, uit oude tijden, van verre volken; of, de
oolijkerd, hij had iets gehoord, dat in Den Haag of Amsterdam was voorgevallen en
waarover gefluisterd was... Cats was ontzettend belezen en had voor een
zeventiende eeuwer heel wat van de wereld gezien. Hij had dan ook steeds genoeg
te vertellen en maakte het zelfs wel eens wat lang van nat; kon zijn onderwerp nog
wel eens drie keer doorzagen en dan inzouten. Maar de Hollanders in die dagen
hadden den tijd. Dat hebben Potgieter en Huet te veel vergeten bij hun oordeel over
Cats. Potgieter zag ons volk in de 17 e eeuw te uitsluitend als het hardwerkende,
hoog-strevende koopmansvolk, Busken Huet vond Cats al te zeer een doodgewonen
praatvaâr. Maar Cats, geleerd genoeg om even goed als Hooft of Huygens of wie
ook te draven in den klassiek-Latijnschen trant, Cats wist, dat hij het oor van zijn
volk alleen zou hebben indien hij in de taal zou spreken van dat volk. Zoo vinden
wij hem dan ook in de Verhalen, welke in dit Meulenhoffbundeltje zijn saamgebracht,
het aardigst in de ‘leersame Fabulen’ uit den bundel Mengeldichten, waarvan
de heer Vorrink hier een viertal overdrukte. Ook uit ‘Houwelick’ (1625) (een reusachtig
gedicht van meer dan 1000 verzen) en uit ‘Trou-Ringh’ (1637) is 't een en ander
overgenomen, evenals uit Ouderdom en Buytenleven.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Brief van JACOB CATS aan HUYGENS
(Naar een photographie)
Uit: Jacob Cats, Keur uit zijn Verhalende Gedichten
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

77
's Uitgevers wensch, dat dit bundeltje voor velen aanleiding moge zijn om zich eens
in den gemoedelijk-romantischen Cats te verdiepen, onderstrepen wij gaarne.
Goethe omstreeks 1780/1785
(Rollet: Goethe-Bildnisse)
Uit: Goethe-Buch. Eine Einführung in Goethes Leben und Dichtung für die Schul- und
Privatlektüre.
Ook op het nieuwe Goethe-Buch vestigen wij gaarne de aandacht. Wel stellen
wij 't hier noode zonder een Inleiding - de bedoeling van deze uitgave om ‘für die
unterrichtliche Behandlung Goethes wertvolles Material zusammen zu tragen’
schijnt ons wel op gelukkige wijze ten uitvoer gebracht. Goethe wordt hier zelf veel
aan 't woord gelaten over zijn eigen leven. Wij zien hem achtereenvolgens in 't
ouderlijk huis, in Leipzig, Frankfort, Straatsburg, in Wetzlar, waar hij Charlotte Buff
ontmoette, in Frankfort dan weer, op zijn Zwitsersche reis, in Weimar en Italië.
Natuurlijk geven de fragmenten in vele gevallen lang niet genoeg; de leeraar moet
aanvullen. Een kleine bloemlezing uit de gedichten, het proza en de gesprekken
vormt de tweede helft van dit, ook aantrekkelijk geïllustreerde, boekje.
Ten slotte: Chamisso's wonderlijke geschiedenis van Peter Schlemihl, het verhaal
van den man die zijn eigen schaduw verloren heeft en waarin de dichter zijn onrust
en doelloosheid heeft gekarakteriseerd. Het verhaal, in 1814 verschenen, is nog
altijd wel de kennismaking waard.
Deze uitgave is voorzien van een negental afbeeldingen, gereproduceerd naar
een oude fransche editie.
H.G. -
Romans en novellen
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Frans van Altena's vuurproef, door Jo van Ammers-Küller. - (Rotterdam,
Nijgh en van Ditmar's Uitgevers-Maatschappij).
Eén ding verbaast me, namelijk: dat de leerlingen van ‘College of St. Johns Castle’
meisjeskostschool, dicht bij Londen, 's morgens niet onthaald werden op een eetlepel
stroop-met-zwavel. De kostschool, door onze vlotte romancière Mevr. van Ammers
geteekend in haar verhaal: ‘Frans van Altena's vuurproef’, doortrokken en vaal van
Dickens geuren-en-kleuren, heeft aanspraak op de purgeerende
ochtend-versnapering door den onsterfelijken auteur van Nicholas Nickleby
voorgeschreven.
Mevrouw van Ammers deelt mede: ‘Dit verhaal is niet geheel fantazie. De
ervaringen van Frans van Altena als leerares op een Engelsche kostschool, zijn ten
deele mijn eigene, ten deele putte ik ze uit brieven, mij door een familielid ter hand
gesteld’.
Verder vertelt de schrijfster in datzelfde voorbericht: ‘Voor groote meisjes,
leeftijd-genooten van mijn heldin’, schreef ik dit boek. Dank dezen inlichtingen weten
we nu precies, waar we aan toe zijn. Miss Philips, bultig verschoppelingetje met
teere ziel en sijsje-in-kooitje, is een der onderwijzeressen van ‘College of St. John's
Castle’. Op haar boekenplank staan: Galsworthy, Bennett, Wells.
Kàn 't meer up-to-date?
Dood-ouwerwetsch, vunzig, troetelig, onhygiënisch, is de ‘Old Curiosity Shop’
betiteld met den weidschen naam van ‘College of St. Johns Castle’.
GOETHE's Woonhuis in Weimar.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

78
De directrice der kostschool, Miss Sessions, hoewel ‘animal porte-jupe’, miste haar
roeping. Natuur had die vrouw met dreunenden stap, dreigstem, die geen
tegenspraak duldde, en harde, - natuurlijk groene - oogen, gestempeld tot
brigadier.
- mit einer bewunderungswürdigen Geschicklichkeit sah ich ihn meinen Schatten, vom Kopf
bis zu meinen Füszen, leise von dem Grase lösen (blz. 12).
Uit: Peter Schlemihls Wundersame Geschichte.
Miss Randolph, eveneens behoorend tot het onderwijzend personeel van Miss
Sessions, haalt Frans van Altena te Londen af; zij is een paskwillige,
kakel-bont-toegetakelde, gepoeierde, geblankette verwelkte schoone van vijftig jaar,
die een babyhoed draagt.
Frans van Altena, - wij bezitten nu twéé vrouwelijke ‘Fransen’ in onze literatuur -
zal op die griezel-groezel-school Fransche les geven en kleine huishuishoudelijke
bezigheden verrichten. Beide nummers van Frans' programma zijn geweldige
tegenvallers. De leerlingen giechelen om 't correcte Fransch der Hollandsche
onderwijzeres, begrijpen geen syllabe van haar keurige volzinnen. De lichte, huiselijke
bezigheden bestaan in: 't opmaken van 24 bedden per dag, vaatwerk wasschen,
bergen kapotte kousen stoppen.
Leeftijds-genootjes der 18-jarige Frans van Altena zullen hun hart ophalen aan
dit vlug en boeiend geschreven verhaal. Evenals Frans zullen zij taartjes en
chocolade ‘zalig’ vinden; en Frans benijden om haar kòstelijk avontuur in den
bioscoop; zij zullen verliefd worden op den pseudo-Peter.
Een vuurproefje van 4 maanden in Engeland doorstaan; dáár, in den vreemde,
een charmanten landgenoot ontdekken; zich op de terugreis naar Holland met hem
verloven! Voor jonge meisjes om van te droomen.
Mijn persoonlijke ervaringen van Engelsche kostscholen behooren tot de rubriek,
waarvan Mevrouw van Ammers verzekert ‘dat er in Engeland tal van goede,
welingerichte kostscholen zijn’. Het geven van onderwijs door niet-gediplomeerden
is zéér eigenaardig. Toen ik hierover in Engeland en Schotland mijne verbazing
uitsprak, kreeg ik ten antwoord: ‘The government has nothing to do with our private
schools’.
Is 't voor onze regeering niet om jaloersch van te worden?! Vóóral in deze dagen,
nu de billijke eisch der onderwijzers, verhooging van salaris, een probleem is, dat
heel wat hoofdbreken kost aan bevoegde autoriteiten.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

A. SMIT KLEINE-FASTRÉ.
W. Gosler †
DE vorige maand is de heer W. Gosler overleden. Hij was bekend als dichter, als
uitgever en als redacteur, wat hij van verschillende tijdschriften is geweest.
Al zijn voor enkele jaren door de Redactie van dit maandschrift eenige regelen
aan den heer Gosler gewijd, bij zijn jubileum, dat neemt niet weg dat thans in dit
tijdschrift, bij zijn dood, nog wel eenige bijzonderheden over hem medegedeeld
mogen worden.
Als dichter heeft hij zich doen kennen door een bundel ‘Licht en Schaduw’
(Leiden, 1879) en door een metrische vertaling van Byron's dramatisch gedicht
‘Manfred’ (Haarlem, 1884), waarvan in onze taal meerdere overzettingen zijn
verschenen, o.a. in 1898 een door den heer G.C. van 't Hoog; als redacteur door
zijn leiderschap van ‘Europa’, waarvan hij in 1881 de redactie aanvaardde, van
‘Astrea’ 1) , dat hij in hetzelfde jaar oprichtte en waarin enkele jongeren,
1) Onder dezen titel is ook een tijdschrift verschenen (1850-1856) onder redactie van Dr. J.J.F.
Wap.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

79
o.a. Kloos, hun eerste verzen publiceerden 1) , en van ‘Zonneschijn’, een
maandblad voor verzekering, weldadigheid, hygiëne en geldwezen.
Van ‘Europa’ bleef hij redacteur tot 1901. In dat jaar kreeg hij geschil met den
uitgever, die zich te veel met de redactioneele werkzaamheden wilde bemoeien,
zoodat hij zich niet langer als redacteur meende beschikbaar te mogen stellen. In
een open brief ‘Een Verweer, tevens eene Les voor Auteurs’, dien
hij toen schreef, kon hij zich er op beroemen vijf-en-twintig jaar als redacteur de pen
gevoerd te hebben, en ook - en dat mag in deze voor auteurs zoo slechte tijden wel
gememoreerd en gewaardeerd worden - dat hij den uitgever te uit en te na onder
't oog bracht dat, om met andere jongere tijdschriften te kunnen wedijveren, in de
eerste plaats naar ‘billijke’ belooning moest worden gestreefd.
Van het plan, dat hij toen had, een nieuw tijdschrift op te richten,
‘Nieuw-Europa’, (evenals ‘Goeverneur's Oude Huisvriend’ werd
gesticht toen aan Goeverneur de redactie van ‘De Huisvriend’ ontviel, zooals
thans ‘Netscher's Revue’ zal verschijnen naast Netscher's vroeger tijdschrift
‘De Hollandsche Revue’) van dat plan is niets gekomen, en het doel: het
oude ‘Europa’ te doen tuimelen op zijne laatste broze fundamenten, is niet
beproefd kunnen worden. Dit is nog langen tijd verschenen, eerst als voortzetting
van ‘Europa’ alleen, daarna, van Januari 1904 af, samengesmolten met ‘Het
Leeskabinet’; eerst (1901-1906) onder redactie van Dr. C. Easton, die sedert
1889 maandelijks als Cenatos het Boekenpraatje in het tijdschrift schreef, daarna
met Johan de Meester als leider.
In 1885 gaf de heer Gosler in ‘Nederland’ onder de letters B.v.E. een artikel
over den Italiaanschen schrijver A.G. Barilli. Wij weten niet of dit artikel den Italiaan
in ons land moest introduceeren, wel dat na dat jaar verscheiden van zijn werken
in het Hollandsch zijn vertaald. Aan ‘Den Gulden Winckel’ heeft de heer
Gosler enkele bijdragen geleverd, o.a. in de November-aflevering van het vorige
jaar een artikel, waarin hij hulde bracht aan den tachtigjarigen dichter W.L. Penning
en juist nog in de vorige aflevering (van 15 April) het eerste gedeelte van een artikel
‘Rijm of Onrijm’, waarin hij o.a. aan zijn tijdschrift ‘Astrea’ herinnerde.
EEN WINCKEL-BEDIENDE.
Nogmaals keizerin Eugenie's gedenkschriften
In het Oct.nummer van de ‘Nederlandsche Bibliographie’ gaf de firma A.W. Sijthoff's
Uitgeversmaatschappij mij op zeer vrijmoedige wijze te kennen, dat ik ‘bij eenig
nadenken het antwoord op (mijn) vraag omtrent de waarborgen der echtheid
gemakkelijk zelf had kunnen geven: die waarborgen zijn te vinden in het feit, dat
een zoo uitstekend bekend staande uitgeversmaatschappij (nl. die van A.W. Sijthoff)
haar goeden naam aan de uitgave verbonden heeft’.
Alsof het nu niet genoeg ware, dat Keizerin Eugenie zelve verklaarde nooit
gedenkschriften te hebben samengesteld, deelt de firma A.F. Brockhaus, die eerlang
de ‘Memoires der Kaiserin Eugenie’ in Duitsche vertaling zal uitgeven, in No. 61
1) Wijlen de heer W.G. van Nouhuys heeft in ‘De Nederlandsche Spectator’ van
30 September 1893 er op gewezen, dat Willem Kloos bijna al zijn verzen, die in 1881 en 1882
in ‘Astrea’ verschenen zijn, in 1893 in ‘De Nieuwe Gids’ (Augustus-aflevering) heeft
herdrukt. Van Nouhuys had er bij kunnen voegen dat andere verzen uit die ‘Nieuwe
Gids’-aflevering in ‘De Nederlandsche Spectator’ (1882) hadden gestaan en
dat ‘Rhodopis’, dat ook in die aflevering voorkwam, in 1880 in ‘Nederland’ was
verschenen. Wel wat wonderlijk betitelde de heer Van Nouhuys zijn opstel ‘Wonderlijke
Manieren’.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

van het Börsenblatt f.d. Deutschen Buchhandel, met groote letters
mede: ‘Kaiserin Eugenie hat in ihrem Testament ausdrücklich erklärt, dasz sie keine
Memoiren geschrieben habe. Die seit Jahren vielumstritten Frau ist daher zu
verneinen’.
Ofschoon dus de firma Sijthoff aan de echtheid haar goeden naam verbond,
verklaart de duitsche uitgever, dat die gedenkschriften niet echt zijn; althans niet
geschreven door de Keizerin, gelijk ik durfde te veronderstellen!
F.A. BUIS.
De debatten zijn hiermee gesloten.
(Red. D.G.W.)
Letterkundig leven uit de mei-tijdschriften
De Gids
Mr. Aart van der Leeuw vervolgt zijn ‘Mythe van een Jeugd’; Ina Boudier-Bakker
schetst ‘De Verandering’, die er in de verhouding tusschen moeder en zoon plaats
heeft als de moeder een nieuwen man, de zoon een nieuwen vader zal krijgen. Hoe
had Karel er naar verlangd, weer een vader te krijgen, als andere jongens hadden:
een man in huis die leuke dingen zei waar je om lachen moest; die hèm desnoods
zou kunnen omgooien en dien je zoudt kunnen vragen naar ... zoovéel... Er waren
ook wel andere vaders, lamme kerels waar je niks aan had, maar zoo een zou 't er
niet zijn. En nu was 't er tòch zoo een, want verbeeld-je, de vader dien hij kreeg was
geen officier, geen directeur van 't een of ander, geen dokter, geen advocaat, niet
iemand met een groot kantoor of fabriek. Maar een schrijver, zoo iemand die
miserabele verhalen schreef, waar nooit iets van aan was! 't Mankeerde er nog maar
aan,
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

80
dat 't geen lapjesvent was! - Mr. H.W.J.M. Keuls geeft eenige proeven van vertaling
naar Giacomo Leopardi; voorts gedichten van Jan Veth, Isidoor van Beugem en
Elisab. M. Reitsma. ‘Een Teleurstelling’ schrijft Frits Hopman boven een artikel,
waarin hij Querido's ‘De Oude Waereld’ bespreekt. Hij maakt ‘de critiek’ een standje.
Een schrijver behoeft zich niet aan voorschriften gebonden te achten,
maar de criticus is niet vrij, want hij vertegenwoordigt het artistiek geweten
van de gemeenschap. Een onbeduidend of een slecht geschreven boek
is minder schadelijk voor de cultuur van een land, dan een blinde critiek.
Geen verhaal of artikel verschijnt, dat niet voor velen zijn nut kan hebben.
Er zijn menschen, die genieten van de Sinclair's grappigheden of leeren
van de wetenschappelijke snippers uit een Zondagsblad. Maar een kritiek,
die vergeet, wat in de kunsten bereikt is en een minderwaardig boek prijst
als een meesterwerk, verlaagt den standaard van voortreffelijkheid
en ontwricht het nationaal oordeel - wat voor een vormende litteratuur als
de onze een ramp is.
Wat de Nederlandsche critici van Querido's arbeid gezegd hebben, bewijst
hoe onvoldoende ze dien hebben bestudeerd en hoe geheel hun de
standaard van beoordeeling ontbreekt, waarvan hierboven is gesproken.
Hopman zet dan zijn bezwaren uiteen ten opzichte van Querido's genoemde werk.
Hij vindt dat Querido kunstgrepen gebruikt ‘van het kinderlijkste allooi’; hij acht
Querido's interieurs en landschappen ‘de achtergronden van een fotografisch atelier’
zonder perspectief, inventariseering zonder beheerschtheid of eenheid.
S. Braak schrijft over den Franschen romanschrijver Louis Bertrand (geb. 1866)
en ontleedt verschillende van zijn werken: ‘Le Sang des Races’, ‘La Cina’, ‘Le Rival
de Don Juan’, ‘Le Jardin de la Mort’. In ‘La Grèce du Soleil et des Paysages’ zoekt
Bertrand niet den dooden bouwval, niet het Hellas van humanisten en antiquaren,
de ‘mensonge païen’ afkomstig uit den tijd der Renaissance, maar het levend
Griekenland. Bij ruïnen wil hij van het leven spreken dat eenmaal de bouwwerken
schiep.
Mr. F. Eerens waardeert de Brabantsche novelliste Marie Gijsen.
De Stem.
Achille Mussche zingt van ‘De Nieuwe Lente’, die in zijn hart is gekomen ‘als een
klagende honger, met zijn jubileeren zoo rillend-zoet en zijn maan-avonden al te
klaar’; J. Jac. Thomson zingt ‘Van onze Verscheurdheid’.
Daar is de weemoedige schoonheid der droomerige dansen,
o toen ik ze hoorde, de muziek der violen, die een rilling geeft tusschen de schouders,
o toen ik ze zag, de schier krankzinnige spanning der bewegingen,
de neiging der hoofden, met de oogen, en de handen die leefden als vogels,
de handen die als stille vogels zich zetten tegen een schouder,
toen werd dit lied in mij luide;
daar is de ontzettende schoonheid der half opene lippen,
van een enkele lijn, met één enkel gebaar als geboren,
de schoonheid van verzen, die men slechts in de nachten kan lezen,
van accoorden die breken, en vreemd trekt het in den mondhoek,
van parfums, ja ook van parfums, in een kamer,
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

van tapijten en paarlen, en van die eene beweging
waarin de laatste verfijning nasiddert van 't ras.
O hoe zijn wij een met elk sidderen onzer beschaving,
met elk sterven, met al 't schoone van elken dood.
Henriëtte Barbe geeft het begin van een noveiie ‘Een Weerzien’ die zich voorloopig
nog door niets bizonders onderscheidt; wij lazen van deze jonge schrijfster reeds
veel beter werk.
Emil Lucka eindigt zijn opmerkelijke beschouwing ‘Der Sinn des Lebens’; Herman
Wolf wijdt een studie aan de Wijsbegeerte van Dr. J.D. Bierens de Haan, een stuk
dat als inleiding tot het werk van dezen denker, wiens boeken gelukkig meer en
meer lezers blijken te vinden, zeer kan worden aanbevolen. De heer Wolf vangt
aan met de twee hoofdstroomingen in de wijsbegeerte, ten onzent, te schetsen. De
eene wordt vertegenwoordigd door Prof. Heymans te Groningen.
Deze richting beschouwt zich als de bij uitstek ‘wetenschappelijke’ en
‘critische’. Zij ziet haar taak: 1e. in een Kennisleer, die de verschijnselen
van het natuurlijke denken verklaart, nadat zij uit de verschijnselen van
het wetenschappelijke denken de denkwetten geabstraheerd heeft; 2e.
in een Metaphysica, die door alle gegevens, zoowel van physischen als
van psychischen aard in aanmerking te nemen, daarmee een zoo volledig
mogelijke kennis van het wereldgeheel tracht te verwerven. Zij wil, gelijk
Fechner, van de bijzondere gegevens der ervaring uitgaande,
algemeene gevolgtrekkingen maken; zij is inductief.
Hiertegenover Bolland:
Bolland erkent wel de groote waarde der kennisleer, maar deze neemt
in tegenstelling tot Heymans maar een zeer ondergeschikte plaats in zijn
stelsel in. Evenals die van de groote na-Kantiaansche metaphysica is
deze denkwijze bij uitstek deductief. Zij gaat niet onmiddellijk uit van
de empirische, door de kenniscritiek gezuiverde ervaring en tracht dan
op de wijze der inductie met de gegevens dezer ervaring een metaphysica
te construeeren, maar zij gaat uit van het Algemeen Beginsel, van de
hoogste redelijke Eenheid, van de Idee, en met en door deze Idee tracht
ze op de wijze der dialectiek den zin der werkelijkheid te onderkennen
en het verband der verschijnselen te verstaan.
Bierens de Haan nu vertoont grootere verwantschap met de denkwijze van Hegel
- Bolland dan met die van Fechner-Heymans. Ook B. de H. is in ons land te
beschouwen als een der belangrijkste vertegenwoordigers van het ‘Neo-Idealisme’,
dat in Duitschland door Eucken en Windelband en hun school, en in Italië door
Benedetto Croce opnieuw is ingeluid.
Noemen wij nog verder: Verzen van Wies Moens en Urbain van de Voorde, een
roman-fragment van Eug. de Bock en een Tooneel-beschouwing door Dop Bles.
Elseviers Geïllustreerd Maandschrift.
Anne Hallema bepaalt ons bij den Japanschen kunstenaar Hokusai en zijn honderd
Fuji-gezichten, waarvan hier enkele gereproduceerd worden. Hokusaï's naam was
de eerste Japansche kunstenaarsnaam die den oceaan over stak; toch is er bij zijn
landgenooten vaak een weerzin tegen zijn kunst en ziet Dr. Julius Kurth (‘Der
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Japanische Holzschnitt’) bij alle waardeering in Hokusai ‘den Verderber und Zerstörer
einer hohen Kunst’. Typisch is wat Hokusai zelf schreef in zijn
Honderd-Gezichten-inleiding:
‘Van mijn zesde jaar af had ik een aanvechting, om alles te teekenen.
Toen ik vijftig was, had ik reeds een oneindig aantal teekeningen gemaakt,
maar alles, wat ik vóó: mijn zestigste heb gemaakt, is niet de moeite
waard in aanmerking te komen. Het is ongeveer toen ik drie en zeventig
werd, dat ik nagenoeg den bouw en den vorm begreep van de natuur,
van de planten en de dieren, van de boomen en de vogels, van de
visschen en de insecten.
Zoo voortgaande zal ik tegen mijn tachtigste nog wel meer vorderingen
gemaakt hebben, op mijn negentigste zal ik doordringen in de geheimen
van alle dingen en op mijn honderdste zal ik een zekere graad van
volmaaktheid bereikt hebben en als ik honderd en tien ben, dan zal er
van iedere streep, iedere stip, die ik zet, leven uitgaan.
Aan hen, die dan, evenals ik, nog leven, verzoek ik, om te zien, of ik mijn
woord houd.
Geschreven op vijf en zeventigjarigen leeftijd door mij, vroeger Hokusai,
nu Gwakio Rôjin, den grijsaard, die dol is op teekenen’.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

*5
Dr. H. van Loon stelt ons voor ‘Gustave Moreaus’ Levenswerk’. Top Naeff vertelt
ons op haar bekende fijn-ironische wijze van een verloving in de negentiende eeuw:
Letje die verloofd is geraakt met Adriaan, den zoon van Papa's bureau-chef, zonder
dat zij eigenlijk zelf goed zou hebben weten te zeggen hoe dat zoo gekomen was.
Iedereen wenschte haar geluk met ‘het ware’ dat zij nu gevonden had; maar Letje
had met Pilatus kunnen vragen: wat is waarheid? Op de bruiloftsfeestjes toastte
men er op en men sprak veel van ‘den waren Jozef’... die nu Adriaan heette en die
altijd, overal naast haar zat. En haar heele leven bleef Letje - straks Adriaans vrouw
en de moeder van zijn kindertjes - zoeken naar den sleutel tot ‘het Ware’. Elisabeth
Zernike eindigt haar ‘Carolientje’, geen heel gelukkige greep ditmaal, deze novelle,
dunkt ons. Ook voor den telegram-stijl van Roel Houwink in ‘Muggendans’ hebben
wij maar matige bewondering. Aan de capaciteit van den menschelijken geest zijn
grenzen en die geest weigert zoo maar een twee drie mee te springen van winter
op zomer, van avond op morgen etc.
Groot-Nederland.
Frans Coenen vervolgt zijn Studiën van de Tachtiger Beweging en staat nu stil bij
Ary Prins. Prins begon als M. Cooplandt met een bundel naturalistische schetsen.
Maar 't aspect van het gewone leven was hem te vaal en te droog. Er kwam een
tijd dat hij niet wist hoe zich te uiten. Hij was toen in 't buitenland, leed aan
slapeloosheid, gevolgd door wild fantastische droomen. Van dit alles vindt men
terug in zijn korte verhalen, die bovendien sterk aan Edgar Poe herinneren. Toch
was er een groot verschil tusschen Poe en Prins. Het wezenlijke van Poe's
spookvertellingen, de wezenlijke kern van smartelijk of doodsangstig zielsbewegen,
kon Prins met zijn eigen composities niet naderen, omdat hem het ethisch element
ontbrak, omdat hij hoegenaamd geen romanticus was. Toen werd Prins' aandacht
tot de middeleeuwsche historie geleid. Allereerst uit zintuigelijke ontvankelijkheid
daartoe getrokken, leefde hij er zich zóó in, dat hij momentaan den eigen
hedendaagschen geest vergat, om dien vroegeren, dien in zich hervonden geest,
te worden. Zoo ontstond hier historische herschepping.
En daarom zijn, naar het mij voorkomt, auteurs als Ary Prins de ware, de
hoogere geschiedschrijvers, die doelbewust en systematisch bedrijven
wat de gewone historiografen huns ondanks en bij ongeluk doen. Namelijk:
zichzelf leggen in hun verhalen, hun eigen vizie, hun begrip, hun ethiek
en gevoel. En dit persoonlijke, ongecontroleerde levert dan wat men
gaarne de objectieve historische waarheid noemt, omdat het op dito
‘objectieve feiten’ berust, maar het blijkt alles onbedoeld subjectief, op
een wijze, die, onder het voorwendsel van wetenschappelijkheid, aan die
subjectiviteit haar beste sappen heeft afgetapt. De hoogste objectieve
waarheid der historie lijkt per slot nog de zuivere subjectieve droom van
den dichter, die zich aan eenig verleden verwant heeft gevoeld en het
met liefde bestudeert.
Van de verdere bijdragen in deze aflevering vermelden wij het Tweede Boek van
een roman door Antoon Thiry: De Droomer, het vervolg der vertaling van Heinrich
von Kleists blijspel: De gebroken Kruik, indrukken van Cyriel Buysse over ‘de lieve
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Wereld’ na den oorlog en een beschouwing van Carry van Bruggen over de
Zelfvermomming des Absoluten.
Nederland.
INHOUD: Waarom niet, door Maurits Wagenvoort. - Berooiden, door Fenna de
Meyier. - Salon-Bolsjewiki, door Ralph Springer. - Moderne zeereizen, door Johan
Koning. - Nieuwe verschijnselen, door E. van Lidt de Jeude - Verzen: Oude jaar
door Beatrice. - Regenliedje, door Wybrand G. Reddingius. - Droom, door M. Dudock.
Het Getij.
INHOUD: Alfhons Diepenbrock †. - Vialayre, door Herman van den Berg. - De
Zwijger, door E. d'Oliveira. - Verzen, door Ernst Groenevelt. - Dramaturgie, door
Balth. Verhagen. - Spoorbrug, door Martin Permys. - Reisindrukken, door Martin
Permys; etc.
De Hollandsche Revue.
‘De Hollandsche Revue blijkt er met de redactie-wijziging niet minder op geworden’
schreven wij in de vorige aflevering. Inderdaad, er is meer afwisseling, meer
frischheid gekomen in het tijdschrift, dat 25 jaar lang onder Netschers leiding
verscheen. Maar... nu moet het groote woord er uit. Er dreigt, naar 't mij voorkomt,
in De Hollandsche Revue iets in te sluipen, dat een gevaar voor het blad zou kunnen
worden, daar het de trouwe lezers, de waarlijk belangstellende lezers van dit
tijdschrift zou kunnen vervreemden. De zaak is deze. Naast den heer Johan Koning
blijkt, schoon dan zijn naam niet op het titelblad prijkt, de heer K. Wybrands in de
redactie getreden, als wij ons niet vergissen speciaal voor de koloniale rubrieken.
Deze heer Wybrands nu, oud-hoofdredacteur van ‘het Nieuws v.d. Dag voor Ned.
Indië’ heeft, mogen wij de karakterschets welke voor eenige maanden in D.H.R.
aan hem gewijd werd, gelooven, zijn sporen in de journalistiek dubbel en dwars
verdiend. De heer Wybrands is een kampioen voor waarheid en recht geweest in
ons Insulinde, waar de laisser-aller-geest en het schippersysteem zoo machtig
veel bedorven hebben.
Maar wie gewoon is geweest zijn heele leven lang onomwonden ‘de waarheid’
te zeggen, of wat hij dan voor ‘de waarheid’ houdt, is daarmee blootgesteld aan 't
niet denkbeeldig gevaar van een langzame geestelijke vergroving. Wie nooit een
blad voor den mond neemt, wie vaak de noodzaak op zijn weg vond om er op in te
hakken zonder te sparen, zoo iemand lijdt op den duur onder dit botte handwerk;
de fijne gevoelspuntjes stompen bij hem af; het hakken wordt hem tot een tweede
natuur en zijn hanteeren van het zoo nuttig instrument wordt steeds minder
beheerscht, steeds grover. Freule Lohman is er in haar ‘Lelie’ indertijd een voorbeeld
van geweest. En nu zou 't jammer zijn als ‘De Hollandsche Revue’ een tweede
voorbeeld ging worden. Wat de heer Wybrands hier over den heer Netscher schrijft
is niet alleen onedelmoedig - het is grof. Laat het waar zijn dat De Hollandsche
Revue onder Netscher ‘onleesbaar’ was en dan ook niet gelézen werd (ik kan mij
in dat geval echter moeilijk voorstellen dat zij 25 jaar zou zijn blijven voortbestaan,
en dan voorts: ligt het wel in 't karakter van zulk een review waarlijk gelézen te
worden? De ‘Tienduizenden van abonnés’, waarover de heer Wijbrands schrijft, zal
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

De Hollandsche Revue in elk geval ook onder de nieuwe redactie zeker wel niet
halen; wie dit veronderstelt toont enkel van de Nederlandsche toestanden in 't boeken
tijdschriftenbedrijf al heel slecht op de hoogte te zijn!), laat er nog een heeleboel
meer op den heer Frans Netscher zijn aan te merken (mij persoonlijk bv. was de
hatelijke en kinderachtige manier waarop Netscher, jaren geleden, maanden
achtereen ‘den beklagenswaardigen heer Koster’ vervolgde alles behalve
sympathiek) - dit neemt niet weg dat de vernederende, hoonende wijze waarop de
heer Wybrands den heer Netscher in het tijdschrift dat deze 25 jaar heeft geleid,
voor een zeker groot deel van Netschers eigen lezers nog, op de kaak meent te
mogen stellen, zeer weinig nobel is; zij is rechtuit grof.
Volgens hollandsche pers-manieren teekent bij ons niemand met zijn naam, klaagt
(of schimpt) de heer Wybrands. Welnu, ik wil dit tijdschrift-overzicht dan ditmaal met
den mijnen besluiten.
MAURITS ESSER
(GERARD VAN ECKEREN).
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

81
Een Ararats-top boven den zondvloed 1)
ZOO Holland het zich een voorrecht rekent, in de bloedende dagen van den
vierjaarschen oorlogswaanzin de wijk- en werkplaats te zijn geweest voor menig
Belgisch kunstenaar, die hier rust en scheppingskracht vond; er is 'n ander land,
waar, van de eerste dagen van den broedermoord af aan, een, zij 't ook kleine,
groep verkorenen zich op de bergen der vrijheid ontscheurde aan den verblindenden
nevel van chauvinistische dronkenschap.
Weigerend te gelooven, dat liefde tot den geboortegrond haat jegens de broeders
over de grenzen in zich moet dragen, weken zij uit het land, dat hun lichaam méér
vroeg dan hun geest; liever dan te moorden of zich te laten vermoorden voor 'n
ideaal, waarvan hun scherpzinnigheid de voosheid aanstonds moest doorzien.
Zoo kwam het, dat uit Frankrijk, Oostenrijk en Duitschland, later ook uit Italië, in
dat eeuwenoude land der vrijheid, Zwitserland, van de edelsten en besten een
toevlucht zochten voor de rauwe dreiging van een ‘vaderland’, dat ‘kinderen’ alleen
kent als ze slaven zijn...
Aan de oevers van 't meer van Genève, waar eens Calvijn rondom zich vergaderde
wie de vrijheid van Rome al te benauwend vond, stond nu 'n ander profeet, die, van
‘La Foire sur la Place’ gestegen ‘Au-dessus de la mêlée’, het lichten eens nieuwen
dageraads gloren zag door de duisternis van den broederhaat: Romain Rolland.
Dáár, in z'n oproep aan Gerhart Hauptmann, protesteerend tegen de représailles
in België, eerste artikel eener reeks in 't Journal de Genève, toonde hij al
aanstonds dien afkeer voor de ‘beschaafde vormen’ van den ‘beschavingsoorlog’,
welke hem spoedig de haat en verachting bezorgden van hen, die 'n eigen oordeel
alleen kunnen waardeeren, als 't met het hunne overeenkomt! 't Journal de
Genève wees hem de deur, maar hij zette zijn werk voort in Demain, het radicaal
orgaan van den strijdlustigen Henri Guilbeaux, die, uit den dienst ontslagen
om gezondheidsredenen, naar Genève was gekomen en er spoedig de leerling,
straks de apostel van Rolland werd.
Om zijn, en Rolland's, denkbeelden over de hereeniging, die eenmaal komen
móést, beter te propageeren, stichtte hij ‘Demain’, waaromheen zich wel de meest
internationale schaar van medewerkers, die men zich denken kan, groepeerde.
Romain Rolland, Barbusse, Duhamel, de dichters P.J. Jouve en
Marcel Martinet, de Zwitser Jean Debrit, de Duitschers Latzko en Dr.
Nicolaï, de Engelschman Morel, maar ook Lenin, Trotzki en
Lounatcharski waren er de medewerkers van.
Latzko's ‘Menschen im Krieg’, in Fransche vertaling, Jouve's ‘Le Poème
contre le Grand
1) Op de met 'n * gemerkte boeken hoop ik, behoudens goedkeuring der redactie, uitvoeriger
terug te komen.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

82
Crime’, Martinet's ‘Les Jours Maudits’, maar ook Lenin's ideeën over de
nieuwe maatschappij, Trotzky's gedachten over de wereldrevolutie werden er in tot
het publiek gebracht. Dat ‘Demain’ slechts enkele jaren stand hield, was, naast den
druk van de zijde der Fransche regeering op de Zwitsersche autoriteiten, voor 'n
niet gering deel te danken aan de vrees van de Zwitsers voor de denkbeelden, die
Guilbeaux in zijn orgaan verkondigde.
Hij verdedigde Zimmerwald en Kienthal, maakte van 't begin af de beginselen der
IIIe Internationale wereldkundig, en toonde de meest denkbare onafhankelijkheid
in 't beoordeelen der gebeurtenissen. De aandrang, vanuit zijn ‘vaderland’ op de
Zwitsersche regeering uitgeoefend, had het gewenschte succes: Guilbeaux werd
gevangen genomen onder beschuldiging van ‘défaitisme’, en na 6 maanden kerker,
het land uitgewezen. In één ding had men zich misrekend; men veronderstelde, dat
hem niets zou overblijven dan naar Frankrijk terug te keeren, en daar wist men
‘Pruisisch’ om te gaan met hen, die meenden dat de frygische muts nog róód was...
Doch Guilbeaux week naar Rusland, en op 't oogenblik, dat Mornet's regeering tot
den dood verwees wie aan het ‘fraternité’ wijder beteekenis hechtte dan enghartigen
voorschreven, werd hij in Moscou met geestdrift binnengehaald.
‘Je suis libre de toi, patrie:
Tu n'as pas eu ma vie.
Mais tu n'as pas non plus mon âme’.
(Jean de Saint-Prix)
De ware geestdrift kán niet gedood worden. ‘Demain’ moest verdwijnen, ‘Les
Tablettes’ kwamen er voor in de plaats.
Claude Le Maguet, Fransch deserteur, was er de stichter van; bij de
medewerkers van 't voormalige ‘Demain’ voegden zich de dichter René Arcos,
ook in ons land bekend om de onder zijn leiding staande ‘Editions du Sablier’,
mevrouw Andrée Jouve, en nog anderen.
Minder doctrinair, minder ‘politiek’, dan ‘Demain’ wilden ‘Les Tablettes’ alles slechts
vanuit een zuiver idealistisch oogpunt bezien, en alleen den vrede en de
broederschap der menschheid verkondigen.
'n Hachelijke taak, in een wereld die slechts één ideaal kende: de overwinning;
maar te schooner, naarmate ze minder te vervullen scheen.
Anderhalf jaar heeft Le Maguet de pogingen om den geest boven de stof te
verheffen volgehouden, met hoeveel moeiten vaak; toen moest hij ze staken: de
man, die hem geldelijk in staat had gesteld vol te houden, werd 't moe een blad te
steunen, dat al te weinig opspraak verwekte!
Het pacifistisch dagblad ‘Paris-Genève’ door den Franschman Ch.L.
Hartmann, die in Amerika fortuin gemaakt had, opgericht, ga ik voorbij, daar dit
blad alleen politieke beteekenis (en welke!) heeft gehad.
Intusschen, zomer 1917, had Jean Debrit, zoon van Marc Debrit, eertijds
directeur van 't ‘Journal de Genève’, en zelf medewerker aan ‘Demain’ en ‘Les
Tablettes’, 'n nieuw blad gesticht ‘La Feuille’, oorspronkelijk bedoeld als
bijvoegsel van het onder zijn leiding staand weekblad ‘la Nation’.
In dit, spoedig dagblad geworden, orgaan hervonden velen der vroegere
medewerkers van Guilbeaux en Le Maguet elkander; nieuwe voegden zich bij hen.
Gorelick, Russisch schrijver, Bironkoff, Slavisch auteur, vertaler en vriend
van Tolstoï, F. de Spengler, Henri de Fitz-James en anderen,
publiceerden er hun artikelen in. Een bizonderheid van ‘La Feuille’ was de
dagelijksche teekening van Frans Masereel. Houtsnijder van origine en van
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

uitengemeene kundigheid (men zie ‘Den Gulden Winckel’ van 15-4-21, blz. 65)
heeft hij dit genre losgelaten, om gedurende twee-en-een-half jaar in 'n dagelijksche
penschets de misdadige dwaasheid der menschheid te geeselen. Behoeft het nog
gezegd, dat ook ‘la Feuille’ de woede der regeeringen opwekte? Beurtelings
beschuldigd met Duitsch of Fransch geld te worden uitgegeven, werd het blad het
mikpunt eener ergerlijke verdachtmakingscampagne. De medewerkers werden
beleedigd en bedreigd; voor zoover ze geen Zwitsers waren, bleven ze zelfs niet
verschoond van politie-plagerijen.
Tevergeefs! zij bleven hun idealen trouw, en alle nijd en tegenwerking ten spijt
verkondigden zij hun denkbeelden van volkerenvrede en universeele broederschap.
Elken dag weer bracht het hoofdartikel een vredesgedachte onder de menschen;
elken dag geeselde de ‘zweep’ (rubriek van Henri de Fitz-James) de
oorlogs-belanghebbenden of de helden van de achterwacht; elken dag schreeuwde
de teekening van Masereel de waarheid uit.
Helaas, ook ‘la Feuille’ moest ondervinden, dat niet de lezers, maar de
adverteerders over 't leven van een blad beschikken: onwillig of door vrees
weerhouden in 't blad te adverteeren, waren het de handelaars die de leiders
dwongen, hun werk in te krimpen.
Wel had enkele malen een oproep om geldelijken steun groot succes, maar bij
de hooge papierprijzen en drukkosten was deze niet voldoende om op dezelfde
wijze voort te gaan, en toen nu in dienzelfden tijd ook de vrouw van den leider,
mevrouw Marguerite Debrit, onvermoeibare medewerkster, die dag en nacht
besteedde aan 't vertalen van buitenlandsche kranten, tengevolge van overspanning
overleed, hield spoedig daarna de dagelijksche
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

83
uitgaaf van ‘la Feuille’ op, om te worden vervangen door een kleiner ‘Feuille’, 'n
weekblad. Weer had de macht van het geld de kracht van het idealisme over ...
kocht.
Was Genève het verzamelpunt van de Fransche uitwijkelingen, te Zürich vonden
elkaar allen, die in Duitschland of den Elzas wijder grenzen trokken dan de
bekrompen ‘Heimatstreue’ massregelde. Daar, in het ‘Café de la Terrasse’ heeft
gedurende al die jaren, dat brallend jusqu'auboutisme en snorkend
Deutschland-über-alles-tum alle denken poogden te versmoren in 'n modderlaag
van valsche leuzen, dáár heeft 'n kleine, maar door geestdrift sterke schaar van
zuivere geloovigen den strijd volgehouden om de heilige Gedachte te redden uit de
klauwen van de Leugen. Dit waren geen politici, die een maatschappelijk stelsel
ontwierpen; dit waren kunstenaars, dichters en denkers; idealisten, die waakten
over een idee, en de geestelijke, meer dan de maatschappelijke revolutie predikten.
Dáár zijn boeken geschreven, die de geesten nog zullen boeien, als de oorlog
waartegen zij getuigden nog slechts 'n walgelijke herinnering zal zijn.
Ludwig Rubiner (gestorven 1920) stichtte er de Zeit-Echo, waarin hij die
machtighumanitaire en zuivere gedachten neerschreef, die hem maakten tot één
der apostelen van de nieuwe Waarheid. Zijn artikelen werden later vereenigd en
uitgegeven onder den naam ‘Der Mensch in der Mitte’*.
In 't ‘Café de la Terrasse’ dichtte Léonhard Frank dat nieuwe evangelie der
menschheid, ‘Der Mensch ist gut’*, dat als 'n ‘De Profundis’ èn 'n ‘Amor vincit
omnia’ den schreeuw om verlossing der menschheid, èn de zekerheid der verlossing
heeft verwoord.
Rubiner en Frank, zij waren de zieners, en om hèn vormde zich 'n phalanx van
jongeren, die vastaaneengesloten arbeidden aan den opbouw eener nieuwe
gemeenschap, waarvan de grondslagen nauwelijks zichtbaar waren.
De Oostenrijker Stefan Zweig schreef er zijn geesten-bevrijdend ‘Der Zwang’*,
en Andréas Latzko, de lichamelijk en geestelijk door den oorlog gemartelde
‘Menschen im Krieg’, sindsdien ook in ons land bekend geworden door de vertaling
bij de Wereldbibliotheek (zie D.G.W. van Mei 1919). 'n Bizondere plaats nam de
dichter Ivan Goll in. Elzasser van geboorte, had hij bij 't uitbreken van den oorlog
de wijk genomen naar Bern, waar hij de verbindingsschakel werd tusschen de
Duitsche en Fransche intellektueelen.
Hij zond naar Parijs vertalingen van Duitsche werken, waaruit een meer dan
plaatselijke geest sprak, en in Duitschland werkte hij mee aan de verspreiding van
de werken der beste Fransche internationalisten.
Verschillende gedichten en essays van zijn hand werden gedurende den oorlog
uitgegeven. Ik noem ‘Dithyramben’,* ‘Der Torso’, ‘Le coeur de
l'Ennemie’, en, na den oorlog, ‘Astral’*, ‘Die drei guten Geister
Frankreichs’*, en eenige kleine tooneelwerken.
Tusschen Genève en Zurich, brandpunten van geestelijke verheffing, wankelde
Bern op de wip der buitenlandsche intrigues. Zetel van alle internationale
spionage-bureau's, is het de poel geweest, waar geen helder water te bespeuren
viel, en die slechts de vunze lucht van haat en laagheid uitwasemde.
Dáár was het, dat ‘l'âme française’ de roem en bewondering van eeuwen
verbeurde, om in 'n ‘service des embarqueurs’ een laaghartigheid te manifesteeren,
welke den Gallischen geest eeuwig tot schande zal blijven.
Toch is ook in Bern de stem van het universalisme niet stom gebleven.
René Schickelé, evenals Goll 'n Elzasser, had er de uitgave van de
‘Weissen Blätter’ overgebracht, en met Rainer Maria Rilke, Annette
Kolb, Claire Studer en anderen zette hij het werk, door hem reeds in
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Duitschland begonnen: de bevordering van de Fransch-Duitsche broederschap,
voort.
In zijn blad verschenen de reeds hierboven genoemde werken van Frank,
Rubiner en Latzko het eerst; hij gaf vertalingen van Rolland en Martinet;
Annette Kolb schreef er haar ‘Lettres à un mort’ in, later uitgegeven onder
den verzamelnaam Lettres d'une francoallemande (zij is van geboorte
uit den Elzas); Claire Studer publiceerde in zijn blad haar opmerkelijk boek
‘Die Frauen erwachen’*, een schrijnende onthulling van vrouwenleed in
oorlogstijd, een worsteling tevens om waarachtige levensvreugde en volstrekte
waarheid.
In zijn boek ‘Die Genfer Reise’* heeft Schickelé gepoogd zijn ervaringen
uit die jaren vast te leggen. In ‘Hans im Schnakenloch’* gaf hij op
zinnebeeldige wijze uiting aan zijn grenzen-looze denkbeelden.
Naar Bern ook was uitgeweken Dr. A.H. Fried, de bekende pacifist, die er de
uitgave van zijn ‘Friedenswarte’ voortzette.
Bij zijn dood, enkele weken geleden, hebben de dagbladen zijn beteekenis,
waarover men, na 1914, wel eenigszins sceptisch denken kan, uitvoerig in 't licht
gesteld. In elk geval, zoo de door hem verkondigde beginselen den oorlog al niet
hebben kunnen weerhouden, hij heeft in zijn vierdeelig ‘Kriegstagebuch’ een
werk nagelaten, waaruit het nageslacht de lessen leeren moge, die zijn tijdgenooten
niet hooren wilden.
Zoo is dan Zwitserland vier bange jaren lang de
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

84
schuilplaats geweest van velen, die er de kracht vonden te strijden tegen de
overheerschende leugen. Zoo is het de bergtop geweest, waarop velen ontkomen
zijn, die zouden zijn ondergegaan in de vlakte.
Vandaar hebben hun stemmen weerklonken over de woelende aarde, om er
‘vrede’ en ‘broederschap’ te verkondigen.
Hebben zij tevergeefs gesproken?
‘Le cri d'un oiseau solitaire traversant les futaies endormies au crépuscule, une
petite flamme s'obstinant dans l'ombre, voilà, à peu près, toutes les images qui nous
restent de la douceur et de la foi qui s'évertue’ schrijft René Arcos.
Voor de leugen van den oorlog is de leugen van den vrede gekomen.
Nochtans, er is ontwaking, meer wellicht dan wij zelf vermoeden.
Zij, die niet gewanhoopt hebben, hebben hun gedachten uitgestrooid op de winden.
De zaden zijn bezig te ontkiemen in de nieuwe lente, Wereldlente!
Pinkster 1921.
R. PIETERS.
Een boek van oostersche schoonheid
De Geschiedenis van Nala, een episode uit het Mahabharata; uit het
Sanskrit vertaald door Dr. H. van Prooye-Salomons. - (Uitgave W.J.
Thieme en Co., Zutphen).
IN zijn helaas in ons land weinig bekende boek ‘Philosophy of Power’, merkt J.
Herman Randall, schrijvende over onze beschaving op:
‘.... we are great and prosperous in numbers and financial wealth, but are
we great and prosperous in intellectual and spiritual freedom?.... Our age
- it is the age of the machine, the symbol of repetition and duplication.
Everything is standardized and labeled’.
De eeuw van de machine. Heel onze levensatmosfeer is doortrokken met
fabriekswalm en benzine-damp. En wij beginnen het te kwaad te krijgen in die
onzuivere atmosfeer. Wij snakken naar verfrissching. Maar: hoe deze te vinden; en
waar?
Laten wij ons niet bevreesd toonen, dat die verfrisschende atmosfeer, waarnaar
wij zoo hunkeren, niet komen zal. Zij zàl komen, omdat zij komen moet. Elk tijdperk
- ook het onze - heeft zijn beteekenis, zijn taak. Wij leven noch in een belangrijker,
noch in een onbelangrijker tijdperk, dan zij die vóór ons waren. En al dwalen wij in
ons zoeken en tasten naar het Nieuwe, geen nood: ‘wenn auch die Köpfe irren, so
fühlen die Gemüther nichts desto weniger, was sie wollen, und die Zeit drängt mit
ihrer groszen Aufgabe’ 1) .
Wat is de groote taak van onzen tijd?
Zij is de emancipatie! De emancipatie van het hart. Het ‘durf verstandig zijn’,
waarmede eens een vorige eeuw werd ingeluid, is als levensleuze onvolmaakt
gebleken. En onder een geheel andere leuze keeren wij ons tegen een leven van
koele verstandelijkheid en tot het uiterste vergrofd materialisme. Het streven naar
individualiteit, naar het bezit van eigen innerlijk leven, is kenmerk van onzen ‘nieuwen
tijd’. Is, in zijn eigenlijke wezen, het socialisme - de leer van het collectivisme - in
1) H. Heine, ‘Italien’ Kap. XXIX.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

zijn uiterste consequentie toch ook niet een uiting van dat streven naar een leven
van het hart?
Luister hoe Adema van Scheltema ons van dat Nieuwe Leven zingt:
Het daagt! Het daagt! de hemel draagt
Ons Licht naar de uiterste grenzen!
Verdraagt! verdraagt elkaar! verjaagt
Den Nacht uit de harten der Menschen!
Emancipatie! Vrijmaking van ons zelven, door ons zelven, uit ons zelven; en niet
door het ruwweg overplanten in ons leven, in ons hart, van wat er schoons is in
andere, ons vreemde, beschavingen. Ik geloof, dat dit wel eens gezegd mag worden
in een tijd, dat ziekelijke aanbidding van het Oosten mode schijnt te zijn in een
steeds grooter wordenden kring.
Wanneer Rabindranath Tagore in ons land de Stem van het Oosten doet hooren,
buigt een breede schare in deemoed voor hem neer en raken honderden in
verrukking door zijn verschijning. Men is vol van Tagore, aanbidt hem ... maar men
zwijgt over de vele westersche Tagore's die vergeefs pogen gehoord te worden,
hoewel zij ons even veel schoone en verhevene gedachten te openbaren hebben
als de groote vertegenwoordiger van het Oosten.
Of denkt men soms, dat wij, die drie eeuwen lang den Oosterling beschouwd
hebben als leverancier van koffie, tabak, suiker en thee en hem verder aan de goede
zorgen van onze soldaten en kooplieden hebben overgelaten, plotseling zóó met
hem zijn gaan meeleven, dat wij hem in zijn eigen leven begrijpen? Het lijkt er niet
op! Nog gelden voor ons met betrekking tot het Oosten de woorden van den
bekenden Engelschman G.K. Chesterton: ‘We have come, and we have conquered;
but we have not seen’.
Wij hebben het Oosten nog te leeren zien. Dankbaar zullen wij elke gelegenheid
hebben aan te grijpen, die ons in dat pogen kan steunen. En wanneer wij dan
eenmaal hebben gezien - en begrepen - is de tijd rijp voor een uitwisseling van
geestelijke goederen tusschen Oost en West. Waarschijnlijk dat dan de Westerling
van den Oosterling leeren moet hoeveel schoons in zijn
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

85
eigen beschaving, in zijn eigen levenswijsheid verscholen ligt, maar door ons
in een rustloos jakkeren naar materieel gewin verwaarloosd werd. En de Oosterling
zal dan ontwaren, dat de westersche beschaving toch nog wel beter is, dan van
haar gezegd wordt; dat Tagore wel wat al te hard oordeelt, wanneer hij zegt (in zijn
Sadhana) 1) : ‘De beschaving van Oud-Hellas werd gekweekt binnen stadsmuren.
Alle moderne beschavingen hebben feitelijk hun wiegen van kalk en steen’.
Elke gelegenheid, die ons geboden wordt om het Oosten te leeren zien, hebben wij
aan te grijpen. En zoo mogen wij blijde zijn met de schoone vertaling die Dr. H. van
Prooye-Salomons ons gegeven heeft van een der meest verhevene - en voor den
Westerling bevattelijke! - episoden uit het Hindoe-epos: het Mahabharata: de
Geschiedenis van Nala.
De hoofd-figuur van deze legende is niet Nala, de schoone koningszoon, machtig
en rijk in de wereld, maar Damayanti, de vrouw, die in hare volle overgave aan de
liefde, kommer en ellende, hoon en spot trotseerend, door haar trouw den in het
spel te gronde gerichten Nala terugvoert tot het reine Leven, waarin zij beiden geluk
en vrede vonden.
De Oostersche schrijvers, die ons vertellen van de oude Hindoe-beschaving,
leeren ons, welk een voorname, heilige plaats de Vrouw daarin inneemt. In een
groot deel der Hindoe-legenden is de Hindoevrouw de helden-figuur, het symbool
van het Reine Leven, van de Liefde, die het hoogste gebod voor den Hindoe is.
Ziehier hoe H. Maitra, in zijn werk ‘Hinduism’, het hoofdstuk: ‘The Hindu Woman’
aanvangt:
‘To a Hindu his home is a Temple, and in that Temple, the Hindu woman
is High Priestres. She has kept indeed sacredly the sacred traditions. The
first duty that a Hindu woman learns from the cradle is to make home
sacred. Sanctity is the watchword of her life’.
Heel de strijd van Damayanti is een kamp tegen de booze geesten, die haar huis
ontheiligd hebben, haar Nala van haar verdreven. Zij volgt hem op zijn vlucht in het
woud; en wanneer hij in een nachtelijk uur Damayanti slapend achterlaat, in de hoop
dat zij zonder hem zal terugkeeren tot een leven van Geluk en Voorspoed, blijkt hij
te weinig vertrouwen te hebben gehad in hare Liefde. Damayanti rust niet, voordat
zij Nala bij zich terug heeft. Ziehier, zeer in het kort, het hoofdmotief van het gedicht.
Een boek als ‘De Geschiedenis van Nala’ laat zich moeilijk in een bespreking
uiteenrafelen. Men leze het in zijn geheel en geniete van de mooie gedachten die
er in zijn neergelegd. In hoeverre de vertaler in zijn arbeid geslaagd is, staat niet
aan mij, als vreemdeling in het Sanskrit, te beoordeelen. Een Sanskrit-geleerde kan
het werk van Dr. van Prooye onder handen nemen en er - misschien! - technische
tekortkomingen in ontdekken.
De vertaler zelf zegt in zijn ‘Inleiding’:
‘Ik hoop hartelijk door deze vertaling in ruime kringen het besef te helpen
wekken, dat de studie van het Sanskrit niet iets is van ongelooflijke
dufheid, droogheid en geleerdheid, maar dat onder den sluier van die
oude taal het warme leven verborgen ligt, dat ons in zijn wezen zooveel
nader komt, als wij het onder zulk een andere belichting, dan waaraan
wij gewoon zijn, beschouwen’.
1) Vertaling Frederik van Eeden.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Mij dunkt, dat hierin Dr. van Prooye-Salomons alleszins geslaagd is. Hij heeft ons
een wonderschoon deel van het Mahabharata in onze taal weergegeven; hij heeft
ons het Oosten doen zien, in veel van zijn wonderlijke schoonheid.
De Geschiedenis van Nala moge welkom zijn aan hen, die Liefde en Trouw nog
beschouwen als fundamenten van ons leven. Nala en Damayanti kunnen ons leeren,
dat Liefde en Trouw tot machtiger daden inspireeren, dan tot een rit op een motor
met duo-zitting!
Willen wij ons leven verdiepen, dan is het noodig, dat wij ‘humbly sit on a prayerrug
sometimes instead of always running about in motorcars’, zooals de Hindoe Maitra
zegt.
Dit leert ons ook de Geschiedenis van Nala, indien wij althans nog niet geheel
vergiftigd zijn door fabriekswalm en benzine-damp. In dit geval doen wij ook maar
beter ons niet op te houden met een werk als het Mahabharata, en kunnen wij den
Oosterling blijven beschouwen als koffie en theeleverancier, dien wij aan ons
onderworpen hebben maar nooit zullen zien.
W. LUBBERINK.
Antwerpsch tooneelwerk
DE firma L.J. Janssens en zonen te Antwerpen is uitgeefster van een serie
tooneelwerken, waarvan reeds een 450-tal deeltjes het licht zagen. Twee ervan
verdienen o.i., om onderling zeer verschillende redenen, een vermelding in een
groot-Nederlandsch tijdschrift: het zijn Maurits Sabbe's Bietje en 't Was op
eersten Januari van Nestor de Tiëre.
Bietje, tooneelspel in één bedrijf, is een juweeltje van lieve en pretentielooze
gevoeligheid. De
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

86
ons toegezonden uitgaaf is een 2e druk 1) ; het stuk is al vrij oud, want de eerste
opvoering had een acht jaar geleden te Antwerpen plaats, in den Koninklijken
Schouwburg, toenmaals onder de leiding, als wij ons goed herinneren, van Louis
Bertrijn. Wie de opvoering van toen bijwoonde, zal Hubert Laroche, in de rol van
den boozen en tyrannischen broer, den notarisklerk Jean-Baptiste, en Adriaan van
der Horst in die van den goedigen en onderdrukten Monne, niet licht vergeten; en
leest men na jaren, zooals het ons ging, Bietje in zijn rustige huiskamer nog eens
na, dan verrijst als bij tooverslag het Antwerpsche tooneel, met zijn breede en warme
gezelligheid, voor 's lezers geest. Op gevaar af, bevooroordeeld-subjectief te spreken,
durven wij bekennen dat in de eerste plaats een individueele dankbaarheid ons
noopte, Bietje met lof aan te prijzen! Maar ook de lezer die nuchterder tegenover
het éénactertje zal komen te staan, zal zeer zeker bekoord worden door de allerliefste
gratie welke Sabbe - de Toovenaar van het Brugsche ‘Minnewater’ - in dit goedhartige
Nieuwjaars-spel heeft weten te leggen. En de Nederlandsche lezer die van der
Horst's spel kent en dus bewonderde, zal, met wat voorstellingsvermogen, onder
het lezen van Monne's rol zich de krakerige seniliteit kunnen indenken, waarmee
deze acteur, beurtelings verwaterd-droomerig en zwakwellustig-smakkend, zijn
houtsnijwerk (‘bloemekens en vogelkens’) zal aanprijzen of het meegebrachte ‘wijntje
van lik-mijnlip’ zal roemen! - Het stukje ademt een gezond optimisme, dat in veel
noordelijk en imposanter werk helaas verre te zoeken is...
Litteraire waarde heeft 't Was op Eersten Januari 2) van den
zoogenaamden ‘baanbreker van het realisme op het tooneel’, Nestor de Tière, den
larmoyanten schrijver van Roze Kate en Zieleketens (successen der
zuidelijke dilettanten-tooneelgezelschappen!), totaal niet. 't Is me een taaltje van
heb-ik-jou-daar, dat, vooral in een drama, zeer komisch aandoet, en als zoodanig
geeft het wel een leuk tijdverdrijf. Het behandelt den dood van 's schrijvers moeder,
op nieuwjaarsdag, en de dramatiseering van haar voorgevoel ervan (ofschoon de
Tière haar zelve een afkeuring in den mond legt van Maeterlinck's Intruse). Maar
uit folkloristisch oogpunt kan dit tooneelstukje den buitenlander veel aardige dingen
leeren omtrent het Vlaamsche familieleven en de opvattingen over
kunst-in-de-practijk, de beoefening van poëzie-, muziek- en schilderkunst in den
huiselijken kring en omtrent de Vlaamsche, licht-ontvlammende doch oprechte
sentimentaliteit die ons Hollanders zwakheid of aanstellerij toelijkt.
MARTIN PERMYS.
Bezette stad
Bezette stad door Paul van Ostayen. Originaal houtsneden en
teekeningen van Oskar Jespers. - (Uitgave van het Sienjaal, Antwerpen
1921).
Het lijkt mij betrekkelijk juist te zeggen, dat - ten deele - het dadaïsme de cultureele
parallelverschijning is van het wetenschappelijk relativisme. Ik wenschte wel, dat
éen der hoofdzakelijke dadaelementen: de betrekkelijkheidsgewaarwording, in veler
bloed en geest gekropen ware: er is daar treflijk werk te doen. Want het ware mij
bizonder aangenaam, zoo, speciaal bij hen, die er dagelijks over leuteren, die
relativiteits-‘sensatie’ wèrkelijk werd, in ‘hoofd en hart’: het zou hen, misschien, van
sommige onprettige fanatiekheden en àl te stijfkoppige stokpaardjes bevrijden; het
zou b.v. het inzicht ruimte geven, dat het - zacht gezegd - voorbarig en onnoodig
1) No. 383 der genoemde serie; 1920, frs. 1.75.
2) No. 441; id.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

en onjuist is - aan eenig kunstwerk een zoogeheeten ‘eeuwige’ waarde toe te kennen:
zij zouden wellicht gaan toegeven, dat, kortweg, zoo iets als een ‘eeuwig kunstwerk’
niet bestaat, want beide begrippen, ‘kunst en eeuwigheid’, zouden hun dan, als vele
andere begrippen en andere geestelijke waarden en functies, zeer betrekkelijk en
veranderlijk en vergankelijk en wisselend voorkomen; zij zouden, waarschijnlijk,
gaan inzien en ervaren, dat alle hoog-gebenedijde ‘absoluutheden’: de schoonheid
- in casu - afhankelijk zijn van duizend-en-een imponderabilia en dat wat voor hen
op een bepaald tijdstip, in bepaalde omstandigheden (licht, temperatuur -), onder
reeksen van onberekenbare invloeden, enzoovoort - mooi is, dat nog niet behoeft
te zijn voor anderen, in andere condities. Integendeel. Laten we spaarzaam zijn met
de tallooze eeuwigheden, die wij dagelijks te verspelen krijgen.
Ge zult soms, bij een cigaret, subtieler sensaties te savoureeren hebben, dan bij
aanschouwing van ‘onsterfelijke’ kathedralen; het kan u gebeuren, dat een glijdend
blad u meer verraadt van de laatste dingen dan de Apocalypse, en het kan u
gebeuren van niet; het lijkt mij een eenvoudige werkelijkheid, dat een schilderij, 't
welk verkeerd hangt, een verfoeilijk ding wordt en dat de ‘Absolute Schoonheid’
ervan slechts te ervaren valt op 4 Augustus 's middags om kwart voor vier. Alles
schommelt hachelijk op nuances, alles hangt van de belichting af.
U, kameraad, dien de schim van den Zwerver geeselt, u slaat dit uur: alle
vastheden, alle eeuwig-
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

87
heden, alle tradities brijzelen; u drijft het bloed, wislend, van stad tot stad;
schoonheden sterven onder uw ademtocht, uw blik brandt werelden open, eertijds
erts en steen; door onvermoede, al-bekende dreven klappert uw schaduw in de
spitse nacht - van wat, naar waar? Beurtelings, in den Chaos der al-betrekkelijkheid,
zijt gij meester en knecht - want wat heet leven nog, en wat heet dood? wat noemt
ge geest nu, en wat noemt ge stof? ‘Wein oder Blut, wer kann's unterscheiden?!’ -
Ik meen, meer ter zake, en wat precieser nog: dat hun - en hun getal is stijgende -,
wien het inzicht in en het gevoel voor de relativiteit van veel ‘waarden’
onvervreemdbaar eigen werd, vele ‘algemeen-geldende, algemeen-menschelijke’
normen ontglippen, en dat zij van eenig werk niet meer - en is dat niet genoeg? -
zullen zeggen (en zéér extatisch toch, misschien) dan dat het hun in een zeer
bepaald geval een zeer schoon ding mocht lijken - en dat hun nochtans datzelfde
werk na een jaar, na een dag een onverdraaglijk vod kan worden.
Een zoo-georiënteerde, die heel wel, soms, in staat kan zijn, zijn wereldbeeld te
verwerkelijken - hoewel mij tot dusver geen enkel geslaagd, literair werk in deze lijn
in handen kwam - en dus: dichter moet heeten, zal tevens de gelukte werken,
geconcipieerd van uit een ànder levens-‘gevoel’ als ‘kunst’ kunnen aanvaarden en
niet Apollinaire (‘verouderd’, overigens) uitspelen tegen Verlaine. En het is juist deze
consequentie, die veel modernen, op hinderlijke wijze, ontbreekt. Ik meen echter,
dat wie het kunstenaarschap van Mondriaan loochent, omdat het niet is het
kunstenaarschap van Vincent, van alles, wat mij, nu, kunst schijnt te zijn, niet al te
veel kan savoureeren. Suum cuique.
Het feit, dat in 1921 in Antwerpen een boek verschijnt, ontstaan uit een mentaliteit,
waarin futurisme (deels) en dadaïsme (eveneens: deels) hoofdzakelijke stroomen
zijn, (opnieuw: men vergeve mij deze en andere, steeds onjuiste benamingen, min
of meer onmisbaar echter tot het omschrijven van een gesteldheid-van-geest), lijkt
mij zoo zeer te roemen, dat ik wel zeggen wilde: schande over òns kikkerland, waar
behalve Bonset en een enkele expressionist, hier en daar, in de literatuur niets
nieuws te signaleeren valt. Het is belangrijk, dat België, ondanks een Vlaamsche
beweging, ondanks Wies Moens c.s. (op zichzelf zeer ‘menschelijke’ symptomen,
maar anachronismen schier) blijkens dit boek, bijvoorbeeld, den laatsten, denk ik,
dans van West-Europa meedanst; het is voor mij hoog te waardeeren, dat het
opnieuw, naar ik op school mocht leeren ‘het slagveld van Europa’ is: want in dit
werk heeft iemand bijna alle moderne gesteldheden weten samen te grijpen; dit op
zichzelf is een daad. Het zou natuurlijk zeer te verfoeien zijn, indien hij de tallooze
mogelijkheden, waarin de geest van nu zich differentieert, assimileerend, hun
individualiteit ontkrachtend, aaneenplakte, want het waar' een stijlloos, waterig
dilettantisme; maar ik voel, dat het Van Ostayen gelukt is, zich tot brandpunt te
stellen voor den lichtval van heden en hier. Hij deed inderdaad den uitersten stap,
die iemand op dit oogenblik in België doen kan. Ik meen, dat de zuid-nederlandsche
pendant van Bonset er nog niet zijn kan: het neo-cubisme is daar te zwak nog; want
Bonset meen ik te zijn een neo-cubist met dadaïstischen inslag (of omgekeerd), en
Van Ostayen, ‘daaraan nog niet toe’, in hoofdzaak (hij is gecompliceerd) een futurist
met dadaïstischen inslag. (Het is, nog eens, een hachelijk bedrijf mentaliteiten, die
zich innerlijk zoozeer wijzigen kunnen met eenig-isme te beschelden, maar een
zekere continuïteit der persoonlijkheid waarborgt, misschien, dat hij, voorloopig, nog
langs dezen weg te benaderen is).
Bonset heeft mij van de realiteit van zijn wereldconceptie (die ik dus slechts ken
uit zijn opstellen) langs aesthetischen weg, in zijn X-beelden, niet kunnen overtuigen.
Van Ostayen ten deele. Ik kan niet nagaan, nog, of dit op een gebrek aan kunnen
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

ij hem wijst, of op een gebrek aan, zeg maar ‘ontvankelijkheid’ bij mij. Dat ik echter,
terwijl ik van hem geen artikelen las, zijn wereldbeeld mij meen te kunnen
reconstrueeren, bewijst dat hij het - ten deele - in zijn kunstwerk verwerkelijkte. Er
is in hem van de mentaliteit der futuristen: het dynamische, het heroïsch-avontuurlijke,
het simultaneïstische, de haat aan het plechtige, sentimenteele (hoewel, hier en
daar, staan dingen, tè week van sfeer, te gevoelvol; die Marinetti verketteren zou:
‘de treinen hebben het matte ritme van moeë mensen’ -) en overgaand naar 't
dadaïsme: het paradoxale, het ‘nihilistische’ van den spot (die vaak heel grof is).
Hij past ten deele de techniek toe der futuristen, maar zeer ten deele - en met de
‘ritmiese typografie’ opereert hij bekwaam. Er is echter in hem, soms, iets van het
‘idee-en-mensch expressionisme’, dat hij theoretisch meer verachten zal nog dan
ik; er is hier en daar iets, zelfs, van het naïve, dat er buiten vallen moest. Er is echter
vrijwel niets van het heldere, nuchtere, van den strakken geest van het cubisme; er
is niets van de zuiverheid van Apollinaire (den literairen tegenhanger, eenigszins,
van Picasso, waarin, wonderlijk, ik soms Verlaine hoor). Maar ik meen, dat Van
Ostayen, alles in alles, vele mogelijkheden gelukkig samengreep, en dat er kans
is, dat hij zijn gecompliceerd ‘levensgevoel’ deels heeft verwezenlijkt.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

88
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

89
Voorloopig, echter, lees ik liever George, onder anderen, wiens wereld mij
vertrouwder is, - en wiens kunstenaarschap ik, zelf gansch anders georiënteerd
overigens, van alle huidigen het hoogste stel. Maar men moest inzien, meen ik, dat
kunst op duizenderlei wijze ontstaan en zijn kan, en dat ook de modernsten onder
de modernen, zoo zij aan wat hun het ‘leven’ is vorm kunnen geven, dichter hebben
te heeten, voluit.
H. MARSMAN.
[Boekenschouw]
Romans en novellen
Zondaresje, door Fenna de Meyier. - (Uitg. Maatschappij voor Goede en
Goedkoope Lectnur te Amsterdam. - 1921).
Ein Märchen aus alten Zeiten, das kommt mir nicht aus dem Sinn...
Alweer een boek, dat de verhouding behandelt, waarin, bij den tegenwoordigen
maatschappij-vorm, de enkeling met zijn persoonlijke eischen, zijn persoonlijken
aanleg, zijn karakter, zijn aangeboren hoedanigheden, staat tegenover de groote
persoonlijkheid: het conventioneele Men.
Onze persoonlijkheid kan zich niet losmaken van de overgeërfde eigenschappen
en kwalen, en geen paedagoog, geen zenuwarts, zal het kind behoeden voor
zenuwziekte, wanneer het, onder bepaalde omstandigheden verwekt, de kiemen
er voor bij zich draagt.
Goed gekarakteriseerd is het lesje van den zenuwzieken vader aan zijn prikkelbare
dochter: ‘... maar je moet leeren je te bedwingen, begrijp je. Anders wordt je
zenuwziek en daar hebben we nu genoeg van. Omdat ik het ben, behoeven jullie
't nog niet te worden. Ik heb in mijn jeugd geen vader gehad om me zelfbeheersching
te leeren, dat is ellendig genoeg. Maar jullie zal ik er voor bewaren’. Doch het hielp
niet. Ach neen, het hielp immers nooit, dat gepreek! Al willen onze goedmeenende
ouders en grootouders dat niet bekennen, het niet zien zelfs. Men geneest geen
kanker door de wond te bedekken. De oorzaak, het huwelijk tusschen ongezonden,
moet niet plaats hebben.
Onze maatschappij kan zich echter, ook op het punt van huwelijk, moeilijk
losmaken van de conventie. Waarom? Wordt zij niet belemmerd door een chaos
van gedachten en meeningen, zoodat zij niet zuiver een weg, een doel bespeurt?
Al mogen we aannemen, dat ook de natuur wel eens aan revolutie doet, een zoo
fijn gecombineerd en geïnstrumenteerd stelsel als dat hetwelk wij de menschlijke
psyche noemen, die des te gecompliceerder wordt waar het een zich-samenvoegen
van twee geesten betreft, zal hoogstwaarschijnlijk slechts langs evolutioneelen weg
zich ook in dit opzicht vrij weten te maken.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

FENNA DE MEYIER
Immers hoe verhevener de geest is, hoe vrijer hij wordt; en vrijheid sluit in zich het
niet behoeven acht te geven op meeningen en uitspraken van anderen.
‘The head can be beaten small enough to fit the hat’. Aldus Chesterton in: What's
wrong with the world. Zoo iets gaat echter niet in medewerking met de natuur. En
was de natuur ooit pervers of doelloos?
‘The only logical cure for all this is the assertion of a human ideal’ gaat Chesterton
door.
En idealen hád het meisje, wier leven Fenna de Meyier ons voor een deel
beschrijft.
Het frissche, levensechte meisje, dat vol vreugde, vol moed - die geen moed was,
wijl ze 't leven niet kende - zich gaf in de reinste liefde aan den reeds-getrouwden
man, die haar liefhad, den omgang met haar vermeed, omdat hij geen ploert wou
zijn, en ten slotte, toen hij het fel-begeerende, onbewuste meisje geen weerstand
meer kón bieden
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

90
- hij was immers slechts 'n mensch - haar meenam naar Parijs.
Tot hier is het werk prachtig, echt.
De overbekende Montmartre-tafereelen geven het boek - jammer genoeg - een
banaal tintje, nog verhoogd door wat oorlogs-reminiscentie: vluchtelingen, enz.
Maar daarna, tegen het slot, is de schrijfster weer zichzelf.
Heel mooi: de ‘brieven aan Stefaan, die nooit werden verzonden’.
Er dwalen gedachten door het werk, die uiting zoeken en mogelijkheid van
ontplooiïng. Alleen: kruipen ze altijd in de goede richting? ‘Ich glaube die Wellen
verschlingen am Ende Schiffer und Kahn’.
Toch blijft het een interessant werk.
JEANNE VEEN.
De vier ruiters uit de Apocalypsis. Roman door Vicente Blasco Ibanez.
Geautoriseerde vertaling uit het Spaansch van M. van Raalte. (De
Gouden Serie). - (Uitgegeven door J. Philip Kruseman, Den Haag).
Het is opmerkelijk, dat het gruwelijk oorlogsgebeuren in zijn dierlijke ruwheid en
onbegrensde bandeloosheid enkelen schrijvers een aanleiding is geweest tot het
in woorden verklanken van de teerste en zuiverste aandoeningen hunner ziel, die,
evenals de natuur, steeds tracht het vaak labiele evenwicht te herstellen of althans
te stutten.
Stilgebauer is in zijn Inferno I en II hierin weinig gelukkig geslaagd, Barbusse
verliest zich in Le Feu te diep in de donkere krochten van het afzichtelijke, maar
in boeken als L'Appel du Sol, Gaspard, La Vie des Martyrs, en
niet het minst in het hierboven genoemde, zijn het vooral de sentimenten van
hoogeren zin, vermengd met die van zeer alledaagsch gehalte en gewoon
menschelijk allooi, welke in tijden van heftige beroering zich snel ontwikkelen en
omhoog worden gestuwd, en als 't ware een sublieme poging vertolken van het
wezen, dat zich redden wil uit den poel van bruten hartstocht en zijn rampzaligen
nasleep.
Ditmaal is het geen zoon van een der elkaar goedgezinde of vijandige naties, die
ons een boek heeft gegeven in nauw verband met den jongsten oorlog, maar de
Spanjaard Ibanez, die in 1914 te Parijs gevestigd, zóó werd gegrepen door den
Krach van den wereldvrede, door de plotseling en steeds heviger ontwrichte en
uiteengerukte levenstoestanden, door de schrijnende contrasten tusschen heden
en verleden, dat kort na den slag aan de Marne van zijn hand een werk verscheen
- een groot en grootsch werk - waarin de schok trilt van den reusachtigen schrik en
de bedwongen snik om zooveel jammer en verwoesting. En waarin iedere zin
onmisbaar is en ieder woord iets te zeggen heeft.
Ik wil niet trachten in korte trekken den rijken inhoud mee te deelen van dit
zeldzame boek, dat een bewijs te meer is van de potentie tot welke het talent van
een begaafd kunstenaar kan worden opgevoerd. Het is te machtig van opvatting
en uitbeelding, te breed van conceptie en forscher nog in zijn groei en ontplooiïng,
dan dat ik niet zou begrijpen hoe elke poging van een beoordeelende pen, die aan
anderen de veelzijdige schoonheid van dit meesterwerk zou willen verklaren, ver
beneden het hooge peil moet blijven waarop de geniale schrijver zelf staat.
Menigeen zal vooral worden geboeid en bekoord door de afwisseling, die het
boek hem biedt in zijn verscheidenheid van feiten en tafereelen, en het moet worden
erkend dat de tegenwoordige tijd weinig auteurs bezit, die zulk een weelde van
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

kleuren op hun palet hebben en deze zóó weten te schikken en te mengen, dat
steeds de harmonie bewaard blijft en nooit bontheid de overhand krijgt. En de minder
oppervlakkige lezer, die dieper speurt en zich bewust is dat bewondering met
goedkooper middelen de groote massa kan worden afgedwongen dan waardeering
den enkeling, zal zich dankbaar voelen gestemd jegens den werker, die hem zooveel
voorname en tegelijk realistische schoonheid gaf, en die - wàt het onderwerp ook
mocht zijn - den soberen, typeerenden vorm wist te kiezen, waarvan alle pathos of
effectbejag verre blijft.
De eenvoud van den eminenten schrijver stempelt zijn boek tot een werk van
buitengewone distinctie, van grandezza zijn Spaansche afkomst waardig. De
personen zijn niet in zijn brein ontworpen als mannequins voor zijn eigen
denkbeelden en voorliefden. Ieder lééft, en heeft zijn gemotiveerd recht van bestaan,
van denken en handelen als vastomlijnd individu in het groote complex van den
roman.
Misschien meent de lezer in den aanvang van het verhaal, dat vooral aan Julio
en diens hartsbelangen de auteur de meeste zorg heeft besteed, maar even later
verbaast hij zich over de menschen- en wereldkennis door den schrijver verzameld
om een veelzijdige, oerkrachtige figuur te scheppen als een Madariaga te midden
zijner Zuid-Amerikaansche veekudden en rijkdommen, of het strakke, tot in draadfijne
bizonderheden uitgesponnen beeld van een Marcel Desnoyers. En ook de omgeving,
of de personen, die in logisch verband meer op het tweede en derde plan komen
te staan, worden nooit verwaarloosd. Figuranten kent Ibanez niet, en zonder ooit in
herhalingen of doellooze uitwei-
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

91
dingen te vervallen, werken ook de schijnbaar nietige factoren mede om het fraaie
mozaïek samen te stellen.
Door het gansche boek gaat een stroom van levendige actie. Het is of Ibanez
slechts dàn schrijft, wanneer de inspiratie hem dringt. Nooit getuigt zijn stijl noch
zijn observatievermogen van vermoeidheid of verslapping, - het is alles pris sur
le vif en als 't ware op 't oogenblik zelf vastgelegd, - nooit verzuimt hij een toets
te raken of een trek dieper uit te beitelen, als deze kunnen bijdragen tot verrijking
van den karakteristieken inhoud.
De heer M. van Raalte gaf ons in bijna onberispelijken vorm een Hollandsche
vertaling, en heeft met de ver van gemakkelijke bewerking van dit
boek-uit-den-vreemde onze litteratuur een dienst bewezen, die - naar wij hopen -
door velen naar waarde zal worden geschat.
IDA HAAKMAN.
Het huisje aan de sloot, door Carry van Bruggen. (Amsterdam,
Maatschappij voor Goede en Goedkoope Lectuur, 1921)
Er was een vreemd-gespleten indruk in mij na de lezing van dit boek, een serie
verhalen uit kinderleven, die, waar zij steeds hetzelfde kind betreffen, een geheel
vormen. Daar is eenerzijds mijn diepe bewondering voor de buitengewone knapheid
van dit werk, voor de klaarheid, de zuiver-gevoelige juistheid, waarmee iedere
aandoening, iedere nuance van een aandoening wordt genoteerd, doch
daartegenover rijpt een verzet juist tegen deze knapheid die het hier uitgebeelde
kind een overbewustheid geeft die niet des kinds is, ja, tot welke slechts een gering
aantal volwassenen reikt. Verder denkende om tot een oplossing van deze tweespalt
te geraken kom ik er als vanzelf toe vast te stellen, dat wij in het hier uitgebeelde
kind niet kunnen zien ‘een’ kind, doch hebben te zien het bizondere, het
uitzonderingskind dat eenmaal Carry van Bruggen was, Carry van Bruggen, wier
klare sterke geest ‘Prometheus’ schreef. En toch rijst achter deze conclusie zelfs
nog mijn aarzelend bezwaar: was ooit zoo bewust het innerlijke leven zelfs van dit
uitzonderingskind? Terugblikkend in de rijkbevolkte diepten van het nog in haar
levend verleden aanschouwde de schrijfster wat eens haar kinderziel vervulde en
zij teekende het op met haar bewustheid van nu, in die klare, doeltreffend juiste
woorden die haar nu ten dienste staan. Dit zou op zichzelf geen bezwaar behoeven
te zijn wanneer de verschillende episoden in dit boek waren verhaald als door een
objectief van buitenaf beschouwende; zij zijn daarentegen als vanuit het kind-zelf,
onmiddellijk geschreven. Hier is 't het kind, dat zijn eigen aandoeningen zich bewust
maakt en deze bijna immer feilloos-juist verwoordt. En wel ondergaat een kind alle
menschelijke aandoeningen, gewoonlijk zelfs heviger en feller dan een volwassene,
doch het komt aan het zich realiseeren, het zich bewust maken daarvan slechts
zeer onvolkomen toe. Daarom is het dat deze kinderverhalen, waarin voortdurend
een onmiddellijk contact is tusschen het kind en den lezer, en de tusschenpersoon
der schijfster wegvalt, het zoo moeiteloos-juist verwoorden van alle indrukken
schaadt.
Maar boven dit bezwaar, dat ik tegen de meeste dezer vertellingen heb, leeft toch
mijn bewondering voor dit rijke diepe werk. Rijk om de tallooze schakeeringen van
zijn gevoels-inhoud: vreugde, verlangen, weemoed, verwondering om het leven,
huiver voor het onbegrepene; diep wijl het immer raakt aan het
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

heimelijkst-verborgene, het meest-wezenlijke onder elk ‘geval’. (Dat nergens het
‘geval’ om zichzelfswil werd verhaald behoeft bij een superieure geest als deze
nauw' vermeld).
Daar is al dadelijk dat prachtige begin ‘De Reis’. Het kleine meisje en haar
tweelingbroertje op een zomerachtermiddag samen leunend over het sloothekje,
bevangen door het mysterie van de lichte zomerwereld met zijn geuren en kleuren
en geluiden, een bevangenheid die zij alleen maar gevoelen. Dan de wondere
sensatie van hun reis door de sloot op de schuit van den ‘vaatjesman’, van waar af
de wereld zoo verbijsterend anders is. Simpel is het geval, even simpel is het
verhaald, in zuivere begrenzing is alleen verwoord wat in de kinderziel-zelf tot
bewustheid kwam, doch heel hun beklemming om het mysterie, heel hun
verwondering om het leven, die zij zich niet bewust kunnen maken, worden den
lezer scherp en zuiver voelbaar. Juist dit is 't wat ik als contrast met het zooeven
door mij geformuleerde bezwaar wensch naar voren te brengen.
Zooals dit voortreffelijke eerste hoofdstukje zijn er meer: ‘De weddenschap’ (hoe
prachtig dit kinderlijke - èn menschelijke - grijpen willen van het éene oogenblik,
waarin, door de omwisseling van het daagsche tafelkleed voor het feestelijkblanke
Sabbath-tafellaken, ineens over alles en iedereen de heilige Sabbath-stemming
daalt), ‘Bloemen maken’, met dat moeilijke tasten van het kind naar wat het eigen
hart beroert, het ontroerende ‘Broodborgen’, ‘Het Wonder’. ... Neen ik wil liever niet
opsommen; er zijn er slechts weinige, waarin niet, al was het slechts een oogenblik,
het bezwaar in mij rees, en toch zijn al deze vertellingen mij stuk voor stuk zoo lief.
Wat mij het sterkst in welhaast elk ervan trof is
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

92
de houding van deze kinderziel tegenover het leven, haar diepe verwondering vol
schroom en vreugde om het simpelste levensding, de houding van elke
menschenziel, die diep, hevig en bewust het leven ondergaat.
Zoo gaf mij dit boek, ondanks het telkens rijzend doch zoo graag vergeten
bezwaar, een prachtigrijk beeld van een rijk-geschakeerde en bizondere kinderziel,
opbloeiend in het warme Joodsche gezinsleven, waarvan - als een afzonderlijke
bekoring - de eigenaardige atmosfeer om elk dezer tafreelen waart.
MARIE SCHMITZ.
Folklore
Neerlands volksleven, door D.J. v.d. Ven. Met 350 afbeeldingen naar
fotografische opnamen en reproducties naar merkwaardige oude platen.
- (N.V. Uitgev. Maatsch. en Boekhandel voorh. P.M. Wink te Zaltbommel.
1920).
Op dit boek vestigen wij gaarne de aandacht. Het wil, naar de samensteller in zijn
Woord Vooraf opmerkt, een inleiding en opwekking zijn tot vaderlandschen
cultuurarbeid. Bij zijn verwerken van het veelomvattend feitenmateriaal heeft hij er
vóór alles naar gestreefd een ‘zoo opgewekt mogelijk’ beeld 1) te schetsen van het
Nederlandsche volksleven, zooals dat triomfeerde in den folkloristischen optocht
van het vaderlandsch historisch volksfeest, dat in 1919 te Arnhem is gevierd.
Schoon dit werk een 366 groote pagina's beslaat was toch deze omvang veel te
beperkt om werkelijk de Nederlandsche volkskunde naar waarde te behandelen.
Echter heeft voor eenige jaren Dr. Jos. Schrijnen ons in zijn bekend werk een schema
gegeven dat een hechten grondslag bood voor de wetenschappelijke studie onzer
volkskunde, zoodat de heer van der Ven meende er zich toe te kunnen bepalen zijn
gedenkboek zoo populair mogelijk te houden en daarin een eerste poging te wagen
tot het inleiden van een gecentraliseerden Nederlandschen volkskunde-arbeid.
Daartoe roept hij de belangstelling in van een zoo groot mogelijk aantal in den lande.
Want slechts samenwerkende arbeid van alle belangstellenden (leeken of niet) kan
de folklore brengen uit den uithoek der geleerde vorschers naar het toekomstige
brandpunt onzer nationale cultureele aandacht: het Nederlandsch Openlucht-museum
op den Waterberg te Arnhem.
1) Fraai gezegd is dit niet en duidelijk is het evenmin. Een ‘zoo opgewekt mogelijk beeld’? Wij
zouden hier verwacht hebben: een zoo juist mogelijk beeld. Of bedoelt de schrijver, dat de
ware opgewektheid ons eigenlijk ontbreken moet als wij nagaan hoeveel er van het
karakteristieke en eigendommelijke in huizenbouw, gebruiken en kleederdrachten reeds
verdwenen is of ten doode staat opgeschreven, als offer van een alles nivelleerenden tijdgeest?
Is dus die opgewektheid eigenlijk een beetje opgeschroefd? Wij kunnen 't niet helpen, dat de
Inleiding zelf ons voorkomt tot die vraag eenige aanleiding te geven. Er worden wel wat al te
gretig woorden in gebruikt als ‘cultuurbezit’, ‘nationale eigenwaarde’, ‘stamtrots’ etc.
H.G. -
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Groeveneugers uit de omgeving van Elburg.
Het eerste vaderlandsch historisch volksfeest heeft aan duizenden verbaasde en
bewonderende Nederlanders zeven dagen lang in schier eindelooze reeks van
feesten, wedstrijden, demonstraties en optochten getoond, hoe kleurig en in welke
groote verscheidenheid ons plattelandsvolk zijn zeden en gebruiken, kleederdracht
en huisinrichting nog in eere houdt. Maar de indrukken waren te verrassend, volgden
elkaar te snel op. En daarom te meer mogen wij dankbaar zijn dat de enthousiaste
heer van der Ven met een schaar van onvermoeide fotografen dit alles heeft
vastgelegd voor ons en voor 't nageslacht.
Niet minder dan 350 afbeeldingen, afzonderlijk op kunstdrukpapier ingevoegd,
versieren dit werk. Wat den tekst betreft - deze is in twee afdeelingen gesplitst. De
eerste behandelt de beteekenis van 't Nederlandsch Openlucht-museum, waarbij
meer dan 100 met zorg gekozen foto's de belangrijkste boerenwoningtypen in beeld
brengen, welke vroeg of laat op den Arnhemschen Waterberg geconserveerd dienen
te worden.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

93
Daaraan sluit dan aan het betoog van den schrijver over de noodzakelijkheid om
ook het roerend bezit der natie te bewaren, het bezit aan volksliederen, zangen,
dansen, spelen, zeden en gebruiken. Een tweede landjuweel kan in dat opzicht een
prachtige gelegenheid bieden om de verdwijnende en ten doode opgeteekende
nationale kleederdrachten te inventariseeren 1) . Op zulk een feest vindt men
vergelijkingsmateriaal te kust en te keur; men kan de oude draagsters en dragers
zelf ondervragen, b.v. over de wisselingen in de mode ten plattenlande, over de
benaming der
Het laatste tooneel van ‘eene Noord-Hollandsche Vrijstermarkt in 1696’ of ‘Tetjeroen te
Schermerhorn’. Dit was een oud kluchtspel, dat omstreeks het midden der vorige eeuw een
‘gekuischte’ bewerking onderging, maar bij Isaac Duim te Amsterdam in 1734, 1741 en 1743
reeds uitgegeven werd. We zien hier het vroolijke slottooneel met den heer van der Linden
in de rol van Leendert van der Scharen, schout en herbergier te Schermerhorn.
kleedingstukken etc. Zoo is er nog een massa te verzamelen; waartoe men
provinciegewijze te werk moet gaan, meent de heer van der Ven. En ... dit werk
moet men niet aan de folkloristen van professie alleen overlaten. Nog minder in wat
de samensteller noemt ‘den nationalen gemeenschapsarbeid ten bate onzer
volkscultuur’ (men zie intusschen onze bescheiden noot) een louter dilettantisch
streven zien. Men bedenke namelijk met Burckhardt, dat: ‘Universal sein heisst nicht
möglichst vieles wissen, sondern möglichst lieben’.
De liefdevolle medewerking alleen zal in staat blijken hier den wetenschappelijken
specialist steeds weer versch materiaal te schenken. En daarom is het thans wel
de rechte maand om dit boek met enkele woorden bij de Gulden Winckellezers
aan te kondigen. De vacanties staan voor de deur. Spoedig zullen weer alle hoekjes
en gaatjes van ons mooie vaderland gevuld zijn met stedelingen, die, juist wijl zij er
zoo nieuw en frisch in komen, in vele opzichten oog zullen blijken te hebben voor
wat er typisch' en karakteristieks zich voordoet in de omgeving die hen tijdelijk
herbergt. Dat alles kan materiaal, vaak zeer waardevol materiaal, blijken voor den
folklorist. Ook het lezen en doorbladeren van dit boek met zijn rijkdom aan
afbeeldingen zal allicht bij sommigen een herinnering wekken aan soortgelijke
gebruiken in hun woonplaats of omgeving. Dat zij dit dan aan den heer van der Ven
doen weten. Hij zal er een dankbaar gebruik van maken.
Voor 't overige twijfelen wij niet, of deze uitgave zal er zeker toe bijdragen om het
aantal leden der Vereeniging ‘Het Nederlandsch Openlucht-
1) Inventariseeren. Een nuttig werk! Maar ... cultuurarbeid? Cultuur veronderstelt zoo iets als
groei, organischen samenhang. En hier is toch eigenlijk meer van mummiefieering sprake.
H.G. -
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

museum’ te doen stijgen en, als straks in 1924 weer door den lande de oproep
klinkt: ‘Viert
94
Spakenburger visschersmeisje met de zwarte pluimmuts.
allen mede het tweede nationale landjuweel’, het aantal deelnemers met duizenden
te vermeerderen.
H.G. -
Vlaamsche volksvertelsels, opgeteekend door Guido Gezelle. Voor 't
eerst in boekvorm uitgegeven door Maurits de Meyer. Met teekeningen
van G. Verdicht. - (De Sikkel, Antwerpen. Em. Querido, Amsterdam).
Grootmoeder zat in het hoekje bij den haard. En de kleinkinderen zaten rondom
haar. En ze keken vol verwachting naar haar gerimpelden, tandeloozen mond; want
ze wisten dat het verteluurtje was aangebroken. En grootmoeder kende van die
mooie en aardige vertelsels.
Grootmoeder hield de kleinen nog even in spanning, keek glimlachend den kring
rond. Toen begon ze:
- Wantje Wekkers was een weeuwe en heur jongen hiet Waan.
‘Gaat voort!’ zei Wantje tegen Waan, ‘en maakt dat je aan je brood komt’.
Waan ging voort, op het zeggen van zijne moeder, en hij achterhaalde 'nen kramer.
-
En grootmoeder vertelde de heele historie, tot aan het mooie slot, als Waan
Wekkers een rijkmanskind tot vrouw bekomt.
De kinderen keken toen mekaar eens lachend aan, verschikten een beetje, en
keken dan weer naar grootmoeder; want ze wisten wel dat er nog meer zou komen.
En ja:
- Laat me nu dat vertelselke vertellen van Mette-Moeie.
Daar was ne keer een katte en ze hadde kennisse met eene muize, en ze hadde
mij toch die muize zoo wel weten te flikflooien en te paluffen dat ze heur liet gezeggen
om te gâre te weunen en menage te houden.
Peist e keer! -
Toen dit spannende vertelsel, waarin het arme muisje zoo tragisch aan zijn eind
komt, uit was, en de kinderen weer wat op hun verhaal waren gekomen, vroeg
grootmoeder:
- Heb je nog 't vertelderke gehoord van Pietje op den Pereboom?
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Sint Pieter en Sint Pauwels kwamen een keer gewandeld nabij de stad Harelbeke,
in die oude tijden van de forestiers van Vlaanderen, Liederick de Buck en consoorten,
en 't regende stijf, zoo dat ze dweers deur nat waren. -
Och, kinderlijke lezer, neem dit boekske met ‘deze vijf lieve vertelseltjes, die Guido
Gezelle zijn volk heeft afgeluisterd en voor ons heeft opgeteekend’, eens ter hand.
Ge zult genieten, ze in dezen vorm tot u te hooren komen - want ge moet vooral
zorgen dat ge ze innerlijk hoort. En ge zult glimlachen bij het zien van de naieve
houtsneden die erbij staan. En ge zult u verheugen dat in dezen duren tijd, zoo'n
simpel boekje zoo schitterend, op hollandsch papier gedrukt, is uitgegeven.
P.L. VAN ECK JR.
Jean Aicard †
Half Mei overleed te Parijs op 72-jarigen leeftijd de vruchtbare, conventionneele,
overgevoelige, traditie-verheerlijkende, sentimenteel-rechtsche Provençaal: Jean
François-Victor Aicard, geboren te Toulon in 1848, een vieux de la vieille,
officier van het Legioen van Eer, lid van de Académie Française, kortom, een
oerdegelijke zeurkous, dien destijds Georges Duhamel, toen deze nog zijn
humanitarisme niet in de practijk zijner critiekkunst toepaste, allerheerlijkst op zijn
plaats zette naar aanleiding van Aicard's verzenbundel Hollande-Algérie,
waarin hij Zeeuwsche landschappen of in-burger vreemdelingen-genietinkjes
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

(On fume, on boit, je me distrais.
Bière ou skiedam, cela dissipe!)
95
opdraagt aan allerlei Hollandsche onbekende grootheden....
Aicard heeft echter niet alleen de dichtkunst beleedigd. Deze succesvolle auteur
veroorzaakte drama op drama en roman op roman. De nederigheid was zijn fort.
Hij wendde ook zijn beroemdheid aan om anderen af te breken: hij schreef critieken,
en waarom ook niet? Hij werkte voor den huiselijken haard, dien hij met
onbeschaamde gemeenplaatsen verheerlijkte. De Société des Gens de
Lettres onderging langen tijd zijn presidium. (Thans is het gelukkig Edmond
Haraucourt, die deze Vereeniging voorzit). In 1879 bezocht hij Nederland en
trechterde zijn reis om tot een verzenbundel, Visite en Hollande. Zijn
Poèmes de Provence (1874) werden door de Académie bekroond. La
Chanson de l'Enfant voedt vele schoolbloemlezingen. Miette et Noré
(echo van Mireille) behaalde den Vitet-prijs (1881). Onder zijn romans zijn Le
Roi de Camargue (1890), Le Pavé d'Amour, Tata (1901) Maurin
des Maures (weergalm van Tartarin) en L'Illustre Maurin de meest
bekende.
Zijn heengaan zal voor niemand anders onaangenaam zijn dan voor zijn a.s. opvolger
in de Académie, die redenen zal moeten zoeken om den voorgeschreven lof van
den overledene te zingen.
MARTIN PERMYS.
Het voorschrift der ouden: de mortuis nil nisi bene wordt door onzen
medewerker niet in practijk gebracht. Mochten er lezers zijn die over Jean Aicard
iets gunstigers te zeggen hebben, dan stel ik ook daartoe mijn kolommen gaarne
open.
(Red. D.G.W.)
Ten allerlaatse male keizerin Eugénie
Ofschoon wij de discussies over deze quaestie gesloten hebben, willen wij
billijkheidshalve nog even vermelden, dat de firma Sijthoff te Leiden constateert,
hoe onze medewerker, de heer Buis, blijkens zijn laatste stukje nu den uitgever
Brockhaus tot ‘de historie’ maakt: ‘het recht in hoogste instantie waarvoor wij ons
vanzelf sprekend te buigen hebben’.
Dit is thans onherroepelijk het àllerlaatste woord.
(Red. D.G.W.)
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Letterkundig leven uit de juni-tijdschriften
De Stem.
Van Jan Prins eenige Gedichten. Ik weet niet, vraagt Plasschaert:
Ik weet niet, of ge ooit, zinnende in u zelven, bedacht wat de Stad kan
zijn voor een waaksch oog en voor een waakschen geest. Ik weet niet of
gij haar ooit zaagt, zooals zij toch is te beschouwen: als een Schoone
Vervloeking. Maar zoo u dat mocht zijn overkomen, dan is in u een
rijke zekerheid gegroeid omtrent veel, dat anderen luchthartig voorbijgaan.
Ge zult dan begrepen hebben, waarom in de stad de morgen het eind
van den avend is, en niet het einde van den Nacht; ge zult dan gevoeld
hebben dat de lichten, die daar aan de hooge staketsels bengelen,
bengelen over afgronden. Ge zult dan begrijpen, waarom ge in zulke
kloven nooit den morgen ontmoet, en het morgenkrieken, maar ge zult
weten ook, dat in de Stad het Leed zich eindeloos schakeert. En het Leed
is onze Rijkdom, zoo als onze vreugd. Het Leed is die Rijkdom, die ons
gewoner werd, en het Leed verzint subtieler, beweegt onophoudelijker,
is niet te mijden; het Leed is altijd bezig met zijn roetdof Web. Maar wij
willen dezen Rijkdom niet erkennen; wij vlieden hem onophoudelijk. Wij
hebben tegen het Leed de Feesten gevonden, die dorre medicijn tegen
dat invretend zeer. Of meent ge, dat om iets anders, die willige kudden
's avends optrekken naar de theaters, om daar de bizarre Tooneelspelers
te zien, wier handen neêrhangen uit hun mouwen, als lichte bloemen, die
in 't verterend licht worden tot onwezenlijkheên? Meent ge, dat om iets
anders daar de menschen zitten in het felle witbleekend licht?
Als ge 't anders meent, zult ge den tragischen de Toulouse Lautrec (1864-1901),
over wien Plasschaert hier schrijft, meent hij, nooit verstaan.
Henriëtte Barbe besluit haar novelle ‘Een Weerzien’. Prof. August Vermeylen
schrijft over Botticelli en zijn tijd, (bij eenige afbeeldingen). Urbain van de Voorde
deed voor ‘De Stem’ een laatste keuze uit de gedichten, die weldra als bundel onder
den titel ‘De Haard der Ziel’ het licht zullen zien. Herman Wolf eindigt zijn
beschouwing over de Wijsbegeerte van Dr. J.D. Bierens de Haan.
De heer Ernst Groenevelt heeft op zijn hoogen brandstapel van den modernen
vrouwenroman inderhaast ook ‘Het Schamele Deel’ van Elis. Zernike geworpen.
Daartegen verzet zich Dirk Coster. Men mag de natuurlijkheid - natuurlijke liefde of
't zij maar zinnelijkheid alleen - niet verwerpen, omdat zij natuurlijk is en zich niet
in ieder kunstwerk direct omzet tot hooger geestelijke krachten.
Men kan niet eischen dat dit geschieden zal, men kan het hoogstens
hopen! Men kan hoogstens hopen, dat in een kunst-
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

96
werk, de natuurlijke gevoelens in hun ontwikkeling tot steeds stiller vreugde
en tot diep begrip ontbloeien zullen, door alle verwikkelingen en
verduisteringen henen. Men kan weten, dat iedere zinnelijkheid een
voorvorm der natuurlijke liefde, iedere natuurlijke liefde een voorvorm is
der religieuse liefde, dat iedere religieuse liefde eenmaal in een ongekende
vervulling opgaan moet, - men kan weten kortom dat het leven door een
dringende kracht tot veredeling bewogen wordt, die van herboorten tot
herboorten stuwt, en dat dit geldt voor natuur en geest gelijkelijk. Men
kan dit weten, en hopen dat in ieder individueel geval, in ieder afzonderlijk
kunstwerk deze kracht zoo volledig mogelijk werkzaam wezen zal, en
overwinnen zal en geluk en schoonheid baren zal, geluk in het leven,
schoonheid in het kunstwerk. Maar dit te eischen, dat is de groote
dogmatische vergissing geweest van alle eeuwen, van alle religieus
gestemde kunstcritiek tevens. Hier loopt de bijna onmerkbare, maar
absoluut werklijke scheidslijn tusschen wat men het litteraire dogmatisme
en het litteraire idealisme noemen kan, tusschen de eisch en de hoop.
Zij die eischen, verwerpen zoowel in de kunst als in het leven, de
natuurlijkheid omdat zij natuurlijk blijft, - zij die hopen, aanvaarden de
natuurlijkheid ook als zij natuurlijk blijft, en eerbiedigen haar als leven dat
van alle mogelijkheden is verzadigd.
De kunst in haar stijging tot de volmaaktst-denkbare schoonheid, heeft
vele gradaties.
Groot-Nederland.
Frans Coenen, in de voortzetting zijner Studies van de Tachtiger Beweging, staat
nu stil bij wie hij ‘de bezinners’ dier beweging noemt, en bij hun critiek: in de eerste
plaats bij Willem Kloos, uit wiens classiek geworden Perkinleiding hij veel citeert.
Coenen noemt het het noodlot der tachtigers: dat zij komen moesten tot hun eisch
van het verenkeld individueele, waarbij op den duur met dat individueele niet meer
werd bedoeld elks persoonlijk eigene, maar het allerbijzonderst eigene dat maar
van enkelen kon zijn. Zoo bleven de 80ers ook in hun blik op de hun voorafgaande
generatie te eenzijdig, meent Coenen.
Dat de litteratoren van de zestig en zeventig jaren geen individualisten
mochten heeten, is duidelijk genoeg. Maar men beweerde, dat zij evenmin
gemeen-gevoeligen mochten heeten, dat alle gevoel hun eigenlijk
vrijwel ontbrak. Dit was de grief en de critiek der Tachtigers. Niet dat hun
vóórtijd anders, maar dat hij in dat anders-zijn zwak, flauw en futloos was.
Dat hij van aard collectivistisch, toch maar zoo'n sloom en bleek
collectivisme te aanschouwen gaf.
Vandaar hun scherp oordeel.... dat naar mij voorkomt ook in dezen zelfden
gedachtegang nog te individualistisch was, tenminste in de beoordeeling
van sommige afzonderlijke dichters. Zelfs de zwakke uitdrukking van
zwak gemeenschapsvoelen heeft toch het recht met zijn eigen maat
gemeten en daarnaar beoordeeld te worden. Dat naar de nieuwe normen
veel van dat oudere gedichtsel onzin bleek, pleit er daarom nog niet tegen.
Naar de maat van nuchtere redelijkheid gemeten, is een niet onbelangrijk
deel van de Tachtiger poëzie ook onzin. Het is maar de vraag of het
(zwakke) gevoel van den tijd in dien onzin werd neergelegd en er uit
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

nagevoeld, dan wel of de uitdrukking faalde en de onzin.... voor allen
zonder zin bleef. Dat hebben de Tachtigers niet bedacht, en dat konden,
dat mochten zij, als revolutionnairen, ook niet bedenken. Hun taak was
afbreken en opruimen eerst, om vervolgens te bouwen.
Wij noemen uit de aflevering verder proza van Amélie de Man, J.L. Walch en Cyriel
Buysse, en poëzie van Heinrich von Kleist (vertaald), M.H. Werkman en J. Dijkstra.
Dr. F.H. Fischer begint een beschouwing over ‘Onze Beschaving’, en stelt de vraag,
waardoor het toch komt dat geheel anders geaarde volken zich nog altoos maar
blijven vormen aan het vreemd verleden eener classieke beschaving en, wat meer
is, daarin ook werkelijk het beste opvoedingsmateriaal vinden. Daar moet iets
haperen, meent Dr. Fischer, en hij stelt zich voor daarom allereerst het wezen der
classieke opvoeding te onderzoeken. Hetgeen in het volgend nr. geschieden zal.
De Hollandsche Revue.
Na het overzicht der ‘Wereldgeschiedenis’ vinden wij onder ‘Belangrijke
Onderwerpen’ o.a. melding gemaakt van Psychical research; het uitsterven van
beschaafde volken; Franciscus van Assisi (naar aanleiding van de voordrachten
door pater Borromaeus de Greeve in verschillende plaatsen des lands over dezen
heilige gehouden). De Karakterschets is gewijd aan Groningen's burgemeester Dr.
E.v. Ketwich Verschuur, die met groote stelligheid de stelling verdedigt, dat wie 't
voorzitterschap van den Raad ook in deze verwarde, anarchistische tijden niet
aandurft, geen burgemeester wezen moet. In de rubriek Vaderlandsche Kunst heeft
K. Wijbrands het o.a. over de Hollandsche meesterwerken der schilderkunst te
Parijs, en A.E. over de verschillende Molière-opvoeringen; in de rubriek Nederland
en het Buitenland gaat K. Wybrands o.m. ditmaal Mevr. Kooy-van Zeggelen en
Louis Couperus te lijf. Couperus heeft in de Haagsche Post Scipio met Cato verward
en 't was te verwachten dat de heer Wijbrands er als de kippen bij zou zijn om den
‘grooten schrijver’ daarvoor hardhandig op de elegante vingeren te tikken. Deze
vergissing, zegt hij,
is typisch voor zeker soort van Hollandsche litteratoren, deze ontstellende
onwetendheid in heel gewone zaken.
Deze Meneer noemt zich, t.a.p.: ‘een de Oudheid beminnende toerist’.
Als hij eens een 2de-hands lexicon kocht, om wat van die Oudheid te
weten te komen...?
Dat geeft allemaal niets: men huldigt Couperus in Holland toch. Dat kàn
daar!
Ja, heer Wijbrands: dat kan daar. Omdat men in Holland gelukkig nog wat meer
logica schijnt te bezitten dan gij met al uw... schooljongenskennis (‘wist de heer
Couperus dat niet? hij behoorde het te weten: elke schooljongen weet het!’ aldus
triomfantelijk de heer W. naar aanleiding van Couperus' vergissing). Want in Holland
begrijpt men wáárom men Couperus huldigt ondanks zulk een enkele vergissing.
Gij schijnt te meenen dat men hem niet huldigen kan omdat hij een dergelijke
vergissing maakt. Zoo doet een schoolmeester ook, die een blauwe potloodstreep
zet bij een verkeerden naamval in het opstel van een geniaal leerling. De andere
ondermeesters knikken geleerd met het hoofd en de leerling blijft misschien wel
zitten. Maar de leerling wint het per slot van rekening tòch, meester, al verstreept
ge dan misschien een gros blauwe potlooden! Daarentegen niet geheel zonder
eenige instemming citeeren wij van den heer W. de volgende boutade:
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Eene mitrailleuse tegen de communistische protest-stakingen! De
Gilden hersteld! Het algemeen kiesrecht afgeschaft, en een uiterst beperkt
kiesrecht voor zéér ontwikkelden, en voor hen die den Staat financieel
steunen. Leerplicht! Werkplicht! Gezamenlijke propaganda-stakingen
strafbaar. Kostelooze, en vlugge, Rechtsbedeeling, zoowel civiel als
crimineel.
Heerendienst-in-arbeid, voor wie niet betalen wil, of kan, in geld. (Geld
is immers arbeid!) Vrijheid van Godsdienst. Beperkte vrijheid van drukpers,
in elk geval met verantwoordelijkheid van den schrijver voor de
aanwijsbare gevolgen zijner woorden.
Regeering van het Intellect! Waar op de 100 individuen toch
minstens 51 minderwaardig zijn - en ik druk mij hier gematigd uit -
waar er minstens op één professor tien putjesscheppers of ‘losse’
werklieden komen, is het idioot om den putjes-schepper een gelijk recht
te geven als zijne meerderen, zoodat de stemmen van Kees Klomp en
Jaap Raapsteel die van... b.v. Prof. Niermeyer dooddrukken.
Is het eigenlijk niet bitter dat men dergelijke dingen nog in het licht moet
stellen?
Ieder verstandig mensch is het er in zijn diepste binnenste mee eens;
ieder fatsoenlijk intellectueel is doordrongen van de fouten van het
tegenwoordig maatschappelijk stelsel; niemand vermag tegen het door
mij hierboven gezegde iets waarlijk steekhoudends in te brengen....
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

*6
En toch sukkelen wij voort, van de eene werkstaking naar de andere. Tot
de heele boel voor goed stokt.
Als men eens eene Vrijzinnig-Aristocratische Partij oprichtte??...
Als Boek van de Maand wordt v.d. Ven's ‘Neerlands Volksleven’ besproken.
Vragen van den Dag.
De Nederlandsche ‘letterkundigen’ (vooral tusschen aanhalingsteekens!) en de
Nederlandsche critiek schijnen er tegenwoordig van te moeten lusten. De heer
Wijbrands zetelt in de Hollandsche Revue als hun rechter; Mr. D.J. van Doorninck
roept hen in de ‘Vragen van den Dag’ voor zijn vierschaar in een opstel over ‘Publiek
en litteraire critiek’. In een debatingclub heeft deze heer de stelling verdedigd: ‘De
openbare litteraire critiek in Nederland is in 't algemeen òf onbevoegd, òf
onbehoorlijk en dikwijls beide’.
Mr. v.D. had zijn stelling met opzet ietwat scherp gesteld in de hoop debat uit te
lokken en event. te vernemen dat zijn oordeel te kras was; maar zie... men zweeg.
En dus... En 't ergste is wel: niet alleen de zuiver litteraire critiek treft dit vonnis; ook
de wetenschappelijke litteraire critiek valt er onder: Querido, Prof. te Winkel, Adama
van Scheltema, L.v. Deyssel, maar ook Dr. E.B. Kielstra, Prof. Mr. Paul Scholten,
P. Eldering en Dr. C.E. Hooykaas krijgen een veeg uit de pan.
Nu laat ik in 't midden òf en in hoeverre de heer van Doorninck in sommige der
door hem genoemde gevallen misschien gelijk kan hebben. Ik ben niet van meening
dat hij in alle gevallen (b.v. die van Adama v. Scheltema en Prof. te Winkel) de plank
geheel mis slaat. Integendeel. Maar dat neemt niet weg dat ik hem in zijn stuk toch
op veel bedenkelijks betrap. 1 o . insinueert de heer v. Doorninck; wat hij juist aan
anderen verwijt. Of is het geen insinuatie om bij zijn beschuldiging van Querido: ‘Hij
zet [bourgeois]-kunstenaars als Couperus... telkens hakken’ in een nootje aan te
teekenen: Althans vóórdat deze Q.'s ‘Koningen’ had geprezen. Kan de heer v.
Doorninck hier eenig verband bewijzen? Zoo niet, dan had hij dit nootje niet
mogen neerschrijven.
Maar er is meer. Dr. Hooykaas heeft in het Handelsblad van een boekje van Ds.
Bakels geschreven, het na lezing zóó diep in zijn boekenkast te hebben weggestopt,
dat het hem nooit meer onder de oogen kan komen; tòch brengt hij aan 't slot dier
bespreking een ‘eeresaluut’ aan den schrijver. Waarom? De heer van Doorninck,
al even groot en logisch criticus als de heer Wybrands, zal het u zeggen. ‘Wel, die
schrijver is een geloofsgenoot van hem en moet dus als zoodanig beëeresalueerd
worden!’
De zaak ligt natuurlijk (ieder onbevooroordeeld lezer van Dr. Hooykaas' critiek
zal mij dit moeten toestemmen) een beetje anders. Dr. Hooykaas vindt Ds. Bakels'
boekje persoonlijk smakeloos en naar den vorm onsympathiek, maar moet toch
Bakels de eer geven van op zijn manier, eerlijk en onvervaard, een apologeet te
zijn voor wat hij als waarheid ziet, de waarheid nl. en het goed recht der religie
tegenover ongeloof en materialisme. Van Dr. Hooykaas kan men toch moeilijk
verwachten dat hij op dit punt indifferent zou zijn. Vandaar dus het wegstoppen en
tegelijk het eeresaluut. Van een tegenstrijdigheid of ‘onjuist inlichten’ is hier voor
zoover ik zien kan geen sprake.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Er is nòg meer. L.v. Deyssel heeft in een bespreking van v. Looy's ‘Feesten’ van
de bekende ‘gewone’ wandeling der twee verloofden uit den minderen-stand
geschreven dat deze beschrijving er uit ziet als: zeer burgerlijk realisme, terwijl het
is niet alleen wijsgeerige kunst, maar tevens wijsgeeriger èn meer kùnst, dan
een werk van z.g. strekkingskunst, waarin bv. de vraag behandeld zou worden: wat
meer werkelijk aanwezig is: het subject of het object etc. Hierbij voegt van Deyssel
dan nog deze verklaring: dat dit realisme dáárom wijsgeeriger is wijl een wijsgeerige
stelling of stellingen-complex een hoogeren toestand bereikt waar het tot iets niet
slechts gedachts maar tevens gevoelds wordt en zoo zeer gevoeld dat het zich in
een voorstelling uitdrukt. Zeer juist en zeer waar, zou men zoo zeggen. Niet echter
aldus de heer van Doorninck. Ik ben, zegt hij,
Ik ben overtuigd dat de auteur bij het schrijven ervan even weinig aan
wijsgeerige stellingen als b.v. aan zuurkool gedacht heeft. Van Looy
pleegt in zijn geschriften juist alle dikdoenerij, geleerdheidsvertoon en
tendentieuse bijbedoelingen te vermijden; zijn kunst is in 't geheel geen
‘wijsgeerige kunst’, zooals Van Deyssel beweert, doch zuivere
beschrijvingskunst, ‘de aller-individueelste expressie van de
aller-individueelste emotie’ (Kloos). Met wijsbegeerte heeft deze kunst
niets uit te staan.
Ziezoo, dat weten wij dus. Die wandeling is ‘zuivere beschrijvingskunst’, omdat
de auteur daarbij aan geen wijsbegeerte gedacht heeft. Of deze beschrijvingskunst,
die is: verbeeldings kunst, niet in hoogeren zin, als synthetische kunst,
als een openbaring van den absoluten geest, krachtens haar aard vanzelf wijsgeerig
wordt - dat is blijkbaar iets wat deze heer, die op hoogen toon ‘de critiek’ komt
afstraffen, zich blijkbaar nooit heeft afgevraagd. Enfin, wij zwijgen verder. 't Is niet
onwaarschijnlijk dat de heer van Doorninck voor een goed deel gelijk heeft met zijn
bewering dat er veel onbevoegde critici rondloopen in ons land. Als hij dan zichzelf
daar voorloopig maar bij rekent.
De Gids
Het meest belangrijke in De Gids van deze maand vond ik voor mij in Prof. Huizinga's
critiek op 't bekende werk van Oswald Spengler: Der Untergang des Abendlandes.
Ziehier de conclusie waartoe Prof. H. in zijn artikel ‘Twee worstelaars met den Engel’
komt.
Spengler heeft gefaald, omdat hij twee werelden van gedachte heeft willen
verbinden, waartusschen geen andere brug is dan de regenboog. Met
het diepste van zijn geest is hij thuis in het mystische, in het gebied, waar
wij weten, dat in waarheid alle gebeuren ‘Schicksal’ is, dat het verlorene
toch nog is en dat getal en maat waan zijn. Doch in dat gebied hebben
de historische dingen geen namen meer. Door de historie te willen
verklaren met de middelen der mystiek heeft Spengler een absurde
historische denkwereld geschapen. Een wereld, waarin elk gebeuren
slechts de beteekenis heeft van een verwezenlijking van strekkingen, die
als oersymbool de cultuur waren meegegeven, enkel van verwezenlijking,
niet van een kiem of voedingsbodem voor het later komende. Een wereld
derhalve, die afbreekt achter ieder oogenblik. In zulk een wereld leef ik
niet, dat weet ik heel zeker.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Elseviers Geïllustreerd Maandschrift.
INHOUD. Constable en Turner, door J. de Gruyter, (met 7 illustr.). - Granada, door
P.C. van der Wolk, (met 13 illustr.). - Syctghen, beschouwing van een schilderij van
Aelbert Cuyp, door Dr. Jan Veth, (met 6 illustr.). - Nachtelijk Menuet, door C.
Tielrooy-de Gruyter. - Najaar, door Aart van der Leeuw. - Een Zondag (Fragment),
door Nico Rost. - Romantische Liederen, door Ben van Eijsselsteijn. - Kroniek. -
Boekbespreking, door H.R. en D.Th.J.
Nederland
geeft o.m. een voortzetting van Maurits Wagenvoort's roman ‘Waarom nièt?’, een
fantasie van toekomstige familiezeden en maatschappelijk leven. Ralph Springer
vervolgt zijn roman ‘Salon-Bolsjewiki’, welken hij omschrijft als een bijdrage tot nader
begrip van het wezen der dictatuur van de Fransche Pantalon. De bedoeling van
dit onder auteurs en tijdschriftredacteuren spelend, hier en daar nog al doorzichtig
verhaal, schijnt: aan te toonen dat er in Nederland tijdschriftleiders zijn bij wie de
kans voor jonge schrijfstertjes op plaatsing van haar werk in nauw verband staat
met de meer of mindere bereidwilligheid dier jonge dames tot het vertoonen van
haar à jour-bekleede beenen en de witte strookjes van haar respectieve pantalons.
- Een literatuursoort in mijn oog al even akelig als de genoemde soort van
redacteuren, gesteld dat ze er zijn.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

97
Quérido's oude waereld en Hopman's kritiek
DE heer Frits Hopman heeft ons, schrijvers van letterkundige kritieken, gezamenlijk
in onze hemden getoond. In een essay, verschenen in het Mei-nummer van ‘de
Gids’, ontleedde hij de beide dikke boeken van Quérido, waarvan wij het eerste deel
in dit periodiek bespraken, en waarvan het tweede deel, ‘Zonsopgang’ nog altijd ter
beoordeeling op onze schrijftafel lag. Hij tracht in die essay te betoogen hoe voos
en schijnschoon die breed gebarende boeken van Quérido zijn, en indirect richt zich
zijn geesel tegen de heele letterkundige kritiek, die al te veel aan mooipraterij, aan
koestering van reputaties doet, en zich vervreemden gaat van haar eigenlijke taak:
stem-geven aan het artistiek geweten van ons volk.
Indien wij ons allen zoozeer in onze beoordeeling van Quérido hebben vergist,
dan dienen wij ons wel te verbergen van schaamte, en voorshands ons te onthouden
van het geven van oordeelen, aandachtig luisterend naar wat het leven ons in
werkelijkheid in literatuur vertolkt of niet vertolkt. Er is behalve inkeer ook schijnheilige
boetedoening mogelijk na 's heeren Hopmans literair flagellantisme. Wanneer een
kritikus komt, die den durf heeft den leugen te ontmaskeren, de renommée aan te
tasten, dan is er aanstonds een schare ‘modern’-voelenden bij de hand, die den
onbarmhartigen en ondernemenden beeldstormer napraten; maar waar het den
heer Hopman niet te doen is geweest om letterkundige revoluties te ontketenen en
tegenover een gëijkte Quérido-vergoding een gëijkte Quérido-verguizing in het leven
te roepen, maar enkel en alleen om een kalm, uit het wezen opgekomen woord te
spreken over een renommée waarvan hij de voosheid waarachtig gevoelde, zal hij
het òns niet euvel duiden, indien wij, in zijn geest en bedoeling, na zijn rake en
indrukwekkende kritiek doen uitkomen, wáár hij mis is en waarom Quérido voor ons
nog niet is onttroond.
De kritiek van den heer Hopman, - dit moet op den voorgrond worden gesteld, -
beperkt zich in hoofdzaak tot eene ontleding van Quérido's stijl, beelding, phantasie.
Zijn opmerkingen over diens ‘zwakke geschiedbeschrijving’ en ‘poover levens-inzicht’
moeten wij voor kennisgeving aannemen, zij worden niet veel verder ontwikkeld, al
kunnen wij dan uit den geest en de spheer van zijn kritiek afleiden, dat hij ook over
het motief, over de ideëele bedoeling van het geheel nauwkeurig moet hebben
nagedacht. Toch treft het verwijt van onvolledigheid den kritikus Hopman
onvoorwaardelijk. Waar hij den rechtvaardiging van zijn kritiek vond in een ethische
drijfveer, had hij tot plicht, zijn standpunt uitvoeriger te verdedigen, had hij ten minste
een hoofdstuk van ‘de Oude Waereld’ moeten bekijken, onder zijn literaire loupe
moeten plaatsen, en zich,
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

98
wat de beschouwing der geheelen betreft, niet mogen beperken tot aanduidingen.
Dit neemt niet weg dat zijne beschouwingen over het stijl-karakter van Quérido's
werk de vrucht zijn van bezinning en gewetensvol onderzoek, hoezeer er een
belangrijk kritisch element in blijft verduisterd, - hetgeen wij straks zullen aantoonen.
Welke grieven heeft Hopman tegen Quérido? - Hij richt zich tegen diens sier-lust,
hij mist bij Quérido gevoel van plastiek, het talent van clairobscur, het aanvoelen
van de stof der dingen. Quérido's tableaux zijn, volgens Hopman, zonder stemming,
het samengesteld gevoelselement komt bij Quérido van woorden en voorstellingen
afzonderlijk. Er is geen poging gedaan om de stemming van het landschap als
eenheid op te vatten en weêr te geven. - En deze laatste stelling werkt Hopman met
voorbeelden nader voor ons uit. Wanneer Chateaubriand zegt: une flotte ionienne
baissait ses voiles pour entrer au port, comme une troupe de colombes passagères
ploie ses ailes pour se reposer’, dan geeft - aldus Hopman - die vergelijking ons
een innerlijke gewaarwording, die niet door het beeld van het neerlaten der zeilen
wordt bijgebracht, maar wel degelijk bij de waargenomen werkelijkheid behoort.
Quérido echter geeft andersoortige vergelijkingen. Hij spreekt bij voorbeeld van
cypressen, ‘roereloos en streng oprijzend als obelisken van zwart-groen gesteente’.
Die vergelijking geeft ons een tweede beeld, dat wel mooi en suggestief is, maar
dat het oorspronkelijke geheel verdringt in plaats van het aan te vullen. Daarnaast
geeft Hopman o.m. het voorbeeld van de beschrijving der Xerxesfiguur. Quérido
spreekt van Xerxes' ‘barnsteenglanzende oogen’. Maar - aldus Hopman - barnsteen
glanst niet, en de vergelijking wil ons alleen geven den zwakken geur van oude
tijden en de associatie van het sproke-wonder. Quérido bepaalt door zijn beeld niet
het wezen, de psyche van wat hij wil beschrijven, maar hij is tevreden met de
schoonheid. In zijn zin fonkelt de trouvaille, de schoonheid wordt gezocht in
secundaire aandoeningen. En, zoo betoogt Hopman verder, psychologisch is de
uitwerking van zulk een schrijftrant verrassend. Wij zien een wereld niet alleen door
een temperament, maar door een stijl. Woorden, wendingen, beelden, zijn niet
gekozen om de zuivere, meest volkomen weergave van het innerlijk beleefde, maar
ter wille van hun eigen, vaak onpassende kleur en romantiek. En dit verhullen van
de waarheid gaat, volgens Hopman, door, op elk niveau. De Xerxes-gestalte van
Quérido is niet een historische gestalte - van den historischen Xerxes weten wij
bijster weinig af, - maar alleen een product van Quérido's phantasie.
De kritiek van Hopman is, bij al haar scherpte en fijnheid, bij al haar betrekkelijke
juistheid, onbillijk. Onbillijk is het reeds, aan een werk dat als hoofdzakelijke literaire
bedoeling heeft, een subjectieve phantasie te zijn van een historisch gegeven, den
eisch van historische exactheid te stellen. Is de historische phantasie een
ongeoorloofd letterkundig genre? Een waarlijk kunstenaar kan u de psyche van een
bepaalden tijd doen aanvoelen of u een voorstelling omtrent dien tijd doen
aanvaarden, waardoor ge werkelijk, waardoor ge menschelijk wordt ontroerd, ook
al zou hij minder gegevens hebben over dien tijd dan een middelmatig
historie-beoefenaar.
En de omstandigheid dat Quérido den lust had in zijn ‘Boek der Toelichtingen’
den door hem beschreven tijd historisch-wetenschappelijk te benaderen, is voor de
letterkundige qualificatie van zijn eigenlijk werk van geen beteekenis. Het boek der
Toelichtingen moet, literair beschouwd, geheel afgezonderd van het eigenlijk werk
worden gezien. Hier bewuste, daar onbewuste bedoeling. Ja maar, wil Hopman
uitroepen - daar heb ik u nu juist gevangen! Dat subjectief-historische bij Quérido
deugt óók niet. Hij geeft niet den ‘geur’ der historie, hij geeft surrogaat, hij geeft de
historische associatie, het overladen historische beeld, dat hem zelf genoegen doet,
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

dat niet alleen niet wetenschappelijk, maar ook niet psychisch ingaat tot de spheer
der oudheid, die de schrijver ons geven wil.
Ons dunkt dat hier een tweede onbillijkheid jegens Quérido is begaan. Hopman
generalizeert. De overlading, het ‘secundaire’ van Quérido's beelding, eigenschappen
welke volstrekt niet voor de eerste maal door Hopman zijn vastgesteld, maar wier
constateering het accompagnement is geweest van allen die over Quérido
waardeerend of bewonderend hebben geschreven (c.f. van Deyssels aanteekeningen
over Quérido, c.f. ons opstel over het eerste deel der Oude Waereld in dit tijdschrift),
- die overlading is niet alleen het gevolg van Quérido's persoonlijke voorkeur
voor opsmuk. Wie Quérido's ‘Oude Waereld’ nauwkeurig leest, zal ontdekken dat
dezelfde epitheta ornantia zich met een zekeren regelmaat bij hem herhalen.
Hij zal ook ontdekken, dat het adjectief dikwijls dezelfde functie vervult als bij de
antieken; dat het, in tegenstelling tot wat de moderne psyche vraagt, die eerder in
literatuur samentrekking van verschillende sentimenten in enkele woorden verlangt,
- als het ware het adjectief samen denkt met het substantief. En wanneer Quérido
termen bezigt als ‘de grootsprakige monden der menschen’, als hij spreekt van
‘Xerxes' amberglanzende oogen’, dan geeft dat juist de psychische reminiscentie
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

99
van het historische, dan doet Quérido's werk ons aan als het werk der antieken,
waar heel vaak het adjectief (glaukopis Athènè, rhododaktulos Eoos) geen andere
dan traditioneele beteekenis had, maar dat toch, door òns modernen gelezen, dikwijls
de speciale bekoring geeft aan die oude poëzie. In de bedoelde gevallen bereikt
dus Quérido juist niet door het subjectivisme, maar door een werkelijke, innerlijk
gevoelde en innerlijk vertolkte associatie te scheppen. Dezelfde opmerking geldt
voor des schrijvers Oostersche beeldspraak.
Wat is nu het gevaar bij Quérido? Wij wezen daarop in ons eerste artikel in ‘den
Gulden Winckel’ over de ‘Oude Waereld’. Het gevaar is dat er verwarring en
disharmonie komt tusschen zijn modern impressionisme en de plaatsen, waar hij
in zijn beeld het werkelijk historische en historisch-beleefde geeft. - Maar het is
onrechtvaardig den geheelen Quérido te verwijten wat Quérido in bepaalde
onderdeelen van zijn werk bedrijft. Zonsopgang is vol van een fijne, ‘innerlijke’
beelding, die onmiddellijk de psyche karakterizeert. ‘In de afkoelende avonden, als
Xerxes uit fijn gevlochten palmkorfjes lichtbruischend honingbier deed schenken’.
‘Vier reushooge, bronsroode Nubische fakkeldragers stonden in de hoeken van zijn
ontzaglijke koningstent armgestrekt, de toortsen onbeweeglijk in de donkre hand...’
Dit ziet men wèl, hier is de totaal-indruk niet verdrongen. Zulke plaatsen zijn in
even grooten getale te citeeren als de plaatsen, welke Hopman ten bewijze van de
gegrondheid zijner disqualificatie geeft.
Maar naast deze min of meer bijkomstige grieven, hebben wij een grief tegen den
Heer Hopman ten principale. Hij redeneert van een literatuurbegrip uit, dat niet
universeel is. Hij stelt als norm de innerlijkheid (een norm waaraan Quérido op vele
plaatsen voldoet), maar hij verliest het bestaansrecht van een temperament als
Quérido in onze literatuur uit het oog. - Moeten wij Wagner verloochenen, omdat
wij iets begrepen van Mozart? Immers neen. Moeten wij het subjectivistische,
exuberante temperament uit onze literatuur verbannen, omdat wij wellicht van
Schendel verkiezen boven Quérido?
Het komt in literatuur niet alleen aan op de geestelijke kleur of nuanceering, maar
vooral op de persoonlijkheid. Welnu, Quérido is een persoonlijkheid, een
persoonlijkheid met al haar deugden en gebreken. Ondanks het subjectivisme, het
verblindende van zijn beelden, ondanks de overladenheid die vaak de spheer
verduistert, tilt deze schrijver ons op en draagt hij ons mee op de machtige oratorie
van zijn stijl. En wij willen, naar aanleiding van Zonsopgang, niet nalaten nog eens
te herhalen wat wij in deze Xerxes-creatie van Quérido zien (cf. onze literaire Kroniek
in het Utrechtsch Dagblad van 27 November 1920).
De Xerxes-gedachte van Quérido is de heerschersgedachte. Ze houdt in: het
heroisch-individualistisch besef dat van Deyssel eenmaal heeft gedemonstreerd
aan Napoleon en Lodewijk XIV.
Het is het goddelijk besef, het besef van den geest te zijn die de wereld schept,
een besef dat in ons allen kan wonen, maar dat in de Koninklijke gestalte den vorm
krijgt van een heerscherschap. Daartegenover nu, verschijnt in Xerxes het bijna
dierlijk-natuurlijke, dat in den aanvang van het boek, waar de Koning een Egyptischen
slaaf laat geeselen, even volstrekt is als zijn geestelijk zelfgevoel. Het heeft den
vorm van een onberouwde wellustige wreedheid. En de schrijver heeft begrepen,
hoe hij bij voorbaat alle zwakheid in de Xerxes-figuur moest elimineeren, hoe Xerxes,
volstrekt en volmaakt moest wezen als heerscher èn als wreedaard, alvorens hij
dezen heros zijn tragedie vinden deed. Er is in de figuur van Xerxes den factor
aangebracht der oud-Perzische, in de dynastie hooggehouden zuiverheid en
kuischheid. De zuiverheid van het vuur, het Perzische element bij uitnemendheid,
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

gloeit in deze bladzijden. - In de beschrijving van Xerxes' hartstocht voor de Jacht
komt scherp naar voren, dat er perioden in zijne opvoeding zijn, waarin hij tot de
hardheid des levens naar voorvaderlijke wijze werd getraind. Zoodat het
heerschersbeeld volkomen in onzen geest staat, uit drie heroische trekken
samengesteld: hoogheid, kuischheid en wreedheid.
Maar nu komt in die heerschersfiguur, in den heros die geheele volken striemt tot
zijn persoonlijk genoegen, de wankeling. Een angst doorhuivert hem in de eenzame
nachten. Hij wil den dorst doen lesschen van een zijner slachtoffers, die wegsterft
aan de schandpaal op het moment dat de Koning zich wentelt in zijden kussenen.
Hij wil den dorst lesschen van een zijner gemartelden, om wien hij speciale wachten
heeft uitgezet, opdat iedere teuge waters hem zou blijven onthouden.
Maar als zijn vertrouwde gunsteling er hem aan herinnert, dat het zijn geweten
is hetwelk hier spreekt, dan scheldt hij hem verachtelijk, want Koning Xerxes voelt
in zich de waarde die boven het geweten staat. Dit is het tragische van dit boek: de
angst zonder bekentenis, de wankeling die niet wordt aanvaard, en wel verre van
eene ontwikkeling te zijn naar die wankeling, doet het boek haar reeds gevoelen in
het eerste hoofdstuk, wanneer de voorzeggingen van een Aegyptischen gevangene
den Koning tot onrust brengen.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

100
Wij weten dat de Xerxes-figuur zal breken, dat de heerschersgedachte eenmaal
moet wijken voor de gedachte der gerechtigheid, maar nog houdt zij zich omhoog,
de antieke gedachte der boven rechtvaardigheid zich verheffende, op eigen wezen
zich beroepende volkomenheid.
En zoo zou men Quérido's boek kunnen noemen de Persoonlijkheidsidee aan
den rand van den afgrond, hetgeen in onzen tijd, die de persoonlijkheid ziet wankelen,
van beteekenis is.
De heer Hopman heeft nu aan te toonen, dat deze algemeene gedachtengang òf
poover is, òf onjuist door ons geïnterpreteerd. Voor ons blijft ‘Zonsopgang’, ook al
zou de karakteristiek van den heer Hopman omtrent Quérido's vooze beelding,
vooze stijlwijze geheel juist zijn, zijn waarde houden als gedachte-structuur.
Het is in het algemeen verband der literaire kritiek wel goed dat er dingen gebeuren
als waartoe de heer Hopman het initiatief nam. ‘Een onbeduidend of een slecht
geschreven boek is minder schadelijk voor de cultuur van een land dan een blinde
kritiek’. Wij geven dit den heer Hopman toe. Maar een blinde kritiek is minder
schadelijk dan een blind napraten van kritiek.
Het publiek weet nu wat er pro en contra Quérido te zeggen is. Het zal hem lezen
en weten te schatten op de juiste waarde.
P.H. RITTER JR.
Een Duitsche dichter op Java 1)
EEN gelukkig toeval bracht mij dezer dagen in kennis met de weduwe van den in
Tosari in 1918 overleden Duitschen dichter Max Dauthendey. In Berlijn eenzaam
achtergelaten, nadat haar geniale echtgenoot als oorlogsslachtoffer ver van zijn
huis en volk voor goed de oogen had gesloten, heeft zij zich tot vrome taak gesteld
den nagelaten arbeid van den dichter te verzorgen, zóó dat zijn werk in den besten
vorm overeenkomstig den hartewensch van den ontslapene zijn volk wordt
voorgelegd. En niet alleen zijn volk, maar ook den vreemdeling die in Dauthendey
leerde bewonderen en liefhebben een der grootsten van een nu in Duitschland
geleidelijk aan verdwijnend geslacht van literaire meesters. Door haar bemiddeling
ook gewerd mij het juist verschenen werk, waarvan men den titel hieronder vindt
afgedrukt. In dit naar den geest zoo kostbare boekske werden de bladen gedrukt
die de eenzame dichter in Garoet in de laatste jaren van zijn leven geschreven heeft.
Dit is niet het eenige werk van Dauthendey's hand gedurende zijn verblijf op Java.
In Tosari dichtte hij ‘Das Lied der Weltfestlichkeit’, waarvan indertijd door eenige
vrienden in Indië bij de fa. van Ingen te Soerabaia een zeer beperkte voorloopige
eerste druk in het licht werd gegeven.
1) Max Dauthendey, Das Märchenbriefbuch der heiligen Nächte im Javanerlande - Verlag von
Albert Langen in München.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

MAX DAUTHENDEY
Van het levenswerk van Max Dauthendey kan men moeilijk in kort bestek een
overzicht geven. Toch volge hier een korte opsomming. Bij denzelfden uitgever te
München, Albert Langen, zag het licht een roman Raubmenschen, waarvan
de 7 de druk verscheen. Dezer dagen werd de 17 de druk aangekondigd van Die
acht Gesichter am Biwasee, ‘Japanische Liebesgeschichten’. Van
Lingam, een bundel Aziatische novellen, zag de 10 de druk het licht. Op zijn vele
wereldreizen zamelde hij stof voor zijn literaire scheppingen. Zoo verschenen
Geschichten an den vier Winden, Gedankengut ausmeinen
Wanderjahren en Die Geflügelte Erde, ‘ein Lied der Liebe und der
Wunder um sieben Meere’. In Der Geist meines Vaters vertelt de dichter
van het levensverhaal zijns vaders en van zijn eigen jeugd. Van den dichter
Dauthendey zagen verscheidene bundels het licht: Ausgewählte Lieder,
Susamgärtlein, een verzameling lente-verzen, In sich versunkene
Lieder im Laub, Weltspuk, ‘Lieder der Vergänglichkeit’, Der weisze
Schlaf, ‘Lieder
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

101
der langen Nächte’, Die ewige Hochzeit, Der brennende Kalender,
Bänkelsang vom Balzer auf der Balz en Des groszen Krieges
Not.
Dauthendey bleef als dramaturg beneden de hoogte van zijn dichterschap. Als
drama'sverscheneno.m.Die Spielereien einer Kaiserin, Der Drache
Grauli en Die Heidin Geilane.
Van een bundel ‘ausgewählte Novellen’ verscheen onder den titel Der
Gartenohne Jahreszeiten de twaalfde druk. Walter von Molo stelde indertijd
een bloemlezing samen uit Dauthendey's werk; van dezen bundel Das Schönste
von Max Dauthendey verscheen in weinig jaren de vijf-en-twintigste
druk. Met deze gegevens kan ik, dunkt mij, mij ontslagen achten van de taak, aan
te toonen, dat Max Dauthendey in de Duitsche literaire wereld van vóór den oorlog
een eerste plaats heeft ingenomen en dat zijn werk in breede kringen wordt gelezen
en gewaardeerd.
De Europeesche samenleving op Java die voor de schoone letteren voelt, mag
het een voorrecht noemen, dat in haar midden deze Meester zijn laatste rustplaats
vond. Zij zal het plekje, waar hij begraven werd, in eere houden en, hopen wij, door
oprichting van een monument ook het nageslacht doen weten dat daar in den
Javaanschen bodem onder de palmen werd neergelegd het stoffelijk omhulsel van
een Dichter, die jaar op jaar het Duitsche volk en den vreemdeling, die de Duitsche
letteren bewondert, heeft verrijkt met de schatten van zijn rusteloos scheppenden
geest.
Onlangs bevatte het Duitsche letterkundig tijdschrift Das literarische Echo
van de hand van Walter Fischer een studie over Max Dauthendey als dramaturg,
waarmede een piëteitvolle hulde werd gebracht aan den ver van zijn vaderland
overleden Duitschen dichter, die inderdaad als Lyriker en als dichter van de Liefde
in veel van zijn verzen Heine overtreft. De studie van Fischer bracht mij toen weer
in herinnering terug naar Java's bergland, waar Dauthendey zijn laatste droeve,
maar rijke scheppingsjaren doorbracht.
Hij had in de eerste maanden van het noodlottige oorlogsjaar een reis om de
wereld ondernomen en toen, in Augustus 1914, in het Oude Westen de oorlogsvlam
loeiend opsloeg, bevond de dichter zich in het zonnige Oosten, in het stille,
eeuwiggroene tropenland. Hij werd, toen geen Duitscher Java meer verlaten kon,
gedwongen te blijven in den tuin van het Oosten, ver van zijn land en van zijn
letterkundige vrienden. De eerste jaren van den oorlog was zijn isolatie volkomen,
geen brief, geen letterkundig periodiek in de taal van zijn land bereikte den eenzamen
dichter. Wellicht heeft geen schrijver van het oude Duitschland méér geleden door
den oorlog en smartelijker dan deze vijftig-jarige eenzame banneling, toeschouwer
van het groote werelddrama temidden van de zware rust en melancholie van Java's
bergland. De enkele Duitsche vrienden, die hij zich in ons Indië maakte, konden
niet vergoeden wat hij door den oorlog ontberen moest.
Zijn aanwezigheid in Indië bleef aanvankelijk onopgemerkt. Hij had zich,
overweldigd door smart, als een gebroken man teruggetrokken in een kleinə woning
ergens in het Preanger hooggebergte. In 1915 trof men hem in Garoet aan; in dien
tijd schreef hij enkele gedichten, welke de reflex waren van een heftige innerlijke
worsteling; een titanische strijd moet in den eenzamen sterveling met zijn dichterhart
en sterken geest onder de slagen van een wel zeer wreed Noodlot zijn gestreden.
Later, in het derde oorlogsjaar, vertoefde hij in Oostelijk Java, in het grootsche
en majestueuze Tenggergebergte, in Tosari, in het uitverkoren oord der dichterlijke
zielen, die het Oosten leerden kennen. Hij heeft den strijd, diep in zijn binnenste,
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

volbracht. Hij heeft zich vrij geworsteld boven de Smart en, dit is het gebenedijde
wonder, het heerlijke mysterie eener zuivere zieleschoonheid, in deze jaren van
leed, van zwaar te dragen eenzaamheid, te midden van een vreemd volk, in de stilte
van het tropische bergland, dicht hij een meesterwerk, het laatste in zijn tragische
leven en geeft het, hij die recht had te klagen en opstandig te zijn, den schoonen
titel van ‘Das Lied der Weltfestlichkeit’. Het is een boek van berusting,
dat juichen doet, een boek van vrede na zwaren strijd, een boek van smarten die
door Liefde overwonnen zijn.
Dauthendey bleef te Tosari gedurende het derde en vierde oorlogsjaar in welken
tijd dit laatste werk van zijn dichterlijken geest ontstond. Bij het eerste lezen weet
men niet wat meer ontroeren doet of meer recht op bewondering heeft, de poëtische
conceptie of de geest van opperste verzoening, zoo gaaf en edel geboren uit het
hart van dezen dichter in dagen van fellen strijd en bloedigen oorlogshaat.
Zooals reeds in het kort gereleveerd, zag Das Lied der Weltfestlichkeit
in een zeer beperkte oplaag te Soerabaia het licht. In Duitschland is er geen herdruk
van verschenen. Mevrouw de weduwe Dauthendey heeft het manuscript voor
publicatie in het vaderland van den dichter niet willen afstaan en wij hebben de
overwegingen, die haar tot dit besluit hebben geleid, te eerbiedigen.
Thans ligt voor ons het werkje, het laatste van den dichter, eerst dezer dagen in
Duitschland verschenen en dat in de stilte van Garoet ontstond,
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

102
Das Märchenbriefbuch der heiligen Nächte im Javanerlande.
Op den omslag komt een reproductie voor in kleuren naar een aquarel van den
dichter van den vulkaan Tjikorai in West-Java. In een brief ‘an die kleine Lore in
Altona in Deutschland’, op Kerstavond van 1915 in Garoet geschreven, vertelt Max
Dauthendey hoe dit sprookjesboek is ontstaan. De bedoeling was twaalf sprookjes
in een bundel te vereenigen; het was den schrijver slechts vergund voor zijn
ontijdigen dood drie sprookjes te voltooien. Deze drie, de geschiedenis van de Beo,
van de witte schildpad en van den waterbuffel, werden in het nu juist verschenen
‘Märchenbriefbuch’ verzameld. ‘Die kleine liebe Lore’ in Altona had op Kerstavond
in 1913, toen zij den dichter van het station kwam halen, gevraagd als Kerstgeschenk
te mogen ontvangen een door haar oom voor haar alleen geschreven sprookjesboek,
en aangezien hij het lieve meisje met de mooie bruine wilde haren nooit iets had
kunnen weigeren, had hij haar een sprookjesboek beloofd. Het volgend jaar was
hij op reis gegaan, ver weg, naar het verre Oosten, op zoek naar sprookjes.
Daar heeft de oorlog hem verrast. De dichter sloot voor goed de oogen in zijn
stille sprookjesland. Dit boek vol zonneschijn en blijde levenswijsheid draagt het
rouwgewaad der somberste tragiek. Want telkens moet men onder het lezen denken
aan den verteller, die zoo vriendelijk glimlachend en altijd even rustig wijsgeerig
verhaalt van zijn wonderlijke dingen uit de sprookjeswereld van zijn droomenrijk,
die daarginds als een gevangene is gestorven, zonder dat hij zijn kleine lieve Lore,
in Altona op zijn sprookjesboek wachtend, meer terug mocht zien.
In den eersten heiligen nacht van Kerstmis gaat de dichter als beovogel door het
bergland van Java. Te voren was hij in het land van Nieuw-Guinea geweest om
naar de palmen te zoeken met de breede eeuwig groene blaren waarop door
paradijsvogels in stille schemerlichte nachten sprookjes worden neergeschreven.
Maar sprookjes heeft hij daar niet gevonden; in het land der sprookjes zou hij eerst
later mogen toeven, in de heilige nachten die van 24 December tot 6 Januari, het
heilige Driekoningenfeest, duren.
‘Alles Poëtische musz märchenhaft sein’, heeft Novalis eens geschreven. En later
meende hij: ‘Alle Märchen sind nur Träume von jener heimatlichen Welt, die überall
und nirgend ist’. In dezen zin moet men Dauthendey's Javaansche sprookjes
verstaan. Zij zijn, vooral het tweede, het verhaal van de witte schildpad, van zoo'n
voorname dichterlijkheid, dat men, lezende, volkomen los van de dingen, mèedwaalt
in het rijk der sprookjes waar de goddelijke dingen in het hart verstaanbaar worden,
zonder kennis, zonder inspanning, zonder studie of theorie. De sprookjesdichter,
die de taal der bloemen kent en die godinnen lief heeft en in haar tuinen dwalen
mag, weet van God en de menschen te vertellen in die teedere klanken van het
harpspel zijner fantasie, dat hij ze ons doet verstaan in de stille, vrome gehoorzaal
onzer ziel, zonder eenig medium der zooveel grovere werkelijkheid.
‘Es ist die Liebe, die uns trägt; es ist die Liebe, die uns alle bewegt’, dat is de
dichterlijke gedachte waarvan het licht deze simpele sprookjes kleurt. Door geen
dichter werd het schoon der Javaansche landschappen, de ziel van den droomenden
Oosterling, zoo fijn doorvoeld en met de ziel begrepen geschilderd als in dit kostbaar
werkje van dezen sprookjesdichter. Dit boekje slaat men dicht en dan is het licht in
het hart en er zingt iets binnen-in ons, de stem van den dichter, het lied der
Goddelijke wijsheid die alleen het sprookje verstaanbaar maken kan. Iets
onvervreemdbaars blijft er achter in de ziel, dat de wijding van den dichter heeft en
dat blijft voortbestaan in het licht van de eeuwige Gedachte en van den dierbaren
droom ‘von jener heimatlichen Welt die überall und nirgend ist’.
JOHAN KONING.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

[Boekenschouw]
Letterkunde, geschiedenis, schilderkunst
Middelnederlandse romans, door J. Koopmans. (Nr. IV van:
Nederlandsche kunst. Een reeks artistieke handboeken onder redactie
van Joh. Vorrink). - (Leiden, A.W. Sijthoff's Uitgeversmaatschappij.
1920).
Het is bekend dat we bij de term: middelnederlandsche romans aan het
woord roman een heel andere beteekenis moeten hechten, dan die het in den
loop der eeuwen gaandeweg verkregen heeft 1) . Vooreerst wat den uiterlijken vorm
betreft: die romans waren berijmd, en naderden daardoor meer wat we epos noemen,
dan wat nu roman heet. En ook naar den inhoud droegen ze meer het karakter van
het epos. Ze handelden
1) De aanduiding roman sloeg oorspronkelijk alleen op de taal van die geschriften: ze waren
geschreven in de (romaansche) volkstaal, in tegenstelling met de werken in de (latijnsche)
geleerdentaal.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

103
niet over menschen van gelijke beweging als wij, maar alleen over de grooten der
aarde, de ridders, de helden. Dan beschreven ze van deze niet het leven, of een
levenstijdperk, in zijn ontplooiïng of ontwikkeling; maar ze gaven alleen een relaas
van hun daden, hun heldenfeiten. En die daden bedreven de helden, ja, ook wel
min-of-meer uit roeping, uit innerlijken aandrang - maar dan toch veelal ook slechts
omdat dit nu eenmaal het métier vereischte; dus meer als marionetten die zich in
hun wereld bewogen volgens le bon vouloir van de auteurs, dan wel als menschen
met een eigen psychisch leven. De hoofdpersonen uit die middeleeuwsche romans
waren deels legendarische, deels historische figuren; maar de legende was hier tot
historie, de historie tot legende geworden 1) . Ten gevolge van de samenstellende
elementen was hun stof in zekeren zin internationaal: vooreerst het ridderlijke, en
vervolgens de daarmee verbonden religieuse elementen, van deels heidenschen,
deels christelijken oorsprong. Deze versmelting gaf nog iets eigenaardigs aan het
karakter van de hier bedoelde werken; ook al ten gevolge van, wat wij in onzen tijd
noemen, het gebrek aan historischen zin van hun auteurs. Deze beschreven
personen, daden, en gebeurtenissen, deels uit een grijs verleden, maar alsof het
betrof den eigen tijd. Evenals we dat zien op de schilderijen van de primitieven, die
b.v. oud- en nieuw-testamentische helden en heldinnen afbeeldden als
middeleeuwsche ridders en edelvrouwen. En bij dit gebrek aan historischen zin
toonden die schrijvers ook geen of onvoldoenden kritischen zin: over 't algemeen
kwam de gedachte van al-of-niet betrouwbaarheid van hun bronnen niet bij hen op,
en verwerkten ze in dat opzicht rijp en groen. De romantische stof is dan ook
opgebouwd uit volksoverlevering, wetenschap, en kunst. Zoowel geleerden als
dichters hebben deel aan haar bearbeiding en verbreiding.
En een derde gebrek van die middeleeuwsche bewerkers was, in 't algemeen
gesproken, hun geringe artisticiteit; waardoor hun romans weinig eenheid, weinig
logischen samenhang vertoonen. De avonturen en episoden zijn gewoonlijk maar
eenvoudigweg aaneengerijd, of losjes aaneengeregen. Deze werken geven dan
ook aan den eenen kant een bont gewirwar van allerlei min-of-meer geweldige
wapenfeiten en min-of-meer buitengewone wonderbaarlijkheden; aan den anderen
kant heerscht er echter een zekere eentonigheid, want het zijn ook niet anders dan
wapenfeiten en wonderbaarlijkheden, die erin worden meegedeeld.
Hiermee is getracht in algemeene trekken een beeld te geven van de
middeleeuwsche ridderromans. Deze, oorspronkelijk in het fransch geschreven,
werden ook in het nederlandsch vertaald, bewerkt, of nagevolgd; en een deel daarvan
is ons in handschriften bewaard gebleven, die door de filologen zijn uitgegeven.
Van een zestal dezer romans 1) heeft de heer Koopmans parafrasen geleverd,
vroeger in het tijdschrift Taal en Letteren verschenen, en nu gebundeld in het
hier aangekondigde boek. Ik sprak van parafrasen; maar dat zijn deze opstellen
niet zonder meer. De schrijver geeft ook kritische en toelichtende beschouwingen.
Het doel van dergelijke opstellen, of beter gezegd: het resultaat van de lezing
ervan, kan tweeërlei zijn. Ze moeten òf den lust wekken met de oorspronkelijke
werken kennis te maken, òf de herinnering aan de kennismaking opwekken en
verhelderen.
Toetsen we hieraan deze opstellen, dan kunnen ze als goed geslaagd
gekwalificeerd worden, het eene wat meer dan het andere; maar allen zijn ze het
lezen waard. Het best geslaagd komen me die voor, waarin de schrijver tracht een
1) De hoofdpersonen in engeren zin, naar wie de romangroepen wel genoemd worden, zijn
Artur, Karel de Groote, Alexander de Groote.
1) Vier britsche, een frankische, en een oostersche.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

geestelijke sfeer, een min-of-meer esoterische beteekenis van zoo'n avonturen-roman
aantegeven.
Natuurlijk moeten de aldus te parafraseeren geschriften daarvoor ook geschikt
zijn. En nu lijkt het me toe dat de schrijver met den tamelijk ingewikkelden
Alexander-roman een minder gelukkige keus heeft gedaan. Let wel, ik bedoel
hiermee alleen de opname ervan in dezen bundel, bestemd voor het groote publiek.
In een vaktijdschrift als Taal en Letteren, was dit opstel uitstekend op zijn
plaats. Maar ik geloof niet dat wie nooit over de samenstelling van genoemden
roman iets las, of van het werk zelf geen kennis nam, veel zal hebben aan wat in
dit boek erover te lezen is. Nog eens: dit opstel lijkt mij alleen van belang voor de
min-of-meer ingewijden.
Overigens kan ik de lezing van het boekje zonder voorbehoud aanbevelen. Men
krijgt er een goed idee door van dit eigenaardige literatuurgenre, en van inhoud en
voornaamste bizonderheden der behandelde romans 2) .
AMSTERDAM.
P.L. VAN ECK JR.
Prinsessen van Oranje in Duitschland door Johanna W.A. Naber. -
(Haarlem, H.D. Tjeenk Willink en Zoon, 1920).
Mejuffrouw Naber vertelt graag van prinsessen uit het huis Oranje-Nassau, en waar
zij dit doet, daar vindt zij velen, die met aandacht luisteren. Dit-
2) De correctie had wel iets nauwkeuriger kunnen zijn.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

104
maal ‘teekende’ zij ‘het beeld der Oranje vorstinnen, die door haar huwelijk in
Duitschland gevestigd, daar den naam van haar geslacht met eere hebben gedragen’,
en wel van Louise Juliana - de Keurvorstin van de Palts, moeder van den ten onzent
wel bekenden Winterkoning -; van Louise Henriette, de echtgenoote van den grooten
Keurvorst; van Caroline, aan wie de herinnering hier te lande door het voormalig
paleis van Nassau-Weilburg -
LOUISE VAN ORANJE, Erfprinses van Brunswijk (1770-1819)
Uit: Prinsessen van Oranje in Duitschland
thans de Haagsche schouwburg - wordt bewaard; en van Louise, zuster van Willem
V. Vooral de beide laatste schetsen in dit boekwerk zijn van beteekenis, wijl het aan
de schrijfster vergund was in het Koninklijk Huisarchief afschrift te nemen van
particuliere brieven. Geen lezer zal het dan ook verwonderen, dat mej. Naber met
voorliefde èn Caroline èn Louise heeft geteekend, zooals zij meende die vrouwen
uit hare correspondentie te kennen. In hoeverre de portretten geheel juist zijn, blijft
de vraag: - mej. Naber idealiseert gaarne, en vermooit ook ieder prinselijk huwelijk
zóó, dat een scepticus kan vragen, of een mariage de raison ten slotte niet
een ideaal mag heeten. Doch er is meer. Blijkbaar heeft de schrijfster bijna uitsluitend
uit de brieven geput, en allerlei andere haar ten dienste staande bronnen ter zijde
gelaten, bijv. de ‘Dépêches van Thulemeyer’ (Uitg. Utr. Hist. Gen. 1912) den
Pruisischen gezant in den Haag van 1763 tot 1788, wiens oordeel over het intellect
van Carolina van Nassau Weilburg (bl. 18/19) toch wel wat anders luidt, dan dat
van mej. Naber (bl. 113). Tracht deze ons verder te doen gelooven, dat tusschen
Willem V en Willemijntje zich ‘nimmer (verschil van inzicht deed) gevoelen in hun
verkeer met hunne kinderen’ (bl. 198) blijkens Fruin's excerpt van Thulemeyer's
rapport aan den Koning (Frederik II), op diens vraag naar de oorzaak der verwijdering
tusschen Prins en Prinses, wordt vermeld: ‘Herhaaldelijk zijn er tusschen beiden
twisten ontstaan over de opvoeding der jonge prinsen’ (Th. bl. 323). Ook elders in
dezen bundel heeft men hier en daar een vraagteeken te plaatsen, zoo op bl. 72
waar - à propos van Louise Henriette's huwelijk - wordt gezegd: ‘eene verbintenis
met het machtige Huis van Oranje was destijds zoo begeerlijk, dat Koning Karel I
van Engeland... het stadhouderlijke paar een tweede Koninklijke verbintenis in
uitzicht deed stellen’. Het feit is waar, doch wie de omstandigheden kent, waaronder
het gebeurde, zal zich allicht met de gevolgtrekking niet vereenigen. -
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

De bundel wordt gesierd door een viertal portretten, wier herkomst evenwel niet
wordt vermeld.
F.A. BUIS.
Snipper
Wij zijn allen zielen, die genezing zoeken, en de kruiden voor de ziel liggen besloten
in de boeken der menschheid.
TOP NAEFF, Charlotte Von Stein.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

105
De Belgische schilders in Holland; hoe ze Holland zagen, door Dr. Leo
van Puyvelde. - (Leiden, A.W. Sijthoff's Uitgeversmaatschappij).
Voor ons, ten opzichte van alles wat intellectueele discussie betreft, ach! zoo luttel
verwende Vlaanderen, waar we zoo weinige kenners van nieuwere kunst tellen -
slechts de oudere school is er in eere bij de heeren ‘kunstrechters’, en hare
traditioneele waarden, waarover men schrijft met behulp van heel die pedante
documentatie, welke maar voor 't grijpen ligt, in verband met het reeds vaak en nog
dikwijls hier en elders beschreven, ontleed en besproken verleden - voor het on
moderne Vlaanderen is de verschijning van Leo van Puyvelde's boek een heugelijk
oogenblik.
Het geeft in een zeer ferme en kernachtige taal, die nòch koel betoogend, nòch
losjes eromheenpratend is, enkele zeer positieve aanduidingen over hedendaagsche
kunst.
Van Puyvelde schreef bij een vijftigtal mooie phototypische reproducties van
werken door Belgische schilders een inleiding waarin hij gepoogd heeft de
belangrijkste punten van overeenkomst en verschil tusschen de
Noord-Nederlandsche en Vlaamsche schilderkunst aan te wijzen. Eerst herinnert
hij ons aan de voorliefde met welke de Belgische landschapschilders, al lang voor
den grooten oorlog, getogen zijn naar het aantrekkelijk nabuurland, met zijn
breed-rythmische natuur en zijn trilfijne luchten. Het onderscheid tusschen het
Hollandsche en Vlaamsche temperament vindt van Puyvelde vooral in de sterkere
en meer bedwongen aandoening der Hollanders, in hun noest herscheppen van de
werkelijkheid, rustiger, aandachtiger, strenger van uitdrukkingsvermogen. Terwijl
de blijdere levenslust van de Belgen, waar deze met levendiger, communicatiever
genot het leven conterfeiten, met leniger en eleganter accent, met guller uitbundigheid
en warmer zinnelijkheid, doch vaak ook met blijmoediger oppervlakkigheid, wel best
uiting schijnt te geven aan de bruischende levenskracht van hun ras in een veel
spontaner kunst.
Zoo hun werk niets of weinig heeft van de Hollandsche bezonkenheid, vastheid
en stil-stemmigheid, blijft het ons opvallen door zijn levenslust en zijn zwier, en 't
eene weegt tegen het andere op. Laten we deze niet zonder schranderheid en wel
eenigszins willekeurig ontdekte rasverschillen - al te-grootmoedig gegeneraliseerd
- grosso modo accepteeren, maar zonder er ons door te laten binden, waar het onze
waardeering van bepaalde artisten geldt, die boven alle ras-atavismen zijn
uitgegroeid, dank aan de kracht van hunne personaliteit. Met meer recht maakt van
Puyvelde, zelfs aan de besten van de Haagsche school, het verwijt, dat hun kijk op
zeer verschillende levensuitingen dikwijls nagenoeg dezelfde is en dat hun luchten
vaak eenzelfde patroon hebben, zooals hun kleur te dikwijls denzelfden grondtoon.
Terwijl integendeel de Belgen meer persoonlijken scheppingsdrang aan den dag
leggen, minder academisme, meer sensibiliteit en dus meer wisselvalligheid van
stemming en verscheidenheid van métier.
In zijn tweede hoofdstuk beschrijft van Puyvelde de Hollandsche natuur en de
manier waarop de Belgen, zij die vroeger in het noorden relsden en vooral de velen
die gedurende den oorlog uitweken, reageerden op deze voor hen vreemde
atmosfeer en dit nieuwe, zoo van hun eigen land verschillend tafereel. Met emotie
denk ik zelf terug aan de met vocht en zeezouten verzadigde lucht, aan de etherische
en gedempt zondoordoomde dampen, aan den parelenden weerschijn der wolken
boven de klammige velden of de walmende stadsgrachten, waarvan ik zoo vaak
genoot in het Hollandsche polderlandschap, simpel van grootschen eenvoud en
dramatisch van sombere expressiviteit, of in de oude steden van Nederland, zoo
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

feeëriek van glanzend en koesterend licht op hunne gepatineerde gevels. Tegen
deze nat-zonnige lucht en haar eigenaardig kleurgehalte hadden de Belgische
impressionisten al dadelijk te kampen wanneer ze zich in Holland te schilderen
zett'en, maar hun aanpassingsvermogen was groot en spoedig bereikten de besten
hunner een persoonlijk resultaat. Ze gaven de Hollandsche atmosfeer met zuidelijker
levensinzicht weer, en zoo ze zelden geraakten tot het diepere wezen van het
vreemde land, zoo aanschouwden ze er toch, vol geluk, het schoone aanschijn van,
zoo interpreteerden ze liefdevol zijn plastiek en zijn kleur met gulle sierlijkheid van
lijnen en trilteere vervenfijnheid.
Terecht looft van Puyvelde schilders als Degouve de Nuncques en Willem Paerels,
die beiden langs zeer verschillende wegen geraakten tot door de Hollanders zelven
zeer gewaardeerde uitbeeldingen, zooals weleer Theo van Rysselberghe, Baertsoen,
Courtens, op hun beste momenten. Een beschouwender kunstenaar als Gustaaf
de Smet drong, wijl zijn natuur geestelijker en lyrischer was, des te intenser dóór
tot den kern van zijn nieuwe omgeving, wijl hij, de eenige Belgische expressionnist
in Holland, ruimere visies aandierf, gesproten uit een voller levensgevoel en een
geestelijk-completer en evenwichtiger samenbeeld.
Met enkele woorden kenschetst van Puyvelde heel treffend onze verschillende
kunstenaars - doch vaak te beminnelijk, met te veel woorden van lof. Wat ik aan
zijn interessant werk verwijt is een al te bont en vergoelijkend eclectisme, in dezen
tijd
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

106
van strijd en nieuwe kunst in wording niet meer van pas. Dat hij het aandurft de
flauwe prentjes van een Rodolf Wytsman en zijn echtgade Juliette Wytsman - de
twee ‘Wytslieden’ zooals de Hollandsche criticus Plasschaert deze twee ook in het
Amsterdamsch Stadsmuseum binnengeloodste ‘Zuiderlingen’ geestig-vinnig
caricaturiseerde tot louter talentvolle industrieelen van het penseel - of de onbeholpen
fantasietjes van een Cauchie, een Geudens, ja zelfs de photografische banaliteiten
van een Mej. Marcotte illustratief te plaatsen en met goedwillige complimentjes te
bespreken, naast het mystisch-dramatische van een Degouve de Nuncques, het
impetueus-lyrische van een Rik Wouters, het cosmisch-grootsche van een Gustaaf
de Smet, het teer-vibrante van een Paerels, zoo'n wijduiteenloopendheid getuigt
van al te veel vriendelijkheid. Ik weet wel dat van Puyvelde feitelijk niet zoo heel
hoog oploopt met al deze illusoire grootheden, die onzen Belgischen kunstroem in
Holland hielpen verknoeien, gedurende de oorlogsjaren, voor velen onverhoopt
aanleiding tot zelfverheffing en tot verschalken en bedriegen van minzame
gastheeren; maar hij had toch beslister partij moeten kiezen voor de enkele
uitstekenden tegen de vele knoeiers. In allen ernst trok hij in dit vooral voor Holland
geschreven boek de lijn niet scherp genoeg tusschen de één-dag-menschjes, die
in Holland pic-nicten en zij die met heel den ernst van hun verstand, met heel de
gespannenheid van hun emotie, met al hun liefde en toewijding gebruik maakten
van het rampzalige tusschenspel, om van Holland te nemen en aan Holland te geven
wat ze vermochten, met het beste en echtste van hun vernuft.
Ik vind zijn boek soms al te beleefd en te voorkomend, niet krachtig van overtuiging
genoeg. Maar over de voortreffelijksten onzer meesters getuigt van Puyvelde met
veel schranderheid en lust. Zijn studie zal blijven een dierbaar aandenken tusschen
Noord en Zuid.
ANDRE DE RIDDER.
Verzen
Het verlangen, door J.C. Bloem. - (Amsterdam, P.N. van Kampen & Zoon
1921).
J.C. Bloem behoort niet tot hen, die nog in hun jeugd staande, met een zekeren
overmoed aan dien leeftijd eigen, hun dichterschap verkonden door hun eersten
oogst in druk te geven. Reeds een goed eind in de dertig jaren, geeft Bloem zijn
eersten bundel in 't licht, die hem onmiddellijk plaatst naast de allergrootsten van
onzen tijd. Zijn boek wekt niet een verwachting, maar geeft de gansche vervulling,
zijn volgroeid dichterschap, stralend in vollen glans.
De ontwikkeling van zijn persoonlijkheid heeft natuurlijk ook bij hem vele jaren
geëischt. In dezen bundel, waarin werk van meer dan tien jaren is bijeengevoegd,
nemen wij waar, hoe zijn karakter, ondanks alle weerstanden, tot een eigen vorm
groeit. De jonge dichter zoekt zijn richting naar het voorbeeld van de grooten, die
hij warm bewondert, wier verzen, wier beelden en gedachten hij in zich meedraagt.
Enkele versregels herinneren aan Novalis, aan Boutens en Verwey. Maar toch komt
in zijn vroegere gedichten reeds het eigen karakter naar voren, de weemoed van
het bestaan, die zich oplost, nooit in een blijvende klacht, maar in de vertroosting,
die hij put uit het zich éénvoelen met de wereld, de dingen in zijn omgeving, het
wisselend aspect van de natuur, de menschen, zijn vrienden.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Dit zijn de polen in onze samenleving: de maatschappelijk machtigen, die zich
verliezen in materieele overwegingen, in zelfzucht en hoogmoed; die de natuur
bemeesteren door hun luidruchtige techniek, de menschen dwingen naar hun
strengen wil, en de dingen om hen heen niet kunnen liefhebben, maar slechts kunnen
bezitten. Daartegenover de maatschappelijk verlorenen, groot in hun vertwijfeling,
begrijpend wanhoop van anderen; de strijders om een levensdroom, overwonnen
en toch beloond telkens door het zielsverwijdend geluksgevoel van zich te weten
in hun natuurlijken aard één met hun omgeving, in verlangen, in streven en falen,
in zorgen en heil.
Bloem behoort in geestelijken zin tot deze verlorenen. En ondanks de luide stem
van de stoffelijke belangen in onzen tijd is slechts van menschen als dezen dichter
een geestelijke vernieuwing te wachten. Bloem's karakter is tot volheid gegroeid in
de jaren. Onder de eerste verzen in dezen bundel ontmoeten wij in ‘De zieke’ reeds
des dichters eigen aard, het zich weten stoffelijk zwakker dan de gezonden, doch
in levensgevoel en aandoeningskracht niet hun mindere, hij die, met het lichaam
gekluisterd aan het ziekbed, geestelijk zich vermag te verwijden in de door alle
wisselingen waargenomen natuur. Hij beseft de kracht van zijn innerlijke droomen,
waarin hij het essentieele van de waarneming tot bezielde schoonheid opheft:
De schoonheid uwer paden na de regen,
Als in de plassen 't blauw weersplegeld ligt,
Alsof de menschen waden door de wegen
Des hemels met een stralend aangezicht.
In zoodanige grootheid van visie opent zich telkens zijn weemoed, gaver steeds,
naarmate hij den invloed van zijn groote belezenheid overwint en zijn onvervuld
verlangen dieper vertwijfeling brengt. Hij voelt den weemoed om het gemis van de
overgegeven liefde, om den druk van de dagelijksche zorgen en de zwakheid der
physieke krachten,
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

107
maar vindt altijd opnieuw de zaligheid in het besef van het algemeen-menschelijke
van zijn leed en verlangen:
En ik beken mij een van deze menschen,
Van dit geslacht, dat doolt en lacht en lijdt,
Geknot, vernederd in zijn liefste wenschen
En toch zoo brandende van zaligheid.
In vroeger jaren vervuld van een onrust, een drang om te zwerven, te kennen de
hartstochten der groote steden en de heimelijke verrukkingen van een landelijk
bestaan, vragend, waar de omgeving zal zijn waar hij zich hechten zal, leert hij van
den rijperen leeftijd zijn droomen vervuld te zien in de huidige werkelijkheid, in liefde
te doorleven wat dicht bij hem is. Hij schept zijn gedachtenwereld met de
bouwsteenen, die vlak naast hem liggen. Ieder leven komt eens tot deze wijsheid,
het aanvaarden van de eigen omgeving, deze te bezielen met zijn wezen, zich hierin
op te lossen. De jonge dichter behoefde een beeld van Messalina en het oude
Rome, en smukte zijn verbeelding op met gekunstelde rethoriek, de oudere wijze
ziet in het bereik zijner oogen de wereld die hij tot zijn droom bezielt:
Dezelfde droom, die 't draven en het roepen
Der menschen tempert in zijn ijzeren kring
Terwijl de kinderen op de lage stoepen
Heel zachtjes zingen in de schemering.
O wijze vrede, wiens begeerd beloven
Gelijk een koelte door het duister gaat,
Ik voel Uw naadring, nu de lucht daarboven
Donker omheen de lichte sterren staat.
Aan de grenzen van zijn weemoed ligt zijn geluksgevoel, ontvlamt zijn diepe
menschenliefde, zoo heerlijk uitgezongen in het schitterend gedicht ‘Lichte Vensters’.
Het is het kenmerkende van de zorg, dat deze altijd in geluk openbreekt, een
geluk, zoo wijd en machtig, als de sterken, de zorgeloozen niet kennen:
Veroveraars, wier namen als legenden,
Minnaars, wier slapen koel van kussen zijn,
Zij weten 't wel, waarheen hun dagen renden
En heel hun drift is niet dan angst voor pijn.
Een beedlaar in de schaûw der kathedralen
Is meer dan dezen en hun ijdlen schal.
Hij ziet de zon op 't leege kerkplein stralen,
En wacht geduldig op den avondval.
Misschien dat in een schemerende gaarde
De slaap zich op zijn oude leden stort,
En, aan zijn kleeren nog een reuk van aarde,
Hij in den blauwen hemel wakker wordt.
De dichter vindt de groote, ontroerende schoonheid, nadat hij de dingen liefdevol
heeft waargenomen en in hun wezen de verwantschap heeft gevonden met zijn
aandoening:
Hoe had hij dit bemind, die duistre straten,
Die atmosfeer van mist en zaligheid,
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Wanneer het avond wordt en het verlaten
Plaveisel vochtig is en vreemd en wijd.
Tot dit innig wereldgevoel is Bloem in zijn latere verzen gestegen, op deze hoogte
staat het aandoenlijk verhevene Scheveningen: Mistige Wintermiddag, en de reeks
‘Enkele Strofen’ met het zeer nobele allerlaatste gedicht, waarvan de eerste twee
strofen mogen worden aangehaald:
Wat is er van mijn dagen mij gebleven,
En van hun gloed en het rusteloos gedruisch
Der wereld om mijn nuttelooze streven?
Alleen één zekerheid: het ouderhuis.
Maar dat blijkt onaantastbaar en volkomen
Van liefde en leed en bittre teederheid,
Tusschen de wilde warreling der droomen
Het eenige, dat ik voorgoed belijd.
Bloeit uit dit boek niet een wijsheid open van zeldzame schoonheid te midden van
de dorre zielsverloochening en winzucht onzer maatschappij?
R.T.A. MEES.
Vondelingskens. Gedichten door Alice Nahon, - (Uitgave De
Nederlandsche Boekhandel. Antwerpen en A.W. Sijthoff's
Uitgevers-Maatschappij, Leiden, 1920).
Wat een aardig boekje! wat een modelletje van gevoelige, fijnklinkende, zangerige,
beschaafde, jonge Vlaamsche poëzie! Stel u pareltjes van echtgeïnspireerd, wáár
dichtwerk voor, Gezelliaansch van eenvoud en melodie, maar gezelliger dan Gezelle
ooit schreef, jeugdig van visie, jeugdig van kleine liefdesmart (die wij licht geheeld
meenen te zien, in een volgenden bundel, door de levenskracht van een latent
optimisme!). Wat ons bizonder sympathiek was vanwege een vrouw: het voor een
lyrische dichteres bescheiden-weinig op den voorgrond treden van eigenroemende
of zelfbeklagerige vrouwelijkheid; en, vanwege een Vlaamsch-schrijvende
tijdgenoot(e): het bijna-geslaagd vermijden van politiek in de kunst, van
taalstrijd-grieven of mystiek-reclame. Waar Alice Nahon 1) , die zich eerst,
allercharmantst en wellevend, in portretgedaante voorstelt, tegenover het schutblad,
religieuze elementen in haar verzen aanbrengt, is de mystiek eigenlijk verre. Zoo
in Geloof b.v. maakt zij zich een voorstelling van het geluk, dicht tot het
Opperwezen te staan, afgaande op het aardsche liefdesgevoel dat zich tot iets
heerlijkers, schijnbaar-bovenaardsch puurde, maar dat ten slotte slechts een
superlatief van stoffelijkheid moet wezen. En in Allerzielen, Godslampje,
Herfst, Heur leste Vroegmis en 't Is de Ure der Getijen speelt
het
1) Geboren te Antwerpen in 1896.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

108
visioneele de hoofdrol; het religieuse is slechts een picturaal voorwendsel. Het
mooiste, het ontroerendste is de dichteres waar zij uitsluitend jóng is; waar alleen
haar muzikale ziel zich uitzingt of waar haar zuidelijk-zinnelijke waarnemingsgave
op een zoo verrassend-juiste wijze de alledaagsche tafereeltjes heeft ‘afgeloerd’.
In dit verband noemen wij Avondklacht, Armoe, Deemstering, en vooral
Eenvoud (dat wij graag in zijn geheel zouden aanhalen) en Avondliedeke,
als juweeltjes van frischheid of geurige, toch jonge melancholie.
ALICE NAHON
Hier is dat Avondliedeke:
In de hagen, daar begon
Zachtjes iets te spreken...
Wat niet anders wezen kon
Dan een wind-gebêken...
Over 't oude hofken viel
Wat geen zang kan zeggen;
Wat een avond in uw ziel
Zelf moet nederleggen.
(Is dat niet prachtig?)
Om een wiegske vlocht een vrouw
Zaalge douwdidouwkens,..;
Aan der heemlen verre gouw
Blomden wat kersouwkens 1) .
De Vlaamsche taal is hier waarlijk een genotvol muziekinstrument. Wordt van
dialectvormen een smaakvol, d.w.z. matig gebruik gemaakt, welk een verfrissching
dan ondergaat er de officieele, ietwat te gewichtige stamtaal door! Dat is de reden
van de groote bekoring die uitgaat van de Clercq's liedjeswerk en de verklaring van
de verdeeldheid onder de beoordeelaars van Gezelle en Streuvels. Maakt die
nieuwheid van toon niet in onderstaand versje veel goed, wanneer een Hollandsch
hoofd (met even buiten dienst gesteld oor) lichtelijk aanstoot zou nemen aan
uitdrukkingen die voor ons Noordelingen rakelings langs het cliché, de gemeenplaats
strijken?
De Kindren van ‘de Soetewey’
Ze trekken ter schole ten halleveracht
- Het dorpje ligt ver van 't gehucht, -
Om 't even of liefelijk 't zonneke lacht,
1) = Madeliefjes.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Voor wind noch voor regen beducht,
Met blauwbaaien rokskens,
De blinkende blokskens 1)
Van 's Zaterdags versch gevernist,
Zoo trekken ze zwijgend
De koppekens nijgend,
Door regen, door sneeuw of door mist,
Dan spreken die boerengespeelkens geen woord;
De grooteren trekken de kleineren voort.
‘Klikkerdeklakker’, zoo kloefren 2) de rijen
Op blokskens voorbij langs de grauwe kasselen.
Op grootmoeders neusdoek, met kopspeld gehecht
En kleurig met bloemen bestikt,
De stroogele haren, heel stevig gevlecht 3)
Met vuurroode lintjes gestrikt;
Bolroode gezichtjes
En oogen als lichtjes,
De handekens frisch en gezond;
Hoe lief en hoe gekjes
Die boerene bekjes
Met koffierandekens rond 4) ;
Zoo stappen ze fier en als waren ze rijk!
Hun neusdoekje sleept met z'n tippen door 't slijk,
‘Klikkerdeklakker’, zoo kloefren de rijen
Op blokskens voorbij langs de grauwe kasseien.
Des zomers dan loopen de jongens voorop;
Ze knabblen aan raap of aan pee 5)
De meiskens die leeren hun lessen luidop,
De kleintjes die zeggen ze mee...
Soms doen ze hun blokjes
En lichtgrijze sokjes
Aan 't oude kapelleken uit.
Dan klinkt langs de wegen
Het joelen u tegen
En 't plifpleffend voetjesgeluid...
Maar zien ze in het deurgat hun moederke staan,
Gauw schieten ze sokjes en blokjes weer aan.
‘Klikkerdeklakker’, zoo kloefren de rijen
Op blokskens voorbij langs de grauwe kasseien.
Zou zulke pretentielooze kweelmuziek geen weldadig geestesbad zijn voor heel
wat Hollandsche hoogphilosophische en hersenkronkelrijke rijmrijgers?
Het is heusch geen cliché-complimentje, mejuffrouw Nahon, als wij u toeroepen,
over de veertien Moerdijkbogen heen, dat wij vurig hopen, spoedig uw tweeden
bundel te mogen lezen, waarvan een
1) klompen.
2) klompkletteren.
3) gevlochten.
4) er omheen.
5) wortel.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

109
onbescheiden inlichter uit uw naaste omgeving ons de veelbelovende aankondiging
deed....
MARTIN PERMYS.
Belijdenis der eenzaamheid, door Heinrich Petermeijer. - (Arnhem, van
Loghum Slaterus en Visser, 1920).
Dit werk draagt geheel het stempel van den schrijver.
Lees zoo'n bijgesloten briefje eens:
Doordat de heer Dietz Edzard te Amsterdam de door hem toegezegde
bandteekening, ondanks herhaald aandringen, niet heeft afgeleverd, werd
het ons onmogelijk gemaakt, de uitgave op den aangegeven tijd te doen
verschijnen. Door vriendelijke bemiddeling van Professor Bruno Pant
verklaarde de heer Richard Blank, Staatliches Kunstgewerbe Museum
te Berlijn, zich bereid, een houtsnede te leveren.
Dat typeert den dichter. Het is van een onaangename Duitsche winderigheid die
aanstonds tegenstaat.
En bezie het plaatje dat mijnheer Richard Blank, Staatliches Kunstgewerbe
Museum te Berlijn, dank zij de vriendelijke bemiddeling van Professor Bruno Pant,
wel zoo goed was te teekenen! Het is afschuwelijk. Om een boekje van onzen
goeden vader van Alfen zou het niet hebben misstaan: een mijnheer onder een
boom aan een slootje met een boek en een vulpen in de hand.
Van den dichter had ik wel zóóveel goeden smaak verwacht dat hij zijn duitsche
voorliefde hier geofferd zou hebben aan een eenvoudig typografisch goed verzorgd
titelblad. En dat is de firma van Loghum Slaterus en Visser best toe te vertrouwen!
Ook het binnenwerk is geheel in overeenstemming met de persoon des dichters.
Het is alles zeer fraai met lila-inkt gedrukt op zwaar papier. Het is dames-achtig
zoetelijk en boudoir-achtig teeder.
Er staan ongetwijfeld zeer lieve versjes in dit geweldig-mooie boek. Er staan er
ook vele in die bijna onbeholpen zijn en er zijn bovendien gedichten in opgenomen
die bombastisch genoemd kunnen worden. En met al dat moois doet de dichter
louter en alleen zichzelf een pleziertje.
Een banale en onoorspronkelijke titel als ‘Belijdenis der eenzaamheid’ neemt in
onzen tijd al direct wat tegen zich in. Het is volop Ik-lyriek en Ik-smart. Alles:
Zelf-ingenomenheid.
Een boek dat voortdurend ergernis opwekt. Vooral om zijn onbescheidenheid.
(Waar opdringerige teederheid ook 'n vorm van is).
ERNST GROENEVELT.
Lotos en morgendauw, door Noto Soeroto, Met Penseelteekeningen
van Jodjana. Bandversiering van Soerjowinoto. - (Uitgave Hadi Poestaka,
Amsterdam).
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Een boekje van verheerlijking van 't jonge Kind. En in dat Kind verheerlijking van 't
rijke, scheppende Leven. Een boekje naar den smaak van ons ‘nuchtere’
Westerlingen wellicht een tikje te week,
MANE-LAND.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

110
te sentimenteel van accent, maar toch vol van die natuurlijke dichterlijkheid die als
een stralende, witte bloem ontspruit uit de zuivere aanvoeling van het Mysterie.
Een boekje met fijnheden als de vergelijking van den broozen waterdroppel, toch
groot genoeg om de zon in 't hart te dragen: het beeld van moeder en kind, die ‘al
zitten zij maar bescheiden als een bloem en een waterdroppel in het zegenrijke licht
van omhoog’, den dichter schijnen zich beiden te koesteren in den levenwekkenden
adem van den onsterfelijken Geest.
Citeeren wij bij onze illustratie het stukje ‘Mane-Land’:
Ik weet wel, waarom kindeke zoo gaarne in moeders armen ligt en met
zijn handjes naar haar grijpt.
Toen kindeke in zijn slaap glimlachte, waar zwierf zijn geest in het verre
droomenland?
Het droomde: het was een honingbij en zweefde op zijn ranke wiekjes en
streek toen neder op de maan-beschenen bloesems der bloeiende
kemoenings.
En daar kwam een waas van verwondering over kindeke's gezicht en
het droomde: de bij was omgetooverd tot een héél klein kindeke en het
dwaalde rond in den wondertuin van een witte bloesemkelk.
Toen trok het met zijn mondje en zijn geloken oogjes als spande het àl
zijn krachten in en het droomde: uit de witte kemoening-bloesem klom
het langs de gouden ladder van een manestraal naar den hemel.
Helaas, daar was klein kindje àl te roekeloos op zijn reis naar Mane-land;
het stapte mis en gleed met snelle vaart langs de gouden ladder naar
omlaag; en klein kindje lag met uitgebreide armpjes in de witte kussens
van zijn wieg te schreien.
Van dien tijd af wilde klein kindje nimmermeer reizen naar het verre
Mane-land en wil nu altijd veilig in moeders armen droomen.
W.C.
Romans en novellen
Dostojewskie, booze geesten. Uit het Russisch, door S.v. Praag. -
(Amsterdam, van Holkema en Warendorf, 1921).
Alle teekenen wijzen er op, dat ook wij in Holland een Dostojewskie-aera tegemoet
gaan. Dirk Coster zond zijn van geestdrift en bewondering vervulde essay de wereld
in; dra verrees onder zijn redactie een tijdschrift, dat Dostojewskie als den
geestelijken gids der toekomst proclameerde, en nu kondigt een uitgever aan, dat
bij hem weldra de voornaamste werken van Dostojewskie in vertaling zullen
verschijnen. Wij moeten naar aanleiding van deze aankondiging een kleine
verzuchting slaken. Welke heillooze machten toch waren hier nu weer in het spel,
die een uniforme uitgave van al de werken van Dostojewskie onmogelijk maakten.
Hoeveel beter, hoeveel overzichtelijker toch ware het geweest indien wij een editie
gelijk die van Piper zouden bezitten, waar de werken in geordend verband
saamgevoegd zijn. Dit nu heeft niet mogen zijn en thans werpt de eene uitgever na
de andere (goed geteld zijn er reeds vier mede bezig) een Dostojewskie-boek op
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

de markt. De firma waarbij ‘de Booze Geesten’ nu verschijnt had ten opzichte van
Dostojewskie wel heel veel goed te maken. Want aan haar is het te wijten, dat we
met zoo'n verhaspelde editie van ‘de Gebroeders Karamazow’ opgescheept zitten.
Nogmaals schande over zoo'n uitgave. Ze heeft ondertusschen, (na trouwens eerst
nog een deeltje ‘Uit Siberië’, ook uit een andere taal dan het Russisch vertaald, te
hebben doen verschijnen), ingezien dat de vertalingen direct uit het Russisch moeten
geschieden en in de heeren van Praag en van Wageningen twee personen
gevonden, die blijkbaar direct den oertext kunnen lezen. Wij constateeren met
genoegen dat van Praag zich de moeite heeft gegeven sommige duistere plaatsen
door ophelderende verklaringen te veruiterlijken en zoo een vertaling heeft gegeven
(hoewel op den stijl en vooral op correctie wel het een en ander aan te merken is)
die tenminste waarde heeft. We zouden na Coster's essay op den inhoud van dit
boek niet nader behoeven in te gaan, ware het niet, dat we tegenover Coster eenige
stellingen bepleiten wilden. Het is altijd een zeer hachelijke taak iemands uitbundige
bewondering te moeten temperen, en nooit is deze taak onaangenamer, dan wanneer
het object dier bewondering Dostojewskie is.
Konden we reeds dadelijk na lezing van het werkje Coster's neiging constateeren
om Dostojewskie te verdogmatizeeren, deze gevaarlijke tendenz brengt als van zelf
mede, dat hij zijn oog sluit voor den ontzaggelijken rijkdom van schakeeringen,
(hetgeen nu bij het pas verschenen werkje ‘de Kleine Held’ nogmaals blijkt), die
deze Dostojewskiewereld te aanschouwen geeft en zijn blik te veel richt op eenige
bepaalde figuren. Het zal wel een hopeloos moeilijke taak blijven - en zeker in een
kort artikel als dit niet te volbrengen - om uit te maken of Dostojewskie werkelijk in
zijn Stawrogin die volledige belichaming van het demonische gegeven heeft, die
Coster in ‘De Booze Geesten’ meent te vinden. Maar ook al zou men geneigd zijn
deze vraag eenigszins ontkennend te beantwoorden, dan nog zal men zijn oogen
niet sluiten voor de schoonheid, die toch telkens weer in dit boek opbloeit.
Wij voor ons beschouwen de typeering van den naïeven in zijn utopieën bevangen
‘Schöngeist’, die Stephan Trophimowitch heet, als het hoogtepunt van dit werk. En
met welk een meesterhand zet Dostojewskie tegenover hem de sarcastische
Warwara Petrowna. Over deze rustige wereld nu, waarin die twee personen leefden,
hij Stephan Trophimowitch met zijn eindeloos vertrouwen in
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

111
de krachten, die uit het Westen moeten komen, zij Warwara Petrowna steeds geneigd
de illusies van haar vriend de een na de ander te ontleden en stuk te rafelen over
deze rustige wereld komt nu plotseling een schaar ‘booze geesten’, die daar
neerstrijkt en wier eigenlijke aanvoerder Stawrogin blijkt te zijn.
Vraagt men zich nu af, welke kracht deze booze Geesten in het leven doodt, dan
past hierop het antwoord: ‘de negatie’. En hierom plaatst Dostojewskie, de groote
bestrijder van het nihilisme - we bedoelen met nihilisme natuurlijk nog iets anders
dan een bepaalde sociale richting - zich tegenover hen en daarom ziet hij in hun
handelen en drijven het onheil voor Rusland. En wij, de getuigen van die
ontzaggelijke gebeurtenissen, die nu dit eindelooze rijk beroeren, lezen dit boek in
het diepgeworteld besef, dat zich nu de gevolgen aan het voltrekken zijn van al wat
Dostojewskie juist in deze ‘Booze Geesten’ beschreven en voorspeld had.
Dit zal het merkwaardige van dit groote boek blijven - dat men echter niet in een
te nauw keurslijf van dogmatiek moet snoeren.
NICO ROST.
Samuel de zoeker, door Upton Sinclair. - (N.V. Uitgeversmaatschappij
‘De Zonnebloem’, Apeldoorn).
Ik heb - in het lokaaltreintje - telkens een paar hoofdstukken van dit boek gelezen
en niet algeheel zonder genoegen (niet met algeheel ongenoegen), omdat de
bedoeling van den roman zoo drommelsch goed is: in een verdichtsel de vele rauwe
realiteiten onzer onbeminnelijke wereldmaatschappij op de kaak te zetten. Alles wat
Sinclair verhaalt van den strijd tusschen idealisme (socialisme) en materialisme kon
werkelijk beleefd en meegemaakt worden door Samuel, de hoofdpersoon, maar de
roman is tengevolge van den moedwil om één man zóó hals over kop van het eene
avontuur in het andere te storten (om hem toch maar, ten behoeve van het
sensatie-instinct der lezers, die een meer of minder groote mate van grove romantiek
zoo zeer van noode hebben, zoo film-vlug mogelijk met alle maatschappelijke
wantoestanden in kennis en botsing te brengen) een buitengewoon slechte
compositie geworden, waarvan toch wel enkele détails een korte wijl weten te
ontroeren.
Maar toch, goed beschouwd is de roman slechts een niet-onbeschaafde, groene,
onrijpe rolprent, die misschien nog wel eens in de bioscoop verschijnt ter
propagandeering van nobele idealen. Ik weet het niet officieel, maar in Amerika is
Sinclair's ‘levensbeeld’ natuurlijk al afgerold: de doodslag, zelfmoord, diefstal,
huichelarij en veelverscheiden vormen van corruptie worden in voldoend kwantum
ten tooneele gevoerd. Maar Moskou zal de film niet kunnen gebruiken, omdat ze
feitelijk te tam is, ondanks haar - alweer: goedbedoelde - opgewondenheid..
Sinclair's roman, gegeven de beschreven feitelijkheden, had een rauwe kreet
moeten zijn, of wel: de ingehouden woede of kwalijk bedwongen verbittering had
men er dreigend in moeten hooren zwijgen. Thans echter is hij door het
niet-beheerschen der materie, door een tekort aan gerijpt kunstenaarschap derhalve,
verworden tot een wat oppervlakkig, onovertuigend stukje copie (geschikt nochtans
voor dagfeuilleton in b.v. Het Volk), dat wegens zijn gemoedelijkheid door mij
gewaardeerd kon worden, toen ik in een gemoedelijke bui mij bevond in meervermeld
gemoedelijk lokaaltreintje. Samuel zal ik mij wellicht nog een paar daag herinneren
als den eerlijken, onbevangen jongen, die overstelpt werd door de ellenden en
gruwzaamheden dezer wereld met haar weinig-verkwikkelijke toestanden en die
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

aan het slot van het boek, toen hij opkwam voor het Vrije Woord (de twee hoofdletters
zijn van Sinclair), werd doodgeslagen door de Amerikaansche agenten: werktuigen
in de handen van de persoonwordingen der corruptie. Maar daarna wordt hij uit mijn
hoofd en hart verdrongen door andere personen uit andere boeken en tijdschriften
en kranten, die misschien ook zóó komen en zóó gaan in en uit het doorgangshuis
mijner hersenen. Het is waarlijk heel moeilijk een roman te schrijven en een mensch,
hij zij een beest, hij zij een heilige, als een u bijblijvende figuur te creëeren: wonder
van deugd of ondeugd, maar in allen gevalle van schoonheid.
RINKE TOLMAN.
De loods en zijn vrouw, door Jonas Lie. Uit het Noorsch vertaald door
Jhr. L. Op ten Noort. - (Amsterdam, Van Holkema en Warendorf, z.j.).
Als meer het wezen van den roman bepalend, had beter tot titel kunnen worden
gekozen: Het ziekelijk wantrouwen, daar juist deze karaktertrek van den
loods Salve Kristiansen in zijn huwelijk met Elizabeth Rakler het obstakel vormde
voor het groeien eener harmonische verbintenis; de kleinhartige jalousie vrat als
een ziekte beider rust aan, belette het opbloesmen van 't gaaf geluk en de
achterdocht sloeg over het land van hun leven met zijn zware, zwarte wiek een
schaduw, die telkens het licht bluschte. Het was dit telkens uit de smalste
schuilsteeën als een adder vooruitschietende wantrouwen, hetwelk maakte, dat
Elizabeth, van huis-uit eerlijk en argeloos, haar gevoelens van liefde voor hem ging
verbergen. Het
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

112
was niet een afwezigheid van liefde bij haar, die heur wijze van handelen bepaalde,
maar een zelfgekozen defensieve houding, omdat Salve er niet toe kon komen haar
te vertrouwen.
Elizabeth, in een kinderlijke, onrijpe bewondering voor een oppervlakkig
zee-officier, bij wiens ouders zij (voor haar huwelijk met Salve) een dienende positie
innam, laat zich door den man met de mooie keurige uniform verleiden tot een
overhaaste bekentenis. Op de vraag van den officier Beck, of ze zijn vrouw wil
worden, antwoordde ze doodsbleek ‘ja’, maar het was heusch niet zoo erg gemeend;
te middernacht, blijkens het verhaal, stond ze op en schreef, bij 't schijnsel van een
kaars, op een papiertje: ‘Vergeef me dat ik uw vrouw niet kan worden, want mijn
hart behoort een ander. Elizabeth Rakler’.
Zij verlaat daarop het huis van den zee-officier, ter voorkoming van verdere
complicaties en wijl haar hart uitgaat naar Salve Kristiansen. Deze ondertusschen,
de zeeën bevarende en niet kunnende putten uit de hier meest gezaghebbende
bronnen van weten, krijgt den indruk, dat Elizabeth met den zee-officier is verloofd
en weldra zal gaan trouwen; allerlei bavardage aanvaardt hij als het feitelijkst feit;
het maakt hem ongezellig, ongedurig en onverschillig, wakkert zijn zucht naar
avonturen aan en zoo zwerft hij als een balling 's lands.
Door allerlei toevallen, die in dezen zeer drakigen roman op een weinig
economische wijze worden gedistribueerd, komt alles weer op zijn pootjes terecht:
d.w.z. ten langen leste komt er een huwelijk tot stand, dat echter, gelijk reeds
genoteerd, ten gevolge van Salve's jalousie weinig zonnig is en voor beiden op den
duur een benauwende kwelling. Op buitengewoon treffende wijze komt de felheid
van Kristiansen's wantrouwen tot uiting, als op zekeren dag Elizabeth geestdriftig
zich uitlaat over de Noordster, een corvet, waarop, zonder dat zij zulks wist, luitenant
Beck als derde commandeerende voer. Volgens den schrijver kromp Salve's hart
ineen bij haar uitbundige loftuitingen over het schip, waarop deze man 't gezag
uitoefende. Kristiansen, koppig, neemt zich voor met zijn oud karkas van een
vaartuig, ondanks kwaad weer en al de elementen tegen zich, een proeve te geven
van zijn zeemanskunst en, de levens zijner bemanning, zijn vrouw en kind in de
waagschaal stellende, jaagt hij zijn brik naar den kelder. Amper ontsnappen de
opvarenden aan den dood.
Ziehier het verhaalgeraamte, waarin een lezeres belang moge stellen, al zijn wel
enkele binten vergeten van het samenstel; voormelde lezeres zij tevens als troost
meegedeeld, dat alles goed terecht komt ten langen leste.
Er zou waarlijk van de gegevens heel wat te maken zijn geweest, maar dit is,
helaas, niet aan Lie gelukt, die alleen enkele dragelijke bladzijden schreef, d.w.z.
psychologisch in zijn onderwerp indrong, bij het weergeven van het aangehaalde
incident op zee, dat leidde tot het stranden van Salve's brik. Hier, en enkele
bladzijden verder, weet hij te overtuigen, maar overigens is de roman taai, lang en
langdradig en het is mij een raadsel, dat iemand als Herman Middendorp in de oude
Groene (uitgave van Van Holkema en Warendorf) een tijdje geleden over het boek
zoo enthousiast heeft kunnen zijn.
De beeldspraak is ergerlijk-conventioneel, nergens bekoort het verhaal van den
loods door het bloesmend woord -, de bouwtrant van het werk is duf-ouderwetsch,
de woordkeus onnatuurlijk, deftig-dor, en zelfs ontbreekt niet een slothoofdstuk, dat
tot titel draagt: Besluit, terwijl van twee andere kapittels de aanhef als volgt luidt:
XXIV: ‘Wij kunnen nu hun levensloop gedurende de tien jaren nadat zij zich op
Merdö gevestigd hadden slechts met enkele trekken aangeven en zijn dan genaderd
tot het tijdstip waarop wij in het begin van dit verhaal een blik wierpen op hun huislijk
leven, - Salve was toen veertig en Elizabeth omstreeks zes en dertig jaar, - en wij
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

zullen ons dan niet langer ophouden met de beschrijving van de verborgen wond,
die gestadig groeide terwijl al wat verblijdend en opwekkend was ieder jaar
spaarzamer werd’. (pag. 226).
XXVI: ‘Wij moeten ons thans weder verplaatsen in den avond bij den aanvang
van dit verhaal, toen de loods, gedreven door zijn onstuimig en somber humeur,
met zijn zoon naar zee was gegaan’. (pag. 237).
Maar deze aankleeding van het verhaal, deze werkwijze zou nog door de vingers
kunnen worden gezien, wanneer de roman overigens nog maar had geademd,
wanneer er slechts een hart in had geklopt, wanneer er versch bloed door had
gestroomd. Nu is de geschiedenis in hoofdzaak een geraamte, niet dan een
chitinehuid, zooals ge wilt, of een cocon zonder de tot bewonderen uitnoodigende
vreugde van een vlinder.
Maar het onvergeeflijkst is echter de wijze, waarop de vertaler heeft nagelaten
zich van zijn plicht te kwijten. Misschien kent Jhr. L. Op ten Noort inderdaad Noorsch;
maar het boek draagt zoozeer de sporen van rechtstreeks uit het Duitsch vertaald
te zijn - en dit op een flodderige, onverantwoordelijke manier, waarvoor zelfs een
journalist zich zou geneeren, die telegrammen in koortsige haast zit te vertalen voor
om copie schreeuwende, mateloos-gulzige dagbladpersen - dat wij niet anders
kunnen aannemen dan dat hij een Duitsche vertaling slaafs op den voet heeft
gevolgd. Ten bewijze deze keur van vertaalproeven en gruw-
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

*7
zame slordigheden: ‘waarbij hij er nog aan toevoegde, dat Gert al aardig deed
blijken wat er van hem worden zou’; (pag. 8) ‘met beteekenisvolle blikken
vertelde men elkaar....’ (15) ‘Een zijner inkomsten hadden hun
oorzaak dat hij in donkere nachten....’ (25) ‘Als je het nu eindelijk
weten wil, jou zwabber, zoo was ik met betere menschen dan jij ooit zult aantreffen
in de batterij van de Najade’, (32) ‘het was al beduidend kalmer geworden....’
(43) ‘zijn temperament was weinig geschikt voor dergelijke tantaluskwalen’.
(44) ‘Onbemerkt van de dekwacht....’ (114) ‘Een aanleiding hiertoe liet zich
niet lang wachten;...’ (141) ‘Evenwel begon hij zich nu ook weder te
beangstigen....’ (158) ‘Eindelijk brak het uur der verlossing aan in de gedaante
van een loodsboot uit Arendal’, (158) ‘Het deugde hem niet, geheel
werkeloos.... rond te loopen’, (189).... ‘ten laatste te kunnen bewijzen dat hij
onrecht had’ (193), enz. enz.
Ondertusschen is het droevig, dat een dergelijke onbeteekenende roman moest
worden vertaald (en bovendien hoe slecht), terwijljongere Nederlandsche schrijvers
veelbelovend werk, dat fijner is geleed, dikwijls niet uitgegeven kunnen krijgen.
RINKE TOLMAN.
Letterkundig leven uit de juli-tijdschriften
De Gids
INHOUD. Pauwke's loutering, door Antoon Thyri. - Verzen, door Johan Huijts. -
Waarom vindt de stem..., door Herman Lysen. - 't Was niet de kroon..., door J.J.
van Geuns. - Mousa Philosophos. Om het Beste Leven, door Dr. Ch.M. van Deventer.
- Tooneelkunst, een scheppende kunst, door Top van Rhijn-Naeff. - Twee worstelaars
met den Engel, door Dr. J. Huizinga. - Visscherijbeheer en visscherijstatistiek, door
P.E. van Renesse. - De bouw van het Sterrenstelsel. Kapteyn's beteekenis voor de
moderne astronomie, door Dr. W. de Sitter. - Bibliographie.
Groot-Nederland.
INHOUD. Trouw en Ontrouw, door E. van Loon-van Lokhorst. - De Vrouw met de
grijze Oogen, door Karel Wasch. - Gedichten, door Jan van Nijlen. - De
Slaapwandelaarsnacht, door Charles van Iersel. - De Ridder van de Droevige Figuur,
door Charles van Iersel. - De Gebroken Kruik, door Heinrich von Kleist. - De
zelfvermomming des Absoluten, door Carry van Bruggen. - Prometheus van Carry
van Bruggen, door J.J.A.A. Frantzen - Literatuur door J.L. Walch en F.C.
De Nieuwe Gids.
INHOUD. Bericht. - In memoriam Dr. Alphons Diepenbrock (Persoonlijke
Herinneringen), door L. van Deyssel. - Ter nagedachtenis aan mijnen onvergetelijken
leermeester Alphons Diepenbrock, door Balthazar Verhagen. - Kleine
gedachtenissen, door Jac. van Looy. - Herinnering, door Frans Erens. - Herinnering
aan Alph. Diepenbrock, door Joannes Reddingius. - Alphons Diepenbrock de Dirigent,
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

door Richard Heuckeroth. - In memoriam Dr. Alphons Diepenbrock († 5 April 1921),
door Mr. F.E. Posthumus Meyjes. - Herinnering aan Alphons Diepenbrock, door
H.M. Boissevain. - Om Diepenbrocks muziek bij Sophocles' Electra, door W.L. van
Warmelo. - Aan P.C. Boutens, door Jo Landheer. - Eenzaamheid, door Hélène
Swarth. - Literaire Kroniek, door Willem Kloos. - Buitenlandsch Overzicht, door
Maurits Wagenvoort. - Binnenlandsche Staatkundige Kroniek, door Frans Netscher.
- Bibliographie, door Herman Middendorp en Henri van Booven.
Nederland
INHOUD. Proza. Waarom nièt, door Maurits Wagenvoort. - Drie kleine spelen,
door Johan van den Andel. - Het kind, door G. van Nes-Uilkens. - Salon-Bolsjewiki,
door Ralph Springer. - Kroniek.
Verzen. Verzen, door Edward B. Koster. - Treuren, door C.C. de Nooij. -
Ontwaken der liefde, door Beatrice.
Het Getij.
INHOUD. Gedichten, door Herman van den Bergh. - Uitvaart, door Ernst Groenevelt.
- Dr. Faust, door Balthazar Verhagen. - Deutscher Brief, door F.M. Huebner. -
Fransche brief, door Renée Dunan. - Vlaamsche brief, door Jos. Leonard. -
Pinksteren, door H. van Ockerse. - Beeldende Kunst, door Otto van Tusschenbroek.
- Vliegtocht, door Hendrik de Vries. - Gedichten, door Jac. Theunisz. - Dramaturgie,
door Balthazar Verhagen. - Tooneel-kroniek, door E. Renso v. Telgen. - De regie
van Dr. Willem Royaards, door G.A. Suermondt. - Inleiding tot de moderne muziek,
door Constant van Wessem. - Een avond, door H. Scheffer. - Boekenschouw. -
Bericht.
Stemmen des Tijds.
INHOUD. Christus en de Vrouw, door Dr. J.Th. de Visser. - De positie der Vrouw
volgens de Heilige Schrift, door Dr. J.C. de Moor. - De Vrouw in het huisgezin, door
Anthonia Margaretha. - De Vrouw, door H.S.S. Kuyper. - De Vrouw in de literatuur,
door F. van der Borch van Verwolde. - Hermance, door L.E. - De taak der Vrouw in
de philantropie, door C.F. Dudok v. Heel. - De Vrouw in het beroepsleven, door
H.W. Crommelin. - De Vrouw en het vereenigingsleven, door A.C. Diepenhorst-de
Gaaij Fortman. - De Vrouw en de politiek, door Mr. C. Frida Katz.
Vragen van den Dag.
INHOUD. Bevordering van de vreedzame bijlegging van geschillen over
arbeidsaangelegenheden en het voorkomen daarvan, door H.Ch.G.J. van der
Mandere. - Atlantismoraal, door Dr. H.J. Lulofs. - De jonge Dante en de Dante van
de ‘Commedia’, door Benedetto Croce. - Millioenen-erfenissen, door S. Kalff. - Oud
boerenleven in den Achterhoek, door H.W. Heuvel. - William Hazlitt, door Dr. J.
Mulder. - Verborgen Afrika, door Ro van Oven. - Rekenende dieren?, door A. de
Vries. - De beteekenis der ontwikkelden in onzen tijd.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

De Hollandsche Revue.
INHOUD. Nederlaud in Vogelvlucht; Domburg en Veere; Mooi Breda en Omstreken;
Zuid-Limburg; Van Reizen en Zwerven; Giethoorn; De rijwielpaden in het Gooi;
Westerwolde; Urk; Kennemerland; De omstreken van Utrecht; Drente; La Corse;
De Friesche Wouden; Het Mastbosch; Het Strandbloempje; De Graafschap;
Zandvoort; Frissche wind; Bergen en Bergen aan Zee; Onze Badplaatsen;
Zomervermaken; Zomersport; Zomerspelen; De lichte Muze. -
Wereldgeschiedenis.-Belangrijke Onderwerpen:Deconsequenties
van het algemeen stemrecht; Reizen door de lucht. - Karakterschets: D.J. v.d. Ven.
- Vaderlandsche Kunst: Literaire verontwaardiging; ‘Frans Netscher en Co.
Lmd’; ‘Bescheidenheid ist eine Zier...’ - Revue der Tijdschriften. - Het
Boek van de Maand. - Dames-Kroniek.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

De krant en de menschen
III
113
TUSSCHEN no. III en no. II liggen twintig maanden. Die lange staking heeft haar
reden. Na de verschijning van het eerste artikel werd de schrijver zeer aangenaam
verrast door de vele teekenen van sympathie in de pers en persoonlijk van
verscheidene vakgenooten. Na no. II geen syllabe! Toch raakte dat onderwerpen
aan, die vakbroeders wel moesten interesseeren. Was de belangstelling zóo spoedig
uitgeput - waartoe dan verder te gaan! Woestijnpredikers zijn er genoeg.
Maar 't bloed kruipt waar het niet gaan kan. Dus nog eens geprobeerd.
Toen de heer Gerard van Eckeren vriendelijk de deur van den Winckel opende,
met noodigend gebaar, maakte hij de opmerking, dat het woord ‘krant’ hem niet
aangenaam in de ooren klonk, - wat te begrijpen valt bij een man, wien de ongerepte
schoonheid van Neerlands taal lief is als een kostbaar bezit. Ik zelf voel ook niet
veel voor een klanknabootsende overzetting van vreemde woorden, waarbij alle
herinnering aan de oorspronkelijke beteekenis in den vorm teloor gaat; en ik zou
gaarne de vingerwijzing volgen van een zoo bevoegden beoordeelaar. Maar ik heb
het over ‘de krant’ èn de menschen, en ‘de menschen’ spreken nu eenmaal over
‘de krant’. De woordenkoppeling veraanschouwelijkt als 't ware de verhouding
tusschen het dagblad en zijne lezers en den invloed van de laatsten op het eerste,
ook wat betreft de taalvormen. En daarover wenschte ik in 't bizonder een paar
opmerkingen te maken. De ‘krant’ dan lijdt onder de consequentie in minachting
voor de oude taalvormen, getoond door menschen die, ‘meer Kollewijns dan
Kollewijn’, naderen tot een taal-anarchie, door de groote voorstanders der
Vereenvoudigde zeker nooit bedoeld.
Vele zich noemende ‘scheppende letterkundigen’ staan hierbij aan de zijde van
Jan Rap, die maling heeft aan al die geleerdheid. Het kost mij bij 't doen van
aanhalingen in boekrecensies dikwijls moeite, letterlijk over te schrijven wat er in
het boek staat, en niet zelden gebeurt het, dat er gecorrigeerd wordt door den zetter,
wiens taalgevoel in opstand komt tegen 't al te vrije omspringen met zijn moedertaal.
Maar 't meerendeel der typografen is zoo teergevoelig niet. Dus zetten zij zonder
tegenspraak, plichtgetrouw, uitdrukkingen als: ‘verhuring der schouwburg’, ‘de reis
der kroonprins’ (ik fantazeer niet!) en zelfs vond ik in hun eigen Grafisch Weekblad
onlangs gewag gemaakt van handelingen ‘der millionnair’.
Dat ‘die’ en ‘wie’ soms ‘dien’ en ‘wien’ worden, achtten zij, gelijk ‘de menschen’,
maar noodelooze aanstellerij, waarbij zij vergeten, dat de beteekenis van een volzin
geheel veranderen kan door plaatsen of weglaten van die ‘n’. En vele journalisten
ver-
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

114
geten dat ook. Zoo krijgen wij in de dagbladen tal van zinstoringen, die met de
toevallige zetfouten, aan het oog des correctors ontsnapt, het artikel onleesbaar
maken. Het beroep op ‘den scherpzinnigen lezer’, die zelf de fout wel ontdekt en
verbeterd zal hebben, is niet altijd gerechtvaardigd.
Die scherpzinnige lezer zal overigens allang hebben gemerkt, dat er een factor
mee in 't spel is, waarvoor de meest correcte redacteur, de meest nauwgezette
corrector en typograaf moeten zwichten: de haast, waarmee het werk aan een
dagblad moet worden verricht. Daar is geen verandering in te brengen.
Tijd om tekstveranderingen te maken is er niet. Daarom dient de goede journalist
er voor te zorgen, zijn werk zóo te maken, dat het geen groote veranderingen meer
behoeft. En de meeste bona fide vaklui hebben 't daarin gebracht tot een werkelijke
virtuositeit, die wel wat meer mocht worden gewaardeerd.
Den meesten last op dit stuk ondervindt de verzorger van een dag- of weekblad
(want ook vele weekbladen worden in snel tempo beredderd) van de medewerkers
op verschillend gebied, voor wie het schrijven voor de drukpers geen dagelijksch
werk is, en die daardoor verschrikkelijk kleinzeerig zijn, zich nog gekrenkt achten
als een corrector in hun copy noodzakelijke verbeteringen maakt. En dan de
‘ingezonden stukken’! Het is een uitzondering, als een redacteur een ingezonden
stuk ontvangt, dat hij zonder grondige revisie kan doorzenden naar de zetterij. Elke
journalist die eenige redactie-ervaring bezit, heeft menigmaal verbaasd gestaan
over de wijze, waarop menschen, zelfs menschen met een maatschappelijke positie,
die ‘voldoend lager onderwijs’ en veel meer dan dat hebben genoten, de taal bezigen
als voertuig der gedachten. Ik zwijg nu maar over den stijl; dien kan elke lezer zelf
in het van grove fouten gezuiverde stuk controleeren.
Er is zoo van lieverlede, terwijl de een den ander navolgde, een ‘krantenstijl’
ontstaan, die eigenlijk in het geheel geen stijl is, maar een verzameling clichés, door
beroepsman en ‘occasional’ in den sleur gebruikt. Die ‘stijl’ onderscheidt zich door
een breedsprakigheid, een morsen met nietszeggende en versleten uitdrukkingen,
geheel in strijd met meergemeld gebrek aan tijd, chronisch op elk redactiebureau
en elke zetterij.
Ieder, die een beetje taalgevoel heeft, is in staat, berichten en nieuwtjes van een
half dozijn regels te herleiden tot een dozijn woorden, waarin even duidelijk - of
liever: veel duidelijker - wordt gezegd, wat er feitelijk te zeggen valt.
Er is in de latere jaren een kennelijk streven merkbaar in meer dan éen dagblad
om aan dat morsen met woorden een einde te maken. Vooral in de korte opsomming
van het belangrijkste nieuws, waarmee vele bladen hunne lezers gerieven, wordt
een prijzenswaardige beknoptheid betracht. Maar 't zal toch nog een heelen tijd
duren, eer een krant 't tegenover zijn lezers durft verantwoorden, eenvoudig mede
te deelen, dat de Minister van Onderwijs een school bezocht, zonder in uitvoeriger
bericht nog eens te vermelden, welke hoofdambtenaar Z Exc. daarbij vergezelde,
door wien Z.Exc. in de school werd ontvangen en dat met belangstelling kennis
werd genomen, enz. enz. En zoodra er ‘namen’ genoemd worden van personen,
die bij de een of andere plechtigheid ‘werden opgemerkt’, behoort er inderdaad
moed toe, eenige daarvan te schrappen. Want de heiligschennende redacteur
riskeert dan, dat hij den volgenden dag een brief van den niet-vermelde en een
standje van zijn chef op den koop toe ontvangt.
Twee groote belemmeringen zijn er voor den redacteur, die door vereenvoudiging
tot verbetering van zijn dagblad wil komen: ten eerste de nieuwsagentschappen,
correspondenten en occasionals, die door een omhaal van woorden en niet ter zake
doende bizonderheden hun berichten interessant en - geldswaardig willen maken;
ten tweede: de officieele lichamen, die, trots alle mogelijke ministerieele en andere
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

wenken, maar niet kunnen nalaten, hunne mededeelingen te hullen in een wade
van onnoozele stadhuiswoorden. Gewoonlijk ontbreekt de tijd, daarvan een beknopt
en duidelijk uittreksel te maken. Weglaten kan men ze niet, en dus - zoo maar er
in! En dan hoort de redacteur, die al ploeterend weer een nummer van het blad
heeft helpen verschijnen, voor de zooveelste maal den vriend-feilentooner opmerken:
dat ‘de krant weer zoo suf was’.
H.J. STRATEMEIJER.
Letterkundig nieuws uit Frankrijk
X
Nieuwe uitgaven: De Gebroeders Tharaud
Une Relève, door Jérôme en Jean Tharaud. (Uitg. Emile-Paul Frères
Parijs, 1919; fr. 6. -).
DE gebroeders Tharaud behooren tot de fijngevoeligste en beschaafdste
romanauteurs van het tegenwoordige Frankrijk. Geboren te Saint-Julien
(Haute-Vienne), Jérôme, de ‘practische’, de actieve van de twee, in 1874, Jean, de
droomer, de dichter, in 1877, worden zij gerekend tot de besten onder degenen die
een twintig jaar terug aan de Cahiers de la Quinzaine medewerkten, het
tijdschrift dat
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

115
mannen als Péguy en Rolland aan de bewondering van het publiek bood. Hun eerste
boek, Dingley, l'illustre Ecrivain, 1) dat de ervaringen van een schrijver,
die den Zuid-Afrikaanschen oorlog meemaakt, verhaalt, werd door de Académie de
Goncourt bekroond. Het is een meesterwerk van eenvoud, zielekennis en spannende
beschrijvingskunst. Eenvoud (bescheidenheid) en gezondheid, ziedaar de ware
kenmerken van hun pretentielooze, doch zoo hoogstaande werken. Soberheid is
ook de bizondere verdienste van hun Maîtresse Servante, 2) (1911), een
landelijke, dramatische roman, waarin een meesterlijk geteekende moederfiguur
voorkomt. La Fête Arabe 3) opent een jaar later hun serie exotische romans,
waarin zij, na Loti, uitblinken als geen ander. Na La Tragédie de Ravaillac,
La Bataille à Scutari d'Albanie
JEAN ET JERÔME THARAUD
en La Vie et la Mort de Déroulède komt in 1917 L'Ombre de la
Croix, 4) een schitterend werk dat de toestanden bij de Galicische Joden beschrijft;
en thans Une Relève, 5) een oorlogsboek van de beste soort. Een roman is het
eigenlijk minder dan een verzameling indrukken van het front. Dit boek is een
verademing voor wie in het lezen van oorlogslitteratuur grof effect of langdradigheid
vond waar hij schoonheid en eenvoud, eerlijkheid en waarheid zonder politieke
tendenz zocht. Wij lezen, op de gelukkigste wijze tot uiting gebracht, de gedachten
en gevoelens van een soldaat - den auteur zelf - die op weg is, met drie kameraden,
om een naburig handjevol in de onmetelijke metaalhel verlorenen te gaan aflossen.
Wat valt er nog meer over dit mooie kunstwerk te zeggen, dan dat het den meest
critischen criticus in verrukking moet brengen; dan dat het den leek een zeldzaam
genot moet verschaffen van welks werking hij zich wellicht niet technisch bewust
is, maar die hem vervoert door de afwisseling van sidderingen van meegevoeld
levensgevaar en van dichterlijke sereniteit? En voelt de lezer, wanneer hij het boek
gesloten heeft niet, wat de schrijvers ons wilden mededeelen: den eindindruk van
een gemoedsrust en een bezonkene gelatenheid, die, sterker, over het luidruchtige
der moordverschrikking zegeviert? Sommige bruisende naturen zullen misschien
een harder, meedoogenloozer realisme verkiezen boven de meer subjectieve
beschouwingen der gebroeders Tharaud. Men leze echter op pag. 130-131 hun
geloofsbelijdenis, die, staande tegenover het would-be realisme der
laat-XIXe-eeuwers, prijken mag naast Renard's uitlatingen, welke, sarcastisch getint,
in zijn Tablettes d'Eloi voorkomen. En uit deze van waarheid doordrongen
woorden zal men leeren, dat het natuurgetrouwe realisme, als het leven zèlf, het
groote van het kleine, d.i. het voor de ziel duurzame van het oppervlakkige en
1) Uitg. Emile-Paul Frères, 1911, fr. 6. - (nieuwe uitgave).
2) Uitg. Emile-Paul Frères, 1911, fr. 6. -
3) Uitg. Emile-Paul Frères, 1912, fr. 6.75. In Dingley speelt het exotisch element geen hoofdrol.
4) Uitg. Plon Nourrit, 1917, fr. 7.50
5) Uitg. Emile-Paul Frères, 1919, fr. 6. -
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

vergankelijke, moet scheiden: Plus la réalité est grande, plus elle
exige, pour être rendue avec force et vérité, ces
modifications profondes que font subir à la vie, d'une façon
différente, mais avec une force égale, Shakespeare, Racine
ou Voltaire. C'est un art bien misérable, celui qui se
complaît à reproduire les choses avec servilité. Tout au
plus peuton s'y distraire, comme on feuillette chez le
dentiste un album de photographies. Sous prétexte de
réalisme c'est presque toujours du mensonge.
Rabat ou les Heures Marocaines, door J. en J. Tharaud. (Uitg. Emile
Paul Frères, Parijs, 1919, fr. 6. -)
Dit prachtige epos bezingt de Marrokaansche stad Rabat, de oude stad aan den
Oceaan en aan de monding van de trage Boe-Regreg; Rabat, de geheimzinnige
met haar witte huizen, waar de Islam zoo lang voor de Europeesche invasie behoed
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

116
bleef; Rabat met haar Duizend-en-Een-Nacht-aan-blik, haar muren en haar minarets,
haar poëzie en haar wilden hartstocht, haar blankheid en haar Ghetto, haar lusttuinen
en haar kerkhoven ... Een aangrijpende bekoring gaat uit van dit boek. In een
dichterlijke taal, verheven van woordkeus en golvend van rythme, worden de
Oostersche tafereelen voor onze oogen geschilderd met een zielekunst en een
visueele levendigheid, die, afwisselend, elkander den roem betwisten, aller, àller
diepe en dankbare bewondering te verwerven. De twee elementen: betooverende
evocatie-macht en droomerige mijmering, versmolten, werden één, en losten de
scheidingslijn weer op, de grens van beider gebied: de zinnelijke kunst van Jérôme,
het melancolische peinzen van Jean. In dit werk leeft al wat de Musulmaansche
wereld biedt aan heete kleur en bloedgeweld; het aanschouwen van de roodsteenen
vestingwerken laat geen plaats over voor verfijnde en gracieuze gedachten. Onder
den door hitte verbleekten hemel liggen de beide sneeuwen steden, Rabat en Salé,
ieder aan een oever van den stroom, doch meer dan door dezen stroom gescheiden
door wedijver en ritushaat. Hoe duidelijk leeft die tooveromgeving voor onze oogen,
als wij de schrijvers volgen door de witte doolhofstraten, waar de blakende zon op
staat, waar de fantastische maan godsdienstige waanzindansen belicht, den nacht
lang dóorgedanst in de onvermoeibare overgave van een ontlichaamde extase! Wij
zien de vrouwen - of wat onze leidsman van haar zien kan; de zwermen bedelaars
en blinden, de bontgekleede kinderen die komen zingen op de grafsteenen der
kerkhoven; de winkels met hun overdaad van druiven en komkommers, oliebollen
en honingkoeken, en den kruidenkoopman, even verdord als zijn geneesmiddelen,
waarmee men een ontrouw minnaar tot teerder gevoelens kan terugbrengen of een
verkoudheid doen verdwijnen. En welk een vreemd gevoel, als te midden van dit
schier ongerepte Marokko een Europeesch beschavings(?)-voorwerp - een
automobiel, een kermis met een cinematograaf of een gramofoon - zijn
verbijsterenden dissonant werpt! Een tintje politiek blijft niet achterwege. De
Franschen - aldus de geestdriftige bewonderaars van de Islamcultuur - begrijpen
hun taak van koloniseeren als menschen en als kunstenaars. Generaal Lyautey
(aan wien de gebroeders Tharaud hun later boek Marrakech opdroegen) is
immers voor alles een artiest, die de Inlandsche cultuur bewondert, liefheeft en
eerbiedigt. En de bevolking bevindt er zich wel bij. De inwoner is denkelijk minder
dan de auteurs en de lezer pijnlijk getroffen door het parodische schouwspel van
een Fransche soldatenparade in een Duizend-en-een-Nacht-sprookje, en door te
hooren, hoe in de luchten die de vijf Gebeden aan Allah en de religieuze
tamboerijnenzang weerkaatsen de koperen akkoorden schallen van den
Sambre-et-Meuse marsch ...
Marrakech ou les Seigneurs de l' Atlas, door J. en J. Tharaud. (Uitg.
Plon-Nourrit, Parijs, 1920, frs. 7. -)
Bijna driehonderd nieuwe pagina's beschrijvingskunst van de gebroeders Tharaud,
ditmaal, na ‘Rabat la Blanche’, ‘Marrakech la Rouge’ verheerlijkend in een dichterlijke
taal die, ofschoon
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

JEAN et JERÔME THARAUD in hun werkkamer.
van een hooge, aangehouden poëtische vlucht, niet vrij is van langdradigheid, -
trouw, wellicht, aan de langdradige, zongloed-eentonige werkelijkheid zelve. En
toch, met het recht om exotisten met exotisten te vergelijken, - leggen wij Loti's werk
naast het soortgelijke van de beide Tharauds, dan zal de eentonigheid van den
grooten modelmeester altijd als een realiteitsverdienste, en de langdradigheid van
zijn tòch zeer oorspronkelijke volgelingen soms als een subjectiviteitszwak aandoen.
Wie Rabat las, vindt in conceptie en uitwerking hier veel herhalingen. Weer toonen
de jonge auteurs ons als in een lange, bonte en schittervermoeiende
‘cinema-color’-film, de Marokkaansche landschappen van den starren Atlasbodem,
de krioelende markten, de onuitputtelijke bronnen van picturaal genot die de
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

117
arabeskenpaleizen zijn; het interessant-walgelijke Ghetto en de moeilijk te
doordringen gedachten in de kleine, vurige schedels waar traag de Islam gist en
broeit... Vonden wij Rabat eerder een boek, belangwekkend uit aardrijkskundig
en pittoresk oogpunt in de eerste plaats, Marrakech's hoofdelement lijkt ons
meer historisch en ethnologisch. De beginhoofdstukken brengen veel
vermeldenswaardige, voor velen onbekende dingen aan het licht over den toestand
van Marocco in de dagen van mobilisatie en oorlog (1914-1917) en over de
kolonisatiebekwaamheden van der schrijvers vriend, generaal Lyautey, in wiens
gevolg zij, per auto, deze streken doorkruisten. Uit de sympathiek-onpartijdige
beschrijving van hun Marokkaansche vijanden, Sidi Raho en Moha ou Hammou,
den Zaïani, blijkt, dat de gebroeders Tharaud de eerbiedwekkende hoedanigheden
hunner tegenstrevers weten te erkennen en te waardeeren. - En wanneer men zich
verbazen zou, dat van zulk een politico-geographisch gegeven iets dichterlijks te
maken viel, dan verlieze men niet uit het oog, dat Jean, de droomer van de
combinatie, zijn invloed merkbaar doet gelden op de uitwerking van het geheel;
bekent hij niet - want dat is zìjn stem ongetwijfeld! - op pag. 9:
‘A moins d'être un vrai poète, rien de plus accablant qu'un tel paysage d'autre
monde’.
En de ontroering die op zoovele plaatsen uitgaat van het epos van Marrakech,
‘de stad met haar hazelnootkleuren, de tinten van de gazelle, die vlucht onder de
stralen der ondergaande zon...’, met haar heidensche bewoners die den Koran noch
de Arabische taal kennen, - die ontroering bewijst ons eens te meer het artistieke,
ja, het paedagogische voordeel van naast een degelijken Jérôme Tharaud, een
soepel en kleurig zich aanpassenden Jean Tharaud te mogen bewonderen.
Un Royaume de Dieu, door J. en J. Tharaud. (Uitg. Plon-Nourrit, Parijs,
1920, frs. 7.50).
Dit jongste prachtwerk van het nauwgezette en gevoelige broederpaar leze men na
hun hooger genoemd boek L'Ombre de la Croix, dat als het ware de
levendige documentatie mag heeten ten behoeve van de lezers welke belang stellen
in het leven, lieven en lijden van de in Oost-Europa verloren ghetto-Joden, wier
onaangetaste, antieke theocratie-beschaving de sympathieke folklore-bewondering
der beide Tharauds opwekte. Inderdaad wij kennen in de Fransche literatuur geen
schrijver, die de Joodsche zeden met zooveel waardeerende vriendelijkheid
bestudeerd en beschreven heeft. Wanneer men dus, in L'Ombre de la Croix,
zich van alle eigenaardigheden van van het hedendaagsch Israël uit Galicië (en
Polen, Oekraïene, enz.) op de hoogte heeft gesteld, zal men met meer vrucht Un
Royaume de Dieu genieten, waar verhaald wordt, meesleepend, schilderachtig
en ontroerend, hoe de vrees voor een pogrom de zoo indrukvatbare gemoederen
der Gemeente van ‘De Witte Kapel’ (door de Joodsche bevolking-zelve, uit ironie
Schwarze Teme = Zwarte Onreinheid genaamd) in Klein-Rusland, in beroering
bracht; hoe alle gebeurlijkheden, meer nog dan alle gebeurtenissen, onvermoeibaar
aller op discussie verzotte geesten in actie stelden; en welke dankbaarheid jegens
den Almachtige hun God hen bezielde, toen, hàlf gerustgesteld door de aanwezigheid
van ter bescherming geroepen Kozakken, en gehéél door het bericht dat de vrees,
zooal niet ongegrond, althans sterk overdreven was geweest, zij zich van alle gevaar
verlost zagen en hun druk bestaantje weer konden wijden aan gebed, zaken en
theologische debatten-zonder-einde. Een genot voor fijnproevers, dit boek, met zijn
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

vermakelijkjuisten kijk op de intiemste psyche van het Uitverkoren Volk, met zijn
bewegelijke uiterlijkheid, zijn kijvend saamhoorigheidsgevoel en zijn onuitroeibaar
optimisme.
Goedkoope Herdrukken.
Uit den vervaarlijken stapel herdrukken van alle slag en alle formaat, door de
Fransche uitgevers de wereld ingezonden, kiezen wij ter bespreking de meest
vermeldenswaardige: in de allereerste plaats de prachtige, levende, sobere en
dieproerende roman van Paul Margueritte (1860-1918): Nous, les Mères... 1)
(eerste druk 1913), een familieroman met sociologische strekking, sterk en levend
van vorm en raak en schitterend van psychologie, dat spreekt van zelf - waarin
gedramatiseerd wordt: het afstand-doen, door een moeder, van haar geheel stoffelijk
en moreel wezen ten bate van haar kinderen; zóó eenvoudig en waar, zoo normaal
en gezond-realistisch weergegeven, dat dit goedkoope boek een rijk bezit mag
heeten voor allen wier hart openstaat voor zachtzinnige, voor goede emotie.
Vraagstukken als mogelijkheid en wenschelijkheid van de bevordering tot
vergemakkelijking der echtscheiding, raad en voorlichting van dochters vóór het
huwelijk, enz. enz., in 's schrijvers Adam, Eve et Brid'oison 2) theoretisch
uiteengezet en verdedigd, vinden hier hun litteraire verwezenlijking. Nous, les
Mères ... is een van de weinige romans die men met ademlooze sympathie achter
elkaar uitleest.
‘Une Heure d'Oubli...’ No. 55: Binet-Valmer's liefdesdialogen Du Printemps
à l'Automne
1) Uitg. Plon-Nourrit, Parijs 1920, frs. 3. - (No. 31. v.d. Bibliothèque Plon).
2) Zie D.G.W. 15 Februari 1920, p. 25.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

118
zijn knap geschreven, maar vermoeien den lezer al te veel door het drukke gepraat
der minnaren die te lucide hun hartstocht beredeneeren; No. 56: Bourget's Dualité
geeft op p. 25 deze interessante bekentenis van den auteur over de ontoereikendheid
van het realisme 1) : Certaines personnes... ne se doutent pas que
la force d'observation déployée par un auteur dans ses
ouvrages n'est jamais directe. Ce n'est pas même une force
d'observation, c'est une force de construction, et qui, au
lieu de nous aider à bien voir, s'interpose le plus souvent
entre nous et les choses, pour nous les déformer. - No. 57, Le
Curé de Lanslevillard, van Henri Bordeaux bevat een zestal schetsen,
PAUL MARGUERITTE
meest uit het bergland, en waarvan het meerendeel eer alpinistische dan literaire
waarde heeft. No. 58 legt men na ± 5 pagina's ongeduldig weg: deze Lune de
Miel van Charles-Henri Hirsch is zouteloos-materialistische oorlogsromantiek. No.
60: Colette (Willy's) Celle qui en revient, bevat, behalve de twee eerste
schetsjes, overdrukken van eenige hoofdstukken uit de heerlijke Sept dialogues
de Bêtes, die juweeltjes van geestige dierenpsychologie; de beide eerste, die
nieuw zijn, maken een veel zwakkeren indruk. No. 61: Norine van Ferdinand
Fabre (1827-1898) is een aardig boekje, dat uit het Provencaalsch lijkt vertaald te
zijn, zoozeer biedt het het genot van saprijke zuidvruchten - Daudet en Mistral - en
zoo bekoort het door levenswarmte en ouderwetsche, glimlachende sentimentaliteit.
- Een nieuwe goedkoope serie, Contemporaine Collection 1) waarvan elk
32 pag. groot deeltje fr. 0.35 kost en vermoeiend gedrukt is, brengt o.m. herdrukken
van Courteline, René Maizeroy, Maurice Level, Edmond Haraucourt, André Corthis
en Marcel Boulanger. Van deze lezen men de vlotte, onderhoudende schets Amour
Romantique, No. 6. - De Goncourtprijs van 1907, Emile Moselly's Jean des
Brebis ou le Livre de la Misère 2) valt, na den vrij pretentieuzen tweeden
titel en vooral na de aureoleerende aankondiging der bekroning, nog al tegen. De
eerste der zes novellen waaruit de bundel bestaat, en die de auteur denkelijk de
beste vond, lijkt ons het minst geslaagd. De atmosfeer van de Lotharingsche
boerendorpen is niet onverdienstelijk, maar zwak weergegeven; A la belle étoile
is erg banaal en would-be ontroerend; Le revenant is zéér goed en mag, ook
wegens den overeenkomstigen inhoud, naast Maupassants Le Retour genoemd
worden; La Mort du Bouif, Le Trompion en Cri-Cri zijn militaire
1) Geschreven in 1889.
1) Moet dit Engelsch of Fransch voorstellen? zouden wij den uitgever, Albin Michel, willen vragen
...
2) Uitg. Plon-Nourrit, 1921, frs 3. - (No. 32 van reeds genoemde serie). ‘Moselly’ is de schuilnaam
van den gymnasiaal-leeraar Emile Chénin (1870-1918).
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

schetsen, waarvan de eerste uitmunt door treffende soberheid. - In dezelfde serie
verscheen (No. 14): Edmond Jaloux, Les Sangsues, luchtig geschreven roman
met doelzeker sarcasme, een boek; dat tot de beste voortbrengselen der
hedendaagsche romanliteratuur mag gerekend worden, en waarvan de
post-naturalistische geest van generaliseerend pessimisme veraangenaamd wordt
door (zij 't ook zoetzure) humoristische gedeelten. De climax van het werk is zeer
te waardeeren. - André Corthis' L'Obsédé (Albin Michel, 0.35 frs.) is een spannend
geschreven novelle, die een transpositie lijkt (doch harder, realistischer en warmer)
van Daudet's tooneelstuk L'Obstacle. Na al dat verdienstelijke, doch uiterst
sombere werk is der gebroeders Fischer dolle schetsenbundel Un Spadassin
(Flammation, 1921, fr. 0.45) een verademing. -
Een nieuw Tijdschrift.
‘La Renaissance du Livre’ is uitgeefster van een nieuw groot veertiendaagsch litterair
tijdschrift, La Revue de France, waarvan de eerste nummers een bizonder
goeden indruk maken.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

119
Leiders: Marcel Prévost en Joseph Bédier. Benoit publiceert er een nieuwen (?)
avontuurroman, Le Lac Salé; Bédier ontleedt den ‘geest der Fransche
Ridderromans’ met een helderheid van inzicht en een wetenschappelijke
gedocumenteerdheid, den grooten mediaevist waardig; Fernand Vandérem zet er
zijn rubriek Les Lettres et la Vie voort, die hij te voren in de ‘Revue de Paris’
publiceerde; verder vinden wij onuitgegeven gedichten van Marceline
Desbordes-Valmore, de Fransche Hélène Swarth (1786-1859), en een veelzijdige
rubriek ‘Les Commentaires’, waarin vragen van politieken, militairen,
buitenlandsch-litterairen, muzikalen, choregraphischen en industrieelen aard op
onderhoudende wijze behandeld worden.
‘Les Cahiers Verts’.
Onder redactie van Daniël Halévy verschijnt sinds Mei van dit jaar een serie
prozawerken van zeer verschillenden aard, onder den gemeenschappelijken titel
van Les Cahiers Verts, bij den ijverigen en zeer ernstigen Parijschen uitgever
Bernard Grasset. De traditie voortzettend die door het verdwijnen van de beroemde
Cahiers de la Quinzaine, na den dood van hun oprichter en redacteur
Charles Péguy, onderbroken werd, geven de Cahiers Verts van elkander
onafhankelijke werken door jongeren, die de noodzakelijke beknoptheid of de aan
sommige eischen onderworpen politieke of literaire onvrijheid der tijdschriften zoowel
als het tè groote los van elkaar staan bij een uitgaaf in boekvorm vermijden willen.
Reeds beloofden een 40-tal auteurs - waaronder vele eersterangs-krachten - hun
medewerking: Bergson, Louis Bertrand, Pierre Benoit, Louis Chadourne, Joachim
Gasquet, René Gillouin, Jaloux, Léautaud, Pilon, Marcel Proust, de gebroeders
Tharaud, Valery Larbaud, om de meest bekende op te sommen... Het eerste in deze
serie verschenen werk is de eenige pennevrucht van een jong gestorven auteur,
Louis Hémon, die twee jaren in Fransch Canada doorbracht en er geïnspireerd werd
tot den wel mooien exotischen roman Maria Chapdelaine 1) , echter niet
volkomen beantwoordend aan de verwachting van hem die op de reclame van 't
‘Prière d'insérer’ dat van een ‘openbaring’ gewaagt, zijn illusies zoude gebouwd
hebben.
Inmiddels ontvingen wij No. 3 van deze keurserie: Il ya une volupté dans
la douleur 2) van Joachim Gasquet, den bekenden, eenige maanden geleden
gestorven dichter. Edmond Jaloux beveelt dit boek, dat gekarakteriseerd wordt door
een pantheïstische wellustigheid en een nu eens treffend-diepe, dan weer
symbolistisch-vage physiopsychologie, aan als een belangrijke prozaschepping
onzer dagen, welke hem, zij 't in een meer voorloopigen vorm, twintig jaar terug
door den dichter werd voorgelezen en den indruk van een meesterwerk bij hem
naliet. Zijn wij nuchterder dan de gevoelige marseillenaar? Wij vonden er slechts
de zeer verdienstelijke uiteenzetting in van een theorie, volgens dewelke geen
hoogere verstandsof gevoelslogica op kan, helaas, tegen de overmacht der brute,
sexueele instincten.
MARTIN PERMYS.
1) B. Grasset, Parijs 1921, (frs. 5. -)
2) Uitg. Bernard Grasset. Parijs 1921, (frs. 6.50).
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Stijn Streuvels' Genoveva van Brabant.
(2 deelen. Uitg. L.J. Veen, Amsterdam).
MEN zou al een aardige bibliotheek kunnen samenstellen van de nieuwere
Nederlandsche literatuur, die zich op de middeleeuwen inspireert, en de prijsvraag
van Nijgh naar een historischen roman zal ongetwijfeld het aantal middeleeuwsche
scheppingen vergrooten. - Men gist nog steeds naar de oorzaak van het verschijnsel.
Zijn wij opnieuw romantisch, of heeft een onzer begaafde letterkundigen gelijk, die
mij, in particuliere correspondentie, een tijd geleden voorspelde dat wij een periode
tegemoet gaan van ongetemde hartstochten, van oorlogen, opstanden en
verschrikkingen, en, aan de andere zijde, van ongekend levensgeloof? - Ik wil in
enkele tijdschriftkolommen mij niet vermeten een diagnose te geven van een op
zichzelf merkwaardig verschijnsel, maar wèl kan het misschien eenige verheldering
geven, wanneer wij ons, naar aanleiding van Streuvels' vertolking der
Genoveva-legende, een oogenblik bezinnen op de geestelijke gesteldheid, waarin
de moderne schrijver de middeleeuwen naderen kan. Nu is er reeds aanstonds een
belangrijke onderscheiding te maken. De middeleeuwen kunnen voor den modernen
auteur de beteekenis hebben van een vage aanvoeling van verre en vreemde tijden,
hij kan een subjectief, op weinig concrete kennis berustend begrip hebben omtrent
hetgeen men onder ‘middeleeuwen’ verstaat en dan de subjectief-begrepen vormen
dier middeleeuwen aanvatten als instrumenten waarmee zijn phantasie een
verhaals-conceptie vormt met een zeer modern innerlijk. Ook kan hij,
gewetensvol-historisch, zich rekenschap geven van het feit, dat het begrip
middeleeuwen een verzamelbegrip vertegenwoordigt, en in een bepaalde periode
dier middeleeuwen een analogie zoeken met het moderne
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

120
sentiment dat hij wil weergeven. - Ik geloof dat wij als eisch mogen stellen voor ieder
historisch verhaal, ook als de historie slechts de vorm is, waarin het moderne
drama wordt gehuld, dat de schrijver zich vooraf den plicht oplegt om zooveel
mogelijk de objectieve historische gegevens te bestudeeren en eerbiedigen. In ieder
geval dient hij nauwkeurig te beseffen in welke periode der tijdenveelheid, die wij
middeleeuwen noemen, hij zijn verhaal heeft gedacht.
Maar dan nòg blijft het dilemma bestaan, of de schrijver het onevenwichtige, het
dierlijke, phantastische, wankele, verbijsterde van den middeleeuwschen individu,
dan wel den vromen zin der middeleeuwen wil benaderen.
Het komt ons voor dat Streuvels in zijn legende van Genoveva de nadering van
dien vromen zin heeft bedoeld: Genoveva, de vrome, kuische vrouw, standvastig
in haar huwlijkstrouw aan den paltsgraaf Siegfried, de martelares der eerbaarheid,
waar zij, door den burchtvoogd Golo, tijdens de afwezigheid van haar echtgenoot,
tegen de Scaracenen ten strijde getrokken, met oneerbare voorstellen bedreigd, in
den kerker geworpen, aan den dood in het woud prijsgegeven wordt, maar
wonderbaarlijk gered, jarenlang in de eenzaamheid der bosschen leeft, haar kind
opvoedt, totdat Siegfried terugkeert, Golo's bedrog wordt ontmaskerd, en wij aan
het einde van het tweedeelig boek haar door haar echtgenoot zien weergevonden,
daarna tot groote heiligheid gekomen, haar den vilein, die haar naar eer en leven
stond, genade zien schenken en daardoor zien het breken van diens goddeloozen
trots.
Streuvels heeft - en wie zijn werken kent begrijpt dit - smaak gevonden in
natuurbeschrijving, en hij heeft, te midden der ongerepte natuur, het argelooze,
door haar eenvoud sterke en reine natuurkind Genoveva geplaatst, natuurkind
ondanks een fijne beschaving, een bizondere door geleerden aangekweekte en
door eigen schranderheid bevorderde ontwikkeling. De diepere aard van Streuvels'
natuurliefde is vergeestelijkt in de psyche van Genoveva.
Met de nederige houding welke de schrijver tegenover het Genoveva-motief
inneemt, met zijne bedoeling, de 'objectieve schoonheid der Genoveva-figuur te
doen kennen, de innerlijke waarde te toonen van een boven hem levende gedachte,
hangt zijn streven naar historische nauwkeurigheid samen. Dit Genoveva-verhaal
wekt den indruk dat het op gewetensvolle feiten-studie is gebouwd, dat de auteur
eerst vrijen loop liet aan zijne verbeelding nadat hij zorg gedragen had dat die
phantasie niet streed met vastgestelde historische waarheden.
Maar wat daarnaast het karakter van dit boek bepaalt is de epische structuur
van Streuvels' geest. Streuvels is voor alles verteller. Ras-echt verteller, wien door
de ‘epische breedheid’ vaak de organisatie, de bouw van zijn romans ontgaat. En
wanneer dan de kunstenaar lust gaat krijgen aan de kleur en sier die hem zijn
historische werkzaamheid in handen gaf, dan kan hij af gaan wijken van de
simpliciteit, die aan een zoo eenvoudig vertelsel als dat van Genoveva de innigste
bekoring geeft. - Er is te weinig eenvoud in dit boek. Het is te samengesteld van
beschrijving. De pracht en praal van den Dingdag waar de Merovingsche koning
verschijnt zouden wij, hoezeer de schrijver zich door schoonheid van proza
onderscheidt, kunnen missen. Verschillende motieven, de strijd van de
kloostergeleerden, in Benignus Genoveva's opvoeder verzinnebeeld, en de ruwe
landsgeestelijkheid, het drama van het Brabantsche hertogspaar, de vele
beschrijvingen van kloosters en krijgsmachten, het wemelt alles dooreen. De
historische spheer! zal Streuvels uitroepen.
Maar is de Genoveva-legende in harmonie met zulk een breeden opzet? Het
eerste deel, waar Genoveva's leven in het Brabantsch tehuis bij hare ouders wordt
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

eschreven, verschijnt te zelden aan den horizont van het tweede deel, waarin ge
de kern der Genoveva-legende weergegeven vindt. - Wie er zich rekenschap van
geeft hoe het Middeleeuwsch-lied in enkele strophen met hoogst simpele woorden
ontroerend de hevigste drama's vertolkt, begrijpt de bedoeling der hier aangestipte
bezwaren.
Er kan tegen Streuvels - en misschien wel tegen meerdere ‘sappige’ Vlamingen
- een grief gelden, die verwant is aan de grief door den heer Hopman aangevoerd
tegen Quérido. Te zeer verdrinken zij in het woord, dat soms de psyche van het
beschrevene in gevaar brengt. En wanneer de Vlamingen hun streven naar
archaïstisch proza, naar proza dat zijn kracht vindt in voorkeur tot het dialect, gaan
versterken door historische tendenzen in hun verhaal-motief, dan is het gevaar der
‘manier’ nabij, ook al kunnen wij de Vlaamsche literatuur van Streuvels-Timmermans
c.s. tot op heden genietend bewonderen.
Het gevaar is hier grooter dan bij Quérido, voor wien wij het opnamen tegen
Hopman, omdat hier, anders dan bij Quérido, den intellectualistischen,
cultuur-doordrenkten kunstenaar, een gepraetendeerde natuurlijkheid ‘stijl’
kan worden. En men kan eerder breedheid van woord gedoogen, wanneer die
breedheid zich als zoodanig bewust is, dan wanneer het naieve en kernachtige er
in ontaardt.
P.H. RITTER JR.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Van eene inleiding *)
121
DE pedante, hooghartige, van geestelijken hoogmoed doortrokken toon van dit
veelbesproken boek, maakt de lezing van de inleiding, 72 pagina's groot, tot een
kwelling des geestes. Op bladz. 60 heet het van alle vroegere coryphaeën op het
gebied van historische wetenschap en kunst: ‘Ich finde nichts als Provinzmeinungen,
wie sie jeder hat’. Het is alsof men het manifest der 93 Duitsche hoogleeraren, medio
1914, zit te lezen en ons opnieuw ‘Deutsche Kultur’ letterlijk wordt opgedrongen.
Telkens meent men den hartstochtelijken Ferdinand Lassalle te hooren met zijn
gescherm over de ‘ijzeren loonwet’ als men o.a. op pagina 62 dezen volzin te
genieten krijgt: ‘Es hängt alles davon ab, dasz man sich diese Lage, dies Schicksal,
(d.w.z. het denkbeeldige noodlot van den auteur) klar macht und begreift, dasz man
sich darüber belügen, aber nicht hinwegsetzen kann.
Wer sich dies nicht eingesteht, zählt unter den Menschen seiner Generation nicht
mit. Er bleibt ein Charlatan, oder ein Pedant’.
Begrijp ik den schrijver goed, dan is zijne historiebeschouwing zuiver Spinozistisch:
‘Wat is, moet zijn’. Origineel is die opvatting zeker niet. Reeds 60 jaar geleden nam
onze Robert Fruin uit Leiden haar tot maatstaf en methode als hij zegt: ‘Niets te
bewonderen, niets te willen verachten, alleen te willen begrijpen’.
Spengler beweert Goethe tot zijn geestelijken leidsman te hebben gekozen, maar
dan is Goethe's raad: ‘Bilde Künstler, rede nicht’, al zeer slecht ter harte genomen,
want op pag. 47 en 54 grenst de phrazenmakerij nu toch werkelijk aan een
historischen toast. Ten tijde van Dr. Schaepman, of wil men van Tollens en de
Camera, was men nog gevoelig voor rhetoriek, maar die geest is nu toch beslist
afgestorven. Alleen voor de tribune eener volksvertegenwoordiging of van een
dorpschen gemeenteraad kan zij nog opgeld doen.
Wie aan de bescheidenheid van den echten man der wetenschap als b.v. Ranke
of Carlyle gewoon is, stoot zich telkens aan den verwaanden stijl dezer inleiding
‘Wenn unter dem Eindruck dieses Buches sich Menschen der neuen Generation
der Technik statt der Lyrik, der Marine statt der Malerei, der Politik statt der
Erkenntniskritik zuwenden, so tun sie, was ich wünsche und man kann ihnen nichts
Besseres wünschen’.
Heeft deze krachtpatsers-philosofie van Herrn Ludendorf, Tirpitz, t.q. na 1918
nog niet afgedaan? Het schijnt van niet, want ook op pag. 61 heet het: ‘Ich ziehe
einen Römischen Aquadukt allen Römischen Tempeln und Statuen vor’.
De doorsnee-mensch heeft uit den vierjarigen wereldbrand althans dit geleerd:
om in de historie van heden en toekomst niets meer onmogelijk te achten; maar
Spengler acht nog steeds ‘eine ganze Reihe von Lebensinhalten unmöglich’. Alles
moet nog evenals vóór 1914 gezien worden ‘mit der unabänderlichen Notwendigkeit
eines Schicksals, was von unseren persönlichen oder den Zeitidealen ganz
unabhängich ist. Es steht uns allein frei das Notwendige zu verwirklichen oder
Nichts’. Deze opvatting van historie, die den invloed van de geniale persoonlijkheid
uitschakelt, heeft ook Bethmann Hollweg gehad, toen hij meende dat het ‘Notwendige
Schicksal’ eischte om de Belgen te gaan vermoorden. Bijna komisch is de
verzekering op pag. 50: ‘Bei Charoenea und bei Leipzig wurde zum letzten male
um eine Idee gek mpft’.
Zou er in 1632 bij Lützen, 1588 en 1688 in Engeland, aan de Marne in 451 en
1914 ook niet om eene idee zijn gevochten? Bij mudden vol zouden de
ideeën-slagvelden te vermeerderen zijn. De slag bij Valmy in 1792 alleen geldt wel
*) ‘Der Untergang des Abendlandes’ von Oswald Spengler, ier Band, ‘Einleitung’. München,
1920.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

voor een dubbel idee. Althans zoo oordeelde Goethe. En die kon het weten, want
hij was er zelf bij. Eerst op pag. 52 ontmoet ik een goed geordenden gedachtengang
met glashelderen betoogtrant als van ‘der kultivierte Mensch’ gezegd wordt dat hij
‘seine Energie nach innen’ heeft, in tegenstelling met ‘der zivilisierte nach auszen’.
In Cecil Rhodes ziet de auteur den eersten man van den allernieuwsten tijd: den
geïncarneerden imperialist. Hij ziet in hem het type van den toekomstigen Duitscher
als een historische noodzakelijkheid.
Zou dan geen inkeer van de dwaling zijns wegs den Germaan meer mogelijk zijn?
roept men onwillekeurig uit. Er zijn gelukkig nog van die door Spengler als ‘naarren’
veroordeelde menschen die dit mogelijk, althans wenschelijk blijven achten. Op
pag. 45 wordt de heldere historiestijl weder verlaten en zijn wij weder in den vollen
stroom van woordgerammel en herinnert veel aan de verdediging van een Duitsch
professor die van gemis aan duidelijkheid in doceertrant was beschuldigd: ‘De
wijsbegeerte is een duister vak, dat mitsdien duister moet onderwezen worden’.
De kennismaking met deze geleerde inleiding van Spengler wordt hiermede naar
de rubriek der ‘plichten’ verwezen. Genoegens zijn anders.
Maastricht.
F.V.D.T.
Snipper
Vergeet uw schijnbare afgescheidenheid door vast te houden aan Uwe eeuwige
eenheid.
KATHERINE TINGLEY.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

[Boekenschouw]
Letteren, wijsbegeerte, opvoeding
122
Rabindranath Tagore's opvoedingsidealen, naverteld door Noto Soeroto.
- (Uitgave van Hadi Poestaka. Amsterdam 1921).
Het zijn niet alleen bekwame politici, doch ook wijsgeeren, die voorspeld hebben,
dat het Oosten het Westen zal overwinnen.
Ik veronderstel dat de politici bedoelen in materieelen, en de wijsgeeren in ideëelen
zin.
Alle teekenen wijzen er op dat wij staan aan het begin van de uitkomst dier
voorspelling.
Cultureel is Europa in stervensnood. Met de ontketening van den oorlog bleek
maar al te wel hoè dun het vernisje beschaving eigenlijk was. Nu - na den oorlog -
leven we in een sfeer van algemeene verwording. Voor eenige jaren terug sprak
men met zekeren angst over: ‘het gele gevaar’, wel een bewijs, hoezeer men er
zich van bewust was, dat er krachten leefden in het Oosten, welke niet te
onderschatten waren.
Tagore, de groote Hindoe-wijze, is in ons land geweest; hij heeft gesproken voor
verbroedering tusschen Oost en West, over samensmelting van beider beschaving
tot opbouw van den nieuwen mensch. Dat deze nieuwe mensch nimmer zal kunnen
geboren worden in een milieu, waar alleen intellect en materialisme hoogtij vieren,
is duidelijk. Dit boekje komt met het verlossende woord; als een ander evangelie
toont het zoo eenvoudig en duidelijk aan, dat we niet den knappen mensch boven
den goeden moeten achten; zoolang we dàt doen, blijft het verkeerd gaan, zal nooit
de mensch zichzelf kunnen zijn, zal hij nooit open oog krijgen voor de eeuwige
dingen, waarmee hij in harmonie moet leven. Dit is nu wel een oer-oude waarheid,
maar Tagore wil, wat ieder als een axioma erkent, in 't practische leven daadwerkelijk
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

doorvoeren. Noto Soeroto heeft wèl gedaan dit boekje te doen uitgeven. Alleen
begrijp ik me maar niet, dat het niet meer is ingeslagen, dat het niet als een
sneeuwval is neergedaald over alle scholen, bij alle onderwijzers, ja, dat het niet
reeds bij alle gezinnen in de huiskamer ligt.
De waarheden er in zijn zoo klaar, de gevolgtrekkingen zoo logisch.
Maar... het druischt in tegen geheel het moderne onderwijssysteem, en dit systeem
is niets anders dan een perspomp om in minimum tijd maximum kennis, of beter
pseudokennis, in het hoofd van de jonge menschen te stampen en ze klaar te maken
voor de jacht naar het succes.
Tagore heeft gevoeld welk een demoraliseerenden invloed de z.g. Westersche
beschaving ook had op de Indiërs, wier eigenlijke inborst vervalscht werd, en wier
karakter ònwaar. Als een diep-in-vretende infectie zoog de moderne
wetenschappelijke West-Europeesche beschaving zich in het oude klassieke bloed
der Indiërs, van de mannen van de waarheid en de natuur, de mannen wier bestaan
geheel gericht was op de Eeuwigheid en op de Groote Liefde, die God is. Hij bleef
niet meer zich zelf, hij verloor zich in 't z.g. schablone model van den Westerling en
van den modernen Indiër is door een professor aan het Maharajah's College te
Mysore de volgende typeering gegeven: ‘De modern ontwikkelde Indiër is een
valsche
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

123
copie van zijn Westerschen tijdgenoot. Zijn stem is een echo, zijn leven een citaat,
zijn ziel zuiver intellect en zijn vrije geest een slaaf van zakelijkheden. De moderne
Indiër maakt er zich geen zorg meer over, om te weten wat waar is, maar wat hem
aanzienlijk en onderscheiden kan maken. Niet wetenschap ter wille van de
wetenschap, maar wetenschap terwille van succes op examens is het
richting gevend beginsel van zijn studie’.
DWIJENDRANATH TAGORE
Broeder van Rabindranath, die in Shanti Niketan de slotjaren zijns levens bespiegelend
doorbrengt.
Is het niet beschamend voor ons Europeanen en is 't niet de ellendige waarheid?
Is niet gansch ons onderwijssysteem en alle universitaire studie met zijn
repetitor-stelsels alleen gebaseerd op examen-succes? Want niet de mensch, die
goed is, slaagt in het leven, doch hij die knap is en handig, ook al staat hij ethisch
laag.
En daar komt nu Tagore, de man die de moderne maatschappij kent, ondanks
zijne tijden van ‘leven in de natuur, van één zijn met de natuur’.
Hij voelt, dat het anders worden moet, dat de Oostersche Ziel niet langer het
Westersche gif mag inzuigen, maar dat zij in haar contemplatieven en meditatieven
aard moet behouden blijven. Hij voelt, dat niet de jacht naar succes, of de
egoïstische strijd om 't bestaan den mensch dichter brengt tot het ‘Hoogste Goed’.
Maar hij heeft tevens gevoeld dat 't alleen mogelijk was deze ommekeer, deze
herziening te bewerken, als hij begon bij het begin, bij 't jonge kind.
Zoo heeft hij peinzende, arbeidende, strijdende een opvoedingssysteem
opgebouwd, dat eigenlijk geen systeem is, en dat zich staande houdt op vier pijlers:
liefde, vrijheid, eenvoud en tucht.
Voor den oppervlakkigen beschouwer wil het schijnen, dat vrijheid en tucht nièt
samen kunnen gaan. Men vergete niet, dat zij stammen uit één Gezin. Vrijheid
zonder tucht is anarchie (zie Rusland) en alleen wie tucht en vooral zelftucht kent,
heeft de ware vrijheid.
Tagore's school is Shanti Niketan (huis des vredes), gelegen op een heuvel
midden in de natuur. De kinderen worden er vooral ‘geestelijk’ opgevoed, dat wil
zeggen: de ontwikkeling van den geest en van het zieleleven, hun bewustwording
is no. 1, het intellect komt pas in de tweede plaats, al wordt het verre van
verwaarloosd, want de school maakt de leerlingen evenzoo goed bekwaam voor
de universiteiten. Alleen - men volgt een anderen weg, die van het mensch-zijn in
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

de eerste plaats. Het: ‘dient uwen God in geest en in waarheid’ zou Tagore met
volle recht als spreuk kunnen schrijven boven den ingang zijner school des vredes.
Typisch is het verplichte kwartier van meditatie elken morgen en elken avond. Er
wordt den leerlingen niet gezegd, waarover zij mediteeren moeten. Tagore noemt
dit: de zwijgende eeredienst. Ze moeten alleen stil zijn, rustig en tot zich zelf inkeeren.
Zich onttrekken als 't ware aan alle actieve leven. Alleen de ziel laten spreken.
Zou 't niet goed zijn als onze nerveuze, haastige, oppervlakkige, moderne,
Europeesche kinderen ook eens tweemaal per dag op school moesten ‘mediteeren’,
inplaats van zich als losgelaten wilden te gedragen tusschen de schoollesuren?
De dag wordt geopend met gezang van een geestelijk lied en ook daarmee
gesloten. De jongens helpen zooveel mogelijk zich zelf en elkaar. Waar er nu 150
zijn moet de huishoudelijke dienst door verdeeling van arbeid zooveel mogelijk
verlicht worden. Bad klaar maken, water dragen, bedden in orde maken, bedienen
aan tafel, verpleging van zieken, het is alles het werk van de jongens onder elkaar.
Er bestaat een volmaakt systeem van ‘self-government’ (zooals ook op vele
Amerikaansche scholen is ingevoerd), met captains en undercaptains, door de
jongens zelf
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

124
gekozen, maar aan wie dan ook door de anderen onbeperkte gehoorzaamheid
verschuldigd is. Hier komt de tucht dus tot zijn recht.
Naast geestelijke oefeningen wordt lichamelijke ontwikkeling niet vergeten. De
voetballers en cricketters van de Shanti Niketan slaan in matches menigmaal het
record.
Een bepaalde godsdienst wordt er niet beleden. Er geven leeraren les van allerlei
secten en godsdiensten. Er zijn er die behooren tot een Brahmasecte, tot het
Hindoeïsme, er zijn ook Christenen. In den tempel zijn geen beelden en er is geen
altaar. Er is eerst gezang en daarna algemeene aanbidding tot God, tot den
Alwetende, de Alliefde, den Schepper en Handhaver. Een der leeraren houdt na de
gebeden (elk mag bidden wat hij wil) een toespraak, die kort is en stichtevoor
iedereen, welke godsdienst hij belijdt. Dan wordt weer met gezang geeindigd.
Door practische nuchterlingen wordt allicht de vraag gedaan: Is deze opvoeding
niet te eenzijdig, niet onpractisch voor de opleiding der kinderen die later toch in
deze moderne wereld hun strijd in het leven zullen hebben te strijden?
Als antwoord volge slechts een kort citaat:
‘We zeidén reeds dat leerlingen ook voorbereid kunnen worden voor hoogere
vakstudie, doch gedurende de teedere jeugd wordt de meeste aandacht gewijd aan
de opvoeding der kinderen tot waarachtige menschen. En kunnen waarachtige
menschen niet even goed ingenieurs, doktoren, kooplieden enz. worden? En wat
die eenzijdigheid betreft, is het niet juist in zoo'n acrama (d.i. school in de natuur,
woud en tempel tegelijk) dat jonge menschen kunnen verwerven, wat de moderne
wereld zoozeer van noode heeft: n.l. den rijkdom van geestesrust, welke het leven
zijn evenwichtigheid geeft bij het streven naar zijn doel, te midden van een menigte
afleidingen en verlokkingen?’
Van dezen geest is het boekje doortrokken en zeker niemand beter dan een
Oostersche ziel kan de denkbeelden van Tagore volkomen navoelen en begrijpen.
Als inleiding tot de Tagore-studie geeft Noto Soeroto eenige eigen
jeugdherinneringen, die hem bizonder dierbaar zijn, en waaruit blijkt dat zijn vader
ongeveer dezelfde denkeelden huldigde als Tagore. De schrijver heeft hiermede
waarschijnlijk een voorbeeld willen aanhalen hoezeer in zijn bewustwording de
Oostersche zielen aan elkaar gelijk zijn en verschillen van de Westersche. Uit deze
weinige bladzijden spreekt een groote vereering voor zijn vader.
Maar wonderlijk genoeg zwijgt hij gansch over zijn moeder. Had zij aan de
opvoeding van haar zoon geen deel?
Het boekje wordt verlucht door een vijftal illustraties. Ik zou van Tagore zoo gaarne
eens een eenvoudig portret zien zonder die sterke geretoucheerde starende
oogen, en waarbij de hoofdhouding me niet zoo sterk doet denken aan een gewilde
pose. Veel mooier vind ik de andere portretten: van Tagore's vader en van zijn broer.
Ze zijn minder pretentieus en juist daarom alleen reeds fascineerender. Ouders
koopt dit boekje en leest het! Zoo hier al geen Tagore-scholen zijn, ge kunt in elk
geval van hem leeren hoe het kostbaarste in uw kind is zijn zieltje en niet zijn
hersengestel; ge zult er u door bewust worden dat een kind opvoeden nog iets
anders is dan het groot brengen, nog iets anders dan schoolgeld betalen en toezicht
houden op zijn studie.
EGB. C. V.D. MANDELE.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

De moderne vrouw en haar tekort. - (Uitgave van P.N. van Kampen en
Zoon Amsterdam z.j. [1921]).
Welk een voortreffelijke moeder is er in Ina Boudier-Bakker verloren gegaan!
Voortreffelijk in den zin van begrijpend, want menige moeder staat vreemder
tegenover haar eigen kind, dan Ina Boudier tegenover het kind in het algemeen.
Waar zij ons de psychologie van 't kinderzieltje geeft is de brochure, die zoo fel heeft
ingeslagen, dan ook op haar best.
Niemand meer dan zij had het recht den vinger te leggen op de wonde plek, die
vreet aan het moderne vrouwenleven. Zij is eene die bezit èn niet bezit, eene wie
het huwelijk de vervulling bracht van haar vrouwbestaan, maar die verstoken bleef
van wat iedere echte vrouw nu eenmaal als het hoogste geluk op aarde beschouwt:
het kind.
Omdat Ina Boudier dus kan meevoelen met de bezitster èn met de niet-bezitster,
heeft zij onwederlegbaar het recht te wijzen op - en te waarschuwen voor de fout
van onzen tijd; zeker zij, die een groote gave bezit, welke haar een vervulling en
een liefde is geworden, maar die zij dadelijk - o, ik ben er zeker van - met twee
handen van zich zou werpen, indien zij die kon inruilen voor een kringetje lachende
kinderen om haar tafel.
Door velen is deze brochure met geestdrift begroet, door even zoovelen met een
afkeurend gebaar ter zijde geschoven.
De wonde plek, waarin meedoogenloos gewroet wordt, is het teveel exploiteeren
van het intellect der vrouw ten koste van haar vrouw- en moedergevoel.
De middelmatig begaafden, die allemaal studeeren willen of studeeren moeten,
op jacht naar een carrière, evenals de jongens, de meisjes die hare
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

125
dagen doorbrengen in muffe kantoren, die straks misschien trouwen, en vreemd en
onwennig staan tegenover het bij uitstek vrouwelijk werk, het huishouden en de
kinderzorg, het wordt alles mislukking. Onze tijd is reeds zóó verworden, dat zelfs
de getrouwde vrouwtjes mopperen over dat ‘nare’ huishouden, en het zoo gauw
mogelijk afjachten om naar het tennisveld te hollen of om inkoopen te gaan doen
met vriendinnen. En als straks thuis de boel in het honderd loopt, omdat zij hun
eigen werk zorgeloos overlieten aan een onbekwame gedienstige, klaagt mevrouwtje
ijverig mede over die ellendige dienstboden van tegenwoordig. Oppervlakkig
lezenden hebben de brochure met gejuich begroet, maar... de eenzijdigheid voorbij
gezien. Want hoe goed ook bedoeld, deze kreet om 't vrouwzijn, eenzijdig is hij. Hij
uitte zich slechts in ééne richting.
Ida Boudier heeft vergeten te erkennen, dat er vele vrouwen en moeders zijn,
wier leven beter aan de studie dan aan de kinderen gewijd ware; vrouwen die alleen
met haar lichaam kinderen gebaard hebben, doch alle moedergevoel missen om
ze met liefde en geduld groot te brengen, moeders ook, voor wie het pretleven meer
waard is dan kinderweelde. Kinderen van zulke moeders zijn veel beter af met
betaalde hulp.
En zoo zijn er ook de kinderjuffrouwen, die beter op de kantoorkruk passen; die
voor deze bij uitstek vrouwelijke betrekking noch roeping, noch talent bezitten. Ik
tel ze bij dozijnen de onderwijzeressen, die haar moeielijke leerlingen nooit
begrijpen, die altijd maar weer het lastige kind straffen en er niets van snappen, dat
voor het eene kind schooltucht zooveel moeielijker te verdragen is, dan voor 't
andere.
Maar de Ada Gerlo's zijn er te veel in dezen tijd, de vrouwen die per se studeeren
wilden of moesten, die hun hoofd oppropten met allerlei wetenschap, welke haar
tot geenerlei nut is geweest. Ada Gerlo's die in de wetenschap en in het leven
jammerlijk mislukt zijn; wier opgevijzeld intellect hun heerlijk spontaan vrouwgevoel,
ja, zelfs hun passie heeft verstikt; die verworden zijn tot koele, berekenende,
intellectueele vrouwen, die de echt vrouwelijke kracht missen zich eens uit de volheid
van hun hart te geven; die zich zelf niet weten te vergeten; die altijd vragen wat krijg
ik er voor terug; vrouwen, die niet volkomen gelukkig kunnen zijn met alleen te
geven en dan haar ‘belooning’, als ik 't zoo noemen mag, vinden in dát geluk
zelf.
Zulke vrouwen, die ieder gevoel beredeneeren, of in een weegschaal leggen,
beconcludeeren, alsof het een rekensom is, hebben veel afbreuk gedaan aan ons
schoon vrouwenbestaan; er is een valsche toon tusschen gekomen die er niet hoort,
want de moderne vrouw is er niet fijn gevoeliger op geworden, en - niet zachter,
niet bescheidener, maar egoïster, veeleischender. Dat alles heeft er toe meegewerkt
om de huwelijken te belemmeren - het huwelijksaantal is de laatste jaren ontstellend
gedaald, en dit feit is niet alleen maatschappelijk te verklaren. De vrouwen hebben
gedacht: als ik mijn eischen hooger stel, zal er meer kans zijn, dat ik een goed
huwelijk doe. Resultaat? De kans kwam heel vaak niet en ... nimmer waren er meer
echtscheidingen dan de laatste jaren.
‘Wij moeten terug en wij moeten vooruit’, zegt Ina Boudier-Bakker. Wij moeten
terug naar het grootere huwelijksgetal. Onze jongelui en onze jonge meisjes moeten
trouwen en daartoe is noodig dat de vrouw wordt opgevoed voor het huwelijk en
voor het moederschap. Trouwt ze niet, dan bereidt het betere onderwijs van heden
haar gemakkelijk voor tot den eenzamen strijd om het bestaan.
En zie - dit is het, wat Ina Boudier voorbij zag: dat de vrouwenbeweging toch het
goede heeft uitgericht; dat zij een menschwaardiger bestaan heeft weten te
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

verschaffen aan de vrouw, die nièt bezat, voor wie noch het huwelijk, noch het
moederschap werd weggelegd.
Het was een vrouw, die als eerste een plaats voor zich eischte aan de
universiteit; het was een vrouw, die op haar recht stond van behandeld te willen
worden, niet als gelijke, doch als gelijk waardige van den man; het was een
vrouw, die het eerst de waarheid verkondigde, dat met uitsluiting van het kiesrecht
voor de vrouw de grootste helft der burgerij dus van het kiesrecht verstoken
bleef. Het was een vrouw, die den mannen aan het verstand bracht, dat, waar zij,
als ongehuwde, burger plichten te vervullen had, als belasting betalen enz., zij
ook billijkerwijze aanspraak mocht maken op burger rechten. En - voor de
opvoeding van onze kinderen is de meerdere ontwikkeling en het betere onderwijs
aan vrouwen van onberekenbaar nut geweest.
Het is toch een feit, door Ina Boudier zelfs niet te ontkennen, dat een ontwikkelde
moeder hare kinderen beter zal kunnen leiden, begrijpen, voorthelpen met hun
studie, redeneeren met haar kinderen, en ze met meer bekwaamheid zal weten te
sturen in de goede richting. Ik weet immers bij ondervinding van hoeveel nut het is
voor de kinderen als moeder ze nog lang kan volgen, en hoe prettig 't voor ons
beidjes was, dat ik m'n eigen jongen nog tot bijna de hoogste klas van het gymnasium
heb kunnen voorlichten en van dienst zijn, al was 't dan niet met alle vakken. En
zoo is uit dezen stroom des tijds toch nog
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

126
wel veel goeds gegroeid, al zijn velen op zijwegen verdwaald, die mooier en breeder
schenen, maar die jammerlijk doodliepen tegen den muur van eenzame
onvoldaanheid.
Slechts de vrouwen, die maat hebben weten te houden - een bij vrouwen zeldzame
eigenschap, de meesten hollen door in blinde geestdrift - zijn geworden tot ware
levenskunstenaressen, in wie het vrouw- en moedergevoel niet is gedood; die naast
een goed gecultiveerd gezond verstand hare mooie warme passie voor al 't goede
en schoone in het gevoelsleven niet hebben verloren; die nog het middelpunt weten
te zijn van haar gezin en haar huis gezellig weten te maken; die nog haar man weten
te boeien met of zonder mooie jurken (dat was een héél zwak plekje in de brochure,
blz. 29); vrouwen die zijn de kameraden van haar man en tevens de zorgvolle
moeder van zijn kinderen.
Want neen, niet altijd heeft de man zooveel vóór op de vrouw. Hij komt heusch
niet altijd thuis om verfrissching te vinden in zijn gezin, of rust voor zijn lichaam.
Hoeveel mannen trekken niet liever 's morgens de deur achter zich dicht, dan dat
zij er 's avonds in komen. Denk eens aan ‘les couples mal assortis!’, aan de gezinnen
waar de vrouw geen zorgjes heeft als haar man thuis komt, en die zijn er velen, ook
onder de ònontwikkelde vrouwen. Voor hoeveel mannen beginnen de zorgen thuis
opnieuw! Een sukkelende vrouw, zieke of zwakke kinderen, lastige kinderen, waarvan
hij 't relaas als welkom thuis moet aanhooren. Hoe vaak zijn er geldzorgen in de
gezinnen en moet de man nog 's avonds bijverdienen! En 't is zoo heel natuurlijk,
als de vrouw hem daarbij helpen wil, ook haar best wil doen den finantieelen druk
wat te verlichten, dat ze daarvoor weleens van huis moet, indien ze de materieele
zorg voor hare kinderen aan goede hulp kan overlaten. Voor de moreele zorg kan
moeder altijd blijven waken, indien ze dat ernstig wil, want naar niemand gaat
't kind liever met zijn vertrouwen dan naar moeder, indien het weet dat het bij
haar begrip en medegevoel zal vinden. Als moeder uit is, zal het kind wachten en
geduldig wachten met àl wat voor haar alleen bestemd is... tot moeder komt.
Ina Boudier-Bakker heeft wèl gedaan met de groote fouten aan te wijzen in de
vrouw van onzen tijd, maar zij had niet mogen verzwijgen, wat daar aan goeds is
gegroeid uit de moderne stroomingen. Wie afbreekt moet tevens òpbouwen. Het is
maar de kunst in die strooming de gelijkmatige bedding te houden en zich niet te
wagen in de gebieden met groot verval. Wat ons nog ontbreekt - ik wees daar reeds
vroeger in andere tijdschriften op - is: in het onderwijs voor meisjes opgenomen de
opleiding voor het moederschap, verplichtend in de hoogste klassen der M.U.L.O.
school, H.B.S. en Lycea voor meisjes, en aparte cursussen voor het volkskind.
Nu wordt het meisje te veel voor examens opgestoomd, te veel gestuurd in de
richting van de geldcarrière; het is noodig, dat het roer eens wordt omgegooid en
het meisje vóór alles worde klaargemaakt tot de carrière die ten slotte het einddoel
is van elk vrouwenleven: het huwelijk en het moederschap.
Uit een litterair oogpunt heb ik ditmaal het werkje van Ina Boudier-Bakker niet bezien.
Hier is in de eerste plaats de vrouw, de moeder aan het woord geweest, niet de
schrijfster. Bij een herdruk zal zij het werk wel aan een duchtige revisie willen
onderwerpen, dan komen germanismen als: berustiging (beruhigung) zeker
niet meer voor (blz. 19), en slordige zinnetjes als: ‘die terzijde hadden moeten treden,
toen de liefde hen was overgeslagen’.
EGB. C. VAN DER MANDELE.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

De historie van Jan van Parijs, vertaald door [Prof.] J.J. Salverda de
Grave. - (A.W. Sijthoff's Uitg. Mij. Leiden. 1921 ‘Fransche kunst’, No.
XVI).
Dit is een boekje voor bevoegden en voor kalme leeken, die zich, op een stillen
avond, den tijd kunnen en willen gunnen om hun rumoerige gedachten te verstrooien
met een stukje naïeve folklore. De geschiedenis van een denkbeeldigen Franschen
koning - ‘niet van een bepaalde Franse koning, wèl van de Franse Koning zooals
het volk zich die gaarne voorstelt: jong en schoon, ridderlik en galant, bewust van
zijn waarde als eerste aller vorsten, prachtlievend; ook geestig, al lijken zijn grappen
ons wat kinderlik’ 1) -, geschiedenis, omstreeks 1500 door een onbekend dichter
geschreven, is immers een voorbeeld van die eigenaardige volksliteratuur, gemaakt
door en ten behoeve van hen, die allen tijd hadden om behagen te scheppen in een
lang en zeer ongecompliceerd verhaal, waar de inhoud, de strekking en de
psychologie respectievelijk weinig en geen rol speelden, en dat, tooverde het den
gretigen toehoorder duizend-en-één-nacht sprookjesachtige rijkdommen en
ongekende pracht- en machtstafereelen voor de oogen, zijn eenvoudig doel bereikt
had. De onbekende auteur deelt ons trouwens mede, dat zijn bescheiden werk
slechts een gezond vervangmiddel wilde bieden voor de voortbrengselen dier dagen,
waarin men zich te gaarne aan onbe-
1) Inleiding van den vertaler, p. III.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

127
hoorlijke scherts en lastering overgaf. Wij vernemen, hoe een jonge Fransche koning,
Jan van Parijs genaamd, door zijn vader voorbestemd was, met de dochter van den
Spaanschen vorst te trouwen; hoe deze transpyrenaeër zijn belofte glad vergat (?
!) en als schoonzoon den koning van Engeland aanvaardde, die de schoone Infante
gelukkig niet aanstond, en die in Parijs zijn inkoopen
Proeve van illustratie uit ‘De Historie van Jan van Parijs’.
kwam doen om zijn verre geliefde wat te verteederen. ...; hoe Jan van Parijs met
een gevolg van duizenden beeldschoone jonkers en edelen den Engelschen koning,
met zijn onbeduidend hofhoudinkje, naar Burgos volgde, waar onze Jan dadelijk,
door zijn mooi blond haar, zijn geheimzinnig incognito - nog zoo dom niet bedacht,
om een vrouwtje nieuwsgierig te maken! - en vooral door zijn weergalooze
rijkdommen, door de hofdames en de prinses aangebeden werd, met het gevolg
dat genoemde prinses graag (den avond voor haar trouwen) haar woord brak en
den jongen veroveraar in de armen viel. En ze trouwden, terwijl die leelijke
Engelschman, bang voor Fransch wapengeweld, bedeesd aftrok, gelijk een ‘barbon’
in de oude kluchtspelen, beschaamd het veld moet ruimen voor de meer voor
huwelijksdoeleinden geschikte jeugd.
Voor onze hedendaagsche moraliteitsopvatting is dit werk, waarin het geweld van
wapenen, rijkdommen, uiterlijk schoon, machtsvertoon en politieke dreigementen,
de waarde van het (zij 't onvoorzichtiglijk) gegeven woord te niet doen, van een
bedenkelijke strekking. Maar wellicht achtte de eeuw waarin Jan van Parijs
verscheen en bijval oogstte, de hier naïevelijk verheerlijkte plutocratie al een stapje
nader tot het menschelijk Ideaal, waarvan het feodalisme zich een
hunkerend-optimistische voorstelling maakte.. Het boekje ziet er aardig uit, en leest,
zooals alle deeltjes van deze serie, prettig en vlot. P.A.H. Hofman gaf vier
verluchtingen, waarin een zekere vervaarlijkheid gepaard gaat met epitheton-looze
praal, en die den toon van algemeene opdringerigheid van den hoofdpersoon
plastisch weten weer te geven.
MARTIN PERMYS.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

F.A. Buis †
De dagbladen hebben 't ons medegedeeld: dezer dagen overleed te Bussum de
oudgeneraal N.A.J. Fabius, die onder 't pseudoniem F.A. Buis enkele historische
romans schreef en als criticus van historische uitgaven vele jaren, zij 't dan bij
tusschenpoozen, medewerkte aan ‘Den Gulden Winckel’. De heer Buis heeft zich
onzen lezers doen kennen als een onafhankelijk man, die met een militaire
rondborstigheid (wel eens wat te beknopt, vooral ten aanzien van boeken die hem
niet aanstonden) zijn oordeel placht te vellen; men voelde echter achter zijn oordeel
steeds een fond van degelijke geschiedkundige kennis. Van zijn romans (wij
herinneren hier slechts aan den laatsten: ‘Bettekee’) kan men zeggen, dat wat er
op hun litteraire waarde misschien moge zijn af te dingen, ze de historische ‘sfeer’
vaak op gelukkige wijze wisten te treffen.
v.E.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

128
Letterkundig leven uit de augustus-tijdschriften
De Gids
De Gids brengt ons het slot van Antoon Thiry's novelle: Pauwke's Loutering,
benevens proza van K.C. Boxman-Winkler (De Scheiding der Wegen) en van Arthur
van Schendel (Mechtilt) Poëzie dragen Hélène Swarth, Mr. H.W.J.M. Keuls, A.
Roland Holst (die Christina Rossetti vertaalt) en C.A.J. van der Linden bij. Dr. A.
Jolles geeft eenige beschouwingen over de Facetie van Guido Cavalcanti
(Renaissance-spaanders). Facetia wil zeggen: snedig antwoord. De facetie van
Guido, den zoon van Messer Cavalcante de Cavalcanti kent men door Boccaccio,
die in den Decamerone dit verhaal op den zesden dag door koningin Elisa laat
verhalen. Over de ‘kunst’ van snedige antwoorden te geven deelt de heer Jolles
ons dan 't een en ander mee, daarbij verwijzend naar wat op 't eind der 15e eeuw
Jovianus Pontanus schreef in zijn boek De Sermone, een theoretische
verhandeling over de kunst van ‘het gesprek’.
In dit tractaat krijgen wij bovendien iets van de Renaissance te ‘hooren’.
Het is een fout van onze kultuurhistorische methode - een fout die door
gebrek aan kennis en belangstelling in metriek en muziekgeschiedenis
vergroot wordt - dat wij zoowel ten opzichte van tijden als van personen
te zeer optisch en te weinig akoustisch te werk gaan. Ik bedoel niet, dat
wij te veel schilderijen zien en te weinig boeken lezen. De fout ligt dieper.
Ook uit dat wat wij lezen, het mag een kroniek of een gedicht zijn, stijgt
voor de meesten van ons niet veel anders dan een zichtbaar beeld op.
Nu zijn er tijden en personen, die men optisch benaderen kan, maar er
zijn andere van wie wij met Vondel zeggen:
't Onzichtbre kent men slechts door d'ooren.
Wie Anslo zien wil moet hem hooren.
Wij kunnen, om een klein voorbeeld te noemen, Abélard en Camille
Desmoulins vrij wel ‘zien’, maar wij moeten, geloof ik, Bernard van
Clairvaux en Robespierre ‘hooren’ om ze te begrijpen. Wat de
Renaissance betreft, hebben de leerlingen van Jacob Burckhardt
misschien hun oogen wat al te zeer ingespannen en hun ooren wat al te
zeer verwaarloosd - zoo wordt bij voorbeeld het Spaansch-Italiaansche
mengsel van de geheele familie Borgia veel duidelijker, wanneer wij het
van den akoustischen kant benaderen. In Pontanus hooren wij iets van
de stem van de Renaissance; wij merken hoezeer het Humanisme een
‘gesprek’ is geweest. Wanneer wij hem uitgelezen hebben, beginnen wij
iets van de charme te begrijpen, die de omgang met mannen als Erasmus
moet gehad hebben.
Groot-Nederland.
Van Roel Houwink een artikel over de Geschiedkundige beteekenis van Jacques
Perk. Eenigszins zonderling doet aan Houwink's voorstelling als zoude iemand (de
heer Houwink meent zelfs ‘men’ in 't algemeen) in Perk's verzen ‘een afdoende
verklaring willen vinden voor den opbloei van het modern individualisme in onze
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

litteratuur’. In dezen zin was Perk zeker geen voorlooper (immers dan meer ‘voor
bereider’) der tachtigers.
De schrijver zegt vervolgens, hoe we scherp moeten onderscheiden tusschen:
genot en genoegen. Sonnetten, u dichten was genieten. Een Beets b.v. dichtte
voor zijn genoegen.
Genoegen is afgeleid genot. Dit inziende, zal men tevens begrijpen hoe
‘l'art pour l'art’ een der felste tachtiger-leuzen is geweest. De kunst als
middel (eenerzijds tot ontspanning, anderzijds tot rechtschapen roem en
deugd) werd kunst als doel. Een stap verder en wij komen aan: kunst is
passie, een trots-beleden definitie, die men in enkele van Perk's brieven
reeds voorvoelt. Deze eenzijdige dogma-verschuiving, welke dikwijls de
dekmantel werd van impotentie, is één der merkwaardigste kenmerken
van het primitieve individualisme. Men is aan den twijfel als levensbegrip
nog lang niet toe. Men verwerpt de dogma's niet wijl men bewust streeft
naar het a-dogmatische, dat is de eenheid in haar tegendeel, doch men
stelt onmiddellijk een eigen dogma tegenover het algemeen aanvaarde
............. Perk echter, het blijkt uit al zijn verzen, is nimmer tot het
individualistisch dogma gekomen, noch tot den absoluten twijfel.
De heer Houwink stelt dan in het licht, dat wat Perk van zijn voorgangers
onderscheidt niet is zijn beeldspraak (die ons dikwijls niet meer dan een zoetelijke
allegorie lijkt) maar de plastiek van het vers. Perk voelde, zegt H. voorts,
verwantschap met de natuur, doch besefte niet de noodwendige eenheid van
den mensch met de natuur; zijn liefde (gevoel) was idealiseerend, niet begrijpend.
Wat de Mathilde betreft: zij is geen verbeelding eener idee, zij is de verwerkelijking
van een gevoel.
Dr. J.B. Schepers bespreekt onder 't opschrift: ‘Een Haarlemsch dichter,
beschroomd maar krachtig’ den verzenbundel van Hendrik Mulder (‘De Stille Bouw’).
Een aardige persoonlijke herinnering:
Ik zelf heb hem - ook zo'n beschroomde veertienjarige jongen - in 1898
het toelatingseksamen afgenomen en herinner mij nog zijn kranig opstel
over het wachten bij de tandarts; er zat kracht in deze stille natuur, maar
een die zich slecht schikte naar de eisen van 't Gymnasium. Zijn verblijf
daar was een lijdensgeschiedenis. Ik heb hem tot mijn spijt zien
verstuggen, zonder de oorzaak te kennen. In 1901 verdween hij uit onze
gezichtskring en - daar duikt vele jaren later, man geworden en toch nog
beantwoordend aan mijn herinneringen, de oudleerling weer op als
hoofdredakteur van een belangrijk dagblad te Bandoeng (Java).
Wij noemen verder uit deze aflevering proza van Cyriël Buysse, Karel Wasch en
Elisabeth Zernike. De concepties van deze laatste begaafde schrijfster vervluchtigen
meer en meer. Schrijft juffrouw Zernike niet wat veel? Een in zich zelf al zoo weinig
‘objectiveerend’, immers mediteerend talent moet dubbel oppassen niet ongemerkt
de zoo noodige concentratie te laten slippen. Er zou dan op den duur niet veel
overblijven.
De Stem.
In ‘De Stem’ een schets van F.V. Toussaint v. Boelaere: Jeugd. Johannes Tielrooy
schrijft over André Gide, van wien hij niet veel goeds weet te zeggen. De techniek
is knap, handig, maar de ‘ferveur’ waartoe Gide in zijn jeugdwerken zoo opzweepte?
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

En zoo'n man wil klassiek zijn! Maar, Gide, uw klassieke Franschen, ja
waren gebonden, beheerscht, zuiver; maar daarenboven hadden zij hun
kreten, ons nu nog snijdend in de ziel. ‘C'est Vénus tout entière à sa proie
attachée’, roept Racine's door innerlijk vuur geteisterde Phèdre uit. Waar
zijn uw kreten des harten? Gij kunt ze niet geven. Gij meent u wel eens
als mysticus te voelen, maar durft het niet ronduit te zijn. Uw werk is
gewild, bedacht, gezocht. Het komt niet uit een volheid. Het
is zuiver van taal en mager van inhoud. Gij zijt niet argeloos, gij zijt een
theoreticus. Maar wetende dat schoonheid niet uitbloeit uit theorieën,
hebt ge de uwe verduwd, vervaagd, verstopt in uw werk. Gij zijt een
theoreticus die dat niet zijn wil.
Just Havelaar dringt in persoonlijkheid en werk van den Spaanschen schilder Goya.
Hij zag, als Rembrandt en Breughel, in zijn groote momenten de realiteit het meest
als droombeeld; ‘een boos geheim’ is den rustelooze en van hartstocht bevangene
die werkelijkheid telkens weer geweest.
Plasschaert geeft een saamvattende beschouwing omtrent het wezen van den
dichter George. Hij vergelijkt hem met Rilke en von Hofmannsthal.
Drie dichters munten uit tusschen de overige Duitsche dichters, en hebben
meer macht, zijn meer, hebben meer invloed dan de overige: Rilke,
Hugo von Hofmannsthal en George... Het ver-
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

*8
schil tusschen hen is groot. Rilke wil worden met alles dat wordt; met
alle dingen, die groeiend zich verrijken, of stil neêrliggen in hun eenvoudige
grootheid, wil hij gemeenzaam zijn in een diepe sprakeloosheid.
Hofmannsthal deint mee op dan grooten gaanden stroom van het Al; hij
geeft zich over aan dat Al, en bekent dat Al grooter dan d'eigen persoon;
George, stoutmoedig en hooghartig anders, betrekt de verschijningen
op zich zelven; de Dichter is hem het Centrum der Waereld; wat hij, bezield
en bezielend, neerschrijft, is werkelijkheid voor eeuwig. George is de
grootheid der persoonlijkheid; de bevestiging van het
bevruchtend Ik. Hij is de orde, de wet in een opeenhooping, die
zonder zijn woorden en zonder de namen van den Dichter een ijdele en
onhanteerbare Chaos zou zijn. Hij is de feitelijke Schepper van den
Kosmos, het schoon gesierd heelal. Hij is het Individu, dat heerscht, en
vol recht, over een massa, die zonder dat Individu geen Rhythme zou
kennen. De dichter is hem die begaafde, die, van eigen Rhythmen vol,
alles tot den diepen rhythmischen zin verheft of herstelt...
Verzen noemen wij van Thomson en Schotman. Over Tooneel schrijft Dop Bles. Hij
blijkt het niet geheel eens met Top Naeff's rede voor de Maatschappij van Letterkunde
(de vorige maand in De Gids afgedrukt) omtrent de taak en beteekenis der religie.
Voor den regisseur Royaards moge het hoogste zijn in saamwerking met
vele kunsten een grootsch visioen te verwezenlijken, waarin desnoods
het kunstwerk een secondaire plaats inneemt, de dichter Claudel staat
de opvatting nader, door Mevr. Van Rhijn - Naeff ietwat laatdunkend
genoemd, en nimmer door den Heer Royaards gezocht, namelijk die,
welke voornamelijk bedoelt het woord van den dichter in juisten toon en
met plastisch gebaar te brengen, waarbij het decor slechts atmosferische
begrenzing beoogt. Op een der laatste repetities van ‘L'Echange’ moet
Claudel uitgeroepen hebben: ‘Waartoe al dat beweeg! Gij zijt niet meer
dan orgelpijpen, die de taal de zaal doen instroomen!’
De Nieuwe Gids.
De ‘Wegen der Verbeelding’ gaan bij Henri van Booven wel over wat erg omslachtig
(min of meer ouderwetsch aandoend) proza heen. Een verkwikking is het om, na
het lange aanhooren van deze wat eentonige stem, weer een eindje verder mee te
fietsen met de leutige meisjes van Henriëtte Mooy. J. Hora Adama geeft Schetsen
uit de Landes; Marguerite Schürmann Poèmes en Prose. Dit over een uur in
Versailles:
En octobre, sous un ciel pluvieux d'un gris de perle, j'ai suiv i les sentiers
jonchés de feuilles mortes où naguère L'Autrichienne vêtue d'organdi
blanc, se promenait avec l'insoueiante Lamballe.
Tout paraissait ambré d'une dorure légère... et dans les vasques verdies
emplies d'eau croupissante, le monde des statues chimériques se dressait.
Longtemps sur les degrés déserts de Trianon j'ai évoqué les ombres
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

frivoles et tragiques qui autrefois animèrent de leurs passions ces lieux
...
Et dans le crépuscule bleuâtre qui flottait, il me semblait là-bas, au détour
d'une allée, apercevoir Lauzun et Marie-Antoinette ...
Dr. M.H.J. Schoenmaekers geeft te Amsterdam lessen in ‘Wijsbegeerte als
vóórconceptie der Kunst’. Ter inleiding van deze lessen heeft hij een openbare rede
gehouden over ‘Kunst en Gedachte’, welke wij hier vinden afgedrukt. Niet vakmatig
of direct wordt hierin over kunst of aesthetica gehandeld; Dr. Schoenmaekers erkent
dat dit zijn terrein niet is. Waar hij over handelt is:
Het eigen-menschelijk bewustzijn dat den kunstenaar als kunstenaar
kenmerkt; zijn geesteshouding, zijn gemoedsstaat, waardoor hij zich van
andere menschen onderscheidt ...
Hij begint met een beschouwing over ‘de ziekte zoo onrustbarend verbreid in
onzen tijd’: het dilettantisme.
De wereld is vol, vol van kleine liefdetjes en kleine haatjes, de menschen
bewegen zich, verbrokkeld naast elkaar, ieder in eigen, kleine wereldje,
en het eenige wat hen nog samenbindt is gemeenschappelijk,
materieel belang. Zeker hebben kleine gevoelens óók hun betrekkelijk
levensrecht - wie onzer is zònder die, wie kan en màg er geheel buiten
blijven? Overigens, als kleine gevoelens maar doorbrand worden met
een groote ontroering, zijn ze daardoor al vanzelf gewijd. Maar zoodra
kleinheid, ongewijd, pretentie krijgt (b.v. kunstpretentie), wordt ze
dilettantisme en moet ze worden wèggeleefd. En dat kan niet gebeuren
door ‘techniek’ alleen, al is die nòg zoo ver doorgevoerd. Techniek alléén
verlost niet van kleine liefde. Integendeel. Knappe techniek alléén kan
slechts den kleinen mensch een valschen schijn geven van
grootmenschelijkheid, maar verpeutert hem inderdaad meer en meer.
Wat is nu het verschil tusschen ‘het denken’ van een wijsgeer en van een dichter?
De emotie, die den dichterlijken wijsgeer tot denken stuwt, is wéér
verwondering, maar nu een verwondering die al onmiddellijk, althans in
kiembeginsel, be wondering meebrengt, òmdat de wereldveelheid zich
nu onmiddellijk geeft als een mooie, grillige veelheid. Daardoor heeft de
dichterlijke wijsgeer van meet af aan een zekere denkrust, die de
ondichterlijke mist. Wie de wereldveelheid om te beginnen alléén als
‘chaos’ ziet, is, om te beginnen, zelf óók ‘chaos’ en moet zijn
bewustzijnsrust veroveren. Wie echter de wereldveelheid, om te
beginnen, ziet als een mooi lijnen- en kleuren- en klanken- en vormenspel,
be wondert al onmiddellijk terwijl hij zich ver wondert, en is, althans in
zijn diepste binnen, al rustig.
Dr. Boutens zet zijn vertaling van Aischylos' Eumenieden voort.
Elseviers Geïllustreerd Maandschrift.
INHOUD: Frontispice-plaat: J.A. Zandleven - Kerkinterieur 1920. - J.A. Zandleven,
door Mr. J. Slagter, met portret en 9 illustraties. - Het Boerenhuis in Noorwegen,
door Dr. Jan de Vries, met 8 illustr. - Het Tooneel te Berlijn, door Dr. E.L. de Moor,
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

I. Gisteren, met 8 illustr. - De Kunst van Dante en in Dante, door Romano Guarnieri.
- Jonquilles, door Hélène Swarth. - Bij den Vijver, door Hélène Swarth. - Lotje, door
Emmy v. Lokhorst. - Waarom zal ik mijn daaglijksch werk verachten?, door Frits
Tingen. - Leege tijd, door Frits Tingen. - Schoolkolonie, door Lode Zielens. - Kroniek.
- Boekbespreking, etc.
Nederland
INHOUD: Amerikaansch vrouwenwerk, door S. Kalff. - Waarom nièt, door Maurits
Wagenvoort. - Salon-Bolsjewiki, door Ralph Springer. - 't Vriendinnetje, door Waldie
van Eck. - Gedroomde liefde, door A.L. Constandse. - Kerstkindje, door R.J.
Brandenburg. - Kroniek. - Aan d' eeuwgen schijn, door Morie Metz-Koning.
Stemmen des Tijds.
INHOUD: Friesche Jayke, door L.E. - De Protestantsche theologische faculteit te
Weenen, door Dr. W.J. Aalders. - Verzen, door Laura Olivier.
Vragen van den Dag.
INHOUD: De Junibeweging van 1921, door C. van der Pol. - De
huwelijks-gehoorzaamheid, door Ds. K. Vos. - Een liefdesdroom vóór tachtig jaar.
Herinneringen uit het leven van Annette von Droste-Hülshoff, door H.M. de Heus.
- Napoleon en de vrouwen, door Dr. J. Jansen. - Moet aan de arbeiders een aandeel
in de winst van de onderneming gegeven worden?, door J.F. Hoogesteger. - Oud
boerenleven in den Achterhoek, door H.W. Heuvel. - Kinderlectuur, door H. Krekel.
- Oceaan-eiland of Barnabo, het rijkste eiland van de Great Pacific, door Th.J.
M'Mahon. - Bibliographie.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Oude boeken
Van een aardige vondst
129
BIJ het doorsnuffelen van de stalletjes der bouquinisten van de Oudmanhuispoort
of van de Amsterdamsche markten (die gewoonte is me een tweede natuur
geworden) werd mijn moeite weer eens beloond met een aardige vondst. Voor den
luttelen prijs van tien cent werd ik eigenaar van een curieus boekske, bestaande uit
twee deelen van ieder ongeveer 100 blz., welke als titel dragen:
‘Het Eerste Deel’ en ‘Het Tweede Deel’ van 't Swart Toneel-Gordijn, opgeschoven
voor de Heeren Gebroederen Cornelis en Joan de Witt. Den Derden Druk:
Vermeerdert, verbetert, en met kopere Platen verciert. Anno CIɔ Iɔ CLXXVII, zonder
naam en plaats van uitgever of drukker.
't Is waar, de bladen zijn een weinig vergeeld en vuil aan de punten, maar de
geest, die uit dit werkje spreekt, is merkwaardig. Ieder, die verknocht was aan de
gevoerde politiek van de Gebroeders de Witt, ieder die den moord op deze
staatslieden verafschuwde of blijk wilde geven van zijn vereering en liefde, schijnt
hier zijn hart te hebben uitgestort; niet altijd in den schoonsten vorm en op de
gelukkigste wijze.
Telkens en telkens weer moet ik in het boekje lezen, aangetrokken door de naïeve
wijze, waarop hier aan stemmingen en meeningen uiting wordt gegeven. Hoeveel
eerzame burgers zullen niet bij het samenstellen van dezen bundel hun
geesteskinderen hebben afgestaan! Want het is reeds duidelijk aan het boekje
merkbaar, dat de voorloopers van het tijdperk van echte Hollandsche
koopmans-degelijkheid, waarin dichten tot rijmen, rijmen tot rijmelen en rijmelen tot
een furie en levensbehoefte werd, zich al vertoonen. De sporen van de komende
godenschemering onzer letterkunde zijn reeds merkbaar. Men ziet hier de meening
al opdoemen (hoewel, en gelukkig! niet overwegend) dat dichten mindere kunst,
rijmen al hooger staat maar berijmen de hoogste poëzie is. Het is zóó duidelijk uit
het werkje te zien, hoe de gemoederen van deze poëten bewogen werden door den
moord op de de Witten, een ‘gruwel-vloeck van alle gruwlijckheen’.
Een boosheyt waart den disch van Molochs feestgenoten,
En waard de Priesterschap dat sulck een stuck bekranst,
En grimlacht in de vuyst, en om die gruw'len danst,
En blaest in hunnen stoet, en tuymelende scharen,
Den Geest van Molochs geest, en Baäls brand-altaren.
En als de dichter de volgende zucht slaakt
Stort tranen al wat leeft! neen! leveloose dingen
Stort tranen! want wat leeft wil of van vreugde springen
Om sulck een boosheid, of gevoelt aan d'ander sij
Een herts-beklemtheid, die geen tranen machtig zij:
Ach, ach, ach, ach, ach, ach! hoe kan het Godt gedogen.
dan ben ik mede ontroerd, trek verwonderd mijn voorhoofd in rimpels en roep uit:
ach, ach, ach, ach, hoe is het mogelijk!
Het werkje opent met een: Korte Beschrijvinge van 't Leven en Ombrengen der
E.E. Heeren
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

130
Gebroederen Cornelis en Joan de Witt, verrijkt met eenige documenten en in zijn
beknopten vorm m.i. een juweeltje.
Het heet daarin:
‘Hoe weynigh men sich op de onsekere goederen des geluks betrouwen
mach, kan ons, voorbij gaande veele oude Geheug-boeken, volslagen
tonen het voorbeeld van de wakkere Mannen de Heeren Cornelis en Joan
de Witt, loffelijker gedachtenis, welke tot de hoogste ampten van eeren
opgeklommen, tot de laagste verachting gevallen zijn.
Haar Jeugt, Jongelingschap en Mannelijke dagen hebben aan de werelt
blijken van verstant en dapperheydt gegeven: dit getuygen self hare
grootste vyanden.
Doch om U.E. een kleyne schets van die volmaakte Beelden te geven,
kan ik van haar zeggen, dat zij waren Heeren, geboren uyt goede en
deftige geslachten, zijnde hun Vader Heer Jacob de Witt, een der
beruchtste Borgemeesteren van Dordrecht: de Moeder van de Corputten,
een befaemt Brabants geslagt. Wat hare lichamen belangt, die waren
scheutig, rustig, en welgemaakt; haar gemoederen eenparig van
beweging, oprecht en goet; haar iveringe in letteren en hooge
wetenschappen hebben wij in de minste van hare geschriften zien
uytblinken’.
Van Johan de Witt wordt nog speciaal gezegd:
‘Wat goede uitslagen sijne voorslagen gehad hebben, zal de nakomeling
zien aan getimmerde Scheeps-vloten, krijgstuig-huisen, en aanwijsinge
van afgeleyde penningen: synde Hollant ten tijde van sijnen dienst, door
Godts zegen, het Compas daar elk streek na stelde, het hooggezegende
landschap daar elk zich over verwonderde. Sijn leven in gevaar stellen,
was hem een haasttoegestemde zaak, als het maar ten algemeenen
welstant mocht van nooden zijn. Dit getuygen sijne gevaarlijcke
zeetochten, waar in hij toonde zo wel een zee-man te zijn, als in der Staten
kamer een goet Rechtsgeleerde en Staatkundige.
Doch laten wij de geschiedkunde rusten en ons wijden aan het dichterlijke gedeelte
van het werkje. Aan deze ‘Versameling van Verssen, bij verscheyde Dichters
gemaeckt’ hebben allerlei groote en kleine, bekende en onbekende geesten,
versengieters en kreupelrymdichters hunne medewerking verleend of hunne
geesteskinderen afgestaan.
Uit letterkundig oogpunt beschouwd zijn dan heel wat gedichten als mislukt te
beschouwen; maar het is zeker niet het doel van dit werkje geweest om aanspraak
te maken op den bijval en bewondering van de literatuur-minnaars van dien tijd.
Zooals ik reeds zei is het de uiting van verontwaardiging en afschuw, van haat en
onverdraagzaamheid tegen het Haagsche gepeupel en de
tegenwerkers-achter-de-coulissen van de politiek der Gebroeders; maar ook worden
in het boekje de verknochtheid en trouw aan de Witten en het leed over hun dood
uitgezongen; meestal in kreupelrijmen en in een soms wel wat erg onbehouwen en
platten stijl gegoten, dien wij meer ontmoeten in de werken uit de gouden eeuw
onzer letterkunde en die ons wel wat vreemd aandoet. Maar een aantal bekende
en ook niet de minste namen ontmoeten we eveneens. Men oordeele. Daar hebben
we Vondel (Ter Bruilofte van den Ed. Heere J. de Witt ende Ed. Joffer Wendela
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Bickers). Oudaen, den grooten bewonderaar van Joan met ‘Dordrechts Wellekomst’
en ‘Staats-sorg’; Brandt met eenige van zijn bijschriften en grafdichten, Mr. Barth.
Abba met ‘De vredevierende Bato’, ‘Leidens Wellekomst’, ‘de Batavische Atlas’ en
eenige lofgedichten; van der Goes (vader) met 's Gravenhage ontluystert; van der
Goes (zoon) met een groot citaat uit ‘Bellone aen Bant’ en eenige lofgedichten w.o.
het bekende: ‘Saturnus goudeeuw wort herboren’. Ook de merkwaardige verschijning
van den glazenmaker Jan Vos is vertegenwoordigd met een lofgedicht en zijn
‘Zeetocht van den Ed. Heer Joan de Wit.
Dan komen er mindere goden: Asselijn (aan Maria v. Berckel) B. van Gent (laatste
Broederplicht; op het uytbannen van Corn. de Witt e.a.), Schelte, Overbeke, de
Beveren, v. de Roer e.a. En de onbekende dichters en hun poëtasterijen? Van hen
zegt het voorbericht van het tweede deel:
Wat het werk belangt, schoon het niet alle ondergeteekende namen
heeft, het toont echter overal genoeg van waar het zijne herkomst rekent.
't Heeft de beruchte schilders van d'oude en ook van onzer vaderen tijden
zelden gelust haare namen bij de konst-stukken te stellen: een streek
van haar penceel was genoeg om haar te doen kennen. Gij lezer zult ook
alhier aan de handeling de beste meesters van onze tijt kennen: d'een
uyt deftige vastheyt, d'ander uyt zwierende en echter goede stant,
hebbende losheyt, deze uyt de helderheyt der gedachten; geene uyt de
in een gewrongen stof-toebrenging. Kort om: maat, woorden, spelling, en
wat meer de eene dichter van d'ander doet verschillen, zal genoeg, zonder
op- of onderschrijving van namen tonen, wiens munt dat 'er klinkt. 't Schijnt
niet meer een veeltijts ware zaak, maar een vaste waarheyt, dat gelijk
zijns gelijke zoekt. Want ik bevind dat de brave geeste zich dier braver
Gebroederen zaak soo ter herten laten gaan, dat elk van zijn plicht meent
te zijn, dat hij haar namen helpt vereeuwigen en sij schijnen alle voor
waarheyt te houden,
De zielen overleden,
Men stelt door dicht tevreden.
Hier volgt een kleine anthologie:
In den ‘Spiegel van ondankbaarheyt en Wreetheyt vertoont in de Mishandeling
van de Heeren Gebroeders de Witten’, een waar arsenaal van ijselijkheden, wordt
in de schrilste kleuren en de meest plastische uitbeeldingskracht de moord
beschreven in een twee en twintigtal vierregelige verzen, elk voorzien van een titel,
het summum van den inhoud van elk dezer verzen. Daarin leest men
ontboezemingen:
‘Op 't beschuldigen van den Heer Ruard’, ‘Op 't vangen van den Heere Ruaard;
Op zijn pijnigen; Op hunne moord; Op 't slepen van hunne Lijken naar 't schavot;
Op 't opspalcken van hun lichamen; Op 't hangen bij de voeten; Op 't afsnijden van
hun ooren enz.
In ‘Op 't verscheuren hunner ingewanden’ heet het:
Zo Menschen-vreters! zo! schaft menschenvleesch;
hangt darmen
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

131
Om hals en middel: graas met uw bebloede armen,
In 't ingewand, dit vleesch zal swellen in uw krop:
En dit gedarmte werd noch om uw hals een strop.
en in ‘Op 't uytrukken van de tong des heeren Raadpensionaris:
Dat edel lid, dat self kon steenen harten breeken;
Dat voor het heilig recht en vrijheyd durfde spreken,
Werd schendig afgesneën. O tong! het recht werd krom,
En nu gij spraakloos zijt, zijn alle tongen stom.
Het volgende is ontleend aan ‘de gemartelde Trou’
Afgrijselijke, onmenschelijke moordt!
Wie staat nu niet als in de ziel verslage?
Ay mij, dat treft! Ay mij, o wee! wat plaage?
Wat slagh is dat! o gruwel ongehoordt!
Hoe kan een mensch in menschelijkheidt bestaan?
En prenten in het koor van zijn geweten,
Dat hij zoo boos, zoo overgodvergeten,
Zijn handen derft aan zulken schennis slaan?
Aan zulken schennis, ja aan zulken daadt,
In d' afgrond t' saamgesmeet bij d' helsche scharen,
Vervloekt bij Turk, bij Heyden en Barbaren,
Die zelver Godt voor 't eeuwigh voorhooft slaat.
Moest ghij dan noch, bloethonden als gij zijt,
Met hand en tandt vermorselen en bijten,
En 't rauwe vlees noch van 't gebeente rijten,
En deelen elk de stukken ons ten spijt?
Was dan zijn doodt, wanneer hij lagh geveldt,
U niet genoeg? moest gij noch feller woede?
Zegh Beulen, zegh gij nimmer zat van bloede?
Aartsvijanden, afzetsels van 't geweldt.
O Godt; ô Godt die alles ziet en hoort,
Kond gij, die zijt geseeten in den hooge?
Dees gruwelen hier nederwaarts gedooge?
En teffens zien, tien moorden in een moordt?
Na een jammerklacht op 's Gravenhage eindigt het gedicht:
O dry-tal, onbesproken, waart bij Godt:
's Landts Hoogheyt waart gij ieder een beschermer,
Men recht u op een beeldt van duurzaam mermer,
Den Staat betreur, beschrey u bitter lot.
Zij volgen dan het heyligh martelspoor,
Godts jammerlijk geleeden in 'er leeden,
Getrapt, getre'en, gescheurt, gekerft, gesneden,
In 't zuyver Wit, in 't eeuwig blinkend koor.
Ontmenschte mensch, hebt gij gelekkertant?
Het rouwe vlees gebraân, het bloedt gedronkken?
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

U zat geknaagt aan d' afgereete schonkken?
Welaan, 't is tijdt, Godt zijne vierschaar spant.
Gij zult inwendig werden steeds geknaagt,
De bleeke schimmen om u heene waren,
Met wee, op wee, en opgereesen haren,
Tot 's Hemels wraak u voor 't gerichte daagt.
Gedruckt in 't schriklijk schrikkeljaar 1672.
Ook het ‘tränenreiche Empfindsame’ is een plaatsje ingeruimd. Uit: ‘Op de Voorste
vinger der Rechterhand van wijlen den heer Raad-Pensionaris Joh. de Witt,
gebalsemt in een Glasen fles bewaert’ zij dit aangehaald:
Doorluchtigh lidt van 't dierbaar lijf,
Om d'eedle ziel die 't lijf bewoonde:
Is dit de vrucht van uw geschrijf!
Dat dus de wrok uw vlijt beloonde!
Gij hebt de vlugge pen gevoert
In snedige Deductieschriften,
En ('t geen althans het volck beroert
Met zulk een vloed van dolle driften)
In 't haat'lijk Eeuwig Staats-Edict.
en verder:
O voorste Vinger, van de Hand
Die 't roer des Staats in klem bewaarde,
In storm te water en te land,
Op hoop of 't onweer eens bedaarde;
Tot dat, geslingert binnens boords,
En in het hol van 't schip geslagen,
Die Staats-orkaan, vol vloeks en moords,
Dien stierman trof, met vlaag op vlagen;
Toen wierd gij dus uw vuyst ontrukt,
En, hier in 't glazen graf besloten,
Doorluchtigh, blijft, verongelukt,
Met geur van balsem overgoten:
Maar zoo in 't zilt der tranen lag
Een duurzaamheid voor zulke leden,
Men leyze in tranen, ach! ach! ach!
Ter duurzaamheid der eeuwigheden.
Een dergelijk gedicht is ‘Op de handschoenen, die de Heer Ruwaard uyttrok toen
het volk hem afhaalde om te vermoorden! en dat in achttien verzen van elk vier
regels!!
Daarin heet het:
Bekleedselen van de doorluchte Handen,
Beschutsels van den hand,
't Beschutsel van het land,
En schoeysel van de inbreuk, schade en schanden.
Gij wierd, gij wierd ter vingren afgetrocken
Toen uwen eygenaar
De Moord, met bleek gebaar,
Zag om zijn lijf en leven duyvels wrocken.
Het pasten u, ô eer der dapp're Helden,
Te treden na den dood,
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Met handen naakt en bloot
Die kling noch gelt ontfingen of bestelden.
Van de vele lof- en grafgedichten kunnen de volgende als proeve volstaan.
Op de Heeren Corn. en Joan de Wit.
Zij, suyver wit, werd noit als met gal swart gemaakt;
Dan is en blijftse swart. Maar let op 't paar Gebroeders,
Sij, suyver Wit, door gal bij 't graaw ook swart geraakt,
Zijn weer als voren wit. O, leefden noch 's lands hoeders.
Graf-Schrift op Mr. Joan de Witt.
Hier leyt nu Jan de Wit en rot:
Niet heel en al, maar 't overschot.
Sijn hert, sijn Ooren, en sijn handen
Die zijn verdeelt in veele Landen;
Maar of hij is aan meenig deel,
Bij vromen leeft hij in 't geheel.
Met ziet, veel fraais is het niet. Het zal den dichterrijmelaar dan ook niet ‘veel
hoofdbrekens en nagelbijtens’ hebben gekost. Maar de aardigste uit dezen bundel
wil ik nog even copieeren:
Op Joan de Witt.
Jan, hagel-wit van ziel, beticht men als verrader,
Janhagel, Wit nu wars, vermoort in hem 's lands vader.
Men kan geen woorden genoeg vinden om zijn afschuw te uiten van dezen moord;
hij staat daar als een unicum in de wereldgeschiedenis:
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

132
Tot dat de tweede 1) dag zig met den avond sluyt,
En levert so vervloekt en fel een schou-spel uyt
Dat noyt de Son, zoo langs' om 't Aerdrijk heeft gereden,
Een diergelijcke aenschouwde, in alle afgrijslijkheden:
Wat wijsheit, wat verstant, wat tong, wat brein, wat geest
Sal oyt soo zin-rijk zijn, of is soo kloek geweest
Om sich te dienen van gedachten, vonden, woorden,
Om uyt te boezemen die Moorden aller Moorden!
Om uyt te beelden, ach! dien dagh, dien avond-stond
Waar voor 't gestarnte schrikte, en duyselde, als 't sig vond
Op sijne wacht gestelt, en 't aardrijk moet aenschouwen,
Waar van de Son met schrik 't gesicht had afgehouwen:
En sich beweven met een drijvende verdeck
Van Wolcken, totse haer licht geheel na ond'ren treck;
Och of de duysternis, toen 't Aerdryck overstreken
Noyt sedert van de kim des Aerdrijcks waer geweken,
So hielse in haren domp geslingert en gevat,
Die gruwel, die, al 't geen met gruw'len is bekladt,
Vergoelyckt en vermaelt met eene glans van verwen,
Dat al haar doodsch gestel doet flaeuwen en versterven;
Sant-Bartels-feest, Piemont, en Yrlands bloet-tooneel,
Schuyf uw Gordijnen toe, uw schou-spel heeft sijn deel.
Het is te begrijpen dat de verdediging der Gebroeders ook flink ter hand werd
genomen, al was het meer op een lofwaardig-ijverige dan op een letterkundig-fraaie
wijze. 's Nachts in een droom verschijnen de Gebroeders den dichter:
't Was middernacht, als mij een bange slaap ontschoot,
Mij dacht ik sag de Broers de Witten na hun dood,
Mij roeren aen den arm, daer ik haar lof wou schrijven:
Laat (sprak heer Jan) dat werk, goetwillig digter, blijven,
Een later eeuw sal al so seker sijn, als gij,
Dat ik noyt neyging had tot Land-verraderij.
Nooit heeft hij zijn raadpensionarisschap als een ‘loon-treckend Raatsheersampt’
beschouwd, maar altijd ‘besteedt tot welstandt van den Staat’. Het is een
beschuldiging die geen steek houdt; de tegenstanders worden dan ook met open
vizier uitgedaagd, het tegendeel te bewijzen:
Maar set eens voet bij 't stuck, betoon het, wijs het aen,
Waer in hun wan-bedrijf, en misdaet sal bestaen;
Maar met gegrond bewijs, dat voor den dagh getreden,
Is bondigh onderleydt van waerheyt en van reden;
Niet met die lamme en lompe, en uytgelijmde praet,
Van wegh-gesonde schat, van schendigh Land-verraet,
Van koop en leveringh, met 's Vyants Macht gesloten
Daar 't onse steden geldt; en 't geldt daer voor genoten:
Een voorwerp dat men thans in soo veel vormen giet,
Dat wien 't wanschepsel lijkt, het lijkt hem selven niet.
Maar alles tevergeefs, de dichter geeft het dan ook op:
Daar yeder op sijn Pop verlieft, haer soeckt te hullen
Met onderscheydenheit van vonden, ja van prullen
Gevonden in den stank, en dreckhoop, bij de straet,
1) 20-8-1672.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Want:
Dat m'om de Moolick lacht, die zoo wanschiklijk staet:
Maer wat behoeven wij dit wan-gedrocht te ontleden,
Ontschulding geldt er niet, men luystert na geen reden.
De wereld is een woud, waarin veel dieren wonen,
Die onder mensche-schijn een beesten-aart vertoonen;
Die wrev'lig, redeloos, onleersaam, en verwoed,
Sijn menschen met de naam, en beesten na 't gemoed:
Die in hun handeling, en voorstel, doen bemerken,
De schalkheyd van een Vos, de domheyd van een Verken,
De gramschap van een Leeuw, de roov'lust van een Gier,
De wreedheyd van een Beer of feller Tijgerdier.
Het Haagsche gepeupel wordt met deze dieren gelijkgesteld; niets kan meer de
ontketende hartstochten in matiger banen voeren; want al
heeft d' Oudheyd van deese onstuymigen gaan versinnen
Dat lieflijk snarenspel haar woestheyd kan verwinnen:
nù is het niet mogelijk; toen
was 't een and're tijd, en 't waren and're zeden,
Waar van men dit versiert; thans staan d' onbuygsaamheden,
't Vooroordeel, d' evelmoet, d' onkunde, 't onverstand,
Als met een plank voor 't hoofd, in 't voorste spits geplant.
Uit ‘Lasterkladde der Lantverraderije met bloet begoten, met tranen afgewischt’
citeeren wij nog volgende verdediging:
Hier staenwe, Rechteren, hier staenwe rech evoort;
Wij sijn door uw bedrijf mishandelt en vermoort;
Een vonnis 't geen verswijgt en misdaad, en betichting,
Baart wrevel, baart gewelt, geen regt, nog onderrigting
Maer draegt bewijsbaar blijk van onschult; gij die trots
U van mij afwend, zult voor d' eeuw'ge vierschaar Gods
('k Verdaag, 'k verdagvaard' u) des rekenschap doen horen,
't Wijl 't overtuigt gemoet sijn wroeging niet sal smoren:
Maer wilt ghij weten, waer ons beyder Land-verraed,
Waer mijne Vorsten-moord, en toelegh, in bestaet,
Die sag men afgebeeld, en kragtig voorgedragen
Te Dordrecht in den Raedt, met Chattams nederlagen
Daar steekt mijn misdaet uyt, maer van mijn zee-laurier
Beschaduwt, toen mijn vuist haer zeemacht zette in vier:
Toen andermael hier bij twee Konincklijcke Vlooten
Geslagen op de Zee; en 't Staats-verbondt geslooten
Te Brussel op het Hoff, tot Vranckrijks wederwicht:
Dit 's d' aenslagh en 't verraet, door mijn beleyd verricht;
Ha! ha! ha! ha! wij sijn verraders van de Steden,
Die wij verdedighde in Oorlogh en in Vreden,
In nood, en hals-gevaer, en hachelijke kans:
Maer nu de Fransche kroon sich met de Britsche althans
So vast sluit in verbont (God weet het wien ten voordeel!)
Strijkt hemel, aerd' en see, voor ons een ander oordeel,
Dan datwe, dien ten dienst, de welstand van den Staat
Doen stranden souden, op de klip van Land-verraad:
't Vyandelijk gespan der Vorsten weet wel anders, etc.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Een ander dichter kan niet nalaten zijn klacht te uiten over het feit, dat de kinderen
van de De Witten van het ‘graau’ geen rouw mogen dragen, op de volgende wijze:
Noch mach het droevig kind, de Vader vuyl vermoord,
Niet eeren na sijn dood, met sucht, of traan, of woord,
Met lamfer, of gewaad, wat Weesen eigen is?
En gij verbied de mond het lyden eens te klagen,
Het lijf een kleet van rou, het oog een traan te dragen?
Maar het is den dichter begrijpelijk:
't Komt mij niet vreemd voor dat sy de Rouw verbieden;
De Duivel wil 't berouw ook uit haar (u.h. gepeupel) doen vlieden.
Aan den wensch, om de weduwe van den ruwaard te troosten, wordt op een
materialistische wijze gevolg gegeven. Men stuurt haar n.l. ‘een paar Klinckers tot
geleyde van een paar Patrijsjes’.
Siet hier, Mevrou, twee levende getuygen,
Hoe laag ik voor dijn hoogheid mij kom buygen,
Wat is er groot, en hooger als de deugt?
Wat hooger deugt, en die ons eeuwig heugt,
Als voor 't gemeen te storten kloek in duygen?
Die 't Vaderland sijn herte-bloed afzuygen,
Kort keert haar eer in spot, in pijn haar vreugt;
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

133
Steekt gij het hooft so hoog op als gij mengt;
Bij vrouwen kond gij voor de hoogste roemen,
Op 't leven en de dood van uwen Heer:
De Hagenaar verwondde in hem sijn eer,
Bij gruwelen, de gruwlijkste te noemen,
Betreur hem niet, want heylsaam is sijn kruys
Den Ruwaard storf voor Holland en sijn huis.
Als laatste proeve laat ik hier nog een tweede ‘vertroostinghe’ volgen:
Gaat beesjes, gaat en helpt Mevrou de Witt vergeten
Hoe Haagsche doggen, helsch en duyvelsch dol gebeten
Op Witte onnozelheit, de vaders van het land,
Door moord, d'afgrys'lykste, die martelden van kant
Onmenschelyker noch, hoe Rechters, toen gezeten
Om 't geen niet was, en ook niet wezen kon, te weten,
Den Ruwaard pynigden door 's henckers felle hand.
Ik gruw', ik ysch', ik schrik'; ik misse myn verstand,
Wanneer ik hierom denk. Quam oit wel uytter hellen
Vervloekter stuk? Men swyg van Londen en Parys:
Dies 's Gravenhage verdient van gruwelen de prys.
Die beuls, die moorders, komt de beul in 't hert al quellen,
De Witten slapen niet: was 't geen sy deden groot,
Meer wonderen zal doen haar heilig bloet en dood.
onderteekend met I.N., welk feit zeer zeker meer aan een overdreven
‘bescheydentheyt’ dan aan ‘schaemte’ van den dichter te wijten zal zijn.
AMSTERDAM.
W.M. GERDES.
Wereldlente-boeken
Leonhard Frank: ‘Der Mensch ist gut’. Uitg. Europäische Bücher, Max
Rascher Verlag, Zürich, 1918 *)
.
Kunst ist niemals Selbstzweck, sondern heilige Sendung.
IVAN GOLL.
HEBBEN wij genoeg ‘oorlogslitteratuur’? Zoo gij meent avontuurlijke verhalen, dan:
ja! Doch indien gij bedoelt de bevrijdingskreten, losgescheurd uit door afschuw
verstikte kelen, dan: neen, en nooit!
Want leuzen hebben afgedaan, en kunst is wat zij altijd was, doch, verhuld in
schoone woorden van zelfgenot-zoekende misbruikers, niet meer scheen: troosteres,
en wekster.
Uit de harten der duizenden stijgt de gedachte, die één dichter te verwoorden
weet; één kunstenaar schept het beeld, waarin duizenden hun schoonheids-ideaal
zien vertolkt.
Gemeenschaps-kunst, geen bedenksel van verandering-minnende nieuwlichters,
maar wezens-kern van alle innerlijk-openbaring. Daarom: kunst is evangelie;
verstarrend telkens in der tijden loop tot dogma, nochtans telkens weer uit de
*) Een Nederlandsche vertaling, door Emmy van Lokhorst, verscheen bij de Uitgev. Maatsch.
‘Elsevier’, Amsterdam.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

lijkwaden der aardsch-menschelijke beredeneering zich loswindend tot haar
oorspronkelijke gestalte.
Heel de menschheid spreekt met den mond van den kunstenaar.
Haar blijheid zingt zij in zìjn lied, haar smart klaagt zij in zìjn elegieën.
Zoo is ook Frank de vertolker van het leed, dat millioenen zijner mede-menschen
teisterde, die het niet uitspreken kònden, of dorsten.
En ook is hij de wekker, die heel de menschheid oproept tot verzet tegen den
waanzin, die ‘rechtvaardige oorlog’ heet, en broedermoord is. Die heel de
menschheid verkondigt, dat zij, zij zelve schuldig is aan het leed, dat heur hart
doorknaagt. Daar is in Frank's ‘Der Mensch ist gut’ de kellner uit de eerste vertelling:
‘der Vater’. Zijn zoon is gevallen op ‘het veld van eer’; en die ‘eer’ wordt hem 'n
obsessie, welke hem dag en nacht vervolgt, tot hem het licht der erkenning opgaat.
‘Ehre. Das war ein Wort und bestand aus vier Buchstaben. Vier Buchstaben, die
zusammen eine Lüge bildeten von solch höllischer Macht, dasz ein ganzes Volk an
diese vier Buchstaben angespannt und von sich selbst in ungeheuerlichstes Leid
hineingezogen hatte werden können’.
Weggerukt uit den sleurgang van het alledagsleven, verkilt hem 'n onverschilligheid
voor zijn taak, die oorzaak wordt van het hem terugwijzen naar telkens lageren
arbeid, tot hij ten slotte noodhulp wordt in de vergaderzaal.
Dáár doet hij den bevrijdenden sprong.
Op 'n jaarvergadering van den bouwarbeidersbond deelt de voorzitter mede, dat
de ondersteuning aan werkeloozen en zieken niet meer zal worden uitgekeerd. De
leden ‘in het veld’ waren voorgegaan, die hadden alle reserven opgebruikt, nu was
de kas ledig. Radeloos zien alle oogen naar den spreker, die, nuchter, heeft
voorbereid op 't faillissement der vereeniging.
‘Da tat Robert den Sprung. Es war ein ganz langsamer Sprung. Er ging
traumwandlerisch auf den Jungen zu ('n kind, dat 't blikken geweertje,
eens speelgoed van Robert's zoon, achter 't podium gevonden had),
nahm ihm das Spielzeug von der Backe weg und trat vor, bis an den Rand
des Podiums.
Und wahrend der Redner Wasser trank und seine Abrechnungslisten
zurechtlegte, sagte Robert:
‘Das hier ist ein Schieszgewehr. Das habe ich ... ich selbst habe das
meinem Jungen gekauft. Damit hat er gespielt. Damit hat er sich
unmerklich die Liebe aus seinem Herzen hinausgespielt. Damit hat er
schieszen gelernt. Ich habe ihn das Schieszen, habe ihn
das Morden gelehrt 1) . Mein Sohn ist gefallen. Er ist tot. Ich bin sein
Mörder... Vaterstolz, Ruhmsucht, Gedankenlosigkeit
und Gewohnheit haben mich zum Mörder werden
lassen. Und doch habe ich nur getan, was auch ihr getan habt. Auch
von euch hat mancher seinen Sohn ... verloren’.
De in de ban van zijn gedachten gekluisterde menigte huivert onder zijn als in droom
gefluisterde woorden. Dit is wat zij zelf al zoo vaak hebben gevoeld, maar zich niet
hebben dùrven, niet hebben wìllen bekennen.
1) Alle spatieering van mij. R.P.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

134
En deze, die geen redenaar is, die een der hunnen is, armelijk en beroofd, spreekt
als 'n begenadigde. Vaster en vaster grijpen zijn woorden in hun harten, dieper en
dieper graaft hij in hun menschelijk gevoel.
Tot hij, in 'n enkel sober woord, de bron aller ellende blootlegt.
‘Wir sind verblendet und Mörder, weil wir den Gegner auszer uns suchen und zu finden
glaubten’.
‘Das Nichtvorhandensein der Liebe ist der Feind und die Ursache aller Kriege’.
‘Ich bin schuld. Und du bist schuld. Und du und du... Denn
auch wir hatten die Liebe vergessen’.
En dan verkondigt hij het nieuwe evangelie, dat allen weer tot elkander moet brengen:
‘Das Gebot der Liebe ist: wer sich nicht schuldig fühlt, die Schuld nicht auf sich nimmt,
liebt nicht, ist unser Feind und musz weichen. Das ist Gesetz. Neues Gesetz!’
Hij verlaat het podium, schrijdt door de zaal, de deur uit, de straat op.
Allen staan op, volgen hem. Anderen, in de stad, waar 't gerucht van deze
opstanding zich reeds heeft verspreid, sluiten zich aan.
Winkelmeisjes, glazenwasschers, wagenvoerders, reizigers, op weg naar 't station,
oorlogs-verlofgangers, 't geweer op den rug, allen volgen den kellner, die als 'n
nieuwe verlosser door de straten gaat.
‘Gesänge der Liebe ertönten im Marschtempo. Kranke stiegen aus den
Betten, schleppten sich ans Fenster. Kilometerlange Linien von Frauen,
schräg bewegt, trieben aufeinander zu, stieszen zum Zuge.
Ein Zwanzigjähriger - Fanatismus und Geist auf der Stirn - sprang aus
einer Menschengefüllten Seitengasse heraus, auf den Kellner zu, küszte
ihm. Und sein heiszer Blick öffnete die Herzen.
Die ganze Stadt war aufgestanden und schrie ein Wort. Friede! Das so
gesprochene Wort wurde zu vieltausendstimmigem, gewaltigem, Gesange.
Alle Kirchenglocken läuteten’.
Zoo, als een brenger van de lang vergeten waarheid, dat Liefde alleen de menschen
broeders doet zijn, gaat de kellner door dit gansche boek. En in allen, die hij ontmoet,
wekt hij nieuw leven, of hij geeft hun de kracht, met hem mee te getuigen van wat
ook zij reeds als waarheid hadden ervaren.
‘De oorlogsweduwe’, vrouw van 'n door 't hoofd geschoten verzekeringsagent,
eene van die beproefden, welke slechts troost meenden te kunnen vinden in de
gedachte, dat hun man was ‘geofferd op 't altaar van 't vaderland’; ‘Die Mutter’, die
als vóór haar oogen 't leven van haar zoon op 't oorlogsveld ziet, en alle martelingen
ondergaat van het durend doodsgevaar, maar op het oogenblik, dat hij in een
stormaanval wordt vermoord, eindelijk rust vindt bij een brief van hem, waarin hij
meldt dat 't hem ‘meer dan uitstekend gaat’; ‘Das Liebespaar’, twee van de
achtduizend vijfhonderd, die in Berlijn gedurende den oorlog zelfmoord pleegden,
zij, omdat haar verloofde ‘den heldendood voor het vaderland’ stierf, hij, omdat zijn
filosofengeest niet dulden kon, in een kazerne te worden afgericht tot moordenaar
van even fijnbesnaarden, en die in het lijkenhuis beiden tot het leven terugkeeren,
en elkaar ‘vinden’ om, in de straten van het recht der menschheid getuigend, samen
te vallen onder 't salvo van jonge soldaten: ‘die vierzig- und fünfzigjährigen
Landsturmmänner hatten sich geweigert, ins Volk und damit sich selbst ins Herz zu
schieszen’; en ten slotte ‘Die Kriegskrüppel’, een trein gruwzaam verminkten, bij
wie de staf-dokter zich vergeefs afvraagt, wèlke de beklagenswaardigste is: de man
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

met het schot in de maag, die als een razende ademen moet, om niet te stikken, of
de romp zonder armen en beenen, of de man zonder gelaat, of de man met de
rechthoekig gebogen ruggegraat, of de waanzinnige, die met zijn nagels de aderen
van zijn been telkens openscheurt; die allen ontmoeten den kellner, en sluiten zich
bij hem aan, omdat ze zich een met hem voelen, of de macht van zijn bezieling hen
overtuigt.
Van al die beproefden beschrijft Frank de smartenvolle ervaringen met een liefde,
die alle nuchtere beschrijving verre bant, en dit werk plaatst hoog boven het peil
van ‘vertelkunst’.
Deze liefde doet hem onder alle gruwelen en ellenden telkens weer getuigen van
het goede, dat in elken mensch verborgen ligt.
‘Der Mensch ist gut. Er ist gut. Geht hin, jeder durch seine Strasze, in die
Häuser, läutet, klopft an. Und verkündet den Satz des neuen Zeitalters:
Der Mensch ist gut... Und wenn wir dann in diesem Geiste wieder zu
arbeiten beginnen, wird unsere Arbeit nicht mehr Mord sein, sondern
Geschenk für den Bruder, und seine Arbeit Geschenk für uns ...
Deze liefde doet hem ver over grenzen en gemaakte staketselen reiken naar het
eene, dat overal is.
‘Das Vaterland ist eine Gasse, in der wir als Kinder am Abend gespielt
haben, ist ein von der Petroleumlampe sanft beleuchtetes Tischrund, ist
das Schaufenster des Kolonialwarenhändlers im Nachbarhause, ist der
Geruch von Aepfeln, die auf dem Ofen brieten, ist Kaffee- und
Kuchengeruch im durchwärmten Elternhause ...
Nicht der Staat - die Organisation der Lüge, Macht, Gewalt und Autorität
- ist das Vaterland für den Menschen, sondern die Erinnerung an
freundliche Minuten der Kinderzeit, die Erinnerung an die von Hoffnung
noch verschönten Blicke ins zukünftige Leben’.
Doch deze liefde scherpt ook zijn pen om in enkele rake lijnen den gruwel, den
waanzin, de onmacht van wat menschen werken, die door de liefde nog niet vrij zijn
gemaakt, te beelden.
‘Er stand reglos, umtobt von den in wildem Kampfe ineinander
Verbissenen. Hier, im Mittelpunkte des Knallens, war es
totenstill. Es wurde handwerklich und ganz lautlos
gemordet’.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

135
‘Sein vor Entzetzen kranker Blick traf heute zum tausendsten Male den
Soldaten, der schwer verwundet und lebendig seit fünf Tagen und fünf
langen Nächten im Stacheldrahte hing, grauenhaft langsam die Glieder
bewegte. Ganz lautlos. Immer matter. Manchmal schrie er. Immer den
gleichen Ton, für den noch keine Sprache das Wort gefunden hat’.
Hoeveel zou ik u willen voorlezen, om u immer duidelijker te toonen Frank's bewogen
mededoogen met de ellende, die geleden wordt ‘weil man die Liebe vergessen hat’.
Van blad tot blad, van beeld tot beeld voert de dichter onze ontroerde aandacht
naar de verlossing, die wij voorvoelen.
Zij wordt geboren, in ‘Die Kriegskrüppel’, dat adem-benemend verhaal over 'n
staf-dokter, die drie jaren lang armen en beenen afzaagt, tot al die ledematen voor
zijn verstarde oogen een keten vormen (‘Fünf millionen amputierte Glieder mit einer
Durchschnittslänge von je fünfzig Zentimeter ergeben zweimillionen
fünfhunderttausend Meter ... sind gleich zweitausendfünfhundert Kilometer
Menschenglied’ klokketikt het aanhoudend in zijn hoofd), die zijn hart dreigt stuk te
knellen.
En in 't neerzinken voor ‘der Rumpf’ in den ‘lammenwagen’ van den hospitaaltrein
vindt hij de volkomen zelfbevrijding, die hem tot een strijder voor 't geluk-aan-allen
maken zal.
‘Der Stabsarzt steht in der Mitte und verkündet allen das neue, das wieder
erneute Gesetz der Liebe: “Ich sage euch: wir sind Brüder”. Er sagt das
Wort laut, nicht weich. Die Wahrheit klingt im Tonfall seiner Stimme.
Finsternis reiszt entzwei; die Morgenröte der neuen Zeit steigt, trifft und
verklärt die zwanzig Soldatengesichter’.
Als de kellner door de straten, gaat de dokter door den trein, om allen het evangelie
der blijde broederschap te verkondigen. En de nieuwe geest, de geest der
éénmakende liefde, dringt in de harten dier lijdenden, die meenden nog slechts haat
te hebben overgehouden.
De dokter en de kellner zoeken elkander op, en samen gaan zij voortzetten, wat
zij onbewust van elkander begonnen zijn.
En met allen, die we als hun apostelen in dit boek hebben leeren kennen, de
‘Kriegswitwe’, de ‘Mutter’, de ‘Zwanzigjähriger’ en zoo velen anderen, wachten ze
‘die Sekunde, in welcher der neue Anfang geschieht’.
Ze komt, op een dag, als de dokter aan 't hoofd van 'n schaar kreupelen (‘der um
neun Uhr schon aus zwanzigtausend amputierten Soldaten bestand’) den nieuwen
tijd den weg baant.
Met 'n haast gruwelijke plastiek beeldt Frank den tocht dier duizenden, die tot
honderdduizenden aangroeien.
Deze bladzijden zijn van de huiverkille schoonheid eener middeleeuwsche
doodendans-prent.
Doch deze lijdensgang, die een zegetocht wordt, overwint alle aarzeling. Menigten
sluiten zich aan, en het wordt als een wereld, die samenstroomt voor het paleis van
den heerscher.
Geen kreten, geen rumoer, de gestalten der lijdenden zijn de stem, die opklinkt
tot de machthebbers daarboven.
En de stem wordt verstaan.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

‘In dieser weiszen Sekunde wird es vor dem Gebäude totenstill.
‘Die stille wirft Wellen, breitet sich aus’. ‘...Minuten später telegraphieren
die vor den Morseapparaten sitzenden Beamten, die kurz vorher noch
Bekanntmachungen, Erlasse, Befehle, Zwangsverordnungen in das
gemarterte Volk hineingestoszen haben: den Aufstieg der Freiheit und
der Liebe ins Land’.
Wat zal mijn schamel menschenwoord na deze hymne der verlossing!
Een ziener heeft in de omsluierde verten geschouwd, en hij heeft een wereld
gezien, waar de Liefde weer heerscheres zal zijn ...
Men beweert, dat dit boek van Leonhard Frank grooten invloed heeft gehad op
het uitbreken van de revolutie in Duitschland. Grooter verdienste is, dat het in de
harten van duizenden de liefde voor den naaste, en den geest van bewust denken,
heeft herwekt.
Want: ‘Nicht die Kanonen, sondern der negative Geist des Zwanges
ist der Militarismus’. En zoolang deze geest nog niet overwonnen is, kan de goedheid
van den mensch nooit ten volle ontluiken.
R. PIETERS.
Een nieuw boekje over Dante
Dante, door Prof. Dr. J.J. Salverda de Grave. - (Uitgegeven door J.M.
Meulenhoff te Amsterdam, aan het Damrak 88; 1921. kl. 8 o , 132).
I.
DE heer Salverda de Grave, ik heb het reeds vroeger opgemerkt naar aanleiding
van zijn werkje over Italië's letterkunde, bij een anderen uitgever verschenen - de
heer de Grave dan is een goed en vlijtig verzamelaar van hetgeen in binnen- en
buitenland over de Italiaansche letterkunde, en vooral over Dante, verschenen is.
Ditmaal levert hij, als de naaste aanleiding tot het verschijnen van zijn werkje, een
korte beschouwing over het leven en de werken van Dante, aan de hand (zonder
twijfel) van uitvoeriger boeken zooals dat van Zingarelli, in 1903 te Milaan, en van
Hauvette, in 1911 te Parijs verschenen.
De indeeling van het geheel is logisch. Eerst komt een hoofdstuk over het leven
van den dichter (9-23). Daarna worden de lyrische gedichten, de Vita Nuova
behandeld (23-47). Een derde hoofd-
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

136
stuk heeft tot onderwerp de geleerde studiën, nl. Het Gastmaal, Over de Volkstaal,
Over de Monarchie (47-79). Ten slotte, en last not least, kunnen wij alweer zeggen,
wordt aan De Goddelijke Komedie een uitvoerige beschouwing gewijd, in vijf
onderdeelen: Inleidende opmerkingen; Het verhaal van Dante's reis; De allegorische
beteekenis; Het kunstwerk; De episode van Francisca. - Het is niet kwaad dat de
schrijver deze laatste episode, die zoo algemeen bekend is, nog eens afzonderlijk
behandelt, althans wanneer men alles van het standpunt der gewone philologie
beschouwt, iets waarop ik later terugkom.
II.
Het overzicht van Dante's leven (1265-1321), dat de schr. ons geeft, is wel kort
maar doeltreffend. Hoewel het hem te Florence aan leiding ontbrak, heeft hij zonder
twijfel reeds in zijn jeugd veel gewerkt; wellicht heeft hij een studietijd in het beroemde
Bologna doorgebracht, en heeft hij veel te danken aan zijn bekenden stadgenoot
Brunetto Latini. Maar eigenlijk, merkt de Grave op, is Dante autodidakt, en des te
meer bewondert men daarom de ontzaggelijke kennis, waarover hij beschikte en
die hij verwerkt heeft. Geheel de wetenschap der middeneeuwen immers is in de
Divina Commedia vertegenwoordigd, de dichter moet dus, naast de intuïtie van den
poëet, een schat van kundigheden hebben bezeten, die door hem op de meest
harmonische wijze tot een geheel zijn vereenigd.
Dante's Canzoniere, de bundel zijner lyrische gedichten, wordt daarna uitvoerig
besproken; hij wordt vergezeld van een kommentaar, die van dit werk de eerste
biographie der nieuwere letterkunde maakt, zegt de schr. (blz. 31). Zeer juist wanneer
men met Dante de nieuwe literatuur laat beginnen. Hiertegen is veel in te brengen.
Maar gaan wij verder.
Waar de schr. Dante's sonnetten behandelt, en vooral dat klinkdicht, dat behoort
tot het heerlijkste ooit door hem geschreven (Tanto gentile e tanto onesta pare) dan
luisteren wij gaarne naar hem, en naar het oordeel dat hij in 't algemeen over de
Vita Nuova uitspreekt. Zonder twijfel, zegt hij terecht, is er in den geheimzinnigen
sluier die het verhaal omhult, in de vage wijze van uitdrukking, in de halftinten iets
suggestiefs, dat aantrekt, vooral in een tijd als de onze, die zoo toegankelijk is voor
wazige indrukken, voor gevoelsgodsdienst en droomerig dwepen’ (blz. 44). Een
fijne opmerking, die toont dat deze hoogleeraar een goeden kijk heeft op onzen tijd
en op de stroomingen waaronder die tijd, als ik het zoo uit mag drukken, maar al te
veel gebukt gaat.
III.
Aan Dante als wijsgeer, als schrijver van geleerde studiën, is een belangrijk hoofdstuk
gewijd. In verband daarmee was het noodig ook te spreken over de wetenschap
van Dante's tijd en omgeving, en over de geestelijke voorouders van den dichter,
nl. de twee Grieken Plato en Aristoteles, en de twee Italianen uit de 13e eeuw,
Thomas van Aquino en Bonaventura. De schr. beproeft, ongetwijfeld aan de hand
der genoemde en andere bronnen, ons het wetenschappelijk credo van Dante mee
te deelen, de denkbeelden die zoowel in het Gastmaal als in De Goddelijke Komedie
te vinden zijn (blz. 61 vlg). Een geleerde studie van Dante is ook zijn werkje over
de volkstaal, zonder twijfel het meest oorspronkelijke zijner werken. En ook zijn
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

staatkundig geschrift over de Monarchie is onmisbaar ten einde 's dichters hoofdwerk
goed te begrijpen; de schr. noemt hem een trouw aanhanger van de Kerk, wiens
orthodoxie ten onrechte in twijfel is getrokken (blz. 77). Ook tegen deze stelling van
Salverda de Grave laten zich bewijsplaatsen aanvoeren, maar 't zou mij te ver
voeren, en ik wil dus liever besluiten met des schr. beschouwing over de Divina
Commedia zelve.
IV.
Ronduit gesproken, heeft dit, het uitvoerigste hoofdstuk, mij bij eerste lezing het
állerminst bevredigd.
Is dit misschien omdat hier te veel uitsluitend de altijd dorre en droge,
analyseerende philologie aan het woord komt? Omdat, in een samenvattend oordeel
dat als inleiding tot dit hoofdstuk moet dienen, de schr. in dezen stijl vervalt: ‘Ondanks
de ons vreemde begrippen en opvattingen waarvan zij (De G. Komedie) spreekt,
wekt zij, na zes eeuwen, kunstemoties bij ons op’. (blz. 81). Het kan wezen, maar
ook het philologisch gedoe, dat wij in het allerlaatste kleine hoofdstuk, over Francisca
di Rimini, aantreffen, is ongeveer van hetzelfde gehalte.
Te begrijpen is dit alles. Te verontschuldigen ook, mits van het standpunt der
philologie, zooals ik reeds in den beginne heb opgemerkt. Dante, de vaak duistere,
de mystieke vooral, is reeds spoedig, kort na de uitgave van zijn meesterwerk, onder
een vloed van kommentaren bedolven. Uitlegkunde en inlegkunde tegelijk. Alle
landen, alle naties, hebben hun aandeel daaraan geleverd. In dien rondedans, als
ik 't zoo zeggen mag, heeft ook onze schr. moeten meedoen. De philologie heeft
zich nu eenmaal van dezen letterkundigen reus meester gemaakt.
Is dit in veel opzichten te bejammeren, men vergete toch ook niet dat de zon van
Dante, en de
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

137
zon van alle hoofddichters, hare talrijke en groote vlekken vertoont. Ik noem er maar
een paar, aan de hand van onzen schr. Virgilius (zoo noemde hem Dante, niet
Vergilius) was Dante's lievelingsschrijver en werd in de middeleeuwen beschouwd
als de grootste dichter der oudheid; onder het volk leefde zijn naam als die van een
toovenaar (blz. 100). Welnu, over dit standpunt van Dante zijn wij modernen heen,
wij gaan ter school bij de Grieken, bij Homerus, en niet bij de Romeinen. Een ander
gebrek, terecht door onzen schr. in 't licht gesteld. Dante heeft de meest afgetrokken,
de meest droge vraagstukken in het keurslijf zijner terzinen weten te dringen, zegt
naar juistheid Salverda de Grave. En hij voegt daaraan toe, al weer terecht:
Technisch is dat zonder twijfel een kunststuk, maar de proef is gevaarlijk’. (blz. 107).
Ziedaar fouten in de Divina Commedia, die niet op zich zelf staan, de kenners zullen
er zeker nog andere weten aan te wijzen.
Doch genoeg. Als geheel is de Grave's boekje een aanwinst, en het uiterlijk is
keurig verzorgd door den uitgever Meulenhoff, die voor geen moeite terugdeinst.
Dante's portret door Giotto, zijn vermoedelijk geboortehuis te Florence, de buste te
Napels, het portret in een handschrift van de 15e eeuw, het vermoedelijk
doodsmasker van den dichter (‘doodenmasker’ zooals de schr. 't noemt dunkt mij
een afkeurenswaardig germanisme), de afbeelding van het heelal volgens de Divina
Commedia, en ten slotte Dante's graf te Ravenna - al deze keurige afdrukken en
plaatjes zijn volkomen in harmonie met den eenvoudigen maar fraaien omslag, een
meester der wereldletterkunde waardig. Als hulde van het kleine Holland aan het
weldra feestvierend Italië moge het werkje zijn weg vinden.
H.C. MULLER.
Onze schrijvers en de bioscoop
(Naar aanleiding van: De Koningin der aarde, roman van Karl Figdor).
MET dit werkje voor me, kan ik moeilijk uiting geven aan mijn antipathie voor de
bioscoop.
Onder het lezen zien we de beelden, kalm, mooi, zonder dat gewarrel, dat de
brokje voor brokje, beetje voor beetje, leven en natuur aan elkander filmende cinema
nu eenmaal niet anders geven kan. La plus belle fille du monde ne peut donner que
ce qu'elle a; niet waar? Ik ben nu heel zachtzinnig jegens de bioscoop gestemd. De
bioscoop is een gemáklijk genot. Het verstand behoeft er part noch deel aan te
hebben. Geen aandachtvol luisteren vanuit hooge amphitheaters, waar het geluid
der stemmen zoo licht tot ijlen klank wordt; geen avondenlang ernstig lezen,
vermoeiend en tijdvragend. De beste en meest-uitgebreide werken van bekende
auteurs uit binnen en buitenland in een uurtje te genieten in al hun mooi, in al hun
heerlijke griezeligheid. - En ziedaar het gevaar.
Niet voor de film-genieters. Dezen toch, wierpen zich vroeger op
colportage-romans in afleveringen van een zeker niet beter gehalte dan de ‘fijnste’
sensatiefilms. Het kwaad is dus alleen verplaatst, niet ontstaan.
Maar onze schrijvers moesten het ontgelden. Wat het publiek zóó zag was het
werk van dien of dien schrijver. Ik mag niet veel plaats in beslag nemen en zal mij
bij één voorbeeld beperken. Ik bedoel hier een bekend werk van Victor Hugo: Les
misérables.
Ik zie nog de verwonderde gezichten rondom mij toen ik in besloten kring voor
wel-Franschbegrijpenden, doch niet-literair-ontwikkelden, Victor Hugo als dichter
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

esprak. Men kende hem, ja, van de groote reclameborden vol aangrijpende
voorstellingen met erboven: De Ellendigen, en ... zijn naam. Een bioscoopauteur.
Dat komt hierdoor (en dat is zelfs met auteurswetten niet tegen te gaan): voor de
film moet uit een werk iets worden gelicht en liefst uitsluitend het sensationeele,
dat dan zonder band, zonder de vermenschelijking van het woord wordt aangeboden.
Een groot voordeel is dus nu het in film brengen van speciaal daartoe geschreven
werk.
De bioscoop zal, van financieel standpunt uit beoordeeld, nog wel blijven, ‘bloeien’.
Echter, wanneer goede schrijvers die er zich speciaal op toeleggen, artiest genoeg
zijn om hun werken niet alleen kas-stukken maar ook kunstwerken te doen zijn, dan
is er ernstige hoop op iets goeds.
Bovendien leest dit soort roman bijzonder gemaklijk en zullen de
bioscoop-bezoekers te eerder geneigd zijn het werk nog eens na te lezen. Dit kan
den totaal-indruk zuiverder doen zijn.
JEANNE VEEN.
Ernest Daudet †
VIER EN TWINTIG jaar na zijn beroemden jongeren broer, Alphonse, en drie en
vijftig jaar nadat deze hem, in zijn Petit Chose, had laten sterven aan de
vliegende tering, is thans, voor den burgerlijken stand, Ernest Daudet overleden op
vier en tachtigjarigen ouderdom. Louis-Marie-Ernest Daudet, zoon van den
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

138
handelaar Vincent Daudet, was te Nîmes geboren op 31 Mei 1837, volgde de lessen
aan het Collège de l'Assomption zijner geboortestad, later van het gymnasium te
Lyon. Van 1861 tot 1869 was hij secretaris-redacteur van het Corps législatif,
daarna kabinets-chef van den grootreferendaris van den Senaat, directeur van
verschillende dagbladen, hoofdredacteur van de Estafette; hij schreef onder
verschillende namen: Jacques Rigaud, Dora, Louis Reynaud, Louis Fleuriel waren
zijn pseudoniemen. Ernest Daudet werd ettelijke malen bekroond door de Académie
en verwierf in 1905 den Gobert-prijs (uitgeloofd voor een geschiedkundig werk) ter
belooning van zijn Histoire de l'Emigration. Zijn vruchtbaarheid evenaarde
zijn eruditie. Onder zijn historische werken stippen wij aan: La Cardinal
Consalvi (1866); La Police et les Chouans (1875); Le Procès des
Ministres de Charles X (1877); Le Duc d'Aumale (1897); Histoire
de l'Emigration; in drie deelen (1905-1907); Le Récits des Temps
révolutionnaires (1908), enz. Titels van eenige zijner romans: Aveux de
femme; Mademoiselle de Circé; Les reins cassés; A l'entrée
de la vie; Vénitienne; Victimes de Paris; La Carmélite; Le
Romand'un conventionnel; Le mari; Le défroqué;
Lespervertis; Pauline Fossin; Leroman de Delphine; Le crime
de Jean Malory; Madame Robernier; Clarisse; Les fiançailles
tragiques; L'Espionne; Le mauvais arbre sera coupé; Le
comte de Chamarande en Les Rivaux. De meeste dezer werken
behandelen, vaak op kiesche wijze, maar soms ook raak-realistisch, al of niet wettige
liefdesverhoudingen.
Ernest Daudet heeft ook voor het tooneel geschreven (Marthe, 1890; Un
drame parisien, 1892; La citoyenne Cotillon, 1903) en was officier
van het Legioen van Eer.
M.P.
[Boekenschouw]
Letterkunde; biographie
Charlotte von Stein. Een episode, door Top Naeff. - (Amsterdam, Em.
Querido. 1921).
Een boek van Top Naeff is ons immer een vreugde. Zooals Ina Boudier Bakker de
liefdevolle moeder is van zoo menig lief kind in de Nederlandsche letterkunde, zoo
is Top Naeff de romancière van de vrouw.
Zij is dit op uitnemende wijze.
Wij, de hedendaagsche vrouwen, hebben haar lief, want ze is met ons jong
geweest en onze jeugd, onze backfisch-jaren hebben geleefd en getinteld in haar
meisjesboeken.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

GOETHE in den tijd van zijn vriendschap voor Mevr. VON STEIN
Naar het olieverfschilderij van GEORG OSWALD MAY
‘School-idyllen’, ‘'t Veulen’, zij zijn ons aller jeugd, zij zijn ons heerlijk, zorgeloos
verleden.
Toen is Top Naeff van meisje tot vrouw gegroeid en ook wij werden met haar
groot. Nu leven wij het intensere leven van volgroeide vrouwen en weer is Top Naeff
de vertolkster van ons lijden en ons geluk.
Als we het kleine, lieve boekje ‘Charlotte von Stein’, de geschiedenis van de vrouw
die twaalf jaren lang de vriendin en de geliefde van Goethe is geweest, ter zijde
leggen, dan rijst onwillekeurig voor ons op eene andere vrouwenfiguur, de
onvergetelijke Liesbeth uit ‘Voor de Poort’. Zoo fijn ontleed met zoo scherp kervend
mes, zoo pijnlijk waarachtig en met zoo dappere zelfbeheersching is wel nooit
vrouwenfiguur uitgebeeld in onze letterkunde.
Die zoo Liesbeth creëerde is kenster van het vrouwenhart bij uitnemendheid.
Er is gelijkenis te vinden tusschen Liesbeth en Charlotte von Stein, maar er is
ook verschil.
Liesbeth heeft niet anders gekend dan leed en droefheid, en Charlotte von Stein
heeft ook geluk, ook vreugde beleefd.
Liesbeth is geweest de niet begeerde, de onge-
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

139
noode aan het liefdemaal; Charlotte von Stein was de uitverkorene van een
onsterfelijken dichter.
Is haar lot zoo heerlijk als dat schijnt?
‘Neen’ zegt Top Naeff. De figuur van Charlotte von Stein, de vrouw, die vele
kinderen had, die ziekelijk was en leed aan een zwak zenuwgestel, die Goethe
gegeven heeft al wat ze te geven had van liefde en trouw, is er eene van innerlijke
tragiek. Immers:
‘Het hoogste gelijk is aan den kant van den kunstenaar. Zijn instinct
verweert zich, intuïtief neemt hij op en verwerpt hij om atmosfeer en ruimte
te scheppen voor zijn primair wezen. Wat hem als mensch lief is, offert
hij zonder bedenken, ook datgene wat, zoo hij geen kunstenaar ware
geweest, zijn geluk zou hebben uitgemaakt. Dat is zijn weemoedig en
benijdenswaardig recht’.
Aan dit ‘weemoedig en benijdenswaardig recht’ is ook Charlotte von Stein ten
offer gevallen.
Dit boekje is niet een volledig kunstwerk van een groote, veelzijdig belichte,
doorwrochte eenheid. Het is uit den aard der zaak eenigszins fragmentarisch.
Het is alsof mevrouw Top Naeff in het oude Weimar is geweest en er Goethe en
zijne vriendin heeft ontmoet; alsof zij hen in de oogen heeft gezien, hun harteklop
heeft beluisterd, de taal hunner liefde verstaan. Het is niet zoo heel lang geweest
maar het was van o zoo dichtbij. Toen zijn ze verdwenen aan den einder. Het is stil
geworden en Top Naeff heeft voor ons opgeschreven wat ze heeft begrepen van
die heel grooten, die gebenedijden, den dichter en zijn vriendin.
Er staan vele eenvoudige waarheden, vele wijze woorden in het boekje. Wij
citeeren slechts:
‘Want wij zijn alle zieken, die genezing zoeken, en de kruiden voor de
ziel liggen besloten in de boeken der menschheid’,
en dan nog:
‘liefde en trouw hebben voor een vrouw een andere beteekenis dan
voor een man’.
Hoe waar is dit niet en hoe weinige meisjes hebben het begrepen en hoe menige
vrouw heeft het in tranen beleefd.
Charlotte von Stein is dikwijls miskend; men heeft haar nuchter genoemd. Top
Naeff heeft er niets op tegen
‘mits men daaronder haar, als van een aangeschoten hert, bevend hart
blijve speuren dat levenslang bloedde om een verren vriend’.
Want ‘een verren vriend’, meer heeft Goethe haar niet kunnen zijn en dat is van
Charlotte's leven de innerlijke tragiek.
‘Want Charlotte geestelijk niet tot Goethe's hoogte reikend, doch naar de
ziel zijns gelijke, heeft met de voelhoorns der liefhebbende vrouw haarfijn
gepeild wat zij Goethe was - de belichaming van een zedelijk ideaal, het
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

uitgangspunt zijner droomen - waarvan mystieke extaze het einddoel was
- en de overgang naar de al-liefde of humaniteit’.
Beide, Goethe en mevrouw von Stein, stonden op een bijzonder plan, en zoo
helderziend was zij dat zij steeds in zijn liefde het negatieve positief bleef voelen.
CHARLOTTE VON STEIN
Naar haar zelfportret
Goethe was als een vuur, vlammend, strevend naar den opgang in vlammen, de
zelfoverwinning. En die hij liefhad nam hij met zich op den brandstapel. Charlotte
von Stein is door de vlammen verzwolgen, maar de phoenix, het genie is gelouterd
uit den vuurgloed te voorschijn gekomen. Zoo kan men de liefde van Goethe voor
haar herleiden tot zelfliefde.
Haar leven was offer.
Wat zij te geven had heeft zij den afzijdige geschonken, den jongen
minnaar die in ascetisch gelooven zijn kracht vond doch van de vrouw
welke deze droom-verheerlijking gold alle krachten nam. En wanneer wij
thans in de rij der door Goethe op zijne wijze beminde vrouwen, deze
eene afzonderlijk stellen, dan is dit niet alleen omdat wij de onsterfelijke
muze van den Dichter, zijn Iphigenie en de prinses uit Torquato Tasso in
haar mogen zien, maar omdat zijzelve was een persoonlijkheid die zich
naast een groot man heeft weten te handhaven; omdat zij de vrouw is
die om den ontroerenden mensch Goethe het ontroerendst heeft geleden,
zoo lang en zoo diep, tot ze een verbitterde oude vrouw was; omdat ze
haar oogenblik eerlijk en trouw tot eeuwigheid heeft herleid.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

140
En dit te hebben benaderd en dit te hebben doorvoeld is de verdienste van Top
Naeff in haar superieur, echt menschelijk boekje.
A. VAN HAERSOLTE-
VAN HOLTHE TOT ECHTEN.
Verzen
Lampions in den wind, door Frederik Chasalle en C.J. Kelk. -
(Amsterdam, van Munster's Uitgeversmaatschappij 1921)
I
Het proza van Chasalle.
Wie wist dat in dezen mechanischen tijd - ziet hoe de ambtenaren met versnelden
pas door de straten gaan - een zoo fraaie romantiek kon worden geschreven! De
kostelijke stofnesten van den menschelijken geest zijn blijkbaar nog niet alle
uitgebezemd door den grooten Mulford en zijn discipelen.
Intusschen: Frederik Chasalle bezit een talent dat men zal hebben te erkennen,
zoodra de bedriegelijktoegespitste verschillen in oordeels-wijze en bevoegdheid
van jongere en oudere generatie zoozeer hun kracht zullen hebben verloren, dat
een (onzijdig) publiek, zonder ‘politieke’ voorlichting, kiezen kan uit het rijp en groen
der moderne litteratuur; voorloopig mogen wij daarop wachten.
Dit neemt niet weg dat zich dit werk, buiten eenige toekomst speculatie om, ten
volle waardeeren laat: jeugd-werk in den engen zin van het woord is het in geenerlei
opzicht.
Wat maakt deze romantiek zóó schoon? Dat zij niet heeft versmaad het intellect
noch de levensteederheid. Daardoor ontkomt zij aan den zoetelijken bijsmaak, die
op den duur het proza van Van Schendel krijgt, malgré nous; daardoor ook is zij
méér dan van dezen tijd, zonder van het verleden alléén te zijn.
Hierbij komt (niet steeds): een bescheiden, maar brillante, Gallische humor.
Ten slotte schijnt mij - samengevat - dit de meest juiste karakteristiek van
Chasalle's mentaliteit, al ben ik mij tevens het gevaarlijke eener dergelijke vergelijking
bewust: de geestesgesteldheid van Debussy in litterairen vorm. En het is misschien
beter met deze verhouding-looze ‘populariteit’ te volstaan, dan de essentialia van
dit zeldzaam proza - al was het ook slechts theoretisch - te ontleden: het ‘nieuwe’
wordt reeds zoo aarzelend aanvaard!
II
De verzen van Kelk.
Ik weet niet welk toeval Kelk en Chasalle te samen bracht tot dit
bevallig-wisselend-litterair verbond (òf was het een louter materieele
noodzakelijkheid?) Zeker: ook Kelk is romanticus ‘in hart en nieren’, doch dit
rechtvaardigt de bonte rij hunner voortbrengselen niet; daartoe is zijn werk ten
opzichte van het proza van Chasalle te jong... naar den geest; zijn techniek is, gelijk
het behoort, àf.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Dit heeft met waardeering niets te maken. Lyriek wordt jong geschreven, proza
niet, de regel kent weinig uitzonderingen. Toch: wat Kelk bereiken zal, valt uit deze
verzen bezwaarlijk te voorspellen. Hij maakte reeds zonderlinge sprongen:
natuurlyriek, proletarische poëzie (De Nieuwe Tijd), daarna het Pierrot-genre, waarin
hij bekend geworden is. Welke wonderen zullen hem thans lokken?
Maar boven alles staat vast: zijn ras-echt dichterschap. Men behoeft geen
oogenblik te twijfelen aan de zuiverheid zijner inspiratie. Alleen: soms is zijn rijm te
productief (Liedje. 3 e strophe pag. 71), soms ontsnapt hem even zijn onderwerp
(Ballade pag. 36).
‘Toen is zijn hart in twee gesprongen,
zijn oogen bloeden sissend vuur,
en toen de papagaaien zongen
doorrilden driften de natuur’.
‘Scherzo’ en ‘Avond’ openen weder andere mogelijkheden. Het laatste is van een
zelden bereikte volmaaktheid: gave verzen worden waarlijk minder geschreven dan
men denkt. Tusschen haakjes: Het wordt zoo langzamerhand tijd voor het heil der
vaderlandsche poëzie om een veldtocht te beginnen tegen de massa-productie der
rijmvirtuozen - het ras stierf nà tachtig niet uit - wier schijn-gave verzen onze beste
tijdschriften tot schande strekken en ons aesthetisch onderscheidingsvermogen ter
sluiks afstompen: wij slikken reeds te veel.
Laat men de gave verzen niet vergeten, zij zijn een zeer nauwkeurige toetsteen!
Avond
Wij knielen neder in den avondstond;
de Zon is laag en gansch aan ons gegeven.
Wij vragen God met hunkerenden mond
de liefde van een groot, onstuimig leven.
De maan groeit uit tot een vergeten drift,
dicht aan de kim, een knop, die nooit zal rijpen.
In ons is reeds de aandacht diep gegrift:
Om goed te zijn moeten wij veel begrijpen.
Wat Kelk en Chasalle gemeen hebben is de - helaas buitengemeene - zuiverheid
hunner artistieke prestaties. Mochten alle zich noemende Jongeren dezelfde
conscientieuze opvatting van hun roeping hebben, wellicht ware hun Beweging een
schoone werkelijkheid en geen trechter veler ongerechtigheid, gelijk thans.
Des ondanks: wij blijven hopen; nòg zijn niet alle lichtpunten - dit boek bewijst het
- gedoofd!
ROEL HOUWINK.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

141
‘Het joodsche lied’ (Tweede Boek) door Jacob Israël de Haan. -
(Amsterdam, Maatschappij voor Goede en Goedkoope Lectuur, 1921).
Onder de dichters die van het lesrooster in de school van Verwey minstens voldoende
kennis namen, en die de vereering van die school, dat wil zeggen van een systeem,
aandurfden, staat De Haan in heerlijke afzondering. Deze verre affiniteit van
dichtkunst is geen vernedering; het waarmerken ervan geen smaad, geen verwijt.
De Haan is hartstochtelijk cerebraal. Zijn passie betreft uitsluitend zijn cerebralisme,
en hij huldigt, hij koestert dat met vervaarlijke hardnekkigheid - en argeloosheid.
Hoe alverwinnend ‘knap’ is dit gedicht, is deze stroof, deze regel in bezinning
gerijpt, daarna gevoeld! Ziedaar een waardeering die ge niet alle dagen op
uw dichterlijke peregrinaties ontmoet. Het gevoel volgt, inplaats van (als in de
roekelooze lyriek die onze liefde is) vóór te gaan. Het is de klassieke toom, aan
dezen romantischen volbloed aangelegd. Het is de eenige en groote oorzaak van
De Haan's roem, en van zijn levensverwarring.
Deze laatste zal voor den lezer eeuwig onmiskenbaar blijven. De meest volkomen
transfiguratie die het meerendeel der auteurs in den loop van hun literair bestaan
ondergaan, komt ten slotte - n'en déplaise een spitsvondige critiek - op
uiterlijkheden neer; inderdaad veranderde, bij alle voorhanden voorbeelden, geen
dichter, geen prozaïst in zijn levensfiguur-als-geheel. De Haan vertoont nu in zijn
poëzie juist een nauwkeurig zich-gelijkblijven, door alle phasen heen welke zijn
vulkanische uitbarstingen op uitbarstingen hem doen lijden in zijn vleesch en
ingewand. Eens te meer laat hij hierdoor zien dat zijn kunst (men mag ze nu
hautain-abstract noemen) buiten zijn menschelijk bestaan om gaat; dat de man
zwalkt op gevoelens die hij plechtiglijk ‘overtuigingen’ doopt, en dat inmiddels de
dichter, scrupuleus gevormd en trouw aan zijn kunstinzichten, zijn naar den schijn
voortreffelijk-gealterneerde, in waarheid volstrekt uniforme liederen schrijft.
Er ligt geen verwijt aan den auteur De Haan in deze woorden. We moeten
daarlaten, of er een kleineering van den mensch in gezocht moet of kan worden.
Want wie zal bepalen of de bron van een geluk de waarde van hem dien ze gelukkig
maakt doet tanen? Voor den ingewijden beschouwer dezer verzen zal het schokkend,
verontrustend blijken, dat Gods woord -
En God sprak: ‘Ik, Ik vaag de wolken voort,
Als wolken veeg Ik uw zonden voorbij.
Want uw hartdaad was en uw drijvend woord
Als Mijn open hemel is uw hart Mij.
in precies gelijke mate syncopisch gerythmeerd klinkt als het relaas van Jacob Israël
de Haan's jeugdvaart van het ouderlijke Zaandam naar het groote Amsterdam:
Toen mijn vader, des morgens in den zomer,
Mij plotsling verrast op reis medenam.
Klaar als een waker, verrukt als een droomer,
Verliet ik met de boot den lagen Dam.
Ook zal het dien beschouwer in onrust brengen, dat iedere zinsdeel-combinatie tot
drie-, vier- of vijfvoudige alliteratie aanleiding moet geven. De Haan is in zijn
gedichten de functioneele afgedwongenheid van de alliteratie allang voorbij; hij
kruidt er zijn wijsgeerig-huppelende zinnen mee, tot een samengaan van
klankdrachtigheid en denkbeelden-hypertrophie ze te gronde voert. Daaraan werken
het stuipachtige der zinsformatie en de onophoudelijke zelfherhaling van zijn, uit
wonderbaarlijke taal-abyssen opgediepte, naamwoorden mee. En nogmaals, door
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

niets zoo hevig als door deze verwrongen onevenredigheden toont De Haan - hem
ten heil! - zijn ‘kunst’ onafhankelijk te kunnen houden van zijn kameleontische
menschelijkheid. Want meer waarachtig dan fraai is het gezegd: het kunstwerk is
een edel gerecht, uit tallooze ingrediënten toebereid; maar welken weg uit alle de
maatschappelijke wegen zij volgden, het kunstwerk verliest zijn adel, zoo men, elk
der wegen terug-zoekende, den oorsprong niet vindt in de humaniteit.
HERMAN VAN DEN BERGH.
Dingaansdag deur C. Louis Leipoldt. - (Pretoria, J.L. van Schaik. 1920).
De schrijver van de in dit boekje bijeengebrachte gedichten is in 1875 te Worcester
in de Kaapkolonie geboren. In 1907 promoveerde hij te Londen in de medicijnen.
Na in verschillende plaatsen in het buitenland zijn studiën te hebben voortgezet,
keerde hij in 1913 naar Zuid-Afrika terug. Tegenwoordig is hij geneeskundig
schoolinspekteur van het transvaalsche onderwijsdepartement.
Hij publiceerde in 1911 Oom Gert vertel en ander gedigte, waaruit
enkele hollandsche bloemlezingen staaltjes hebben gegeven. 1)
Het lijkt me een moeilijke, haast onmogelijke taak, om een zuiver oordeel uittespreken
over iets wat in dialekt geschreven is; vooral omdat daarbij de klank een zoo sterk
op den voorgrond dringend element is. En die klank kan soms onbewust,
1) ‘Dingaansdag’ is een dank- en feestdag, ter herdenking van de volledige overwinning 16
December 1838 op den Zoeloe-koning Dingaan, bevochten.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

142
soms bewust, maar dan toch door onnaspeurlijke oorzaak, het oordeel ten gunste
of ten ongunste beïnvloeden van hem, voor wien het dialekt niet zijn moedertaal is.
Nu is voor mij de klank van het zuidafrikaansch - ik bedoel: zooals ik het hoor onder
het lezen; want een Zuidafrikaner heb ik het nooit hooren spreken - niet sympathiek.
Voor mijn gehoor klinkt dit dialekt - men moge het met Dr. Jac. van Ginneken ook
een ‘dochtertaal’ van het nederlandsch noemen - nog het best in den mond van den
volksredenaar, of in de vertelling, al-of-niet berijmd. Maar voor min-of-meer verheven
lyriek... Hierover echter straks. Tegenover het hier aangekondigd bundeltje sta ik
dus lang niet zuiver; en mijn aanvankelijk plan was dan ook erover te zwijgen. Toen
ik het echter had uitgelezen ben ik op dat besluit teruggekomen. De dichter heeft
het over zijn volk en over zijn land. Over zijn volk: de ‘Voortrekkers’; heldenmoed
en heldendood; volksvertellingen. Over zijn land: natuurpoëzie, in verschillende
jaargetijden, bij dag, bij avond, bij nacht.
Het lijkt me toe dat de 74 hier bijeengebrachte gedichten van zeer uiteenloopende
waarde zijn; en er is heel wat bij van weinig of geen poëtisch gehalte.
Toch is C. Louis Leipoldt wel een dichter.
De ‘stories’ van Glankus, van Walraad Wolkemade, van Koenraad Fiet zijn vrij
aardig berijmd; vooral de eerste, de kortste van de drie. Beter nog, en zeker
dichterlijker, zijn verschillende natuurschetsen - al treft men daarbij nogal eens
eenzelfde toets, eenzelfde kleur aan, waardoor een zekere eentonigheid ontstaat.
Het zijn echter nooit natuurschetsen alleen om de beschrijving: het is wel degelijk
‘mehr Ausdruck der Empfindung als Mahlerei’. En het meest hebben mij,
bevooroordeelde, getroffen enkele zuiver lyrische gedichten.
Na dit, met het oog op mijn niet heel groote sympathie voor het zuidafrikaansch,
onder zeker voorbehoud gegeven oordeel, zou ik deze aankondiging kunnen
besluiten. Maar het zij me nog vergund, de lezers met een paar staaltjes, waaruit
de echte dichter spreekt, te doen kennis maken. De ‘Voortrekkers’ vragen geen
klaaglied, al gaan ze een onzekere toekomst tegemoet: ze verwachten alleen een
‘Goeiendag en God sy met jou!’ (blz. 13)
So gaan ons rustig in die donker dal
Tot in die nag.
'n Nag waarin gesternte helder fonkel,
Elkeen omraam deur fijnste groen ferweel,
Waarin die melkstraat kronkel
En met planete speel.
'n Nag wat lei tot laaie dageraad
Die toekoms te verlig.
De ‘Voortrekker’ is al een heel eind van zijn ‘ouerplaas’ verwijderd; en hij denkt
eraan terug (blz. 18).
Gedagte brug die ruimte oor,
En kruip terug eergister toe,
Toen in die môreskemer vroe
Die daggroet van die vinkekoor
Nog deur die lug gefluister het,
Dat daar 'n huisplek was en plaas,
Nog half gehul in newelwaas
En nog nie van sy troon ontset.
Die ou ou woonplaas met sy skuur,
In huislik eenvoud, sedig stil,
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Waaroor die leeuriksdeuntjie tril
Waarop die glorie-veldson gluur;
Met hier en daar 'n os wat wei,
'n Perd wat in die ronde kyk,
Met weilandveld in weelde ryk,
En klompies skape in die vlei.
En stil, bedaard was alles daar,
Sekuur en vreedsaam elke nag,
En sonder lotgeval die dag
Om al die vrede op te spaar.
Dan dat langere gedicht (blz. 23) waarin de dichter zich bereid houdt om den Dood
aftewachten. ‘Ek wag hom in my kamer waar ek woon’; zoo begint de eerste strofe.
En de tweede: ‘Ek wag hom op die veld waar lente pryk’; en de derde:
Ek wag hom waar die vreedsaam stil gesin
Sy dageliks dromerig gang geduldig gaan.
Of dat andere (blz. 30) dat opwekt te worstelen en te overwinnen als 't kan, of anders
als een man te verliezen; met de slotstrofe:
Weet as die skadu's kom
En die ligvolle wêreld lyk skeef en krom,
Weet dat die skadu's vergaan
Soos maand na maand die maan;
En niks bly oor vir 'n man
Als te dra en geniet wat hy kan,
En die nag is swart ferweel,
En die sterre as goud so geel.
De beide laatste regels zijn door mij gespatieerd. En zoo zijn er nog wel meer mooie
regels en mooie gedichtjes in dezen bundel te vinden. Maar ik moet eindigen.
Daarom ten slotte nog een gedicht in z'n geheel - misschien wel het mooiste dat ik
aantrof (blz. 96).
Hulle het gespeel in die môreskyn
Met die son se goud en die grond se groen
Hulle het gedrink van die wind se wyn,
En die sagte dou het hul koel gesoen.
Onder die bome, in die gras,
Nat met môrevog gewas,
Waar alles rondomheen hul wys
Dit is 'n nuwe paradys,
Het hulle gespeel in die môreskyn
En die wierook geruik van die wind se wyn.
Hulle lê nou stil in die skemergroen,
So aaklig stil as die lig verdwyn.
Die Dood, nie dou nie, het hulle gesoen
Om verlossing te gee van hul martelpyn.
Tingerig lykies, ruw vermink,
Waaroor die nag se duister sink
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Om in die donker die pad te wys
Na 'n beter nuwere paradys.
Eensaam, stil in die skemergroen
Deur die barmhartige Dood gesoen.
143
Ik ben geneigd te eindigen met een peccavi aan de zuidafrikaansche taal.
P.L. VAN ECK JR.
Romans en novellen
Der liefde bloesems, door Arthur van Schendel. (Amsterdam 1921, J.M.
Meulenhoff).
Wanneer een schrijver niet zoekt te geven, wat het lezend publiek oogenschijnlijk
vraagt, niet een traditioneel genre verwerkt, maar zoo zuiver mogelijk tracht te uiten,
wat omhoog komt uit de levensspanning van zijn kunstenaarsziel, dan zal hij geven,
wat zijn tijd onbewust behoeft, een waarheid die zijn geslacht verlangend zoekt, en
zijn werk zal blijven staan als een monument van de gedachte van zijn tijd.
Van Schendel heeft van den beginne af in zijn werk gelegd, wat hij hield voor het
essentieele van zijn gedachte en zijn gevoel, hij heeft zijn droom te boek gesteld,
juist, zooals zijn droom was, overvol van zinnelijke aandoening.
In zijne laatste boek ‘Der Liefde Bloesems’ is hij nog immer dezelfde als in ‘De
schoone Jacht’, zijn eerste werk, alleen is zijn verhaal grootscher opgezet, zijn
natuurbeeld inniger, zijn liefdebeschrijving nog meer vervuld van passie en gloed.
Na de teergevoelige ‘Schoone Jacht’, na de verrukkelijke ‘zwerver’-boeken, na de
klassieke schoonheid van zijn verbeeldingrijk verhaal ‘De Berg van Droomen’, na
zijn van zinnenhartstocht brandende ‘Pandorra’, heeft van Schendel nu in ‘der Liefde
Bloesems’ zijn grootste volheid bereikt; want meer dan in de vroegere geschriften,
zijn van Schendel's figuren in dit boek de dragers van een nimmer verflauwende,
uiterste gevoelsspanning.
Immers dit is de groote beteekenis van van Schendel's werk, dat de levens van
zijn personen zich ontplooien uit innerlijken drang, volgend als het ware een machtig
instinct, dat drijft naar de vervulling van den eigen zielsaard. Zijn figuren zijn een
verpersoonlijking van een elementair streven, een verlangen naar levensdiepte in
liefde of wijsheid. Er is in van Schendel's werken weinig plaats voor het toeval. Hij
kent slechts de machten van den innerlijken wil. Zijn personen leven hun karakter
uit, en hun uiterlijke en innerlijke wereld welven zich samen tot een bezielde eenheid.
Want de omgeving, de natuur volgt in haar aspect de zielsbewegingen van de
personen, en de levensgebeurtenissen danken haar ontstaan aan den alle
weerstanden overwinnenden hartstocht, om het even, of deze zinnelijk of intellectueel
is Van Schendel's conflicten zijn die tusschen het eene levensinstinct en het andere,
in dit boek tusschen den zinnenhartstocht en het verlangen naar zielswijsheid.
Van Schendel's taal is een nauwkeurige afspiegeling van zijn gedachten en
gevoelsinhoud, zij verraadt in haar fijne rythme des schrijvers bewogen zielsadem.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

ARTHUR VAN SCHENDEL
Naar het portret van J. TOOROP (eigendom van den Heer A. VAN SCHENDEL te Ede)
In zijn boeken heeft van Schendel zijn eigen, sterk-levend karakter volkomen
gehandhaafd. En juist, zooals de figuren zijner boeken in een milieu staan, belicht
door hun droom en hun verlangen, zal van Schendel's werk de wereld, waarin het
staat, vervullen van zijn wezen, en het gedachtenleven van onzen tijd nieuwe vorm
en inhoud geven. Onze tijd ontwaakt voor de machten van de bezieling. De machten
van de materie, van de stoffelijke omgeving, zoo sterk op den voorgrond getreden
in de literatuur en de wetenschap van een vorig geslacht, maken plaats voor de
zielsmachten, en van Schendel's boeken, zuiver uit eigen innerlijke aanschouwing
ontstaan, zijn reeds de vertegenwoordigers van een gedachterichting, die zich ook
in de wetenschap baan breekt.
R.T.A. MEES.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

144
Letterkundig leven uit de september-tijdschriften
De Gids
De Gids geeft deze maand een Dante-nummer. Henriëtte Roland Holst en Karel
van de Woestijne bezingen den Dichter van de Divina Comoedia en de Vita Nuova
in versmaat. Mr. H.W.J.M. Keuls geeft een proeve van vertaling naar Dante (De
Hel, 5e zang); Ph.H. Wicksteed stelt een onderzoek in naar de wording en
grondgedachte der Divina Comoedia, Dr. Salverda de Grave deelt iets mede over
het verband tusschen de Commedia en de Vita Nuova; G. Busken Huet schrijft over
den ‘Roman de la Rose’ en Dante; Mr. Frans Erens geeft Kantteekeningen bij Dante's
Monarchia. Dr. J.P. Kuenen leert ons de hemelsferen bij Dante kennen; Dr. J.
Huizinga de figuur van den Dood bij Dante; Carel Scharten doet ons zien hoe Dante
en Petrarca zich richtten tot Maria; André Jolles onderzoekt den aard van het
Amorvisioen in de Vita Nuova. Dante en Potgieter is de titel van het stuk dat Dr.
W.G.C. Bijvanck voor dit nr. verzocht is. Dr. J. Huizinga heeft zich afgevraagd welke
voorstelling Erasmus omtrent Dante heeft gehad. Dr. E.F. Kossmann deelt twee
puntdichten op Dante mede uit de 17e eeuw; Mr. Frans Erens hetgeen een
achttiende-eeuwer (Antoine de Rivarol) over Dante geschreven heeft (hij vertaalde
o.a. den Inferno in proza). Komen dan eindelijk twee besprekingen van boekjes
dezer dagen over Dante verschenen. Ik kan het niet helpen, maar ik voor mij
persoonlijk vind dergelijke jubileum-nrs. altijd stom vervelend. Ze doen mij denken
aan die in elkaar getimmerde stellages, waarop we wel een oogenblikje naar een
optocht willen zitten kijken, maar waar we toch liefst zoo gauw mogelijk maar weer
van afklimmen.
Elk artikel op zich zelf is zeker lezenswaard, maar die heele verzameling bij elkaar
is wel wat machtig. Toch mag ik als getrouw chroniqueur niet nalaten iets, al is 't
slechts zeer weinig, uit enkele stukken mede te deelen. Ziehier, om te beginnen,
een paar strofen waarin Henriëtte Roland Holst den ‘Amor Inspirator’ omschrijft:
De sterke Liefde die den Haat
in zich besluit als dag het duister:
hij wist hoe uit hààr kracht het zoete luisterrijke,
het diepe lied opslaat.
En dit weten brandt door het hoog Gedicht,
voor de zangers der ongeboren tijden:
de klank van liefde-zwaar belijden
dooft alle andren met zijn kleur en licht.
O Dichters! Liefde is eeuwig als de Dood
en zij vernieuwt zich eeuwig als het Leven:
daarom is door onzen zang heengeweven
der tijden avondgloed en morgenrood.
Dit uit het stuk van den heer Wicksteed:
De dertiende eeuw liep ten einde en de veertiende stond voor de deur,
de dertiende die de groote kathedralen had zien bouwen en de
ontwikkeling en vastlegging van de scholastieke philosophie en der
theologie van de kerk had beleefd, de veertiende met haar breeden stroom
van moderne literatuur, opzwellend in mannen als Petrarcha, Boccaccio,
Froissart en Chaucer. Het zwaartepunt schijnt verplaatst van de Latijnsche
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

literatuur der kerk naar die in de levende talen der moderne wereld en
van de belangen der kerk naar die van de leeken. Maar Dante behoort
tot de oude en nieuwe periode beide: aan het nieuwe leven, dat Beatrice
in hem wakker riep, ontsproot een boek dat het ‘eerste boek van moderne
liefde’ genoemd is, en zijn laatste werk heeft men beschreven als een
versificatie van de Summa Theologia van Thomas, waarin de geest van
de dertiende eeuw zijn laatste woord sprak.
Benedetto Croce heeft in zijn onlangs verschenen boek over La Poesia di
Dante ‘Vita’ en ‘Commedia’ van elkaar gescheiden. Doch is dit wel juist; is er geen
verband? Dr. Salverda de Grave meent van wel.
De episode van het Aards Paradijs moge ons weinig behagen, niet gewend
als wij zijn aan de stoute verbinding tussen persoonlike liefdeservaringen
en de hoogste problemen van der mensheid lot op de aarde en in de
hemel, waar blijft het niettemin dat zij voor Dante het hoogtepunt van zijn
reisverhaal vormt. Het vizioen beschreven in het laatste sonnet van de
Vita nuova, waar Dante ons Beatrice toont in het verblijf der
uitverkorenen en waarin des dichters zucht tot haar opstijgt, is, zooals
Hauvette opmerkt, reeds het idee van het Paradijs. Volgens dezelfde
geleerde, beantwoordt, van de drie momenten in Beatrice's rol in de
Commedia, juist die episode het meest aan het droombeeld van het
sonnet. En vooral hierop moet de nadruk vallen dat de zuiver menselike
scène tussen Dante en Beatrice de voortzetting is van de Vita nuova.
Ik kom hierop terug. Gaat het echter aan van ‘losse’ banden te spreken,
waar het gehele gedicht gegroepeerd is om een toneel dat, zonder de
Vita nuova, geen zin zou hebben? Zo ergens, dan is hier aanleiding
om te spreken van de eenheid van Dante's werk.
Maar ziehier wat wel de sterkste band tussen de geschriften vormt: in
beide wordt dezelfde psychologiese grondgedachte uitgewerkt.
Inderdaad, wat is de Vita nuova in hoofdzaak anders dan een beeld
van de strijd van een jonge man tussen zijn neigingen ten goede en ten
kwade, het conflict dat, eeuwig jong, aan Petrarca zowel als aan Verlaine
zulke roerende kreten ontlokte? Ondanks de naïve kunstgrepen van Dante
om het verhaal op een hoger, gewijd, plan te brengen, is het duidelik dat
de twee hoofdmomenten ervan worden gevormd door de dubbele crisis
in des dichters verhouding tot Beatrice.
Heeft Dante iets te maken met den ‘Roman de la Rose’, dat wonderlijke product
van de 13e eeuw? Deze Roman is het werk van twee dichters van geheel
verschillenden aanleg, Guillaume de Lorris, die geen ander doel had dan een
Liefdekunst te schrijven in allegorischen vorm, en Jean de Meun, die het onderbroken
werk 40 jaar later voortzette en van wien men vermoeden kan dat hij tegenover zijn
voorganger feitelijk een levendige antipathie moet hebben gehad. Guillaume een
man van hoofsche liefde, de Meun een cynicus, vooral waar 't de vrouw betreft, hun
gezamenlijk werk bijgevolg een raar mengelmoes. Bestaat er nu verband tusschen
den roman van deze beide schrijvers en Dante?
De onloochenbare maar ietwat oppervlakkige elegantie van den eersten
moest den Florentijn weinig aantrekken, de geheele persoonlijkheid van
den tweeden hem geheel tegen de borst zijn. Dante was, naar aanleg en
afkomst, een aristokraat; Jean de Meun maar al te dikwijls
plebejisch-vulgair. De inspiratie van Dante is het Christendom en wel een
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

zeer idealistisch opgevat Christendom; die van Jean de Meun is zeker
niet christelijk en nog minder idealistisch.
En toch is er een feit aan het licht gekomen dat, sedert het werd ontdekt,
meer en meer de aandacht heeft getrokken, meer en meer als gewichtig
werd erkend: voor eminente specialisten in de studie van Dante's leven
en werken staat het thans vast, dat de dichter niet alleen den Roman
de la Rose heeft gekend, maar dat hij hem heeft vertaald.
Deze (verkorte) vertaling werd in 1881 in 't licht gegeven door den romanist F.
Costets, in 232 Toscaansche Sonnetten, welker vertaler zich op twee plaatsen
Durante noemt, den naam waarvan Dante een afkorting is. Er zijn inderdaad vele
aanwijzingen die er op duiden dat de vertaler van Il Fiore en Dante Allighieri een
en dezelfde persoon zijn. B.v.:
De Rose biedt zich aan als een droom, de Commedia als een visioen;
in beide gedichten is de dichter tevens de hoofdpersoon, die zijn
wedervaren verhaalt; in beide gedichten ook is de handeling allegorisch,
met voortdurende progressie: in de Rose slaagt de held, ondanks allen
tegenstand, er in, de roos te plukken; in de Commedia stijgf de dichter,
uitgaande van Hel en Vagevuur, door de hemelsche sferen op tot een
visioen der Godheid.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

*9
Beide werken toonen ook een sterk overeenkomend didaktisch element.
Wat de ‘Monarchia’ betreft (waarover Frans Erens schrijft), er zijn enkele pogingen
gedaan om het auteursrecht aan Dante te ontzeggen, maar volgens alle
Dante-kenners van naam staat dit auteurschap vast. De bezonken, passielooze
schrijfwijze doet 't vermoeden rijzen dat we hier te doen hebben met een werk uit
's dichters laatste levensjaren. Het is een aanval op de pauselijke macht, die steeds
verder buiten hare geestelijke functies dreigde te gaan.
‘De Hemelsferen’ bij Dante. Het tooneel waarop Dante zijn handeling doet plaats
hebben is gegrond op 't stelsel van Ptolomaeus dat omstreeks 1300 voorgoed de
sanctie van de Kerk
Generaal A.N.J. FABIUS † (F.A. Buis)
verkregen had. Als wetenschappelijk man moest Dante bij de keuze zijner
voorstellingen wel in deze richting gaan.
‘De figuur van den Dood bij Dante’.
Het voornaamste van Dante's werk beweegt zich om den Dood. Divina
Commedia en Vita nuova beide hebben hem als basis en
uitgangspunt. En zie nu: de diohter, die aan alle dingen met een enkelen
klank van zijn stem een vorm wist te geven, die voor ons leven geprent
staat in onze verbeelding, heeft het versmaad, den vorm uit te werken
van de figuur, die zoo schril en levendig in de fantazie van zijn tijd stond,
als de Dood. In de gansche Commedia komt de dood slechts viermaal
in min of meer persoonlijke gedaante voor, en dan nog hoe terloops!
‘Dante en Petrarca tot Maria’.
Carel Scharten haalt zes regels aan van gelijkloopende aanroepen der beide
dichters, waaruit hij tot de ver uiteenloopende geaardheid dier dichters besluit.
Tegenover Dante in zijn Divienen eenvoud Petrarca in zijn luisterlievende lofspraak,
niet hemelsch hij, maar heidensch en cosmisch. Wij onderkennen, meent Scharten,
in deze weinige verzen tot Maria de kentering der tijden: der middeleeuwen
doorstraald duister verschemerend in den aanblozenden dageraad van een nieuwen
tijd. Wie de namen Dante en Potgieter samen noemt denkt aan Florence,
waarvoor Huet, sceptisch en cynisch geworden in zijn Indische omgeving, slechts
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

een mager hoofdstuk overhad. Is er een oogenblik bitterheid geweest bij Potgieter?
Het evenwicht van geest heeft de eenzame ‘Entsagende’ in elk geval behouden.
- Wat geeft ge u een moeite! - zei hem zijn zuster, toen zij op een avond
bij hem zat, terwijl hij zich boog over zijn schriftuur.
- Wat geeft ge U voor moeite, ze lezen u toch niet. -
- Ze zullen mij lezen, - zeide Potgieter.
Was Huet daarbij geweest, hij zou zich in stilte hebben verkneukeld met
Voltaire's woord: ‘Le Dante est immortel, on ne le lit pas’.
Eigen Haard
In een der laatste ms. van dit tijdschrift vinden wij een Herinnering aan Generaal
A.N.J. Fabius (F.A. Buis) door Joh. H. Been. Van wat de heer Been over onzen
oud-medewerker mededeelt willen wij enkele karakteristieke trekjes hier overnemen:
De overledene kon voor een heel deftig mensch gelden. Hij heeft het tot
generaal en tot stellingcommandant van Amsterdam gebracht. Toen hij
het was en ik, die in zijn gezellig huisgezin altijd voor de gamin gold,
hem in zijn uniform met steek en al zag en hem vroeg op de wijze van
den visscher in het sprookje van Grimm: ‘Ben-je nu heusch generaal?’ -
antwoordde hij: ‘Ja, dat ben ik; maar als ik nu in de tram ga zitten, vraagt
de eerste de beste straatjongen, die aan den wagen. hangt me: Mooi
pakje!.. Wat kost het?’
O, zeker, heel deftig ging het toe, als hij ontving, en mevrouw Fabius zou
dan om alles in de wereld niet gewild hebben, dat er iets aan ontbrak.
Maar al heel spoedig kwam er een warmtegolf van gezelligheid over het
talrijke gezelschap, en die golf ging van hem uit.
Hij heeft, onder het pseudoniem F.A. Buis, een massa boeken geschreven.
Ga nu eens naar een bibliotheek en zoek de titels op achter dien naam.
Dan zult ge zelf met dat gezellig vertellen kennis maken. En moge ik door
het voorgaande u niet in den waan gebracht hebben, dat ge een goedkoop
soort van humor zult vinden! Integendeel, meer hoogheid dan ge uit het
door mij aangevoerde staaltje zoudt vermoeden. Want in zijn hart leefde
deze historie-kenner - vele zijner romans bewegen zich op historisch
terrein - in de eerste helft der achttiende eeuw, dat tijdperk van weelde
en pracht en Amsterdamsche buitenverblijven aan de Vecht. Met hem
ben ik op een warmen Junidag van het heete jaar 1911 op een morgen
door die Vecht gevaren. Wat leefde hij toen op in die oude-herinneringen,
wat al bijzonderheden wist hij mij van die vroegere weeldeplaatsen te
vertellen. Net zoolang tot de warmte hem te pakken kreeg en hij door den
gelijkmatigen gang van het stoombootje in sluimer viel. Wat hij natuurlijk
ontkende, toen de gamin hem weer tot het leven bracht. Want de Fabii
zijn menschen vol machtsgevoel.
(z.o.)
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

145
Humoristische kunst in Nederland
Geschiedenis van de Nederlandsche Caricatuur, door Cornelis Veth.
Leiden, A.W. Sijthoff's Uitgevers-Maatschappij, 1921. IV en 320 bladz.
Met 167 afb.
GOEDE hemel, neen, ik zou geen kwaad woord durven zeggen van dit interessante,
doorwrochte boek. De schrijver, gerenommeerd dagblad-recensent en prikkel-idyllist,
heeft zijn onderwerp tot diep onder den bodem gepeild, en er alles, neen veel meer,
uitgehaald dan er in zat. Dat ik mij van de ‘Geschiedenis van de Nederlandsche
Karikatuur’ iets anders voorstel dan hij, is natuurlijk niet zijn schuld, en misschien
is het heel onverstandig van mij, dat ik mij door een beginselverklaring van drie
bladzijden lang niet heb laten overtuigen, dat mijn opvatting onjuist is, en blijf
gelooven, dat drie vierden van dit boek gewijd zijn aan andere dingen dan de
‘karikatuur’. Ik neem dit intusschen den schrijver volstrekt niet kwalijk. Hij heeft,
meen ik, in de eerste 170 bladzijden van zijn boek ons duidelijk aangetoond, dat de
geschiedenis der Nederlandsche karikatuur van voor de 19 e eeuw nauwelijks waard
is geschreven te worden. Men zou dat in honderd bladzijden minder overvolledig
kunnen doen. Dat hij voor dit gedeelte er een massa dingen bij haalde, die in
werkelijken zin op niet geringen afstand buiten zijn onderwerp om liepen, heeft hem
de gelegenheid geschonken, ons interessante opmerkingen ten beste te geven over
het vroolijke element in de Nederlandsche schilderkunst van de 16e en 17e eeuw,
ofschoon hij nu en dan enkele bladzijden met min of meer Germaansch aangestreken
kunstphilosophie noodig heeft, om den een of anderen schilder te annexeeren,
wiens zielsgesteldheid treffende overeenkomst vertoont met Langendijk's ‘spul,
waarin gehuild wordt tot vermaak’ ....
Ja... ik moet het toch maar even zeggen. Vroolijk en luchtig over het vroolijke en
grappige in de kunst te schrijven, is zeker wel erg moeielijk. Kent ge, lezer, dat oude
boek van Flügel: ‘Die Geschichte des Grotesk-komischen’? Men zou zoo zeggen,
wat is er komieker dan het ‘groteskkomische’? Op den titel af zou men verwachten,
dat dit een boek moet zijn, om zich een indigestie te lachen. Met dit loffelijke
voornemen bezield, heb ik het jaren geleden eens ter hand genomen ... maar de
desillusie was geweldig; het bleek onleesbaar van loodzware geleerdheid en
dikdoenerige philosophisterij. Zou al die vroolijkheid van anderen soms een
tegengestelde uitwerking hebben en de schrijver over een lustig onderwerp, geneigd
maken aan het licht de schaduw tegenover te stellen? ... Een kunstpsycholoog als
de heer Veth zal mij wellicht van dit probleem de oplossing kunnen geven.
Ook hij is de klip niet geheel en al ontzeild. Er is menige bladzijde in zijn boek,
waarin theoretische ontleding en kritiek sterk op den voorgrond treden, ofschoon
hem daarbij de lof niet
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

146
onthouden mag worden dat hij de dingen helder en goed zegt. Telkenmale herinnert
hij zich bovendien, dat hij niet alleen een gewichtig kunstrecensent is, maar ook de
geestige causeur der tooneelkritieken in het Nieuws van den Dag, die met
zwaarwichtigheid en dikdoenerij vaak een oolijk loopje neemt. Dat hij daarin soms
geducht chargeert, wijst op zijn aanleg en neiging tot het karikatureske; want wat
is een karikatuur anders dan een charge, waarin de meest kenmerkende
eigenaardigheden van het afgebeelde object op lachwekkende wijze worden
overdreven.
‘Een goede gevel versiert het huis’, zegt het oude spreekwoord, dat strijk en zet
als plagerij wordt toegepast op personen die het lot van Cyrano de Bergerac deelen
en er een bizonder opzichtigen neus op nahouden. Wellicht is er nooit een zotter
reeks karikaturen op den neus gemaakt dan de ‘tirade du nez’, die Rostand den
hoofdpersoon van zijn drama in den mond legt. Literaire karikatuur of karikatuur in
beeld is natuurlijk in den grond hetzelfde, en een kostelijker ‘neuzenprent’, dan hier
in schets wordt gegeven, zal men onder de volkskarikatuur bezwaarlijk vinden. Het
gechargeerde portret en in dit portret nog meer speciaal de neus, is misschien het
begin van alle karikatuur. Ook bij de middeleeuwsche karikatuur uit het ‘Liber
pontificalis’, die in kleuren als titelprent dit boek versiert, zijn de mop en wipneuzen
der beide groteske koppen de pointe der grappigheid. Wijst trouwens het
spreekwoord ‘iemand bij den neus nemen’ er niet zeer duidelijk op, dat de neus
sedert overoude tijden een mikpunt van grappigheid en spot, een dankbaar
slachtoffer der karikatuur is. De volksprenten met monster-neuzen, die tegenover
bladzijde 4 en 165 van des heeren Veth's boek worden afgebeeld, behooren onder
de zeer weinige echte karikaturen, die in het oude gedeelte zijner beschouwing
voorkomen.
Zoo er een grens te trekken is tusschen de begrippen karikatuur en satire, dan
moet die vooral worden gezocht in den vorm. Voor de satire is de karikatuur niet
onontbeerlijk (er zijn vele spotprenten die geen karikaturen zijn) maar de strekking
van het karikatureske is altijd spot en de vormoverdrijving is daarbij middel.
Wat de heer Veth ons mededeelt over Jeroen Bosch, de Brueghels; over Quentin
Metsys, Teniers, Ostade, Jan Steen, van de Venne, Jan de Bray, Adr. Brouwer,
Pieter Quast, Saftleven, Romeyn de Hooghe, Jan Miense Molenaar, Cornelis Troost,
enz. enz.... en de grappigheid en oubolligheid van de geheele oud-Hollandsche
school accepteer ik gaarne als uit een kunst-historisch en cultureel oogpunt hoogst
belangrijk; maar met de karikatuur heeft dit nagenoeg niets te maken. Bij de mystieke
schilders als Jeroen Bosch en Breughel is de vormoverdrijving aanwezig, maar de
bedoeling is een geheel andere dan spot; bij de realisten der 17e eeuwsche school
is vaak vroolijkheid, soms spot de bedoeling (in dit laatste geval is dus de strekking
satiriek), maar de wijze van uiting is bijna altijd realistisch en niet chargeerend. Zelfs
in de aardige prentjes van J. van de Velde voor Starter's Friesche
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Jordaan. De Entente schrijft een slechte hand.
Lusthof, kan ik niets opmerken, dat aan karikatuur doet denken. Dat de schrijver
zelfs de brave, zedekundige emblemata met onverzadigbare expansiezucht in zijn
onderwerp betrekt... zal, vrees ik, de geesten van vader Cats en Vondel (Warande
der Dieren), uren van onrust hebben bezorgd.
Zelfs de zeventiende-eeuwsche politieke spotprent (satiriek van strekking als ze
is), mag in verreweg de meeste gevallen geen karikatuur heeten. De uitbeelding,
veelal symbolisch, zelden gechargeerd, plaatst haar buiten het onderwerp.
Op de bekende ‘Weegschaal’ (tegenover pag. 101 als voorbeeld gereproduceerd)
komt geen enkele karikatureske figuur voor.
Deze prent, een satire op de gewelddadige zegepraal der contra-remonstranten,
verscheen in 1618 als plano blad met een grimmig onderschrift van Joost van den
Vondel, ‘Hollandsche Transformatie’, en was een voorspel van het politieke drama,
waaraan 's Lands advocaat ten offer viel.
De werkelijke karikatuur, die reeds in de middeleeuwen door miniaturisten en
beeldhouwers op schitterende wijze beoefend werd, gelijk ons o.a. wordt aangetoond
in het belangrijke academische
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

147
proefschrift van Prof. Dr. P.H. van Moerkerken Jr., was blijkbaar in het deftige,
puriteinsche Holland van de 17e eeuw zeldzaam, ofschoon ze ook toen voortleefde
in de volksprent.
De eerste sporen van ontwikkeling eener werkelijke karikatuurkunst vinden we
feitelijk in het begin van de 18e eeuw. De heer Veth mag uit een artistiek oogpunt
(hij heeft in dit boek zijn recensentschap wat al te zeer op den voorgrond gebracht)
het een en ander tegen hebben op de prentengroep, die, gebundeld, bekend staat
als ‘Het Groot Tafereel der Dwaesheid’, en die een satire vormt op John Law en
zijn ‘windhandel’: hier in elk geval begint de spotprent zich op werkelijk karikatureske
wijze te uiten, ofschoon dan op een wijze, die vooral niet getuigt van fijnheid van
geest en zich velerlei platheden tot hulpmiddel kiest. Ook dan blijft het nog sukkelen
en probeeren... de Hollandsche karikatuur vinken beginnen pas een weinig op slag
te komen als de Patriottentijd haat en nijd zaait en de geesten warm maakt. De
corpulente stadhouder Willem V met zijn welgedaan buikje is een dankbaar
slachtoffer voor de artistieke spekschutters. Een der fijnste en beste karikatuurprenten
uit dezen roerigen tijd is een portret-karikatuur door Jan Stolker op den oranjeklant
‘Cornelis van Oeveren, alias de min, Mr. wagenmaker’.
Het portret imponeert door zijn deftige, klassieke omlijsting, die, wat den stijl
betreft, aan de oudere portretten van groote geleerden en helden herinnert. Juist
echter in dit plechtige cadre schuilt het satirieke element. Onder de beeltenis prijkt
een medaillon met een zotskap, omringd door drie opgeblazen padden, die venijn
spuwen. Daarnevens zit een eigenwijs aapje de pap te roeren, waarschijnlijk een
prikkelig symbool van de roerigheid des agitators; een verfoeilijk leelijke baviaan,
die duidelijke gelijkenis vertoont met den geportretteerde, houdt als tenant in den
linkerbovenhoek het portret-medaillon den volke voor. Een uil (twijfelachtig zinnebeeld
van wijsheid, en in de Hollandsche spreekwijze van domheid) dient als presse-papier
voor een blad, dat het opschrift draagt ‘Ordonnantie van K. van Oeveren’. Onder
het portret leest men de stekelige inscriptie:
‘Dit 's Kees van Oeveren, een tweede Don Quichote, Een gekke
windbuil, maar nogthans een Patriot’
Dat de pittigste karikaturen uit dezen woeligen tijd steeds met een zekere
geheimzinnigheid van herkomst omringd zijn, spreekt vanzelf. En zoo is het dan
nog altijd niet geheel zeker, dat Pieter van Woensel de teekenaar is der goede en
geestige karikaturen van het bekende en gezochte almanakje (verschenen in 1792,
'96, '98, 1800-1801)
J. Toorop. Affiche voor Johan Wagenaar's ‘de Schipbreuk’.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

‘De Lantaarn door Amurath Effendi Hekim Bacchi’, ofschoon de waarschijnlijkheid
zeer groot is, dat hij, die de koddige historie schreef van het Trojaansche paard in
Bestiana en vele andere satirieke stukken, ze even satiriek en geestig illustreerde,
al verkeerde hij daarbij ook duidelijk onder Engelschen invloed. Vrijwel zeker is het
dat met van Woensel's lantaarn-prentjes en met de zeden-karikaturen van Jacob
Smies de echte Nederlandsche karikatuur een aanvang neemt. Tot de geestigste
en fraaiste platen van laatstgenoemde behoort de pruikenprent, een parodie op de
schedelleer van Gall. Twee der door den geleerden onderzoeker ontpruikte heeren,
houden zich wijselijk een weinig op den achtergrond. Bij hun ontpruiking is gebleken,
dat ze ‘hoorndragers’ zijn. Dat Hogarth zoowel van Woensel als Smies als
navolgenswaardig voorbeeld heeft voor oogen gestaan, neemt niet weg, dat ze
echte karikaturisten zijn. Toch blijft tot in het midden der 19 e eeuw de bron der
grappigheid nog meer druppelsgewijze vloeien. Hier in ons lage land, dat bij
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

148
uitstek humide is, heeft de humor, de sappigheid des geestes, nimmer een goed
humoristisch tijdschrift kunnen vullen en in stand houden, en allerminst in de 19 e
eeuw, toen het beruchte ‘Humoristisch
Prent van J. Waldorp op Willem V, Wolfenbüttel en Van Goens.
Album’ in dit opzicht onze onmacht demonstreerde, om van vele andere mislukkingen
maar niet te spreken.
Ook het weinige, dat de heer Veth voor den aan kunst armen tijd van 1830 en
daaromtrent heeft opgediept uit almanakken en tijdschriften is van betrekkelijk weinig
beteekenis, al geeft het ons een niet geringen dunk van zijn speurzin en de vlijt,
waarmee hij zich voor de samenstelling van dit boek gewapend heeft. Wij krijgen
er een kleur van, (ook de heer Veth), dat de zoete sentimentaliteit van Alexander
V.H. onze grootouders in verrukking heeft gebracht, en voelen ons gegeneerd, dat
het holle nationale enthousiasme van 1830 zoo weinig satirieke vonken deed spatten
...
Dat een niet van eenigen geest ontbloot teekenaar als C.T. Mohrman in zijn
‘Optocht naar den Helicon’ met onze eigen onmacht den draak stak is wel een
gedegen bewijs, hoe we er tamelijk zwak voor stonden. Om ons toch op het een en
ander te onthalen, dat onze aandacht verdient, komt de schrijver van ons boek voor
dezen tijd dan ook met genre-schilders als David Bles en A.H. Bakker Korff in 't
geding, die wel geestige kunst gaven, maar geenszins karikatuur. Ik reken het hem
echter als een bizondere verdienste aan, dat hij in dit gedeelte van zijn boek twee
ten onrechte vergeten namen in herinnering brengt: n.l. Jhr. P. van Loon en Anthonie
de Vries.
Van Loon's geestigheid is voor hen, die Utrecht kennen, een soort van moderne
legende geworden. Hij heeft zichzelf en zijn werk met een sluier van
geheimzinnigheid omringd, die tot nog toe zich niet gedeeld heeft. Dat hij de
potsierlijke en zeer origineele prentjes teekende voor Jac. van Lennep's mislukte
parodie, ‘Tafereelen uit de geschiedenis des Vaderlands’, staat vast; maar we weten
nog altijd niet, of hij werkelijk de twee-eenheid was, die zich ‘Spiritus Asper en
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Spiritus Lenis’ noemde, en die ons den zotten volkshumor opdischte van ‘De
Rarekiek’ en ‘Het Beestenspel’. De heer Veth wijdt woorden van bizondere
waardeering aan zijn arbeid; maar het is jammer, dat zijn geestige spotprent op de
‘Girobank’ hier gegeven wordt in een zoo kleine en onduidelijke reproductie, waardoor
voor hen, die het oorspronkelijke niet kennen, juiste appreciatie onmogelijk is. Niet
meer dan één blad. Hij had meer verdiend. Is het den schrijver bekend, dat het
Gezelschap Kunstliefde te Utrecht van dezen Nederlandschen humorist een in
olieverf geschilderde rarekiek-prent bezit van enkele meters hoog, en (wat nog
merkwaardiger is) een kast vol van grotesk beeldhouwwerk? Wat we van
dezen spotter kennen doet ons verlangen meer van hem te weten, ten spijt zijner
artistieke preutschheid, die hem voortdurend er toe dreef zijn licht onder een
korenmaat te plaatsen.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

149
In nagenoeg hetzelfde geval verkeert die andere geestige illustrator uit het midden
der 19 e eeuw. Anthonie de Vries, de alter-ego van ‘den Schoolmeester’. Was het
de geniale onzin van Van der Linden die hem in dit eene werk zoo inspireerde, dat
hij een reeks karikaturen en typen schiep, die onverbeterlijk zijn en een
onafscheidelijk deel werden van de dol-dwaze poëmen? De appreciatie van den
heer Veth lijkt me hier te zwak en ik veroorloof mij de luxe mij in meer dan een
opzicht tegen zijn oordeel te verzetten. De Vries behoort onder onze allerbeste
humoristische teekenaars, temeer te waardeeren, omdat hij geen één-oog, maar
een zeer helder-ziende was in een land der blinden. Men zal mij, hoop ik, niet
verdenken van gebrek aan appreciatie voor Ko Doncker's origineele grappigheid,
maar vergelijk zijn Schoolmeester-illustraties eens met die van de Vries. De
eerstgenoemde treft overal den juisten toon, Doncker is er voortdurend naast,
evenals Toorop in zijn Schipbreuk-affiche. Hoe kan het trouwens anders? Beide
kunstenaars staan in hun moderne verfijning zóó ver verwijderd van des
Schoolmeesters koddige boert, dat ze geheel buiten verband met zijn werk hun
eigen beelden dichtten. In Engeland heeft men hetzelfde zien gebeuren met des
Schoolmeesters voorbeeld, de ‘Ingoldsby-Legends’. De Barham-Rackham combinatie
was ook daar een absurditeit ...
Ik verbaas mij erover, dat de heer Veth van de mislukte Schoolmeester-illustraties
van Doncker er drie reproduceert, terwijl ik geen enkel prentje vind uit zijn meest
typeerende werk ‘De Avonturen van Dr. Mol’, waarover de schrijver van ons
karikaturen-boek, ten onrechte, den staf breekt. Doncker's geestige reklameboekjes
‘De reis van meneer Haverstok met de koffer van Verwegen en Kok’, Salm's
Schimmenspel en de fijne zwartjes voor het bloemenmagazijn ‘Corona’, worden in
't geheel niet vermeld, ofschoon ze tot het beste werk van dezen origineelen
grappenmaker behooren. Een ander boekje van deze soort ‘De avonturen van Piet
van Pelle met zijn Gazelle’ is trouwens niet aan zijn speurzin ontsnapt.
Hoe komt het toch, dat na 1890 of daaromtrent, Nederland plotseling zoo rijk is
geworden aan goede karikaturisten. Het zou voor den heer Veth een aardige taak
geweest zijn, dit merkwaardig kultuurverschijnsel eens te onderzoeken, en hij zou
er beter werk mee hebben verricht dan door over zijn tijdgenooten als
opperkunstrechter de artistieke vierschaar te spannen... La critique est un
monsieur... en elk persoonlijk oordeel is in hooge mate relatief... Ten slotte is
toch altijd de tijd de groote zeef, die het goede afzondert en het minderwaardige
terzijde werpt. Hoe komt het, dat het einde van de 19e eeuw zulke geestige rijmelaars
heeft opgeleverd als: Ko Doncker, Charivarius, Manna de Wijs; dat de gracieuse
zwierigheid van Piet van der Hem, de journalistieke vluchtigheid van Raemaekers,
de koddige gemaniereerdheid van Henriette Willebeek Le Mair,
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Ko Doncker. Wees nooit kort aangebonden.
Teekening in het bezit van den heer H.A.J. Baanders te Amsterdam.
Nelly Bodenheim, Lizzy Ansingh, van Bas van der Veer, van Johanna Coster, van
Rie Cramer 1) , van Midderigh Bokhorst, ons in een tijd, die daartoe allerminst
aangelegd scheen, s cherts en spot heeft gebracht van den eersten rang. Jan
Sluyters en Albert Hahn behooren tot de sterkste satiristen van de wereld en mogen
tevens zonder voorbehoud gerekend worden tot onze groote kunstenaars. En
daaromheen groepeeren zich velen, die elk op hun beurt in geïllustreerde bladen
en geïllustreerde boeken getuigenis geven van geest:
1) De fraaie prentjes dezer kunstenares vinden bij den heer Veth geen waardeering. Ik begrijp
niet goed waarom?
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

150
L.W.R. Wenckebach, Tjerk Bottema, De Moor, Ant. van der Valk (Toon van Tast),
Jan v. Wijk, Vaarzon Morel, Joan Colette, Felix Hess, Willy Sluiter, Jordaan, enz.,
om nog niet eens te spreken van uit Vlaanderen geïmporteerde persoonlijkheden
als Pol Dam, Ed. Verschueren, George v. Raemsdonk en A. Ost, wier arbeid in des
heeren Veth's boek, als van vreemden oorsprong, niet besproken wordt.
En wat nog wel het meest verbaast bij deze wonderbare ontwikkeling van artistieke
geestigheid is de sterke individualiteit dezer nieuwe school van Hollandsche
karikaturisten en illustratoren. Hier en daar mag al eenige Engelsche en Duitsche
invloed bemerkbaar zijn... de eigenheid spreekt daar toch met duidelijk accent boven
uit. Piet van der Hem met zijn gracieuse expressiviteit van lijn, zijn groot typeeringsen
groepeeringsvermogen 1) ; Jan Sluyters met zijn bruyant kleurgevoel en zijn
vlammende hartstochtelijkheid; Hahn met zijn monumentale kloekheid, die steeds
achter zijn felsten spot een diepen ondergrond van ernst doet gevoelen, zijn echte
Hollandsche figuren. De luchtigste der moderne spotters is zeker wel Toon van Tast,
die ons o.a. in De Ware Jacob een reeks kostelijke karikatuurportretten schonk van
Nederlandsche toonkunstenaars met bijbehoorende rijmen. Het portret van Dr.
Johan Wagenaar wordt in ons boek gereproduceerd, maar hij maakte er ook van
Mengelberg, Cath. van Rennes enz. Een der vermakelijkste is dat van den
Rotterdamschen organist (thans reeds overleden), M.H. van 't Kruys. In het rijm,
dat deze beeltenis vergezelt, komt o.a. de volgende kapitale grap voor. Van 't Kruys
stond namelijk weleer te boek als wonderkind, hij was zeer voorlijk, nog erger dan
Mozart, want
Hij componeerde in zijn luier
Zijn goedklinkend opus één.
En dit zij mijn slot. De lezer zal mij wellicht kunnen verwijten, dat ik wat al te veel
om des heeren Veth's boek heb heengepraat. De schrijver, zelf recensent, zal zich
dit intusschen wel niet al te zeer aantrekken, het met dit losse babbeltje van een
praatzieken provinciaal niet al te nauw nemen en zich de bijbelsche wijsheid
herinneren ... wij struikelen allen in vele. Alleen nog dit: op pag. 287 komt de
reproductie voor van een krabbeltje van den heer Veth zelf uit zijn ‘Prikkelidyllen’.
Waarom? ...
J.D.C. VAN DOKKUM.
Nieuwe Fransche boeken
Binet Valmer, l'Enfant qui Meurt, Paris, Ernest Flammarion. - Joachim
Gasquet, Il a y une Volupté dans la Douleur, Paris, Grasset.
De heer Binet Valmer heeft meegevochten; blijkbaar nam hij vrijwillig dienst. De
maanden aan het front hebben een ommekeer in zijn leven gebracht.
Verscheiden boeken stonden al op zijn naam. Door het in de loopgraven doorstane
moet zijn leven voor zijn eigen besef pas volle waarde hebben gekregen. Hij wordt
niet moe, daarvan te getuigen; met een volharding, waaraan ijdelheid niet vreemd
kan zijn, bepleit hij de belangen zijner gewezen krijgsmakkers.
Dit is eerbiedwaardig; ook in hem moet, in de gemeenschap der vervuiling en
ontberingen, vooral van het gemeenschappelijk gevaar, dat het leven tot een lot
maakte in de loterij, zich een nieuw en krachtig solidariteitsgevoel geworteld hebben.
1) Dat de heer Veth aan van der Hem's politieke prenten voor de ‘Nieuwe Amsterdammer’ zoo
weinig waardeering schenkt is mij even onbegrijpelijk als zijn onmatigheid van lof voor de
prenten van Jan Holswilder.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

De instincten kwamen er bloot te liggen, het instinctieve van den zinnenlust speelt
zich in dit boek uit, waarvan een der eerste-plansfiguren, Philippe Groux, aan den
speelhartstocht is verslaafd geweest. In de oorlogsjaren moet gedachte aan den
strijd, ook als hijzelf niet aan 't front was, hem onafgebroken hebben gekweld zonder
ruimte voor iets anders te laten.
In dezen roman is aldoor sprake van vooze afleiding tegen een achtergrond van
leed, niet alleen van den oorlog. Kaleidoskopisch warrelen de personen door elkaar.
Een film-regisseur zou hier welkome stof vinden. Dit boek, dat menschelijk wil zijn
en het onmenschelijke in genotzucht en star individualisme geeselt, is zelf star en
schimmig als een rolprent. Deze menschen praten, praten in alle omstandigheden,
praten over alles, vooral over de liefde, die hier lichaamshartstocht is, - de lezer zit
er, doof, wanhopig bij, het warrelt hem voor het oog en in het oor, het lijkt een
gekkenhuis, waarin de menschen mechanisch als poppen bewegen, door den heer
Binet Valmer opgewonden.
Die holle opgewondenheid van zooveel Fransche boeken op het oogenblik wekt
weerzin. Alle levenswarmte ontbreekt eraan, geen woord is echt, het verhaal is
bedacht van het begin tot het eind.
O, knap bedacht; het is een zoodje, dat de schrijver daar bij elkaar heeft gebracht.
Maar ook die buitenissigheid riekt muf, men kent ze als cliché's: de beroemde
geleerde, die een zoon verstoot, maar zich bij diens sterfbed met hem verzoent, als
de jonkman om zijn vader, niet zijn moeder heeft geroepen; de Dame met het bont,
die volgens
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

151
den schrijver niet veel minder dan naakt loopt, de slang en mannen-verslindster;
de Roemeensche dokter, die met een vrouw welke niet zijn echtgenoote is, te haren
huize opium schuift en frappant op zijn collega uit Lidewijde lijkt; de moeder van
den zoon, die in deze 500 bladzijden stervende is, welke dame weduwe werd na
een stormachtig huwelijk en die nog tusschen eenige mannen fladdert; de brave
goeverneur van den knaap, die, zwaar tuberculeus, een boeremeid hartstochtelijk
bemint ...
De lezer kan zich de rest daarbij denken. Dit alles geschiedt gedurende den
oorlog. De auteur doet hierbij authentiek, eigennamen en jaartallen noemend. Het
is, of men erbij is! Men griezelt als in een panorama dat immers ook een verwarring
van echt en namaak nastreeft. Telkens komt hij met den oorlog op de proppen; de
lezer denkt te eer aan prostitutie, daar het als kastijding van al de snoodaards dient,
die onvoldoende met die wreede werkelijkheid rekening houden.
Dit boek is vormloos; de orkaan van den oorlog als het losgebroken noodlot zelf
doorvlaagt deze bladzijden nergens. Nergens geeft de schrijver blijk, in deze duistere
diepte te hebben geschouwd. Oppervlakkig is de ontplooiïng van de breede en volle
tooneelen, knap van opvolging en afwisseling, maar op zoo laag plan, dat noch van
compositie, noch van zielsdoorgronding sprake is.
Binet Valmer droeg zijn roman aan Joachim Gasquet op. Deze is enkele maanden
geleden overleden. Tusschen beide mannen, tusschen beider aard is meer
verwantschap dan het feit, dat beiden in den oorlog hebben meegevochten en de
heugenis daaraan als een nieuw geloof vieren. Een nieuw levensgeloof. De gestadige
dreiging van den dood leerde hun het leven te gedenken, dat is: te genieten.
Van Gasquet verscheen onlangs Il y a une Volupté dans la Douleur.
In de Augustusaflevering van Den Gulden Winckel heeft de heer Martin Permys dit
boek kortelings besproken, uitvoerig genoeg om te doen beseffen, dat deze gretige
lezer van wat er op de Fransche markt verschijnt, daardoor is teleurgesteld.
Teleurstelling ondervindt telkens, wie grijpt naar de Fransche litteratuur van onzen
tijd. Daarmee is niet gezegd, dat het in andere landen beter is. In elk geval gist het
in de jonge, Fransche schrijvers. De beproeving van den oorlog was niet het eenige.
Eer lijkt hij de ontknooping van wat voordien broeide, de bliksem, die schrik, maar
ook verkoeling en rust bracht. Een nieuw, veredeld realisme is bezig op te schieten.
Geen der jongeren heeft zich voor het ontzaglijks, dat de oorlog, niet alleen die aan
de vuurlijn, was, kunnen afsluiten. Al naar hun geaardheid hebben ze dien
ondergaan, om het even of ze daarin een actieve of passieve rol speelden. Het
gemeenschapsleven, het leven van elken dag is hun veel, niet alles. De ivoren
torens liggen neergesmakt. De jonge kunstenaars staan midden in dezen daverenden
tijd, waaraan ze hun geestelijke spankracht meten. Zij weten, zoo noodig, de eischen
der gemeenschap met de behoeften van den geest overeen te brengen. Het
impressionisme is tegelijk met andere ismen en leuzen verleden geworden. Zij
zoeken de nauwe maatschap en de warmte der gedachtenwisseling in gesprek over
wat hen boven alles bezig houdt; zij reikhalzen naar alle uitingen van kunst. Hun
begrippen zijn niet meer die van het vorig geslacht, zij onderscheiden zich reeds
wijl ze begrippen rijk zijn en de noodzakelijkheid daarvan bepleiten; zij hebben,
kortom, den drang naar het universeele. Bij enkelen gaat deze tot het unanisme,
waarin de groep het individu vervangt.
Joachim Gasquet was een der leiders, een man van wien, ook persoonlijk, sterke
kracht uitging. Met zijne tijdgenooten had hij dit gemeen, dat hij enorm veel schreef:
poëzie, beschouwingen over allerlei onderwerpen, ook romans. Tot zijn dood werkte
Gasquet aan dagbladen mee, gelijk zoo menig jongere.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Het zij me vergund, in dit verband met een enkel woord op Il y a une Volupté
dans la Douleur terug te komen. Gasquet heeft daarmee iets willen zeggen;
er is veel opzettelijks en redeneering in. Naar men zich herinnert las hij het boekje
een twintig jaar geleden al aan Edmond Jaloux, die de voorrede schreef, voor.
Daarna heeft hij het nog eens doorgenomen. Den jongen Gasquet vinden we hier
terug, dengene, over wien de orkaan nog niet gegaan was. Hem zelf moet dit bij
het overlezen vertrouwd geklonken hebben. Dit verhaal, dat eigenlijk een novelle
is, is vol van den dood en vol van zinnelijkheid.
Jean, de dichter, verliest zijn vrouw, die hij aanbad. Na de begrafenis zoekt hij in
zijn zielsverbrijzeling toevlucht bij vrienden. Trouwe vrienden, Pierre, den schilder
en lyrischen pantheïst, Thérèse diens vrouw, die aan Claire, de overledene, een
geestelijke wedergeboorte dankt. Zij wonen buiten bij de zee, te midden van een
natuur die enkel genot, in een huiselijke omgeving, die gerieflijke weelde is. Pierre
en Thérèse zijn gelukkig in den bond met Hélène, hun dochtertje.
Dan komt Jean daar binnen. Beiden beijveren zich met omhullende, nooit de
aandacht vragende, echte vriendschap, hem in staat te stellen tot zich zelf te komen.
Dan ontstaat dit verbijsterende: door Jean, geslagen van leed, wijl hij deel was van
een tweeheid en alleen verder te leven hem onmogelijk lijkt, vlamt, de eerste maal
dat Thérèse en hij een oogenblik samen zijn, de
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

152
zinnenzwijmel voor haar, die, vrouw van zijn boezemvriend, in een huwelijk zonder
smet, daardoor al nooit als vrouw hem is verschenen. Hij kust haar en staat geheel
verward door herinnering aan Claire, beider vertrouwde. Ook in Thérèse schokt en
brandt de koorts: zij, die aan Pierre alles had, bovendien gelukkige moeder, vrouw
van franke zinnelijkheid in bloeienden leeflust, staat opeens willoos tegenover haar
verlangen naar Jean, na dien eenen, hartstochtelijken kus.
Den volgenden dag worden ze door dien drang weer onweerstaanbaar naar elkaar
gedreven. Ze praten lyrisch en wijsgeerig over Claire, wier beeld tusschen hen staat,
dat hen uiteen en dan weer samen-stuwt. Ze praten ook over den dood. Pierre
ontwikkelt daar theorieën over. Deze theorieën zijn jeugdig; de vijftig-jarige Gasquet
zou er niet meer die aandacht aan hebben besteed. Nu redeneert Pierre:
‘Het is niet waar, dat men sterft. Niets verdwijnt heel en al. Geliefde wezens
herleven volkomen in ons. Claire is in jou met een kracht, een teederheid, een
schoonheid, die je weldra zult voelen. Er is iets waars in het katholicisme. Claire,
van wie je houdt, zal zich voeden met jou, je zult misschien in haar opgaan, maar
nooit, nooit zal zij in het niet verdwijnen’.
We hadden een stiller genegenheid makkelijker aanvaard. Geheel de
schildersgestalte mist overtuigingskracht. Ze is bedacht, gelijk het ‘geval’ bedacht
is. Dit ontneemt er niet het belangwekkende aan. De almacht van de dierlijkheid is
hier als een rauwe wonde opengelegd. Is ze in de botsing van deze figuren en
omstandigheden wáár gemaakt ...?
Daarvan is de lezer evenmin overtuigd. Als op een film voltrekt zich dit ontzettende,
mechanisch en bliksemsnel. Dat het geteisterde brein van Jean, hoe dan ook, een
uitweg zoekt om aan den duldeloozen druk te ontkomen, is de lezer geneigd te
aanvaarden, maar eer met het verstand dan de ziel. Had de schrijver ons willen
overtuigen, hij zou breeder hebben moeten uitwerken wat bruusk, dieper uitgraven,
wat oppervlakkig gebleven is. Wellicht bedoelde hij het zoo. Jaloux vertelt in de
voorrede: kleine romans wilde Gasquet schrijven, verhalen blijkbaar van opgejaagde
zielsspanning.
Die van Jean ontlaadt zich door de zinnen, ze ontspant zich niet. Als een sombere
beproeving, zuster van den dood, moet de schrijver toen al de geslachtsdrift hebben
gezien. De heidensche levensverheerlijking (‘paganisme!’) stelt hij tegenover de
abstracties (‘la nature ne se survit que dans les abstractions qu'on fait d'elle’). Van
dezen kant uit streeft hij naar beteugeling van het gevoel: ‘notre sentiment est
confus’. Maar het lyrische, het muzikale, de gevoels-uitstrooming, waarvan ook in
dit boek sprake is, bleef heel zijn leven hem bij en spreekt het sterkst uit het portret
in officierskleedij, door Blanche van hem geschilderd, dat van het voorjaar op een
Salon hing en in dit boek werd gereproduceerd.
PARIJS.
H. VAN LOON.
[Boekenschouw]
Letterkunde; biographie
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Soera Rana (Isaäc Esser Jr.) 1845-1920, door Dr. G. Kalff. - (Haarlem,
H.D. Tjeenk Willink en Zoon, 1921).
‘Academische schuchterheid’: met dezen term hoorde ik van zekere zijde de houding
des auteurs van dit boekje tegenover zijn onderwerp kenschetsen. Waarmede men
dan vermoedelijk bedoelde aan te duiden een te kort aan warmte, aan geestdrift,
een te groote voorzichtigheid, een te weinig ‘zich gaan laten’, van den Leidschen
hoogleeraar ten opzichte van den toch zoo breedvoerig door hem besproken en
geprezen dichter. Eerlijk gezegd begrijp ik dit verwijt niet goed; er mee instemmen
doe ik zeker niet. Vergeten zij die zoo gauw klaar staan met een criticus gemis aan
geestdrift voor de voeten te werpen niet te licht, hoeveel geestdriftige beoordeelingen
ons oneindig beter den beoordeelaar dan het beoordeelde hebben doen kennen,
wat in enkele gevallen een voordeel mocht zijn, in de meeste omstandigheden
echter op een nadeel bleek uit te loopen? Een criticus als W.G. van Nouhuys uitte
zich maar zelden ‘geestdriftig’, en toch was hij een man van literair gezag aan wiens
oordeel wij voor onze letterkunde zeer veel verschuldigd zijn. Niet anders is het met
Prof. Kalff. Wat zijn boekje aan warmte al moge missen dat wint het aan die hoogere
objectiviteit, die, en hierop komt het vooral aan, door trouwe bewondering wordt
gedragen. Eigenlijk is dit boekje dan ook heelemaal niet koel voor wie slechts goed
lezen wil. Hier is geen literatuurprofessor aan 't woord (al ontmoet men ook dezen
in de groote kennis waarmede hier algemeene literaire stroomingen in hun historisch
verband, zij 't in vogelvlucht, worden geschetst), hier is iemand, een mensch van
kunstzinnigen aanleg die, vóor alles bescheiden, der stem eens dichters zijn oor
willig heeft geopend. ‘Een lofkrans groenens nimmer moe’ zegt de
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

153
schrijver op 't graf te hebben willen leggen van Soera Rana, die in den vorigen zomer
op vijf en zeventig jarigen leeftijd, ‘zonder dat zijn heengaan veel ontroering in den
lande heeft gewekt’, is overleden. Veel meer dan zulk een lofkrans schijnt zijn boekje
mij geworden. Niet alleen omdat een
SOERA RANA (Isaäc Esser Jr.)
gezonde en van inzicht getuigende critiek hier allerminst ontbreekt, maar ook om
de interessante beschouwingen welke - wij doelden er reeds boven op - aan de
behandeling van het eigenlijk onderwerp perspectief geven. Daar zijn allereerst de
anecdotische herinneringen aan het Haarlem der dagen waarin Kalff en Esser elkaâr
als collega's aan het Gymnasium op het Prinsenhof dagelijks ontmoetten. Dan:
‘Waar blijven de jongeren?’ vroeg Busken Huet in een zijner brieven (1874) aan
Potgieter en deze vraag is voor Prof. Kalff de welkome aanleiding geweest om zijn
lezers iets over die jongeren, die er dan toch wel bleken te zijn, al was het maar
schaars, en al hebben de meesten hunner nú reeds niet anders meer dan een
historische beteekenis, het een en ander mede te deelen, na eerst een m.i.
welgelukte poging te hebben gedaan om op de door hem zelf opgeworpen
tegenvraag het antwoord te geven: wat er dan van de ouderen zelf geworden was.
Veel namen gaan aan ons voorbij, maar niet in een dorre aaneenrijging; wij krijgen
iets van het letterkundig leven dier dagen te zien.
Daarna komt de auteur tot zijn eigenlijk onderwerp. En dan blijkt ons ‘academisch’
in den goeden zin van 't woord al dadelijk de indeeling van zijn geschrift. Na eerst
iets gezegd te hebben over Esser als prozaïst (onder 't pseudoniem C. Terburch)
en te hebben vastgesteld dat in het proza Esser's kracht niet lag 1) - beschouwt hij
Soera Rana's poëzie, aan de hand van over 't algemeen zeer gelukkig gekozen
citaten, eerst naar den inhoud en vervolgens naar den vorm. Daarna wordt een
uitvoerig hoofdstuk gewijd aan den dichter Soera Rana als vertaler, waarbij wij
eenige leerzame beschouwingen krijgen over de verschillende wijzen van vertalen
in het algemeen.
‘Ik vraag critiek; zoo streng, zoo onverbiddelijk, zoo meedoogenloos mogelijk’
schreef Esser in de korte voorrede bij zijn eerste gedichten. En critiek heeft hij gehad,
1) Een enkele vraag. Kan wie het beste uit C. Terburch's novellen naar voren wil brengen wel
volstaan met het noemen van Aan de Bron, Celestine's Geschenk en Willem Norél? Zal hij
niet eerder moeten gewagen van verhalen als Ontrouw? De Gebroken Vaas, en Zijne
Erfgename (verschenen onder 't pseudoniem R.C. Oudhuys), novellen die zeker al de gebreken
vertoonen van Terburch's proza in 't algemeen (gebrekkige compositie etc.), doch waarvan
m.i. toch wel iets meer te zeggen valt dan dat zij ‘behalve eenige aardige natuurtooneelen
en stadsgezichten weinig moois’ bleden?
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

niet het minst van Huet 2) , wiens beoordeeling Kalff voor een goed deel ‘onbillijk en
Nurksch’ noemt, al had Huet gelijk dat in Soera Rana's werk (als in dat van zoovele
anderen en grooteren trouwens) het middelmatige het goede te zeer overweegt. In
hetzelfde hoofdstuk dat Huet's critiek bespreekt, gaat Kalff dan Esser's houding na
ten opzichte van het nieuwe geslacht dat omstreeks '80 opstond, om met eenige
bladzijden over Esser's laatste levensjaren, waarin de bundel ‘Vallende Loovers’
het licht zag, zijn boekje te besluiten.
Prof. Kalff beschouwt Soera Rana's poëzie in verband met Esser's geheele
persoonlijkheid. De eenige manier ook om deze poëzie te verstaan. Alleen het
dichtwerk der zeer grooten en episch aangelegden verdraagt het ten slotte als een
op zich zelf staande waarde te worden genaderd. Een groot dichter nu, zegt Kalff,
was Soera Rana niet (hoevele groote dichters zijn er? vraagt hij) en achtte hij zich
zelven ook niet, al achtte hij zich, terecht, een wáár dichter. In De Gids van deze
maand, noemt Joh. de Meester, Kalff's boekje besprekend, het de tragiek van Esser's
bestaan,
2) Die intusschen blijk gaf het proza van C. Terburch te waardeeren.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

154
dat deze levendige geest, deze kundige ter tale, deze woordgebruiker van zóó fijn
gehoor, geleefd heeft in een tijd die het nieuwe eischte’. Tragiek? Zooals men 't
nemen wil. 't Komt mij voor dat in het leven van ons ‘jongeren’, die dan wèl contact
hebben met dien nieuwen tijd, door 't nageslacht voor 't minst evenveel tragiek zal
worden aangewezen, voor zoover men 't dan de moeite waard zal achten over ons
te schrijven. Er zijn in ons verscheurdheden en onzekerheden die Esser niet kende;
hij leefde in het oude en minde het oude en was in die liefden een man uit één stuk.
Hij was eenzijdig; maar zijn wij ‘jongeren’ het zoo veel minder? Zeer zeker verbeelden
wij 't ons.
‘Een prachtige hermiet’ aldus de indruk, dien Prof. Kalff zegt te hebben ontvangen
toen hij voor 't door Toorop geteekend portret van Isaäc Esser stond. ‘Als dat
pandjesjasje maar een haren pij was’. Inderdaad was Esser een in zich zelf gekeerde,
die, al kwam hij dan gedurende zijn lange loopbaan als redacteur voor 't buitenland
van de Oprechte Haarlemsche Crt. naar den geest met het wereldsch gewoel en
gewentel in dagelijksche aanraking, eerst zichzelf werd in de stille natuur en de
intimiteit van den huiselijken haard. Maar een ‘hermiet in een haren pij?’ Ik heb mij
mijn vader zoo nooit gedacht. Daarvoor had hij het leven en alle aardsche
schoonheid te lief, zòò lief, dat hij, de orthodox-geloovige, daarvan in zijn ouderdom
slechts met moeite scheiden kon.
Van die levens-liefde geven zijn gedichten blijk, al is het zeker juist, wat Prof. Kalff
schrijft, dat het grijs van den weemoed in het weefsel van Esser's levensbeschouwing
de blijde lichte kleuren der vreugd overheerscht en dat zich de levenslust van den
dichter het best toont waar hij gedragen wordt door een onderstroom van weemoed,
als in het schoone ‘Met een Meeuwepluim’ (57).
Soera Rana's beschrijvings kunst, toont zich in dit stuk zeker niet minder
verdienstelijk als die van den door de jongeren zooveel beter gekenden Penning.
Men oordeele over dit brokje dorpsleven:
't Is oûjaarsavond! Zie, den duisteren weg
En snerpend gierende' Oostenwind ten trots,
Stroomt klein en groot van alle kanten aan.
Hol klinkt en weêrklinkt van den harden grond
Er stap bij stap de lage huizen langs.
Lantaarnen dansen heen en weêr. Van verr',
Dof dreunend 's huismans kar voorbij, verkondt
Een roode gloed het tweespan van 't kasteel.
Hier strompelt, de verkleumde dorre hand
Om 't koopren hengsel van heur stoof geklemd.
Het hijgend besje. Ginds, - de roode koon
In schoudermantels schuilend, arm in arm,
Verhalend met gesmoorden lach 't genot
Dat, na de preek! haar wachten zal - verhaast
Een groep van jonge deernen vast heur tred.
Zulke poëzie te verwerpen omdat ze haar stof ontleent aan het huiselijk leven zou,
Kalff merkt het alweêr terecht op, een jammerlijk doctrinarisme verraden.
Zoo men Coornhert's en Hooft's onderscheid tusschen minne en liefde moge
overnemen, zou men bij Soera Rana niet van minnepoëzie kunnen spreken, want
de stem der zinnelijkheid en van den hartstocht wordt er niet gehoord. Zijn poëzie
blijft hier in een meer geestelijke sfeer, die toch tevens, alweêr, zoo van deze aarde
is. Wij kunnen niet nalaten, met Prof. Kalff, 't gedichtje Lentenacht te citeeren, waarbij
de schr. aanteekent dat dit stukje in de zuiverheid van zijn gevoel, in de harmonische
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

samenstemming van zieleleven en natuur, in zijn eenvoud en sobere schoonheid,
den toon aangeeft van Soera Rana's latere liefdedichten.
Geen wufte voet ontheiligde den grond
Rondsom;
Ze vlijde 't kopjen aan mijn hart; haar mond
Was stom.
't Gestarnte nam vol majesteit omhoog
Zijn keer;
Het speelsche en moê gezworven windje vloog
Niet meer.
Hoog in den toren suste 't dof metaal
Zijn galm;
En in de verte zong de nachtegaal
Zijn psalm.
Hier ademt, als ‘tusschen de regels’ zouden we bijna zeggen, iets van die gewijde
rust welke ons dadelijk aan Goethe's onovertroffen ‘Ueber allen Gipfeln’ als 't
classieke voorbeeld in dit opzicht herinnert 1) . ‘Ook bij Soera Rana’, aldus de
hoogleeraar op blz. 83 van zijn boekje, ‘brengt iedere dichterlijke stof, elk poëtisch
motief van zelf zijn rhythme en den bouw van het geheel mede’. Ook dit wordt met
een reeks oordeelkundig gekozen citaten aangetoond, die wel in staat zullen blijken
den lezer de waardevolle kern van Soera Rana's poëzie te leeren kennen 2) . Ons
kort bestek laat helaas niet toe hier uitvoeriger bij stil te staan. Dat Dr. Kalff een ruim
aantal bladzijden van zijn geschrift aan den dichter als vertaler wijden zou viel
te verwachten.
1) Om misverstand te voorkomen: deze laatste opmerking is van mij, niet van Prof. K. - v.E.
2) Niet zeer gelukkig acht ik de keuze van het op blz. 75 afgedrukt gedicht ‘Whight’. ‘Een kleurige
aquarel’ noemt Dr. K. dit vers, en men kan dit met hem eens zijn zonder nochtans dit gedicht
een bizonder goed specimen te achten van beschrijvingskunst.
Als een droom, als een droom, als een zonnige droom,
Maar te haastig den sluimer ontvlogen,
Rijzen grijswitte rotsen aan blauwigen zoom
In het tintelend licht voor mijn oogen.
't Heeft mij altijd willen toeschijnen, dat deze Hollandsche Duinzang-achtige huppelgang met
't driemaal herhaald ‘als een droom’ in den aanvangsregel alles eerder suggereert dan wat
de dichter bedoeld moet hebben: een bezonken, rustige stemming-weêrgave.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

155
Hij begint, wij stipten 't reeds aan, met eenige interessante opmerkingen over het
vertalen in 't algemeen, waarbij de overzetters meer dan één weg kunnen gaan.
Men kan trachten den oorspronkelijken schrijver op den voet te volgen (als b.v.
Vondel deed in zijn overzettingen van Grieksche treurspelen), men kan ook
nationaliseeren, transponeeren in de eigen nationale sfeer (Hooft's Warenar!). Wat
de vertalers betreft in de eeuw waarin Soera Rana optrad - Kalff herinnert aan 't
gemak waarmee v. Lennep en ten Kate verzen maakten, ook als vertalers; een
gemak dat hun noodlottig werd. Een belangrijk verschijnsel bij vele, vooral oudere,
vertalers is het onvermogen om met tijdelijke verloochening der eigen persoonlijkheid
HET WOORDENBOEK DER NEDERLANDSCHE TAAL
zich te verplaatsen in eens anders geest en werk. Da Costa trachtte in zijn vertaling
van Byron's Caïn ‘den verderfelijken invloed dier schoonheid zooveel mogelijk te
keeren’ (92). Zoowel door invoegen als door weglaten kan een vertaler de eigen
persoonlijkheid openbaren; een bijna vermakelijk voorbeeld daarvan toont Kalff bij
de Genestet in diens ‘vertaling’ van Heine's Schlachtfeld bei Hastings, waarin een
couplet, dat de hollandsche dominee te kras oordeelde, eenvoudig door streepjes
werd vervangen. Soera Rana stelde als vertaler zich hoogere eischen. Van zich
zelven sprekend zegt hij in de inleiding tot zijn overzetting van de Idylls of the King:
‘Trachtende zoo diep hem mogelijk was in de bedoeling des dichters door te dringen
en die met alle getrouwheid weêr te geven, heeft hij zich niet minder inspanning
getroost om ook de taalmuziek dezer “idyllen” te transponeeren’. - Door dezen
stelregel heeft Soera Rana zich bijna steeds laten leiden. Zijn vertaling van de Idylls
verdient, zegt Dr. Kalft, een plaats onder het beste van dien aard wat wij in onze
Nederlandsche literatuur bezitten, van Vondel en Hooft's vertalingen af tot van
Deyssel's Akedysseril toe (113).
In het hoofdstuk waarin de schr. Esser's houding tegenover de jongeren behandelt
krijgen wij, met enkele trekken geschetst, een kijkje op 't literaire Holland dier dagen,
toen een nieuw geslacht ter baan kwam. Jacques Perk verscheen in Nederland,
Ned. Spectator en Tijdspiegel. In De Amsterdammer, onder leiding
van den talentvollen frondeur De Koo, werd de poëzie der ouderen, met name die
van Beets, fel aangevallen. De Nieuwe Gids verscheen. Beets van zijn kant
kon geen vrede hebben met wat hij 't ‘kunstvaardig poëtasteren’ der jongeren
noemde. Maar ook Huet en Multatuli lieten zich, zij 't slechts in brieven, met geringe
waardeering over de nieuwlichters uit. Huet vond in De Lantaren meer geest
dan in De Nieuwe Gids. De Lantaren had tot nu toe als 't blad gegolden dat
oud en jong trachtte te vereenigen. Maar de Lantaren-jongeren toonden zich voor
't nieuwe al even ontoegankelijk als 't oudere geslacht. Hoe moest 't dan Esser gaan,
aan 't oude zóó gehecht? Het gedicht waarin hij een aanval op Beets tracht te keeren
(‘Zeker jong Holland spreekt’) noemt Klaff pleidooi voor een verloren zaak. Toch,
ook van dit standpunt kan men erkennen ‘dat de verontwaardiging ook hier gloed
heeft bijgezet aan Soera Rana's verzen; dat er in die verzen een vaart zit en een
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

kracht die ze vrij wat hooger doen staan dan de poëzie welke zij verdedigen’ (125).
In vele gedichten teekent Esser protest aan tegen de hedendaagsche schoon-
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

156
heidsleer ‘die geen wet, geen richtsnoer, tucht noch regel’ erkent. Ook wie in veel
hier niet met Esser meegaat zal toch, met Kalff, de waarde moeten erkennen van
een gedicht als Aan Hollands Taal:
Gij Schoone en Lieflijke! zoo forsch, zoo teêr,
Zoo gracelijk sterk als 't lenig-harde staal;
Gij, die in 't rijk des geestes immer meer
Mijn hart bezat, zoolang ik adem haal
Bezitten zult, mijn eerste liefde waart -
Met smartelijken toorn zie ik het aan,
Hoe, niet onnoozlen, toorn noch smarte waard,
Maar zij die zelf zich aadlen in hun waan,
Halfgoden, door verdwaasden aangebeên,
Elkandren uitbazuinend als heraut,
De handen schennen aan uw lelie-leên!
Men ziet ook hier: er spreekt exclusivisme uit Esser's houding; hij ging slechts te
rade met eigen smaak en persoonlijke neigingen; hij streefde niet naar begrijpen
en verklaren (128). Zeer juist in dit verband schijnt mij K.'s opmerking, dat Esser
zich te weinig rekenschap gaf, of bv. de overheersching van het metrum door het
rhythme ook kon samenhangen met een andere opvatting van de poëzie, en deze
op haar beurt met een sterker ontroerbaarheid der gemoederen. Esser was nu
eenmaal een man wiens zieleleven was ingesteld op een anderen tijd. Hij had, zegt
Kalff, te veel karakter en fierheid om zich ook maar eenigszins te plooien naar
heerschende richtingen, die van de zijne afweken. Daardoor heeft hij nooit den
invloed uitgeoefend, die hem, krachtens zijn gaven, toekwam. Men liet hem ‘in zijn
zelfgezochte eenzaamheid’. Intusschen ‘de wisselingen van den smaak ook in de
literatuur zijn snel’. Zullen voor Esser's godsdienstige en zedelijke kunst de
tijdsomstandigheden eens ten gunste keeren? Prof. Kalff ziet eenige teekenen in
die richting. Hoe 't ook zij - wij, die deze kunst voor een deel van nabij hebben zien
worden en het beste er van bewonderen en liefhebben, wij zijn den Leidschen
hoogleeraar van harte dankbaar voor zijn geschrift, dat de persoonlijkheid en het
werk van Soera Rana in ruimer kring bedoelt te leeren kennen en waardeeren.
G.v.E.
Romans en novellen
Koning Adam, door Kees van Bruggen. - (Amsterdam, Maatschappij
voor Goede en Goedkoope Lectuur. 1921).
Wel definitief heeft voor het tegenwoordig geslacht een idyllische herschepping van
de paradijsmythe afgedaan. De moderne mensch, indien hij toe mocht komen aan
de riskante bespiegelingen omtrent zijn oorsprong - bezitten wij nog zooveel honger
naar een zorgvuldigen stamboom? - beseft te zeer zijn ‘menschelijk’ tekort, dan dat
hij de smakeloosheid zou hebben zich een onschuldig verleden toe te dichten,
waaraan het onredelijk verbond van slang en vrouw een smadelijk einde deed
geworden.
Adam en Eva, een kommervolle lichamelijkheid, studie-materiaal uit een
besjes-huis, schuwoogig, àchter hun blik een door het-hen-omringende verslagen
geest-begin, zóó beeldde de expressionist Max Beckmann, anno 1917, het eerste
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

mensche-paar in ets en olieverfschildering. Van Bruggen, daarentegen, hanteert,
naar zijn aard, de satyre. Zijn opzet is kinderlijk-uitbundig; geleidelijk verstrakken
de lijnen, doch in die mate - en dit is, dunkt me, een ongeöorloofde concessie, die
de schrijver van zijn onderwerp bedong - dat het vertelsel als geheel beschouwd
min of meer een huwelijks-bespotting werd en niet, volgens den naspeurbaren opzet:
satyre op den ganschen mensch.
Naar den inhoud zijner verhalen is Kees van Bruggen een zeer onhollandsch
auteur. Zijn roman, die een menschelijke vergissing bleek, daargelaten, beweegt
zich zijn fantasie in een gelijksoortige richting als de wereld-litteratuur. Men moet
dit niet geringschatten: het is een minder groote verdienste thans een
degelijk-naturalistischen familieroman te schrijven dan een, wel eens rhetorisch, nu
en dan te vluchtig vertelsel, waaraan de moderne mentaliteit in al haar (vage)
gecompliceerdheid ten grondslag ligt. Er is een zekere bekoring gelegen in de
vervolmaking van een uitgeschreven genre; de sprong in het duister naar een nieuwe
techniek - om mij kortheidshalve bij het concrete te bepalen - blijft steeds een
hachelijke onderneming! Van Bruggen, in dit geval, waagt dien sprong weliswaar
niet bewust, doch hij (van den anderen kant) vangt den huidigen geest in den
brekenden vorm-van-gisteren, en het compromis, want dit is het ten slotte, dat hieruit
ontstaat, heeft zonder eenigen twijfel zijn litterair bestaansrecht - onze gansche
cultuur bewoont de wankele ‘paleizen’ eener overgangsperiode - bewezen.
De sterkste zijde van 's schrijvers talent - zoogezegd - is zijn satyre. Meer malen
redde zij een zwakke plek, b.v. de laatste pagina's van ‘Als ge niet... dan’. Ook hier,
waar haar grimmigheid minder fanatiek naar voren treedt als in zijn overig werk,
houdt zij menig te ‘gretig’ geschilderd tafreel in evenwicht.
Het verhaal van den eersten mensch, gelijk van Bruggen het geeft, is door
parmantige anachronismen aan een zoetelijke herders-romantiek ontkomen. Hij
doet afstand van alle tragiek, welke juist Beckmann (en stellig even grimmig!)
inspireerde. Hij maakt ‘Koning Adam’ tot nood-
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

157
lots-drager, noch tot noodlots-geslagene; ook Eva, ‘de moeder aller levenden’, niet:
zij is beminde bruid, afgesloofde huisvrouw, ten leste gezellige, haar kleinkinderen
verwennende oma. Geen listige slang noodt tot een bete van het kennis-ooft, geen
‘engel met vlammend zwaard’ verdrijft hen uit het paradijs; het geschiedt alles
‘vanzelf’, zooals ‘vanzelf’ vele dingen in den kringloop der jaren wisselen, al schrijven
wij over dien weemoed geen smartverzen meer!
Spottend heeft van Bruggen het paradijs-verhaal gerationaliseerd en, inderdaad,
het verloor geheel zijn naïeve bekoring, maar het won een andere: eerlijkheid om
haarszelfswil. En wie zich beklagen mocht - des ondanks - om deze wending van
den Poëzie (met een hoofdletter) sparenden, menschelijken geest, bedenke: beter
een half ei dan een leege dop.
Het zal den schrijver overigens wellicht verbazen dat aan zijn boek een zoo
‘verheugend’ ethische strekking wordt toegeschreven; indien het hem ergert, hij
wete dat ook den satyriker ‘de kostelijke ironieën des levens’ niet ontgaan.
* * *
Wat woordkunst betreft is dit vertelsel rijker dan ‘Zondvloed’, doch vooral in het
laatste gedeelte (XLI e.v.) heeft het plastisch vermogen van zijn verhaaltrant bij
dezen rijkdom ingeboet. Hoofdstuk XLVIII, dat reeds door zijn lengte buiten het
kader der andere valt, spant in dit opzicht de kroon. Bovendien komt op vele plaatsen
het verstandelijk arrangement der ‘verbeelding’ te zien, een fout, welke voor van
Bruggen niet zonder beteekenis kan zijn, daar zij eenigermate in de lijn ligt van zijn
temperament dat - o die Engelsch-sentimenteele fragmentjes! - ‘gevoel’ en ‘verstand’
als twee onevenredige waarden schijnt te erkennen. (Men denke aan de twee
hoofdfiguren uit ‘Een Goed Huwelijk’: Judith Odoorn en Jozef Wesling). Terwijl
nergens zeker meer dan in het ‘fantastisch’ verhaal het bedachte dient te worden
vermeden; en juist in dit genre bezit van Bruggen een voor de gezichtswijdte onzer
litteratuur zoo verblijdende vaardigheid.
ROEL HOUWINK.
Een uit velen, door Marie Gijsen. - (Rotterdam, W.L. en J. Brusse's
Uitgevers-Maatschappij).
Van de buitenste rimpelingen der groote wereldbewogenheid, van het mobilisatie-leed
in ons zuidelijk Holland, geeft dit grootdeels in Brabantsch dialect geschreven verhaal
een zuiver en vaak ontroerend beeld. Het schetst het verkommeren en langzaam
ten gronde gaan van het gezin van den arbeider Rinus, wiens vrouw, tijdens zijn
gemobiliseerd-zijn in huis en hof het bovenmenschelijk zware werk van twee tracht
te verrichten en met heldenmoed wat haar lief is tegen den kwaden moedwil van
het lot verdedigt. Tot de overmacht haar breekt. De langzame verwording van wat
ons eerst in een teeder, haast idealistisch licht als zoo lieflijk bloeiende werd getoond
is wel heel navrant, en zoo onze kritische nuchterheid soms twijfelend vragen wil
of 't dan heusch zóó erg moest loopen, of daar niet voor dergelijke gevallen een
reddende hand aanwezig was... dan is er immer iets in de simpele strakheid, in den
zuiveren eenvoud van het verhaal dat deze vragen smoort en ons van de
geloofwaardigheid niet alleen, maar ook van de noodwendigheid van dit gebeuren
verzekert.
Na wat ik eerder van haar las, het niet onzuivere, doch weinig belangrijke ‘Hooger
op’, werd mij dit boekje van Marie Gijsen een lieve verrassing.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

MARIE SCHMITZ.
Hermelijntje, door Hélène Swarth. - (Veen's Gele Bibliotheek. -
Amsterdam, L.J. Veen 1921).
Acht kleine novellen. Als gewone ontspanningslectuur zonder eenige litteraire
pretentie zouden ze er misschien mee door kunnen, maar wij hebben hier het proza
voor ons van onze groote dichteres Hélène Swarth, van haar, die men ‘het zingende
hart van Holland’ heeft genoemd, en dat snijdt u door de ziel. Met ‘Hermelijntje’
timmert Mevr. Swarth niet hoog. Men is geneigd die vlakke, onnatuurlijke
geschiedenisjes onderling te verwarren, en van hoe goeden wil ook, wij kunnen al
die sentimenteele meisjes, die Stella's en Rita's en Elsa's, niet aanvaarden als
levende vrouwen van vleesch en bloed. Stroopoppen zijn het, pratende kapstokken,
meer niet. Zelfs haar namen zijn gewild, zijn niet echt; die heeft de schrijfster op
een achtermiddag bedacht en toen heeft ze meteen al haar heldinnen gedoopt;
maar daarom heeten ze niet zoo. Wat Hélène Swarth ons gelieft te vertellen moeten
we maar gelooven - beléven doen we het niet.
Neem het eerste verhaal, Hermelijntje.
Hermelijntje is een jonge vrouw die zich in een opwelling van groot medelijden
gegeven heeft aan een man, die dreigde ten onder te gaan door melancholie, om
hem te redden van zelfmoord. Het heeft niet mogen baten, de zwakke man heeft
toch zelfmoord gepleegd.
Wij zien voor ons een kwijnend, bloedarmoedig jong meisje, dat moe en verveeld
op een sofa ligt en op een tafeltje dat ‘altaartje’ heet wierook brandt voor het portret
van een gestorven tante, door haar ‘Moesje’ genoemd. Het is erg treurig met haar
gesteld, zij eet niet meer, drinkt niet meer
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

158
en gaat alleen uit om bloemen voor haar ‘altaartje’ te koopen. Het eindigt natuurlijk
met flauw vallen.
Van de vele vriendinnen (theosofe, spiritiste, meisje dat aan goede werken doet
- daar is van alles bij), die als zoovele tooneeldames binnenkomen om raad te geven
aan de melancholieke, interessante Hermelijntje, zullen wij maar niet te veel zeggen.
De onzin die het meisje zelve voor het ‘altaartje’ uitkraamt, is ook wel heel erg.
‘Och mijn lieve heilige, als je wist’ enz., en dan volgen visioenen en
visioengesprekjes met tante, wie zij vertelt dat het Hermelijntje bevlekt is en die haar
vertelt dat Philip (de zelfmoordenaar) niet bij haar in den Hemel is, omdat hij de
zwarte zonde tegen den Heiligen Geest bedreven heeft. De jaren gaan voorbij.
Hermelijntje weet zich te verheffen boven haar tragisch lot; zij wordt verpleegster,
leeft een lang opofferend leven, en sterft ten slotte in hoogen ouderdom na een
nuttig bestaan, terwijl ze de onvergetelijke stem van de tante hoort zeggen: ‘Nu is
het genoeg, nu kom ik je halen’.
Welk een innerlijke tragiek in dit gebeuren: het vergeefsch gebrachte offer, het
bevlekte Hermelijntje, het mooie leven vol opoffering, tot het genoeg is en de trouwe
ziel, die veel heeft liefgehad, wordt weggeroepen.
Het wordt ons vertéld, beléven doen wij het niet. Slechts mooie zinnen en holle
klanken; zelfs het voorbijgaan van al die jaren wordt niet tot werkelijkheid; het
stervende oude Hermelijntje is nog het huilerige jonge meisje, dat wierook brandde
voor tante's portret.
In het tweede verhaal ‘Stella's roman’ kunnen wij sympathie voelen voor het jonge
meisje dat, teleurgesteld in haar eerste liefde, de doorstane smart neerschrijft en
er een ‘mooi boekje’ van maakt. Maar ook hier weer een onpleizierige ontknooping
en een banaal end goed al goed. Zeer spoedig reeds komt een jongmensch met
blond haar en blauwe oogen ten tooneele in de gedaante van een uitgever, die met
een voorkomende vriendelijkheid, bij uitgevers ongewoon, Stella vertaalwerk aan
komt bieden. De toestand knapt er direct flink van op, de drukkende financieele
zorgen worden verlicht door het honorarium en na eenig heen en weer zeuren over
het ‘boekje’ wordt de lijdende Stella zich der buitenwereld weder bewust. Als de
uitgever weggaat ruikt het in de kamer ‘zoo zoet naar sigaretten en een zweem van
violegeur’. Spoedig reeds komt hij terug en worden Stella en dit jonge mensch een
gelukkig paar. ‘En Moeder wist dat zij haar kind zou moeten afstaan: 't zou stil zijn
voor haar en voor vader, maar het kind had geluk verdiend en zij zou niet ver heen
gaan, maar in stad wonen met Louis’. Het beste is wel het derde verhaal, waarin
de hoofdpersoon een meisje, dat, trouw haar vader oppassende en haar verloofde
maar latende wachten omdat zij het haar plicht acht bij den ouden vader te blijven,
èn vader èn verloofde in drie maanden tijds verliest. Eenzaam treurende blijft zij
achter, ‘van pension naar pension sleept zij haar ontredderd leven voort’; bleek en
geduldig zal zij zoo verder leven, eene door het leven bitter teleurgestelde, voor wie
geen nieuwe verschieten zich zullen voordoen. Langzaam leert zij het zoo moeilijke
berusten. ‘In haar hart als een late herfstbloem ontlook de hoop op wederzien van
haar geliefden daarboven in het eeuwig land’.
Hier is men even uit de banale sfeer der zeurverhaaltjes in een beter wereld
verplaatst. In deze novelle is de karakter-uitbeelding ook beter; dit verhaaltje is
logisch opgebouwd, het verloop is natuurlijk, het slot kan bevredigen. In Hermelijntje
is de taal soms heel leelijk. De beelden zijn niet alleen verre van oorspronkelijk, zij
zijn ook veelal verkeerd. Over een tram: ‘in de volgepakte lange doos vond zij nog
plaats’. ‘Een vijver waar de zwanen op dreven als vroege sneeuw’ 1) . ‘Dagboek-innige
brieven schreef zij’. Op blz. 77 lezen wij: ‘en zij waande haar hart voor altijd
1) Rustig op de gladde vijver, zwemmen zilverreine zwanen. Verzen, van Kampen & Zoon.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

uitgedoofd’. Maar op blz. 83 is het: ‘zoodra het haar bewust werd vermaande zij
streng haar hart dat weer wilde ontluiken’.
Vreemde voorstelling van een hart. Uitdooven, ontluiken, nu een vuur, dan een
bloem.
Ik lees in den bundel ‘Poëzie’ van Hélène Swarth:
Tranen
O laat mij in koele zode
Verbergen mijn aangezicht
En beweenen mijn jonge doode
Die onder de rozen ligt.
O laat mij weenen, weenen!
Ik schaam mij de tranen niet,
Die regen en dauw verleenen
Aan de passiebloem van mijn lied.
Ik weet wel, mijn klagende wijzen
Beklagen de wijzen niet;
Maar ik zing ook geen zang voor de wijzen,
Maar voor hem die me alleenig liet.
Zie, 't is al wat mij rest op aarde:
Dat plekje gewijde grond
En de erinnering die ik bewaarde,
Zoo jong, zoo rein, zoo blond.
O laat mij weenen, weenen
En zingen mijn eenzaam lied!
't Is al voor dien eenen, dien eenen ...
En die eene, die weet het niet.
Men zou willen vragen: Geef ons alleen van uwe prachtige verzen, Mevrouw Swarth,
van uwe wee-
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

159
moedige, zoet-vloeiende verzen, die ons spreken van eeuwige liefde en eeuwig
leed. Een boek als ‘Hermelijntje’, houd dat in uwe portefeuille; dat kan ons alleen
schrijnen en hinderen; dat is jammer van u, onze Nederlandsche dichteres bij de
gratie Gods.
A. VAN HAERSOLTE-
VAN HOLTHE TOT ECHTEN.
Wat verschijnen zal.
Voor kort zag in het maandschrift ‘De Stem’ een artikel het licht van Madeleine
Böhtlingk,
schrijfster van ‘Astrid’, over den franschen auteur Charles Louis Philippe. In verband
met een der romans van Philippe: Bubu de Montparnasse, ‘Philippe's
misschien schoonste werk’, schreef Mej. Böhtlingk o.a.:
‘Zooals Bubu de souteneur leeft, zooals Berthe, de kleine cocotte leeft,
zoo ziet Philippe het leven. In al zijn boeken herleeft eenzelfde wereld,
die dezelfde verleiding verduistert, die hetzelfde verlangen doorvlamt: de
verleiding der zinlijkheid en het verlangen naar een volkomen,
bovenaardsche zuiverheid. Al zijn boeken kennen dezelfde razernijen,
dezelfde extasen. Philippe is Bubu, is Berthe Méthénier, hij is Crocquignol,
is het zachte naaistertje, dat zich verleiden laat!
‘Maar hij ziet deze menschen zooals men kinderen ziet, onschuldig en
toch in zekeren zin verantwoordelijk terzelfdertijd. Wij hebben kinderen
lief ondanks hun fouten; slechts voor zoover we die zelve niet overwonnen
hebben, ontsteken we in toorn over hen. Daar is in “Bubu de
Montparnasse” toorn noch sarkasme, enkel liefde. Het is omdat Philippe
zijn zwakten overwon, dat hij deze menschen als kinderen vermocht te
zien. In dit werk doorbrak de volle stroom zijner liefde het dor ascetisme
en stortte zich uit over de menschheid’.
‘Bubu-van-Montparnasse’ zal dezer dagen bij de Hollandia-Drukkerij te
Baarn verschijnen in een vertaling en met een inleiding van Gerard van Eckeren.
Een illustratieve band voor het boek werd ontworpen door Jan Sluyters.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Letterkundig leven uit de october-tijdschriften
De Stem.
Van Willem de Mérode een reeks Sonnetten, ditmaal van aardsche liefde en
aardsche heerlijkheid. Mooie stijgingen; helaas ook plotse inzinkingen. Hier twee
regels om een dag lang gelukkig meê te zijn:
Alle avonds fluit bij dat kleine huisje ginder
Een jongen de vermoeide wereld stil.
Een der jongere Vlamingen, aan den greep van den moordenden krijg ontsnapt, is
Franz de Backer (de Gulden Winckel-lezers krijgen hem de volgende maand in onze
kolommen over Shaw). Hij geeft hier 't eerste stuk van een novelle: Het Dochterken
van Rubens: een arm kleermakersgezin dat, in 't bezit van een oud schilderij, dit
plotseling ontdekt ziet als een kunstwerk van den grooten meester. - J. de Gruyter
vervolgt zijn studie over Emily Bronte, de geniale zuster van de bekendere, talentvolle
Charlotte. Emily's ‘Wuthering Heights’ is veel minder populair geworden dan b.v.
Charlotte's ‘Jane Eyre’, en toch, hoeveel belangrijker dat eerste. Het domineesgezin
der Bronte's woonde op de ‘moors’ van Yorkshire, en Emily, een eenzelvig, sterk
karakter, had een groote liefde voor die wijde en eenzame uitgestrektheden van
boomloos heideland, waar de sneeuw lang bleef liggen en bijtende winden gierden;
maar dat zich zomers tooide met het jonge groen van varen en mos. De bewoners
van deze streek: koppig en onafhankelijk, diep in hun genegenheden, maar die tot
weinigen beperkend; ook vol wraakzucht, soms van generatie op generatie. Dit alles
moet van invloed zijn geweest op Emily als schrijfster, maar verklaart het tot stand
komen van haar grootsche schepping toch allerminst. Diepere invloeden waren
werkzaam, mystische krachten, zooals altijd bij het genie. Want directe
menschenkennis had Emily maar zeer weinig. Haar zuster Charlotte getuigde
dienaangaande:
‘Ik moet bekennen, dat zij nauwlijks meer praktische kennis van de
bevolking, waaronder zij leefde, had, dan een non heeft van het landvolk
dat langs het kloosterhek gaat. Mijn zuster's natuur deed haar niet het
gezelschap van anderen zoeken: de omstandigheden versterkten haar
neiging tot afzondering; behalve om naar de kerk te gaan of een wandeling
over de heuvels te doen, kwam zij zelden den drempel van haar huis
over. Ofschoon zij steeds welwillend gestemd was tegenover de menschen
om haar heen, zocht zij nooit - en had ook heel weinig - omgang met hen;
en toch kende zij hen, kende hun manieren, hun taal en hun
familiegeschiedenis; zij kon met belangstelling over hen hooren vertellen
en ook met vermelding van de meest intieme bizonderheden over hen
spreken; maar met hen wisselde zij nauwelijks een woord. Een gevolg
daarvan was dat, wat haar geest van de werkelijkheid hen betreffend
opgevangen had, zich te zeer bepaalde tot die tragische en
schrikwekkende trekken of
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

160
gebeurtenissen, waarvan elke ruwe en achterlijke streek de donkere
herinneringen bewaart. Hare verbeelding, die van een meer somberen
dan zonnigen aard was - meer machtig dan speelziek - vond in zulke
trekken het materiaal, waaruit zij scheppingen als Heathcliffe, als Hindley
Earnshaw, als Catherine opbouwde. Deze wezens gevormd hebbend,
wist zij niet, wat zij gedaan had. Als de redakteur, die het manuscript ter
beoordeeling kreeg, rilde onder de gruwelijke werking van naturen zoo
meedoogenloos en onverzoenlijk; als men klaagde dat het luisteren alleen
naar zekere aangrijpende tooneelen 's nachts den slaap uitbande en
overdag den innerlijken vrede verstoorde, dan verwonderde Emily zich
over de bedoeling dier opmerkingen en verdacht den klager van affektatie’.
Charlotte vergeleken met Emily:
Charlotte beklaagt zich meer dan eens over den geringen voorraad
harer ervaringen; de gebeurtenissen van Wuthering Heights daarentegen
staan zoover buiten de ervaringen van een jonge vrouw als Emily Bronte,
die de pastorie van Haworth bijna niet verlaten heeft, dat het verband zoo
goed als geheel aan onze waarneming ontsnapt. Charlotte Bronte heeft
gezocht in haar omgeving en haar herinneringen en wel eens in haar
lektuur, en heeft daaruit gekozen die menschen en die
mensch-eigenaardigheden, belangrijk genoeg naar hare meening om ze
in hare romans optenemen, en zij heeft er angstvallig naar gestreefd hare
dus gekozen en gevormde figuren in die toestanden te plaatsen, hun die
lotgevallen toe te deelen, die een goed aaneensluitend geheel in
overeenstemming met den aard hunner karakters zouden geven. Men
voelt de moeite, die het haar gekost heeft; men ontdekt dat zij niet altijd
geslaagd is. Hier niets of schijnbaar niets van dit alles. Het is of deze
gigantenwereld, deze wereld van onaardsche wezens en meer dan
menschelijke hartstochten zóó in de verbeelding van Emily opgerezen is
en zij geen keuze gehad heeft - noch in haar figuren noch in hun
lotgevallen. Niet zonder grond heeft Swinburne dit boek met King Lear
durven vergelijken.
‘Wuthering Heights’ is een boek, een wereld van primitieve instinkten, van liefde
en haat; van alle eigenschappen der menschelijke natuur in hun diepste, meest
onuitroeibare, meest violente vormen. De hoofdpersoon Heathcliff zou evengoed
drie honderd, ja drie duizend jaar geleden hebben kunnen leven; er zit zelfs geen
vernis van godsdienst of beschaving op. Is hij krankzinnig, is hij een vampier, is hij
een mensch of een duivel, vragen zich af wie onder zijn noodlottigen invloed geraken.
Door citaten tracht de heer de Gruyter zijn lezers een indruk te geven van dit
merkwaardige boek.
De Gids
D.Th. Jaarsma geeft de eerste hoofdstukken van een roman ‘Ontwaken’. Er is veel
Pallietersche en bijbelsche lyriek in deze verheerlijking van 't schoone platteland
van Friesland. Evenals Pallieter zijn Jaarsma's (Friesche) boeren minstens een paar
duim grooter dan gewone stervelingen. De schrijver streeft hier blijkbaar naar een
wat breederen stijl dan die van de meeste verhalen welke de tijdschriften vullen.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Kleinere proza-bijdragen leveren Arthur van Schendel en H. van Raalte-Simons.
Dr. J. Veth geeft Aanteekeningen bij Hulzinga's artikel over het rapport der
Museum-commissie; R.N. Roland Holst een beschouwing over Aesthetisch
Intellectualisme. Dr. W.G.C. Byvanck kondigt een nieuwe Shakespeare-uitgaaf aan.
Wie zal de edities tellen welke er van Shakespeare's werken verschenen zijn. Maar
aan alle deze ligt de uitgave van 1623 ten grondslag, de groote editie in folio, de
Shakespeare-Bijbel. Deze nu is al lang verouderd gebleken. Shakespeare heeft
niet zelf zijn oog over de bladzijden kunnen laten gaan; het is gebleken dat voor die
uitgave een reeks theaterboekjes uit Shakespeare's tijd eenvoudig is nagedrukt. Ze
werden aanleiding tot vele vragen en navorschingen, maar er bleef veel stof en
duisternis. Helderheid bracht eerst sedert enkele jaren het scherpzinnig talent van
Mr. A.W. Pollard, een der geestelijke vaders van de nieuwe Shakespeare-uitgave.
Naast hem moet John Dover Wilson worden genoemd met zijn opstellen in het
Engelsch bibliographlsch tijdschrift The Library. Thans is men zoover, dat we
‘de oude uitgaaf de baas zijn’ en wij aan een nieuwe mogen denken.
Denken!
Want wij hebben haar nog niet. Het zal zelfs nog lang duren eer wij haar
bezitten. Eerst maar tevreden zijn met wat wij vast krijgen, de goede
bedoeling!
We zouden ons een tekst van Shakespeare kunnen verbeelden met
verschillende kleuren gedrukt, zooals men het wel heeft gedaan voor den
tekst van het Oude Testament, zwart en rood, om de verschillende
bronnen te onderscheiden.
Tot zoo'n bonten Shakespeare is men echter niet overgegaan. Het zou
een onbegonnen werk zijn geweest, en het Engelsche conservatisme
verzet zich tegen zoo'n nieuwheid van onderneming. Wat gaven dan de
beide uitgevers, Sir Arthur Quiller Couch en John Dover Wilson in hun
nieuwe Cambridge-editie?
Zij dachten er aan, in handig formaat, elk drama een deeltje, en in
nieuwere schrijfwijs, een tekst van Shakespeare te presenteeren, waarop
men kon vertrouwen, met de interpunctie als denkelijk de dichter zelf heeft
gewild. Geen noten tot verduidelijking zijn onder aan de bladzijde gedrukt,
alleen zijn de tooneelaanwijzingen uitvoerig opgegeven, zoo dat men bij
de lectuur de opvoering voor zich zal zien. Verouderde woorden en
gebruiken zijn in het glossaar aan het eind verklaard, terwijl er inleidingen
zijn over den aard en den datum van het stuk, over de wijs van
tekstbehandeling en de theater-geschiedenis.
Nog komen de noten in aanmerking die, dadelijk achter den tekst
geplaatst, een opvolgende reeks van aanteekeningen bevatten over de
moeilijkheden welke het werk van den dichter aanbiedt en de mogelijke
oplossingen. Hier vindt de man die Shakespeare's ontwikkeling wil nagaan
zijn gading. Vragen worden gesteld, soms beantwoord; beiden, vragen
en antwoorden, brengen ons den dichter nader; de vorm van de drama's
gaat leven. Het gesloten geheel van vroeger komt in onrust. Men ziet het
tooneelspel worden onder de handen van den dichter.
Voor een orthodox lezer van Shakespeare wordt het benauwend.
In de nieuwe uitgave (The works of Shakespeare, ed. by Sir Arthur Quiller Couch
and J. Dover Wilson, Cambridge 1921) zijn thans verschenen: I. The Tempest. II.
The two Gentlemen of Verona.
Naar aanleiding van een nieuw werk van René Gillouin: Une nouvelle philosophie
de l'histoire moderne et française. Les bases historiques et critiques d'une education
nationale, welk werk feitelijk een ‘introduction à l'oeuvre de M. Seillière’ is, schrijft
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Dr. J. Huizinga over dien Franschman die, in 1866 te Parijs geboren, in zijn
geschriften (over Gobineau en diens rassentheorie, over Nietzsche, over
l'Impérialisme démocratique etc) met vaste hand de problemen der moderne
beschaving aanvatte.
Dr. Jan Veth schrijft over ‘Een Vergeten Romanticus’ (den schilder Jan Tavenraat);
Mr. Aart v.d. Leeuw over den Dichter Bloem.
De Nieuwe Gids.
Henri van Booven's ‘De Wegen der Verbeelding’, waarvan hier het Twaalfde
Hoofdstuk wordt gegeven, blijkt volgens de dagbladen een veeldeelige roman te
worden, waarin 't probleem der opvoeding behandeld wordt. Henriëtte Mooy's frisch
‘Acht Dagen’ (Wieltocht) zal bij v. Dishoeck verschijnen met een Inleiding van L.
van Deyssel, net iemand om plezier te hebben in dit verhaal. De wereld, zegt Frits
van Raalte, heeft van oudsher belangstelling gehad voor ‘den vondeling’ in de
literatuur; in zijn opstel ‘Het Leelijke jonge Eendje’ doet hij er heel wat de revue
passeeren. - Van Dr. P.J. Enk vinden wij een artikel afgedrukt over ‘De Aesthetische
Interpretatie van Vergilius' Aeneis’. De Romeinsche literatuur is voor de Grieksche
altijd wat op den achtergrond gedrongen. Dr. Schwabe,
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

*10
in zijn Röm. Litt. Gesch. sprak zelfs van de ‘dumpfe Leblosigkeit, ja einschläfernde
Langweiligkeit eines grossen Teils der Aeneis’. Zeker kunnen de meeste Latijnsche
auteurs zonder diepgaande studie der Grieksche letterkunde niet begrepen worden,
maar den Romeinen alle originaliteit te ontzeggen getuigt van groote eenzijdigheid,
meent Dr. Enk.
In welken geest een Romeinsche dichter geïnterpreteerd dient te worden,
kan ons b.v. Warde Fowler's Gifford lezing ‘Religious feeling in the poems
of Virgil’ leeren of beter nog zijn pas verschenen studie ‘Aeneas at the
Site of Rome’.
Dr. K.H.E. de Jong schrijft over J.B. Morinus (een scherpzinnig voorvechter der
sterrewichelarij in de 17e eeuw) en Spinoza. Willem Kloos geeft Wijsgeerige
Stemmingen in dichtmaat.
Drieduizend en wel negenhonderd jaren
Geleden, leefde ik in 't Egyptisch Rijk,
En dát 's de reden, dat 'k met diep-in klare
Gerustheid naar dit Hollandsch leven kijk.
De menschen zijn zich overal gelijk:
Zij werken, droomen, babblen, vechten, paren,
Maar 't zaligst, wie, niets willend, zacht blijft staren
Naar 't rijzend Zijnsvisioen, oneindelijk.
Gij lacht? Ei, menschen, 'k weet het rotsvast: gij
Verbeeldt ge u waarlijk, dat in 't vrouwlijk ei
Uw geest zich schiep, totdat het pijnlijk baren
Van uwe Moeder hem omhoog deed varen
In 't klare licht, waarin gij thans moogt staan?
Meent ge inderdaad, dat er niets is dan Waan?
Lijkt alles waan - 't is ‘afschijning van 't Grondlooslichtende op dees aardsche misten’,
zooals Kloos dan in 't volgend gedicht verder oreert.
J de Marees van Swinderen brengt ons in aanraking met Walter Paters
Verbeeldingen, een schrijver wiens overtuiging 't was: ‘that the end of life is not
action but comtemplation’. In ‘Marius the Epicurean’ worden ‘alle indrukken gewogen
bij hun ontvangst’ en tot schoonheid gekristalliseerd. Schoonheid, leed, dood - zij
zijn het predomineerende in Paters werk.
Noemen wij voorts een historisch tooneelspel van M. Wagenvoort en Verzen van
Hélène Swarth, P.C. Boutens en Hein Boeken.
De Hollandsche Revue.
Nu ik dit tijdschrift onder de nieuwe redactie eenigen tijd geregeld onder oogen heb
gehad, moet ik zeggen: er is wel meer leven en meer verscheidenheid in de
kolommen gekomen. Onder ‘Belangrijke Onderwerpen’ treffen we een geïllustreerd
artikel aan over de Middelbare Technische School te Dordrecht, een over
Vogelbescherming en over de Vernielende Krachten van den Oorlog. De
karakterschets is gewijd aan den teekenaar Menno van Meeteren Brouwer, die 10
jaar door Indië reisde en veel van het Indische leven geestig in beeld bracht (er zijn
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

vele reproducties bij 't artikel). De rubriek der ‘Onsterfelijken’ handelt over Dante en
over Napoleon in Egypte; de rubriek ‘Vaderlandsche Kunst’ over Kunstschatten
binnen den Haag. Als ‘Boek van de Maand’ wordt het laatste werk van Arthur van
Schendel besproken. Met de ‘Wybrands-rubrieken’, zullen we maar zeggen, kunnen
we ons nog steeds niet vereenigen: ‘Noordewind-critieken’ blazen noodwendig
éénzijdig altijd uit denzelfden hoek. En 't leven is nu eenmaal niet eenzijdig. Er is
iets kinderlijks in de meening van den heer Wybrands en zijn adepten (want hij
maakt onder de andere medewerkers reeds school), dat de waarheid kant en klaar
zou liggen juist in 't hoekje waar zij zitten. Ze vergeten dat de waarheid hier is, maar
ook daar, en overal, evenals de leugen. De waarheid is iets anders dan gesneden
koek. Alleen de héél grooten (als Jezus b.v. was) kunnen zich de luxe permitteeren
van eenzijdig te zijn. Wij gewonere stervelingen mengen onder iedere waarheid, al
zijn wij er nòg zoo van overtuigd, onherroepelijk altijd een flink percentage
onwaarheid en misverstand. Dat moest ons bescheidenheid leeren (‘halfheid,
slapheid’ hoor ik al!). Heusch, er zijn ook nog wel andere menschen dan de heer
Wybrands die niet blind zijn voor Couperus' ‘snobbisme’ en Querido's ‘ijdelheid’ etc.;
ze schrijven er alleen maar niet elke maand stukjes over. Gelooft de heer Wybrands
werkelijk dat hij niet ijdel is? Kom, kom! maar we nemen 't hem heusch niet àl te
kwalijk. Het ‘Liedje voor de Naamlooze Vennootschap De Meester & Co. (in letteren)’
(vermoedelijk niet van den heer W.) is intusschen wel aardig, behelst bovendien
wel eenige waarheid (eenige?! roept de heer Wybrands alweer uit); we nemen er
enkele coupletten van over tot stichting van Frans en Johan en Top en Jo.
‘Vrienden’, sprak Johan de Meester
Pittig krauwend in zijn baard,
‘Is nu heusch die... och, hoe heet ie?...
Wybrands?... onzen hoon wel waard?’ - -
Allen rimpelden het voorhoofd
In den uitgelezen kring
Die, zooals was voorgeschreven,
Aan des meester's lippen hing.
‘Ik zou zeggen’, sprak Frans Coenen
(Als beheerder van den hoon)
‘Laat mij dien in 't zaad geschoten
Nabloei-Multatuli-boon -
'k Zal z'n ranken overgieten
Met gecondenseerd venijn!’ -
‘Laat mij’, sprak Johan de Meester,
‘U bij voorbaat dankbaar zijn’.
‘Toch’ - aldus de grijze meester -
Zijn we hiermee niet gered
Als het stuifmeel van die boonen
Ergens anders vruchten zet.
Want in 't rijk, dat wij beheerschen,
Onbeperkt, sinds veertig jaar,
In den moestuin onzer lettren
Zijn wij anders - - de sigáár!’
‘Inderdaad’, zei tante Top toen -
Tante Top van vóór de poort -
‘'k Onderschrijf zooals gewoonlijk
Dit Johannes' laatste woord -
Was hij ons niet steeds een leidsman
Langs de litéraire lijn?...
Bovendien wensch ik voorloopig
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Tòp - en géén sigáár te zijn!’
't Werd toen stil, wijl allen peinsden
Over 't stuivend boonenzaad - -
‘Vóór je 't weet’, zei oome Netscher,
‘Staan we allemaal op straat!’
Jo van Ammers - troetelkindje
Van d'r ouwen oom Johan:
Hoe heeft oom haar niet geholpen! -
Werd er zenuwachtig van.
Dan verschijnt Cornelis Paradijs aan de deur en verkondigt den aldus knus bijeen
zijnden dames en heeren dat 't hun tijd is om heen te gaan.
‘Heengaan?’ sprak de meester ‘nimmer!’
‘Dank je wel!’, zei tante Top.
‘k ben een God...’ - oom Kloos werd wakker,
Deed er óók een schepje op -
‘Stil nou, man’, kwam tante Jeanne,
‘Niemand twijfelt daar toch aan?’
‘Als je mòt zoekt’, riep Frans Coenen
‘Pap dan ergens anders aan!’
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

161
Dostoïewsky, door zijn dochter beschreven 1)
DEN dertigsten October 1921 was het honderd jaar geleden dat Fedor Dostoïewsky
werd geboren. Meer dan door uiterlijke kenteekenen is dit feest gewijd door den
diepen, het Innerlijk rakenden invloed, dien de groote Russische schrijver oefent
op ons geslacht. Steun en houvast zoekt de mensch van onze bewogen dagen niet
meer bij de virtuozen van het woord of de begeesterden door de impressie, maar
bij de Persoonlijkheid die universaliteit van gaven en inzichten vereenigt met bittere
levenservaring en diepte van gemoed.
Toch komt met den cultus het debat, en Dostoïewsky wordt de prooi der
aanhangers van heterogene levensovertuigingen. Zoo groot en diep is deze
persoonlijkheid, dat ieder hem wil stellen in het centrum zijner wereldbeschouwing.
Wij vermelden dit feit omdat de biografie van Dostoïewsky's talentvolle dochter
Aimée, die onlangs in het Nederlandsch verschenen is, een belangrijk element vormt
in den strijd dier meeningen. Wij willen hieronder den algemeenen gedachtengang
omtrent den geestelijken oorsprong en cultureele plaats van Dostoïewsky, zooals
die ons uit dit boek geopenbaard werd, weergeven.
De eigenaardigheid der Russische literatuur ligt hierin, dat het jonge, Russische
volk, met zijn schoon en diep, maar nog inert psychisch leven, het vermogen heeft
gemist, om groote schrijvers voort te brengen, die ‘bloed van zijn bloed’ en ‘ziel van
zijn ziel’ zijn. De groote Russische schrijvers hebben allen contacten met het Westen
gehad, en zelfs Pouchkine, de nationale dichter bij uitnemendheid, gaf vertalingen
van West-Europeesche literatuur, en had zijn oogenblik, waarop hij uitriep: ‘De
Duivel heeft mij in Rusland doen geboren worden!’
Dit contact met het Westen kwam niet alleen voort uit geestelijke neiging, er kwam
iets anders bij: de stem van het bloed. Geen der groote Russische literatoren - op
een enkele uitzondering na - is van zuiver Russische afkomst, allen zijn ze geboren
uit internationale bloedmengingen. Leo Tolstoï stamt af van Duitsche kolonisten,
Pouchkine had Afrikaansch bloed, Lermontoff was van Schotsche afkomst,
Dostoïewsky een Lithauer.
In tegenstelling met die vreemde afkomst en West-Europeesche ontwikkeling,
verschijnt bij velen dier schrijvers een groote afkeer van de ‘beschaafde samenleving’
der intellectueelen, die naar het Westen georiënteerd is, en een voorliefde tot het
Russische eenvoudige volk. En zoo ontstaat voor die vreemdelingen, welke den
roem uitmaken van de Russische literatuur, de roeping, om gestalte te geven aan
de schoonheid van een volk, dat de activiteit der intellectueele expressie mist.
1) F.M. Dostoïewsky door zijn dochter, Aimée Dostoïewsky. Geautoriseerde Nederlandsche
vertaling. - N.V. Uitgeversmaatschappij van Loghum Slaterus en Visser, Arnhem 1921.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

162
Bij Dostoïewsky heeft dit proces een zeer speciaal karakter, dat uit de ethnologie
van zijn geslacht moet worden verklaard. Van vaderszijde behoorde hij tot die
Lithausche aanzienlijke geslachten, waarmede zich in de middeleeuwen de
Normandische invallers hadden vermengd, en die aan het Lithausche ras zijn
voornaamheid, bizondere begaafdheid en hoogere activiteit hadden verleend. Van
moederszijde daarentegen had hij Slavisch bloed.
DOSTOÏEWSKY in uniform (1858)
Nu was het reeds eene eigenaardigheid der genormandizeerde Lithausche
intellectueelen-families, dat er een zwerverstrek in haar lag; dat zij bestemd schenen,
cultuur te brengen aan andere volken. Dostoïewsky was dus eenerzijds door zijn
Lithausch-Normandische afkomst gepraedisponeerd tot de taak, cultuurvormen te
scheppen voor andere volken, en had, aan de andere zijde, door zijn Slavische
afkomst, het bizondere vermogen om het wezen van de Russische volksziel te
begrijpen. Wat dus in het algemeen geldt voor de Russische literatuur, geldt in het
bizonder voor Dostoïewsky. Toch zijn er twee omstandigheden, welke hem van de
andere literatoren ten scherpste onderscheiden.
Door zijn Slavische afkomst zou hij van nature zich voelen afgewend van een
uitsluitend naar het Westen gerichte oriëntatie, maar ook zou zijn indringen tot de
Russische volksziel niet zijn een vrucht van wijsgeerige overpeinzing, van een, ten
slotte intellectualistisch en individualistisch wilsbesluit, van een opzettelijke daad
dus, maar zou zijn wezen met die volksziel spontaan samenvloeien. Deze opmerking
bepaalt eenerzijds het verschil tusschen Dostoïewsky en Tourgenieff, anderzijds
tusschen Dostoïewsky en Tolstoï.
Maar er is nog eene andere, dieper liggende omstandigheid. De lotgevallen van
Dostoïewsky hebben de ontmoeting met die volksziel voor hem gemaakt tot de
centrale zedelijke gebeurtenis in zijn leven. Hij ontmoette den eenvoudigen moejik
op het oogenblik, waarin het eerste groote leed over zijn eigen leven kwam; zijn
ballingschap in Siberië na de samenzwering van Petrachewsky.
Deze twee factoren: het nationaal aanvoelingsvermogen van Dostoïewsky en zijn
ethische ontmoeting met de Russische volksziel, geven ons aanleiding Dostoïewsky
op te eischen voor de nationale gedachte.
Niet de deelneming aan de samenzwering van Petrachewsky, die uit bijkomstige
factoren te verklaren is als zijn oppositie tegen de vooze samenleving in de Academie
voor Ingenieurs, waarin hij gedoemd was zijn jongelingsjaren door te brengen, maar
zijn leven van loutering, van geestelijken en zedelijken strijd bepaalt de richting van
zijn persoonlijkheid. En nu is het merkwaardig dat Dostoïewsky, naarmate het leven
hem meer beproefde en naarmate zijn belangstelling voor de volksziel en het
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

volkskind groeide, scherper overtuigd werd van de beteekenis van het nationalisme,
en zich scherper in oppositie stelde tegen het streven der intellectueelen, die aan
Rusland ten slotte van de studeerkamer uit - het vernietigend Bolsjewisme hebben
gebracht. De ware beleving der democratie brengt hoe langer hoe dichter bij de
erkenning der traditie, d.w.z. van de geheiligde en gesymboliseerde waarden des
levens; de ware volksverheffing is het brengen van het geloof in eene nationale
roeping. En daarom is de rede van Dostoïewsky op den gedenkdag van Pouchkine
als een centraal moment in zijn leven te beschouwen, wijl in die Slavophiele rede
de dichter zich klaar bewust werd van de eenheid tusschen traditionalisme en
democratie.
Omdat het boek van Aimée Dostoïewsky ons tot deze nieuwe waarheid omtrent
Dostoïewsky heeft gebracht, en die gedocumenteerd heeft op exacte en tegelijk
meesleepende wijze, achten wij het van zoo groote beteekenis voor onze opvattingen
omtrent dezen wereld-beheerschenden schrijver.
Naast den algemeenen, exegetischen gedachtengang verschijnt dan het eigenlijk
biographische gedeelte als een sober, onopgesmukt verhaal, waarin wij een
onvergetelijk beeld ontmoeten van Hem die,
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

163
naast een phenomenaal psycholoog in zijn romankunst, in het dagelijksch leven
een kind was, een mensch die leefde voor anderen, die zich uitsloofde voor zijn
familie, die zich liet bedotten als men maar wist te speculeeren op de edelaardigheid
van zijn natuur, maar een die ons door zijn leven heeft leeren kennen de hooge
Aristocratie der Deugd, de noblesse van het Christendom. En het kan, bij alle
weeklachten die deze tijden vervullen, een verblijdend teeken geacht worden, dat
ons geslacht zich afwendt van het Dandyisme van Wilde, en zijn uitkomst zoekt bij
dezen Grooten Eenvoudige, die ondanks zijn dwalingen, des Levens Zuiverheid
voor alles heeft nagestreefd.
P.H. RITTER JR.
B.H. Molkenboer's boek over Dante *)
HET was al weer geruimen tijd geleden, dat ik hem bezocht in het stille Huissen,
waar het Dominicanenklooster zoo statig en rustig beneden den dijk ligt - den
Betuwschen dijk, waarop Zondags Adama van Scheltema's boeren rijden in hunne
sjeezen en ‘rammelen met de rijksdaalders al in hunnen zak’. Het groote
Dominicanenklooster met het stille kerkje er naast, waarheen Zondags de bevolking
optrekt, het klooster dat op heel Huissen - een stil doodsch stadje - zijn stempel
drukt, het overschaduwt en beheerscht. En aan den anderen kant van dat klooster
- waarnaar met schuw ontzag en deemoedige bewondering wordt opgekeken - het
dorp met zijn verarmde bevolking, wier hoofdbezigheid het biezenvlechten is, wat
verschrompeld en zonder een spoor van fiere zelfstandigheid.
Hier, in het oude klooster, in welks tuinen ik reeds zoo vaak gedwaald had, bezocht
ik hem weer.
Het was een vreugdig oogenblik toen hij me zag en uit de verte in zijn wit habijt
al aan kwam loopen en me reeds toelachte met zijn guitige vriendelijke oogen. Een
wandeling met hem door den ouden kloostertuin, waar de ‘novieten’, die in het
klooster hun priesteropleiding ontvangen, rondliepen - juist een week geleden in
het klooster aangekomen en voor het eerst hun kleeding dragende - toonde me dat
hij de oude gebleven was. Nog dezelfde guitige scherts, scherp soms, doch steeds
van een milde verdraagzaamheid. Dezelfde bewondering nog voor van Deyssel -
behoudens aatuurlijk enkele aanmerkingen - dezelfde bewondering nog voor Toorop.
En druk pratend - Molkenboer is een onvermoeid causeur - vertelde hij van brieven
van Michel Angelo, waarover hij in ‘de Beiaard’ geschreven had, over Boticelli, Fra
Angelico en natuurlijk over - Dante.
Welk een kennis heeft hij zich binnen deze stille kloostermuren - en op zijn vele
reizen - eigen gemaakt. Hij praat over kunstgeschiedenis, architectuur en letterkunde
met dezelfde rustige bezonkenheid, dezelfde degelijke kennis. Welk een prachtige,
vurige verdediging gaf hij van Vondel - een zijner groote liefdes - toen bijna als
vanzelf het Gids-artikel van Schmid-Degener ‘Vondel en Rembrandt’ ter sprake
kwam. Welk een groote bewondering voor Vondels ‘Altaargeheimenissen’. En over
dit alles sprak hij, terwijl we door de tuinen van het klooster liepen en de hovenier
ons - werkelijk er zijn nog hoveniers! - zijn fruit bood. Welk een rust, bijna
benijdenswaardig. Was het wonder, dat het gesprek op Huysmans kwam, op ‘l'Oblat’
en zooveel ander schoons? Was het door deze lokkende, vredige rust - ver van het
woelende stadsleven - dat mij de woorden van dezen groote te binnen kwamen,
dat er voor den mensch op aarde slechts twee uitwegen waren: zelfmoord of de
katholieke kerk?
*) Dante, door B.H. Molkenboer. - J.J. Romen en Zonen Roermond, 1921.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Van Huysmans kwam het gesprek op Lourdes, door Molkenboer nog kort geleden
bezocht. Hoe vlug vergleed de tijd, toen we in dien stillen kloosterhof te spreken
kwamen over deze plaats van wonderlijke genezingen, waartegenover ik me vreemd
te moede voelde, toen ik Zola's werk ter sprake bracht, toen Adolphe Retté genoemd
werd. Dan wandelden we over den dijk, waarachter zich in de diepte de verre
weilanden uitstrekten, waartegen de figuur van Molkenboer in zijn priesterdracht
aandeed als op een groot modern schilderwerk. Met eerbiedigen groet ging de
bevolking langs ons, en vriendelijk groette hij de kinderen die ons passeerden.
Ik weet niet meer, waarover we al spraken en hoelang we daar liepen, maar
plotseling - denkend aan onzen maaltijd - holde Molkenboer den dijk af, als een
heerlijke wilde knaap, zijn habijt fladderend in den wind, en langs zijpaadjes bereikten
we weer het klooster, waar in de gastenkamer een broeder ons bediende, rustig en
rustgevend. Door de open ramen zagen we den kloostertuin met zijn eeuwenoude
boomen, waartusschen nu en dan een priester liep, een eigenaardig decoratief
cachet gevend aan het geheel. Binnen in de kamer hingen afbeeldingen van de
wandschilderingen uit de Spaansche kapel te Florence, die Molkenboer indertijd in
Florence had laten vervaardigen en die nu het klooster sierden.
De Spaansche kapel - herinner u Ruskin in zijn ‘Mornings in Florence’ - is een
van Molkenboer's oudste liefdes, waarover hij nooit uitgepraat raakt, waarvan hij
zoo menige bijzonderheid kan ver-
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

164
tellen, ons zoo treffend de symboliek duidelijk doet worden. Misschien herinneren
zich enkelen zijn studies, indertijd in het tijdschrift ‘Van onzen Tijd’ (1911-1912)
verschenen. Jammer dat deze nooit in boekvorm werden uitgegeven.
Foto W. Warnars, den Haag
MOLKENBOER in den tuin van het Klooster
Later, op zijn kamer, zag ik weer het prachtige portret dat Toorop eens van hem
maakte, zijn scherpekoptegen een lichtgroen fond - dat hij echter met de slordige
nonchalance van den artiest nooit ophangt, doch ergens in zijn boekenkast verborgen
houdt.
Het sprak bijna vanzelf, dat we thans te spreken kwamen over die twee groote
figuren, waaromheen Molkenboers geheele letterkundige werkzaamheid zich
groepeert: Dante en Vondel. Deze twee hebben zijn groote liefde en nemen boven
alles zijn aandacht in beslag; deze twee samen te brengen is zijn levenswerk. Is
het te veel beweerd wanneer ik zeg, dat hij zoowel een der beste Vondelkenners
als een der kundigste Dantalogen van ons land is? Al zijn onderzoekingen en studies
(waarvan vele in ‘de Beiaard’ verschenen) hebben op deze beide grooten betrekking:
zijn ‘Vondelschetsen’, een voortzetting van de fijngepenseelde Vondelportretten
van den ouden Thijm, zijn studies van den invloed der Italiaansche letterkunde op
de onze.
Verheugd nu weer verder te zijn in zijn onderzoek dan toen ik hem de laatste
maal sprak, vertelde hij tot welke gevolgtrekkingen hij bij zijn studie gekomen was.
Nog dezen winter dacht hij met zijn boek: ‘Dante en Vondel’ gereed te komen. Het
volgende voorjaar zou het dan met een voorrede van Prof. G. Kalff verschijnen.
En spraken we niet vooral over zijn ‘Danteboek’ dat de eigenlijke aanleiding tot
dit opstel werd en waarover ik iets - hoewel zeer elementair en niet vak-critisch -
wilde schrijven, een werk, dat naast het voortreffelijke Dante-nummer, dat de Gids
ons schonk, naast het stil bemijmerende sympathieke boekje van Prof. van Dijk tot
het beste behoort wat in deze dagen van herdenking over Dante is verschenen?
En deze oogst, wat men ook op letterkundig Holland smalen moge, was toch
waarlijk niet gering.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Is het ook eigenlijk niet vanzelfsprekend, dat vooral de Dominicaan Molkenboer
steeds zoo'n groote liefde voor Dante gevoelt, waar Dominicus in het ‘Paradijs’ een
zoo groote plaats inneemt? Merkwaardig is 't de meening van Molkenboer zelf, dat
Dante voor Dominicus nog meer liefde gevoelde dan voor Franciscus, aan te halen:
Of ik als Dominicaan bevooroordeeld ben kan ik zelf niet
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

165
uitmaken, maar het wil mij altijd voorkomen, dat de Franciskaansche
Tertian's Dank de figuur van Sint Dominicus met nòg meer gemoed, en
zeker nòg poëtischer dan die van Sint Franciscus heeft behandeld. De
typeering van den Spanjaard lijkt me scherper, de toewijding inniger, de
lofspraak hooger dan van den Italiaan. Ik kan den indruk niet kwijt worden,
dat de intellektueele arbeid van Dominicus' kudde, die altijd één bleef,
den dichter in zijn dagen van Franciskaansche verdeeldheid gezegender
leek dan die van ‘la gente povenella’. (Par. XI 94). 1)
Beschouwen we thans het boek zelf.
Moet ik nu schromen - geen kundig Dantaloog zijnde, doch wel meenend de
hoofdideeën van de Divina Commedia in haar grootsche gedachtengang te hebben
begrepen, enkele woorden over dit boek te zeggen en de houding van den auteur
tegenover zijn onderwerp te caracteriseeren? Moet ik Dantaloog zijn om te
constateeren dat aan een werkje als dat van Prof. Dr. J.J. Salverda de Grave 2) - dat
onwillekeurig vergelijkingen oproept met het werkje van Molkenboer - te veel de
geur van het studeervertrek is blijven hangen; dat het zonder veel dichterlijk inzicht
geschreven werd? Ik geloof het niet.
Wat was Molkenboers bedoeling? Een poging om Dante als mensch en dichter
wat naderbij te halen; hij acht D.'s figuur en werk voor velen met zooveel
geheimzinnigen luister omgeven, zijn poëzie voor velen zoo abstract en
onbenaderbaar, dat maar weinigen er aan durven denken, ze ter hand te nemen.
Hij is van meening dat de vereerders en kenners der Commedia verder gegaan zijn
met hun Dante al maar meer vergeestelijkende verklaringen, dan Dante zelf wilde;
is ook van meening - om een variatie op een uitspraak van Chesterton te gebruiken
- dat Dante in zijn visioen veel vreemde monsters zag, doch geen enkel wezen
ontwaarde zóó vreemdsoortig als sommigen van zijn eigen verklaarders.
Molkenboer wilde nu trachten: ‘den mensch en dichter Dante reëel en gewoon te
doen zien tegen den kleurigen achtergrond van zijn tijd, ontdaan van veel
wetenschap, zonder overbodige verklaring’. Dit is hem, geloof ik, gelukt. Hij heeft -
een verheugend verschijnsel, dat in deze tijden vrij zeldzaam is - Dante Dante
gelaten en geen Molkenboer van hem gemaakt. Schuchter en piëteitvol, met een
in dezen tijd werkelijk treffenden eerbied voor het werk dat hij bespreekt, laat hij
telkens Dante zelf aan het woord. Dit is werkelijk een der voortreffelijkste
eigenschappen van dit werkje, dat het met zoo'n eerbiedige bewondering is
geschreven; dat de schrijver zichzelven geheel en al op den achtergrond plaatst en
Dante - Dante laat blijven.
Het was tevens zijn doel nog eens den nadruk te leggen op de voorstellingen die
anderen zich van Dante hadden gevormd: ‘maar niet minder die auteurs, die door
het aanteekenen van legenden, zelfs door het fantaseeren van brieven op Dante's
naam, getuigden, hoe de machtige dichter als mensch en kunstenaar leefde in de
belangstellende traditie’. Ook hierdoor heeft het werkje een groote bekoring, en het
is een vreugde al deze typeerende gebeurtenissen, zoo karakteristiek voor dien tijd,
hier nog eens te herlezen. We vernemen weer het voorval met de vrouwen van
Verona, die den geheimzinnigen, afgetrokken dichter met zijn donker gelaat en
zwarte haren zagen en zeiden: ‘Daar gaat de man, die naar de Hel afdaalt en weer
terugkomt naar welbehagen’. We lezen weer over den Franciscaanschen inquisent
die Dante van tooverij en ketterij verdacht en tot hem zeide: ‘Zijt gij die man, die in
1) De Beiaard, September 1921, Dante en de Dominicanen.
2) Prof. Dr. J.J. Salverda de Grave, Dante, J.M. Meulenhoff, 1921.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Hel, Vagevuur en Hemel geweest is?’ Waarop de dichter even eenvoudig als oprecht
antwoordde: ‘Ik ben Dante Alighieri uit Florence’. Het is merkwaardig Molkenboers
oordeel over de ‘Vita Nuova’ met dat van Prof. Salverda de Grave te vergelijken,
die hier wel erg aan dichterlijk invoelen te kort schiet - ondanks alles toch een
eerste voorwaarde, wanneer men over Dante schrijft, en van oneindig hooger belang
dan academische wijsheid. Want al was Dante zeker de geleerdste dichter die ooit
geleefd heeft en al eischt hij van zijn lezers een groote kennis, hij was - het wordt
bijna belachelijk dit te zeggen - in de eerste plaats Dichter. En wel heel erg nuchter
is het dan wanneer wij prof. Salverda de Grave lezen; wanneer hij het over de
Commedia heeft: ‘ondanks de ons vreemde begrippen en opvattingen, waarvan
zij spreekt, wekt zij na zes eeuwen kunstemoties bij ons op’.
Is het niet wat overdreven, wanneer prof. Salverda de Grave onze belangstelling
voor de ‘Vita Nuova’ die, volgens hem - bestond de Commedia niet - nog slechts
door een enkelen literair-historicus zou worden gelezen - als een soort snobisme
meent te moeten verklaren?
‘Zonder twijfel is er in de geheimzinnige sluier, die het verhaal omhult, in
de vage uitdrukkingswijze, in de halftinten iets suggestiefs, dat
aantrekt, vooral in een tijd als de onze, die zoo toegankelijk is
voor wazige indrukken, voor gevoelsgodsdienst en
droomerig dwepen’.
Hoe geheel anders en zeker dichterlijker is Molkenboers beschouwing, die in plaats
van enkel te spreken over ‘een vage uitdrukkingswijze’ op Leonardo da Vinci wijst:
‘Zij blijft vaag en raadselachtig. Zij zegt niets, en de woorden, die ze Dante
blijkbaar ten groete toesprak, houdt hij geheim. Ze lacht en weent, groet
en straft, maar volhardt
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

166
in een geheimzinnig zwijgen, evenals Lionardo's Gioconda, die ons enkel
als een levend raadsel aanstaart en de mysteriën van haar binnenleven
zorgvuldig verborgen houdt’.
En Molkenboer meent - in tegenstelling alweer met prof. Salverda de Grave - dat
het nog de modernste zielen zal blijven boeien als een onbeschrijfelijk zoete droom:
‘Juist dat goudig mistig, dat on grijpbare van haar zwijgende verschijning
bekoort ons zoo. Ze boeit, omdat ze met haar lieve oogen en lachenden
mond zoo'n heerlijk raadsel is. Dante alleen riep haar te voorschijn. Van
de werkelijkheid ging hij uit, door zijn voorgangers werd hij gedragen,
maar in de vaart van zijn genie en door de vlam van zijn liefde vormde
hij die gentilissima van kind tot engel, van engel tot iets goddelijks’.
Thans het gedeelte van het boek van Molkenboer aan de Commedia gewijd. Ieder
voelt welk gevaar hier dreigde. Men stelle zich echter gerust. Bovenal is de
‘Commedia’ voor Molkenboer een dichtwerk, niet enkel een theologisch leerdicht.
Hij dringt ons dan ook niet op, zooals zoo menig katholiek commentator - van hoe
groot en overheerschend gewicht bij Dante toch wel de theologische stellingen van
Thomas van Aquino zijn en maakt hier geen propaganda voor het Roomsche dogma.
Molkenboer erkent een vergeestelijkte erotiek in de Commedia, erkent ook haar
innigen samenhang met de Vita Nuova, al legt hij hier misschien niet genoeg den
nadruk op. Moet ik hier ten overvloede nog constateeren dat Molkenboer het oneens
is met de opvatting van Dr. Bierens de Haan in zijn bekend werkje over Dante, als
zoude bv. het Infernogedicht Dante's eigen hel beduiden. Moet ik vermelden dat wij
het uit den aard der zaak nog in vele principieele kwesties met den Dominicaan
Molkenboer oneens zijn? Zoo we een opmerking willen maken, dan zouden we
gaarne gezien hebben dat Molkenboer bij dit gedeelte - vooral waar 't het ontstaan
der Commedia betreft - het wat dieper weggehaald had. Doch ook hier weerhield
misschien een zekere schuchterheid hem. Wat niet wegneemt dat in dit opzicht -
bv. waar de schrijver Dante's verbeeldingstochten enkel in verband brengt met
verschillende gelijksoortige werken uit de middeleeuwsche litteratuur - het werkje
eenige aanvulling verdiende.
Doch reeds thans zijn we hem voor zijn boekje zeer dankbaar.
Volstaan we ten slotte met zijn eindoordeel over de Commedia:
‘Wie heeft in een deinende melodie van monotone rijmverzen als Dante
gezongen en gezucht, in zóó pregnante, strenge woorden gedacht en
gedicht, en vlak daarna met hetzelfde technisch materiaal zóó jubelend
de veroveringen van zijn geestelijke vreugde uitgeorgeld? Dante
beheerscht het gansche klavier van zijn taal, omdat geen trilling van het
menschelijk gemoed hem vreemd is. Hij openbaart zich als schilder en
dichter, bouwmeester en beeldhouwer, denker en musicus. Het
geheimzinnig licht-donker van Rembrandt heerscht evenzeer in zijn wijde
wereld als het reusachtig monumentale van Michelangelo; de grootsche
epiek van Homerus lijkt er vermengd met de eeuwigmenschelijke tragiek
van Shakespeare; den zaligen giimlach van Fra Angelico en de hemeljubel
van Palestrina's missen; de stemming van een kathedraal als de Nôtre
Dame en de tooversfeer van de Wagneriaansche Nibelungen ... dat alles
naast den diepen geloofstoon van het vaste Roomsche Credo, naast de
klare begrippen van Thomas Aquinos, mèt een bezield patriotisme en
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

een breidellooze kritiek geeft de Divina Commedia zóó overstelpend,
dat een menschenleven noodig is, om alles tot het laatste toe uit te
vragen’.
Het moet wel een zeer kunstzinnige en bescheiden geest zijn die ons zóó Dante
liet zien, met zulk een religieuse piëteit en artistiek voelen tevens; die ons van uit
zijn stille kloostercel zóó vertrouwd maakte met het historische milieu; die zich zelven
zóó ganschelijk wegcijferde en Dante Dante liet blijven.
October 1921.
NICO ROST.
Letterkundig nieuws uit Frankrijk
XI
‘L'Ouragan’ door Florian-Parmentier 1)
FLORIAN-PARMENTIER, die tot het jonge geslacht behoort, is bij ons te lande
onder de vaklui een goede bekende. Zijn Histoire Contemporaine des
Lettres Françaises de 1885 à 1914 (uitg. E. Figuière, Parijs; thans frs. 8.
-) is volgens veler oordeel hèt standaardwerk voor de bestudeering der
hedendaagsche literatuur; en menigeen zal aan dit werk, zooals wij, veel verschuldigd
zijn. Een ander werk, van zielkundig-aesthetischen aard, Psycho-physiologie
du Poète, waarvan een hoofdstuk, La Physiologie morale du Poète,
reeds destijds verscheen en veel lof oogstte, zal binnenkort het licht zien.
Florian-Parmentier beweegt zich op alle gebied met onderscheiding en succes. Als
dichter gaf hij den bundel Par les Routes humaines; Déserteur? en
Mystère de Sang zijn geroemde romans; drie anthologiebundels van moderne
dichters, voorzien van critische aanteekeningen, een studie over den beeldhouwer
Carpeaux en eene over hedendaagsche schilderkunst, toonen ons de veelzijdigheid
van Florian-Parmentier's kunstontwikkeling. Ten slotte zij, wellicht ten overvloede,
vermeld, dat de kunstphilosophische richting die men Impulsionnisme noemt,
ontstond naar aanleiding juist van auteurs hooger genoemde studie, La
Physiologie
1) Uitg., ‘Editions du Fauconnier’, Parijs, frs. 7. -
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

167
Morale du poète (1904), en door den ‘ontdekker’ uiteengezet werd voor het
publiek in het Februarinummer 1906 van L'Essor. De ‘beweging’ breidde zich uit
en vond zeer talrijke aanhangers, ook in het buitenland, zoodat zij er een eigen
orgaan, de Revue Impulsionniste op kon nahouden en zelfs later haar
activiteit vermeerderde met de oprichting van de Fédération Impulsionniste
Internationale.
FLORIAN-PARMENTIER
Voor bizonderheden over het Impulsionnisme, dat voortaan de hoofdzakelijke glorie
zou uitmaken van den dichter-romancier dien wij hier bespreken, raadplege men
bovenvermelde Histoire Contemporaine, pp. 163-190.
Na den oorlog heeft de even veelzijdige als rijkbegaafde Forian-Parmentier weer
veel van zich doen hooren. Op het oogenblik is hij werkzaam aan een nieuwen
oorlogsroman, die het vervolg zal wezen op L'Ouragan, het werk dat wij thans
ter beoordeeling voor ons hebben liggen, en dat, laten wij dit van meet af aan
verkonden, een meesterwerk is, waardig, naast Romain Rolland's Clerambault
in iedere boekenkast te prijken: ‘Dit boek geeft kracht’! Ter vollediging onzer
bibliografische aanwijzingen zij medegedeeld, dat Florian-Parmentier thans ook de
leiding heeft van een serie uitgaven verschijnend bij de Editions du
Fauconnier te Parijs, de Collection des Petits Chefs-d'Oeuvre
contemporains, waarin al wie de hedendaagsche kunstuitingen van het
letterkundig Frankrijk bestudeert voor weinig geld uitmuntend en keurig verzorgd
studiemateriaal kan vinden. Als nr. I in die serie kwam onlangs een interessant
werkje uit van den grooten, stillen denker, Han Ryner 1) , voorzien van een
portretschets van den schrijver en een bio-bibliografie, beide van Florian-Parmentier.
En nu over L'Ouragan. Wij noemden zooeven, in een vluchtige vergelijking,
Rolland's Clerambault. Welnu, wat Clerambault is op het gebied van den
roman van den ‘thuisgeblevene’ (en uit onze bespreking van dit werk, opgenomen
in Den Gulden Winckel van 15 Mei 1921 zal genoegzaam gebleken zijn, dat wij aan
dit woord geenszins de kleineerende, ja beleedigende beteekenis hechten welke
vele Franschen door deze term wenschen uit te drukken), nl. het mooist-menschelijke
werk over den oorlog van een beschaafd en breedvoelend denker, - dat is
L'Ouragan op het gebied van den loopgravenroman. Uiteraard staat
laatstgenoemd werk levender en wreeder in het domein der tastbare werkelijkheid.
Maar zijn mindere speculatieve waarde is een logisch gevolg van de verpletterende
actie der omringende realiteit. Toch spreekt L'Ouragan minstens even duidelijk
1) Dialogues du Mariage Philosophique en Les Dicéphales, frs. 2. -
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

als Clerambault tot het gemoed en worden wij zelfs vaak nog dieper getroffen
door de voor zichzelf sprekende gruwelfeiten die hij meemaakte en opteekende met
een geweldig episch en realistisch beschrijvingstalent. L'Ouragan, zoogenaamd
de verzameling dagboekbladen van den officier Gabriel Peissenier (de auteur-zelf)
is, zooals M.C. Poinsot terecht in zijn zeer geestdriftige lofcritiek opmerkt, eerder
een serie grootsche fresken dan een roman in den waren zin des woords. Het is
‘een synthese van den oorlog, van den 1 en Augustus 1914 af tot den 14 en Juli 1919
toe, in haar onderscheiden episodes de opeenvolging weergevend der verschillende
schijngestalten van den rampzaligen stormgruwel’; beurtelings lyrisch,
ruw-reëel, beschouwend, tendentieus, geestig en droefgeestig, hoopvol en opstandig.
Bewonderenswaardig bood de schrijver, gedurende de lange jaren met hun wisseling
van passiviteit en zinsverbijsterende helleverschrikking, weerstand tegen de krachtige
omvatting van oorlogs grootste kwaal: de ontpersoonlijking. Want evenals Rolland
verdedigt zich ook Parmentier met alle kracht, hem door de noodzaak van het
individueele zelfbehoud verleend, tegen den greep van het militairisme, omdat dit
het kudde-
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

168
instinct opkweekt tot een macht, sterker dan die van den eenling, en de zieleslavernij
verfoeilijker is dan de gebondenheid, (en meestal de ondergang) des lichaams. En
hieruit zien wij, dat Florian-Parmentier, ook weer als Romain Rolland, vooral een
spiritualist is, en er mystiek ligt in het ideaal van zijn verzet. L'Ouragan getuigt
van zulk een (natuurlijk ònopzettelijke) systematiek in bouw en uitwerking, dat wij
de wijze waarop de auteur zijn gedachten ingang wil doen vinden in den geest zijner
lezers, schier paedagogisch zouden mogen noemen: de schildering van de
afgrijselijkste oorlogstafereelen weergegeven met de felste kleuren en met vermelding
der onmenschelijkste détails 1) , wisselt af met de anti-militairistische conclusies van
den schrijver, gelijk men een zedeles trekt uit een voorafgaande parabel. In Le
Feu reeds vonden wij de voor velen ontnuchterende en daarom ongeloofwaardige
realistische beschrijving van het vreeselijke leven der modder- en vuurslachtoffers
- aan beide kanten even beklagenswaardig - die men achter de gevaarlijke zone
zoo graag liet doorgaan voor benijdenswaardige helden, onophoudelijk bezield met
nobele vaderlandsliefde en spontane geestdrift ter uitroeiïng van den schuldigen
vijand. L'Ouragan ontneemt den weinigen, die in hun verblindheid, in hun naïef
geloof aan der soldaten zelfverloochening, zouden volharden, deze hun door de
traditie opgelegde illusie. Wie eenmaal kennis maakte met de overtuiging van
Florian-Parmentier - en zijn algeheele evenwichtigheid, waarvan iedere bladzijde
getuigt, is ons een waarborg voor zijn goede trouw en zijn geloofwaardigheid, en
dat hier geen verbitterde, neurasthenische overdrijver aan het woord is, uit reactie
tegen een tè lang gekluisterde activiteit hyperbolische aanklachten rondkrijschend
- kàn b.v. in den beroemden heldenmoed van een den aanval uitvoerend infanterist
niets anders meer zien dan opgezweepten doodsangst. Want een held is een lafaard;
en wie bang is, menschelijk bang is in den slachtbaaierd, is een held, daar hij zijn
persoonlijkheid weet los te maken uit de gedachtenlooze neutraliseering, in weerwil
van de vermorzelende macht der numerieke meerderheid. Zulke gedachten
karakteriseeren L'Ouragan. Het boek wordt in Frankrijk enthousiast besproken
en druk gelezen. In korten tijd werden er 19.000 2) exemplaren van verkocht. Dit is
wel weinig nog, meent terecht Victor Margueritte (een der velen die L'Ouragan
voorstellen als het mooiste boek onzer dagen); maar men bedenke dat geen enkel
gezaghebbend litterair lichaam het met een of anderen jaarprijs begiftigde en
bekrachtigde, en dat het den moeilijker doch schooner roem moet verwerven, door
de luide zelfsprekendheid zijner superioriteit de ziel van het publiek te treffen, zonder
den stut van boekhandel- of regeeringsreclame. De groote mannen van het litteraire
Frankrijk, die de oplaaiïng onderhouden van de Nieuwe Gedachte, roepen het
publiek, dat ondanks alles den raad der bevoegden van noode heeft, eer het de
stem van zijn eigen overtuiging vertrouwt, eenparig toe, L'Ouragan te lezen en
te laten lezen. Poinsot en Victor Margueritte, waarover wij het reeds hadden, vinden
woorden van een lyrische welbespraaktheid om hun instemming met
Florian-Parmentier's werk wereldkundig te maken. Romain Rolland zei: ‘La qualité
exceptionnelle de la vision et de la pensée fait de L'Ouragan une oeuvre
admirable’. Paul Brulat schreef, daags na het toekennen van den Goncourtprijs (aan
een ander, veel en veel minder beduidend werk), dat de keus der ‘onafhankelijke’
académiciens L'Ouragan had moeten huldigen: ‘(C'est) l'oeuvre la plus forte, la
plus puissante, et traçant de superbes fresques’. - ‘Son mérite’ (aldus Pierre Mille),
‘c'est son intensité de vie, sa valeur de vérité, la sincérité et la force de ses accents’.
1) Onwillekeurig, door tendens-verwantschap zeker, brengt Florian-Parmentier H. Barbusse's
raad in praktijk: ‘Zoo al de oorlog één mooien kant mocht hebben, zou het misdadig zijn,
daarop te wijzen’ (n.l. teneinde de verdedigers van het oorlogs-ideaal elk wapen te ontnemen).
2) Opgave van voorjaar 1921.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Han Ryner begroette in L'Ouragan hèt oorlogswerk, waarop hij tot dan tevergeefs
gewacht had en dat aan alle door hem te stellen eischen voldoet. Aan de uitlatingen
van zulke autoriteiten (en er zijn er nog andere) iets toe te voegen, zou onzerzijds
wel verwaand zijn. De wijze waarop wij in bovenstaande regelen de hoogste
belangstelling trachtten te wekken voor dit machtige werk, - één van de zeldzaamste
scheppingen des tijds - zij het blijk onzer volkomen instemming met den lof der
meer-bevoegden. Wij hebben aan het lezen van L'Ouragan zoowat anderhalve
maand van onzen voor litterairen arbeid beschikbaren tijd besteed.... Maar niet
alleen in het aantal zijner pagina's is L'Ouragan: een gróót boek.
Andere nieuwe uitgaven.
Als roman van dezen tijd biedt Marcello-Fabri, de leider van het tijdschrift La
Revue de L'Epoque en de schrijver van een dichtwerk, den roman La Force
de vivre en het sprookjesdrama L'a Folie de l'Homme, een eigenaardig
en zeker niet onverdienstelijk boek, L'Inconnu sur les Villes getiteld 1) , in 't
oog vallend door zijn grijs-en-rooden omslag (simili-krantenpapier) en de
1) Uitg. J. Povolozky & Co. Parijs, 1921, zonder prijs. [frs. 6. -
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

169
afwezigheid van alle hoofdletters. Auteur noemt zijn werk een ‘roman des foules
modernes’ en wijst er in zijn voorrede op, dat de conventionneele dramatis
personae in dit nieuwe, ‘universalistische’ werk vervangen zijn door menigten,
en de individualistische psychologie door die der massa. Romains' ‘unanimisme’,
aldus, uit de dramatische naar de beschrijvende kunst getransporteerd. Eenigszins
vaag is de indruk, gewekt door de dramatiseering van de afwisseling der passieve
gemoedstoestanden van onbepaalde menschengroepen, van wie wij niet anders
weten dan dat zij de inwoners zijn van een Hoofdstad, welke doet er niet toe (om
des Universalismes wille ...) Die menigten, die dus Slaven of Germanen of Latijnen
kunnen voorstellen, leven in een willekeurigen tijd (vroeger, nu of in de toekomst)
van oorlogsvoorbereiding, waartoe zij zich, als lijfeigenen van het Kapitaal, blindelings
hebben geleend, zij 't met - te zwakken - wrok in 't hart. Allen die aan den Oorlog
schuld hebben: de mannen van het Geld in de eerste plaats, en hun ondergeschikten:
vorsten, politici, demagogen, geestelijken, intellectueelen, worden aan de kaak
gesteld en ter algemeene vermaledijding gedoemd. Het schaapachtige, lijdzame
volk is hun nog onbewust of onvoldoende bewust slachtoffer, welks zelfvertrouwen
echter onrustbarend aanwast. De kwaal onzer eeuw is, zegt Marcello-Fabri, de zgn.
vaderlandsliefde, bron van dierlijke zelfzucht, oorsprong der oorlogen, bespotting
der broederliefde, voorwendsel tot alle uitspattingen van het gruwelijkst oer-instinct,
en daardoor: het meest geduchte wapen in handen van de kwade trouw der
roofzuchtige volksmenners. De godsdiensten die de minachting voor den Dood
prediken, hebben eveneens hun aandeel in 's werelds wantoestand. Men leere
integendeel den afschuw voor den Dood, en daarmede den afschuw voor het
Dooden. Het militairisme berust op de antieke waardeloosheid van het Leven: ònze
tijd stelle den cultus van het Leven in. De Vrijheid zij gegrondvest op wederkeerigen
levenseerbied. Wie vrij wil zijn, ten koste van anderen, is zelf een slaaf der Politiek.
Onafhankelijkheid zij vervangen door Onderlinge Afhankelijkheid =
‘l'interdépendance’. Ook revolutie is uit den booze. Wat onze eeuw verwacht van
de maatschappij, dat is de grootste omwenteling waartoe de Menschheid ooit in
staat was: die, welke zonder bloedvergieten den mensch zal brengen tot het weigeren
van wat zijn geweten veroordeelt.. Want de nieuwe Godsdienst zij de Godsdienst
van het Geweten, waartoe geen wezen de belanghebbende leiding van priesters
behoeft. De afwachting van al dat nieuwe en van de Mannen die het zullen
aanbrengen, ziedaar het Onbekende dat boven de Steden hangt, en waarvan
Marcello-Fabri, die ergens waarschuwt tegen het Optimisme, dat even verderfelijk
is als het tegenovergestelde: Pessimisme, toch een gunstige ontknooping verwacht
...
‘Les OEuvres Libres’.
Zoo luidt de titel van een maandelijksche publicatie, uitgegeven door Arthème Fayard
te Parijs, en die in boekvorm, keurig verzorgd, onuitgegeven werken van meerderen
of minderen omvang brengt aan het publiek dat van goed proza houdt. Het 400 pag.
groote boekdeel kost frs. 5. -. In de eerste nummers vinden wij zeer goed werk van
Claude Farrère, een (bijwijze van pieuze uitzondering geplaatst) oud gedicht van
Rostand, Un Rêve, dat hij later gedeeltelijk omwerkte in het V e bedrijf van
L'Aiglon; romans van Pierre Mille, Henri Duvernois, Binet-Valmer, Pierre Benoit,
Ch.H. Hirsch, Maurice Rostand en Tristand Bernard. Men kan zich abonneeren voor
50 frs. per jaargang van 12 deelen.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

‘Les Poètes Français’.
Joachim Gasquet, voor eenige maanden overleden, had de leiding op zich genomen
van een serie gedichtenbundels, de ‘Collection-Joachim Gasquet’, uitgegeven door
F. Sant'Andrea, L. Marcerou & Co, te Parijs. Deze verzameling geeft de onbekende
verzen van op proza- of poëziegebied hoog aangeschrevenen: Fontainas, Erlande,
J.L. Vaudoyer, Marc Lafargue, M me de Noailles, Bourget, Duhamel, Gasquet, Jaloux,
Viélé-Griffin e.a. Wij lazen hierin Maurras' Inscriptions, vreemde, harmonieuze
verzen, waarvan de negen-lettergrepige nieuw en vlug-rythmisch aandoen, en die
voorafgegaan zijn van een opdracht aan den zooveel belovenden overleden
oprichter 1) .
‘Ceux dont on parle’.
Naast haar bekende serie bio-bibliografieën ‘Les Célébrités d'Aujourd'hui’, geeft
sinds kort de firma Chiberre (opvolgster van E. Sansot) te Parijs een verzameling
autobiografieën uit, waarvan Marc Saunier de leiding heeft en waarvan een deeltje,
Francis Carco raconté par lui-même, voorzien van een
frontispice-portret, een geestigen en bescheiden indruk maakt 2) .
Nieuwe Boeken en Herdrukken.
Wij ontvingen de volgende nieuwe werken: Dialogue du Mariage
Philosophique, gevolgd door Les Dicéphales, door Han Ryner, uitg.
‘Editions du Fauconnier’, Parijs (z.j. 1921?) frs. 2. - (zie hooger); Le Côté de
Guer-
1) Uitg. ‘Librairie de France’, Parijs 1921, frs. 2.50.
2) Parijs, 1921, frs. 2. -
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

170
mantes II, gevolgd door Sodome et Gomorrhe I, zijnde de vierde band
van Marcel Proust's uiterst zwaar en moeilijk te lezen cyclus A la Recherche
du Temps perdu (uitg. ‘Editions de la Nouvelle Revue Française’, Parijs, 1921,
frs. 12 50); Le Roman Nouveau, bibliographieën met critiekbeschouwingen
van Jules Bertaut,
ANDRÉ THEURIET (1832-1907)
over J. & J. Tharaud, Edmond Jaloux, Eugène Montfort, Marcel Boulenger, Henri
Bachelin, Francis de Miomandre e.a. (uitg. ‘La Renaissance du Livre’; Parijs 1920,
frs. 4. -); La Mâratre, spannende prozaschets van André Corthis (uitg. A. Michel,
Parijs 1920, fr. 0.35); Abel Hermant's La Singulière Aventure, een niet al
te belangwekkende ‘avatar’-geschiedenis (uitg. E. Flammarion, ‘Une Heure d'Oubli,
No. 67, Parijs 1921, fr. 0.45); het vierde deel van Flaubert's Premières
Oeuvres, bevattende den 1848-1849-tekst van La Tentation de
Saint-Antoine en een schema van Une Nuit de don Juan (uitg.
Fasquelle-Charpentier, Parijs, 1920, frs. 6.75); een handige bio-bibliografie van
René Boylesve door Maxime Revon (uitg. Sansot. ‘Les Célébrités d'Aujourd'hui’,
Parijs 1921, frs. 2. -; La Bella Venere, fantastische, goed gestyleerde (meest
liefde-) schetsen van Théo Varlet, een in de klassieke oudheid goed onderlegden,
ironischen, antichristelijken aetheromaan, van wiens werk wel te genieten valt (Uitg.
Libr. Edg. Malfère, Amiens, 1920, frs. 7.50; ‘Bibliothèque du Hérisson’); Petites
Ames d'Amour, humoristische liefdeverhalen van Charles Fegdal (artistiek
medewerker aan de ‘Revue Contemporaine’), leuk opgetooid door penkrabbels van
Carlègle (uitg. La Revue Contemporaine, Parijs, 1920, frs. 6. -); een
verzameling reisbeschrijvingen uit Brazilië van Charles Bernard: Où dorment
les Atlantes, uitg. La Grande Librairie, Antwerpen 1921, frs. 5.50 en een nieuw
wijsgeerig werk van René Gillouin, Une Nouvelle Philosophie de
l'Histoire Moderne et française; les bases historiques et
critiques d'une éducation nationale (Uitg. B. Grasset, Parijs, 1921,
frs. 6.75).
En de volgende herdrukken:
Le Don Juan de Vireloup, een vriendelijk verhaal van André Theuriet
(1832-1907) (Une Heure d'Oubli, No 59; Flammarion 1921, fr. 0.45); Angola door
La Morlière en Tous Héros van Lichtenberger, in de Collection-Nilsson à frs.
1.95 (Parijs, 1921); in de ‘Bibliothèque-Plon’ à frs. 3. -: Pastels (No. 33) en La
Disciple (No. 39) van Bourget; Charles Géniaux' La Passion d'Armelle
Louanais (no. 34), waarop wij later terugkomen; (no. 37): L'Ecole des
Mariages van E. Jaloux; ‘Une Heure d'Oubli’ no. 62: Paul Bourgets Gladys
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Harvey (waarover eveneens later meer); No. 71: L'Utilité des
Recommandations, een bundeltje kluchten van de gebroeders Fischer; No.72:
Marcel Prévost's Un Voluptueux, een der beste schetsen uit zijn Femmes;
een nieuwe serie, ‘Bibliothèque-Rhombus’, die te Weenen verschijnt, en voor een
koopje Fransche en Engelsche herdrukken geeft op aannemelijk papier in een grijs
of een helrood bandje, en waarin werken van Musset, Molière, Gautier, Voltaire,
Balzac, de Maistre, Mérimée, de Lammenais, Feuillet, Sand en vele anderen
voorhanden zijn. Ten slotte: een nieuwe, geïllustreerde uitgave van Louis de Robert's
Roman du Malade (E. Flammarion, Parijs 1921, frs. 7. -), waarvan behalve
natuurlijk de tekst, de teekening tusschen pp. 100 en 101 de meeste bewondering
wekt.
MARTIN PERMYS.
De literaire luxe-reeks
VLIEGEN vangt men met stroop, en schrijvers, die groote kinderen... met mooie
bandjes om hun werk! De uitgever Em. Querido is een guit en een menschenkenner.
Zijn literaire luxe-reeks blijkt een succes. Ieder kent nu wel de smakelijke smalle
boekjes in hun teêre kleurtjes, met hun rijke goudstempeling.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

171
Er zullen wel van die zwartgalligen zijn (er zijn overal roet in 't eten gooiers) die dit
alles te mooi, te luxueus, te snoezepoezerig en honneponnerig vinden; die zullen
oordeelen dat hier een cierlijke vlag de lading niet overal dekt. Daar valt natuurlijk
over te praten. Wij voor ons zijn geneigd om in dezen tijd, waarin men 't aan zijn
fatsoen verplicht schijnt derde klas te reizen met de een of andere demokratische
brochure op zak, een poging op prijs te stellen die het goede boek blijft eeren door
het werkelijk te steken in wat men dan zoo noemt ‘een goed kleed’. Een boekenkast
vol grijze, economisch zuinige, maar wezenloos glanzende cartonnen W.-B. -bandjes
gaat doorgaans spoediger vervelen dan men denkt. A thing of beauty... Jawel, maar
voor een ding van Schoonheid geldt de wet, dat vorm en inhoud één zullen zijn. En
de inhoud ... Nu juist, daar wilden we u hebben, geëerde tegensputteraar. De inhoud
dezer literaire luxe-reeks *) is, komt het ons voor, tot dusver vrij goed op peil. - Een
enkele maal staat het mooie jasje wat vreemd. Daar hebt ge Joh. de Meester's
‘Gezin’. Pootig proza uit de thans al wat verouderd lijkende realistische school, maar
in zijn soort voortreffelijk. Toch doet dit boekje in deze reeks een beetje als een boer
op klompen in een weeldrigen salon. Bij Brusse komt onder 't statiepak zijn
journalistieke sporthemd gluren, waarin we hem overigens wàt graag zien. Carry
van Bruggen, die niet veel om mooie kleêren geeft, heeft van het haar wie weet
onder hoeveel protesten aangetrokken lila (of was het zalmkleurig?) japonnetje met
de gouden oplegsels, zoowaar den rokband al afgetrapt. Minder beeldsprakig: haar
novelle ‘Een Indisch Huwelijk’ is, enkele goede bladzijden daargelaten (bv. de
Indischman in de hem omgrijnzende eenzaamheid der binnenlanden) over 't
algemeen wat gewoontjes, wat vlak uitgevallen. Maar er zijn andere deeltjes, die
uitstekend in deze wat pretentieuze serie passen. Daar is dat boekje van de Meester
over ‘Goethe's Liefdeleven’ en dat andere, aanvullende, van Top Naeff over Charlotte
von Stein. Voorts Quérido's ‘Jeugd van Beethoven’; Couperus' ‘Lucrezia’, proza
flonkerend als edelsteen op zwart fluweel, Carel Scharten's ‘Bloedkoralen Doekspeld’
(waarbij ge in godsnaam niet aan moet komen met van die nuchtere bedenkinkjes
als dat Scharten's boerenmenschen in dit boekje geen èchte boerenmenschen zijn
etc.; want Scharten geeft hier de werkelijkheid in een gestileerden vorm); dan Karel
Wasch' geraffineerde ‘Dialogen’, Top Naeff's voornaam en toch diep-menschelijk
‘Vriendin’, ten slotte Kees van Bruggen's pas verschenen ‘De Freule’. Het verhaaltje
uit dit boekje vertel ik u zoo min als ik u de verhaaltjes der andere boekjes verteld
heb. Ge moet zelf maar lezen van den brutalen fluweelen jongen, die het ranke,
zilvergrijze freuletje aan 't malen bracht. En als ge dit verhaaltje gelezen hebt zou
't mij al hard verwonderen als ge 't niet met mij eens waart, dat dit boekje, een der
laatste, zeker lang niet een der minste deeltjes is in de ‘literaire luxe-reeks’, waarvan
wij den uitgever nog veel plezier voorspellen.
v.E.
Boekenschouw
Letterkunde; wijsbegeerte
*) Akelige naam toch! Om een oweeër te verlekkeren!
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

FAUST. Een Cyclus van de Rijzende Zon, de Witte Roos en den Heiligen
Graal, door J.K. Rensburg. Deel I. - (Uitg. N.V. Theos.
Uitgeversmaatschappij, Amsterdam, 1921).
Zelfs hij die den persoon van Rensburg goed kent, die door omgang met dezen
nieuwen ‘Neveu de Rameau’ dezes veelzijdig genie weet te apprecieeren en, wat
oppervlakkig beschouwd systeemloosheid en verwardheid mocht lijken, weet toe
te schrijven aan de bliksemende vlugheid - in zigzaglijn! - van zijn gedachtenloop,
- zelfs diè zal bij het lezen van Rensburg's verzen steeds even verwonderd staan
om een onverwachte, doch slechts schijnbare tegenstrijdigheid tusschen de huppeling
van zijn luidruchtige schater-conversatie en de strenge gebondenheid, de schier
koele zelfbeheersching van zijn sonnetten. Ligt er voor den beoordeelaar, die te
veel rekening zou houden met het masker der zichtbare persoonlijkheid, niet iets
ironisch' in het feit, dat deze meer dan hedendaagsche dichter zich de moeilijke
verplichtingen oplei van een der meesteischende dichtvormen die er bestaan?
Deze Faust-cyclus is geen gemakkelijke lectuur. Gelukkig vangt dit boekje,
dat, het zij tusschen haakjes gezegd, een schooner uiterlijke verzorging waardig
ware! - met een uitvoerige inleiding aan, naar Rensburg's gewoonte; en daarin kan
de lezer het schema van de verschillende zangen vinden waaruit dit eerste gedeelte
bestaat, benevens de symbolische beteekenis der verschillende dramatis personae.
Die Inleiding sluit aan bij die van R.'s Lohengrin en in zekeren zin bij die van
Sita. Na de lange periode, waarin de Mensch zich wilde hernieuwen - Dante,
Shakespeare, Goethe, Zola, Wagner en Rensburg incarneerden die zucht naar
zelfvernieuwing in de hoofdpersonen van hun voor-
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

172
naamste werk - is thans de nieuwe era gekomen, die welke R. de Messiaansche of
Parijsche Era noemt, en waarin de mensch dit streven tot een goed einde bracht
en ‘Adam’, d.w.z. een nieuwe Mensch, geworden is. Deze nieuwe Mensch heeft
zich losgewerkt van de half-feodale, plutocratische, Marxistische maatschappij, en
het Socialisme, zooals R. dat opvat, op den troon gezet. De voorvechters van dit
nieuwe Socialisme zijn de Witte Tempeliers, strijdend onder de Witte Vlag met de
Rijzende Zon, de Witte Roos en den Heiligen Graal tegen de Orde der Zwarte
Tempeliers (de Jezuïeten) wier rijk ten einde is.
Atelier voor Fotografie. Fa. Photo-Couleur, Amsterdam.
J.K. RENSBURG
Tegenover het streven der Jezuïeten, Rensburg's ergste vijanden, staat het streven
van den Nieuwen Mensch, die een sociaal-democratische samenleving wil opbouwen
met een nieuwen adel, een nieuw koningschap, een nieuwen godsdienst en een
nieuwe Wetenschap, verheven boven elke politieke en kerkelijke macht. In de
verwezenlijking van dit Ideaal meent de Nieuwe Mensch zijn relatieve vrijheid te
kunnen vinden.
Rensburg's Faust heeft, evenals Lohengrin, Parsifal en Goethe's Faust, met een
kwade Macht te kampen. Zijn antagoniste is een vrouw, Atra (= de Noodlottige),
dochter van Lucifer en een der Phorkyaden, die het Jezuïtisme incarneert en, verre
van door het Kruis met onmacht te worden geslagen als Mephistopheles, het Kruis
integendeel misbruikend hanteert om het aartsconservatisme, vooral onder het mom
van vooruitstrevendheid, te handhaven. ‘Zij is de valse Wetenschap’, zoo lezen wij
op p. 20, ‘die het valse geloof in bescherming neemt tegen den echten Godsdienst
onder de leiding der echte Wetenschap’. Zij tracht deze beiden te veroveren door
hun schuilplaats, Montsalvage, stormenderhand in te nemen. Zij lokt zelf de wraak
uit over haar wandaden, na de Dreyfuszaak, die zij bewerkstelligde, en waarin zij
de Fransch (Napoleontisch)-Joodsche Idee van Wereld-Eenheid kruisigde, aldus
een felle actie losketenend tegen het clericalisme. Atra brengt Faust onder de
hypnose van Vera (spreek uit: Wjèra), die het symbool lijkt van het lijdend Proletariaat
en Faust's medelijden opwekt, doch die in werkelijkheid een vorm van het Jezuïtisme
belichaamt: Nihilisme gepaard met Terrorisme. Het is de Aardsche Madonna van
het verfoeilijk Materialisme. Eerst in een Walpurgisnacht, in steenkoolmijnen, waar
hij in fossielen de Moeders (p. 65) herkent als de prototypen van het Nieuwe Leven,
en den Montsalvat in visie ontwaart, begrijpt hij wie Wjèra is, en verwerft aldus de
echte Wijsheid. De echte Wijsheid. De echte Liefde en de echte Macht bekomt hij
pas wanneer hij zich het kruis van de schouders heeft weten te werpen en de Roos
en den Graal heeft veroverd. Overigens houdt R's Faust zich met alle
belangwekkende vraagstukken van onzen tijd bezig; met die veelvuldige questies,
die Rensburg zoo graag en zoo welsprekend met zijn ontelbare cafévrienden bepraat:
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

de bewoondheid van Mars en of deze planeet een moreel-hoogere wereld is dan
de onze; het rècht op ‘dagelijksch brood’ zonder tusschenkomst van
gebed-gedwongen genade; (het uitgieten van het Bloed van Christus uit den Graal
symboliseert de verwerping - de ‘afschaffing’ noemt R. het ietwat triviaal! - van de
Idee der Goddelijke Gratie); het inter-asterale recht dat het internationale vervangen
moet; een verhouding tusschen menschen en Goden (in het Heelal bestaande,
hoogere, bewuste en machthebbende wezens) doch: voor zoover wij hun
daden begrijpen kunnen en zij ons dus daarvoor
verantwoordelijk zijn, en in dien zin: ‘sferenharmonie’.
Over de ideologie van Rensburg's Faust zou men lang nog kunnen schrijven; elk
sonnet is immers de synthese van zoo geweldig veel al of niet nieuwe, steeds
belangwekkende gedachten! Daardoor ook voelt men onder het lezen vaak den
dwang, sommige gedeelten twee of drie maal opnieuw te beginnen en zich te laten
leiden door de vele aanteekeningen die men achteraan kan vinden, of door de
herhaalde lectuur van de Inleiding. Al mag men ook niet beweren, alles goed te
begrijpen, en alles naar zijn werkelijke waarde te kunnen
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

173
apprecieeren, - toch zal men den indruk krijgen, dat hier een groot denker, een
kinderlijk-geestdriftig, misschien te optimistisch-dichterlijk wereldhervormer-in-theorie
aan 't woord is; en mèt zijn interviewer d'Oliveira 1) zal men het betreuren, dat
Rensburg zich moet bedienen van een internationaal-betrekkelijk-onbeteekenende
taal; (ofschoon een zijner geliefkoosde theorieën de verdringing, in de toekomst,
verkondigt, van de Hoogduitsche stamtaal door de Nederlandsche tak-taal naar het
principe ‘vom Fels zum Meer’) - daar zulk een auteur, ware hij b.v. Franschman,
ondanks eenige vergefelijke overdrevenheden, een wereldnaam hadde verworven.
MARTIN PERMYS.
Romans en novellen
In den vrijen Amerikaan, door M. Scharten-Antink. - (Mij. v. Goede en
Goedk. Lectuur, Amsterdam. 1921).
Er is een benijdenswaardige evenwichtigheid in het oeuvre van Margo
Scharten-Antink. Nimmer zal haar, gelijk menig auteur van erkend talent toch wel
gebeuren kan, iets uit de pen vloeien, dat beneden de waarde van haar kunnen
blijft. Wat wij uit haar handen ontvangen is telkenmale opnieuw een kostelijk en
kostbaar geschenk. Zeker is het niet haar talent alleen, waardoor hetgeen zij schept
zich steeds op eenzelfde hoogte handhaaft. Veeleer ontleent haar kunst haar
blijvenden glans aan een diepere waarde: dat is de warme edele menschelijkheid,
het liefdevol begrijpen, vanwaaruit zij haar werelden schept, die werelden, waarin
elke figuur ons zoo ontroerendlevend nà komt.
Een nieuw getuigenis hiervan is dit nieuwe boek, dat den ondertitel draagt: ‘Koen
van Wessum's Haagsche jaren’, aldus belovend een vervolg op het hier uitgebeelde
levensfragment van den hoofdpersoon. Het is waarlijk niet door dien ondertitel alleen
dat wij dezen Koen van Wessum, schoon hij in zekeren zin staat buiten den gang
van het eigenlijke verhaal, zien als de hoofdfiguur van het boek. Op hem toch valt
het volste licht, maar ook - en méer nog - de atmosfeer waarin wij zijn eigenaardige
wezen zien, die atmosfeer van humor en weemoed, is de atmosfeer van heel het
boek.
Koen van Wessum is geen doorsnee-mensch, geen type van een bepaalde soort,
hij is een uitzondering, een die ontsnapt aan de gewone rubriceering en zich niet
met gewone maat laat meten; hij is wat de menschen noemen ‘een rare’. In woorden
en daden schijnbaar onevenwichtig, vol grillen en fantastische luimen, vol ruwheid,
vol spot, vol diepe teederheid en vol van een machtige levensliefde. En het is de
diepe, alles-omvâmende menschenliefde van Mevrouw Scharten-Antink, die ons
dezen Koen van Wessum, ondanks zijn uitzonderlijkheid, als een levenden mensch
zoo na brengt.
Haar zelfde menschenliefde is het ook, die een in den grond toch eigenlijk weinig
sympathieke figuur als die van de koele, gesloten Line binnen den kring van onze
belangstelling schuift; die in het ietwat obscure wereldje van Line Oldeman's pension
de arme figurantjes in onze hartelijke deernis deelen doet. Maar naar géen gaat
zoozeer toch onze diepste belangstelling als naar dien wonderlijken en toch zoo
diep-echten mensch Koen van Wessum en naar den kleinen weesjongen, zijn leutige
knechtje - hoe rijk van humor en hoe ontroerend van teederheid-onder-ruwheid zijn
1) Cf. Het Getij, 1920, pp. 230-239.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

de gesprekken tusschen die twee, 's avonds in het clair-obscuur van Koen van
Wessum's kleinen fruitwinkel! - het knechtje, tegenover wiens gelijkgestemde jongere
wezen dat van den ouderen man zich wellicht het zuiverst en het schoonst openbaart.
Zoo is het met genegenheid en verlangen dat wij naar den verderen loop van dit
rijk en belangwekkend leven uitzien.
MARIE SCHMITZ.
Fata morgana, door A.J. Zoetmulder. - (Amsterdam, P.N. van Kampen
& Zn. z.j.)
Het spijt mij dat ik met den heer Zoetmulder, wiens frissche eersteling ‘In retraite’
ik mij met genoegen herinner, de kennismaking moest hernieuwen in het hierboven
genoemde boek. Wat tusschen het eerste en dit laatste ligt las ik niet, doch ‘In
retraite’ heeft mij indertijd heel wat beters doen verwachten dan wat nu geboden
wordt.
In ‘Fata Morgana’ wordt ons uitgebeeld het levenseinde van een jongen kunstenaar
die, ongeneeslijk ziek, zich door den naderenden dood alles ziet ontfutseld worden
wat het leven hem waardevols biedt: liefde, vriendschap, arbeid, roem. Zijn jeugd,
die den arbeid onvoltooid ziet blijven en van de liefde de volheid nog niet genoot -
de vrouw die hij liefheeft schonk hem haar wederliefde niet, doch sloot met zijn
vriend het liefdeverbond - komt in opstand tegen deze ontijdige afbreking. Dan heeft
hij kort voor zijn dood een visioen: een onbekende duikt plotseling in zijn leven op,
geneest hem met een Indischen wonderdrank, brengt hem àl zekerder onder zijn
kwaden invloed, zoodat hij een reeks van laagheden begaat om de begeerde vrouw
te zijnen bate te
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

174
scheiden van den vriend, aldus hun beider ongeluk bewerkend. Ontwakend uit het
visioen in het onmiddellijk aangezicht van den dood beseft hij dit in schijn beleefde
als het beeld van zijn leven zooals dit geworden zou zijn indien hij beter ware
geworden, en vervuld van dankbaarheid voor den blik dien de Voorzienigheid hem
gunde in den afgrond, kan hij thans in vrede sterven.
De bedoeling van dit boek gaat verre boven de verwerkelijking van die bedoeling
uit. De greep die de schrijver hier gedaan heeft eischt een superioriteit van
behandeling, waarover hij blijkbaar niet beschikte. Zijn stijl, slap en vol van een in
dit verband ontoelaatbare gemeenzaamheid, mist ten eenen male de strakheid en
het magistrale door het onderwerp geëischt. De figuur van Gozewijn Arbo, den in
het visioen opduikenden onbekende, de belichaming van des kunstenaars kwade
neigingen, is tezeer die van een gewonen en dan nog wel onbelangrijken mensch
en mist het beklemmend-onreëele van zulk een - zij het in bescheiden afmetingen
- Mephisto-figuur. Met de mislukking van deze figuur moest het visioen als zoodanig
zijn effect verliezen, het lijkt nu de zij 't eenigszins onwaarschijnlijke voortspinning
van het verhaal (onwaarschijnlijk doordien we in den mensch van vóor het visioen
den aanleg tot zooveel boosheid niet hebben kunnen vermoeden) - waarachter het
slot dan eensklaps komt als de herstelling van een misverstand - en het ademt
nergens den huiver van het onwezenlijke.
Het is verwonderlijk dat een boek, dat vorm moest geven aan een diepe gedachte,
zoozeer den hoogen en gedragen toon van ernst en wijding mist.
MARIE SCHMITZ.
Zoo als het was, door Cyriel Buijsse. - (Rotterdam, Nijgh en van Ditmar's
Uitgevers Maatschappij, 1921).
Ja, wèl zooals het wàs schijnt ons de toestand, in dit boek geschilderd, de staat van
bijna-slavernij, in elk geval van volkomen afhankelijkheid, van een handvol
slecht-betaalde, stomp-zwoegende, aan drank verslaafde arbeiders, in dienst van
een tot een alleronsympathiekst potentaatje vergroeiden industriëel in een klein
dorp. Bestaan er zulke toestanden nog in Vlaanderenland? Ons denken is ze sinds
lang - sedert den oorlog meer dan ooit - ontwend, en wellicht valt het hieraan toe
te schrijven, dat onze belangstelling draalt wanneer men haar in die richting lokt.
De waarde en de beteekenis van dit boek als kunstwerk vallen echter hierbuiten;
wij kunnen, waar voor het grootste deel der wereld het maatschappelijk vraagstuk
in een zoo ander stadium verkeert, de hier uitgebeelde toestand eener
arbeiderswereld historisch zien, doch - en dit blijft de belemmering - gemakkelijk
valt dit, waar deze phase nog slechts zoo kort in het verleden teruggeschoven ligt
- niet. Neen, deze arbeiders, hoe zuiver en met hoeveel zacht-meewarigen humor
ze ons zijn geteekend, erlangen ons meeleven niet. Onze heete deernis wordt niet
wakker voor hun toch waarlijk deerniswaard bestaan; daartoe zijn zijzelf, noch is
hun leven fel-tragisch genoeg gebeeld. Tezeer staat dit alles in de lichte sfeer - zij
't hier gedempt als het licht van een grijzen zomermiddag - van Buysse's blijmoedigen
en lichten geest, en onze aandacht verwijlt het liefst bij wat in deze sfeer het schoonst
verschijnt: de met het eigenlijk gebeuren slechts zijdelings verband houdende
episode van Meneer Triphon en het fabrieksmeisje Siednie. Hier verdiept zich de
innigheid van den schrijver, en Meneer Triphon, de bang-gedweëe zoon van den
tirannieken fabrikant, Meneer Triphon die vader wordt van Siednie's kind en die,
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

deels uit eerlijk plichtsgevoel, deels uit liefde en drang naar liefde, dit vaderschap
wel wil erkennen, maar niet opdurft tegen den immer toornenden vader, deze Meneer
Triphon wordt ons, ondanks zijn uiterlijke en innerlijke leelijkheid van dommen,
tragen, vegeteerenden mensch, welhaast sympathiek.
Een aparte noot vormen de beide zoo geestig geteekende honden-figuurtjes,
Mussche en Kaboel, twee waarlijk-levende individuutjes, in dit niet groote maar
zuivere boek.
MARIE SCHMITZ.
‘Kubinke’, roman door Georg Hermann. Vert. door Alice van Nahuys. -
(Uitgave van Em. Querido, A'dam 1921).
De gezelschapsmensch van zekere beschaving, van gemiddelde ontwikkeling, hij,
die ‘leest’ en zich op de hoogte houdt van ‘evenementen’ in de litteratuur, op het
tooneel en in concerten, het mondaine publiek, dat zich echter mag beroemen een
‘degelijk fond’ te bezitten, smult van Georg Hermann's boeken. Ze proeven hem
door en door, ze zien en weten precies met welke fijne en gelikte penseeltjes hij
zijn schilderijtjes van ‘klein-malerei’ - ik mag hier gerust een duitsch woordje tusschen
gooien - in elkaar zet. Jetje Gebert werd besproken op alle tea's, op alle jours; ze
werd bekeken en betast en rondgedraaid, geknuffeld en bepoeteld... alle heeren
waren dòl op Jetje, alle vrouwen vonden haar een beetje ‘zielig’ - en zóó
sympathiek!... Toen kwam Henriëtte Jacobi, daarna Heinrich Schön, nu Kubinke...
Het zal natuurlijk wel een gebrek
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

175
zijn in mijn opvoeding, een gebrek aan mondainiteit, of aan degelijk of - wat erger
is - aan litterair onderscheidingsvermogen, maar ik houd niet van Georg Hermann
en ik heb een hekel aan z'n genre-stukjes à la Biedermeyer. Het is alles vieux jeu.
Ik vind het niet oorspronkelijk en niet boeiend, en... wanhopig langdradig. Het is
schilderwerk gedaan met een penseeltje voor miniaturen. Ik mis de breede toets,
de groote visie. Hermann is een prutser en een peuteraar, en het geheel is rommelig
en daardoor irriteerend. En z'n humor? Van de onvervalschte Duitsche soort.
Of ik anti-Duitsch ben? Doet er niets toe. Een Duitscher is in zijn humor bijna altijd
grof, omdat hij nu eenmaal het zintuig voor echten humor mist. Ik heb nog nooit
fijnen humor bij een Duitscher gevonden, behalve bij Heine en Bierbaum, - maar zij
hadden beiden een fijnen franschen geest.
Kubinke heet te zijn een humoristische roman, al eindigt hij tragisch. Waarschijnlijk
bedoeld als tragi-comoedie. De auteur zwelgt in z'n eigen grappen, want dit boek
zou tienmaal beter zijn, indien het de helft korter ware en de schrijver dus niet in
herhalingen verviel. Het is de geschiedenis van Emil Kubinke, kappersbediende,
en zijn liefdesavontuurtjes met drie dienstmeisjes. Emil Kubinke komt groen en
onschuldig in de groote stad, en krijgt een plaats als kappersbediende in de
benedenverdieping van een groot etagehuis. Pauline, Hedwig, Emma, de meisjes,
om wie het in dit boek gaat, dienen allen ‘boven’. Deze ‘ontwikkelde’ jonge dames,
die op 't gebied der liefde reeds alles hebben meegemaakt, wijden Kubinke om
beurten in, en om beurten verbeeldt hij zich dan ook van Hedwig, van Emma, van
Pauline het meest te houden. Met de laatste wordt 't echter een ‘fesoendelijke
verkeering’, totdat 't uitlekt, dat Kubinke wordt beschuldigd de vader te zijn van een
kleine Hedwig en een kleine Emma, ofschoon de arme rechtschapen en verlegen
Kubinke volstrekt niet de eenige aanbidder was die in aanmerking kwam voor het
vaderschap. Maar Emil Kubinke was een beetje ijdel, had laten blijken dat hij op
een H.B.S. was geweest en - dit was de natuurlijke gevolgtrekking van de snuggere
dienstmeisjes: Jongens die op een H.B.S. kunnen gaan hebben geld, dus... Je moet
't altijd dààr zoeken, waar wat te halen valt.
Als Kubinke tot tweemaal toe een deurwaardersexploit krijgt en hij bovendien
gevaar loopt, dat z'n lieve Paulien hem zal bedanken, hangt hij zich op.
Deze zelfmoord is door niets voorbereid; de schrijver heeft 't niet noodig gevonden
dien zelfs voor den lezer aannemelijk te maken. 't Komt als een donderslag bij
helderen hemel uit de lucht vallen. Banaal beeld, maar 't hoort bij dit banaal einde
van 't boek. ‘Hij had’, vertelt ons de schrijver, ‘in woede en schaamte, in afschuw
en angst zonder nadenken het leven weggeworpen (brrr!) als een kleedingstuk,
dat bezoedeld is en dat men zich van het lichaam rukt en in een hoek slingert’. Ge
ziet, het eindigt heel melodramatisch: dat leven dat met woede (we hebben Emil
Kubinke in het heele boek van 273 blz. geen enkelen keer woedend gezien) wordt
weg geworpen. Ja, zoo'n weggeworpen leven, en dat van zoo'n eigenlijk besten
braven jongen; ik zou waarlijk bijna tragiek achter dezen humor zien als ik niet
telkens zoo woedend werd om de onuitstaanbaar pedante, zelfingenomen wijze
waarop de auteur zijn zoogenaamde geestigheden aan het publiek voorlegt.
Maar ik ben er van overtuigd, het publiek slikt ze en smult er van en proeft en
herkauwt ze en praat er over, en gnuift na, vooral van de grapjes die op 't kantje
zijn, en als men onder elkaar is worden ze nòg eens gesavoureerd.
‘Zeg, weet je nog dat tooneeltje met Hedwig in 't prieel? Leuk hè?’ ‘hee, maar dan
die Emma, nou dat was me er óók eentje!’ ‘En dat gekke mensch, die Mevrouw
Löwenberg! Een echt boek!’ - Wel bekome!
Het is buitengewoon goed vertaald, vooral de volkstaal is in een voortreffelijken
Hollandschen volkstoon overgebracht. Alleen, ik heb nog nooit gehoord van een
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Berlijnschen dilettanten comedieclub, die ‘Louis Bouwmeester’ heet. Waarom niet
‘Ernst Possart’ of zoo iets? Of heeft Hermann, wiens dochtertje eenige weken
Hollandsche gastvrijheid genoot in den oorlogstijd, ons een ‘tegenbeleefdheid’ willen
doen?
Om den lezer te bewijzen van welk hoog gehalte des schrijvers humor is, geef
ik tot slot een klein citaat.
‘En toen Emil Kubinke met de teederheid van een zoogende duif
naderhand aan Hedwig vroeg:...’
Grover kan het al moeilijk.
EGB. C.V.D. MANDELE.
Letterkundig leven uit de november-tijdschriften
Elseviers Geïllustreerd Maandschrift.
Dit mooie tijdschrift is de laatste maanden wat in de verdrukking gekomen, in deze
rubriek. Ik zet het dus nu eens op de eereplaats. J. Knoef schrijft over Antonie
Waterlo, den schilder van intieme plekjes langs waterkant, in bosch en op de heide.
Anderen hebben wellicht uitnemender qualiteiten bij minder eigen gevoel.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

176
Ro van Oven wijdt een opstel aan den Rotterdamschen decorateur en glasschilder
Jaap Gidding. Over Kunstlievende vorsten uit Italië's verleden schrijft Dr. Raimond
van Marle. A.H. van der Feen toont in zijne novelle ‘Een Gunst’ dat hij nog iets beters
kan dan de grappenmaker, zijn tweede-ik, de Sinclair. Er is ook een kinderschets,
‘Spel’, van den Vlaming Lode Zielens in deze aflevering. Maurits Wagenvoort geeft
een reisherinnering uit het Oosten. Herman Robbers wijdt een bladzijde aan de
twee grooten, wier geboortedag men in deze maanden herdenkt: Dostoïewsky en
Flaubert. Hij vergelijkt de beiden en vraagt:
Was Flaubert, louter als mensch gezien, kleiner? Ik weet het niet. Ook
ziju hart was een-en-al liefde. En welk een enorm kunstenaar was hij! Als
romanschrijver heeft niemand zich ooit zwaarder eischen gesteld, heeft
niemand meer-bovenmenschelijke krachten aangewend om aan die
zelfgestelde eischen te voldoen. Met hoeveel gemak had hij zich een
aangenaam leven kunnen verschaffen. Hij versmaadde het aangename
leven. Hij achtte het ‘nuisible à l'art’, en daarmee was alles gezegd. In de
zuivere ‘kunst van schrijven’ kan geen Dostoievsky naast hem staan.
Jo de Wit bespreekt Carry van Bruggen's nieuwe boek ‘Het Huisje aan de Sloot’,
het beste litteraire werk dat zij van deze schrijfster kent.
Heel oude menschen leven soms met hun geest terug in den eersten
levenstijd, en hun geheugen, falend waar het een feit van gisteren betreft,
grijpt zonder moeite de gebeurtenissen en de gevoelens van de jeugd.
Zoo plukken zij hun verre herinneringen als de meest-versche bloemen
die het leven hen nog schenken kan.
Van Looy schreef zijn Jaapje toen hij over de zestig was - het is één
voorbeeld uit vele. De schrijfster van dezen bundel novellen is zeker niet
oud te noemen, doch ouder is zij nú, dan toen zij ‘Heleen’, dan toen zij
‘Van een Kind’ schreef. Zij heeft afstand genomen, de herinneringen zijn
op mysterieuse wijze gegroeid, zij kregen vorm, zij vroegen om uiting en
daar liggen zij nu: een bundeltje.
D.Th. Jaarsma velt een hard vonnis over Frederik van Eeden's ‘Roode Lampje’. Zijn
grief is dat v. Eeden ‘God blijft zeggen, wanneer hij de menschen meent’.
Veel te lang heb ik mij tevreden gesteld met holle klanken en ijdele
geluiden. Ik wil eindelijk weten, wat iemand doet, wanneer hij een
letterkundig werk schrijft. Want ik meen wel te bevroeden, waardoor soms
een zuiver dichter alle litterair besef verliest. Ik heb gezien, hoe een
wezenlijk kunstenaar alle notie van letterkundig schoon moest derven,
nadat hij zijne ziel aan den duivel verkocht had voor het recht, zijn gansche
verder leven te mogen preeken.
Het is de roeping van den criticus zulk een de laatste bedekseler af te
nemen. Hij grijpt hem in den nek, en werpt hem in de zee, opdat hij, naakt,
duikt naar de kostbare parel. Ze ligt dieper dan hij in zijne preekenwijsheid
nog weet. Want totnogtoe is er geen teeken, dat hij beseft, waar de parel
te vinden is. Hij gaat gebukt onder zijn texten, hij komt niet meer uit zijn
tuighuis vol logische argumenten. Zijn verwaarloosde kleeding zit vol
ongedierte. Het wordt tijd tot luchten. Het wordt tijd voor den Doop.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Groot-Nederland.
Cyriël Buysse begint een serie Vlaamsche Eenakters met een dingetje dat hij
‘Sususususut!’ noemt. Aart van der Leeuw heeft een oud lied herschreven in den
bizonderen stijl, die wij van dezen schrijver zijn gaan waardeeren. Interessant is
zeker het artikel door M.H. Werkman gewijd aan ‘Vooruitstrevende Duitsche Lyriek’.
Eigenlijk geeft deze term niet geheel weêr wat Alfred Kerr, de schrijver van forsch,
vooruitstrevend proza, met den naam ‘fortgeschrittene Lyrik’ bedoelt. Hij vat er onder
samen het werk van een aantal jonge menschen waarin [Werkman bedoelt: in wie]
hij ‘mancherlei Gegenwart (und Zukunft)’ zag. In gewone bloemlezingen heerscht
te veel willekeur.
Naar het voorbeeld der schilders kwamen zoo de jonge dichters tot een
‘jury-freie’ wijze van uitgeven, die de uitgaven als ‘Der Kondor’, ‘Fanale’,
en de ‘Flugblätter’ van A.R. Meyer deed ontstaan. Ofschoon enkelen
plaats vonden in meer vooruitstrevende tijdschriften als ‘PAN’, ‘Der Sturm’,
‘Aktion’, gevoelden zij behoefte, zich vrij te maken van de vooropgestelde
criteria van tijdschriften, waarin richtingen zich manifesteeren, waartegen
zij ingaan....
Een der leuzen waaronder die jongeren publiceeren is het woord van Ernst Blass:
‘Der Lyriker der nächsten Zeit wird sich nicht schämen’. Veel talent, maar ook veel
blague.
Blageert de een met verzen van het nachtleven van de groote stad, de
ander doet het met griezeligheden uit de snijkamers, van slagvelden en
van den galgenheuvel. Het nest met jonge waterratten in het lijk van een
verdronken meisje is een meer dan eens voorkomend motief. Men moet
dit alles in zijn waardeering corrigeeren en herleiden door de formule: het
is niet zoo erg als het schijnt. Misschien ook uit zich op deze wijze
onbewust de zucht om den niet-uitverkorene af te schrikken, den weifelaar
op de proef te stellen. Zeker is, dat heel wat kunnen verborgen is achter
deze schrikaanjagende uiterlijkheden....
Karakteristiek voor deze nieuwe lyriek is de rubriek ‘Stadtverse’. De groei van de
Duitsche rijkshoofdstad tot wereldstad heeft op velen dier jongeren een diepen
indruk gemaakt, waarbij de invloed van de Parijzenaars uit den bloeitijd van Parijs
als keizerstad, Baudelaire, Verlaine en Rimbaud, onmiskenbaar is. De schr. laat dit
zien met vele citaten uit het werk van Ernst Blass, Georg Heym, Kurt Hiller, Paul
Zech e.a. Deze visie van een ouden eik (van Heym) herinnert aan Rimbaud:
Oder denkst du daran, wie in alter Zeit
Einen Mann sie in deiner Krone gehenkt,
Wie, den strick um den Hals, er die Beine verzenkt
Und die Zunge blau hing aus dem Maule breit?
Wie er da Jahre hing, und den Winter trug,
In dem eisigen Winde tanzte zum Spass....
De stem van Walt Whitman hooren wij in dit van den jongen Prager Frans Werfel:
An den leser
Mein einziger Wunsch ist, dir, o Mensch, verwandt zu sein!
Bist du Neger, Akrobat, oder ruhst du noch in tiefster Mutterhut,
Klingt dein Mädchenlied über den Hof, lenkst du dein Floss im Abendschein,
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Bist du Soldat oder Aviatiker voll Ausdauer und Mut.
Denn ich habe alle Schicksale durchgemacht. Ich weiss
Das Gefühl von einsamen Harfenistinnen in Kurkapellen,
Das Gefühl von schüchternen Gouvernanten im fremden Familienkreis,
Das Gefühl von Debutanten, die sich zitternd vor den Souffleurkasten stellen.
Ich lebte im Walde, hatte ein Bahnhofamt,
Sass gebeugt über Kassabücher und bediente ungeduldige Gäste.
Als Heizer stand ich vor Kesseln, das Antlitz grell überflammt,
Und als Kuli ass ich Abfall und Küchenreste.
So gehöre ich dir und Allen!
Eén bepaalde zijde van het ‘Grossstädtische’, het nachtelijke, openbaart zich in de
verzen van Blass. Uit zijn ‘Abendstimmung’:
O komm! O komm, Geliebte! In der Bar
Verrät der Mixer den geheimsten Tip.
Und überirdisch, himmlich steht dein Haar
Zur rötlichkeit des Cherry-Brandy-Flip.
Van Hardekopf dit ‘Bar in Berlin’:
Ein Prunksalon, wie eine Schiffskajüte.
Man sitzt in Club-Fauteuils bei Sekt und Drinks.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

*11
Die schmalsten Mädchen tragen Riesenhüte
und lächeln sanft, wie Mädchen Maeterlincks.
An der Portière zaudern blasse Frauen.
Wie fallen ihre Mäntel blumenzart!
Es glimmeu unter sehr geschmiukten Brauen
Gazellenblicke rätselhafter Art.
Sie treten näher gleich verirrten Rehen -
doch nichts erdenkliches ist ihnen fremd,
sie sind all right vom Kopf bis zu den Zehen,
ihr blondes Haar ist in die Stirn gekämmt.
Gottfried Benn is door zijn medische studiën in aanraking gebracht met
griezeligheden, waarvan hij in zijn boekje ‘Morgue’ dicht. Dit uit het ‘vers’ ‘Blinddarm’:
Alles steht weiss und schuittbereit.
Die Messer dampfen. Der Bauch ist gepinselt.
Unter weissen Tüchern etwas, das winselt,
‘Herr Geheimrat, es wäre so weit’.
Der erste Schnitt. Als schnitte man Brot.
‘Klemmen her!’ Es spritzt was rot.
Tiefer. Die Muskeln: feucht, funkelnd, frisch.
Steht ein Strauss Rosen auf dem Tisch?
Heinrich Muoth is de jonge Beiersche zwerver, die des nachts in een asyl slaapt en
des daags in Boekerijen en Verzamelingen te vinden is. Zijn ‘Selbstschau’
karakterizeert hem.
Narr, warum so spät geboren?
Ein Geklinge in beiden Ohren:
Ich war den Griechen eingereiht.
Leider verschlief ich die schöne Zeit.
Ook dit teekent hem:
Die Knabeninbrunst vor Bücherläden
Wurde Verhängnis. Schwere Schäden
Rechnen seit dieser ersten Sucht:
Zweifel, Unruh, Gedankenflucht.
Mondbegeistete Vogelscheuchen.
An schattenden Fliedersträuchen
Streicht leise der Nachtwind hin:
Hölderlin.
Hij weet, hij is ‘kein Genie’. Hij kan ‘zum Arbeitstier nicht zurück, zum Geniesser
nicht vorwärts’. En hij slaakt de klacht: ‘Warum verkomme ich?’
Frans Coenen schrijft over ‘Dadaïsme’; hij noemt van Ostayen's ‘Bezette Stad’:
‘zwaar van een zatte melancholie’, ‘die hij zich niet eens moeite geeft schoon of
treffend tot uiting te brengen’.
De Stem.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

De Redactie van De Stem heeft aan een 50-tal vooraanstaande Nederlandsche
publicisten eenige vragen gesteld betreffende Dostojewski en den indruk welken
zijn werken op hen hebben gemaakt. In het volgend nr. zal 't resultaat van die
enquête worden afgedrukt.
De schrijver der ‘Celbrieven’, de jonge Vlaamsche activist Wies Moens doet een
verhaal uit zijn gevangenistijd, fragment uit een open brief aan Georg Brandès.
J. Jac. Thomson heeft in den nacht plotseling de stemmen gehoord der Kinderen,
de kinderen die misschien martelaars worden zullen, misschien heiligen,
‘mogelijkheden van zuiverder en schooner bestaan dan het onze, wij, die niet hebben
gekund...’ Waarom dit lyrisch proza in vers-vorm moest worden geschreven is niet
recht duidelijk. Just Havelaar heeft den oud-testamentischen vloek opgenomen: ‘In
het zweet uws aanschijns zult gij uw brood eten...’ en schrijft een beschouwing over
‘De Arbeid’. Dat hij door het ‘offer van den Arbeid’ voor den mensch dien vloek in
een zegen ziet verkeeren behoeft niet gezegd. Franz de Backer vervolgt zijn novelle
‘Het Dochterken van Rubens’. Plasschaert beproeft een karakterizeering van Suze
Robertson's werk, dat hij ‘van de zware aarde, en van een traag, groot-kloppend
hart’ noemt. Bij haar is een figuur, evenals een stilleven, een fataliteit.
Dop Bles geeft Parijsche Verzen en Tooneelbeschouwingen.
De Nieuwe Gids.
Een der uitgevers van dit tijdschrift, de heer H.M. d'Angremond, heeft in October
door een noodlottig ongeluk het leven verloren. Verschillende vrienden en
medewerkers wijden hartelijke woorden aan de nagedachtenis van dezen energieken
man, die tevens idealist was - bij zijn sympathiek portret. Van van Deyssel nog
eenige herinneringen aan Diepenbrock, vol van die innige zeggingen en fijne toetsjes,
als alleen v.D. dat kan.
Ja, het is niet onaangenaam te bedenken, dat van de menschen die ik
ontmoet heb, de twee die het meest engelen (zooals men die van de
afbeeldingen na vijftien eeuwen kent) geleken, mijn vader en Alphons
Diepenbrock, het meest vertrouwelijk tegen mij geweest zijn. Waarom?
Nu, onder andere omdat ik dan later, als ik òf hier òf daar moet komen,
wel in den hemel kom. Dat is daarvoor een aanwijzing. Dat iemand, die
zoo was en zoo er uit zag als Alphons Diepenbrock, niet alléen tegen mij,
maar óok tegen mij, zíjn eigen-aardige, zíjn búitengewone
vertrouwelijkheid liet gaan, dat beteekent inderdaad heel wat. Dat
beteekent heel wat... voor het gevoelsleven. Nu, de hemel is iets van het
gevoelsleven. De hemel is iets voor hen, voor wie de waarheid in het
gevoelsleven is. De hemel is de plaats der zaligheid, - geluk-zaligheid.
Gij meent wel niet, dat gelukzaligheid eerder iets is voor philosophen,
staatkundigen of kooplieden dan voor gevoelsmenschen?
Ook over een kleine Toorop-tentoonstelling in het Haarlemsch paviljoen schrijft v
Deyssel.
Kloos publiceert een reeks Shelley-sonnetten met een uitvoerige toelichting. Henri
van Booven en Henriëtte Mooy eindigen hun vervolg-verhalen. Maurits Wagenvoort
zet zijn historisch tooneelspel ‘De Jaloerschheid van Mistress Pepys’ voort, Dr. Enk
zijn beschouwing over de Aesthetische Interpretatie van Vergilius' Aeneis. Sofie
Erens-Bouvy bespreekt de vertaling uit het Spaansch der Werken van de H. Teresia,
door eenige Roomsche geleerden.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Nederland
INHOUD: Het liefdeleven van Arie Post, door G. van Nes-Uilkens. - Salon-Bolsjewiki,
door Ralph Springer. - Na het bezoek, door G. Brunink, - Witte nacht in Sicilia, M.
Favai-Kievits. - Om vijf gulden, door H. van Raalte-Simons. - Kroniek. - Verzen.
Het Getij.
Dit uit een artikeltje van Constant van Wessem ‘De Wei der Ideetjes’.
Ook in Nederland legt men zich toe op ‘ideetjes’. Men leest Lao-tsze en
schrijft boekjes over Lao-tsze, men leest Dostojewski en schrijft boekjes
over Dostojewski, men hoort Mahler en schrijft boekjes over Mahler. Als
ze ‘succes’ hebben, bewijst dit alleen, dat zij soms kunnen voldoen aan
een vaag instinct waardoor zij levensvatbaarheid krijgen voor een
mode-levensbeschouwing. B.v. de twee figuren à la mode zijn, voor de
ontdekkers van ideetjes, Nietzsche en Dostojewski, die men dan gaarne
als uitersten tegenover elkaar stelt. In het boekje over Mahler van zekeren
heer lees ik: De hoog-(e lucht-) moed van Zarathustra tegenover de
deemoed van Alpscha (uit De Karamazows). Twee jaar later lees ik een
ouder boekje van Bierbaum over Dostojewski: ‘Hier ist Zarathustra, der
Wille zur Macht, dort Dostojewski, der Wille zur Demut’. Plagiaat? Neen,
alleen kuddeinstinct ook in het vinden van ‘ideetjes’. Toegegeven: hier
ligt een idee van een honderd boekdeelen lang. Het eenige verblijdende
is dat men zelfs bij de grootste ijver het wezen van dat waarover men zijn
ideetjes poneert voorbij gaat, omdat het wezen van iets voor ideetjes altijd
veilig immuun blijft.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

177
Ch.-L. Philippe's ‘Bubu de Montparnasse’ 1)
WEER heb ik Charles-Louis Philippe's verhaal van den boulevard Sébastopol
herlezen, thans in de vertaling van Gerard van Eckeren.
En weer bemerk ik dat gevoel van groote christelijke liefde in dit werk, die waarlijk
christelijke goedheid welke er aan ten grondslag ligt en die het b.v. gemeen heeft
met Hugo's ‘les Misérables’. En deze zuivere christelijkheid, waarover Wilde
herhaaldelijk schreef in zijn ‘de Profundis’ - heeft het ook gemeen met Dostojewski
en Tolstoj - met Strindberg (vooral in zijn ‘Festspieldramen’). Deze eenvoud en
algoedheid - die ons aan het Nieuwe Testament doen denken - hoe treffen ze ons
bij herlezing, hoe bevestigen ze weer de waarde van dit werk. Wel terecht kon
Philippe - al had ook hij, meer zelfs dan eenig ander, zijn demonen te bekampen -
schrijven in zijn ‘Lettres de Jeunesse’: ‘Mon coeur s' est habitué à vivre dans une
haute atmosphère où il y a surtout de la bonté’. Het is zeer begrijpelijk - hoewel ook
getuigend van een eenzijdig oordeel - dat Henri Vandeputte, aan wien de kostelijke
jeugdbrieven gericht zijn, te veel het zachtgevoelige en enkel-goede in dit werk op
den voorgrond stelde, en het is goed, nu de vertaling misschien enkelen tot een
zelfde oordeelvelling zal verlokken, Philippe's eigen opvatting te citeeren: ‘Mais je
te l'ai déjà dit, tu me vois trop comme un coeur sensible et pas assez comme un
homme fort. Mes amis d'ici qui me voient tous les jours savent que je suis un homme
fort avec de la résistance et du courage et que j'ai des volontés furieuses. Il faut
que tu le saches aussi, et que je ne suis pas qu'un bon type, mais aussi que je puis
commettre des actes de sombre crapulerie, à froid, parce que je l'ai décidé. Et je
suis peutêtre plus près de Nietzsche que de Dostoievsky. Ne crois pas que je fasse
du chichi, en ce moment, je n'ai jamais dit si vrai’. Nietwaar, hoe komt deze uitlating
overeen met het beeld dat Madeleine Böhtlingk ons gaf in haar belangrijke
‘aanteekeningen bij het lezen van Ch.-L. Philippe’; hoe worden we dit ook zelf gewaar
zoo we slechts een werk als ‘Croquignole’ of ‘La mère et l'enfant’ herlezen. Waar
echter dezelfde schrijfster - die ondertusschen met haar essay het beste gaf wat in
ons land over Philippe werd geschreven - een perverse zinnelijkheid aanwezig vindt
in ‘Bubu de Montparnasse,’ kan ik haar niet bijvallen. Er is toch immers geen
perversiteit in een boek als dit, doch enkel maar een ontuchtig hunkeren, een
verdierlijking en vergroving, die voor een groot deel in maatschappelijke toestanden
haar oorsprong vinden.
1) Charles-Louis Philippe: Bubu van Montparnasse. Vertaald en ingeleid door Gerard van
Eckeren. Bandteekening van Jan Sluyters. - (Baarn, Hollandia-Drukkerij, 1921).
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

178
Het is loonenswaard de wordingsgeschiedenis van ‘Bubu de Montparnasse’ uit de
jeugdbrieven na te gaan. Het was in 1898 dat bij Philippe
CHARLES-LOUIS PHILIPPE
Naar een penteekening van GRANDJOUAN
het plan opkwam, dit boek te schrijven. Zijn gedachten houden zich in dien tijd veel
met de prostitutie bezig. Hij ziet in, hoe de jonge, vroolijke ‘ouvrières’ van haar loon
niet rond komen kunnen, begrijpt haar verlangen naar praal en rijkdom en heeft
haar bij voorbaat reeds hare zonden vergeven. Hij schrijft Vandeputte dan over een
meisje met wie hij onlangs kennis gemaakt heeft: ‘Donc, ma petite Maria s'est acheté
une robe de soie et se dispose à s'en servir comme d'un instrument de travail.
Quelles remontrances je lui ai faites! Je lui parlais d'agents des moeurs, de syphilis,
je lui parlais surtout de la vieillesse misérable qui serait la sienne. Ses raisons étaient
toujours plus fortes que les miennes: Les agents des moeurs ne courent pas après
les robes de soie parce qu'elles peuvent avoir des protecteurs puissants. La syphilis
on n'en meurt pas’.
Telkens nog raadt hij haar aan niet in ‘het Leven’ te gaan, maar liever in armoedig
bestaan te volharden, doch telkens komt bij haar weer het verlangen haar beroep
op te geven. Philippe schrijft dan: ‘Lorsque la société pervertit certaines âmes on
sent qu'on est en présence d'un crime. Je trouve cela bien plus terrible que
l'assassinat d'une impératrice d'Autriche’.
In December 1898 schrijft hij dan, bezig te zijn met materiaal voor zijn boek te
verzamelen. Want men meene niet dat een werk als dit zonder milieu-kennis
geschreven werd: ‘Bouquins de sociologie, d'économie, politique, de statistique, je
vais compulser tout cela’. Nauwkeurig onderzoekt hij hoeveel de vrouwen per avond
verdienen. Hij bezoekt de bordeelen en de hospitalen voor venerische ziekten, de
gevangenissen. Een groote droefheid komt over hem bij het zien van al deze ellende:
‘Mon pauvre vieux, quand on voit certaines choses de trop près on est plein de
douleur comme un chien. On est tout en larmes. On a des colères contre la Société
et l'on devient anarchiste’.
Terwijl hij avond aan avond dit alles onderzoekt en het rosse leven van nabij
meemaakt, werkt hij aan ‘La mère et l'enfant’: Mon gosse a un an, il est serré, il sait
déjà imiter l'âne, le veau, le mouton et la poule. C'est d'ailleurs un bel enfant. Mais
il me donnera bien du mal en attendant sa majorité. Ah! s'il était seulement au
collège!
En van dengene die dit schreef, den heerlijken kunstenaar Ch.-L. Philippe, die
zich zoo bloot gaf in zijn eenvoudig menschzijn, zou men nu een werk - als eenmaal
tot onze schande Barbusse's L'Enfer - als onzedelijk willen veroordeelen, misschien
zelfs deze uitgave ongepast vinden? Ik kan het bijna niet gelooven en ben dankbaar
gestemd
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Proeve van illustratie uit de Duitsche vertaling van ‘Bubu’ door CAMILL HOFFMANN. Met 20
houtsneden van FRANZ MASEREEL. (Kurt Wolff Verlag, München).
nu van Eckeren dit werk voor velen in den lande bereikbaar heeft gemaakt.
Dìt boek zou aanstoot geven?
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

179
Seigneur! seigneur, il y a pourtant des lecteurs...
In de brieven van 1899 schrijft Philippe nu telkens over zijn vriendinnetje ‘La petite
Marie’. Ze heeft - ook zij - in het hospitaal gelegen en geniet, wanneer ze daaruit
terugkeert, eenige dagen zijn gastvrijheid. Ze wil nu terugkeeren naar haar
Proeve van illustratie uit de jongste Fransche uitgave. Met 90 lithographieën van GRANDJOUAN.
(Albin Michel, Parijs).
oude betrekking; alles zal zich weer ten goede keeren. Juist echter wanneer ze zich
dit voorgenomen heeft komt op een nacht haar ‘vent’ en eischt haar op. Weer moet
ze 't leven in, de vlakte op. Geen enkel recht kan Philippe laten gelden, gebroken
en met groot verdriet moet hij dit alles aanzien.
Uit Bubu de Montparnasse, waarin hij dit tafereel zoo meesterlijk beheerscht - dit
is ook een van de groote deugden van dit boek - verwerkte, weten we hoe dit alles
hem aangreep. Hoe dieper hij in dit leven doordringt, hoe meer hij begrijpt en -
vergeeft: ‘Comprends tu cela, mon bon vieux: c'est la fin du mois, cet employé qui
vient de toucher de l'argent, mange, boit, est gris et se sent une âme enfantine. La
Nature nous rend comme des petits enfants lorsqu'elle veut nous tenter. Cet homme
passe dans une rue, il rit comme un ange, et il rencontre cette femme. C'est fait, ils
sont ensemble, il y a l'homme et le Destin. L'homme va avoir la syphilis’.
In 1901 verschijnt dan Bubu de Montparnasse, dat werk waarin alles, zooals van
Eckeren het zoo goed uitdrukt, is samengesmolten tot die hoogere manifestatie van
den geest, die slechts valt aan te duiden als het ‘Verhevene’.
Een hoofdstuk van den roman echter was nog ongeschreven. Donderdags was
het werk verschenen toen Philippe Zaterdags van Berthe - want deze bestond, als
bijna elk zijner romanfiguren - een brief ontving waarin ze hem meedeelde van Bubu
af te zijn en dat ze thans weer bloemenverkoopster wilde worden. Philippe zoekt
enkele vrienden op die haar helpen willen. Eén redding weet hij slechts voor haar,
- weggaan uit Parijs zoodat Bubu haar niet kan vinden, ze buiten het bereik van zijn
wraak zal zijn. En daar, in Marseille, koopt Berthe den roman die van haar leven
vertelde: ‘Elle a acheté mon livre à Marseille. Je ne lui en avais pas parlé qu'au
moment de son départ et je voulais le lui envoyer. Elle l'a acheté. Elle m' a écrit que
c'était bien vrai, tout lui était revenu, qu'elle avait eu bien de la peine et qu'elle avait
pleuré surtout quand je dis que son père était peintre et qu'il est mort des coliques
de plomb!’
Waar en waarachtig is dit boek, en méer nog dan dat andere meesterwerk ‘La
fille Elisa’ van Edm. de Goncourt wijst het, naar ik meen, ‘in de richting van het
Verhevene’.
NICO ROST.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

G. Bernard Shaw's bijbel.
IN zijn ‘Man and Superman’ wil Shaw de gedachte vooruitzetten, dat een nieuwe
godsdienst op weg is voor het arme menschdom: die van de scheppende Evolutie.
Het stuk werd ten tijde niet goed begrepen: het uitleggen van die theorie vond
eigenlijk plaats gedurende één enkel bedrijf - het derde, en het stuk heeft er vier -
waar men de vermakelijkste dingen hoort zeggen door don Juan, den Kommandeur,
den duivel, Eva; en dit vuurwerk van paradoxen, truïsmen, diepe gedachten,
onverwachte kwinkslagen schitterde wat al te geweldig voor een menschelijk oog,
dat een simpele lijn wou vinden. Al brengen de ‘Revolutionist's Handbook’, en de
‘Maxims for Revolutionists’, die in het boek op het stuk volgen, een groote klaarte,
toch bleef
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

180
Shaw's leidende gedachte nog wat in 't onduidelijke, tenzij men, abstraheerend van
den parabel-vorm, zijn aandacht vestigen bleef op uitingen als: ‘I tell you that as
long as I can conceive something better than myself I cannot be easy unless I am
striving to bring it into existence or clearing the way for it. That is the law of my life.
That is the working within me of Life's incessant aspiration to higher organization,
wider, deeper, intenser self-consciousness, and clearer self-understanding’, of: ‘As
to the method, what can be said as yet except that where there is a will, there is a
way? If there be no will, we are lost’.
Die gedachte - de verbetering van het menschdom, niet door natuurlijke evolutie
genre Darwin, maar door evolutie enkel teweeggebracht door het taaie willen van
den mensch - wordt voor Shaw de godsdienst voor den nieuwen tijd. En, zooals hij
zijn Don Juan-bedrijf als een bijbel opvatte om door het uiterlijke dichterlijke van
een parabel zijn gedachten te doen verstaan, zoo nu geeft hij een bijbel uit: ‘Back
to Methuselah; a Metabiological Pentateuch’.
Persoonlijk? Veel groote mannen vatten hun werk als een soort van bijbel op:
Nietzsche's ‘Also sprach Zarathustra’ is het treffendste voorbeeld. Is de philosophie
in dit, Shaw's, laatste werk persoonlijk? Zelfs niet. De oude cosmogonien kennen
evolutie (Shaw haalt Empedocles aan, hij mocht evenwel de gansche presocratische
school aanhalen en de meeste modernen op den koop toe). Maar de manier, waarop
de stof behandeld is, is die van Shaw, en dat zegt genoeg om het werk in stilte, lijn
vóór lijn, te genieten en te overdenken. Laten we bondigheidshalve de inleiding -
een prachtstuk van polemiek vooral tegen de Darwinianen, met schitterende zetten
- en Shaw's schoolmeesterstoon - onbesproken.
Van de 5 boeken - 5 korte stukken - speelt één enkel in het verleden, één in 't
tegenwoordige, drie in de toekomst.
Een bijbel voor de toekomst, dus. De groote leiddraad is: 1) de mensch verloor
het eeuwige leven, dan het lange leven, door zijn schuld. 2) Mocht de mensch
waarlijk willen, hij zou langer leven. 3) De mensch leeft langer, maar enkel een élite.
4) De andere menschen blijven kinderen, hun ras verdwijnt. 5) De mensch blijft
leven (tenzij een ongeval, na eeuwen soms, hem zou dooden), en dan enkel ziet
hij beter in wat het leven is, zonder nochtans - laatste hoop en beginpunt van den
nieuwen cyclus, die zou moeten bestaan hebben sedert het aardsch paradijs - tot
deze volmaaktheid te komen: dat het leven enkel gedachte worde, vrij van de stof.
‘And for what may be beyond, the eyesight of Lilith is too short. It is enough that
there is a beyond’. Het eerste stuk ‘In the Beginning’ speelt in het aardsch paradijs,
en toont den val van het menschdom. Het is een buitengewoon frisch boek. Eva,
omringd van haar steeds slechter wordende nakomelingschap, heeft toch hoop.
‘My sons and my sons' sons are not alle diggers and fighters. Some of them will
neither dig nor fight: they are more useless than either of you (Adam en Cain): they
are weaklings and cowards: they are vain; yet they are dirty and will not take the
trouble to cut their hair. They borrow and never pay; but one gives them what they
want, because they tell beautiful lies in beautiful words. They can remember their
dreams. They can dream without sleeping. They have not will enough to create
instead of dreaming, but the serpent said that every dream could be willed into
creation by those strong enough to believe it. There are others who cut reeds of
different lengths and blow through them, making lovely patterns of sound in the air;
and some of them can weave the patterns together, sounding three reeds at the
same time and raising my soul to things for which I have no words. And others make
little mammoths out of clay, or make faces appear on flat stones, and ask me to
create women for them with such faces. I have watched those faces and willed; and
then I have made a womanchild that has grown up quite like them. And others think
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

of numbers without having to count on their fingers, and watch the sky at night and
give names to the stars, and can foretell when the sun will be covered with a black
saucepan lid. And there is Tubal, who made this weel for me which has saved me
so much labor. And there is Enoch, who walks on the hills, and hears the Voice
continually, and has given up his will to do the will of the Voice and has some of the
Voice's greatness. When they come, there is always some new wonder, or some
new hope: something to live for. They never want to die, because they are always
learning and always creating either things or wisdom, or at least dreaming of them’.
En later: ‘Man need not always live by bread alone. There is something else. We
do not yet know what it is; but some day we shall find out; and then we will live on
that alone; and there shall be no more digging nor spinning nor fighting nor killing’.
Het tweede boek ‘The Gospel of the Brothers Barnabas’ speelt op den huidigen
dag. Twee broeders, een wijsgeer en een biologist, hebben de gedachte van het
langer-leven opgevat en - metabiologisch - uitgewerkt. Niemand gelooft hen, zeker
niet de twee politiekers - vermakelijke
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

181
portretten van Asquith en Lloyd George zou iedereen zeggen, ware men niet
bevreesd voor het aannemen van een zwakken kant van den ouden Asquith -. De
heele theorie wordt uitgelegd in een allervermakelijkst gesprek.
Het derde boek voert ons, met de andere twee, in de toekomst. Hier is - natuurlijk
zou La Palisse zeggen - alles verbeelding; en al zijn veel uiterlijke feiten - de manier
van kleeden, de uitvindingen enz. - heel interessant, toch staat het vast dat iedereen
alle inbeeldingen op zijn Wells niet smaken kan. Koddig zijn vooral de enkele
gegevens over onze huidige beschaving, Voltaire wordt met Jehovah verward en
Michel Angelo is een aartsengel... Ook het gestadige uitleggen van woorden, vooral
in het vierde boek waar zulks soms heel gemaakt klinkt - is een niet te vermijden
gebrek.
In het derde boek (The Thing Happens) dat in het jaar 2170 speelt, zien we een
nieuwe beschaving, waarin alles tot op het laatste puntje geregeld is, zelfs de leeftijd.
Het witte ras waant nog te besturen - een man, soort van vereeniging der twee
politiekers uit het vorige spel, is voorzitter van de Britsche Eilanden - maar staat in
feite onder de voogdij van Chineezen en negers. Twee blanken maken een
uitzondering door hun schranderheid: een vrouwminister en een aartsbisschop. Het
komt uit dat deze twee bijna driehonderd jaar geleefd hebben onder verschillende
namen: wij kennen ze uit het vorige stuk (de meid en de dominee). Wanneer zij dit
zelf ontdekken van elkander, en den staat goed beseffend, waarin de beschaving
zich bevindt, trouwen zij. Zij gissen, dat anderen zich in hun geval bevinden. Het
nieuwe ras, dat de gewone menschen beschouwt als kinderen die juist een beetje
verstand, kunst en wijsheid krijgen als ze moeten sterven, dat nieuwe ras is aan 't
worden. Het vierde stuk is de ‘Tragedy of an elderly Gentleman’, een ‘gewoonlever’,
die in het jaar 3000, als reiziger, naar Ierland gaat: het eiland van de lang-levenden.
Dit Ierland is niet meer bewoond door Ieren: de Ier Shaw zegt, dat, wanneer de
Engelschen uitweken, ze gevolgd werden... door de Ieren, die meer dan ooit
nationalistisch waren. Toen alle nationalistische wenschen vervuld werden met den
tijd, kregen de Ieren het in het hoofd, den Joden Jeruzalem te ontnemen, want zij,
Ieren, waren de afstammelingen van het geslacht Israels. De Joden vochten niet,
maar weken uit en verdeelden zich over Europa. Maar, nu de Ieren ‘who owed their
position as the most interesting race on earth solely to their sufferings’, die positie
verloren, werden zij voor de andere volkeren ‘intolerable bores!’ Tot een Engelsche
aartsbisschop hun aanraadt naar... Ierland te gaan. ‘This had never once occurred
to them, because there was nothing to prevent them and nobody to forbid them’. Zij
landen aan, de ouderen kussen den Ierschen grond met passie en noodigen de
jongeren uit, zulks ook te doen. Maar de jongeren zeggen misnoegd: Men ziet hier
enkel steenen (de Iersche kust). En den volgenden dag wijken de Ieren uit naar
Engeland en zij spreken nooit meer van hun afkomst. De Joden deden hetzelfde,...
uit vrees terug naar Jeruzalem gestuurd te worden. ‘Since then the world, bereft of
its Jews and its Irish, has been a tame dull place’.
In Ierland, het land thans van de ‘long livers’, worden de gewone menschen, die
soms durven komen om het orakel te raadplegen, aangezien als kinderen en aan
de zorgen eener nurse toevertrouwd. De elderly gentleman komt hier met zijn
schoonzoon - den eersten minister van het Engelsche rijk, hoofdstad Bagdad - zijn
dochter en kleindochter om het orakel te raadplegen over den politieken toestand.
De keizer van Turania, die niemand anders blijkt te zijn dan Napoleon, vergezelt
hen. Hij dringt alleen in den tempel, waar zijn gesprek met het wijze orakel volkomen
tot zijn beschaming uitkeert. Het orakel bedekt zich het aangezicht omdat haar blik
te sterk is voor gewone menschen, en wil deze ook niet aanraken. De elderly
gentleman, de eerste minister enz. komen nu. Zij moeten wachten. Want alles is
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

niet gereed en er is een mise en scène noodig, waarin de ‘lange levers’ natuurlijk
niet gelooven, maar die noodig is voor de gewone menschen. Dit is een prachtig
brok Iersche humor, Shaw op zijn best, Synge van ‘The Playboy of the Western
World’. Bevreesd door al het theatrale heeft de eerste minister een halve pint zuiveren
brandy noodig om te kunnen spreken. Dan echter gaat hij er op los: Wat moet hij
doen voor de volgende verkiezingen? Zijn voorganger was hier geweest en had
onder dezelfde omstandigheden een prachtig antwoord bekomen, dat de partij deed
zegepralen. En of hij een dergelijk antwoord kan ontvangen. Het antwoord is: ‘Ga
naar huis, ouwe gek!’ De tunieken enz. worden opgerold en het theatrale verzwindt.
Zoo kan de minister naar zijn land niet terugkeeren. Hij besluit, te vertellen dat hij
juist hetzelfde antwoord ontving als zijn voorganger. Maar de elderly gentleman
schrikt terug voor dien leugen. Hij heeft al het belachelijke van zijn beschaving
ingezien. En of hij nu blijven mag, vraagt hij aan het orakel. Deze zegt eindelijk ja
en bekijkt hem. Hij sterft. ‘Poor shortlied thing! What else could I do for you?’ zegt
zij.
De ‘lang-levenden’ coloniseeren... Het ras der short-livers sterft uit. En dan zien
wij in het vijfde boek hetgeen later komt: ‘As for as thought
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

182
can reach’, wat in 31.920 is: Daar leven de kinderen (zij worden, volwassen, uit een
ei, geboren, hebben den mirakelachtigen processus van cel tot mensch verder
gedreven tot het peil van den beschaafden mensch uit onze dagen) van één tot vier
jaar in liefde, kunst, wetenschap. Maar na de vier jaar komt de wijsheid en de
innerlijke bespiegeling, en het zoeken naar de realisatie van den vortex, die zuivere
gedachte is.
In deze korte bespreking van het omvangrijke boek moest veel aan kant gelaten
worden. Vooral de dichterlijke, èn humoristische èn wijsgeerige zijde verdienen een
breede, uitgediepte studie, die buiten dit bestek valt. Het is een prachtig boek,
misschien wel het beste, voorzeker het meest kenschetsende van Shaw, een boek,
dat over het vorig werk van den ouden schrijver een helder licht werpt, een boek...
- Een gek boek, zou ik denken.
- Zoo dacht ik ook, meneer, toen ik het opnam. Maar zelfs de thans verouderde
dingen zijn ook gek geweest op een zekeren tijd: denk maar aan het impressionisme.
Er zijn té veel gedachten in dit pentateuchon, dan dat men ze allemaal klakkeloos
zou kúnnen aannemen. En er is een struikelsteen voor menschen-van-goeden-wil:
de paradox... Maar lees het boek, en overweeg, meneer. Want Eva zei reeds, in
het Engelsch: ‘There is something else. We do not yet know what it is...’
FRANZ DE BACKER.
Flaubert en Dostojefski in Nederland
Naar aanleiding van de gedenkdagen van hun geboorte
1821
-
12 December /
30 October
-
1921
AAN de critici het overlatend de plaats te bepalen die beide schrijvers in de literatuur
van hun land en van de wereld innemen, of de schoon- en belangrijkheid van hun
geschriften aan te toonen, vonden wij het wel interessant na te gaan en te vermelden
wat er van beider werken in het Nederlandsch is vertaald en wat er in ons land over
hen geschreven is.
Beide schrijvers zijn bij ons geïntroduceerd door Prof. Dr. Jan ten Brink. Men mag
op dezen hoogleeraar nog zoo veel aan te merken hebben als men wil, een feit is
het dat hij den Hollanders menig buitenlandsch schrijver bekend heeft gemaakt: wie
denkt hierbij niet aan Zola, over wien hij verscheiden keeren schreef in een tijd toen
het voor onwelvoegelijk doorging over dien Franschen naturalist te schrijven of te
spreken?
Beide opstellen - zoowel het artikel over Flaubert als dat over Dostojefski -
verschenen in het tijdschrift Nederland.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

GUSTAVE FLAUBERT
Dat over Flaubert - herdrukt in Ten Brink's Causeriën over moderne
Romans (Leiden, 1884) - had geen directe vertalingsgevolgen. Men scheen er
tegen op te zien dezen moeilijken auteur te vertalen. Het duurde tot 1896 vóor het
eerst een werk van Flaubert in het Hollandsch overgezet werd, door een leerling
van Ten Brink, die ook onder zijn leiding de akte M.O. Nederlandsche Taal- en
Letterkunde behaalde, namelijk door Louis Couperus, die een vertaling gaf van De
Verzoeking van den H. Antonius.
In P.L. Tak's Kroniek verscheen toen een aardige plaat, de verzoeking van
den H. Couperus. Deze, gekleed in een zware, groote monnikspij, waarboven aardig
zijn kleine dandy-kop fijntjes uitsteekt, ligt in een ruwe cel geknield voor een
kruisbeeld, terwijl verschillende uitgevers, elk met een vollen geldbuidel in de hand,
hem omringen en hem in koor verzoeken ook de andere werken van Flaubert te
vertalen.
Couperus is voor deze quasi-verzoeking niet bezweken, m.a.w.: hij heeft het bij
die eene vertaling gelaten.
Toen duurde het tot 1904 voor een nieuwe Flaubertvertaling verscheen, een
overzetting door G.H.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

183
Priem van Madame Bovary. In 1910 verscheen diezelfde vertaling als No. III
van Meesterwerken der Buitenlandsche Romanliteratuur
(Amsterdam, Van Holkema & Warendorf) en in 1917 als No. 65 van de
Meulenhoff-Editie.VerderverschenennogDe Legende vanH.Juliaan
den Herbergzame, vertaald door Dirk Coster (Rotterdam 1906) en als No. 3
van De Witte Bibliotheek (Bussum, Paul Brand), in 1913, Drie
Vertellingen 1) in een vertaling van Marie Koenen.
Dit is alles wat er aan Flaubert-vertalingen in ons land bestaat. Trouwens, eigenlijk
genoeg voor een Flaubert, die lang over een boek deed, zijn proza
óver-en-óver-werkte, het tegendeel van een veelschrijver was.
Over hem bestaat ook niet veel. Wel hielden de groote bladen de lezers op de
hoogte van oud en nieuws wat er van hem bekend was of over hem gepubliceerd
werd, en vooral H.A.L. (esturgeon) in De Nieuwe Courant heeft menig
feuilleton over hem geschreven (zoo in het No. van 8 Dec. 1919 Uit het intieme
Leven van Gustave Flaubert, in De Nieuwe Courant van 9 Dec.
1919 Louise Colet en haar Mededingster, en den 23 sten Februari 1920
Een literair Sensatieproces, dat gaat over het proces van Madame
Bovary).
Belangrijk zijn nog een studie van J.E. Sachse in De Gids van Januari 1890,
een van P.N. van Eyck in De Beweging van Maart 1914, en in de bekende serie
van de Hollandia-Drukkerij te Baarn: Uren met Flaubert. Inleiding met
Fragmenten uit Flaubert's Brieven en Vertalingen uit zijne
Werken (1918) door Mr. D. Spanjaard en Dirk Coster, een werk waarin men
beknopt een goed idee van den geheelen Flaubert krijgt; terwijl in 1901 Ten Brink
zijn latere, in Nederland verschenen artikelen over Flaubert's romans Madame
Bovary, Salammbô en L'Education Sentimentale in één boekdeel
bij elkaar uitgaf (Gustave Flaubert, 's Gravenhage 1901).
Van Dostojefski heeft men meer werk gemaakt. In Mei 1886 verscheen Ten Brink's
opstel in Nederland en reeds in datzelfde jaar verscheen een vertaling van
Schuld en Boete ('s Gravenhage 1886) in 3 deelen door Petros Kuknos, en
bij den Amsterdamschen uitgever C.L. Brinkman, die erkent door Ten Brink's opstel
tot de uitgave aangemoedigd te zijn, een vertaling van De Misleide.
Tot 1891 verschijnt nu bijna elk jaar een vertaling van een van Dostojefski's
werken: Arme Menschen in een vertaling van A. van der Hoek in 1887 (in dat
jaar ook nog een klein kerstverhaaltje); De onderaardsche Geest, vertaald
door F. van Burchvliet in 1888; De Speler, in 1890; Arme Nelly, in 1891; en
tevens in dat jaar Uit Siberië, in 2 deelen bij Van Holkema en Warendorf.
Dan gedurende twaalf jaren een stilstand.
In 1904 begint de belangstelling voor den ‘grooten Rus’ met een tweeden
goedkoopen druk van zijn eersten vertaalden roman Schuld en Boete, die in
1910 als No. II van de in verband met Flaubert reeds genoemde Meesterwerken
der Buitenlandsche Romanliteratuur uitkomt.
Vervolgens verschijnt: Arme Menschen (Amsterdam 1906); Uit het
Doodenhuis, in een vertaling van M. Faassen bij Cohen Zonen te Amsterdam
(1907), en in datzelfde jaar bij dezelfde uitgevers in een vertaling van dezelfde hand
De echtgenoot, (welke roman in 1918 No. 23 van de Cohen-Editie wordt);
in een vertaling van Z. Stokvis als No. 3 en 4 van de Bibliotheek van
Russische Literatuur: Witte Nachten, in 1917 in een tweeden druk
1) Un Coeur simple, La Légende de Saint-Julien l'Hospitalier en
Hérodias.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

als No. 358 van de Wereld-Bibliotheek verschenen. Verder in 1913 bij Van
Holkema & Warendorf De Gebroeders Karamazow, vertaald door Anna
van Gogh-Kaulbach, en in 1918 als No. 95 van de Meulenhoff-Editie: De
Speler.
De firma Van Holkema & Warendorf te Amsterdam is de firma die het meest zich
beijvert om de boeken van Dostojefski onder de oogen der Nederlandsche lezers
te brengen. Naast de vertalingen die reeds tot haar fonds behoorden heeft zij andere
werken van hem in het Hollandsch doen overbrengen en onder den titel De
Meesterwerken van F.M. Dostojefski worden thans door haar uitgegeven:
De Gebroeders Karamazow (5 de druk, 2 deelen; vertaling Anna van
Gogh-Kaulbach); De Vernederden (vertaling S. van Praag); Booze
Geesten (2 dln., vertaling S. van Praag); Uit Siberie (2 de druk); Het
Landgoed Stepantchikowo en zijne Bewoners (vertaling S. van
Praag); De eerlijke Dief (waarin Een Kleine Held; vertaling J.C. van
Wageningen); Een veelbewogen Jeugd (vertaling J.C. van Wageningen);
De vreemde Vrouw en De Man onder het Bed; en Oompjes
Droom (vertaling S. van Praag). In 1922 zullen nog verschijnen: Een
ongelukkige Geschiedenis, De Dubbelganger,enHet gebroken
Hart.
De humoreske De Man onder het Bed is onder den titel Bibikoff tot
een blijspel in 3 bedrijven bewerkt door Bruno Frank en door het Hofstad-Tooneel
in dit seizoen opgevoerd.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

184
De volgende schrijvers hebben o.a. over Dostojefski geschreven: Prof. Dr. N. van
Wijk, die in zijn werk Hoofdmomenten der Russische Letterkunde
(Zeist, 1919) in het laatste hoofdstuk over Dostojefski handelde; Dirk Coster die in
De Gids van October en November 1919 La Vie et l'Oeuvre de
Dostojevski par S. Perski besprak en dit artikel als Een Essay (Arnhem,
1920) uitgaf.
Coster is een der tegenwoordige grootste bewonderaars van den Russischen
auteur. De Stem, waar hij een der redacteuren van is, heeft betreffende den
invloed van Dostojefski op onze schrijvers een enquête ingesteld, waarvan de uitslag
in het December- en het Januari-nummer zal bekend gemaakt worden.
In Vragen van den Dag van 1910 verscheen een vertaling naar het Deensch
van Georg Brandes 1) ; in Wetenschappelijke Bladen van December 1915
en van October 1918 verschenen vertalingen van twee artikels van den Engelschman
G.W. Thorn, het eene getiteld Dostojefskiej's Denkbeelden omtrent
Godsdienst,hetandere:De Russische Revolutie en Dostojefskiej.
Over de vertaling der biographie van Dostojefski's dochter (Arnhem, 1920) zie men
P.H. Ritter Jr. in D.G.W. van de vorige maand (15 November).
In 1918 verscheen een vertaling door W.J.A. Roldanus Jr. van een werk van
Meresjkofski over Tolstoj en Dostojefski.
Het zou te ver voeren alle kleinere vertalingen naar of kleine artikels over hem te
noemen 2) ; we willen alleen nog vermelden de aardige beschouwing die Attie Nieboer
over Dostojefski schreef in Eigen Haard van 22 April, 6 en 20 Mei 1916 in zijn
rubriek Oude en Nieuwe Boeken. Doch al laten we heel veel onvermeld,
zooals men ziet, èn van en over Flaubert, èn van en over Dostojefski-lectuur genoeg
om den een en den ander in een hoeksken met een boeksken dezer dagen te
herdenken.
EEN WINCKEL-BEDIENDE.
Snipper
Wie nimmer het kristallen paleis der wijsbegeerte binnentraden, beseffen het
begrip in zijn schoonheid niet.
Dr. J.D. BIERENS DE HAAN.
Anatole France en het hedendaagsche Frankrijk
DE oude meester, in zijn Zorgvliet la Béchellerie, zal waarschijnlijk veel vermaak
ge vonden hebben in al het bedrijf rondom den Nobelprijs. En dat hij dien prijs niet
waardig, én later toch wèl waardig bleek, én dat volgens den geest van Nobel hij
voor de wereld zijn moet: een vertegenwoordiger van idealistische literatuur, én dat
volgens alle kranten en tijdschriften hij het best het hedendaagsche Frankrijk
vertegenwoordigt!... Waarschijnlijk echter gelooft hij - maar gelooft hij iets? - in die
rol van representatieve figuur de la doulce France, en vergeet dan een uitspraak in
l'Ile des Pingouins: ‘Les vieillards tiennent beaucoup trop à leurs idées. C'est
pourquoi les naturels des îles Fidji mangent leurs parents quand ils deviennent
1) In dit tijdschrift is deze maand Brandes over Flaubert aan het woord.
2) Dezer dagen verscheen o.a. een artikel van Arn. Saalborn in De Amsterdammer van
29 October en een artikel van Dr. W. Adriani in het Ochtendblad van het Algemeen
Handelsblad van 30 October. Men zie verder in D.G.W. Letterkundig Leven
uit de November- en de December-Tijdschriften.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

vieux. Ils favorisent ainsi l'évolution, tandis que nous en retardons la marche en
fondant des académies’. Een Voltaire? Ja. Een geniale spotter, een kunstenaar van
buitengewoon verfijnden smaak? Zeer zeker. Maar dat is dan ook zijn geheele
levensbeschouwing, en ethisch brengt hij niets.
In France vinden wij hetzelfde medelijden met alles en allen, als bij Shaw, en den
goeden glimlach om dat alles; maar Shaw, die den übermensch roept, neemt die
houding aan als het resultaat van zijn philosophie; bij France vinden wij zulk een
ondergrond niet. De uitdrukking ook is verschillend: Shaw's taal is zoo volmaakt
niet, zijn humor is vaak scherp, zuur, onrechtvaardig, onverwacht, soms
clown-achtig-komisch. France is de kalme grijsaard die zoetjes monkelt over het
leven, en gelaten is, en geen uitkomst aanduidt, daar waar Shaw een onverbeterlijk
idealist, een koppig tendenz-schrijver blijft, voor wien humor een middel is.
Iets paradoxaals is in France: dat de man niet schijnt overeen te komen met den
auteur. Vrijdenker schrijft hij mooie heiligenlegenden: republikein, schept hij Les
Dieux ont soif 1) en la Révolte des Anges; Fransch tot in het merg,
vertelt hij ons de geschiedenis van l' Ile des Pingouins, en daar ligt niet veel
liefde in... De kalme scepticus, de fijne genieter van hetgeen het leven geven kán,
draait zich - als dilettant? - naar Clarté- en Communismebewegingen. (Maar wanneer
dáarover een boek van hem?).
Zooals het is duidt zijn gansche oeuvre éenzelfde lijn aan: den fijnen glimlach op
zijn dunne lippen. En de enkele uitzondering Le Lys rouge - de tragedie van
jaloerschheid - pervers een beetje, boek van passie en diep intellectueel genot
1) Zie bespreking D.G.W. 15-11-'12
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

185
en wrange droefheid, mag dan ook - juist als uitzondering op het geheel - de
schoonste Fransche roman genoemd worden van de laatste eeuw.
Maar het geheel... O, die eeuwige glimlach en dat gedachtengegoochel! Dat
verdorrend scepticisme, dat ontzenuwend gelaten-zijn! Menschen
ANATOLE FRANCE
als poppen, allemaal wat belachelijk, een interessant Jan Klaassenspel: naïeve en
verstrooide geleerden, die een vuurwerk van paradoxen gereed hebben voor het
minste lucifertje, domme, conservatieve generalen, instinctieve en zinnelijke vrouwen,
en de goede kerel, het France-type, die zijn gedachten tot het uiterste drijft... zij
hebben allemaal een belachelijke uiterlijkheid, ze zijn meesterlijk geëtst, maar
ontroeren ons niet, want dit ís het leven niet.
France, de vertegenwoordiger van den huidigen geest in Frankrijk? De
grootmeester van mooi Frankrijks taal is de representatieve figuur van een ietwat
vermoeide beschaving vol distinctie: Versailles op een stillen herfstdag, met
getemperde zonne over boomen en gladde vijvers. Maar dat ís Frankrijk niet.
Frankrijk is niet het achttiendeeuwsche anachronisme van verfijnd spotten en
genieten. Het heeft de diepe menschelijkheid van Charles-Louis Philippe, het komt
tot uitdrukking in het goethiaansche van Romain Rolland. En haar vertegenwoordigen
veel beter André Gide, Claudel, Suarès, Péguy, Barbusse en navolgers, de broeders
Tharaud; misschien - ware hij meer kunstenaar - Pierre Benoît... en zoovéél anderen,
wellicht de interessantsten, de jongeren, de onbekenden, die den zin en de richting
zoeken - misschien het Leven, simpel-weg - en het evenwicht dat door den oorlog
werd geschokt. Boven al dit streven kan de wétende, ietwat moede, ietwat
ontgoochelde, ietwat spottende glimlach van France schijnen; hij stoort niet veel.
Een remedie brengt die glimlach intusschen niet.
BRUSSEL.
FRANZ DE BACKER.
Divagatie *)
LAAT hun kunstwaarde (die ik gaarne loochen) terzijde - mijn ‘Omtrekken’ en
‘Brieven’ en ‘Wending’ (waarmee deze lijn niet onfraai sluit, zooals ge spoedig zult
mogen beamen) zijn de meest-zuivere litteraire parallel - in Holland - van wat anderen
en ik, weleens malgré nous min of meer, expressionisme noem(d)en, in beeldende
kunst. Eigenlijk de eenige parallel; ik accentueer: speciaal de dichtkunst hier verzandt
*) ‘Omtrekken’: De Beweging, Juli 1919.
‘Brieven, aan die zeer ver en zeer nabij is, beide’, handschriftuitgave. 1921.
‘Wending’, voor den bundel ‘Ruimteschemer’ met correspondeerende houtsneden van Jan
Havermans, uit te geven door het kunstenaarsgenootschap: De Anderen, Amsterdam 1921.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

en staat buiten de zwaaien, die het europeesche leven nog dansen durft. Want al
laat bij mij een relativistisch inzicht toe (ja: dicteert) een aanvaarden van kunst in
velerlei gewaden (ook van verouderde snit: Balzac's monnikspij en Stramm's
oorlogsuniform, beide romantisme en, alweer, expressionisme, zoo ge wilt), het
achterwege-blijven, hier, van zelfs maar invloeden van creaties en inzichten (wat
men, tezamen zoo gemeenlijk ‘kunstbewegingen’ heet) die stammen uit een
gewijzigde mentaliteit, al zijn die creaties niet zoo volmaakt als men wel vergen mag
en al zijn die inzichten korter van adem en wrakker van structuur dan inzichten
eigenlijk wel behooren te zijn - duidt onmiskenbaar versterving aan: ‘Holland is de
dorre tak van Europa’. Enkel het verfoeilijke idee-expressionisme, dat Duitschland
overwoekert en overwintert, werpt hier een verre schaduw van zijn schaduw de
‘Branding’, weet u?
Natuurlijk: er zijn in Holland enkele (heel enkele!) talenten, en het deert mij niet,
dat men hen passeïsten scheldt: zij zijn op eenigerlei wijze wat,
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

186
en kùnnen wat, slagen soms bijna... maar waar, behalve overgangen, (v.d. Bergh
- die alles kan en schoon geen heros, schier een halfgod is - en de Vries, hoewel,
beide: in-zichzelf-compleet) en mij (geheel overgegaan, eveneens compleet, maar
minder waard nog -: men neme deze en andere aanduidingen als voorschot op mijn
oratio pro domo, die noodig begint te worden, tot mijn niet onverdeelde spijt) -, vindt
ge een tegenhanger van, zeg maar: Trakl, Stramm, Heynicke, Kasack (zelfs) of
Edschmid, Kornfeld, Kaiser (desnoods) - ganschelijk gezwegen van ‘cubisten’:
Apollinaire, Cendrars, Dermée? - Waar?
Echter: aan de spits aller modernen - van gansch de wereld - staan, hier, in
Holland, de aestheticus Theo van Doesburg (schilder eveneens, maar dat doet hier
niet ter zake) en de dichter-aestheticus I.K. Bonset. Bij theorie en werk van den
laatste het volgende (Van Doesburg's inzicht stemt daarmee grootendeels overeen):
het dualisme is opgeheven, niet in denken (monisme) of in voelen (velerlei vormen
van pantheïsme en mystiek), maar in zijn dagelijkschen bewustzijnsinhoud; hij
ervaart de eenheid aller dingen niet in redelijkheid, noch in extatische schouwing,
noch in een ‘saamgehoorigheidsgevoel’, maar voortdurend in de nuchtere bewustheid
van elk oogenblik (‘de scherven van den Kosmos vind ik in m'n thee’). Ook bij Adwaïta
kunt ge dit vinden, maar bij dien is het - dunkt mij - bij wege van gevoelservaring tot
bewustheid geraakt (ook soms: andersom), hij eveneens beleeft de ‘eenheid’,
waartoe de tweeheid opgeheven wordt; bij Bonset is ze opgeheven: hij is immer
in den eenheidsstaat. Zoo versta ik hem, althans 1) .
(Imponderabilioria): ik kan het niet nagaan: ik mis behalve juist den geciteerden
regel in dit x-beeld ieder aanknoopingspunt, materiaal dus tot het vaststellen van
dezen kant zijner mentaliteit. Maar: deze regel biedt iets anders, waar ze geschreven
is in logisch Hollandsch; dat behoort niet, volgens hemzelf (hij verwerpt het
‘kunstmatig-gefokte denken’); wel verbreekt hij de logica van het geheel, maar dit
samenstellend onderdeel is logisch geconstrueerd. Waartoe? Met zijn relativisme
schijnt mij het verfoeien van alle vóor-Bonsetsche poëzie niet te strooken. Intusschen,
wachtend op het uur, waarop ik overtuigd zal mogen worden, dat hij, behalve de
meest-moderne mensch hier (het zij hem gegund) tevens - en dit alleen is wèzenlijk,
in dezen - kunstenaar is, lees ik de verouderde werken van Laotse, Homeros en
Apollinaire, qui ne sont pas du tout étonnés de se trouver ensemble.
Een oratio pro domo te (moeten) schrijven, fascineert mij. Ik denk dat te doen in
die singuliere ijdelheid, die mij - vind ik - zoo bizonder wèl staat; ik zal eindelijk eens
- o, god-gebenedijde stonde, waarnaar ik sinds mijn vijftiende jaar uitzie - kunnen
afrekenen met één-en-ander, dat het verachten waard is; ik zal mijnen vrienden
(wie zijn dat?) zoo min of meer verstaanbaar trachten te maken, wáarom ik zoo en
niet anders wás en dacht en deed. Maar - maak het korter - ik zal (daar is ze voor)
deze verhandeling schrijven, zooals ik, het gefemel der huidigen ten spijt - ongeveer
alles (het, mijns ondanks, waarlijk nog veel te omvangrijke oeuvre) schreef, voor
eigen genoegen; evenals ik, van tijd tot tijd, een kosmos afstroop als een slangenhuid
- alleraardigst. - Welaan (gij allerliefste mijner Muzen, geèf, dat ze het niet ten einde
toe kunnen lezen) ik zal u helpen, en u niet al te lang in het onzekere laten, want
daar kunt ge niet tegen, weet ik -; ziet: deze vorige zin heeft alles gezegd, wat hier
te zeggen is, ... genoeg, voor heden...
H. MARSMAN.
1) Voor een uiteenzetting van Bonset's theorieën zie men o.a. het maandschriftje ‘De Stijl’
(Haarlemmerstr. 73a Leiden).
(Red. D.G.W.).
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

[Boekenschouw]
Letteren, biographie
Albert Verwey, Proza. Deel I-III. - (Amsterdam, Van Holkema & Warendorf
en Em. Querido, 1921).
Dr. Albert Verwey is, naar 't prospectus mededeelt, er toe gekomen ‘zijn levensarbeid
van een kleine twintig jaar te schiften en te rangschikken’ voor een uitgave welke
het publiek in 10 deelen zal worden voorgelegd. Van die 10 waarlijk ‘kloeke’ deelen
hebben er thans een drietal het licht gezien. Ons een bespreking van Verwey's
critische figuur voorbehoudend tot het tijdstip waarop alle deelen verschenen zullen
zijn, willen wij niet langer wachten met op deze uitgave der belangstellenden
aandacht te vestigen.
‘Wie mijn geschriften aandachtig leest zal inzien dat zij van begin tot eind een
verdediging zijn van het dichterschap’.
Aldus Verwey een vijftien jaar geleden - aldus de Verwey ook van thans. Een
apologie voor eigen dichterlijke persoonlijkheid? Ook dat, want geen auteur die in
al wat hij schrijft zoozeer zichzelf pleegt hinein zu interpretiren als hij die
het middenpunt vormt van de Beweging-groep.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

187
Maar toch wordt het dichterschap hier ook anders verstaan. In elke persoonlijkheid
is het vloeiende leven verdicht in den meest eigenlijken zin. Zij is het vaste punt
in de vloeiïng.
ALBERT VERWEY
Of nog anders, gelijk Verwey het in zijn Voorrede zegt: ‘Iedere idee kan op tal van
wijzen worden voorgesteld... Als ik de dichterlijke verbeelding, in onderscheiding
van de verstandelijke rede, wil doen opmerken, kan ik haar aanwezigheid
blootleggen, niet enkel in dichters en andersoortige kunstenaars, maar ook in
staatslieden en wijsgeeren, in geschiedschrijvers zoowel als godsdienstleeraars...’
Waarbij het er dan op aan komt, gaat Verwey voort, dat ‘wanneer ik hen teeken,
wel de grondtrek waarop ik doel duidelijk uitkomt, maar toch tevens mijn beeld zoo
kenmerkend is, dat het door de geportretteerde en door ieder die hem van nabij
heeft waargenomen, als gelijkend wordt erkend’.
In de zeker belangrijke Voorrede staan deze woorden niet geheel ongevaarlijk.
Dat wil zeggen niet geheel ongevaarlijk voor een man als Verwey. Want verklaren
zij ons al, hoe nà de zeer uitvoerige studie over den dichter Jacques Perk en den
dichter Streuvels een opstel over den calvinistischen staatsman Kuyper hier een
plaats kon vinden zonder dat de overgang te groot is, zij geven ons tevens een
toetssteen in de hand bij het keuren van deze ‘portretten’. En daarbij staat de schilder
of de teekenaar Verwey ons wel eens al te hinderlijk in den weg. Als Verwey zijn
opstel over ‘Het leven van Nicolaas Beets’ door Chantepie de la Saussaye begint
met den uitroep, als slag en weerslag van twee eenigszins tegenstrijdige gedachten:
- Het is inderdaad wel een aardig leven dat de heer Beets geleid heeft! - Hoe is het
godsmogelijk dat iemand het uit heeft kunnen houden! - dan begrijpen wij dit wel
als uiting van Verwey's persoonlijkheid, maar betwijfelen meteen, of niet deze eerste
schetslijnen het portret van Beets al dadelijk zullen verknoeien. Te weten het portret
niet van den verzenmaker of den schrijver van de Camera, maar dat van de
ongebroken persoonlijkheid Beets in den zin als boven omschreven.
Over Beets en zijn werk is de schrijver trouwens veel minder gelukkig dan over
Fruin, over Quack of Bakhuyzen v.d. Brink. Voor een ‘gesprek’ als dat in deel II over
de vraag of ‘De Camera een Volksboek’ mag heeten, toont Verwey een volslagen
gemis aan den geest... van Beets, die in zulke gesprekken zijn kracht toonde, - al
kan men de juistheid van een opmerking, dat het iets anders is dingen van het volk
waar te nemen en te verwoorden (als Beets in de Camera deed) of volk te zijn,
moeilijk ontkennen.
Evenwel, als gezegd, een uitvoerige bespreking van dezen critischen arbeid, die
als geheel hoogst belangrijk is, nemen wij ons voor later voor.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

In een Woord Vooraf tot het Derde en Vierde Deel waarschuwt Verwey zijn lezers
dat deze deelen, meer dan de beide vorige, getuigenis afleggen van een hartstocht,
waarin hij in vrij sterke mate vereenzaamd heeft gestaan: een mania ‘die in het
vers een levensbelang wil zien’.
Wij hopen niet dat deze ‘waarschuwing’ de lezers zal afschrikken. Want in dit deel
komen de studiën voor over Boutens, van Schendel, van de Woestijne, Henriëtte
Roland Holst en anderen, studies ongetwijfeld tot het zeer goede behoorende wat
over deze dichters is geschreven. Met belangstelling zien wij de volgende deelen
tegemoet.
v.E.
Verzen
Doctor Faust, een poppenspel in vier bedrijven naar de bewerking van
Karel Simrock (1846) door Balthazar Verhagen. - (Van Munster's
Uitgevers Maatschappij, A'dam 1921.)
Van deze zorgvuldige vertaling kan niets dan goeds gezegd worden. Na de opvoering
door het Marionetten Theater Münchener Künstler is zij zeer zeker welkom.
Critiek over de Faust zelfs in dezen oervorm lijkt mij (zie b.v. de Faust-literatuur
in Duitschland!)
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

188
van geen nut. Tot eenig nieuw inzicht is niet meer te komen.
Wij wenschen dus alleen maar, dat dit boekje gekocht mag worden.
JAN J. ZELDENTHUIS
De narcis. Verzen van Ernst Groenevelt. - (Van Munsters Uitgevers
Maatschappij, Amsterdam 1921).
Het debuut van Groenevelt (‘Langs Velden en Wegen’ van Looy 1916) voorspelde
reeds weinig goeds: een zwakke Lyriek, hoogstens genre-poëzie: Kleine Impressie's.
Het verschijnen van zijn tweeden bundel dooft - naar menschelijke berekening -
verdere verwachtingen. Wat hij wellicht won aan routine (techniek is een te eng
begrip) verloor hij dubbel aan ‘temperament’ Men vergelijke deze strofen:
en
‘O, laat mij àl den dag uw Schoonheid ondergaan:
Dan kàn mijn ziel, waaraan Gij in dit leven
Zoo'n onverklaard verlangen hebt gegeven
naar deze eenzaamheid, uw troostend woord verstaan’.
[Uit: Troost. Langs Velden en Wegen].
‘Ik kan niet denken, dat je in je kamer zit
en niet aan mij denkt in dit stille uur.
Ik kan niet denken, dat ik schrijf en jij niet dit
terzelfder tijd doorstaat als gloed van vuur’.
[Uit: Ik kan niet denken... De Narcis].
Al zijn latere verzen - behoudens de Nijhoffassociaties, die dit verdragen - zijn
hinderlijk afgestemd op het rijm. Zoo is qua vorm ‘de vreemde munt’ een slecht St.
Nicolaas-gedicht, naar den inhoud bijna een parodie op van Alphen. Zelfs ‘de oolijke
beeldjes’, eertijds zijn fort, lijden bedenkelijk aan dit impotentie-verradend euvel. Er
resten sporen van wat Groenevelt zonder Latijnsche spreuken (ge verstaat deze
mentaliteit) en zonder ambities naar een christelijk dichterschap had kunnen bereiken,
maar ook niets meer.
Pijnlijk is dit oordeel, doch pijnlijker het feit dat het iemand geldt, wien het publiek
de leiding denkt toevertrouwd eener groep jongeren. En hiervan ligt de schuld
bij henzelven. Het is goed in dit verband nadrukkelijk te wijzen op de
onverantwoordelijke laksheid welke de overige redaktieleden en medewerkers der
laatste jaren tegenover hun zaak hebben betoond. Wat Groenevelt voor Het Getij
heeft gedaan is veel; aan werkkracht ontbrak het hem nooit; doch men heeft hem
een positie doen innemen, waarvoor hij de geschikte kwaliteit ten eenenmale miste.
Wij mogen de resultaten daarvan niet verhelen: de eenige, volkomen
‘modern’-geörienteerde litteraire beweging in ons land verzandde vóór zij één harer
mogelijkheden wist te overzien; zij leidde bovendien in haar min of meer mechanische
consequenties (ge kunt ook van ‘traditie’ spreken) tot artistieke beunhazerij van de
ergste soort, zie de kronieken! Het spreekt van zelf dat Het Getij niet viel hierdoor
alleen; maar de oorzaak is belangrijk genoeg om te vermelden, in de eerste plaats
ten behoeve van hen, die niet gewoon zijn eenige realiteit toe te laten bij hun
aesthetische toekomst-bespiegelingen.
ROEL HOUWINK.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Romans en novellen
Een herfststorm. Roman door Ellen. - (Uitgave van Em. Querido, A'dam
1921).
Er is altijd iets in het werk van Ellen, dat je pakt en meesleept, en ik geloof, dat dit
komt omdat elk boek van haar zoo levend is.
Wanneer je in een litterair werk den auteur al te sterk achter de regels ziet, wordt
de lezer gewoonlijk kregelig, en verwijt den schrijver zijn gebrek aan objectiviteit.
Ellen's talent nu is zuiver lyrisch. Van objectiviteit geen spoor. Ze leeft mèt haar
personen en je voelt heel goed, wiè haar sympathie heeft en wie niet. Maar boos
word je er niet om; je laat haar stilletjes om 't hoekje gluren, want haar gezelschap
dringt zich niet op, èn - je houdt van deze echte, pittige, natuurlijke vrouw, die zich
geeft zooals ze is, met haar deugden en gebreken, met haar warm hart en haar
groote levensliefde, met haar soms wat haastige bruuskheid en haar heerlijk
vrouwelijk gebrek aan logica. ‘Vriendschap’, haar eerste boek, was iets om te hebben,
een boek dat je telkens weer eens ter hand nam en doorbladerde, een boek dat je
altijd wat zei. Toen kwam: ‘Twee vrouwen’; daarna ‘Een Liefdesvertelling’. In elk
nieuw werk was een stijging waar te nemen, een groei. Groei aan levensvisie, aan
levenskunst, groei ook aan uitbeeldingsvermogen, aan techniek. Dan kwam ‘Klaartje
Hartig’, misschien litterair haar beste boek. Toch voelde ik daarin een daling, en ik
zocht in dat werk vergeefs naar het echte, natuurlijke, het onbedorven jonge, ondanks
het klimmen der jaren. Want Klaartje Hartig was danig met zich zelve ingenomen,
dat las je uit iederen regel, en ... dat gaf het gevoel van teleurstelling.
Ellen schrijft niet knap, d.w.z. niet cerebraal, ze wikt en weegt haar zinnen niet;
ze schrijft ze neer, zooals ze bij haar opwellen, en er glippen dan ook nog al eens
slordigheidjes mee; ook zegt ze niet altijd het juiste woord en heeft niet het geduld
om op dat woord te wachten; dan maar een ten naaste bij gebruikt. Ook bezigt
zij in een beschrijving soms woorden die hoogstens in een familiairen spreektoon
mogen voorkomen,
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

189
doch die in een beschrijving niet door den beugel kunnen en allesbehalve litterair
klinken; bijv.: ‘Haastig sloot hij zijn bureau... knalde hij z'n kaasbol op, en liep
de breede trap af...’ Ook spreekt zij van de stad ‘lei’ inplaats van de stad lag.
Behalve leelijk is dit taalkundig fout, want lei is de verleden tijd van leggen, niet
van liggen. Zoo zijn er tal van slordigheden. Ook laat ze in gesprekken, zelfs
onder beschaafde menschen, vaak de n weg achter de werkwoorden: ‘laat ze nou
maar trekke... dan gaan we kletse... Ik vind dat leelijk en in goedverzorgde
litteraire boeken (van Top Naeff bijv.), zal men zoo iets tevergeefs zoeken. Men kan
ook tè natuurlijk willen zijn.
Doch waar Ellen Amsterdam beschrijft, de stad die hare liefde heeft, is ze op haar
best. Met enkele regels weet ze u een stadsgezicht uit te beelden, zóó levend en
echt alsof ge het vóór u ziet. Wonderlijk suggestief is ze dan. Juist daar heeft ze
niet veel woorden noodig, en die weinige zeggen in hun soberheid des te meer.
Waar het eigenlijk om gaat in dit boek leest ge in enkele regels op blz. 114.
‘Zoo was het’, dacht zij. ‘Als een kind jong trouwt, vraagt de laatste jeugd der
moeder om vervulling. En toch - ze zei 't zichzelf genadeloos, elken dag opnieuw -
ondanks het nog verbijsterend jeugdquantum van haar liefdelievende hart... stond
ze in herfsttint, als een bosch in vlammend goud en rood... maar tusschen de
Octoberpraal door ... dwarrelen al dorre bladeren’. ‘La femme de quarante ans’, wat
wij de gevaarlijke leeftijd noemen, de nabloei, een laatste opvlamming - vóór we
oud worden.
Ellen staat met haar boek midden in dezen tijd, d.w.z. ze predikt: ‘leef je uit’, de
moderne moraal. Om de Marianne uit dit werk een beetje te helpen, laat ze haar
getrouwd zijn met een man, die niet bij haar past, een man, op wien niets te zeggen
viel, maar die nu eenmaal niet haar ‘type’ is. Bovendien is ze vanwege de vererving
door een fransche grootmama ‘hevig’ van temperament. Natuurlijk komt er een
kunstenaar, ditmaal een schilder, aan te pas, nog zoowat een neef, op wien Marian
eigenlijk allang verliefd is, maar tegenover wien ze zich inhield om haar kind; ze had
een gezinsleven op te houden. Zoolang ze moeder was, bleef dit gevoel het sterkst
in haar. Maar... nu is zij 44 jaar, haar kind is juist getrouwd, haar goeierd van een
man voor zaken tijdelijk naar Amerika. Ze heeft dus nu vrij spel. Zekerheidshalve
hebben Karel (de man) en zij maar afgesproken, om - nu ze zoover van elkaar
wegzitten en er geen kind meer in huis is, dat de onderlinge band vormt - ieder maar
hun eigen weg te gaan. Marian ontmoet bij een vriendin nog een anderen man, die
haar vroeger eens op een liefdadigheidsconcert heeft hooren zingen. Marian heeft
nl. een prachtstem en is hare roeping, zangeres te worden - misgeloopen.
Het wordt nu: ‘entre ces deux mon coeur balance’, ofschoon we niet begrijpen
kunnen - en de schrijfster tracht het ons ook niet duidelijk te maken - wat haar
eigenlijk onder de bekoring brengt van dezen Henk van Royen, een zakenman met
conventioneele opvattingen, of 't zou moeten zijn vanwege z'n zwellende lippen.
Totdat de eveneens ‘hevig’ voelende artiest, die - volgens de schrijfster van één
rythme is met de ‘hevig’ voelende Marian, het eindelijk wint van den ietwat
nuchteren zakenman, ondanks diens sensueelen mond. Henk blijft eigenlijk veel te
vaag voor ons, evenals Heleen en haar man; het heele boek draait om Marian en
Dolf. Deze twee personen staan dan ook duidelijk voor ons, en zooals beiden zijn
geteekend is het zeer aannemelijk en begrijpelijk, dat een ‘felle’ vrouw als Marian,
ondanks haar bijna grootmoederschap, er ten slotte toe komt de armen om Dolfs
hals te slaan en hem te zeggen, dat ze van hem houdt en niet meer zonder hem
kan.
Wat me echter ergert in zooveel boeken, ook in dit, is, dat er altijd een Fransche,
of een Italiaansche, enfin, een zuidelijke Oma of Opa aan te pas moet komen om
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

een Hollandsche vrouw wat temperament in te blazen. Alsof een volbloed
Hollandsche per se visschenbloed in zich moet hebben!
Een tweede ergernis in de boeken van de laatste jaren is: de held-kunstenaar.
Hetzij hij een mooie of een leelijke rol speelt, een artiest hoort er tegenwoordig bij,
anders deugt het moderne boek niet, en... met zoo'n uitmiddelpuntig mensch kan
je je veiliger ‘uitleven’; met hem is de vrouw een beetje verantwoord, want tegen
zoo'n hevig voelende kunstenaar kan een artistiek voelende vrouw toch niet op.
Naast de verliefdheid komt dan nog de bewondering een beetje helpen.
Ik heb maar willen zeggen, dat met dit boek de quaestie van den gevaarlijken
leeftijd bij de vrouw nog lang niet is opgelost.
Ik had 't gegeven wel eens willen verwerkt zien in een gewoon milieu: een vrouw,
die niet in haar huwelijk is teleurgesteld, die ondanks gebrek aan vreemd bloed in
haar aderen beschikt over een gezonde dosis zinnelijkheid; die geen anderen man
kent, althans niemand voor wien ze een bizondere neiging heeft, en in wie zich toch
datzelfde voltrekt als ze in de veertig is: de laatste oplaaiïng van haar passie, het
heftige verlangen om vóór dat ze oud wordt, nog één maal lief te hebben, als toen
ze jong was, nog éénmaal in den zaligen afgrond te mogen zinken van jong
liefdesgeluk.
En ik zou wel eens hebben willen zien, hoe een
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

190
gewone, normale vrouw zich daaruit zou hebben gered. Eerst dàn zou Ellen geraakt
hebben aan een groot onopgelost psychologisch punt in het vrouwenbestaan. Want
er zullen weinig vrouwen gevonden worden, die in haar leven een dergelijke crisis
niet doormaken; daar is heusch geen buitenlandsche oma en geen kunstenaar voor
noodig. Komt in de beste families voor.
‘An und für sich’ zit er in het boek een goede stijging, is het plan ook wel tot een
natuurlijke oplossing gebracht, maar... lyrisch en subjectief gelijk Ellen achter hare
personen staat, heeft ze haar lezers sympathie voor Marian willen inblazen, heeft
ze deze persoon geïdealiseerd, vindt ze, dat deze Marian minstens recht had zich
uit te leven, en toe te geven aan hare zinnelijke neigingen.
Het is niet in de schrijfster opgekomen, dat ze de oplossing ook had kunnen vinden
in andere richting, en zeker zou Marian een superieure vrouw geweest zijn, waarvoor
ze wel poseert, maar wat ze niet is, indien ze haar leven gebracht had op hooger
plan; niet door het bruisende en felle in zich weg te doen, zooals Henk van Royen
wil, alsof je zoo maar van eigenschappen verandert zooals je een ander jasje
aantrekt, maar door haar beste en mooiste gevoelens te gebruiken om haar leven
te vergeestelijken door den geest te laten heerschen over de stof en hare hevigheid
om te zetten in geestelijke kracht.
Er is toch ook nog zooiets als zelfbeheersching in een vrouwenleven, en het is
juist diè eigenschap, welke de vrouw hòòg doet staan en helpt in den strijd.
Neen, niet het zich uitleven is mooi, doch de overwinning in den dapperen strijd
gedurende de moeilijke crisisjaren, die voor elke vrouw komen.
Het is aan haar zelf, of die crisis zal zijn een herfststorm of een schoone, zonnige
Octoberdag. Een herfststorm, als de wind door den laaienden gloed van het
herfstwoud jaagt, loeit, steunt. Maar... wanneer de storm heeft uitgewoed, staan de
boomen kaal en strekken nog hun naakte armen verlangend ten hemel.
Als echter de zon straalt op den nog warmen Octoberdag, als 't koperen bosch
staat te schitteren in najaarsbrand, dan tjuikt zoowaar nog een vogel in 't loover,
dan schijnt heel de natuur zich nog eens te verjongen, denkt men zich in den zomer
en men vergeet dat 't straks zal gaan winteren. Evenals straks de zon ondergaat
en 't bosch blijft verlichten, zoolang zijn stralen het bereiken kunnen, is daar de
zachte dauw die opstijgt van den nog lauw-vochtige aarde, als toen 't zomer was,
en de grijze nevels weven een zachten nachtsluier voor 't bosch dat slapen gaat in
zijn herfstkleed van rood en goud. Eerst wanneer de nachtvorsten komen, dwarrelen
de laatste gouden loovers neer. Als een zonnige Octoberdag kan zoo'n vrouwenleven
worden, lichtend en stralend, tot een wonder van schoonheid... voor anderen, en
dus ook... voor zich zelf.
EGB. C. VAN DER MANDELE.
Vlottende schaduwen, door Jeanne Reyneke van Stuwe. - (Uitgave: L.J.
Veen, A'dam).
Een marquise bezet met kleine, mooi brillantgeslepen diamantjes, met hier en daar,
als bij toeval, 'n pareltje, 'n bloedig-fonkelend robijntje, 'n doffe turquoise.
Laat ik van iedere soort er een uitzoeken.
‘De Weddenschap’ is m'n robijntje. Spottend goedgevonden imitatie-verloving,...
om 'n wed denschap: met tot slot het heerlijk-menschlijke: ‘Ik wou me wreken, omdat
je me zoo beleedigd had; ik wou je verliefd op me maken, om je dan smadelijk af
te wijzen, maar ik kan niet, ik kan niet... ik ben zèlf verliefd geworden...’
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Dan 'n pareltje... Welke vrouw heeft een droever bestaan dan zij, die - het geluk
willend en verlangende - dit met volle teugen zou kunnen genieten, als ... ze maar
durfde!
‘'t Geluk hangt als 'n druiventros’... we weten dit. Maar als de bevende vingers
zich krampen en de tros niet kunnen aanvatten met den daartoe noodigen, subtielen
greep?... Meesterlijk teekent de schrijfster zoo'n vrouweleven in: ‘De durf’.
Nu 'n turquoise?... Is er ook al.
Ik ben mij niet bewust, waarom ik groen en valsch identificeer, zoodra deze kleur
niet uit de plantenwereld opduikt. Ik zag ‘groen’ toen ik ‘De waaiers’ doorlas.
‘Groen’ waren de oogen der direktrice van het modehuis, die de leelijke,
koopkrachtige cliënte bewonderde, zelfs waren daar schichtige glimpjes, in, vonkjes
als ontknetterend aan vuursteentjes. ‘Groen’ was het haar van den man, die 'n
huwelijk met de leelijke, rijke freule ‘er wel voor overhad’, en op haar verzoek een
waaier voor haar schilderde: psyche, fraai kopje, waarin vreemde zeegroene oogen
dauwden. ‘Groen’ ... maar met 'n fluweelig, donker-violetten glans gecamoufleerd,
waren de oogen van het leelijke rijke meisje, toen zij wist niet zélf zijn inspiratie te
hebben kúnnen zijn...
De overige figuren zijn al even zuiver waargenomen in die monde où l'on s'amuse.
De glorificatie der stofadoratie. Die wereld, waarin iedere salon, ieder boudoir een
tooneel is, waar - door het donzige kleed - het ruw plankier met al zijn raadselachtige
valluiken zichtbaar is; waar, achter de Gobelins-tapijten, ruige tooneelattributen,
ruw besmeerd decor, ladders, touwen, en bonte coulisselichten schemeren.
JEANNE VEEN.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Schrijver en critiek
De Afrikaansche taal
191
Van een onzer lezers in Zuid-Afrika ontvingen wij het volgende ter plaatsing:
Naar aanleiding van die kritiek deur P.L. van Eck oër ‘Dinsgaansdag’ deur Dr.
Leipoldt in die Gulden Winckel van 15 Sept. 1921- wil ik, als geboren Suid-Afrikander
teën-oër die kritikus, als geboren Nederlander, graag 'n opmerking maak!
Onder dialekt, versta ik, 'n manier van uitspraak van die Moedertaal wat die
bevolking in verskillende destrikten van die land sig gewoon gemaak het! Die
Afrikaanse taal word op die zelfde manier uitgespreek, van af die Kaap tot die
Zambezie, en het sig ontwikkeld met, en staat gegrond op die geskiedenis en
ondervindingen van die oorspronkelike blanke kolonisten, wat bezig was en is, om
sedert enige eeuwen die grond-gebied van die Kaap tot die Zambezie bewoonbaar
te maak! Men kan dit m.i. van die Gelderse of Zeeuwse dialekt in verband met hullie
geskiedenis b.v. nie zèh nie.
Mnr. van Eck hou nie van die manier waarop die Suidafrikander sig uitdruk op
papier nie, en op die kennis van hom baseer hij zijn uitspraak, dat Afrikaans nooit
sal deug nie voor ‘een min of meer verheven lyriek’. Hij is evewel so versigtig om
'n slag om die arm te hou. En op die end, nadat hij heel wat versies van Dr. L.
aangehaal het, moet hij tòg erken, dat hij teën-oër die afrikaanse taal te-kort geskiet
het!
Eers het ik gedenk: ‘maar man, hoe-kom het jij dan jou kritiek tog post-toe geneem,
en weg-gestuur aan die Redaksie van die G.W.? Ik zou dit liever weer oër-geskrijve
het’. Maar nou krij ik daardeur tòg die kans om te vra, of daar dan nie 'n vooruitsig
is, dat die Suid-Afrikaanse taal (nou in haar kindsheid) ten slotte ook 'n plek zal krij
bij ‘die min of meer verheven lyriek’, als die eenvoudige speelversies van Dr. Leipoldt
alreeds 'n bekoring kan uit-oefen op die stugge Nederlandse hart van Mnr van Eck,
sodat hij, in Nederlandse eerlijkheid, tòg eindig met een ‘Peccavi’?
Germiston, Transvaal.
G.D.J. SCHOLTZ.
Georg Hermann
In het Novembernr. van dit Maandschrift schrijft Egb. C.v.d. Mandele over ‘Kubinke’
van Georg Hermann. Dat deze roman blijkbaar niet mooi gevonden wordt evenmin
als Hermann's Jetje Gebert en Heinrich Schön, is natuurlijk een kwestie van smaak,
waarover niet valt te discussieeren. Echter - Egb. C.v.d.M. schrijft: ‘Hermann is een
prutser en een peuteraar...’ en ‘En z'n humor? Van de onvervalschte Duitsche soort’.
Wordt hiermede niet een smet geworpen op het gansche oeuvre van Hermann en
op de persoonlijkheid van den schrijver tevens? De echt vrouwelijke bekentenis van
Egb. C.v.d.M. dat ze niet van Georg Hermann houdt, wischt deze smet niet geheel
uit.
Wij zouden willen vragen: Heeft u gelezen ‘Die Nacht des dr. Herzfeld’ en
‘Schnee’? We vermoeden van niet. In deze romans, waarin de hoofdpersoon
psychologisch zoo heel fijn wordt ontleed, doet de schrijver zich o.i. kennen als een
kunstenaar, die de teerste stemmingen gevoelig weet weer te geven. Misschien
zou lezing dezer boeken Egb. C.v.d.M. milder stemmen jegens Hermann en haar
oordeel over hem en zijn werk als geheel eenigszins wijzigen.
R.J. BRANDENBURG, Redacteur Goesche Courant.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

In onzen nieuwen jaargang hopen wij een artikel over Georg Hermann op te nemen
van de hand van een zijner bewonderaars. Hermann's schrijversfiguur zal daarin,
vertrouwen wij, naar de verschillende zijden voldoende belicht worden.
(Red. D.G.W.)
Letterkundig leven uit de december-tijdschriften
Elseviers Geïllustreerd Maandschrift.
‘Is’ zoo vraagt Corn. Veth zich af, in een artikel over Alfred Kubin, ‘is de macabere
fantasie, de grimmige kunst van een Kubin een der verschijnselen van het
ineenstorten eener oude maatschappij? In elk geval is van de moderne meesters
der chimère: Redon, Aubrey Beardsley, Munch, Alfred Kubin de meest directe en
de veelzijdigste, de eenige die dan ook een vruchtbaar en aannemelijk illustrator
zou blijken (hij illustreerde o.a. Balzac en Dostojevski, naar wij zien uit eenige
proeven van zijn werk, door Elseviers afgedrukt).
Eigenlijk heb ik er wel eens aan getwijfeld, of die geest van pessimisme,
schamperheid en perversiteit, die reeds zoo lang, ook vóór den oorlog,
naast die oploopende trouw, snoevende kracht en kei-harde eerzucht in
de Duitsche landen woekerde, nog eens ooit tot groote kunst leiden zou.
Veel scherps, veel schrijnends en veel onweerstaanbaars is uit het
sarcasme der Simplicissimus- en Jugendteekenaars voortgekomen, maar
zelfs het beste wat een Gulbransson, een Heine, een Pascin maakten,
heeft een bijsmaak van virtuositeit en van halve oprechtheid. Het is een
satire, die spoedig omslaat tot zelf-parodieeren, een critiek waarachter
men iets van dezelfde koele streberei vermoedt, die de meer officieele
wereld beheerscht. Die geest wist zich dan ook in den oorlog niet te
handhaven, hij werd, veel meer dan een verklaarbare vaderlandsliefde
zou billijken, dienstbaar aan de machten, die hij had bestreden.
Zij bleken illustrators in den zwakken zin. De Oostenrijker Kubin daarentegen
(geboren in 1877 als zoon van een officier) kan reeds terugzien op een groot oeuvre
van universeelen aard.
Eilsabeth H. Korevaar-Hesseling schrijft over ‘Moderne Schilderkunst’, waarbij zij
het vaag begrip ‘modern’ tracht te omlijnen. Jan Poortenaar voert ons het Romantisch
Edinburgh binnen. Van M.A.P.C. Poelhekke een stuk over ‘Francesca Da Rimini
als Dramatische Materie’. Hij acht de bestudeering der talrijke Francesca-drama's
‘een teleurstellend werk’. Noch het werk van Pellico, noch dat van Stephen Philips,
van Crawford, van D'Annunzio of dat van Cesareo houden het uit naast den
subliemen eenvoud en den ontroerenden weemoed van Dante's verzen. Maar ook
de schilders hebben deze stof dikwijls aangegrepen, doch ook hier (zelfs bij
Feuerbach, Leighton, Doré, van Welie, Ingrès e.a.) blijkt de Francesca-episode
‘eerder een pretext dan de dwingende motor die den kunstenaar dreef tot scheppen’.
Van Ina Boudier-Bakker treffen we een schets aan ‘Een Vriendschap’; van Edzard
Norman en Marie Schmitz de novellen ‘Herleving’ en ‘Het Bewogen Leven’.
In zijn bespreking van Scharten-Antinks ‘In den Vrijen Amerikaan’ waagt Herman
Robbers zich op het glibberig pad der vergelijking.
Deze prachtige schrijversfiguur wordt in ons koele, leuke - neen, ons
schandelijk-lauwe Holland weer enorm onderschat. Men vindt haar, geloof
ik, wel een aardige schrijfster, of zoo iets, misschien wel ‘vlot’ of ‘boeiend’.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Maar ik zeg u, dat zij klassiek is, grooter dan Betje Wolff, even belangrijk
zeker als Geertruida Toussaint - andere vrouwenfiguren uit onze oudere
litteratuur komen ter vergelijking in 't geheel niet in aanmerking. In den
Vrijen Amerikaan is fijner en grooter dan Kobus en Agnietje,
dieper en hooger dan de Camera Obscura, minstens even echt
litterair als Potgieter's proza, oneindig smaakvoller, artistieker en
beheerschter dan Multatuli, en minstens even geestig als hij. Het is niet
heelemaal prettig zulke dingen te moeten zeggen - hoe gaarne vereeren
wij onze groote dooden! - maar 't is nu eenmaal noodig.
Vragen van den Dag
brengt deze maand de door Georg Brandes geautoriseerde
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

192
vertaling van zijn studie over Gustave Flaubert. Wat Flaubert hielp een groot
kunstenaar te worden, zegt Brandes, was de wetenschappelijke ijver waarmede hij
waarnemingen, inlichtingen etc. vergaarde, nevens den ijver voor een harmonisch
geheel, zooals anders slechts een aanbidder van den vorm heeft. Zijn boeken zijn
vrucht van late rijpheid (hij trad eerst op toen hij 35 jaar was), hebben niets lichts,
lenigs of lachends.
Hij was een diep oorspronkelijke, doch geen elementaire natuur. Zijn
originaliteit berustte op de omstandigheid, dat er in zijn gemoed twee
littéraire stroomingen samenvloeiden, die tot den oorsprong werden van
een nieuwe bron.......
De eerste stroom, die hem bereikte, was de romantisch-beschrijvende
richting in de literatuur, afkomstig van Chateaubriand, de lyrisch-bewogene
en de prachtig-gekleurde stijl, die de Franschen het eerst betooverde in
Atala en Les Martyrs en die later een nog vaster en machtiger
rhytme won en een veel grooter en schilderachtiger kracht in Les
Orientales en Notre Dame de Paris.......
De tweede stroom, die zijn gemoed werd binnengeleid, was de richting
van Balzac's romans, naar-het-moderne-neigend, hun zin voor het
afstootende als iets eigenaardigs, hun hartstochtelijke liefde voor de
werkelijkheid en trouw aan de werkelijkheid.
Doordat deze twee stroomingen bij hem in elkaar vloeiden, en na eenig
tijdsverloop zich met elkaar vermengden, verwierven ze een nieuwen
aard, een nieuwe kleur en een nieuwen naam.....
Veel werk liet hij in zijn jeugd onuitgegeven. Eerst toen Chateaubriand en Balzac
in zijn gemoed een nieuwe dichterlijke richting hadden gewekt, trad hij op in 't
openbaar. ‘Madame Bovary’ baarde een buitengewoon opzien (1856). Men noemde
het ‘onzedelijk’; vond het meer chirurgie dan poëzie. En toch: ‘er lag een lyrisch
dichter onder dat boek begraven, en bijwijlen sloeg een vlammend woord op uit zijn
graf’. Met zijn hardheid en koudheid herinnerde Flaubert aan Merimée, maar
Merimée's koelbloedigheid was volkomen anders.
Bij Flaubert stemden stof en toon overeen. Hij schilderde het leege en
dwaze met oneindig superieure ironie. Maar met stof en toon contrasteerde
de stijl. Deze was niet, als bij Mérimée kalm en sober, maar
in-kleuren-flonkerend en melodieus; de schrijver plooide dien als een met
goud doorweven sluier over al het domme en droevige dat hij verhaalde.
Het was een stijl, die duizend verholen klank-bekoringen in zich droeg,
die ironisch de menschelijke zwakheden en erbarmelijkheden behandelde
met een accompagnement van orgelmuziek. Terwijl de chirurg in den
tekst sneed en kerfde zonder een spier te vertrekken, zonder ook maar
een enkele maal deernis te toonen, zonder één siddering van zijn hand,
snikte een schoonheidvergodend lyrisch dichter in de muziek die
begeleidde...
Er lag een eigenaardige dubbelheid in Flaubert's natuur: gloeiende haat jegens alle
menschelijke domheid; matelooze liefde voor de kunst. Door het gehate voorwerp
voelde hij zich onweerstaanbaar geboeid. Maar hij ‘vermooide’ niet, liet de menschen
blijven als ze waren.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

De jonge vrouw [in Madame Bovary] o.a. heeft, ondanks haar gevaarlijke
neigingen, in haar verlangen naar het schoone, haar aandrift tot het edele
en haar lang en hardnekkig geloof aan de romantiek der liefde,
eigenschappen, die - iets anders of zachter voorgesteld - de figuur zelfs
in haar afdwalingen zouden hebben geadeld. Wat zou George Sand niet
uit haar hebben gemaakt! Maar Flaubert wil met name niet in de oude
manier terugvallen, en berooft opzettelijk de zoogenaamd schoone of
zoete zonden van alle poëzie...
Na ‘Madame Bovary’, zeven jaar later, opeens de Carthaagsche roman ‘Salammbo’.
Deze stelde 't publiek teleur; men had liever tien nieuwe Bovary's gehad dan dit
‘vervelende’ boek. In ‘Salammbo’ tracht Flaubert den geest, de sfeer van 't oude
Carthago te benaderen.
Zijn werk was niet, als zoovele latere archaeologisché romans, een
maskerade, waarin moderne gevoelens en levensbeschouwingen werden
voorgesteld in antieke costumeering; neen, alles was hier als uit één vorm
gegoten, droeg denzelfden woesten en gruwelijken stempel. Liefde, list,
wraakzucht, godsdienstig leven, kracht van karakter, alles was on-modern
- wat niet wegneemt, dat het gelijktijdig den stempel der laatste dagen
van het tweede keizerrijk toonde...
Over ‘l'Education Sentimentale’, ‘Bouvard et Pécuchet’ en de ‘Trois Contes’ volgen
we dan Brandes naar ‘La Tentation de Saint Antoine’. ‘De grondgedachte’ van dit
werk, zegt Brandes, ‘was even groot als nieuw’. Maar ‘het boek wordt neergedrukt
door zijn stofmassa’. ‘De groote schrijver was langzamerhand opgegaan in de
zuivere geleerdheid en den zuiveren stijl’. In Frankrijk werd dit werk (waaraan de
auteur 20 jaar arbeidde) bijna niet gerecenseerd, opzij geschoven met een
Boulevard-geestigheid. In deze aflevering van D.G.W. hebben onze lezers het portret
gevonden van Flaubert. Brandes teekent hem aldus:
De Gids
Hij had een gemoedsaard, die overeenstemde met zijn uiterlijk. Ik heb
hem alleen in zijn latere levensjaren, en slechts vluchtig gezien. Maar
men vergeet niet den grootoogigen, blauwoogigen Hercules met zijn
roodachtige gelaatskleur, hoog, kaal voorhoofd, langen knevel, die hem
langs de geweldige kaken hing, het trotsch-in-den-nek-geworpen hoofd
en den wat vooruitstekenden buik, - die weliswaar langzaam liep en
ongaarne, maar die toch hield van heftige bewegingen, zwaaide met zijn
armen, en - kolossaal als hij was - vreeselijke paradoxen om zich heen
slingerde met donderende stem. Hij was goedaardig, gelijk alle rumoerige
vechtersbazen; zijn toorn - zoo zegt een van zijn vrienden - kookte over
en zakte neer als melk...
Ch.M. van Deventer wijdt een paar bladzijden aan de nagedachtenis van zijn dezer
dagen te Parijs overleden vriend: Gideon Busken Huet, den zoon van ‘Conrad en
Anna’.
Wat het lot dezen mismaakte voor goeds gaf?
Allereerst ouders, behoorende tot de allerbesten van hun tijd in rijkdom
van geest, en met zeer veel meer liefde dan de buitenwereld bij den
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

scherpen kritikus vermoedde. En het beste deel dier liefde omving het
eenige kind, dat, als door een wonder niet terstond na de geboorte
gestorven, door een reeks van wonderen scheen te moeten blijven leven;
het was hun hart, dat steeds die wonderen schiep....
Als jongeling reeds werd hij Franschman, maar zijn geboorteland vergat
hij nooit. Niet enkel bleef hij de taal van Holland vlug en helder schrijven
en spreken; niet enkel deelde hij veel van zijn kennis hier en in Indië
mede, met tijdschriftstukken en politieke overzichten, maar hij schonk
ons - samen met zijn moeder - uitgaven ons dierbaar, de Brieven van
zijn vader, de Brieven van Potgieter.
Verheerlijking van de Aarde en het Aarde-leven, niet naturalistisch, maar mystiek
aangevoeld, aldus onze indruk van Herman de Man's novelle ‘Aardebanden’ bij de
lectuur van het stuk in de vorige aflevering. Het vervolg in dit nr. stelt teleur; is veel
vlakker. D.Th. Jaarsma geeft het slot van ‘Het Ontwaken’.
Ter herdenking van Dante's sterfdag werd door het genootschap ‘Dante Alighieri’
een comité gevormd, dat zich ten doel stelde een openbare getuigenis te geven
van de liefde en vereering ook der Nederlanders voor den Sommo Poeta. Deze
literaire hulde is ‘gekleed in het feestgewaad der taal’ die door Dante tot zulk een
luister is gebracht en aldus verstaanbaar gemaakt voor hen die zij wilde bereiken.
Den 14 en October werd het daartoe bestemd prachtexemplaar te Ravenna aan de
Bibliotheek aangeboden; een tweede exemplaar ontving de Casa di Dante te Rome.
Over de bijdragen in dezen bundel (waarvan verscheidene reeds vroeger het licht
hebben gezien) schrijft Dr. J.J.A.A. Frantzen onder den titel ‘Nederlands hulde aan
Dante’. Geheel voldaan is Dr. Frantzen niet; er is, bij al den rijkdom van stof, in het
boek een leemte gebleven.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

*12
Wij hadden gewenscht, dat een van onze vooraanstaande dichters of
critici een woord van waardeering had gesproken voor den subliemen
woordkunstenaar Dante, den onuitputtelijken rijkdom en de plastiek
van zijn taal, zijn meesterschap over rhythme, rijm en klank, die
taalmuziek, die de geheele toonschaal der menschelijke aandoeningen
van de diepste smart tot de hoogste verrukking opklimt...
In den nieuwen jaargang wordt ons o.m. een roman van Jo van Ammers-Küller
beloofd.
De Stem
maakt een aanvang met de publicatie van de antwoorden op de Dostojevsky-enquête.
Geantwoord hebben: Frans Erens, Herman Robbers, Dr. P.H. van Moerkerken, Dr.
J.D. Bierens de Haan, Dr. G.H.v. Senden, Dr. H.T. de Graaf, Emil Lucka. Dr. G.J.
Heering, Madeleine Böhtlingk, Alb. Plasschaert, François Pauwels, A.H. Nijhoff-Wind,
Joh. Tielrooy, Herman Wolf, Dop Bles, een onbekende A.J.M. en Ary Prins. Enkele
antwoorden zijn niet van heel veel belang, als die van Erens en v. Moerkerken, op
wie Dostojevsky niet veel invloed blijkt geoefend te hebben. Deze schrijvers klagen
over de slechte vertalingen die hen van den geest van het origineel verwijderd
houden.
In zijn zeer goed Overzicht der Antwoorden legt Dirk Coster den nadruk op 't feit,
dat juist een Nieuwe Gidser als Erens door den geest van den grooten Rus zoo
weinig geraakt is. De oorzaak hiervan
ligt wellicht in het feit, dat de hernieuwing van menschelijkheid, die met
de Nieuwe Gids in onze litteratuur ontstond, allereerst en bij de meesten
hunner een primitief karakter had......
Wel was er ook in de Nieuwe Gids een neiging tot ideeënexpositie
aanwezig, maar deze ideeën deden aan als van buitenaf aangenomen,
zij waren geen organische en spontane uitstralingen van een tot
geestelijk-zijn verdiepte menschelijkheid.
Tegenover de ‘zinnelijke primitiviteit’ der Nieuwe Gldsers is D.'s werk ‘schamel
van sensaties’. Althans zijn sensaties zijn van absoluut andere orde.
Een oneindig verfijnde gradueering van het zielsleven, die zich als 't ware
onmiddellijk uitzette tot psychologische complexen en intellectueele
problemen van zoo machtigen omvang en diepte, dat zij de toenmalige
Hollandsche bewustzijnsmaten ver te buiten gingen.
Men kan echter, zegt Coster, een diepe teleurstelling niet bedwingen als men ziet,
hoe in later jaren 't rijpend intellect in Holland zich, na de ontgoocheling door Zola,
tot ‘het precieuse surrogaat van Maeterlinck’ wendde tot bevrediging der meer
verfijnde zielsbehoeften.
Thans staan de jongeren meer voor Dostojevsky open. Doch ‘van een neiging
tot volledig aanvaarden van het levensbeeld dat hij in zijn hoofdwerken ontwerpt is
hier weinig sprake’.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Integendeel: slechts weinig rekenschap geeft men zich ervan, dat in zijn
werken, niet gedefinieerd, maar op de wijze der kunst, door de stelling
der problemen, door de symbolische groepeering der menschentypen,
door de verdeeling van het leven in enkele grootsche plannen, - zulk een
levenssynthese verborgen ligt, te machtiger zich van den geest meester
makend, naarmate zij spontaner en onwillekeuriger blijkt gegroeid, als
een groei niet meer door een bewusten schrijversgeest, maar door den
algemeenen geest zelf, door een hooger verstand bepaald.
Van de antwoorden zijn een drietal bewust ‘contra’ geaccentueerd, dat van Bierens
de Haan, van Van Senden en van Emil Lucka, Bierens de Haan's grief is, dat bij
Dostojevsky ‘de tegenstelling des levens niet zedelijk doorzien, maar emotioneel
ervaren wordt’. Alsdan is zij chaotisch; eerst voor de schouwende redelijkheid wordt
zij kosmisch. Bij D. ‘gaat het heilige naast het misdadige als een evenwijdige lijn’.
Van Senden heeft een dergelijk bezwaar.
De Indo-Slavische ethiek is volgens hem een ethiek van ‘begrijpend mededoogen’,
de Germaansche ethiek vóór alles: ‘een kamp om waarden’. - Hartstochtelijk is de
afwering van den Weenschen schrijver Emil Lucka. Ook hier het verwijt, dat de
persoonlijkheid ‘bedeutungslos’ wordt bij D., woord en heiligheid samensmelten tot
de identiteit van ‘Erlöser-Mörder’.
Na dit scherpe ‘contra’ een lang aangehouden ‘pro’ meest van jongeren.
Opmerkelijk dat Prof. Heering de eenige der inzenders is, die de
sterk-personifieerende Christusaanbidding van D. aanroert en met vreugde
aanvaardt. Uit het zwijgend voorbijgaan der anderen blijkt wel, constateert Coster,
‘dat de eigenlijke Christusgedachte - Christus als centrale middelaar tot de godheid
- voor den modernen mensch ternauwernood nog werkelijkheid schijnt te bezitten’.
Trouwens, onbevredigend zijn de antwoorden op de laatste vraag der enquête: wat
beteekent D. voor de religie der toekomst? Mevr. Nijhoff, die D. intusschen geheel
voor de aesthetiek opeischt, zinspeelt in die richting als zij erkent, dat D. het leven
in een machtige drieëenheid van Duivel, Mensch en Heilige, dus van Hel, Aarde
eu Hemel, als tastbaar nieuw en nieuw-geordend doet verschijnen. Maar geen
enkele theoloog blijkt ‘religieuse waarden’ in D. te hebben aangewezen.
Ten slotte een paar aanhalingen uit de antwoorden zelf. Dit van Alb. Plasschaert:
Het is toch voor mij steeds een bewering van den letterkundigen
burgerman, dat de psychologie van Dostojewsky Aziatisch (wat is dat?)
dus ‘locaal’ zou zijn, en niet algemeen, niet algemeene zekerheden
vertoonend. Onbewust is deze bewering zijner tegenstanders een bewijs
van hun schrik voor zijn diepte, en voor de fijnheid der vertwijging.......
Het is bij Dostojewsky, soms, of het leven ziedend onder zijn schrijvende
handen geboren wordt, of, en dat is anders, een glimlach zonder einde
en zonder zwakheid (als die van Aljoscha) ontstaat in hem en straalt voor
eeuwig over de kinderen.
Dit van den dichter en advocaat François Pauwels:
Ik onderging [na het lezen van Schuld en Boete] voor het eerst in m'n
leven het grootsche mysterie van de misdaad en ik mag
gerust verklaren dat deze sensatie door dat boek gewekt m'n
verdere leven machtig heeft bepaald. Sindsdien begon de misdadiger èn
als maatschappelijke verschijning èn als menschelijk wezen mij belang
in te boezemen.
Dostojevsky's menschen zijn niet allereerst ‘Russen’, het zijn menschen
die ge overal aantreft, in uw naaste omgeving wellicht.
Den Gulden Winckel. Jaargang 20

Een ‘moordenaar’ is ook ‘een mensch’, een heel stumperig, onnoozel menschje
meestal, geen ‘geboren zwarte ziel’.
Wat de cel niet kan en niet doet, dat kan en doet de misdaad zelf! De
moordenaar lijdt, wanneer hij niet met de maatschappij voor den rechter
heeft afgerekend, ontzaglijk meer, dan wanneer hij z'n jaartjes uit gaat
zitten en zoodoende met de samenleving in compensatie treedt!
Dit nu, deze nawerking van de daad in den dader, heeft Dostojevsky
gegeven op eene wijze die het phenomenale nabij komt.
Eindelijk dit uit een particulieren brief van A.J.M. aan de Redactie:
Het heeft me getroffen, hoe ik nu 's nachts, in deze vervaarlijke nachten
dat ik uitgestrekt lig als een slagveld van hemel en hel, zoo menigmaal
denken moet met heel mijn hart aan Dostojevsky als aan iets verlossends.
Het meest, het vurigst en het dankbaarst, wendt mijn verscheurdheid zich
tot prins Myshkin. Ik zou even goed kunnen knielen vóór de Evangeliën,
maar op zulke oogenblikken en in zulken ondergang heb ik nood aan
iemand, dien ik weet te zijn een mensch van mijnen tijd, een mensch als
ik, even gemarteld, even gezegend in zijn martelingen.
Noemen wij uit de aflevering nog een uitvoerige studie van Dirk Coster aan ‘Schuld
en Boete’ gewijd, waarin C. doet uitkomen dat in dit boek zich D.'s kunstvermogen
nog niet onvermengd en zuiver kon openbaren (Hoffmann met zijn grillige fantastiek
is hier b.v. nog niet geheel vergeten).
Den Gulden Winckel. Jaargang 20