De ligging en verspreiding van de urnengrafvelden in Twente

DE LIGGING EN VERSPREIDING VAN 

DE URNENGRAFVELDEN IN TWENTE 

DOOR DR. C. C. W. J. HIJSZELER 

Maar het onderzoek is nog niet gesloten. Het be- 

langrijke Tioentsche-land, die onbekende en verschoven 

hoek, biedt eenen grond aan, die voor 

Geschiedenis en Oudheidkunde nog ontgonnen 

moet worden. Wij hebben slechts eenen draad 

gevonden, die tot verdere ondekkingen leiden kan. 

Ds. P. C. Molhuysen, 1844. 

Het gebied, waarover hieronder in het bijzonder zal worden gesproken 

en waarin alle beschreven urnengrafvelden met uitzondering 

van nr 8 en 9 waren en zijn gelegen, valt samen met het 

voormalige drostambt Twente uit de tijd der late middeleeuwen 

en van de Republiek. Aan de noorden oostzijde grenst Twente 

aan Duitsland, aan de zuidzijde aan Duitsland en de provincie 

Gelderland en aan de westzijde aan het Overijselse kwartier Salland 

en wel aan de daarin gelegen gemeenten Ambt-Hardenberg, Den 

Ham, Hellendoorn en Holten. In Twente liggen de gemeenten Almelo, 

Ambt-Delden, Borne, Delden, Denekamp, Diepenheim, Enschede, 

Friezenveen, Goor, Haaksbergen, Hengelo, Losser, Markelo, 

Oldenzaal, Ootmarsum, Rijssen, Tubbergen, Weerselo en Wierden. 

Het onderzoek betreffende de ligging en de verspreiding van deze 

urnengrafvelden in Twente en naaste omgeving heeft uitgewezen, 

dat de plaatsen, waar de vóór-historische mensen hetzij tijdelijk, hetzij 

langdurig hebben gewoond en hun grafmonumenten hebben opgericht, 

in causaal verband staan met het karaktervan het landschap 

en de geaardheid van de bodem. D.w.z. dat de eerste afhankelijk zijn 

van de laatstgenoemde. Daarom komt het ons gewenst voor alvorens 

tot het eigenlijke onderwerp over te gaan eerst in hoofdtrekken een 

beeld te moeten geven van het karakter van dit landschap enz.. 

VORG, Verslagen en mededelingen 76 (1961) 

1

Twente en haar naaste omgeving maakt deel uit van het glaciale 

landschap, dat zich ten noorden van de grote rivieren uitstrekt tot 

aan de jonge poldergronden in het westen en het noorden des 

lands. Dit landschap vertoont ten noorden van de parallel van 

Coevorden het morfologische beeld van een grondmorene-(keileem- 

)landschap, ten zuiden van het brede, oost - west lopende 

oerstroomdal van de Vecht dat van een stuwwallenlandschap 1). 

Wanneer we Twente en haar naaste omgeving eens vanuit de 

hoogte zouden bekijken, zouden we een grote vlakte zien met af- - 

nemend verval naar het noordwesten, die tot voor betrekkelijk weinig 

jaren in het westen en het noorden geheel, in het oosten voor 

een groot gedeelte en in het zuiden slechts gedeeltelijk bedekt was 

met heide begroeide veencomplexen, die dit gebied toch wel op 

enkele "invalspoorten" na geheel van de buitenwereld hebben afgesloten. 

Bovendien zouden we zien, dat uit deze vlakte heuvels en 

hoogten oprijzen, die niet kris kras door elkaar zijn gelegen, maar 

zowel door de richting van hun lengteassen als door de wijze, 

waarop zij gegroepeerd liggen, een viertal noord-zuid gerichte heuvelrijen 

vormen, die algemeen bekend staan onder de naam van 

stuwwallen. Ten slotte zouden we opmerken, dat dit gebied door- 

1) VOOr de summiere beschrijving van het twentse landschap hebben 

we gebruik gemaakt van de Geologische kaart van Nederland, 

schaall: 50 000 (uitgave Topografische Dienst te Delft) en van de 

Geologische Overzichtskaart van Nederland, schaall : 200000 (uitgave 

Koninklijk Nederlandsch Geologisch Mijnbouwkundig Genootschap te 

Delft) met de daarbij behorende toelichting: Geologische Geschiedenis 

van Nederland onder redactie van Prof. Dr A. J. Pannekoek. 

Verder: Dr P. 'I'eseh : Geologisch overzicht. Handboek Overijssel (onder 

redactie van Mr G. A. J. van Engelen van der Veen, Mr. G. J. ter 

KuHe en R. Schuiling (1931). Ir H. D. M. Burck: Over de srheltwatervormingen 

in oostelijk Overijsel (met overzichtskaart, détailkaarten 

en profielen) (1938). Mededeelingen van's Rijks GeOlogische Dienst. 

Serie A, nr 5. Ir H. D. M. Burck en Dr T. van der Hammen: De dekzanden 

en zandruggen van Twente. Geologie en Mijnbouw. 12e jaargang, 

nieuwe serie, october 1950. Handboek der Geografie van Nederland 

(onder redactie van G. J. A. Mulder). Deel I-VI (1949-1959).Prof. 

Dr F. J. Faber: Geologie van Nederland, deel III: Nederlandsche 

Landschappen (1947). Idem: deel IV: Aanvullende Hoofdstukken 

(1960). 

2 

VORG, Verslagen en mededelingen 76 (1961)

sneden wordt door de oost-west stromende rivier de Vecht, de 

thans eveneens oost-west lopende Buurserbeek 2), een tweetal zuidnoord 

stromende rivieren, de Regge 2) en de Dinkel, en vervolgens 

door een groot aantal beken en beekjes, die voor verreweg het 

grootste deel hun oorsprong hebben op de westelijke helling van 

de meest oostelijk gelegen stuwwal (stuwwal IV, zie aldaar) en 

hun water van het noordoosten naar het zuidwesten, van het oosten 

naar het westen en van het zuidoosten naar het noordwesten in de 

richting van de Regge afvoeren. Hun beddingen hebben zodoende 

een spinnewebvormig verloop. Het water van de oostzijde van 

stuwwal IV wordt afgevoerd naar de Dinkel, terwijl van de meest 

westelijke stuwwal (stuwwal I, zie aldaar) praktisch geen enkele 

beek komt. 

In Twente en het daarbij aansluitende gebied kunnen we, zoals 

boven reeds is medegedeeld, een viertal noord-zuid lopende heu- 

velrijen onderscheiden, die vanuit het laagterras omhoogrijzen. Met 

het oog op de op deze wallen gelegen praehistorische monumenten 

zullen we ze in het kort beschrijven en hebben ze daarom gemakshalve 

van west naar oost I, II, III en IV genoemd. 

STUWWAL! 

Van de Ijsel loopt een langzaam stijgende vlakte oostwaarts, 

afgesloten door de grote, maar sterk verbrokkelde Sallandse heuvelrug, 

van het noorden naar het zuiden bestaande uit de Besthmerberg 

(34 m + N.A.P.), de Archemer- (79.2 m), de Lemeler- 

(63.2 m), de Hellendoornse berg (50 m), de Haarier- (81 m), de 

Holter- (68 m) en de Markeierberg (40 m). Op vele plaatsen 

heeft deze wal het karakter van een sterk doorgroefde hoogvlakte 

en is, vooral wat het noordelijk deel betreft, behalve met dennenbossen 

ook met uitgestrekte complexen heide begroeid. Ten noorden 

van de spoorweginsnijding bij Nijverdal is deze wal wat lager 

en smaller dan het zuidelijke gedeelte. Bij Markelo daalt de rug in 

2) Men neemt thans op goede gronden aan, dat de Buurserbeek de 

bovenloop heeft gevormd van de Regge. 


3

zuidelijke richting, maar is over de Stokkumer es, het Mazerveld, 

en de essen van Geiselaar en Geesteren nog te vervolgen als grondmorenebulten. 

Het zuidelijke deel van deze stuwwal is volgens 

de geologische kaart omgeven geweest door venen en moerassen: 

het Holter-, het Loker-, het Markeler-, het Stokkumer-, het Gelselaarse-, 

het Diepenheimse- en het Elzenerbroek, dat zich verder 

noordwaarts uitstrekte tussen de stuwheuvel van Enter en het heu- 

velland van Rijssen. Deze rug is op een tweetal plaatsen onderbroken: 

le Ten westen van Raan, tussen de Hellendoornse en de Lemelerberg 

bevindt zich een plm. 4 K.M. brede, moerassige laagte, 

waardoor het Overijselse kanaal is gegraven. 

2e Tussen de Besthmer- en de Archemerberg bevindt zich eveneens 

een laagte ter breedte van ongeveer 1 K.M., waardoor de 

Regge stroomt (zie pag. 6). 

Ten westen van de Hellendoornse berg verheft zich geheel afgezonderd 

de Luttenberg (33 m), terwijl aan de oostkant van de 

eerst genoemde berg tussen Raan en Schuilenburg eveneens een 

hoogte is gelegen. 

Deze aan de oostzijde van de IJsellaagte lopende Sallandse stuwwal 

evenals de aan de westzijde daarvan gelegen nog bredere en 

hogere Veluwse stuwwal (Hattum-Arnhem) worden wel toegeschreven 

aan de sterke stuwwerking van een in het diepe IJseldal 

gelegen grote ijstong. 

De zo even in het kort beschreven stuwwal is opgebouwd uit 

grove, grindhoudende zanden uit het Plistoceen. Het zuidelijke gedeelte 

van deze rug, de omgeving van Markelo, Stokkum, Herike 

en Elsen (zie voor de beide laatstgenoemde plaatsen stuwwal II), 

is voor het grootste deel bedekt met grondrnorene, bestaande uit 

keileem, terwijl het noordelijk deel, de Holter-, de Hellendoornse-, 

de Haarler- en de Lemelerberg enz., over de uit zeer overwegend 

gelaagde plistocene grindzanden opgebouwde kernen slechts een 

bestrooiing van noordelijke erratica vertoont. Dientengevolge heeft 

de rug aldaar een sterk poreuze bodem, die het water gemakkelijk 

doorlaat, zodat zich daar ter plaatse geen beken hebben kunnen 

4 


ontwikkelen. Wel komen plaatselijke en onsamenhangende leemla- 

gen voor, die plaatselijk een weerstand kunnen vormen tegen het 

wegzinken van het water, waardoor bronnen voorkomen (o.a. op de 

Sprengenberg bij Haarie), maar hieruit zijn nooit beken ontstaan. 

Landschappelijk is het al of niet aanwezig zijn van de keileem 

en wat daarmede samenhangt ook duidelijk te zien. Globaal genomen 

vindt men ten noorden van de gemeentegrens Rijssen-Markelo, 

die ten zuiden van de es van Rijssen in rechte lijn in zuidwestelijke 

richting verloopt tot aan de Hoge Borkelt en daarna naar 

het zuiden ombuigt en ongeveer via de Poppe zich verder voortzet, 

een dorre, steriele vlakte, waar met uitzondering van de zo even 

genoemde es van Rijssen en verder van de Halter en de Loker enk 

bouwen weilanden nagenoeg niet voorkomen. Alleen op de oostrand 

van deze stuwwal bij Hellendoorn en Nijverdal komen op de 

aldaar zich bevindende fluvioglaciale mantel wel weer bouwlan- 

den voor: de Hellendoornse es enz.. Ten zuiden van de boven ge- 

noemde gemeentegrens liggen evenwel verschillende essen, bouwakkers 

en weilanden. 

Het is dientengevolge dan ook niet te verwonderen, dat de 

praehistorische mens juist het vruchtbare zuidelijke gedeelte van 

deze stuwwal heeft opgezocht en dat daarom juist ook in dit gebied 

de voorhistorische monumenten waren en zijn gelegen 3), terwijl 

het overige deel van deze stuwwal in dat opzicht nagenoeg steriel 

is 4). Deze gronden hebben in oude tijden praktisch geen bewoners 

aangetrokken. 

3) Zie, o.a. F. graaf van Bijlandt enz. noot 18 en 17. 

4) Slechts op de oostelijke rand van deze stuwwal bij HeIlendoorn, 

op de helling van de Eelerberg, ten noordoosten van het aldaar gelegen 

sanatorium, is ons een tweetal grafheuvels bekend. Onmiddellijk 

ten zuiden van Hellendoorn, eveneens op de oostelijke, rand van deze 

stuwwal, is volgens een mededeling van de Gemeente-Secretaris Van 

Hellendoorn ongelveer 40 jaren geleden, op twee verschillende· plaatsen 

een urn gevonden, Wellicht slaat op deze vondst de, mededeling van 

Mr G. J. ter Kuile, dat er een urnenveldje heeft gelegen bij Hellendoorn 

aan de westzijde, van de grindweg van Hellendoorn naar Nijverdal. 

Zie noot 24: pag. XXIII. Zie VOor het grafveld op de' Sprengenberg 

nr 9. 


5

STUWWALII EN III 

Stuwwal II en III zijn gelegen rondom de kom van Friezen- 

veen-Boven-Regge. Aan de westzijde van deze kom ligt de kleine 

stuwwal van Den Ham-Daarle-Wierden (II), die in het middelste 

deel een hoogte bereikt van 20 m + N.A.P. en zich naar het zuiden 

voortzet in de stuwheuvel van Enter (16.7 m) en de heuvels 

ten zuiden van Rijssen (de Vriezenberg (40.2 m) en de Apenberg 

(37.2 m) met de Herikerberg (48.3 m) 5). De verheffing bij Den 

Ham is van het zuidelijke deel gescheiden door een uitloper van 

het Almelose veen, waardoor het Overijselse kanaal is gegraven. 

Aan de westzijde van deze stuwwal liggen de afzonderlijke hoog- 

ten De Piksen en Scharlenbelt. 

Tussen de stuwheuvel van Enter en de stuwwal van Wierden 

buigt de Regge in de Regge-poort naar het westen om vervolgens 

tussen stuwwal I en II naar het noorden te stromen. Door de poort 

tussen de Archemer- en de Besthmerberg bereikt de Regge tenslotte 

het Vechtdal. Van de westelijke stuwwalontvangt de Regge 

slechts enkele kleine beken, van de oostelijke daarentegen is de toevoer 

van water, zoals we boven reeds hebben medegedeeld, zeer 

groot. 

Deze stuwwal is voor een groot deel weer bedekt met keileem. 

Rondom deze grondmorenekernen liggen de fluvioglaciale mantels. 

Op deze rug, vooral tussen Wierden en de buurtschap Heksel, hebben 

verschillende grafheuvels gelegen, terwijl enkele nog aanwezig 

zijn, die alle echter doorgraven zijn 5a). 

STUWWALlIl 

Bestaan de stuwwallen I, II en IV (zie voor de laatste hieronder) 

uit werkelijke heuvels, de oostelijk van de ondiepe kom van 

5) Het heuvelland van Rijssen met de Vriezen-, Apen- en Herikerberg 

worden ook wel beschouwd als behorende, tot stuwwal I. 

5a) Zie o.a, F. graai van Bijlandt enz., noot 18,Verder Dr C. C. W..J. 

Hijszeler: Grafheuvel uit den jongen steentijd nabij "De Vossenbosch", 

Gem. Wierden. Verslagen en Me.dedeelingen van de Vereeniging tot 

Beoefening van Over'ijsselach Regt en Geschiedenis, 1948,63ste stuk, 

2e reeks, 39ste stuk. 

6 


Friezenveen-Boven-Regge geïsoleerd liggende stuwheuvels van 

Geesteren, Tubbergen, Albergen, Borne, Delden, Usselo en Buurse 

enz., die tesamen de derde stuwwal vormen, zijn, vooral wat het 

meer zuidelijke gedeelte betreft, vaak zó laag, dat ze zich nauwelijks 

boven de oppervlakten van de fluvioglaciale mantels en van 

het laagterras verheffen (eilandheuvels ) 5b). Ze worden als het 

ware "doorbroken" door de vele beken en beekjes, die van genoemde 

stuwwal IV komen. Ook deze wal is bedekt met keileem. 

Hij verschilt echter van de. westelijk daarvan gelegen stuwwallen, 

doordat onder het keileem en het gestuwd praeglaciaal gekneed 

jong en ouder Tertiair wordt aangetroffen. 

Op deze stuwwal worden weer, hoewel in mindere mate dan op 

het zuidelijk deel van stuwwal I en verder op de stuwwallen II en 

IV, voorhistorische grafmonumenten aangetroffen, terwijl in het 

Usselerveen, Gem. Enschede, een grote vindplaats van vuurstenen 

artefacten is ontdekt 6). Aan de rechterzijde van de weg van Borne 

naar Bornerbroek, op de rechteroever van de Azelerbeek onder 

Zenderen, ligt de Horideborg te vergelijken met de Hunenborg in 

het Volterbroek te Volte 7) . 

STUWWALIV 

De westrand van de Dinkelvallei wordt gevormd door de brede, 

geaccidenteerde heuvelrug, die van zuid naar noord door Oost- 

Twente loopt. Hij wordt tussen Ootmarsum en Denekamp onder- 

fib) Volgens Burck zijn de heuvels van Geesteren, Tubbergen en Albergen 

enz. ten dele gestuwd, ten dele bestaan zij uit smeltwaterafzettingen 

van een ijstong. 

6) Dr C. C. W. J. Hijszeler: De Laag van Usselo. Een archaeologischpalynologisch 

onderzoek van een vindplaats van vuurstenen voorwerpen 

in het -Usselerveen, Gem. Enschede. Grondboor en Hamer. Nr 2, 

1955.Idem: Een archaeologisch-palynologisch onderzoek enz.. Geloof 

en Wetenschap. Orgaan Chr. Vereniging van Natuur- en Geneeskundigen 

in Nederland. Jrg. 53, nr 6, 1955. Idem: Late-glacial human 

cultures in the Netherlands. Geologie en'Mijnbouw. Nr 7, Nieuwe Serie, 

1ge jrg., juli 1957. 

7) Zie voor de Hunenborg Dr J. H. Holwerda: De, Hunenborg in 

Twente. Verslagen en Mededeelingen van de Vereeniging tot Beoefening 

van OverÏjsselsch Regt en Geschiedenis, 1917,33ste stuk, tweede 

reeks, ge stuk. Zie verder noot 18. 


7

aken door een oost-west lopende en ongeveer 6 K.M. brede laagte 

met de uitgestrekte wildernissen van het Volter-, Tilligter- en 

Agelerbroek, genoemd naar de boerschappen, waarvan zij deel uitmaken 

8). In deze laagte, waardoor het kanaal Almelo-Nordhorn 

is gegraven, ligt de bekende Hunenborg, eigendom van de Vereniging 

Oudheidkamer "Twente". Hierna zet de heuvelrug zich voort 

tot ver in het Nedergraafschap Bentheim, tot waar de Vecht, die 

bij Neuenhaus de Dinkel heeft opgenomen, westwaarts ombuigt en 

over de Overijselse grens komt. Deze stuwwal begint bij Alstätte 

(D.) en loopt verder noordwaarts via de Lonnekerberg bij Ensche- 

de (56.4 m + N.A.P.), de Tankenberg bij De Lutte (53.1 m) 

(Oldenzaal), de Haken- (59.9 m) en de Austiberg (53.1 m) en het 

Beuninger heuvelland. Met de hoge Hoender- of Hunderkamp ten 

zuidwesten van Denekamp wordt dit heuvelland plotseling afgebroken. 

Hij vormt het eindpunt van de zuidelijke helft van deze 

oostelijke stuwwal. Het meer naar het westen gelegen noordelijk 

deel van deze stuwwal begint weer ten zuidwesten van Ootmarsum 

met de Haarlse en Reutumse es en voorts met de brede Ageler es, 

die langzaam opstijgt tot de hoogte, waarover de straatweg Ootmarsum-Almelo 

loopt, met de Kuiper- (69.3 m) en de Hezenberg 

(70.6 m) als hoogste verheffingen. Daarna volgen de es van Oud- 

Ootmarsum, de Schabasch es en de essen van Mander, Vasse, 

Hezinge en Nutter. Het centrale gedeelte van dit heuvelland wordt 

gevormd door het hoge, noord-zuid lopende heide-bosplateau van 

Hezingen en Nutter, volgens de hoogtelijnenkaart gemiddeld 70 m 

boven N.A.P. gelegen, doch waarvan enkele verheffingen dicht de 

80 m naderen. Dit plateau scheidt twee stroomgebieden, die van 

de Dinkel en de Regge. Wanneer we de geologische kaart bekijken, 

dan zien we, dat vanuit dit gebied naar het oosten, zuiden en westen 

verschillende beekdalen lopen. 

Het noordelijk deel van deze stuwwal heeft nog een drietal uitlopers 

of ruggen tot binnen de nederlandse grens: 

l e Een W.N.W.-O.Z.O. gerichte en hoofdzakelijk in Duitsland ge- 

8) Deze wildernissen met hun prachtige flora enz. zullen door de 

ruilverkaveling voor het grootste deel verdwijnen. 

8 


legen rug, die als een korte wig, gelegen tussen de Radewijkeren 

de Bruchterbeek, zich dringt in het noordoostelijk deel van 

het Almelose veen in de richting van het Vechtdal (Hardenberg). 

Op het uiteinde daarvan, juist binnen de nederlandse 

grens, ligt Vennebrugge 9) . 

2e De Z.W.-N.O. lopende rug Balderhaar (D.) - Kloosterhaar - 

Sibculo, die het Almelose veen over ruim twee derde van haar 

breedte in tweeën snijdt. 

3e De noord-zuid lopende rug Balderhaar (D.) - Striepe (D.) - 

Langeveen, gelegen tussen het Almelose veen ener- en het 

Getelo veen (D.) en het Manderveen anderzijds. 

Deze oostelijke stuwwal bestaat uit opgestuwde, tertiaire, lemige, 

fijne zanden en klei, die slecht water doorlaten. Hij heeft boven- 

dien over een groot gedeelte van zijn oppervlakte een keileemdek, 

dat dezelfde eigenschap bezit. Wel komen hier en daar aan de op- 

pervlakte partijen grindhoudend zand voor, of vormt een zandmantel 

de bovenste bedekking, maar over het algemeen is de bodem 

meer afstotend dan doorlatend, zodat een groot gedeelte van het 

regenwater genoodzaakt wordt langs de hellingen af te vloeien. 

Een ander deel blijft wel staan, waardoor zich vennen hebben gevormd. 

We denken o.a. aan de aan natuurschoon zo rijk gebied van 

de Bergvennen, noordoostelijk van Tilligte gelegen. In het noordelijk 

deel van deze stuwwal komt een groot aantal bronnen voor, 

vooral in de omgeving van Hezingen en Nutter, die het voedingswater 

leveren voor de beken. We hebben boven reeds opgemerkt, 

dat het verloop van de beken in Twente de vorm heeft van een 

spinneweb. Welnu, praktisch al deze beken komen van deze oostelijke 

stuwwal. 

In tegenstelling met het noordelijk deel van de westelijke stuwwal 

(I) zijn de gronden op de oostelijke stuwwal als gevolg van 

9) Op de luchtfoto van deze omgeving is zeer duidelijk te zien, dat 

vanuit het oosten een groot aantal karresporen in de richting van 

Vennebrugge, een oude sterkte, loopt. Volgens Alting zou Vennebrugge 

genoemd zijn naar een oude brug voor de passage- door het veen. 

Van dit punt liep vroeger door het aldaar smalle' veengebied een belangrijke 

weg naar Salland. 


9

de aanwezigheid van keileem zeer vruchtbaar. Talrijke essen liggen 

over deze heuvelrug verspreid. Tot op hoogste verheffingen komen 

bouwen zelfs weilanden voor, in het noordelijk deel afgewisseld 

met veel bossen van grove den en complexen heide. De vruchtbare 

bodem en de overvloed van water hebben de praehistorische 

mens aangelokt. Vooral in het noordelijk deel van deze stuwwal 

liggen talrijke voorhistorische monumenten, hoewel hun aantal 

vroeger nog groter is geweest. In het zuidelijke deel daarentegen 

liggen thans naar verhouding veel minder. De oorzaak hiervan 

is een gevolg van het feit, dat dit gedeelte nagenoeg geheel cul- 

tuurlandschap is geworden met talrijke akkers en dichte loofbossen. 

In het overgrootste deel van Twente vinden we tussen de stuwwallen 

het laagterras, waarin talloze beken in de loop der eeuwen 

hun beddingen telkens hebben verlegd, beddingen, waarlangs brede 

gordels van beekafzettingen zijn gelegen. 

Wat de veencomplexen betreft, we kunnen behalve twee kleine 

veengebieden in het zuiden en zuidoosten twee grote veengordels 

onderscheiden, nl. een westelijk-noordelijk-noordoostelijke en een 

noordoostelijk-oostelijke. 

le De westelijk-noordelijk-noordoostelijke gordel. 

Door deze gordel werd de grens tussen Twente en Salland be- - 

heerst. Hij begon met een smalle strook ten zuiden van Coevorden, 

links van het Vechtdal, en verbreedde zich zuidwaarts tot 

het grote uitgestrekte Almelose veen (kom van Vriezenveen), 

gelegen tussen stuwwal II en III (zie boven). De afsluiting 

naar het noorden werd behalve door het moerassige dal van de 

Vecht nog versterkt door de Echtener venen (Hollandse Veld), 

gelegen tussen Hoogeveen en Coevorden. Naar het westen toe 

werd deze afsluiting nog geaccentueerd door een naar verhouding 

veel kleiner veencomplex, dat gelegen was tussen de stuwwal 

van Wierden en de stuwheuvels De Piksen en Scharlenbelt 

(stuwwal II, zie boven). Aan de overzijde van de Regge, bij 

de oude havezathe Eversberg, zette het veencomplex zich weer 

voort, enerzijds in de smalle laagte tussen het heuvelland van 

Rijssen (met de Vriezenberg en de Apenberg) en de Holter- 

10 


erg, en anderzijds in de veenstrook, die tussen de stuwheuvel 

van Enter en de genoemde heuvels van Rijssen begon en de 

gehele zuidelijke punt van stuwwal I (zie boven) omsloot. Deze 

gehele westelijke afsluiting werd weer versterkt door het moe- 

rassige dal van de Regge. 

2e De noordoostelijk-oostelijke gordel. 

Op de rechteroever van de Vecht, op het punt, waar zij vanuit 

het zuiden komend plotseling met een grote bocht naar het 

westen gaat stromen, begon het uitgestrekte en brede veencom- 

plex, dat zich noordwaarts enerzijds zich voortzette in het dal 

van de Hunze (Gr.) en anderzijds zich voortzet in het dal van 

de Eems (Bourtangerveen), de natuurlijke grens vormend tussen 

Drente-Groningen en Hannover. Naar het zuiden zette dit 

veen zich voort in een smalle strook, gelegen tussen het Vechten 

het Eemsdal (D.). Bij het stift Wietmarschen wat smaller 

wordende nam het zuidwaarts in breedte en onbegaanbaarheid 

weer toe (Wilde Kolken, Engdener Wüste) om vervolgens bij 

Ohne, zuidoostelijk van Bentheim gelegen, uit te lopen. Door 

deze veenstrook loopt de staatkundige noorden oostgrens van 

Bentheim en Hannover. Het is dus een natuurlijke grens geweest, 

die Bentheim en daarmede het aan Twente grenzende 

Neder-Bentheim, dat landschappelijk zoveel op Twente gelijkt, 

in hoge mateafsloot van het Eemsdal en de oostelijk daarvan 

gelegen gebieden. 

In het noordoosten naderde dit veencomplex bij Coevorden 

zeer dicht de reeds genoemde Echtener venen, tesamen als 

een tang Oost-Overijsel, in casu Twente, volkomen afsluitend. 

Ten westen van de Wilde Kolken lag het veengebied van 

Nordhorn (klooster Frenswegen), terwijl ten zuidoosten van 

Enschede het Aamsveen ligt, dat, wat het nederlandse gedeelte 

betreft, thans vrijwel geheel is afgegraven. 

Ten slotte lag in het zuiden op de grens van Twente en Gelderland 

en Duitsland het Buurser- en het Haaksbergerveen, aan de 

noordzijde begrensd door de Buurserbeek. 

Het pollenanlytisch onderzoek van de onderste veenlagen in ver- 


11

schillende venen, zoals het Almelose veen 10), het HurenerV eld 11), 

het U sselerveen 12), het Haaksberger- 13) en het Aamsveen 14), 

heeft uitgewezen, dat de afsluiting van het twentse gebied in het 

Holoceen (Atlanticum) is begonnen 14a). 

Over oudheidkundige opgravingen, die III vorige eeuwen III 

Twente hebben plaatsgevonden, is niet zo heel veel bekend geworden. 

Het oudste bericht daarover is uit het begin van de 1Be 

eeuwen is ons medegedeeld door G. A. Arrenberg in een brief 

"Over een berigt wegens eenige gevonden oudheden" 15). Hij 

schrijft daarin o.a.: " ..... en in een heuvel, by Almelo, vond men, 

in het Jaar 1712, in een Urna, eenige beenderen, waar van nog 

't kennelykste overschot bestond in den pyp van eens menschen 

arm, van de schouder tot den elleboog, en het bovenste deel van 

10) Prof. Dr. Mr. F. Florschütz en Dr. E. A. Wassink: Untersuchungen 

an Niederländischen Mooren (Vriezenveen). Recueil des travaux 

botaniques Neerlandais. Vol. XXXII, 1935. 

11) Anni M. E. Verhoef: Onderzoek van Nederlandse venen, M. Pollenanalyse 

en stratigrafie van het veen in het Hurener Veld. Nederlandsch 

Kruidkundig Archief, Deel 53, 1943. 

12) Prof. Dr. Mr. F. Florschütz: Resultaten van microbotanisch onderzoek 

van het complex loodzand-oerzand en van de daaronder en 

daarboven gelegen afzettingen. Besprekingen over het heidepollenprofielontledingen, 

gehouden in de 10e wetenschappelijke bijeenkomst der 

Sectie Nederland van de Internationale Bodemkundige Vereniging te 

Utrecht op 18 en 19 April 1941. 

13) Mej. A. C. Stolk: Het pollenanalytisch onderzoek van het Haaksbergerveen. 

Ve,rslag van de twintigste Nederlandse Dag voor Biosociologie 

en de Pa.laeobota.nie, gehouden op 23 November 1947 in de collegezaal 

van het Botanisch Laboratorium te Utrechl Nederlandsch 

Kruidkundig Archief. Deel 57. 

14) Dr C. C. W. J. Hijszeler: Een nederzetting bij Losser. Verslagen 

en Mededeelingen van de' Vereeniging tot Beoefening van Overijsselsch 

Regt en Geschiedenis, 1946, 61ste stuk, tweede reeks, 37ste stuk. Hierin 

staan de resultaten vermeld van het pollenanalytisch onderzoek 

van het Aamsveen door Prof. Dr. Mr. F. Florschütz. 

Zie voor een algemeen overzicht ook Dr H. T. Waterbolk: De praehistorisehe 

mens en zijn milieu. Diss. 1954. 

14a) Ir H. D. M. Burck heeft op ons verzoek het geologischa gedeelte 

van deze publicatie doorgelezen. Van de enkele door hem voorgestelde 

verbeteringen en aanvullingen hebben we dankbaar gebruik' 

gemaakt. 

15) Algemeene Vaderlandsche Letter-Oefeningen enz., benevens 

Mengelwerk, 1784, zesde deel, tweede stuk, pag. 213 e.v.. 

12 


't gebeente van den mond, waar in tanden en kiezen waren" 16). 

Verder is ons uit het eind van de 18e eeuwalleen nog bekend, 

hetgeen F. graaf van Bylandt in zijn publicatie "Verslag van een 

uitstapje naar de Heriker Bergen" als voetnoot vermeldt 17), nl. 

datde Heer van der Capellen volgens getuigenis van inwoners omtrent 

het jaar 1775 meermalen naspeuringen heeft gedaan en laten 

doen in de heidense begraafplaatsen. 

In de Ige eeuw is er blijkbaar door de "Liefhebbers van vaderlandsehe 

oudheden" meer geliefhebberd, gezien de verschillende 

publicaties over de door sommigen van hen verrichte opgravingen, 

voornamelijk F. graaf van Bylandt, Ds P. C. Molhuysen, Ds J. H. 

Stork en Mr J. W. Mulder, terwijl anderen meer in algemene zin 

over oudheidkundige onderwerpen of over een specifiek object 

hebben geschreven, zoals J. Weeling, Dr J. H. Halbertsma, J. Helderman 

en Mr B. W. A. E. Baron Sloet tot Oldhuis 18). 

16) Arrenberg heeft een en ander ontleend aan een Missive wegens 

de vindinge van eenige Begraarrenls-Kruyken, in Overijssel. Rotterdam 

1719, blz. 7. Ondanks naspeuringen is het ons ni.et gelukt deze missieve 

in handen te krijgen. Zie' ook Nicolaus Westendorp en C. J. C. 

Reuvens: Antiquiteiten. Derde, deel, Eerste stuk, pag. 156. 

17) Overijsselsche Almanak voor Oudheid en Letteren, 1840, pag. 

145 e.v.. 

18)In volgorde van publicatie: 

J. WeeIink: De Hunenborg in Volte, Overijsselsche Almanak voor 

Oudheid en Letteren, 1837 pag. 1 e.v.. 

Dr J. H. Halbertsma: De witte wiven. Idem: 1837, pag. 217 e.v.. Zie 

ook: De ring van Epe. Idem: 1849, pag. 241 e.v.. 

J. Helderman: Nog iets over den Huneilborg te Volte. Idem: 1838, 

pag. 218 e.v. F. graaf van Bylandt: Verslag van een uitstapje naar de 

Heriker Bergen. Zie verder noot 17). Genoemde Bylandt heeft ook 

tussen Wierden en de buurtschap Hexel enige grafheuvels onderzocht. 

Maar hierover is nooit een verslag verschenen. 

Ds P. C. Molhuysen: Eene romeinsche legerplaats bij Ootmarsum, 

Idem: 1844, pag. 169 e.v.. 

Ds J. H. Stork: Germaansche en Romeinsehe Oudheden, gevonden in 

de gemeente Weerselo. Idem: 1845, pag. 193 e.v.. 

Voorwerpen van brons: Idem: 1847, pag. 255 e.v.. 

De Hunenborg, Idem: 1848, pag. 203 e.v.. 

Mr B. W. A. E. baron Sloet tot Oldshuis: Over de belangrijkheid van 

den Nederlandschen bodem voor oudheidkundige nasporingen. Idem: 

1854, pag. 238 e.v.. 

Mr J. W. Mulder: Overblijfselen der Oudheid in Overijssel. Ve,rslagen en 

Mededeelingen van de Vereenigingtot Beoefeningvan Overijsselsch Regt 

en Geschiedenis, 1888, tweede, afdeeling, zeventiende stuk, pag. 1 e.v.. 


13

Ten slotte gaf Dr W. Pleyte in zijn werk "Nederlandsche Oudheden 

van de vroegste tijden tot Karel den Groote", 1885, aflevering 

Overijssel, een algemeen overzicht met afbeeldingen van vondsten 

uit Twente, waaronder urnen uit de omgeving van Weerselo. 

Van de zo juist genoemde personen, die in Overijsel (Twente) 

hebben gewoond, zijn Halbertsma, Molhuysen, Stork, Baron Sloet 

tot Oldhuis en Mulder wel de belangrijkste figuren geweest 19). 

Verschillende van hen zijn èf lid geweest van, èf hebben in nauw 

contact gestaan met de Overijsselsche Vereeniging tot Ontwikkeling 

van Provinciale Welvaart, gevestigd te Zwolle. Deze vereniging 

werd blijkens de statuten, goedgekeurd bij K.B. van 28 april 1841, 

op 7 april 1841 opgericht op initiatief van Sloet tot Oldhuis. Be- 

19) Zie voor een korte levensbeschrijving van Molhuysen, Stork en 

Sloet tot Oldhuis het artikel van G. M. Roding: Staring en de kennisder 

geologie in Overijssel (Verslagen en Mededeelingen van de 

Vereeniging tot Beoefening van Overijsselsch Regt en Geschiedenis, 

1957, 72ste stuk) en de daarin vermelde literatuur. 

Dr. J. H. Halbertsma is in 1789 te Grauw geboren. Hij studeerde van 

1807 tot 1813 aan de Kweekschool der Doopsgezinden en aan het Athenaeum 

Illustre te Amsterdam en werd in 1814 predikant te Bolsward, 

welke standplaats hij in 1822 verwisselde met Deventer, waar hij de 

27ste februari 1869, na een emeritaat van 13 jaren, overleed. Halbertsma 

was de veelzijdige friese taalgeleerde of taalkundige, die, getuige 

zijn publicaties o.a. in de Overijsselsche Almanak voor Oudheid en Letteren, 

waarvan hij sinds 1836 één der verdienstelijke medewerkers is 

geweest, zich ook met de oudheidkunde heeft beziggehouden, Hij was 

bevriend met Molhuysen en Sloet tot Oldhuis. 

Mr J. W. Mulder is in 1860 te Bathmen (0) geboren. Te Leiden studeerde 

hij aanvankelijk geneeskunde, doch op 18 december 1885 promoveerde 

hij aan diezelfde universiteit tot doctor in de Rechtswetenschap, 

op een proefschrift: Bijdrage tot de kennis van den Rechtstoestand 

der Marken, in het byzonder van die van Overijssel. Na zijn 

promotie vestigde hij zich als advocaat te Zwolle. In 1885 is hij lid 

geworden van de Vereeniging tot Beoefening van Overijsselsch Regt 

en Geschiedenis. In 1887 werd hij lid van het bestuur en tevens met 

enkele andere leden benoemd in de commissie tot het verzamelen van 

rechts- en geschiedbronnen van Overtjsel. In 1888 werd hij bovendien 

archivaris der gemeente Zwolle. In 1889 werd hij directeur van het 

museum van bovengenoemde vereniging, dat hij gebleven is tot 1894, 

het jaar, waarin hij werd benoemd tot rechter in de arrondissementsrechtbank 

te Alkmaar, al waar hij in 1906 is overleden. Mulder heeft 

èn als directeur van het museum èn als archivaris veel en belangrijk 

werk verricht. (De gegevens over Mulder dank ik aan de vriendelijkheid 

van de Heer J. Geesink te Zwolle, die van 1930 tot 1954 directeur 

van het museum aldaar is geweest). 

14 


stuursleden waren de zo even genoemde Sloet tot Oldhuis, president, 

Mr I. A. van Royen, secretaris en G. Luttenberg. Dit driemanschap 

vormde tevens het directoraat van deze toch wel in me- 

nig opzicht merkwaardige vereniging. Bij het doorlezen van het 

notulenboek van 1853-1873 en het brievenboek van 1845-1873 

blijkt, dat men als hoofddoelstelling op alle mogelijke manieren 

heeft getracht de welvaart in Overijsel te verhogen. Er bestond 

bovendien grote belangstelling voor de geologie in de algemene 

zin van het woord, niet alleen uit een wetenschappelijk oogpunt, 

maar ook om door daadwerkelijke onderzoekingen de mogelijkheid 

onder de ogen te zien, of de bij Losser en Ootmarsum aanwezige 

zandsteen exploitabel was of niet. Ten slotte - en dit is voor ons 

onderwerp van betekenis - ook de oudheidkunde en het verzamelen 

van oudheidkundige voorwerpen was in haar programma 

opgenomen. Om de belangstelling hiervoor te stimuleren, werden 

sprekers uitgenodigd om voor de leden van de vereniging lezingen 

te houden over oudheidkundige onderwerpen, Men heeft zodoende 

o.a. contacten gehad met het Rijksmuseum van Oudheden te 

Leiden. 

Wat het verzamelen van oudheidkundige voorwerpen betreft 

(schenking, aankoop en ruil) beperkte men zich niet tot Overijsel, 

zoals duidelijk blijkt uit de boven genoemde notulen- en brievenboeken, 

alsmede uit de enkele onder de Bijlagen opgenomen brieven 

20). 

Bovendien blijkt uit een schrijven van Stork van 16 september 

1846, gericht aan de Directie van bovengenoemde vereniging, duidelijk, 

dat hij ten behoeve van deze vereniging oudheidkundige 

opgravingen heeft verricht. Hierin schrijft Stork o.a.: " ..... In 

antwoord op het laatste lid DE's Missive heb ik de eer te berigten, 

dat het mij nog nooit in de gedachte gekomen is om, of van de 

gelden aan de opdelving van Germ : en Rom : Oudheden voor het 

Museum besteed, of van de porto's der ontvangen brieven, nota te 

20) Helaas zijn er niet meer brieven over, die voor ons onderwerp 

van belang hadden kunnen zijn. 


15

houden. Deze laatste waren mij altijd veel te aangenaam dan dat ik 

daarbij nog aan geld zou hebben kunnen denken. Even aangenaam 

zal het mij steeds zijn, wanneer ik ook maar het minste kon bijdragen 

om het schoone doelte bevorderen, 't welk de Directie der 

Overijsselsche Vereeniging zich ter bereiking heeft voorgesteld, en 

waarvan zij bereids zulke heerlijke vruchten oogsten mag". 

Het in Stork's brief genoemd museum is op 17 juni 1846 in het 

oude Reventer van het voormalige Bethlehem-klooster te Zwolle 

voor het publiek opengesteld 21). Het is in de loop der jaren een 

echt rariteiten-kabinet geworden. 

In 1886 hebben er blijkens het Verslag van de Handelingen der 

zeven en vijfstigste vergadering der Vereeniging tot Beoefening van 

Overijsselsch Regt en Geschiedenis, gehouden te Deventer den 

lsten Juni 1886, tussen genoemde vereniging en de Vereeniging 

van Provinciale Welvaart onderhandelingen plaatsgevonden aan- 

gaande het overbrengen van enige oudheidkundige voorwerpen, 

berustende in het gebouw dier vereniging op het Bethlehemsplein, 

naar het Geschiedkundig-Overijsselsch Museum op het A-plein 22). 

Die onderhandelingen hebben een gunstig verloop gehad. Deze 

"verhuizing" heeft blijkbaar nog in 1886 plaatsgevonden. Want 

in het Verslag van de Handelingen der acht en vijftigste vergadering 

der Vereeniging tot Beoefening van Overijsselsch Regt en Geschiedenis, 

gehouden te Zwolle den 26sten October 1886, lezen 

we, dat de voorzitter van deze vereniging de mededeling heeft gedaan, 

dat de voorgenomen vertimmering bijna is afgelopen, zodat 

men, nu de beschikbare ruimte in het gebouwaanmerkelijk is vergroot, 

spoedig ook zal kunnen overgaan tot een voldoende plaatsing 

der voorwerpen, welke uit het museum der Vereeniging voor 

Provinciale Welvaart te verwachten zijn. 

21) Meerder-e bijzonderheden aangaande deze veremgrng kan men 

behalve in het notulen- en brievenboek vinden in de literatuurlijst, 

vermeld in de pubticatle van G. M. Roding. Zie· hiervoor noot 19). 

22) Dit museum, later gevestigd in "Huis Helmich" aan de Melkmarkt 

te Zwolle, was het eigendom van de, Vereeniging tot Beoefening 

van Overijsselsch Regt en Geschiedents. Thans is het een zelfstandige 

instelling geworden onder de naam van ProvinciaalOverijssels Geschiedkundig 

Museum. 

16 


In 1904 werd de laatste vereniging ontbonden en het museum 

verenigd met dat van de Vereeniging tot Beoefening van Overijsselsch 

Regt en Geschiedenis (bekrachtigd op 6 juni 1905) en ondergebracht 

in het onder noot 22) vermeld huis te Zwolle. 

Daar bevinden zich nog steeds verschillende oudheidkundige 

voorwerpen, waaronder ook urnen uit Twente, waarvan de juiste 

vindplaatsen helaas niet altijd meer bekend zijn. 

Over de verspreiding en de juiste ligging van de urnengrafvelden 

in Twente en naaste omgeving is praktisch nog niets geschreven. In 

1909 heeft Mr G. J. ter Kuile in de Verslagen en Mededeelingen van 

de Vereeniging tot Beoefening van Overijsselsch Regt en Geschiedenis 

zijn artikel "Twentsche Oudheden" gepubliceerd 23). De beweegredenen 

tot het schrijven van ditartikel heeft hij duidelijk in 

een voorwoord uiteengezet. "Sinds een viertal jaren heb ik mij", zo 

schrijft hij, "onafgebroken op de hoogte gesteld van hetgeen uit 

voor-historischen tijd in Twenthe gedurende den laatsten tijd tengevolge 

van al die terreinveranderingen aan het lieht is en wordt 

gebracht en ben ik van meening dat thans eene zoo getrouw mogelijke 

bepaling en beschrijving der plaatsen van herkomst dier 

voorwerpen dient gegeven te worden. Gebeurt dit niet dan toch 

verliezen zij veel van hunne wetenschappelijke waarde, ja worden 

zelfs grootendeels tot zuivere curiositeiten. Het was daarom m.i. 

noodzakelijk die vindplaatsen in Twenthe ende gevonden voorwerpen 

hier te behandelen". 

Achtereenvolgens worden hier voor het eerst verschillende grafvelden 

en vindplaatsen van urnen (-scherven) vermeld en beschreven 

zonder vermelding evenwel van de juiste ligging. 

In 1923 heeft ter Kuile voor bovengenoemde vereniging een lezing 

gehouden over de praehistorische vondsten, die in de daaraan 

voorafgaande tien jaren in Twente's bodem geconstateerd waren. 

In het hierover verschenen' verslag werden o.a. weer verschillende 

urnenvelden en vondsten van urnen (-scherven) met name ge- 

23) 25ste stuk: tweede reeks - eerste stuk, pag. 1 e.v.. 


17

noemd, die een aanvulling betekenen van de in zijn zo even genoemde 

publicatie vermelde 24). 

Holwerda heeft in zijn werk "Nederland's vroegste beschaving" 

(1907) enkele urnenvondsten afgebeeld, die uit Twente afkomstig 

zijn. In zijn boek "Nederland's vroegste geschiedenis" (1925) geeft 

hij een zeer summiere beschrijving van de resultaten van zijn onderzoek 

in de grafvelden van Haarle en Rijssen en somt vervolgens 

een aantal plaatsen op, waar urnenvelden zijn gelegen en urnen 

zijn gevonden, daarbij steunend op de gegevens van ter Kuile. 

Ook Willems vermeldt in zijn dissertatie "Een bijdrage tot de kennis 

der vóór-Romeinse urnenvelden in Nederland" (1935) iets 

over het onderzoek in de genoemde grafvelden van Haarle en Rijssen 

en bovendien van Markelo (Braat) en somt de door Holwerda 

reeds vermelde urnengrafvelden op. Ook hij heeft gebruik gemaakt 

van het reeds boven aangehaalde artikel van ter Kuile. 

Maar helaas heeft hij hieruit zonder te controleren verschillende 

foutieve gegevens en venneldingen overgenomen. 

Bovendien zijn verschillende urnenvelden en vondsten van urnen( 

-scherven) vermeld in het boek van Dr E. H. ter Kuile: De 

Nederlandsche monumenten van Geschiedenis en Kunst. Deel IV: 

De provincie Overijsel. Eerste stuk: Twente (1934). Deze mededelingen 

berusten op de gegevens van zijn vader. Bursch heeft in 

zijn artikel "Onze urnenvelden", voorkomend in de Oudheidkundige 

Mededeelingen uit het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden, 

Nieuwe Reeks XXIII (1942), en waarin hij op grond van 

urnen- en grafvondsten enz. een noordelijke en een zuidelijke 

groep onderscheidt, ook vondsten uit enkele urnengrafvelden in 

Twente beschreven. Ten slotte zij nog verwezen naar het boek van 

Prof. Dr A. W. Bijvanck: De Voorgeschiedenis van Nederland. 

Voor ons doel zijn alleen die grafvelden beschreven, waarvan 

met zekerheid kon worden vastgesteld, dat het grafvelden zijn of 

24) Zie Verslag der 129ste ledenvergadering, gehouden op 6 Nov. 

1923 te Almelo. Verslagen en Mededeelingen van de Vereeniging tot 

Beoefening van Overijsselsch Regt en Geschiedenis, 1924, 41ste stuk, 

tweede reeks, 17e stuk, pag. XXII e.v.. 

18 


zijn geweest. De vindplaatsen van één urn of twee urnen of van 

enkele urnenscherven zijn geheel buiten beschouwing gelaten. De 

diverse beschrijvingen zijn alfabetisch volgens de gemeenten gerangschikt. 

Alleen zijn de grafvelden, die weliswaar in verschillende 

gemeenten maar langs één en dezelfde beek lagen, bij elkaar 

genomen. Ze zijn dan nader beschreven onder die gemeente, 

waarin de meeste grafvelden waren gelegen. Kwam een grafveld 

in twee gemeenten voor, dan is het gerangschikt onder die gemeente, 

waarin het grootste deel was gelegen. Helaas zijn vele urnengrafvelden 

door schatgravers geplunderd en vernield, zodat de 

structuur er van onbekend is gebleven en vele vondsten verloren 

zijn gegaan. Voor de juiste ligging van de urnengrafvelden zij telkens 

verwezen naar de verspreidingskaart. 

Opvallend is het, dat in de verschillende oude publicaties over 

oudheidkundige onderzoekingen en vondsten enz. in Twente herhaaldelijk 

de opmerking is gemaakt, dat grafheuvels en urnengrafvelden 

meestal zijn en waren gelegen in de onmiddellijke nabijheid 

van de marke- (gemeente- )grenzen 25). Ook Willems heeft in zijn 

dissertatie hierop de aandacht gevestigd 26). Misschien bestaan 

hiervoor twee mogelijkheden: 

le dat er inderdaad een causaal verband bestaat tussen de ligging 

der urnengrafvelden en het verloop der marke- (gemeente- ) 

grenzen, zodat de laatste veelouder zijn dan men vermoedt. 

2e De urnengrafvelden liggen nooit in de onmiddellijke nabijheid 

van de nederzettingen. Het is opmerkelijk, dat de landelijke 

bevolking - en dit moet wel mondelinge overlevering zijn - 

meestal zeer goed op de hoogte is met de ligging dezer begraafplaatsen, 

die zij tot op heden vermijdt. Hebben daarom dan 

ook deze grafvelden, die in de ongecultiveerde gronden waren 

en zijn gelegen, mede de richting aangegeven, waarheen en 

waarlangs de markegrenzen zijn gelegd? 

26) Zie de onder noot 18 vermelde literatuur en verder Mr G. J. ter 

Kuile: Twentsche Oudheden, noot 23. 

26) Zie pag. 53 van bovengenoemde dissertatie. 


19

GEMEENTE AMBT-DELDEN 

In het uitgestrekte landgoed van de Stichting Twickel te Delden 

bevinden zich twee grafvelden, nl. één in het zgn. Koematerveld, 

kadastraal bekend Gem. Ambt-Delden, sectie B, blad 3, nr 1327, en 

één in een terrein genaamd De Haarbelt, kadastraal bekend Gem. 

Ambt-Delden, sectie I, nr 1384. Beide grafvelden zijn volgens de 

geologische kaart op een fluvioglaciale mantel gelegen 27), op plm. 

15 m + N.A.P.28). 

GRAFVELD "KOEMATERVELD" (nr 1) 

Tussen de oude postweg van Delden naar Almelo en de Twickelervaart 

29) liggen ten noorden van een viertal vennetjes en links 

van het op enige afstand daarvan gelegen dal van de Oelerbeek 

minstens 23 grotere en kleinere grafheuvels. Ze zijn in een tweetal 

boogvormen gelegen van 12 resp. 11 tumuli 30). Volgens een ons 

nog door wijlen de Heer W. H. Bitter, rentmeester van Twickel, 

mondeling verstrekte mededeling heeft Holwerda ongeveer 50 jaar 

geleden vier van deze grafheuvels onderzocht, waarbij enkele urnen 

zijn gevonden 31). 

GRAFVELD "DE HAARBELT" (nr 2) 

Wat het grafveld "De Haarbelt" betreft, III het westelijk deel 

27) Met toestemming van de Geologische Stichting te Haarlem hebben 

we de geologische kaart van Twente en haar directe omgeving, 

schaal 1 : 50000, in onze publicatie mogen opnemen. Wat de ligging 

van de urnengrafvelden betreft (nrs 1 !jm 44), zij steeds naar deze 

kaart verwezen. 

28) De hoogteliggingen van alle grafvelden zijn vastgesteld volgens 

de hoogtelijnen op de topografische kaarten, uitgaven 1930-1940.Beide' 

grafheuvelvelden worden thans door bovengenoemde Stichting bewaard 

en beschermd. 

29) De Twlckelervaart is geen natuurlijke waterloop, maar is in het 

einde van de 18e eeuw op kosten van Carel George, Graaf van Wassenaer 

Obdam, de toenmalige eigenaar en bewoner van het kasteel 

Twickel, gegraven. 

30) Deze tumuli zijn door wijlen de Heer A. van Deelen, onze vroegere 

medewerker op oudheidkundig gebied, in kaart, gebracht. 

31) In het archief van het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden 

ontbreekt helaas elk nader gegeven over dit onderzoek. 

20 


van bovengenoemd perceel liggen verschillende grotere en kleinere 

grafheuvels verspreid, die niet zijn onderzocht of verstoord. 

Hoewel op de geologische kaart geen enkel beekdal in deze omgeving 

is aangegeven, moeten daar ter plaatse volgens nader verkregen 

inlichtingen vroeger wel enkele kleine stroompjes hebben 

gelopen in noordwestelijke richting. 

GEMEENTE DENEKAMP 

In de gemeente Denekamp zijn tot nu toe vier urnengrafvelden 

gevonden nI. grafveld Erve "Eppink" ("Boddenkuiper" ), "De 

Neelkesberg", "De Valkenberg" en "Reutumse es". 

GRAFVELD ERVE "EPPINK" ("BODDENKUIPER") (nr 3) 

Ongeveer 30 jaar geleden is bij het afgraven van een perceel 

heide, waarvan het zand is gebruikt ter ophoging van een zuidelijk 

daarvan laag gelegen terrein, een klein aantal urnen gevonden met 

crematieresten. Enkele van deze vondsten bevinden zich in particulier 

bezit. 

Dit grafveld, kadastraal bekend Gem. Denekamp, sectie G, blad 

3, nr 2078, was gelegen in het laagterras, op plm. 25 m + N.A.P. 

GRAFVELD "DE NEELKESBERG" (nr 4) 

De doden in dit grafveld, kadastraal bekend Gem. Denekamp, 

sectie A, blad 1, nrs. 2264 en 2268, waren bijgezet in een thans 

met heide en dennen begroeid plateau, dat naar het oosten langzaam 

afdaalt naar de Dinkelvallei. Dit grafveld was gelegen op 

een fluvioglaciale mantel, dicht bij de rechteroever van het dal van 

de Springendaalse beek, tussen de 25 en 30 m hoogtelijn. Over dit 

urnenveld schrijft ter Kuile: "Legio zijn daar de Germaansche 

. grafheuveltjes, enkelen behooren tot de vrij groote, doch allen zijn 

in vroegere jaren aangetast" 32). Het is ons niet gelukt te weten 

te komen, wie hier heeft (hebben) gegraven, noch waar de vond- 

32). Zie noot 23. 


21

sten zijn gebleven. Tijdens een bezoek ter plaatse hebben wij nog 

enkele grafheuveltjes teruggevonden. Zij waren echter alle geschon- 

den. 

GRAFVELDEN "DE VALKENBERG" (nr 5) EN "REUTUMSE ES" 

(nr 6) 

Het Jaagoppersveld of Oppersveld, waarin zich deze beide grafvelden 

bevonden, is een noord-zuid zich uitstrekkende, langgerekt 

en naar verhouding smal, thans nagenoeg geheelontgonnen gebied, 

gelegen tussen de weidse essen van Reutum ener- en Agelo 

anderzijds. Aan de oostzijde wordt dit veld doorsneden door een 

noord-zuid stromend, naamloos beekje, waarvan de bronnen even 

ten noordwesten van De Pol zijn gelegen 33) . 

Zowel op de linker- als op de rechteroever van het dal van dit 

beekje heeft een grafveld gelegen, nl. één op "De Valkenberg", 

onmiddellijk links van de straatweg van Ootmarsum naar Almelo 

(tegenover Tijdhof) , en de andere meer zuidwestelijk daarvan, 

tegen de Reutumse es aan. De eerste was ons bekend doordat een 

aantal urnen, uit dit grafveld afkomstig, zich in de verzameling van 

de Oudheidskamer "Twente" bevindt, de tweede is ons bekend geworden 

uit de oude literatuur (zie onder). 

GRAFVELD "DE VALKENBERG" (nr 5) 

Het grafveld "De Valkenberg", gelegen op de grondrnorene, op 

een hoge, beboste zandrug, die onmiddellijk vanuit de linkeroever 

van het beekdal oprijst, is kadastraal bekend Gem. Denekamp, 

sectie A, blad 6, nr 2717. Bij een bezoek ter plaatse bleek het, dat 

van grafheuvels niets meer te bespeuren viel. Bij navraag kwamen 

we evenwel te weten, dat de urnen gevonden zijn op de plaats, 

waar thans een oude, grote zandgraverij ligt, zodat over de grootte 

van dit grafveld niets meer te zeggen valt. Door dit gebied loopt juist 

de 50 m hoogtelijn. In vergelijking met de andere urnenvelden in 

Twente en omgeving is dit één van de hoogst gelegen grafvelden. 

33) In Twente heten tal van laagten, waarin al of niet een beekje 

stroomt, een riet of een riete. 

22 


GRAFVELD "REUTUMSE ES" (nr 6) 

Wat dit grafveld betreft, we hebben op aanwijs van een oude, 

in de onmiddellijke nabijheid van het Jaagoppersveld geboren en 

getogen landbouwer de restanten daarvan teruggevonden aan de 

voet van de Reuturnse es, waar zij overgaat in de richting van het 

oostelijk daarvan gelegen beekdal afdalende, thans praktisch geheel 

ontgonnen heidegronden. Enkele heuveltjes met de bekende kraters 

daarin liggen nog in een smal perceeltje met eiken en dennen begroeide 

heide. Een ogenschijnlijk nog ongeschonden heuveltje ligt 

voor het grootste gedeelte in het daarnaast gelegen perceel bouwland, 

terwijl bij een tweede bezoek ter plaatse in het toen juist 

omgeploegde land nog twee à drie grondplannen van heuvels te 

zien waren. Ook over de grootte van dit grafveld valt niets te zeggen. 

Maar indien de oude beschrijving juist is (zie onder), moet 

het een aanzienlijke uitgestrektheid hebben gehad. Dit grafveld is 

kadastraal bekend Gem. Denekamp, sectie A, blad 6 nrs 1577, 

2506,2576 en 2747 (dit zijn de nummers van de percelen, waarin 

de restanten van dit grafveld zijn teruggevonden), en was gelegen 

op de grondmorene, tussen de 30 en 40 m hoogtelijn. 

In zijn artikel "Een romeinse legerplaats bij Ootmarsum" heeft 

Molhuysen dit gebied als volgt beschreven: "Het terrein, waar de 

voormelde urne met lans en penning gevonden is (zie onder), is 

het zoogenoemde Jaagop-veld, of Jaagopperveld, ruim een half uur 

van Ootmarsum, links van den weg naar Almelo, in de rigting naar 

de kerk van Reutum. Wanneer men van de noordzijdeinkomt, 

gaat het regts in bouwland over en is links, door eenen hoogen opgeworpenen 

wal met houtgewas, van het bouwland afgescheiden. 

Men wordt spoedig verrast door eene geregelde afwisseling van 

hoogere en lagere strepen gronds over de breedte van het veld, als 

waren het eens verschansingen of bewallingen van aarde geweest, 

achter welke men zich in dier voege konde verdedigen, dat, wanneer 

de eerste genomen was, de tweede en derde nog tot beschutting 

konde dienen. Ten minste eenen dergelijken indruk maakten 

zij op den eersten aanblik. Niet verre van de plaats dezer strepen, 

zuidwaarts, vallen op eene aanzienlijke uitgestrektheid van het veld 


23

heuveltjes in het oog, de meeste laag en klein, andere grooter. De 

naburige landlieden melden, dat hier van ouds door de herders, die 

er hunne schapen drijven, potten met beenderen en asch zijn gevonden; 

vele dragen de kenteekenen van geopend geweest te zijn, 

gelijk dan ook de Heeren Schimmelpenninck, in 1826, hier gegraven 

hebben" 34) . 

Genoemde Heren Schimmelpenninck uit Almelo bezaten blijkbaar 

een verzameling zeldzaamheden van allerlei soort 35). Bij het 

bezichtigen van deze colleetie verraste Molhuysen, zoals hij schrijft, 

"een Romeinsehe koperen penning, die in het jaar 1826 door den 

Heer Ant. Schimmelpenninck, in de marke Agele bij Ootmarsum 

in en met eene urne opgedolven was, welke urne bovendien verbrande 

menschenbeenderen en de metalen spits eener lans bevatte 

36). 

Molhuysen zelf heeft hier ook gegraven. Op pag. 178 van zijn 

bovengenoemde publicatie schrijft hij: "Met vergunning van den 

Heer Markerigter van Agele, tot welke marke het veld behoort, 

mogt ik insgelijk graven: en de uitkomst overtrof in zoo ver mijne 

verwachting, dat, gedurende eenen halven dag, schier bij elke omwoeling 

van den grond, digt bij de oppervlakte, niet slechts stukken 

verbrande houtskolen aan het lieht kwamen, maar ook urnen. 

Deze waren evenwel zoo zeer in den grond verweekt en ontbonden, 

dat er slechts kleine scherven overbleven. De stof der urnen was 

van graauwachtige en grove, maar ook van roode en fijnere aarde, 

de laatste somtijds zeer goed bewerkt en glad. De scherven droegen 

geene kenteekenen van versieringen of insnijdingen. De beenderen 

waren dikwijls nog kenbaar als wervelbeenderen, stukken der 

hersenpan enz. Er is geen twijfel aan, of hier is eene geregelde verbrand- 

en begraafplaats, waar de urnen der doaden bij honderden 

en schier bij elken voetstap moeten gelegen hebben. Komt het eens 

34) Zie, noot 18. 

35) Het is ons niet gelukt om nog iets te weten te komen omtrent 

deze verzameIin,g. 

36) Het is ondenkbaar, dat urn en bronzen lanspunt bij elkaar behoren. 

Want de, laatste hoort, zoals de, in zijn publicatte opgenomen 

afbeelding laat zien, in de bronstijd thuis. 

24 


tot eene verdeeling der marke, hij, wien dit stuk ten deel valt, zal 

er eenen bij uitstek vetten en vruchtbaren grond vinden. Deze opmerking 

werd door de arbeiders gedurig gemaakt". 

Op een wonderlijke wijze trekt Molhuysen zijn conclusie. Op 

pag. 179 e.v. schrijft hij: "Geene tien minuten gaans van het Jaagopveld, 

aan den weg van Ootmarsum naar Tubbergen, ligt eene 

plek, die de schans genoemd wordt, met een huis, wiens bewoner 

rie schansboer heet. Het is niet te vermoeden, dat hier eene schans 

g-eweestis, die vroeger of later bij eene belegering van Ootmarsum 

i!ediend heeft: daartoe is de afstand te groot. Wij gelooven veeleer. 

dat deze naam betrekking heeft tot het leger of de legers, die hier 

eens stonden, en wier dooden onder deze heuvelen liggen". Met 

"deze heuvelen" doelt de schrijver op de grafheuvels van het onmiddellijk 

daarbij gelegen Haarier- en het verderaf gelegen Vassergrafveld 

(zie pag. 52 e.v.). Zonder enig commentaar te geven zegt 

Molhuysen, dat het Germanen zijn, die daar begraven liggen (zie 

onder) . 

Op even wonderlijke wijze beschouwt hij de Hunenborg als romeins. 

Dit baseert hij op het door hem aangehaalde feit, dat keizer 

Postumus, gedurende de zeven jaren, dat hij over Gallië regeerde 

"eenige legerplaatsen op den grond der Barbaren gebouwd heeft, 

welke, toen hij omgekomen was, door eenen plotselingen overval 

der Germanen vernield en in brand gestoken zijn". Een en ander 

naar aanleiding van de muntvondst in een urn in het Jaagoppersveld 

(zie boven). 

Aan het slot van zijn artikel schrijft Molhuysen: "Ofschoon' wij 

weten, dat er somtijds in Germaansche urnen Romeinsehe munten 

en penningen gevonden zijn, hetgeen niet hooger gelden mag, dan 

als een bewijs, dat deze Germanen met de Romeinen verkeer hadden, 

zoo zijn toch alle boven vermelde omstandigheden van dien 

aard, dat zij het besluit schijnen te wettigen: de dooden, die daar 

op het [aagop-oeld liggen, zijn Romeinen: de overige heuvels, welke 

in den omtrek (tot diep in het Graafschap Bentheim ) verstrooid 

liggen, zijn heuvels der Germanen. Aan de urnen der eersten, bij 

zulk een ver vooruit geschoven leger in het land der Barbaren, 


25

zal men wel niet dien graad van kunst kunnen verwachten, als aan 

die, welke in de beschaafde provinciën van het Rijk zelf voorkomen. 

Wij meenen hier de overblijfselen van een uitgestrekt stelsel 

van defensie te bespeuren, waarvan de burg, die later den naam 

Hunenborg verkreeg, welligt het hoofdpunt was. Immers, het is op 

zich zelf reeds niet waarschijnlijk, dat een rondzwervend en woest 

volk, als dat, hetwelk wij in het opstel van den Heer Weeling leeren 

kennen 37), deze sterkte in het Volter-broek, wier gansehe aanleg nog 

in haar verval een beschaafd volk verraadt, zoude gesticht hebben. 

Het is veel meer aannemelijk, dat dit volk zich, op zijne omzwervingen, 

een tijd lang in deze vervallene Romeinsehe sterkte heeft genesteld. 

Terwijl de vroegere naam verloren ging en men haar nu den 

Hunenborg noemde, bleven de omstandigheden van deze laatste 

gebeurtenis in het geheugen van het volk en werden van het ééne 

geslacht tot het andere overgeleverd" 38). 

Ook ter Kuile heeft in het jaag-Oppersveld gegraven. In zijn 

publicatie "Twentsche Oudheden" 39) schrijft hij o.a.: " ..... herhaaldelijk 

toch heb ik dit veld grondig onderzocht, en wel meermalen 

fragmenten van urnen van zuiver Germaansch type opgegraven". 

Een even verder: " ..... Dat terrein toch vertoont bij nadere 

beschouwing een volkomen gelijken aanblik als het Germaansehe 

grafveld van Haarle 40) en als andere Germaansche urnen- 

37) noot 18. 

38) De Hunenborg, eigendom van de Ve·reniging Oudheidkamer 

"Twente", heeft blijkbaar wel zeer sterk gewerkt op delverbeelding 

en fantasie der mensen. Zie de onder noot 18 vermelde literatuur. En 

verder: Verslag van de Handelingen der zes en dertigste vergadering 

der Vereeniging tot Beoefening van Overijsselsch Regt en Geschiedenis 

gehouden te Zwolle den 26 October 1872,pag. 11; dito 31 October 

1876,pag. 14; dito 5 Junij 1877,pag. 10 en 11; dito 30 October 1877,pag. 

11. Dr J. H. Holwerda: De Hunenborg in Twente. Verslagen en Mededeelingen 

van de boven reeds genoemde vereniging, 1917,33ste stuk, 

tweede reeks, ge stuk, pag. 1 e.v.. Idem: Saksische burchten in Nederland. 

Oudheidkundige Mededeelingen uit 's Rijksmuseum van Oudheden 

te Leiden. Nieuwe Reeks, 1920,12, pag. LI! e.v.. Idem: Oudheidkundige 

verschijnselen in Overijssel. Handboek Overijssel, 1931,pag. 

168e.v.. 

39) Zie noot 23. 

40) Zie.nr. 34. 

26 


velden". En ten slotte: " . . . . . en men zal geen oogenblik meer in 

twijfel staan of het Opperveld met zijn willekeurig verspreide ronde 

heuvels (ter Kuile legt de nadruk op ronde) en kuilen is enkel 

en alleen geweest een kleine Germaansche begraafplaats. In één 

opzicht onderscheidt het zich van de meeste andere, nl. hierin dat 

het ietwat laag gelegen is, dus nog al vochthoudend, waaraan ik 

het toeschrijf, dat alle fragmenten van urnen deerlijk verweerd 

zijn" 4'1). 

In zijn verder betoog oefent ter Kuile volkomen terecht critiek 

uit op de mening van Molhuysen, hetgeen reeds uit zijn hierboven 

aangehaalde citaten blijkt, alsmede op die van Stork 42), al zouden 

de Romeinen zich in Twente hebben opgehouden. Maar hij 

vergist zich in het terrein van onderzoek door Stork. Want hoewel 

we de overtuiging hebben, dat ook Stork in het jaag-Oppersveld 

heeft gegraven, beschrijft hijin zijn publicatie evenwel vondsten, 

die hij niet in het jaag-Oppersveld maar in een geheel ander terrein 

heeft opgegraven. Uitdrukkelijk schrijft Stork, dat dit bewuste 

terrein gelegen is nagenoeg in het midden van Borne en Weerselo, 

bij de kerk van Saasveld (zie pag. 198). En op pag. 199: " ..... Het 

is een langwerpig heideveld, ter breedte van ongeveer 500 ellen, 

van het Westen naar het Oosten zich uitstrekkende, vroeger van 

den oostkant (in de rigting van den Hunenborg) alleen toegankelijk, 

ten Westen vooralongenaakbaar, ten Noorden en Zuiden omgeven 

door eene beek. (dit zijn de Lemseler- en de Saasvelderbeek, 

noot schrijver), welke, afteleiden uit de daaraan gelegen lage graslanden, 

eene aanmerkelijke breedte moet hebben gehad". Trouwens 

Stork's titel van zijn publicatie zegt ook al genoeg, want het 

jaag-Oppersveld ligt voor verreweg het grootste gedeelte in de 

gemeente Denekamp en voor het kleinste deel in de gemeente Tub- 

41) De belangrijke verzameling archaeologica, afkomstig uit verschillende 

grafheuvels en grafvelden in Twente, van wijlen Mr G. J. 

ter KuiIe. te Almelo, is in 1954 aangekocht en aan de Oudheidkamer 

"Twente" geschonken. 

42) Ds J. H. Stork: Germaansche en Romeinsche Oudheden in de 

Gemeente Weerselo. Zie noot 18. 


27

ergen. Bovendien oefent ter Kuile critiek uit op de terreinbe- 

schrijving van genoemde heren. Letterlijk schrijft hij: " ..... De 

bijdragen van genoemde heeren beschouw ik hierom ook als zeer 

weinig juist, wijl de terrein-beschrijving bepaald onjuist is - ook 

al mag dat terrein een eenigszins ander aspect gehad hebben vóór 

dat het kouter van den predikant er doorheen woelde". We moe- 

ten hier er nogmaals op wijzen, dat Molhuysen en Stork twee geheel 

verschillende terreinen hebben beschreven. Niet het Jaag-Oppersveld 

heeft Stork met de ploeg omgewoeld, maar het boven genoemde 

terrein bij de kerk van Saasveld, dat bij het grafveld "Zoekersveld" 

weer ter sprake zal komen (zie pag. 65 e.v.). En ten slotte, 

tussen Molhuysen's terreinbeschrijving en ter Kuile's bevindingen 

ligt een periode van plm. 60 jaar 43). 

GEM. HAAKSBERGEN 

GRAFVELD "HET MARKSLAG" ONDER BUURSE (ne 7) 

In de reeds eerder geciteerde publicatie "Twentsche Oudheden" 

schrijft ter Kuile over dit grafveld het volgende: " ..... Wij komen 

aan het Markslag onder Buurse, waar pal tegen de rijksgrenzen 

aan (bij grenspaal 22, noot schrijver) heide ligt met de bekende 

kleinere tumuli, welke in 1908 enkele Germaansche urnen 

afstonden aan de Oudheidkamer te Enschede, in eene waarvan 

zich twee kleine urntjes of bijgaven bevonden, verschijnsel tot dusverre 

in Twenthe niet voorgekomen" 44). 

Bij een bezoek ter plaatse hebben we, hoewel dit terrein thans 

met dennen is begroeid, verschillende grafheuveltjes teruggevonden, 

waarvan enkele de bekende kraters vertoonden. Dit grafveld 

is kadastraal bekend Gem. Haaksbergen, sectie D, blad 2, nr 1437. 

Het is gelegen op een fluvioglaciale mantel, tussen de 30 en 40 m 

43) Zie, over de grafvelden in het Jaagoppersveld (nrs 5 en 6), het 

grafveld "Mander" (nr 29) en voorts over het Vasser- en het Haarlergrafveld 

(nrs 33 en 34) enz.: W. H. Dingeldein: Langs de heuvelen 

der heidenen. In Weer en Wind, VIII, 1944. 


28 


hoogtelijn, op de rechteroever van de Buurserbeek, even ten oosten 

van het oude gewaarde erve "Het Markslag" 45). 

GEM. HELLENDOORN 

GRAFVELDJE BIJ HULZEN (nr 8) 

Dit grafveldje, gelegen onmiddellijk rechts van de straatweg van 

Nijverdal naar Den Ham, en kadastraal bekend Gem. Hellendoorn, 

sectie B, nr 1849, is in 1947 systematisch onderzocht 46). Het lag 

in het laagterras, in het hoogste gedeelte van' een bolsegmentvormige 

kamp bouwland en betrekkelijk dicht bij de rechteroever van 

het Reggedal. Gezien de op de stafkaart vermelde hoogten van 

percelen in de directe nabijheid van dit grafveldje heeft het op 

plm. lû m + N.A.P. gelegen. 

GRAFVELD "DE SPRENGENBERG" (nr 9) 

Dit grafveld is gelegen op de westelijke helling van stuwwal I, op 

gestuwd praeglaciaal, tussen de lû en 20 m hoogtelijn, en ten noorden 

van het op de Sprengenberg gebouwd jachtslot. Daar liggen 

één grotere en verschillende kleinere grafheuvels. In de onmiddellijke 

nabijheid daarvan bevindt zich een leemkuil, terwijl zuidelijk 

van dit grafheuvelveld bronnen voorkomen. Telkens zijn in de 

loop der jaren in deze tumuli scherven van urnen gevonden, die 

door konijnen bij het graven van hun holen naar buiten waren 

gewerkt. Enige jaren geleden heeft de vindster van deze urnenscherven, 

die een grote belangstelling heeft voor de archaeologie, uit één 

van de konijnenpijpen in de grootste heuvel een halve urn gehaald, 

waarin zich verbrande beenderen bevonden alsmede restanten van 

een fibel van brons. Op de urn, die weer in de heuvel is bijgezet, 

45) Zie ook G. J. ter Kuile sr. en G. J. ter Kuile jr.: De familie ter 

Kuile. In dit boekwerk bevindt zich een kaart van de' Marke-Buirse en 

omgeving, waarop dit grafveld ook staat aangegeven. 

Mi) Dr C. C. W. J. HijszeIer: Een kringgrepurnenveJdje bij Hulzen, 

Gem. Hellendoorn. Verslagen en Mededeelingen van de Vereeniging 

tot Beoefening van Overijsselsch Regt en Geschiedenis, 1948, 63ste 

stuk, tweede reeks, 39ste stuk, pag. 6 e.v.. 


29

was, zoals we uit de aanwijzing konden opmaken, een wolfstandversiering 

aangebracht. Het is moeilijk om de juiste ouderdom van 

de restanten van de bronzen fibel, die nog in het bezit zijn van 

de vindster, nader vast te stellen. 

Dit grafheuvelveld is kadastraal bekend Gem. Hellendoorn, sectie 

D, blad I, nrs 135 en 136. 

GEM.HENGELO 

GRAFVELD "DE WAARBEEK" (nr 10) 

Zoals we onder nog nader zullen zien, is het moeilijk uit te maken, 

of er bij Hengelo (0) één of twee grafvelden heeft of hebben 

gelegen. Over het grafveld "De Waarbeek" , in de marke 

Groot Driene, bestaat er o.i., na hetgeen vooral ter Kuile hierover 

heeft medegedeeld, hoegenaamd geen twijfel (zie onder) 47). Gelegen 

in het laagterras, op de rechteroever van het dal van de Koekkoeksbeek 

(Waarbeek) en tussen de 20 en 30 m hoogtelijn, is het kadastraal 

bekend Gem. Hengelo (0), sectie N, nr 6480 enz. 48). 

Al vroeg worden we over dit urnenveld ingelicht door een brief 

van J. C. G. van Benthem te Hengelo (0) van 14 oktober 1846 

gericht aan Baron Sloet tot Oldhuis te Zwolle, die toentertijd directeur 

was van de bekende Overijsselsche Vereeniging tot Ontwik- 

47) Naar aanleiding van het artikel van ter Kufle (zie onder) hebben 

we, aan dit grafveld de' naam "De Waarbeek" gegeven, genoemd 

naar het oude erve van die naam en gelegen in de marko Groot Driene. 

Het was een zgn. "Los Hoes", grotendeels uit het begin van de 

17e eeuwen gelegen aan de Waar-beek. In het laatst van de tweede 

wereldoorlog is dit fraaie erve volkomen verwoest. 

48) Het terrein ten zuiden van de watertoren heet Beidershoek. 

Wanneer we, de beschrfjving' van ter KuiIe van dit grafveld lezen 

(zie aldaar), krijgen we sterk de indruk, dat de kern van deze begraafplaats 

ten zuiden van de watertoren heeft gelegen en dat de vondsten 

bij de Sikkebeek tot een uitloper van dit grafveld behoren. Aan de 

andere kant wiIIen we, de mogelijkheid niet uitsluiten, dat hier twee 

grafvelden hebben gelegen. Is het toch één grafveld geweest, dan is 

het een uitgestrekte begraafplaats geweest. Het is evenwel niet meer 

mogelijk om de juiste kadastrale, perceelnummers op te geven. Bovengenoemd 

nummer is dan ook het nummer van het perceel, dat "dadelijk 

achter den watertoren van Hengelo" is gelegen (zLepag. 33). 

30 


keling van Provinciale Welvaart te Zwolle. In dit schrijven staat 

o.a.: " . . . . . Bij het om en doorgraven van verscheidene tumuli, 

gelegen bij Hengelo, werden door mij de volgende voorwerpen gevonden, 

welke UHWG bij dezen toegezonden worden, in de veronderstelling 

dat zulks U HWG niet onaangenaam zou zijn. 

Eenen als een wig gekloven steen, 

Eenen halven ronden steen en een knopje, die zich in eenen tumulus 

bevonden, welke vol was met scherven van urnen van allerlei 

vorm; in denzelfden bevond zich tevens het hierbij zijnde tranen 

potje, boven in den aschhoop, waarin zich de verbrande beenderen 

of de urn met de zelve bevinden, doch het onderst boven"49). 

We zouden ons al zeer moeten vergissen, indien deze vondsten niet 

uit het grafveld "De Waarbeek" zijn gekomen. 

Ook in de publicatie "De witte wiven" van Halbertsma is sprake 

van dit grafveld 50). Daarin schrijft hij o.a.: " ..... In de Marke 

Groot-Driene, ten Oosten van het dorp Hengelo, liggen zulke heuvelen, 

waarin de witte wiven huisvesten, en die daarom de wivenbelier 

genaamd worden. De boer, wiens weg daar voorbij leidt, 

is voorzigtig genoeg om in het donker eenen grooten omweg te 

maken, en zulks met reden. Het is immers gebeurd, toen de boer 

van het erve de Waarbeke eens bij maneschijn te paard over de 

eenzame Groot-Driener-heide reed, dat in een oogenblik drie witte 

wiven uit hare onderaardsche woningen verrezen; maar de boer, 

gewoon als zijne tijdgenooten om met deze personaadjen den draak 

te steken ..... ". 

Op dit terrein slaat o.i. ook hetgeen we lezen in de brief van 

12 april 1869 van Baron Sloet tot Oldhuis over Dr J. H. Halbertsina 

aan W. Eekhoff, archivaris der stad Leeuwarden 51) : " ... Het 

eerst kwam hij mij bezoeken, toen ik nog te Hengelo was. Het 

was een regt schoone lentedag, en wij gingen in den spaden avond 

den nachtegaal haaren op de plek, waar ons thans de spoorwegfluit 

49) Deze brief bevindt zich in het archief van de Vereeniging tot Beoefening 

van Over-ijsselach Regt en Geschiedenis te Zwolle. 


51) De Vrije' Fries, 1873, 12e deel, nieuwe reeks, 6e deel, pag. 40. 


31

het trommelvlies verscheurt. Al koutende werd het zeer laat en 

keerden wij door het eenzaam Drienensche veld terug. In het volle 

maanlicht bragt ik hem op den top van eenen grooten tumulus of 

grafterp, die men daar nog veel vindt. "Zoo is er dan van het 

geslacht, dat hier geleefd heeft", zeide ik, "niets overgebleven dan 

een kruik met asch en wat verschroeide beenderen en verroest 

ijzer". - "Neen!" antwoordde hij, "nog iets meer: dat volk leeft 

nog in zijne taal, als men het daar maar weet uit te halen". Hierover 

spraken we nog diep in den nacht, en aan dit gesprek ben ik 

den lust tot linguistische onderzoekingen verschuldigd, die mij nog 

bezig houden, maar waaraan ik tot mijn leedwezen zoo luttel tijds 

besteden kan ..... ". 

In beide aangehaalde citaten is duidelijk sprake van de Marke 

Groot Driene, hetgeen ook nog bevestigd wordt door hetgeen ter 

Kuile hierover zegt (zie onder). Maar in het artikel van Sloet tot 

Oldhuis "Over de belangrijkheid van den Nederlandschen Bodem 

voor Oudheidskundige Nasporingen" lezen we o.a.: " ..... Men 

vindt deze tumuli bijna in ieder marke van Overijssel, waar onbebouwde 

heidevelden gevonden worden. Ten Oosten van het dorp 

Hengelo, ter regter zijde van den straatweg naar Hengelo, treft. 

men er onderscheidene in de marke van Klein Driene aan; in vele 

daarvan is wel eens gegraven, doch volledig is geen enkele onderzocht. 

De meesten zijn nog gaaf en ongeschonden. Wij zelven hebben 

aldaar in eenen tumulus eenige brokken van eene urne, eenige 

ijzeren voorwerpen en houtskool gevonden". En even verder: 

" . . . .. De grafheuvelen in Klein Driene worden door de witte 

wiven bewoond" 52). 

Baron Sloet tot Oldshuis is burgemeester van Hengelo (0) geweest 

en was wetenschappelijk uitstekend onderlegd. Dat hij zich 

in de naam van de marke zou hebben vergist, zou men daarom 

al moeilijk kunnen aanvaarden. Maar toch hebben we deze mogelijkheid 

onder de ogen gezien. In verband met zijn mededeling 

"ten Oosten van het dorp, ter regter zijde van den straatweg naar 

32 



Hengelo, treft men er onderscheidene in de marke van Klein Driene 

aan" hebben we vele pogingen gedaan om te weten te komen, waar 

Sloet tot Oldhuis in Hengelo heeft gewoond. Had hij buiten Hengelo 

aan de straatweg Enschede-Hengelo gewoond, dan zou zijn 

mededeling hebben kunnen slaan op de grafheuvels bij de Sikkebeek 

enz. (zie onder hetgeen ter Kuile hierover heeft gezegd). Want 

deze grafheuvels hebben aan de rechterzijde van de straatweg Enschede-Hengelo 

gelegen. Maar dan zou hij zich vergist hebben in de 

naam van de marke, want deze luidt Groot Driene. Had hij gewoond 

buiten Hengelo aan de straatweg Oldenzaal-Hengelo, dan zou zijn 

mededeling inderdaad slaan op de marke Klein Driene. Want deze 

marke heeft links en rechts van de straatweg Oldenzaal-Hengelo 

gelegen. Alleen met deze kleine rectificatie, dat de marke Klein 

Driene niet ten oosten, maar ten noordoosten van Hengelo ligt. 

Hoe dit ook zij, we hebben niet kunnen achterhalen, waar Sloet 

tot Oldhuis in Hengelo heeft gewoond. Maar gezien het feit, dat 

ons noch uit de oude literatuur noch anderszins ook maar iets bekend 

is geworden omtrent het vinden van urnen of het aanwezig 

zijn van grafheuvels in de marke Klein Driene, wil het ons voorkomen, 

dat Sloet tot Oldhuis zich inderdaad in de naam heeft 

vergist 53). 

Over het grafveld "De Waarbeek" schrijft ter Kuile het volgende: 

" ..... Gaan wij thans de sterk ingekrompen heide bezoeken, 

die om Hengelo verspreid ligt. Dadelijk achter den watertoren van 

Hengelo vinden we nog enkele aren heidegrond, welke met den 

53) In Wandelingen door Nederland door J. Craandijk en P. A. 

Schipperus beschrijft eerstgenoemde op pag. 50 en 51 een wandeling 

door Driene en vervolgt dan op pag. 51: "Anders gesteld is het, wanneer 

wij de Drienerbeek zijn overgegaan. Daar is de grond vlak en 

eentoonig, daar breiden de groote heidevelden zich uit, waar de "witte 

wiven" nog in de oude grafheuvels wonen, en nog leven er de verhalen 

omtrent haar verschijningen aan wie haar durfden tergen". De 

Drienerbeek vormt ten noordoosten van Hengelo voor een klein deel 

de grens tussen de marken Groot en Klein Drtene, Volgens bovenstaande 

zouden dus toch in de marke Klein Driene grafheuveIs hebben 

gelegen. Maar aangezien een nauwkeurige lokalisering ontbreekt, 

brengt deze mededeling ons niet veel verder. 


33

dag slinken 54). Toch kon ik twee jaren geleden, waar nu voor 

weidegrond het terrein geëgaliseerd is, hier bij de Waarbeke eene 

reeks tumuli constateeren, waarvan een vijftal bijna de hoogte bereikten 

van die bij de Schanse 55). Vóór dat alle spoor dezer heide 

verdween, konden wij er nog een vijftal urnen en bijgaven uit redden 

en stelden wij de aanwezigheid vast van talrijke brandresten. 

Dit grafterrein hield tevens eene voor Twenthe rijke hoeveelheid 

brons-restanten in. Twee malen vonden wij hier in een urn van 

gewoon onversierd Germaansch type de restanten van een bronzen 

wendelring of torques, terwijl wij bij het ontblooten van een compact 

beenderenrestant, de meer gave en compleete fragmenten van 

een soortgelijken bronzen ring van -+- 6 eM. middellijn opgroeven 

56). 

Merkwaardig was ook de vondst in eene der urnen van drie 

beenen ringetjes te midden van onverbrande lijkresten, met middellijnen 

van 0.75 à 1 eM., ringetjes gelijksoortig met die, welke 

wij op het Vasser-veld aantroffen (zie nr 33). Nog bewaarde ik uit 

dit grafveld een fragment van het oor van een urn, in welk oor 

twee evenwijdige gaatjes, nauwlijks wijd genoeg om een luciferstokje 

door te steken, terwijl het oor van de urn, waarin de beenen 

ringetjes lagen, ternauwernood een dun touwtje doorlaat. Dit 

grafveld zet zich voort tot aan de spoorlijn Hengelo-Enschede, ja 

tot de overzijde daarvan, tot den anderen kant zelfs van den 

straatweg Hengelo-Enschede, even over de Sikkebeek, buurtschap 

Groot Driene. Einde 1908 werd ik gewaarschuwd, dat op het uit- 

54) Dit terrein staat bekend onder de naam van Pruisische' Veld. 

De Heer Ir W. Meyling te Borne heeft ons medegedeeld, dat bij het 

graven van een grote kuil op de plaats, waar thans de watertoren 

staat, een urn was gevonden. Deze kuil werd de "ketelpas" genoemd, 

waaruit des winters het ijs werd gehaald voor de bierbrouwerij te 

Hengelo. 

55) Met de Schanse wordt het Haarlergrafveld, Gem. Tubbergen, bedoeld. 

Zie nr. 34. 

56) Voor de typologische ontwikkeling van de urnen en hun datering 

zou het van grote betekenis zijn geweest, indien deze beide urnenvondsten 

tesamen met de daarbij behorende wendelringen of torques 

bewaard waren gebleven. De Heer ter Kuile kon zich echter niet meer 

herinneren, welke vondsten bij elkaar behoorden. 

34 


gravingsterrein aldaar schooljongens urnen gevonden hadden. Het 

was ter elfder ure dat ik er aankwam, doch nog tijdig genoeg om 

te kunnen vaststellen, dat hier inderdaad een Germaansch grafveld 

of de uitlooper daarvan bestaan had; nèg eenige maanden 

en geen spoor zal daarvan meer getuigenis afleggen. De fragmenten 

van een vrij groote Germaansche urn en twee bijgaven verkreeg 

ik hier, waarvan eene bijgave regelmatig met inkepingen 

versierd" 57). 

GEMEENTE LOSSER 

In de gemeente Losser zijn tot nu toe zes grafvelden bekend ge- 

worden, nl. Erve "De Aust", Erve "Molthof", "Het Fleer", "Oelen-' 

mars", "De Tij" en "De Zandhorst" . 

GRAFVELDEN ERVE "DE AUST (nr 11) EN ERVE "MOLTHOF" 

(nr 12) 

Beide grafvelden liggen op de linkeroever van het dal van de 

Bloemenbeek, "De Aust" evenwel juist op de plaats, waar het dal 

van deze beek zich verenigt met dat van de Dinkel. 

Het grafveld "De Aust" is gelegen' in het laagterras, op plm. 

28 m + N.A.P., het grafveld "Molthof" op de grondmorene, tus- 

. sen de 40 en 50 m hoogtelijn. 

Het grafveld "De Aust" 58) was en is nog voor een deel gelegen 

aan de noordkant van een kleine, langwerpige es, welks rand naar 

het noorden oorspronkelijk langzaam opliep tot een hoge, met 

eikenstobben begroeide wal. Bij het slechten van deze hoge wal, 

voornamelijk in de jaren 1914-1918, waarvan de grond werd gebruikt 

tot ophoging van het westelijk van het esje gelegen lage 

gebied, zijn urnen te voorschijn gekomen. Ook in latere jaren zijn 

bij voortzetting van dit afgravingswerk telkens nieuwe vondsten 

gedaan. Helaas zijn de scherven altijd weggeworpen. Een kleine 

colleetie van de gave en nagenoeg gave urnen is nog in het bezit 


58) De naam "Aust", oudtijds "Ahves", staat met water in verband. 


35

van de eigenaar van het terrein. Enkele vondsten bevonden zich 

in de verzameling van wijlen de Heer A. van Deelen te Delden 59) . 

Volgens mededeling van de eigenaar heeft hij ook enkele urnen 

aan andere liefhebbers geschonken. In 1951 en 1952 is een deel 

van het nog ongeschonden grafveld systematisch onderzocht 60). 

De urnen uit dit gedeelte van het grafveld waren bijgezet in het 

gele zand, juist op de scheiding met de daar ter plaatse ongeveer 

1 m dikke bouwlaag. Zij geven dus een terminus post quem voor 

het in gebruik nemen van deze zandrug als bouwland 61). Dit 

grafveld is kadastraal bekend Gem. Losser, sectie D, blad 5, nr 821. 

Het grafveld "Molthof". Tijdens het graven van zand aan de 

westrand van de es, onmiddellijk gelegen bij het erve "Molthof", 

evenals bij het poten van appelbomen aan de zuidrand van dezelfde 

es, zijn talrijke urnen gevonden, die echter alle helaas verloren 

zijn gegaan. Dit grafveld is kadastraal bekend Gem. Losser, 

sectie D, nrs 1239 en 2551. 

GRAFVELD "HET FLEER" (nr 13) 

Dit grafveld was gelegen in de nabijheid van een klein vennetje, 

in een perceel heide, genaamd "Het Fleer", rechts van de straatweg 

van Oldenzaal naar Losser. Toen dit terrein een zevental jaren 

geleden werd ontgonnen, zijn daar door de arbeiders verschillende 

urnenscherven alsmede crematieresten gevonden. Eén urn uit 

dit grafveld alsmede scherven bevinden zich in particulier bezit. 

Het is zeer goed mogelijk, dat dit terrein hetzelfde is als waar- 

59) De belangrijke verzameling archaeologica van wijlen de Heer A. 

van Deelen te Delden en afkomstig uit verschillende> grafheuvels en 

grafvelden enz. in Twente is in 1957 gekocht en aan de Oudheidkamer 

"Twente" geschonken. 

60) De resultaten van deze onderzoekingen zijn nog niet gepubliceerd. 

Aan één vondst, die reeds vóór 1946 in dit grafveld is gedaan, 

is vanwege de daarop voorkomende diermotieven bekendheid gegeven. 

Zie Dr C. C. W. J. Hijszeler: De, oudheidkundige, opgravingen in Twente 

in de laatste jaren. Gedenkboek A. E. van Giffen: Een kwart eeuw 

oudheidkundig bodemonderzoek in Nederland, 1947, pag. 333 e.v., 

Pl. 16 : nr 1. 

61) Zie hiervoor ook nrs 43 en 44. 

36 


over ter Kuile ons een mededeling heeft verstrekt. Hij schrijft nI.: 

" ..... De tocht gaat eerst langs het erve Horrekotte, gelegen aan 

den straatweg Oldenzaal-Losser, circa halfweg waar het z.g.n. Lossersche 

voetpad dien straatweg ontmoet, alwaar een veertig jaar 

geleden eenige urnen werden opgegraven, doch niet genoegzaam 

bewaard zijn gebleven" 62). Het genoemde erve Horrekotte ligt nl. 

even noordelijk van de bovenvermelde vindplaats. 

Dit grafveld, gelegen op de grondmorene, op plm. 50 m + 

N.A.P., is kadastraal bekend Gem. Losser, sectie H, blad 8, nr 4415. 

GRAFVELD "OELENMARS" (nr 14) 

Dit grafveld was gelegen op een fluvioglaciale mantel, op de 

rechteroever van het Dinkeldal, even noordoostelijk van de plaats, 

waar het dal van de Ruenberger beek zich verenigt met dat van 

de Dinkel, op een hoogte van plm. 35 m + N.A.P. Het is kadastraal 

bekend Gem. Losser, sectie K, blad 1, nr 2513. Tot voor 

kort waren nog enkele grafheuvels aanwezig, die echter alle de bekende 

kraters vertoonden. Helaas is dit urnenveld door schatgravers 

geplunderd. Enkele urnen zijn terecht gekomen in de verzameling 

van de Oudheidkamer "Twente". Thans is het terrein geheel 

.ontgonnen. 

GRAFVELDEN "DE TIJ" (nr 15), "DE ZANDHORST" (nr 16) EN 

ERVE "WEERNINK" (OF "VASTERT") (nr 17) 

Deze drie grafvelden lagen in een rij kort na elkaar op de rechteroever 

van het dal van een thans zeer smal stroompje, in de 

volksmond "De Schabekke" genaamd, dat in de Gammelkerbeek 

uitmondt. Alle drie wafvelden lagen bovendien onmiddellijk aan 

één en dezelfde, oost-west lopende, blijkbaar oude zandweg. Aan 

deze weg lag ook de grafheuvel, waarin de bekende klassieke touwbekers 

zijn gevonden, welke het eigendom zijn van de Vereniging 

Oudheidkamer "Twente". 

Over deze drie grafvelden schrijft ter Kuile slechts het volgen- 



37

de: " . . . . . Maar rijker aan historie is de heide ietwat zuidelijker 

van Lemselo. Van oudsher werden op de Zandhorst en op de Thij 

en in het Groote Veld dicht bij het erve Weerninck urnen gevonden. 

De meesten er van zijn thans eigendom van de heeren 

(P.) J. Gelderman en (H.) J. Hommels te Oldenzaal, terwijl een 

5tal grootere en evenzoovele kleinere vandaar in de Oudheidkamer 

te Enschede bewaard worden. De meesten zijn eenvoudig afgewerkt, 

van goed hard baksel, type Germanen-urnen, doch meerdere 

zijn proto-Saksisch, het laatste o.a. een fraai versierde urn 

met ingekraste lijnen en putjes en eene dito op drie pootjes, beiden 

in het bezit van genoemden heer Gelderman" 63). 

Het grafveld "De Tij" 64), kadastraal bekend Gem. Losser, sectie 

E, nr 1107, lag in een fluvioglaciale mantel, op een smalle, doch 

tamelijk lange, maansikkelvormige zandrug, waar regelmatig zand 

werd gegraven en thans geheel geëgaliseerd is. Oorspronkelijk 

strekte deze heuvelrug zich tussen twee plassen uit, één aan de 

noordwestzijde, ,,'t Hanenmors" geheten, en eenkleinere aan de oostzuidoostzijde, 

"De Tijplas" genaamd. Dit grafveld moet een grote 

uitgestrektheid hebben gehad. De vondsten uit het systematisch 

onderzochte restant van dit grafveld bevinden zich in de verzamelingen 

van de Oudheidkamer te Oldenzaal en de Oudheidkamer 

"Twente" te Enschede. 

Het grafveld "De Zandhorst" , kadastraal bekend Gem. Losser, 

sectie E, nrs 1137, 1138, 1139 en 1141, en even noordelijk van "De 

Tij" gelegen, lag eveneens op een fluvioglaciale mantel, op een 

hoge rondrug 65). Ook dit grafveld moet volgens mededelingen 

63) Zie noot 23. De vondsten van de Heer Hommels zijn in de Oudheidkamer 

te Oldenzaal terechtgekomen, die van de Heer Gelderman 

zijn tijdens de. laatste wereldoorlog hetaas verloren gegaan. Zie over 

de in vroegere jaren gedane vondsten verder de onder noot 64 vermelde 

publicatie. Zie· ook pag. 61. 

64) Het restant van dit grafveld is in 1947 systematisch onderzocht. 

Zie Dr C. C. W. J. Hijszeler: Het kringgrepurnenveld "De Tij", nabij 

Oldenzaal, Gem. Losser. Verslagen en Mededeelingen van de Vereeniging 

tot Beoefening van Overijsselsch Regt en Geschiedenis, 1951, 

66ste stuk, pag. 1 e.v.. 

65) Het restant van dit grafveld is in 1948 systematisch onderzocht. 

Een publicatie hierover is nog rriet verschenen. 

38 


van de. omwonenden over urnenvondsten daar ter plaatse een grote 

uitgestrektheid hebben gehad. De urnen uit het systematisch onderzochte 

restant van dit grafveld bevinden zich eveneens in de 

bovengenoemde verzamelingen. Deze beide grafvelden lagen tussen 

de 30 en 40 m hoogtelijn. 

Het grafveld Erve "Weernink" (of "Vastert") lag in het "Groote 

Veld", onmiddellijk links van de straatweg van Oldenzaal naar 

Gammelke, in het laagterras en tussen de 20 en 30 ID hoogtelijn. 

Aan de noordzijde van dit urnenveld bevond zich tot voor kort 

nog een kleine heideplas. Dit grafveld is kadastraal bekend Gem. 

Weerselo, sectie L, blad 1, nr 3617. 

In het Verslag van de Handelingen der zes en zestigste vergade- 

ring der Vereeniging tot Beoefening van Overijsselsch Regt en Geschiedenis, 

gehouden te Zwolle den 28sten october 1890 komt onder 

de Aanwinsten van Bibliotheek, Archief en Museum in 1890 

op pag. 11 de mededeling voor, dat ten geschenke of in bruikleen 

ontvangen is van de Heer Mr. J. H. A. M. Essink te Oldenzaal 

een negental urnen benevens klein vaatwerk, te voorschijn gebracht 

uit enige tumuli op zijn eigendommen in de buurtschap Gammelke 

(Gem. Weerselo). Bij een onderzoek in het kadaster van genoemde 

gemeente is gebleken, dat deze tumuli deel hebben uitgemaakt 

van het urnenveld Erve "Weernink". 

Helaas is dit grafveld thans bijna geheelontgonnen en al jaren 

geleden geplunderd. De vondsten zijn in handen gevallen van 

particulieren of verloren gegaan. Een klein aantal urnen bevindt 

zich in de verzameling van de Oudheidkamer "Twente';, van de 

Oudheidkamer te Oldenzaal, en enkele in die van het Provinciaal 

Overijssels Geschiedkundig Museum te Zwolle. 

Ten zuiden van het ontgonnen gedeelte ligt in het thans met 

dennen ingepote terrein nog een klein deel van dit grafveld 66). 

66) De thans nog aanwezige tumult zijn door wijlen de Heer A. van 

Deelen in kaart gebracht. Dit terrein mag evenwel uit pleteltsoverweging 

van de eigenares niet onderzocht worden. 


39

GEMEENTE MARKELO 

In de Gemeente Markelo zijn tot nu toe zeven urnenvelden bekend 

geworden: Erve "Daalwijk", De Markelerberg, "Pharao'sbösken", 

grafveld van Rijssen, Stokkum (tweemaal) en "Het lege 

Veld". 

GRAFVELD ERVE "DAALWIJK" (nr 18) 

Dit grafveld was en is gelegen bij het Erve Daalwijk, op gestuwd 

praeglaciaal, links van de straatweg van Markelo-Rijssen, onmiddellijk 

ten noorden van de Lokerhoek, aan de rand van de laagte, 

die de Groninger es en Veld scheidt van de Zuideres. Door deze 

laagte stroomt aan de linkerzijde van genoemd grafveld "de Potbekke" 

(gekanaliseerd). Het is kadastraal bekend Gem. Markelo, 

sectie K, blad 1, nr 2308, en is gelegen tussen de 15 en 20 m hoogtelijn. 

Bij het bouwen van een woning in de onmiddellijke nabijheid 

van genoemd Erve Daalwijk en bij het graven van zand 

in een dennenbos achter de nieuwe woning zijn verschillende urnen 

gevonden, die echter alle verloren zijn gegaan. 

GRAFVELD DE MARKELERBERG (nr 19) 

Dit grafveld moet hebben gelegen op de Markelerberg. Want 

in een klein geschriftje van de hand van H. A. Warmelink "Geschiedkundige 

beschrijving van het dorp Markelo" staat op pag. 4 

te lezen: " ..... Op den Markelosehen berg vindt men van tijd 

tot tijd, bij het omploegen, urnen en dergelijke voorwerpen, die het 

bestaan van eene overoude Heidensehe begraafplaats aanduiden" 

67). Een van de oudste inwonenden van Markelo wist zich 

nog zeer goed te herinneren, dat op de helling van de Markelerberg 

urnen met crematieresten waren gevonden. Maar de juiste 

vindplaats kon hij niet meer nader aanduiden, zodat we niet in 

staat zijn de kadastrale gegevens te vermelden. Het grafveld was 

gelegen op de grondrnorene, tussen de 20 en 30 fi hoogtelijn. 

40 

67) Boekje zonder jaartal, maar het moet na 1899 zijn geschreven. 


GRAFVELD "PHARAO'SBÖSKEN" (nr 20) 

Na een korte mededeling over de tumuli, welke gelegen hebben 

en nog liggen in de omgeving van de Vriezenberg, aan weerszijden 

van de zandweg Rijssen-Markelo, schrijft ter Kuile over dit 

grafveld: " ..... uit het daar liggend "Pharao'sbösken" moeten 

indertijd meerdere urnen te voorschijn zijn gekomen" 68). Dank 

zij de hulp van de Heer Dr H. J. Eshuis, Hoofdleider van de Volkshogeschool 

Diependaal te Markelo, hebben we dit terrein met de 

merkwaardige naam teruggevonden 69). Het ligt rechts van de 

zandweg van Rijssen via de Vriezenberg naar Markelo, zuidwestelijk 

van het grafveld van Rijssen (zie onder) en ten noorden van 

de Vriezenberg. Noch in de onmiddellijke omgeving van dit grafveld 

noch verderop stroomt een beekje. Alleen bevindt zich westelijk 

van deze begraafplaats het Elsenerveen (Klunvenne ), een thans 

nog moerassig gebied met enkele plasjes, zich aansluitend aan de 

Middelvenen enz. tussen Rijssen en Holten (Holterberg) . Dit grafveld, 

gelegen op gestuwd praeglaciaal, tussen de 15 en 20 m hoogtelijn, 

is kadastraal bekend Gem. Markelo, sectie A, blad 1, nr 930. 

GRAFVELD VAN RIJSSEN (nr 21) 

Dit grafveld, gelegen op gestuwd praeglaciaal, op plm. 24 m + 

N.A.P., rechts van de volgens omwonenden "historische" oude 

zandweg van Rijssen naar Markelo (niet via de Vriezenberg) en 

noordoostelijk van het boven reeds genoemde grafveld "Pharao'sbösken", 

is kadastraal bekend Gem. Markelo, sectie A, nrs 1055 

en 1056. Deze begraafplaats, die in 1923 door Dr J. H. Holwerda 

en Dr A. E. Remouchamps systematisch is onderzocht, bevond zich 

68) Zie noot 23. De urnen uit dit grafveld zijn helaas verloren gegaan. 

69) De eigenaar van de steenfabriek, die in deze omgeving leem liet 

graven voor het bakken van steen, heeft de bijnaam gekregen van 

Pharao, de koning; die volgens Exodus I de Israëlieten stenen liet 

bakken. Vandaar de naam van dit bosje. 


41

noordoostelijk van het reeds bovengenoemde Elsenerveen 70) 71). 

De vondsten uit dit grafveld bevinden zich deels in het Rijksmu- 

seum van Oudheden te Leiden, deels in de verzameling van de 

Oudheidskamer "Twente". 

GRAFVELD I EN II BIJ STOKKUM (nrs 22 en 23) 

De doden uit grafveld I waren in een nauw merkbaar boven het 

omringende landschap uitstekende hoogte van een fluvioglaciale 

mantel op plm. 15 m + N.A.P. bijgezet. Dit terrein was gelegen 

aan een oude zandweg (de Boreulose weg), welke, vanuit het zuiden 

komende, de Schipbeek bij de Oude Sluis bereikt en zich na 

deze sluis in tweeën splitst. De westelijke tak passeert het Wester- 

flier en loopt als "Dèmterdiek" (Dèmter = Deventer), of als 

"oude Riessense weg" (Riessen = Rijssen) langs de oostzijde van 

het Stokkumer Flier naar het noorden 72). Aan de linkerzijde van 

70) De naam "Grafveld van Rijssen", zoals het in de publicatie 

wordt genoemd, is foutief, want het was gelegen in de gemeente Markelo. 

Zie voor de opgraving zelve: Dl' J. H. Holwerda: Opgravingen te 

Rijssen. Verslagen en Mededeelingen van de Vereeniging tot Beoefening 

van Overijsselsch Regt en Geschiedenis, 1924,41ste stuk, tweede 

reeks, 17e stuk, pag. 45 e.v.. Idem: Germaansche grafplaatsen en 

templa. Het urnenveld bij Rijssen. Oudheidkundige Mededeelingen uit 

's Rijksmuseum van Oudheden te Leiden. Nieuwe Reeks, VI, 1925,pag. 

80e.v .. Idem: Nederland's vroegste geschiedenis, 1925,pag. 95 e.v.. 

Idem: Oudheidkundige verschijnselen in Overijssel. Handboek Overijssel, 

1931,pag. 164en 165. 

71) In het Verslag der 129ste ledenvergadering, gehouden op 6 november 

1923te Almelo (zie Verslagen en Mededeelingen van de Vereeniging 


41ste stuk, tweede reeks, 17e stuk, pag. XXV) komt een resume VOOl' 

betreffende een lezing van ter Kuile over praehistorische vondsten, die 

in de daarvoor afgaande tien jaren in Twente's bodem geconstateerd 

waren. Hierbij staat o.a. vermeld, dat ter Kuile een korte explicatie 

heeft gegeven van de door Holwerda vervaardigde plattegrond van 

het in 1923onderzochte grafveld van Elzen, Gem. Markelo. Ook de 

vondsten daaruit heeft hij ter sprake gebracht. Dit grafveld van Elzen 

is hetzelfde als het grafveld van Rijssen. 

72) Zie hiervoor en voor de in de buurt aldaar gedane oudere vondsten: 

J. van der Veen: Een en ander uit het verleden en over de'oorsprong 

van Diepenheim. Verslagen en Mededeelingen van de,Vereeniging 


67ste stuk, pag. 23 e.v.. 

42 


deze weg, even zuidoostelijk van het zo even genoemde vlier, zijn 

de vondsten gedaan 73). 

, Volgens Braat heeft er blijkbaar op een goede vijftig meter verwijderd 

van het door hem onderzochte grafveld nog een tweede 

gelegen (II ). Ditwerd weer bevestigd, toen we een bezoek ter 

plaatse brachten. Want de eigenaar van de aldaar gelegen boerderij 

deelde ons mede, dat tijdens de in 1912 plaatsgevonden hebbende 

bouw van een schuur onmiddellijk achter zijn woning verschillende 

urnen waren gevonden, die echter helaas verloren waren 

gegaan. Dicht bij de schuur had nog een kleine heuvel gelegen, 

die bij de ontginning van het veld geslecht was. In het terrein 

tussen beide vindplaatsen was geen enkele urn gevonden. Dit urnenveld 

was op dezelfde fluvioglaciale mantel gelegen als bovengenoemde 

en eveneens op plm. 15 m + N.A.P. 74). Enkele urnen 

uit grafveld I bevinden zich in de verzameling van de Oudheidkamer 

"Twente". Eén urn maakt deel uit van de colleetie van het 

Rijksmuseum van Oudheden te Leiden. Een tweetal urntjes bevinden 

zich in particulier bezit. 

Beide urnengrafvelden zijn kadastraal bekend Gem. Markelo, 

sectie L, nrs 421 en 422, resp. 420. 

GRAFVELD "HET LEGE VELD" (nr 24) 

Dit grafveld was gelegen op een fluvioglaciale mantel, ten zuiden 

van de Vriezenberg, even links van de oude zandweg van 

Markelo naar Rijssen 75) en op plm. 19 m + N.A.P .. Het is 

kadastraal bekend Gem. Markelo, sectie A, blad 1, nr 675. Voor 

enige jaren is dit heideveld ontgonnen, waarbij volgens onze betrouwbare 

zegsman vele urnen, waarin verbrande mensenbeenderen, 

stuk geploegd en verloren waren gegaan. 

73) Dr W. C. Braat: Urnenveld bij Markelo. OudheIdkundige Mededeelingen 

uit 's Rijksmuseum van Oudheden te Leiden, 1931,Nieuwe Reeks 

XII, pag. 13 e.v.. 

74) Even ten noorden van de boerderij zijn in vroegere jaren een 

paar vuurstenen bijlen gevonden. 

75) Aan dezelfde weg liggen, behalve het urnengrafveld "Pharao"sbösken" 

(nr 20), maar dan hoofdzakelijk-aan de rechterzijde, talrijke 

grafheuvels uit oudere perioden. 


43

GEMEENTE TUBBERGEN 

De gemeente Tubbergen is tot nu toe één van de rijkste gemeenten 

in Twente, wat betreft het voorkomen van vóór-historische 

monumenten in de uitgebreidste zin van het woord. Daar zijn o.a. 

niet minder dan elf urnengrafvelden bekend geworden, nl. "De 

Haar", "De Hilbertshaar", "Kleissen's ("Vrielink's") Molen", "de 

Laokenbelt", "Mander", "Manderes", Erve "De Meijer", "De Monnikenbraek", 

het Vasser- en het Haarlergrafveld en Erve "Wenneger". 

GRAFVELD "DE HAAR" (nr 25) 

Dit grafveld was gelegen op een fluvioglaciale mantel, op het 

oostelijk uiteinde van een hoge, N.O.-Z.W. gerichte zandrug (een 

haar), op de rechteroever van het dal van de Mosbeek, evenals 

het grafveld "De Meijer" (nr 31), en rechts van de oude zandweg 

van Geesteren naar Getelo (D.). Onmiddellijk links van de zo even 

genoemde zandweg lag vroeger het Manderveen, dat thans nagenoeg 

geheelontwaterd en ontgonnen is. Dit grafveld is kadastraal 

bekend Gem. Tubbergen, sectie C, blad 1, nr 1091 en sectie C, 

blad 2, nr 1213, en was gelegen tussen de 20 en 30 m hoogtelijn. 

Vóórdat ons een bericht bereikte, dat daar ter plaatse urnen waren 

gevonden, was perceel nr 1091 helaas al door een ontginning 

volkomen verwoest. Volgens mededeling van wijlen de Heer A. van 

Deelen had op dit terrein althans één lage tumulus gelegen, waaruit 

de urn echter reeds was verdwenen. Perceel nr 1213 is in 1951 

systematisch onderzocht, maar de resultaten van dit onderzoek zijn 

nog niet gepubliceerd. 

GRAFVELD "DE HILBERTSHAAR" (nr 26) 

Dit grafveld was gelegen ten westen van Tubbergen, op een 

fluvioglaciale mantel, op een O.N.O.-W.Z.W. lopende zandrug 

(een haar), op de linkeroever van de Heinemansbeek, hogerop 

Oude Beek of Hazelbekke genaamd, op wier rechteroever het 

grafveld Erve "Wenneger" (nr 35) is geconstateerd. Het lag tus- 

44 


sen de 15 en 20 m hoogtelijn en is kadastraal bekend Gem. Tubbergen, 

sectie L, blad 1, nrs 2369, 1567 en 4517. 

In vroegere jaren zijn hier door een schaapherder meerdere 

urnen gevonden, evenals door boeren uit de omgeving bij het graven 

van zand. In de tweede wereldoorlog hebben duitsehers in dit 

terrein loopgraven gegraven, waarbij verschillende urnen stuk gestoten 

en weggeworpen zijn. Vóór deze wereldoorlog alsook daarna 

hebben enkele particulieren hier gegraven en zijn zodoende in 

het bezit gekomen van een vrij grote colleetie urnen. Enkele waren 

vergezeld van voorwerpen van brons. In één graf lag temidden 

van de crematieresten een haarnaald van brons. 

GRAFVELD "KLEISSEN'S" ("VRIELINK'S") MOLEN" (nr 27) 

Tijdens het graven van zand en het in cultuur brengen van een 

perceel heide op het westelijk uiteinde van een oost-west lopende 

heuvelrug (een haar), die op een fluvioglaciale mantel lag, is in 

de twintiger jaren alsook tussen 1930-1935, onmiddellijk achter 

Kleissen's (Vrielink's) Molen, een aantal urnen gevonden, die 

eensdeels terecht zijn gekomen in de verzameling van de Oudheidkamer 

"Twente", anderdeels in handen van particulieren 76). Dit 

grafveld, kadastraal bekend Gem. Tubbergen, sectie F, blad 5, 

nr 4841, was gelegen op de rechteroever van het dal van de Stouwebeek, 

tussen de 15 en 20 m hoogtelijn. Ook noordwestelijk van 

dit grafveld heeft een tweetal grafheuveltjes gelegen (Gem. Tubbergen, 

sectie F, blad 5, nr 2193), die bij de ontginning daarvan 

urnen hebben opgeleverd, maar verloren zijn gegaan. 

GRAFVELD "DE LAOKENBELT" (nr 28) 

Dit grafveld was gelegen links en rechts van de straatweg van 

Almelo naar Tubbergen, tussen het Leuvinksveld en de Leuvinkshoek, 

even zuidwestelijk van de splitsing Almelo-Tubbergen en 

76) Helaas zijn ook vele urnen gebroken en achteloos weggeworpen. 

Een gedeelte van dit grafveld heeft wijlen de Heer A. van Daelen, 

vóórdat dit terrein geheelontgonnen was, nog in kaart kunnen brengen. 


45

Almelo-Geesteren, dicht bij de rechteroever van het dal van de 

Heininksbeek. Ongeveer 65 jaar geleden is het toenmalige hoogge- 

legen heideveld, "de Laokenbelt" genaamd, waarop volgens onze 

oude zegsman talrijke heuveltjes lagen (een "hunenkerkhof" ), afgegraven 

ter wille van het zand voor de huizenbouw te Almelo enz., 

waarbij vele urnen met crematieresten verloren zijn gegaan 77). 

Dit terrein, thans weidegrond, was gelegen op de rand van een 

fluvioglaciale mantel en het laagterras, op plm. 10.8 m + N.A.P .. 

Het grafveld is kadastraal bekend Gem. Tubbergen, sectie I, 

blad 1, nrs 1583 en 3767. 

GRAFVELD "MANDER" (nr 29) 

Het grafveld "Mander", een geschenk van de Heer en Mevrouw 

Stroink-Beltman te Enschede aan de Vereniging Oudheidkamer 

"Twente" (21 januari 1937) is kadastraal bekend Gem. Tubbergen, 

sectie C, nr 1413. Het is het ongeveer westelijk deel van genoemd 

perceel 78). Hierop liggen twee (drie) grote grafheuvels 79). 

Na een heidebrand in 1959 was het veel beter te zien, dat op dit 

terrein ook nog verschillende ronde, zeer lage grafheuveltjes voorkomen, 

ongetwijfeld een urnenveld. Dit grafveld ligt op de grondmorene, 

tussen de 40 en 50 m hoogtelijn en in de nabijheid van 

de rechteroever van het dal van de Eendenbeek, die vroeger uit 

Duitsland via de Manderstreu haar water in de richting van het 

tegenwoordige grenskantoor afvoerde. 

77) Onze zegsman wist zich ook nog zeer goed te herinneren, dat op 

de Monnikenbraak vele urnen waren gevonden (zie nr- 32). 

78) In deze schenkingsacte staat, dat het de uitdrukkelijke wens 

van de schenkers is, dat zolang geen dringende redenen aanleiding 

geven anders te handelen, het overgedragene in de bestaande toestand 

behouden moet blijven, in het terrein niet wordt gegraven of verandering 

gebracht en de daarin aanwezige urnen niet worden uitgegraven 

en uit het terrein verwijderd. 

79) De noordelijke helft van de ,grafheuvel, die dicht bij de grens 

met Duitsland is gelegen, is volgens mcndelinge mededelingen van 

omwonenden in de laatste maanden van de tweede wereldoorlog om 

geheelonbegrijpelijke. redenen zeer ernstig beschadigd. Alleen dit ge,deelte 

is in 1956 onderzocht. Het bleek een steentijdheuvel te zijn met 

als hoofdgraf een brandgraf. De heuvel is voorzover mogelijk hersteld. 

46 


GRAFVELD "MANDERES" (nr 30) 

Dit grafveld heeft op de zuidoostrand van de Manderes bij Vasse 

op de grondmore gelegen, tussen de 40 en 50 m hoogtelijn. Het 

bevond zich dicht bij de rechteroever van het dal van de Elzebeek, 

die eertijds aan de voet van de Braamberg ontsprong 80). 

Helaas zijn de bij een zandafgraving gevonden urnen verloren gegaan. 

Dit grafveld is kadastraal bekend Gem. Tubbergen, sectie 

C, blad 4, nr 1527. 

GRAFVELD ERVE "De MEIJER" (nr 31) 

Tijdens een bezoek van schoolkinderen aan de opgraving te 

Mander (1960) deelde één der leerlingen ons mede, dat hij bij 

een kleine zandafgraving, rechts van de straatweg van Mander 

naar Getelo (D.), een tweetal urnen had gevonden. Na een zeer 

klein proefonderzoek werd een kringgreppel gevonden met een dagdoorsnede 

van ongeveer 2 m. In het centrum lagen in een kuiltje 

de crematieresten. Bij voortgezet onderzoek zullen ongetwijfeld nog 

meerdere vondsten worden gedaan. Dit grafveld, kadastraal be- 

kend Gem. Tubbergen, sectie C, blad 3, nr 1360, is gelegen op de 

grondrnorene, dicht bij de rechteroever van het dal van de Mosbeek, 

evenals het grafveld "De Haar" (nr 25), op plm. 37m + 

N.A.P .. 

GRAFVELD "DE MONNIKENBRAAK" (nr 32) 

In zijn verslag "Overblijfselen der Oudheid III Overijssel" 81) 

schrijft Mr J. W. Mulder over dit grafveld het volgende: " .... Het 

terrein dezer heuvels is een uitgestrekte heide in de buurtschap 

Albergen, van welke een gedeelte met dennen is beplant. Juist 

het poten van een dennenboschje gaf enkele jaren geleden aanleiding 

tot de ontdekking dezer begraafplaatsen; telkenmale toch 

80) Op de geologische kaart staat dit dalletje duidelijk aangegeven. 

Thans is de bovenloop van dit beekje niet meer te vervolgen, aangezien 

de Katholieke kerk enz. te Vasse volgens de zo even genoemde 

kaart hierop is gelegen. 



47

kregen de arbeiders, met dit werk belast, potten met beenderen, 

scherven en wie weet welke andere voorwerpen voor de schop, 

doch wierpen deze achteloos weg 82). De heuvels liggen in een 

lange rij aan de grens der heide en bouwakkers, nu eens dichter 

dan weer verder van elkander, en strekken zich over een afstand 

van ongeveer tien minuten in Z.W. richting uit tot aan de z.g. 

Monninksbraek, een bouwkamp, waarop volgens overlevering, in 

vroegere eeuwen de bijenkorven der monniken van het klooster te 

Albergen stonden". . 

Zijn mededeling, dat dit terrein het eigendom was van Jhr 

L. E. F. J. von Bönninghausen, burgemeester van Tubbergen, gaf 

ons de welkome gelegenheid om de juiste ligging van dit grafveld 

nog te kunnen vaststellen. Het is kadastraal bekend Gem. Tubbergen, 

sectie L, blad 6, nr 4574, en was gelegen op een fluvioglaciale 

mantel, op een oost-west lopende zandrug (een haar), op een 

hoogte van plm. 18 m + N.A.P., betrekkelijk dicht bij de rechteroever 

van het dal van de Fleringer- of Molenbeek. Even zuidoostelijk 

van dit grafveld ligt thans nog een heideplas. 

In dit grafveld heeft Mulder een onderzoek ingesteld 83). De 

door hem aldaar gedane vondsten heeft hij geschonken aan het 

Museum van de Vereeniging van Overijsselsch Regt en Geschiedenis 

te Zwolle, thans ProvinciaalOverijssels Geschiedkundig Museum 

84). 

Mulder liet, vergezeld van luit.-kolonel F. H. Ampt en Jhr 

L. E. F. J. von Bönninghausen, door enige arbeiders een negental 

grafheuvels afgraven, waarvan vijf een meter hoog waren en een 

doorsnede hadden van tien tot twaalf meter, en de overige vier 

82) De Heer von Börmingshausen (zie boven), die kennis kreeg van 

deze aangelegenheid, kwam daarna in het bezit van een tweetal urnen. 

Na verloop van tijd zijn ze echter uit elkaar gevallen en verdwenen. 

83) Zie ook het Verslag van de Handelingen der een en zestigste vergadering 

der Vereeniging tot Beoefening van Overijsselsch Regt en 

Geschiedenis, gehouden te Almelo den 5den Juni 1888, pag. 7 en 8. 

84) Zie het Verslag van de Handelingen der twee en zestigste vergadering 


Geschiedenis, gehouden te Zwolle den 30sten October 1888 onder: Aanwinsten 

van Bibliotheek, Archief en Museum in 1888, pag. 13. 

48 


een hoogte hadden van ruim een voet en een doorsnede hadden 

van twee à drie meter. 

Opmerkelijk is het, dat Mulder al de zgn. kwadrantenmethode 

heeft toegepast 85). In zijn verslag schrijft bij op pag. 9 e.v.: 

ll ••••• Ik liet van den voet af aan twee zijden tegelijk, b.v. aan 

den oosten zuidkant, ten minste altijd zoo graven, dat de afgestoken 

zijden loodrecht op elkander stonden, en dan rechtstandig 

naar beneden tot op den maagdelijken grond, die bij den eerst vergravene 

der grootere heuvels circa twee decimeter, bij de anderen 

direct onder den voet van den heuvel begon, zoodat daar dieper 

spitten onnoodig was. 

Door deze wijze van afgraving was ik tevens in staar waar te nemen, 

dat de grootere heuvels uit zwarte aarde bestonden, doch dat 

van het oosten naar het westen en van het zuiden naar het noorden 

tot den voet doorgaande grijze aardlagen liepen, welke elkander 

in het midden kruisten; buiten deze lagen was geen spoor 

van begraving te ontdekken 86). De eerst vergravene heuvel lever- 

de mij slechts enkele hoopjes verbrande beenderen en scherven 

van urnen op; toen ik evenwel in den zich beneden den voet voortzettenden 

lossen grond liet zoeken, trof ik daarin, behalve enkele 

overblijfselen van verbrande beenderen, een aarden pot of kan, 

alsmede een steenen bijl aan. De pot heeft minder den vorm van 

een urn, dan van een stuk huisraad. Zij is blijkbaar uit de hand 

gemaakt; de bijl is van graniet on engepolijst. Waarschijnlijk zijn 

zij bij een thans reeds lang vergane urn volgens heidensch gebruik 

neergelegd en wij mogen gerust aannemen, dat ons deze heuvel 

eene begraving uit het steentijdperk te aanschouwen gaf 87). In 

twee volgenden bevonden zich slechts hoopjes verbrande beenderen 

en asch, alsmede stukjes houtskool, die zoowel aan den top, die 

85) Voorzover ons bekend is hier voor de eerste maal in ons land 

deze methode toegepast. 

86) Het is jammer, dat Mulder van deze heuvel, alsmede, van heuvel 

4 (zie onder) geen profieltekeningen heeft gemaakt. 

87) Afgaande op de in de publicatie van Mulder opgenomen afbeelding 

menen we te doen te hebben met een beker met een S-vormig 

profiel (jonge steentijd). 


49

eenigszins ingezakt was, als aan de helling, en meestal één tot anderhalf 

voet diep lagen. 

Na zulk een schralen vondst begonnen wij wel eenigszins ontmoedigd 

aan den vierden heuvel, doch hier werd onze moeite beter 

beloond. 

Onder de slechts aan den rand vergane urn van kastanjebruine 

aarde, die op ruim een voet diepte in de helling van den heuvel 

stond, lag een bronzen voorwerp, dat, 0 jammer, reeds bij de 

minste aanraking in tweeën brak. Al spoedig kwam een tweede 

urn voor den dag, die mede aan de helling stond, doch bij het 

uithalen geheel uit elkander viel; zij was van roodbruine aarde en, 

in tegenstelling met de andere, die blijkbaar op de draaischijf is 

vervaardigd, uit de hand gewerkt. Onder deze lag een lans waarvan 

de houten steel was vergaan, behalve op de plaats waar hij 

in de bronzen spits stak. 

Het evengenoemd bronzen voorwerp is aan beide zijden nog 

tamelijk scherp; aan het breede uiteinde zijn drie gaten aangebracht, 

waardoor klinknagels steken; het vierde gat is thans door 

afbrokkeling niet meer zichtbaar. Het metaal is te dier plaatse 

op ongeveer twee centimeter breedte lichtervan kleur dan het 

overige; aan dit gedeelte waren bij de opgraving nog sporen van 

hout aanwezig; dit einde moet alzoo in een houten handvat of stok 

geklonken zijn geweest, zoodat het tot dolk of tot speer kan gediend 

hebben. 

Voor het overige trof ik in de groote heuvels niets merkwaardigs 

aan; in die, welke wij het laatst doorzochten, was blijkbaar 

reeds vroeger gegraven. 

In het midden van drie der vier kleinere heuvels, bevonden zich 

hoopjes verbrande beenderen, asch en houtskool, alsmede nog enkele 

scherven van urnen. 

Voorwerpen, waarnaar ik in de andere heuvels te vergeefs gezocht 

had, vond ik hier, nl. de z.g. tranenpotjes. Zij bevonden zich 

vlak bij de verbrande beenderen en hielden slechts zand in; een 

hunner is aan den buitenwand met glimmer en kiezel bestrooid. 

Uit bovenstaande mogen wij besluiten dat de heuvels op de grens 

50 


der oude Marke Albergen dagteekenen uit het steen-, zij het dan 

waarschijnlijk ook uit het latere- en uit het brons-tijdperk, zoodat 

wij hier een begraafplaats hebben aangetroffen, die vele eeuwen 

als zoodanig heeft gediend". 

Mr G. J. ter Kuile, die dit grafveld in latere jaren heeft bezocht, 

schrijft hierover: "Toen ik dit heideveld voor het eerst bezocht, 

was het reeds deerlijk aangetast door boeren, die het witte zand 

voor allerlei doeleinden af- en uitgegraven hadden; gaandeweg 

en onverbiddelijk valt hier brandheuvel na brandheuvel ten offer 

voor het boerenbedrijf. Ik eonstateerde hier meermalen dezelfde 

bijzettingsmethode als elders onder Haarle (zie nr 34) en 

Rezingen 88) in talrijke eenvoudige Germaansche brandgraven; 

overal onmiddellijk onder de opperste heidelaag heren derwaarts 

verspreid de resten der lijkverbranding, terwijl de aanwezigheid 

van urn of bijgave gewoonlijk vooraf dra te gissen was naarmate 

de omringende aarde van intenser, aschgrauwer kleur en vetter 

werd. Restanten van brons of anderzins trof ik na nauwkeurige 

onderzoekingen hier niet, de urnen (in het geheel zijn er bij mijn 

weten uit dit veld ± 13 grootere en ± 8 kleinere te voorschijn 

gekomen) zijn bijna alle onversierd en behaaren tot het type Germanen-urn, 

ook al zijn er enkele onder zóó grof, dat zij zouden 

doen'denken aan 't Gallo-Germaansch vaatwerk; één gave urn be- 

waarde ik van deze plek, die een regelmatig gekartelden bovenrand 

had. Wij behoeven ook hier niet lang te zoeken om een reusachtigen 

markesteen nevens dit veld te vinden" 89). 

88) In de omgeving van Hezingen, Gem. Tubbergen, gelegen op het 

noordelijk deel van stuwwal IV (zie aldaar), liggen nog verschillende 

grafheuvels, waarvan vele echter deerlijk zijn aangetast. 

89) Zie noot 13. In een lezing, gehouden voor de Vereeniging tot 

Beoefening van Overijsselsch Regt en Geschiedenis op 6 november 

1923te Almelo, komt ter Kuile terug op de in dit grafveld door Mr 

J. H. Mulder gevonden dolkzwaard van brons. Hij deelt daar bovendien 

mede, dat in hetzelfde grafveld een schaapherder de navolgende 

voorwerpen tezamen heeft opgegraven: een dito dolkzwaard, een 

randbijl van brons, een wetsteentje van lel-gesteente (amulet.t), een 

klein urntje, een scherf met een enkel beenfragment. Zie Verslag der 

129steledenvergadering in de Verslagen en Mededeelingen van de zo 

even genoemde vereniging, 1924,41ste stuk, tweede reeks, 17e stuk, 

pag. XXIII-XXV. 


51

HET VASSER- EN HET HAARLERGRAFVELD (nrs 33 en 34) 

Aangezien beide grafvelden in elkaar's onmiddellijke nabijheid 

liggen en landschappelijk hetzelfde karakter dragen, hebben we gemeend 

ze onder één hoofdstuk te moeten bespreken. 

Het Vasser- en het Haarlergrafveld zijn een geschenk geweest 

van wijlen de Heer G. J. van Heek Jr te Enschede aan de Vereniging 

Oudheidkamer "Twente" (3 juni 1937) 90), resp. aan de 

Stichting "Het Overijsselsch Landschap" (23 september 1937). De 

eerste is ongeveer 18 H.A. groot en kadastraal bekend Gem. Tubbergen, 

sectie E, nrs 1203, 1207 en 1692, de tweede is ongeveer 

4.5 H.A. groot en kadastraal bekend Gem. Tubbergen, sectie F, 

nrs 3411 en 3412. 

In beide schenkingsakten staat, dat deze twee grafvelden in hun 

tegenwoordige staat van heidegrond met grafheuvels als onaantastbaar 

natuurreservaat en monument moeten blijven liggen. De : 

grond mag derhalve niet in cultuur worden gebracht, noch enig 

gebouw, enige tent, bank of anderszins voor tijdelijk of permanent 

gebruik daarop worden gesticht, noch voetpad of autoweg over de 

percelen worden aangelegd, noch iets verricht of gedeeld, hetwelk 

de tegenwoordige aard van het geschonkene zou veranderen of 

schaden. 

Het Vasser- en hetHaarlergrafveld zijn beide gelegen op de 

grondrnorene, tussen de 40 en 50 m hoogtelijn. Het Vassergrafveld 

ligt tussen de dalen van twee naamloze, noordoost-zuidwest stromende 

beekjes 91). De noordelijke ontspringt aan de voet van de 

Ruisberg en verbindt zich later met de noordelijk van haar, eveneens 

noordoost-zuidwest lopende Oude Beek of Hazelbekke, die 

haar oorsprong vindt in het Nutterveld. De bronnen van het zuidelijk 

van dit grafveld stromende beekje liggen in het Onzoel, 

Het Haarlergrafveld ligt ten zuiden van het Vassergrafveld op 

de linkeroever van het laatstgenoemd naamloos beekje. 

90) Dr J. H. van Heek: Het Vassergrafveld (1937). Uitgave Oudheidkamer 

"Twente". W. H. Dingeldein: Langs de heuvelen der heidenen. 

In Weer en Wind, VIII, 1944. Zie ook noot 43. 

91) ZLenoot 33. 

52 


Ook deze beide grafvelden zijn niet aan de aandacht van de 

minnaars van oudheden ontsnapt. In 1844 heeft Molhuysen daar- 

in een onderzoek ingesteld. In zijn publicatie "Een romeinsehe legerplaats 

bij Ootmarsum" 92) deelt hij het volgende mede: 

" ..... Niet ver van dit veld (bedoeld wordt het ]aagoppersveld, 

zie pag. 22) liggen eenige weinige, maar op verderen afstand eene 

menigte andere hoogten, die zich van buiten reeds van de zoo even 

gemelde onderscheiden. Zij liggen, nu meer dan minder bij elkander, 

zeer ongeregeld in de veldgronden naar H aarle en Vasse en verder 

heen. Er was veel meer tijd noodig, om deze te openen, dan de 

vorige. Alle bleken van opgeworpenen grond te zijn. Somtijd werd 

in het middelpunt vijf of zes voeten diep gegraven, zonder nog 

iets te vinden; en vond men iets, dan waren het slechts houtskolen 

en verbrande menschenbeenderen - geene enkele urn - op dezelfde 

wijze als bij de grafheuvelen aan de Hunenschans op de Veluwe 

(zie Bijdragen voor de Vaderlandsche Geschiedenis en Oudheidkunde 

van 1. A. Nijhoff, 4e deel, 2e stuk, blz. 83). Ook hier waren 

de beenderen dikwijls digt en vast in elkander gepakt en met asch 

of houtskool doormengd. In éénen heuvel vond men eene menigte 

zware keisteenen, door menschelijke handen geregeld naast elkander 

gelegd, als een vloer of gewelf. Dit was hier de bevinding gedurende 

het rondzwerven en graven van eenen ganschen dag van 

den vroegen morgen tot den laten avond. Deze heuvelen onderscheiden 

zich blijkbaar van die op het Jaagop-veld le door de 

grootere hoogte en uitgestrektheid, en de meerdere massa van 

grond, die er toe gebruikt is, 2e door de onregelmatige plaatsing 

op het veld en den grooteren afstand van elkander; 3e. door de 

grootere diepte, waarin de beenderen liggen; 4e door het gemis 

van urnen". 

In zijn publicatie "Overblijfselen der Oudheid in Overijssel" 93) 

deelt Mr J. W. Mulder mede, dat in 1888 ook de Heren Smits en 




53

Scholten te Almelo in het Haarlergrafveld hebben gegraven. Hun 

vondsten bestonden uit een tweetal urnen 94). Over dit onderzoek 

heeft Mulder ons enkele gegevens verstrekt: "Zij (de urnen) werden 

vlak naast elkander gevonden in een grafheuvel in het z.g. 

Haarlsche veld, aan den ouden weg van Tubbergen naar Ootmarsum; 

beide bevatten verbrande beenderen en asch. De beenderen 

in de kleine urn waren echter aanmerkelijk fijner dan die in de 

groote. 

Ongeveer twintig heuvels werden aldaar door hen omgegraven; 

de meeste dezer verhieven zich drie à vier voet boven den beganen 

grond. De beide urnen lagen op twee en een half à drie voet diepte 

in grauw-grijze aarde en met houtskolen in de nabijheid. Enkele 

dezer heuvels bevatten hoopjes beenderen en asch; de urnen waren, 

blijkens de aangetroffen scherven, vergaan; in anderen weer 

was geen spoor van urnen te bekennen; in vijf hoogten werd niets 

aangetroffen wat op begraving kon wijzen. Een uit vuursteen gehouwen 

bijtel, mede in een der heuvels gevonden, maakt het waarschijnlijk, 

dat ook deze begraafplaatsen uit het steentijdperk dagteekenen" 

. 

Opgewekt door een courantenbericht van Maart 1905 in de 

Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant begon ter Kuile 

destijds zijn nasporingen in het Haarlergrafveld. Hierover schrijft 

hij het volgende: " ..... Dit heideveld is ongeveer acht H.A. groot 

en vormt een langwerpig vierkant, aan de noordelijke zijde belijnd 

door den zandweg van Tubbergen naar Ootmarsum, aan den oostkant 

begrensd door een dennenbosch op rood-leemachtige bodem, 

terwijl mulle zandwegen de zuiden westkant vormen. 

Tot dusverre was het veld vrijwel geheel maagdelijke bodem, 

94) Beide urnen werden door Smits en Scholten geschonken aan het 

Museum van Overijsselsch Regt en Geschiedenis te Zwolle, thans Provlnciaal 

Ove-rijssels Gescheidkundig Museum genaamd .. Zie~Verslag 

van de Handelingen der twee en zestigste Vergadering der -Vereeniging 

tot Beoefening van Overijsselsch Regt en Geschiedenis, gehouden 

te Zwolle den 30sten October 1888, onder Aanwinsten van Bibliotheek, 

Archief en Museum in 1888, pag. 13. 

54 


geen bosch had er ooit zijn vernielende wortelen in verspreid. In 

dat golvend terrein trekken een acht à negental hooge heuvels reeds 

van zeer verre de aandacht, ze zijn al zichtbaar als men, gaande 

door den eindeloos-vèr zich uitstrekkenden Reutummer esch, zich 

nog op grooten aistand van bedoeld grafveld bevindt. Die hoogere 

heuvels liggen onderling meestal een vijftig à zeventig passen 

van elkander, terwijl de opmerkzame beschouwer om die grootere 

bergen heen tallooze kleine verhevenheden verspreid ziet liggen. 

De Schanse nu, sinds overouden tijd de volksnaam van dit buiteagewoon 

schilderachtig oord, werd toen ik er voor het eerst 

kwam in dagloon omgezet door een tweetal boeren voor dennencultuur, 

de grond werd in lange vorens van twee spit diepte regelmatig 

omgewerkt en telkens werden bij dat werk urnen en bijgaven 

door hen te voorschijn gebracht ..... en achteloos stuk geslagen. 

Om kort te gaan, die omzetting van dit heideterrein heeft sindsdien 

steeds voortgang gehad, maar door onafgebroken conneetie met de 

boertjes werden op een zeer enkele uitzondering na alle urnen mijn 

eigendom en vervolgens van de Vereeniging"Oudheidkamer 

Twenthe" te Enschede. Bij mijn langdurig daar vertoeven, bleek 

mij dat de toppen van alle grootere en ook van enkele kleinere 

meer in het oog vallende heuveltjes geschonden en uitgegraven 

waren (door de Heren Smits en Scholten te Almelo?, zie boven, 

noot schrijver). Maar juist de vlakke hellingen en de bijkans onzichtbare 

geringe verhevenheden hielden talrijke brandresten en 

urnen en bijgaven in. Ik heb geenerlei regelmaat in de onderlinge 

ligging der brandplaatsen kunnen ontdekken, alleen bevond zich 

nooit een brandplek of urn op dichter afstand van een andere dan 

op ongeveer vier à vijf pas, terwijl elke nog zoo geringe verhevenheid 

slechts ééne urn met of zonder bijgave bevatte. Gelijk elders, 

was dikwijls een urn van een kleiner daarneven liggend 

potje als bijgave vergezeld. Van een steen-rand om de urn geplaatst, 

zooals men in Duitschland dikwijls aantreft, ter bescherming 

van de urn zelve, was in dit grafveld geen enkele keer iets 

te bespeuren, ofschoon het welopvallend was hoe meerdere grootere 

en kleinere granietsteenen juist om en bij het aardewerk ge- 


55

legen waren. Daar de door mij gevonden urnen voor het overgrootste 

deel in het vlakke veld aangetroffen werden, kon geconstateerd 

worden, dat het grondvlak der urnen steeds onder den beganen 

grond gelegen was, ik bedoel de urnen waren klaarblijkelijk in een 

te voren gemaakt putje in den grond neergelaten, soms meer soms 

minder diep" 95). 

Na uitgewijd te hebben over het type van het gevonden aardewerk, 

over de aard van het baksel en de versieringsmotieven op de 

urnen enz. schrijft ter Kuile verder: " ..... De bijpotjes werden 

hier steeds omgekeerd in of onmiddellijk naast de groote urn gevonden, 

terwijl het ook herhaaldelijk voorkwam dat bijgaven alléén 

aan den dag kwamen zonder meer of een kleine compacte bolvormige 

massa beenderen zonder eenig vaatwerk daarnevens. Dieper 

dan twee à twee-en-een halven voet onder het begane heide-vlak 

werd geen aardewerk aangetroffen. Merkwaardig nog was de zeer 

duidelijk kenbare langwerpige aschhoop, lang ongeveer 2 Meter 

breed 1 Meter, die blootgelegd zijnde, zich scherp tegen den omringenden 

grond afteekende. Wel werden op het geheele grafveld 

verspreide restanten houtskool aangetroffen - en zulks niet alleen 

in onmiddellijken nabijheid der urnen - maar deze groote aschhoop 

van meer dan één voet dikte was de eenige van dien omvang 

en vorm en deed denken aan een brandplaats of ustrina van bijzonderen 

aard. In het geheel kwamen successievelijk in de laatste 

4 jaren uit dit grafveld 64 grootere urnen en 38 kleinere of bijgaven, 

de grootste urn was hoog 33 cM. bij eene middellijn van 

30.5 cM.". En even verder nog: " ..... Aan bronzen voorwerpen 

is de Schanse gebleken zéér arm te zijn; slechts ééne zeer eenvou- 

dige naald van brons ter lengte van 12.5 cM., werd opgegraven, 

liggend op een gewoon type van bijpotje. Deze 'naald echter is met 

een prachtig brons-patine overdekt, heeft een knopje en eindigt 

in een vrij scherpe punt". In 1917 heeft Holwerda een systematisch 

56 



onderzoek in dit grafveld ingesteld 96). Vele urnen uit het Haar- 

Iergrafveld bevinden zich in de verzameling van de Oudheidkamer 

"Twente" en ook in het Rijksmuseum van Oudhed~n te Leiden. 

Ter Kuile heeft ook het Vassergrafveld meerdere malen bezocht. 

In zijn reeds eerder aangehaalde publicatie schrijft hij hierover het 

volgende: " ..... Meerdere hooge grafheuvels steken hier scherp af 

tegen de donkere dennenbosschen, het heidevlak zelf is een en al oneffenheid. 

Dan te vergeefs zoeken wij naar een onaangetast stukje 

heidegrond. Overal toch is hier de bodem omwoeld, naar men mij 

vertelde door arbeiders, gravende naar keien, benoodigd bij den 

bouw der kunstwegen, jaren geleden reeds. En voorts is dr Jansen, 

conservator destijds van het Leidsch museum, ik meen het was omstreeks 

1840, hier aan het speuren geweest; deze trof er eenige urnen 

aan, benevens - zeldzame vondst op onze grafvelden! een 

ijzeren mes of scramasax.". En even verder: " ..... Voor zoo ver 

mij bekend, zijn in de laatste jaren slechts een drietal urnen uit het 

Veld van Vasse te voorschijn gekomen, ééne even voor dat ik persoonlijk 

ter plaatse gekomen was, en deze, een gewoon laat-germaansch 

onversierd type; was - zeldzaam voor onze streek - omgeven 

door een dubbelen steenrand van ongeveer 47 veldkeien ; de 

beenderen in de urn waren van opvallende grootte. De bijzettingen 

in het Vasser-veld strekken zich vrij ver in de richting der kerk 

van Vasse uit. Het was daar, juist tegenover het duizendjarig erve 

Geerdeman en niet ver van een grooten markesteen, dat ik herhaaldelijk 

kleine restanten van bronzen voorwerpen te midden van 

brand-plaatsen gevonden heb. Eens vond ik daar ter plaatse bij' ~en 

tevoren omgewoeld graf op den grond liggen twee ringetjes, van 

been van middellijn één cM., waarnevens restanten van brons. 

Drie geheel gelijkvormige beenen ringen trof ik later aan in een 

96) Dr J. H. Holwerda: De ontgraving van het grafveld van Haarle 

bij Ootmarsum in 1917. Verslagen en Mededeelingen van de Vereeniging 

tot Beoefening van Over-ijsselach Regt en Geschiedenis, 1918, 

35ste stuk, tweede reeks, 11e stuk, pag. 1 e.v.. 

Idem: Nederland's vroegste Geschiedenis, 1925, pag. 94 en 95. 

Idem: Oudheidkundtge verschijnselen in Overijssel. Handboek Overijssel, 

1931, pag. 162 e.v.. 


57

gerrnaansch type van urn op het urnenveld de Waarbeek bij Hengelo 

(zie pag. 34). Wellicht hebben zij ter versiering gediend" 97). 

Bovendien deelt ter Kuile mede, dat in dit grafveld behalve urnen 

ook nog een viertal bijlen van brons is gevonden. Deze vondsten 

zijn deels terechtgekomen in de verzameling van de Oudheidkamer 

"Twente", van het Museum van Overijsselsch Regt en Geschiedenis 

te Zwolle, thans ProvinciaalOverijssels Geschiedkundig 

Museum geheten, deels in handen van particulieren 98). Verder 

moet volgens ter Kuile een verzameling van praehistorische voor- 

werpen, uit het Vasserveld verzameld door wijlen pastoor J. Geerdink, 

terecht zijn gekomen in het Seminarium te Driebergen. 

GRAFVELD ERVE "WENNEGER" (nr- 35) 

Dit grafveld was gelegen rechts van de zandweg, die van Vasse 

door de Bekkezijde naar Tubbergen loopt. Volgens mondelinge mededeling 

van de eigenaar van de boerderij is bij de herbouw van 

zijn woning in 1933 dit grafveld ontdekt. Toen zijn vooral aan de 

zuidzijde verschillende urnen met crematieresten gevonden, die alle 

stuk gestoten en verloren zijn gegaan. Volgens de geologische kaart 

heeft dit grafveld in de dalopvulling gelegen van de Oude Beek 

of Hazelbekke, verder stroomafwaarts Heinemansbeek geheten 99) 

en wel aan de rechterzijde, tussen de 30 en 40 m hoogtelijn. 

Het grafveld is kadastraal bekend Gem. Tubbergen, sectie E, 

blad 2, nr 2002. 

GEMEENTE WEERSELO 

Evenals de gemeente Tubbergen is de gemeente Weerselo rijk 

geweest aan praehistorische grafvelden. Tot nu toe kennen wij daar 

een achttal urnenvelden, nl. "De Elsmors" of "De Elsmars", "Hondeveld", 

"Lemseler School", "Saasvelder Molen" (Molenven ), in 


98) Deze vondsten geven een aanwijzing, dat in dit grafveld ook nog 

wel grafheuvels uit oudere perioden hebben gelegen en zullen liggen. 

99) Op de rechteroever van de Heinemansbeek lag ook het grafveld 

"De. Hilbertshaar" (zie, nr 26), 

58 


het Volterbroek bij Volte (tweemaal) , Erve "W eernink" (of 

"Vastert") en "Zoekerveld" . 

In deze gemeente hebben ook tumuli uit oudere perioden gelegen, 

blijkbaar vooral in de omgeving van Gammelke 100). 

Het aan praehistorische monumenten zo rijke gebied om Weerselo 

is bij uitstek het opgravingsterrein geweest van Ds J. H. Stork. 

In het archief van de Vereeniging tot Beoefening van Overijsselsch 

Regt en Geschiedenis te Zwolle bevindt zich nog een brief van 13 

juni 1844 van Stork aan Baron Sloet tot Oldhuis. Hierin schrijft 

Stork o.a.: " ..... Nog moet ik UHWG iets mededeelen aangaande 

eenige opdelvingen, door mij in onderscheiden, hier en elders 

aanwezige tumuli gedaan. Het is mij slechts gelukt ééne urne geheel 

en twee anderen beschadigd te bekomen, benevens eenig ijzer, 

waar ik echter niets van maken kan. In den omtrek der tumuli, 

vond ik een donderbeitel, nog een ander fraai geslepen steentje, benevens 

twee brokken van een zeer harde molensteen waarop de 

kerven nog zeer goed aanwezig zijn. De ter aarde bestelling vond 

ik op drieerlei wijze verrigt. In verre weg de meeste tumuli waren 

de beenderen in eene massa houtkool, ter neergelegd; in andere 

vondt men de gewone urnen of slechts de scherven er van, de 

overigen bevatteden kleine urnen het onderste boven gekeerd; door 

100) Hoewel buiten het bestek van ons onderwerp vallend willen 

wij hier toch 'een brief aanhalen van 30 augustus 1849 van P. de 

Voogt uit Oldenzaal, ongetwijfeld gericht aan Baron Sloet tot Oldhuis, 

toentertijd directeur van de Overijsselsche Vereeniging tot Ontwikkeling 

der Provtnciale Welvaart te Zwolle. Dit schrijven luidt als 

volgt: Amice! Het is mij gelukt weder een strijdbijl te bekomen, een 

fraay exemplaar zeer gaaf uitgenomen drie krabben door het stooten 

met e'en schop bij het uitgraven daarop gemaakt, : hij is van een ander 

steensoort en gevonden in een tumulus op een aanmerkelijke diepte 

in de landschap Gammelke in deseIfde rigting maar meer noordelijk 

dan de andere laatst medegebragte in het zoogenaamde Galgenveld 

gevonden. De eigenaar wil deze strijdbijl wel verkoopen, hij vraagt 

twee. gulden, wees zoo goed mij s.v.p, per omgaande te melden, hoeveel 

ik voor deselve voor rekening van het m : (museum) mag geven 

dan sal ("ik" vergeten) UED de steen afzenden bij gelegenheid 

of in October medebrengen. Op antwoord vriendelijk aandringende, 

ten einde den eigenaar een boer te vrede te kunnen stellen met achting 

en vriendschap, 

TT 

w.g, P. de Voogt 


59

dien deze laatste minder diep gevonden worden, en welligt uit elkander 

gevroren zijn zijn ze met geene mogelijkheid in haar geheel 

uit te nemen. Zie hier hoe het mij eens klaps inviel, dat in deze 

kinderen moesten begraven zijn: de scherven met meer oplettendheid 

beschouwende vond ik dezelve doormengd en bezaaid met 

glimmer (mica). Daar meende ik zoo den oorsprong te vinden, 

waarom nog op vele plaatsen (zoo als ook hier) de lijken der kindertjes 

met bloemen er gekranst worden. Opmerkelijk is het gewis 

daarbij, dat in deze tumuli stukken van dergelijke glimmersteen 

gevonden werden. De opmerking elders gemaakt, dat deze begraafplaatsen 

op de grenzen eener marke zich bevinden, zie ik ook hier 

bevestigd, iets 't welk aan geen Romeinsehen oorsprong zal doen 

denken. Het zoo door mij opgedolven, waaronder nog twee zoogenaamde 

traanlampjes, in de bovengenoemde urnen aanwezig, wil 

ik insgelijks met genoegen UHWG toezenden. Aangenaam zou het 

mij echter zijn, indien ik daarmede nog eenigen tijd mogt wachten, 

dewijl ik nog op onderscheiden plaatsen tumuli gevonden heb, die 

ik gaarne nog wenschte te onderzoeken". Helaas vermeldt Stork 

niet, waar de door hem opgegraven urnén precies zijn gevonden, 

of waar de door hem nog te onderzoeken tumuli waren gelegenlOl). 

GRAFVELD "DE ELSMORS" OF "DE ELSMARS" (nr 36) 

Volgens gegevens aanwezig in het archief van de Oudheidkamer 

"Twente" moet dit grafveld hebben gelegen links van de straatweg 

van Enschede naar Oldenzaal, bij de kalkzandsteenfabriek, hetgeen 

klopt met hetgeen ter Kuile hierover heeft geschreven (zie onder). 

101) H. Boom vertelt in zijn book "Mijne. Reis-portefeuille of Omzwervingen 

door Overijssel in het najaar van 1864", dat hij o.a. ook 

een bezoek heeft gebracht aan Ds Stork te Weerselo. Blijkbaar heeft 

Stork ook over zijn opgravingen in de gemeente Weerselo verteld, 

Want Boom schrijft hierover: "Onze geleider heeft na ijverig onderzoek, 

bij 't opdelven van tumuli's in de gemeente Weerselo, ook ettelijke 

Germaansche en Romeinsche oudheden gevonden, en die afgestaan 

aan 't museum te Zwol~e" (thans ProvinciaalOverijssels Geschiedkundig 

Museum). 

60 


Bij navraag ter plaatse heeft de Heer In 't Veld ons precies de 

plek aangewezen, waar dit urnengrafveld was gelegen, nl. juist achter 

de schuur van zijn boerderij. Hij kon zich nog goed herinneren, 

dat hij de Heer J. Hommels uit Oldenzaal wel behulpzaam 

was geweest bij het graafwerk 102). Op dit terrein hebben evenwel 

ook nog grafheuvels uit de jonge steentijd gelegen. Want in de 

verzameling van de Oudheidkamer "Twente" bevinden zich nog 

een klok- en een standvoetbeker, die daar ter plaatse zijn gevonden. 

Over dit grafveld schrijft ter Kuile als volgt: " ..... dan treffen 

we op de Els-mors, eene heide ten westen van den grindweg Olden- 

zaal-Enschede, enkele vrij uiteenliggende tumuli aan; wij vinden ze 

alle doorwoeld, alléén de asch-restanten en de hier en daar goed 

bewaard gebleven omtrek der bergjes doen hen kennen als Germaansche 

brandheuvels" 103). Het is ons onbekend gebleven, waar 

de urnen uit dit grafveld terecht zijn gekomen. 

Dit grafveld, kadastraal bekend Gem. Weerselo, sectie M, blad 2, 

nr 2141, was gelegen op een fluvioglaciale mantel, tussen de 35 en 

40 m hoogtelijn, en op de rechteroever van het dal van de Jufferbeek, 

verderop Deuringer beek genaamd. 

GRAFVELDEN "LEMSELER SCHOOL" EN "HONDEVELD" 

(nrs 37 en 38) 

Beide grafvelden hebben gelegen in het laagterras, op de rechteroever 

van het dal van de Lemselerbeek. Het grafveld "Lernse- 

Ier School", kadastraal bekend Gem. Weerselo, sectie P, blad 2, 

nr 150, was gelegen tussen de 20 en 30 m hoogtelijn. Hierover 

schrijft ter Kuile: " ..... Einde van 1908 werd in de buurschap 

Lemselo eene nieuwe school gebouwd en bij het egaliseren van het 

terrein werden daar een vier- of vijftal urnen van Germaansch 

karakter gevonden, vrij goed bewaard gebleven, onversierd" 104). 

Deze urnen bevinden zich thans in de verzameling van de Oud- 

102} Zi,e over het opgraven van urnen door de Heer Hommels ook 

noot 63. 

103} Zie noot 23. 

1M} Zie noot 23. 


61

heidkamer "Twente". Ongetwijfeld zullen in het terrein, dat thans 

als schoolplein dienst doet en wellicht ook daaromheen, zich nog 

meerdere urnen bevinden. 

Over het grafveld "Hondeveld" schrijft ter Kuile als volgt: 

" ..... dan komt de beurt aan Dulder. Hier ligt in de boerschap 

de Zoeke HET HONDEVELD, eene vrij laag gelegen heide nabij 

de Lemselerbeek. Ds Stork doorzocht voor jaren dit veld, naar ik 

uit den mond van bewoners aldaar vernam; dit gevoegd bij de 

lage weinig droge ligging maakte, dat de restanten van urnen, hier 

door mij gevonden, zeer gering en vergaan waren; een gaaf spinsteentje 

met conisch gat er in mocht ik eens zelf hier oprapen; 

overigens ontdekte ik hier geen brons-restanten: doch een vriendelijke 

boer uit Dulder waarschuwde mij eens en toonde mij een 

daar gevonden urn met een eenvoudigen ijzeren band, model van 

een dunnen armband. De Oudheidkamer te Enschede bergt uit dit 

nog al uiteenliggend grafveld een Germaansche urn, versierd met 

ringvormige indruksels" l04a). 

Dit bewuste grafveld was gelegen in een lage heuvelrug, tussen 

de lû en 20 m hoogtelijn. Het terrein aan de noord-, oosten zuid- 

zijde van deze rug was laag en moerassig. Dit urnenveld is in de 

30-er jaren en in het begin van de tweede wereldoorlog door de 

Heren Sleiderink te Delden; Koekkoek te Weerselo en pater Van 

Liempd, destijds te Zenderen, verder onderzocht. Daar zijn minstens 

40 urnen gevonden, die volgens schriftelijke mededeling van 

laatstgenoemde op verschillende diepte en nogalonregelmatig verspreid 

zaten, nu eens vlak bij elkaar, dan weer ver van elkaar verwijderd. 

Verschillende van de toen gedane vondsten maken thans 

nog deel uit van de verzameling van de Heer Sleiderink. Een enkele 

urn is terecht gekomen in de colleetie van wijlen de Heer A. van 

Deelen, thans eigendom van de Oudheidkamer "Twente". Al deze 

vondsten zijn te voorschijn gekomen uit de percelen kadastraal bekend 

Gem. Weerselo, sectie B, blad 5, nrs 1655 en 1656. Tijdens 

62 

lOh) Zie noot 23. 


een onderhoud deelde de Heer Koekkoek ons mede, dat dit grafveld 

zich oorspronkelijk nog verder in westelijke richting heeft 

uitgestrekt. Want toen de percelen nrs 1616 en 2544 (sectie B, blad 

3), die de opmerkelijke naam dragen van Kerkhofsveld, jaren ge- 

leden door hem zijn ontgonnen, zijn daarin talrijke urnen stuk geploegd, 

die toentertijd niet zijn aandacht hebben getrokken als 

later. Hierbij zijn ook vele voorwerpen van vuursteen gevonden, 

waaronder bijlen, klingen, twee pijlpunten enz.. 

Volgens verdere mededeling van de Heer Koekkoek, die totvoor 

kort de boerderij, gelegen in perceel nr 2544, heeft bewoond, had 

vroeger in de onmiddellijke nabijheid van zijn huis de zgn. hunenbelt 

gelegen, een kuil met een boven- en benedendoorsnede van 

plm. 6 resp. 3 m, omgeven door een wal van ongeveer 1 m hoogte. 

In de kuil zelve had hij nooit iets gevonden, maar in de singel 

daaromheen verschillende kuilen, gevuld met as en verbrande 

beenderen. Hij wist zich verder nog te herinneren, dat een landweer 

had gelopen van deze hunenbelt naar de Hunenborg in het 

Volterbroek bij Volte. Blijkbaar heeft deze landweer van het eerstgenoemde 

punt in zuidelijke richting doorgelopen tot aan het urnengrafveld 

"Zoekerveld" (nr 42) en wellicht verder 105). 

GRAFVELD "SAASVELDER MOLEN" (nr 39) 

Over dit grafveld schrijft ter Kuile als volgt: "Gaan wij een 

uurtje westwaarts tot iets voorbij den Saasvelder molen, dan staan 

wij weer op voorhistorischen bodem; de tumuli liggen hier dicht 

aan den nu onlangs verharden weg Borne-Weerselo. Zelf zocht ik 

hier steeds te vergeefs naar restanten van vaatwerk, wel echter trof ik 

hier brandresten aan; de vorm dezer tumuli is echter weer sprekend 

Germaansch. Wie hier de maagdelijkheid van den bodem 

schond ben ik niet te weten gekomen, evenmin waar mogelijke 

105) Zie voor deze landweer de onder noot 18 vermelde publicatie 

van DB J. H. Stork: Germaansche en Romeinsehe Oudheden, gevonden 

in de gemeente Weerselo, pag. 198. 


63

praehistorische overblijfselen van deze plek gebleven zijn" 106) 107). 

Ook bij navraag bij de oudste omwonenden kon niemand ons meer 

vertellen, wie hier had gegraven en waar de vondsten gebleven 

waren. Wel wist men zich goed te herinneren, dat er urnen met 

crematieresten te voorschijn waren gekomen. 

Dit grafveld, kadastraal bekend Gem. Weerselo, sectie B, blad 1, 

nr 3070, was gelegen in het laagterras, onmiddellijk ten noorden 

van het Molenven en zuidwestelijk van de Saasveldermolen 108), 

op plm. 17.5 m + N.A.P .. 

GRAFVELDEN VOLTERBROEK (nrs 40 en 41) 

In het Volterbroek hebben in het laagterras twee grafvelden gelegen. 

Het terrein is, zoals de naam reeds zegt, een drassig gebied, 

waaruit nauwelijks zichtbaar hoger gelegen gronden oprijzen. Het 

wordt van zuid-oost naar noord-west doorsneden door beekjes, zoals 

de Volterbeek, de Roelinksbeek en verder door naamloze beekjes. 

Het meest oostelijke grafveld, kadastraal bekend Gem. Weerselo, 

sectie E, blad 2, nr 2066, was gelegen tussen de dalletjes van de 

Volter- en de Roelinksbeek, op plm. 21 m + N.A.P .. We zijn dit 

grafveld op het spoor gekomen, doordat we enige jaren geleden 

werden gewaarschuwd, dat daar ter plaatse urnen waren gevonden. 

Bij een onmiddellijk bezoek aan het bewuste terrein bleek, dat 

een groot perceel heide reeds diep was omgeploegd. Overal lagen 

de urnenscherven verspreid 109). 

1OO) Zie noot 23. 

107) In het Verslag van de, Handelingen der negen en zestigste vergadering 


Geschiedenis, gehouden te Almelo den 7en Juni 1892 bespreekt de 

Heer Lamberts de ontgraving van tumult nabij Saasveld, waarvan hij het 

betreurt, dat zij zonder deskundigen was ondernomen. Hoewel een nadere 

aanduiding ontbreekt, zou het ons niet verwonderen, indien hij 

het urnengrafveld bij de Saasvelder Molen heeft bedoeld. 

108) De, juiste ligging van dit grafveld kon ons nog worden aangewezen 

door de Heer Ir W. Meyling te Borne. 

109) Onder de door ter Kuile· opgesomde urnengrafvelden staat ook 

vermeld: "een veldje ietwat ten Oosten van. den Hunenborg maar aan 

de overzijde van het Kanaal". Zie, noot 23. Deze mededeling heeft ontegenzeggelijk 

betrekking op het hierboven bschreven grafveld. 

64 


Het heideveld, waarin het grafveld "Scholten Linde" was gelegen 

110), is enige jaren geleden eveneens ontgonnen en tot weidegrond 

gemaakt, waarbij volgens ingewonnen inlichtingen vele urnen 

verloren zijn gegaan. In 1955 hebben we in het onmiddellijk 

naast die weide gelegen perceel heide nog twee lange proefsleuven 

laten graven, in de hoop daarin nog een ongestoord gedeelte van 

dit grafveld terug te vinden. Maar we werden hierin teleurgesteld. 

Behalve een groot aantal scherven kwam slechts één kringgrep 

voor de dag, waaruit de urn was verdwenen, en verder één grote, 

kartelrandige urn met verbrande mensenbeenderen, evenwel zonder 

kringgrep. 

Dit grafveld, kadastraal bekend Gem. Weerselo, sectie D, blad 3, 

nr 1257, was gelegen op circa 21 m + N.A.P., tussen de dalletjes 

van de noordelijke en oostelijke aftakking van de Roelinksbeek. 

Want deze beek splitst zich even ten oosten van het Erve Scholten 

Linde in tweeën 1l0a). 

Grafveld Erve "Weernink" (of" Vastert") (nr 17) 

Zie voor dit grafveld onder Gem. Losser, pag. 39. 

GRAFVELD "ZOEKERVELD" (nr 42) 

In zijn artikel "Germaansche en Romeinsehe Oudheden, gevonden 

in de Gemeente Weerselo" 111) schrijft Ds J. H. Stork hierover het 

volgende: ". . . . . Het bewuste heideveld is gelegen, nagenoeg in 

het midden van Borne en Weerselo, bij de kerk Zaasoeld", En 

even verder: " ..... Ook de ligging van het meergenoemde terrein 

verdient welligt eenige vermelding. Het is een langwerpig heideveld, 

ter breedte van ongeveer 500 ellen, van het Westen naar het 

Oosten zich uitstrekkende, vroeger van den oostkant (in de rigting 

110) We hebben dit grafveld "Scholten Linde" genoemd, naar het 

Erve van die naam, waartoe dit terrein behoort. 

110a) De bevolkfng in de omgeving spreekt van de noordelijke en 

oostelijke aftakking. Beter zou het zijn te spreken van de westelijke 

en oostelijke aftakking. Volgens de topografische kaart draagt de oostelijke 

"aftakking" de naam van Roelinksbeek, de linker is naamloos. 

111) Zie noot 18. 


65

van den Hunenborg) alleen toegankelijk, ten Westen vooral ongenaakbaar, 

ten Noorden en Zuiden omgeven door eene beek, 

welke, afteleiden uit de daaraan gelegen lage graslanden, eene aanmerkelijke 

breedte moet hebben gehad". Zijn mening, dat de door 

hem aldaar gedane vondsten van romeinse oorsprong zijn, geheel 

buiten beschouwing latende, is het voor ons directe doel van belang, 

dat Stork op pag. 199 en 200 van bovengenoemd artikel mededeelt, 

dat op dit heideveld zich enige tumuli bevonden, welke in 

grootte en inhoud verschilden van de elders door hem onderzochte. 

Hij heeft enige doen omwerken, doch niets behalve wat houtskool 

kunnen aantreffen. Aangezien hij uitdrukkelijk vermeldt, dat dit 

veld ten noorden en ten zuiden omgeven was door een beek (dit 

zijn de Lemseler- en de Saasvelderbeek, noot schrijver), is dit graf- 

veld niet identiek met het grafveld "Hondeveld" (nr 38), dat gelegen 

heeft op de rechteroever van het dal van de Lemselerbeek. 

De Heer Ir. W. Meyling te Borne, die in zijn jonge jaren ook 

in de omgeving van Saasveld urnen heeft opgegraven (met hulp 

van "Jans van de Kniepe" , of "Kniep'n Jans", eigenlijk Schotman I 

geheten), kon ons zeer nauwkeurig de plaats aanwijzen, waar hij 

zijn onderzoekingen had verricht. Het bewuste terrein heet het 

Zoekerveld 112), dat oostelijk van de kerk van Saasveld, tussen 

de Lemseler- en de Saasvelderbeek, in het laagterras en op plm. 

17.5 m + N.A.P. is gelegen, kadastraal bekend Gem. Weerselo, 

sectie B, blad 3, nr 3565. De ligging van dit terrein klopt wel geheel 

met de plaatsbepaling van Stork, zodat dit ongetwijfeld dezelfde 

vindplaats moet zijn. Volgens de Heer Meyling was dit terrein drie 

à vier H.A. groot. Hierin lag een grafveld, ongeveer 100 m in het 

vierkant, waarop een vijftig- à zestigtal kleine, doch duidelijk zichtbare 

grafheuveltjes en daarachter vier à vijf grotere grafheuvels 

lagen. Dit grafheuvelveld was omgeven door een sloot. Buiten dit 

terrein kwam geen enkele grafheuvel voor 113). In de kleine graf- 

112) Het is moeilijk uit te maken, of dit grafveld gelegen was in. het 

Saasvelder- dan wel in het Zoekerveld. Beide gebieden liggen onmiddellijk 

naast elkaar. 

113) Voorzover ons bekend, is het de eerste keer, dat in ons land 

een grafheuvelveld is geconstateerd omgeven door een sloot. 

66 


heuvels heeft de Heer Meyling urnen opgegraven, terwijl de grotere 

heuvels reeds geplunderd waren, naar de omwonenden ter plaatse 

hem hadden medegedeeld door een pastoor (heeft men hierme- 

de Ds Stork bedoeld?). Volgens de Heer Meyling hebben ook boeren 

uit de omgeving daar ter plaatse urnen gevonden. Het was 

een rijke vindplaats. 

Ook volgens de Heren Sleiderink en Koekkoek, die dit terrein 

eveneens meerdere malen hebben bezocht, lag daar een groot aantal 

grafheuvels. Zij hebben er vele scherven gevonden, maar geen volledige 

urnen, bovendien een kraal, een stuk molensteen, een romeinse 

munt, een glazen ringetje, heel veel stukjes brons en terra 

sigillata 114). Gezien deze vondsten moeten we toch ook nog weer 

wijzen op de voorwerpen, die Stork heeft gevonden, zonder op zijn 

interpretatie nader in te gaan 115). Een en ander geeft toch wel 

weer opnieuween bevestiging, dat we hier met dezelfde vindplaats 

te doen hebben. Het schijnt wel een bijzonder gebied te zijn ge- 

weest. 

Het grafveld "Zoekerveld" en het grafveld "Hondeveld" (nr 38) 

lagen onmiddellijk aan één en dezelfde, noord-zuid lopende oude 

zandweg. 

GEMEENTE WIERDEN 

In de gemeente Wierden zijn tot nu toe twee grafvelden bekend 

geworden, nI. het grafveld "De Wever" en het grafveld "Rohaan". 

GRAFVELD ..DE WEVER" (nr 43) 

Bij het afgraven van een plm. 1.5 H.A. groot esje, onmiddellijk 

gelegen bij de boerderij, genaamd "De Wever", zijn in het gele 

zand juist op de scheiding met de dikke bouwlaag herhaaldelijk 

114) Zie voor deze laatste vondst Mr G. J. ter Kuile: Een stukje romeinsch 

aardewerk in Twenthe. Verslagen en Mededeelingen van de 

Vereeniging tot Beoefening van Overijsselsch Regt en Geschiedenis, 

1942,58ste stuk, tweede reeks, 34ste stuk. 

115) Zie noot 18. 


67

urnenscherven en urnen gevonden, die Of verloren zijn geraakt, Of in 

handen zijn gevallen van particulieren. Dit grafveld geeft alzo voor 

de bouwlaag van dit esje een terminus post quem 1'16). In een profiel 

van het laatste restant waren op de grens van het gele zand en de 

bouwlaag de plaggen gebruikt als bemesting nog duidelijk te zien. 

Dit grafveld, kadastraal bekend Gem. Wierden, sectie B, blad 2, 

nr 194, lag op een fluvioglaciale mantel, plm. 10 m + N.A.P. 

GRAFVELD "ROHAAN" (nr 44) 

Mr G. J. ter Kuile heeft in het in zijn bezit geweest zijnde werk 

van Dr W. Pleyte "Nederlandsche Oudheden", aflevering Overijssel, 

verschillende aantekeningen met afbeeldingen van voorwerpen 

gemaakt, speciaal in Twente na het verschijnen van dit boek door 

hem aldaar geconstateerd. Een van deze aantekeningen betreft een 

vindplaats van germaanse urnen uit een hoog gelegen urnenveldje, 

dat volgens het daarbij gevoegd kaartje gelegen heeft op de westrand 

van de stuwwal bij Enter (grens stuwwal-Enter venen), even 

ten zuiden van de straatweg van Enter naar Rijssen, dicht bij de 

boerderij, genaamd Rohaan. 

Aangezien het bij ter Kuile slechts bij deze mededeling is gebleven, 

hebben we getracht om bij de oude omwonenden ter plaatse 

iets meer te weten te komen omtrent deze vondst. 

In de dertiger jaren (1933-1934) zijn tijdens het graven van 

zand aan de voet van de es, dat gebruikt is voor de ophoging van 

de Enterveenweg, vrij veel urnen te voorschijn gekomen. Deze bevonden 

zich in het gele zand, juist op de scheiding weer van de 

daar ter plaatse niet zo dikke bouwlaag 117). Deze urnen geven 

zodoende voor het in gebruik nemen van deze gronden als cultuurgrond 

opnieuween terminus post quem (zie boven) 118). 

116) Zie vaar deze datering ook onder grafveld "De Aust" (nr 11) 

en onder grafveld "Rohaan" (nr 44). 

117) Deze gegevens ontvingen wij van de Heer J. Rohaan te Enter, 

die in de onmiddellijke nabijheid van dit grafveld woont. 

118) We moeten hier de opmerking maken, dat het esje bij Erve 

"De Aust" en bij de boerderij "De Wever" particuliere esjes zijn, in 

tegenstelling met de es, waarin het grafveld "Rohaan" was gelegen. 

De laatste is gemeenschappelijk bezit. 

68 


Dit grafveld, kadastraal bekend Gem. Wierden, sectie L, blad 2, 

nr 216, was gelegen op de rand van gestuwd praeglaciaal en een 

fluvioglaciale mantel, op plm. 13 m + N.A.P. 

Aan de linkerkant van dit grafveld stroomt door de Enter venen 

de Elsbeek, thans gekanaliseerd en de Elsgraven genoemd, die haar 

water naar de Regge afvoert. Volgens de Heer Rohaan bevatte 

deze beek vroeger helder schoon water. 

CONCLUSIES 

Na deze summiere beschrijvingen van de 44 tot nu toe in Twente 

en naaste omgeving gevonden en vastgestelde urnengrafvelden 

willen we ten slotte nog enkele feiten, zoals zij zich bij deze beschrijvingen 

hebben geopenbaard, in het kort samenvatten. Zij betreffen: 

le De ligging van de urnengrafvelden ten opzichte van de geaardheid 

van de bodem. 

2e De ligging van de urnengrafvelden ten opzichte van N.A.P. 

3e De ligging ten opzichte van de beekdalen, vennen en bronnen 

enz. 

le Onderstaand tabel geeft een overzicht van de ligging van de 

urnengrafvelden ten opzichte van de geaardheid van de bodem. 

Gestuwd praeglaciaal 5 

Grondmarene 10 

Fluvioglaciale mantel met al of niet daarop aan- 

wezige zandrug 17 

Laagteterras 11 

Beekdalopvulling 1 

We zien hieruit, dat verreweg de meeste urnengrafvelden op de 

grondmorene, of op een fluvioglaciale mantel met al of niet daarop 

aanwezige zandrug, of in het laagterras liggen of hebben gelegen. 


44 

69

Slechts één lag in een beekdalopvulling (grafveld Erve "Wenneger" 

, nr 35). Opmerkelijk is het, dat op gestuwd praeglaciaal maar 

5 grafvelden zijn gevonden. Wanneer we op de verspreidingskaart 

de ligging en de verspreiding van de urnengrafvelden op stuwwal I 

nader bekijken, zien we, dat op het noordelijke gedeelte van deze 

wat, zo ongeveer ten noorden van de gemeentegrens Rijssen-Markelo 

(zie voor een nauwkeurige begrenzing pag. 5), waar de bodem 

geheel uit gestuwd praeglaciaal bestaat, de grondrnorene, bestaande 

uit keileem, ontbreekt, en slechts aan de randen een bestrooiing 

van noordelijke erratica voorkomt, urnengrafvelden met 

uitzondering van het grafveld "De Sprengenberg" (in de onmiddellijke 

nabijheid van dit grafveld liggen enkele bronnen, zie 

nr 9) niet voorkomen, juist in tegenstelling met het zuidelijke gedeelte. 

Wehebben in dit noordelijk deel met volkomen steriele 

gronden te doen. Bij de korte beschrijving van stuwwal I hebben 

we er al op gewezen, dat landschappelijk het noordelijk deel van 

deze wal verschilt met het zuidelijke gedeelte, alsook met de andere 

stuwwallen. Het is verder opvallend, dat ook grafheuvels, die in 

oudere perioden dan de urnengrafvelden thuishoren, in dit noor- 

delijk deel eveneens ontbreken. Alleen op de helling van de Eelerberg, 

ten noorden van Hellendoorn, komen twee grafheuvels voor, 

waarvan de ouderdom nog niet bekend is. Maar zij liggen dan ook 

weer op een fluvioglaciale mantel 119). Het wilons voorkomen, 

dat de steriliteit van de bodem als gevolg van het ontbreken van de 

grondmorene, alsook het buitengewoon waterarm zijn van dit gebied 

een grote rol heeft gespeeld en van invloed is geweest op het 

aantrekken van eventuele bewoners. Wanneer op gestuwd praeglaciaal 

urnengrafvelden voorkomen, is het alleen daar, waar in de 

onmiddellijke nabijheid van het grafveld een beekje stroomt, of 

een ven (moeras) of een bron aanwezig is (vergelijk nrs 9, 18, 20, 

21 en 44). 

Wat verder alle vier stuwwallen gemeen hebben, is, dat urnengrafvelden 

daar zijn en waren gelegen, waar de grondrnorene aan- 

70 

119) Zie ook noot 4. 


wezig is, of waar fluvioglaciale mantels met al of niet daarop aanwezige 

zandrug voorkomen. Deze gronden hebben wel bewoners 

tot zich getrokken, al zalook de grote waterrijkdom, vooral op 

stuwwal IV, hierop van invloed zijn geweest (zie onder). 

We moeten bovendien nog op iets anders wijzen. Volgens de 

geologische kaart wordt het grondmorenegebied van het noordelijk 

deel van stuwwal IV (Reutum - Groot Agelo - Oud-Ootmarsum - 

Mander) door een gordel van het eoceen en palaeoceen (VI), het 

oligoceen (V) en het mioceen (IV) als het ware in tweeën gescheiden, 

nl. een westelijk-zuidelijk en een noord-oostelijk deel. 

Wanneer we nu letten op de ligging en verspreiding van de urnengrafvelden 

in dit gebied, nl. van noord naar zuid "Mander" 

(nr 29), Erve "De Meijer" (nr 31), "Manderes" (nr 30), Erve 

"Wenneger" (nr 35), het Vasser- en het Haarlergrafveld (nrs 33 

en 34), "De Valkenberg" (nr 5) en "De Neelkesberg" (nr 4), dan 

valt het op, dat ze alle wel is waar waren en zijn gelegen in het 

grondmorenegebied, maar dat de grafvelden "Mander", "Manderes", 

het Vasser- en het Haariergrafveld en "De Valkenberg" 

juist liggen en waren gelegen op de grens met het mioceen (IV). 

Ook op het oligoceen (V) en het eoceen (VI) kwam en komt geen 

enkel grafveld voor. Deze ligging stemt weer volkomen overeen met 

die van de oudere grafheuvels. Ook zij zijn en waren gelegen met 

vermijding van de zo genoemde oudere gronden in het grondmorenegebied, 

westelijk, zuidelijk en noordelijk daarvan. Zodoende 

zien we in dit gebied twee door de oudere gronden (het Tertiair) 

gescheiden rijen van voorhistorische grafmonumenten, rijen, 

die als het ware "ineenvloeien" in de omgeving van Getelo (D.). 

Eveneens komen urnengrafvelden en oudere grafheuvels niet voor 

op het Tertiair, dat op de westelijke helft van het zuidelijke gedeelte 

van stuwwal IV wordt aangetroffen (een strook vanaf Enschede 

tot en met een groot deel van het gebied ten noorden van 

Oldenzaal), alsmede op het Tertiair, dat op stuwwal III aanwezig 

is. We zouden hieruit de conclusie kunnen trekken, dat de voorhistorische 

mens blijkbaar door alle tijden heen het Tertiair met 

opzet heeft vermeden. 


71

2e Onderstaand overzicht laat duidelijk zien, dat het aantal van 

de tot nu toe gevonden en vastgestelde urnengrafvelden geleidelijk 

afneemt bij het stijgen van de bodem. Bijna de helft ligt tussen 

de 10 en 20 m hoogtelijn. Vergelijken we de bij in het kort beschreven 

stuwwallen I, II, III en IV vermelde hoogten met die, 

waarop de urnengrafvelden zijn en waren gelegen, dan zien we, 

dat de tot nu toe systematisch onderzochte, de vastgestelde en de 

in de oude literatuur vermelde begraafplaatsen nooit liggen of waren 

gelegen op de hoogste punten van de desbetreffende wallen, 

maar steeds op de hellingen, althans op de lager gelegen gebieden. 

Deze ligging stemt opnieuwovereen met die van de oudere grafheuvels, 

tenminste wat de stuwwallen I, III en IV betreft. Maar 

aangaande stuwwal II (zie aldaar) moeten we zeggen, dat op de 

top van de Vriezenberg (40.2 m + N.A.P.) een grafheuvel 

ligt 120), terwijl volgens de oude publicaties blijkbaar op het hoogste 

gedeelte van de Herikerberg (48.3 m + N.A.P.) ook enkele 

grafheuvels hebben gelegen 121). 

Hoogteligging van de urnengrafvelden volgens de hoogtelijnen 

van de topografische kaarten per 10 m: 

Hoogte in m + N.A.P. Aantal 

60 - 50 m 2 

50 - 40 m 5 

40 - 30 m 8 

30 - 20 m 11 

20 - 10 m 18 

120) De Vriezenberg en omgeving is het eigendom van de Stichting 

"Het OverijsseIsch Landschap". 

121) Zie o.a. het artikel van F. graaf van Bijlandt, noot 18 en van 

Mr. G. J. ter Kuile, noot 23. 

72 


44

3e Wanneer we letten op de ligging van de umengrafvelden ten 

opzichte van de beekdalen. dan zien we, dat van de 44 tot nu toe 

gevonden en vastgestelde grafvelden er 22 of 50% zijn of waren 

gelegen op de rechteroever van de beken, d.w.z. aan de noordzijde 

daarvan, en 5 of ruim 11% op de linkeroever, waarvan vier aan 

de zuiden één aan de oostzijde. Onderstaand tabel geeft mede de 

ligging aan ten opzichte van een ven, of van vennen (moeras), twee 

stroomgebieden enz .. 

Op de rechteroever van een beek 

Op de linkeroever van een beek 

Tussen twee stroomgebieden 

Bij een ven of bij vennen (moeras) 

Bij bronnen 

Niet in de nabijheid van water 

Er zijn beken, langs wier oevers twee of drie grafvelden zijn of 

waren gelegen: 

1e Langs de Mosbeek de grafvelden Erve "De Meijer" (nr 31) en 

"De Haar" (nr 25). 

2e Langs de Oude Beek of Hazelbekke, verder stroomafwaarts 

Heinemansbeek geheten, de grafvelden Erve "Wenneger" 

(nr 35) en "De Hilbertshaar" (nr 26) . 

3e Langs een naamloos beekje de grafvelden "De Valkenberg" 

(nr 5) en "Reutumse es" (nr 6). 

4e Langs de Lemselerbeek de grafvelden "Lemseier School" 

(nr 37) en "Hondeveld" (nr 38). 

5e Langs de Schabekke de grafvelden "De Tij" (nr 15), "De Zandhorst" 

(nr 16) en Erve" W eernink" (of .Vaseen") (nr 17). 

6e Langs de Bloemenbeek de grafvelden Erve "Molthof" (nr 12) 

en Erve "De Aust" (nr 11). 


22 

5 

4 

7 

1 

5 

44 

73

Tussen twee stroomgebieden liggen of lagen het Vassergrafveld 

(nr 33) (tussen een naamloos beekje en de Riet), het grafveld 

"Zoekerveld" (nr 42) (tussen de Lemseler- de Saasvelderbeek), 

het grafveld Volte I (nr 40) (tussen de Volter- ende Roelinksbeek), 

het grafveld Volte II of "Scholten Linde" (nr 41) (tussen 

de oostelijke en noordelijke (eigenlijk de westelijke) aftakking van 

de Roelinksbeek (zie pag. 65). 

Van de 44 grafvelden liggen of lagen er 39 in de onmiddellijke 

nabijheid van water. Dit is alleszins begrijpelijk, omdat water toch 

wel één van de belangrijkste levensvoorwaarde is van de mens. Van 

alle beschreven grafvelden liggen of lagen er 31 langs de oever van 

een beek of tussen twee stroomgebieden. We zouden hieruit de gevolgtrekking 

kunnen maken, dat de mensen, die deze urnengraf- 

velden hebben aangelegd, bij voorkeur de beekdalen hebben opgezocht, 

gevolgd en zich daar hebben gevestigd. Een en ander 

hangt ongetwijfeld samen met het feit, dat óók de vruchtbare 

gronden langs de beken de praehistorische mensen hebben aange- 

trokken. De ligging van de urnengrafvelden, genoemd onder Ie, 4e 

( de laatste aangevuld met de grafvelden "Zoekerveld" (nr 42) en 

"Saasvelder Molen" (nr 39)), 5e en 6e kan er op wijzen, dat de 

toenmalige bewoners van de hooggelegen gebieden der stuwwallen 

deze streken hebben verlaten en naar lager gelegen oorden zijn getrokken. 

Een nadere bestudering van het vaatwerk uit deze grafvelden 

zou dit kunnen bevestigen. 

Zo zien we uit het bovenstaande, dat er een nauwe relatie heeft 

bestaan tussen de ligging van de urnengrafvelden ener- en de bodemkundige 

gesteldheid, de hoogteligging en het water anderzijds. 

Een dergelijke relatie heeft Modderman gevonden ten opzichte van 

de grafheuvels in de gemeente Epe (Gld.) 122). 

Uit de ligging van verschillende urnengrafvelden langs nog be- 

122) Dr P. J. R. Modderman: Oudheidkundige verachijnselen, De 

bodemkartering van Nederland, Deel XVI. Een bodemkartering van 

de gemeente Epe en een bodemkundige verkenning van een deel van 

de gemeente Heerde. Verslagen van Landbouwkundige onderzoekingen, 

nr 61.13. 

74 


staande zandwegen wettigen de conclusie, dat in Twente zeer oude 

trek- of dodenwegen voorkomen 123). 

le de weg, waaraan de urnengrafvelden "De Tij" (nr 15), "De 

Zandhorst" (nr 16) en Erve "Weernink" (of "Vastert") (nr 17) 

waren gelegen. Aan dezelfde weg lagen ook de grafheuvel, waarin 

de bekende klassieke touwbekers zijn gevonden, die het eigendom 

zijn van de Oudheidkamer "Twente", alsmede een tumulus 

eveneens uit de steentijd, met als hoofdgraf een brandgraf. 

2e de weg met de beide urnengrafvelden "Hondeveld" (nr 38) en 

"Zoekerveld" (nr 42) . 

3e de weg met de beide urnengrafvelden "Pharao'sbösken" (nr 20) 

en "Het Lege Veld" (nr 24). Aan dezelfde weg liggen nog talrijke 

grafheuvels uit oudere perioden. 

4e de weg, waaraan het Vasser- en het Haarlerveld (nrs 33 en 

34) zijn gelegen. In de onmiddellijke nabijheid van deze weg 

liggen eveneens weer naar verhouding talrijke tumuli, die, voorzover 

bekend, ook in oudere perioden thuishoren. 

ZUSAMMENFASSUNG 

Die Verbreitung der Urnengrabfelder in Twente und seiner nächsten 

Umgebung 

In Twente und semer nächsten Umgebung sind bis heute 44 

Urnengrabfelder entdeckt worden. 

Es sind nun Untersuchungen über die Lage und Verteilung 

der Urnengrabfelder unter besonderer Berücksichtiging der geologischen 

Gegebenheiten angestellt worden. Die hierbei ans Licht 

gekommenen Fakten beziehen sich auf: 

123) Zie voor oudere perioden Dr W. Beijerinck: De ligging der 

steentijdresten in Midden-Drente. Tijdschrift van het Kon. Nederlandsch 

Aardrijkskundig Genootschap. Tweede serie, deel XLIX, 1932, 

pag. 394e.v.. 

Zie ook Dr W. Glasbergen: Barrow Excavations in the: Eight 

Beatitudes. The Bronze Age Cemetery between Toterfout and Halve 

Mijl, North Brarbant, J. The Excavations. Palaeohistoria, vol. II. 


75

1. Die Lage der Grabfelder im Zusammenhang mit der jeweiligen 

Bodenausbildung bzw. bestimmter geologischer Formationen. 

2. Die Höhenlage der Grabfelder bezogen auf den Amsterdamer 

Pegel. 

3. Die Lage der Grabfelder in Verbindung mit Bachläufen, Tümpeln 

und Teichen in Wald und Heide, Brunnen usw. 

1.) Die folgende Aufstellung zeigt die Häufigkeitsverteilung der 

Urnengrabfelder hinsichtlich ihrer Lage in den jeweiligen Bodenformationen. 

Gestauchtes "Praeglazial" 5 

Grundmoräne 10 

Sog. "Fluvioglazialer Mantel" mit emem eventuellen 

Sandrücken darüber 17 

Niederterrasse 11 

Junge Absätze der Bäche 1 

Die weitaus meisten Urnengrabfelder wurden demnach auf der 

Grundmoräne oder auf dem "Fluvioglazialen Mantel" mit einem 

eventuellen Sandrücken darüber oder auf der Niederterrasse 

angetroffen. Nur ein Urnengrabfeld lag in jungen Bachabsätzen 

(Grabfeld Erbhof "Wenneger" , Nr. 35). Bemerkenswerterweise 

wurden auf dem gestauchten Praeglazial nur 5 Grabfelder gefunden. 

Bei näheren Betrachten der Ubersichtskarte über die Verbreitung 

und die Lage der Grabfelder auf der Stauchzone I (stuwwal 

I) sehen wir, daß in deren nördlichem Teil, ungefähr nördlich 

der Gemeindegrenze Rijssen - Markelo (hinsichtlich der genaueren 

Abgrenzung s.S. 5), wo der Untergrund ganz aus gestauchtem 

Praeglazial besteht, aber die lehmige Grundmoräne fehlt 

und nur an den Rändern nordische Geschiebe vorkommen, mit 

Ausnahme des Grabfeldes "De Sprengenberg" (hier befinden sich 

einige Brunnen in der Nähe, s.S. 29), ganz im Gegensatz zum 

südlichen Teil des Stauwalles keine Grabfelder vorkommen. In 

76 


44

diesem nördlichen Teil haben wir es auch mit völlig sterilen Böden 

zu tun. Bei der kurzen Beschreibung der Stauchzone I haben wir 

auch darauf hingewiesen, daß die beiden Teile des Stauwalles sich 

auch in ihrer landschaftlichen Erscheinung voneinander unterscheiden, 

wie auch von den anderen Stauwällen. Es ist fernerhin 

auffallend, daß Grabhügel aus noch früheren Zeiten im nördlichen 

Teil dieses Stauwalles ebenfalls fehlen. Nur auf dem Abhang des 

Eelerberges nördlich von Hellendoorn kommen zwei Grabhügel 

vor, deren Alter aber noch unbekannt ist. Diese Grabhügel liegen 

aber schon auf dem fluvioglazialen Mantel. Es scheint wohl so zu 

sein, daß die Sterilität des kiesig-sandigen Bodens zusammen mit 

einer besonderen Wasserarmut eine besiedlungsfeindliche Auswirkung 

gehabt haben. Wenn auf gestauchtem Praeglazial Urnengrabfelder 

vorkommen, dann ist es nur dort, wo in nächster Nähe ein 

Bach fließt oder ein Tümpel (Morast) oder ein Brunnen ange- 

troffen wurde (vgl. Nr. 9, 18,20 und 44). 

Allen vier Stauwällen ist gemeinsam, daß die Urnengrabfelder 

nur dort zu finden sind, wo entweder die Grundmoräne ansteht' 

oder der fluvioglaziale Mantel mit einem eventuellen Sandrücken 

darüber vorhanden ist. Diese. Böden haben wohl Besiedler angelockt, 

wie wohl auch der große Wasserreichtum hierfür besonders 

auf der Stauchzone IV, von Einfluß gewesen sein dürfte 

(s. unten). 

Auf etwas anderes müssen wir noch hinweisen: Wie auf der 

geologische Karte zu sehen ist, wird das Grundmoränengebiet im 

nördlichen Teil der Stauchzone IV (Reuturn - Groot Agelo - Oud- 

Ootmarsum - Mander) durch einen Streifen aus Eozän und Paleozän 

(VI), Oligozän (V) und Miozän (IV) zweigeteilt und zwar 

in einen südwestlichen und einen nordöstlichen Teil. Wenn wir 

nun auf die Lage und die Verbreitung der Urnengrabfelder in diesem 

Gebiet achten und zwar von Nord nach Süd: "Mander" 

(Nr. 29), Erbhof "De Meijer" (Nr. 31), "Manderes (Nr. 30), 

Erbhof "Weimeger" (Nr. 35), das Vasser- und das Haarler- 

Grabfeld (Nr. 33 und 34), "De Valkenberg" (Nr. 5) und "De 

Neelkesberg" (Nr. 4), dann fällt auf, daß sie alle im Grund- 


77

moränengebiet und besonders daß die Grabfelder "Mander", 

"Manderes", das Vasser- und Haarler-Grabfeld und "De Valkenberg" 

hart an der Grenze zum Miozän-Gebiet (IV) liegen oder 

gelegen waren. Auch im Bereich des anstehenden Oligozäns und 

Eozäns ist kein einziges Urnengrabfeld anzutreffen. Dies trifft auch 

für die älteren Grabhügel zu. Wir erkennen also in diesem Gebiet 

zwei durch das Tertiär getrennte Reihen vorhistorischer Grabdenkmäler, 

die am Ende in der Gegend von Getelo (Deutschland) 

zusammenfließen. Ebenso kommen auch keine Urnengrabfelder 

und ältere Grabhügel auf dem Tertiär vor, das auf der westlichen 

Hälfte des südlichen Teiles der Stauchzone IV (ein Landstreifen 

vonab Enschede bis einschließlich einem großen Teil des Gebiets 

nördlich von Oldenzaal) sowie auf der Stauchzone III ansteht. 

Hieraus wäre zu schließen, daß der vorhistorische Mensch mit 

Absicht eine Besiedlung auf dem Tertiär vermieden hat. 

2.) Die unten folgende Tabelle läßt deutlich erkennen, daß die 

Zahl der bis jetzt gefundenen und festgestellten Urnengrabfelder 

gleichlaufend mit zunehmender Geländehöhe abnimmt. Fast die 

Hälfte davon liegt zwischen 10 und 20 m über dem Meeresspiegel. 

Vergleichen wir die bei der kurzen Beschreibung der Stauchzonen 

I, II, III und IV angeführten Höhen mit den Höhenlagen, in denen 

Urnengrabfelder anzutreffen sind, dann sehen wir, daß die 

bis jetzt systematisch untersuchten, die festgestellten und die in 

der älteren Literatur gemeldeten Begräbnisplätze niemals auf den 

höchsten Erhebungen dieser Stauchzone liegen oder dort angetroffen 

wurden, sondern sie liegen stets auf deren Abhängen, zumindestens 

in den tiefer gelegenen Gebieten. Dies stimmt wiederum 

überein mit den Höhenlagen der älteren Grabhügel, wenigstens 

soweit dies die Funde im Gebiet der Stauchzonen I, III und IV 

angeht. Hinsichtlich der Stauchzone II (siehe dort) müssen wir 

jedoch darauf hinweisen, daß auf der Spitze des Vriezenberges 

(40,2 m ü. NN) ein Grabhügel liegt und nach älteren Literaturangaben 

wohl auch auf der höchsten Erhebung des Herikerberges 

(48,3 m ü. NN) einige Grabhügel gelegen haben. 

78 


Höhenlagen der Urnengrabfelder nach den Höhenlinien der 

topographischen Karten, eingeteilt je 10m Höhendifferenz 

Höhe ü. NN (m) Anzahl 

60 - 50 m 2 

50 - 40 m 5 

40 - 30 m 8 

30 - 20 m 11 

20 - 10 m 18 

3.) Wenn wir die Urnengrabfelder hinsichtlich ihrer Lage in 

Beziehung zu Bachläufen untersuchen, dann finden wir, daß von 

den 44 bekannten Grabfelder 22 (d.s. 50%) am rechten Ufer der 

Bäche oder m.a.W. an ihrer Nordseite und 5 (rd. 11%) am linken 

Ufer, davon vier an der Süd- und eines an der Ostseite, angetroffen 

wurden. Die folgende Aufstellung gibt dazu noch die Lage 

der Grabfelder in Beziehung zu einem Teich oder Moortümpeln. 

zwei Wasserläufen usw. an: 

Am rechten Ufer eines Baches 

Am linken Ufer eines Baches 

Zwischen zwei Wasserläufen 

Bei einem Teich oder Morasttümpeln 

Bei Brunnen 

Nicht in der Nähe von Wasser 

Es gibt Bäche, an denen zwei oder drei Grabfelder liegen oder 

lagen: 

1. Am Mosbeek die Grabfelder Erbhof "De Meijer" (Nr. 31) 

und "De Haar" (Nr. 25). 


44 

22 

5 

4 

7 

1 

5 

44 

79

2. Am Oude Beek oder Hazelbekke, weiter abwärts Heinemans- 

beek genannt, die Grabfelder Erbhof "Wenneger" (Nr. 35) 

und "De Hilbertshaar" (Nr. 26). 

3. An einem Bächlein ohne Namen die Grabfelder "De Valkenberg" 

(Nr. 5) und "Reutumse es" (Nr.6). 

4. Am Lemselerbeek die Grabfelder "Lernseier School (Nr. 37) 

und "Hondeveld" (Nr. 38). 

5. Am Schabekke die Grabfelder "De Tij" (Nr. 15), "De Zandhorst" 

(Nr. 16) und Erbhof "Weemink" (oder "Vastert") 

(Nr.17). 

6. Am BIoemenbeek die Grabfelder Erbhof "Molthof" (Nr. 12) 

und Erbhof "De Aust" (Nr. 11). 

Zwischen zwei Wasserläufen liegen oder lagen: Das Vasser- 

Grabfeld (Nr. 33) zwischen einem unbenannten Bächlein und 

der Riet, das Grabfeld "Zoekerveld" (Nr. 42) zwischen dem Lemseler- 

und dem Saasvelderbeek, das Grabfeld Volte I (Nr. 40) 

zwischen dem Volter- und dem Roelinksbeek, das Grabfeld Volte 

II oder "Scholten Linde" (Nr. 41) zwischen der östlichen und 

nördlichen Abzweigung vom Roelinksbeek. Dieser Bach teilt sich 

nämlich gerade östlich vom Erbhof Scholten Linde in zwei Teile. 

Von den 44 Grabfelder liegen oder lagen 39 in der nächsten 

Nähe vom Wasser, was durchaus verständlich ist, weil Wasser 

die wichtigste Lebensgrundlage des Menschen darstellt. Von allen 

beschriebenen Grabfeldern liegen oder lagen 3J an Bachufern oder 

zwischen zwei Wasserläufen. Hieraus wäre zu folgern, daß die 

Menschen, die diese Urnengrabfelder angelegt haben, mit Vorliebe 

die Bachläufe aufsuchten beziehungsweise ihnen folgten, um sich 

an ihnen anzusiedeln. Zweifellos wurden in diesem Zusammenhang 

die vorhistorischen Menschen auch durch die fruchtbaren 

Böden entlang den Bächen angelockt. Die Lage der unter 1. u. 4. 

(unter Einbeziehung der Grabfelder "Zoekerveld" (Nr. 42) und 

"Saasvelder Molen" (Nr. 39), 5. und 6. genannten Grabfelder 

weisen wohl darauf hin, daß die damaligen Bewohner der höher 

gelegenen Gebiete auf den Stauwällen diese Gegenden verlassen 

haben und nach tiefer gelegenen Plätzen gezogen sind. Eine einge- 

80 


hende Untersuchung der Gefäße aus diesen Grabfeldern würde diese 

Behauptung erhärten können. 

Aus Obenstehendem ist ersichtlich, daß eine enge Beziehung 

zwischen der Lage der Urnengrabfelder zu den Bodenverhältnissen 

einerseits und der Höhenlage und dem Wasservorkommen andererseits 

bestanden hat. Eine gleichartige Beziehung hat auch MOD- 

DERMAN bei den Grabhügeln in der Gemeinde Epe (Gelderland) 

herausgefunden. 

Die Lage verschiedener Urnengrabfelder an noch heute bestehenden 

Sandwegen lassen unserer Meinung nach den Schluß zu, 

daß in der Twente sehr alte Zugstraßen oder Totenwege vorhanden 

sind. 

1. Der Weg an dem die Urnengrabfelder "De Tij" (Nr. 15), "De 

Zandhorst" (Nr. 16) und Erbhof "Weemink" (oder "Vastert") 

(Nr. 17) lagen. 

2. Der Weg mit den beiden Urnengrabfeldern "Hondeveld" (Nr. 

38) und "Zoekerveld" (Nr. 42). 

3. Der Weg mit den beiden Urnengrabfeldern "Pharao'sbösken" 

(Nr. 20) und "Het Lege Veld" (Nr. 24). Am gleichen Weg 

liegen noch zahlreiche Grabhügel aus älteren Perioden. 

4. Der Weg, an welchem das Vasser- und das Haarlergrabfeld 

(Nr. 33 und 34) liegen. In direkter Nähe von diesem Weg liegen 

ebenfalls wieder verhältnismässig zalhreiche Tumuli, welche, soweit 

bekannt, auch in älteren Perioden zu finden sind 124). 

Bijlage I 

HoogwelGebHeer 

Den Heere Mr B. W. A. Baron Sloet tot Olthuis 

President der Arr. Regtbank 

te 

Zwolle 

124) Op mijn verzoek heeft Dr Lennart Schleicher te Gronau (D.) 

zorggedragen voor de duitse vertaling van de conclusies. Hem betuig 

ik daarvoor mijn hartelijke dank. 


81

Joppe 22 oct. 1848 

HoogwelGeb : Heer! 

Ingevolge afspraak doe ik U toekomen eenige stukken welke 

misschien tot Uw doel konden dienstbaar zijn. 

N. 1 is een donderbeitel uit de Buurtschap Eefde onder (Jaspis) 

Gorsel. merkwaardig wegens de ongeschonden snede. die omstandigheid 

heeft mij wel eens doen twijfelen, of het wel werktuigen 

geweest zijn, waar men tot hakken gebruik van maakte, en of niet 

de hypothese van van Lier waarheid kon zijn: dat het legertekens 

zijn geweest. 

N. 2 fragment van eene Donderhamer van Serpentin. Het stuk 

is keurig geslepen. Hoewel het slechts een fragment is doch van 

het, met een gat doorboorde bovengedeelte, toont het eene andere 

vorm aan dan de gewoonlijke. Hetzelve is gevonden in de mark van 

Eschede, Gemeente GorseI. 

In elke mark van genoemde Gemeente zijn door mij grafheuvels 

ontdekt, uit 5 der 8 marken heb ik Donderbeitels of hamers en 

dat wel eene uit elke van die 5 marken. 

Die omstandigheid heeft bij mij ook eenige invloed gehad om 

de bovengenoemde hypothese van van Lier waarschijnlijkheid te 

geven. 

N: 3 Eene Donderhamer van zoo als het schijnt moderne vorm 

merkwaardig doordien het gat niet glad is maar inwendig groeven 

heeft die men voor eenen schroefdraad zoude kunnen aanzien. Dit 

stuk heb ik zelf niet gevonden doch te Eibergen van eenen daghuurder 

gekocht, van wien mij door den ontvanger aldaar gezegd 

was dat hij dezen hamer bij het plaggenmaaien op de Landeweer 

onder Eibergen had gevonden. 

Welligt interesseeren U ook N. 4 en 5. 

N 4. zijn twee duidelijk bewerkte vuurstenen pijlspitsen een derzelve 

is gebroken de andere is zeer gaaf en met veel zorgvuldigheid 

en moeite bewerkt, gevonden in de grafheuvelonder Enschede. 

N.5 ook in bovengenoemde grafheuvel gevonden. Het zijn schilfertjes 

vuursteen. In Drenthe onder Steenwijk en elders zouden de- 

82 


1- - 

zelve geenerlei belang in boezemen. Doch zoo men bedenkt, dat onder 

de geheeie Gemeente Gorsel noch nooit een vuursteen gevonden 

is, en dat die steensoort omstreeks Zutphen nergens dan in de 

Logchemer berg voorkomt, en dat de toegezondene in eene grafheuvel 

gevonden zijn, dan treft die ligplaats noodwendig en geeft 

vermoeden dat dezelve tot een of ander doel gediend hebben. Dat 

doel is welligt te gissen. De meeste toch zijn spits. Stelt men zich 

voor: dat het stompe einde in een gespleten houtje geklemd wordt 

dan kunnen dezelve zeer goed als pijlspitsen gediend hebben. En 

het is ook waarschijnlijk dat niet iedereen zich heeft kunnen bedienen 

van zoo kostbaar vervaardigde pijlpunten als die van N 4. 

Ik hoog eenigszins in Uw belang door de toezending van bijgaande 

stukken te hebben gehandeld met welker terugzending 

hoegenaamd geen haast is doch die ik niet mag aanbieden, daar 

onze Gorselsche oudheden in Gorsel moeten blijven, tot tijd en 

wijle zich ergens eene verzameling vormt, waar alle dergelijke zaken 

worden gedeponeerd. 

De Ooproliten heb ik nog niet onderzocht, indien ik daar iets in 

mogt ontdekken, zal ik zoo vrij zijn UHWG daarvan terstond mededeeling 

te doen. 

Met achting en Vriendschap heb ik de Eer te zijn 

UHWGeb dw Dienaar 

B.J. (handtekening onleesbaar) 

N. 6 later bijgevoegd Donderbeitel uit Eibergen. 

Aan de Directie der Overijsselsche Vereeniging tot ontwikkeling 

van Provinciale Welvaert te Zwolle 

Ommen den 9 January 1846. 

Op ontvangst van UWEGs geëerde letteren, van den 5 dezer, 

heb ik den Heer Schutte gesproken en heb het genoegen de bij 

ZijnED. voorhandene twee donder-beitels, die ZijnED welwillend 

aan de Directie in eigendom afstaat, hier nevens te voegen. 

Daar echter de Heer Schutte geen onbepaald Eigenaer van ge- 


83

melde beitels is, maar een paar handwerkslieden, die dezelve gevonden 

hebben, daarop ook nog aanspraek kunnen maken, zoo laat 

ZijnED het der Directie over, om daarvoor aan gezegden, in geene 

ruime omstandigheden verkeerende, handwerkslieden, zoodanigen 

prijs toeteleggen, als Dezelve billijk zal oordeelen: 

De Heer Schutte heeft, voor een paar jaren, mede in bewaring 

gehad een, door eenen armen visscher alhier, in de Rivier de 

Vecht, gevonden versteend gebeente, ter zwaarte van circa 20 oude 

ponden, het welk men hield eene heup-kom te zijn en afkomstig 

van een byzonder groot dier. 

Dit gebeente is intussehen in andere handen overgegaan en zal 

zich waarschijnlijk nog bevinden in het bezit van den Heer Van 

Rees, Apotheker te Franeker. 

Mogt UWEG zulks verkiezen, dan wil ik mij gaarne met dien 

Heer (een vriend van mij) in correspondentie stellen, om te trachten 

in het bezit van gezegd fossiel gebeente te geraken, terwijl ik 

overigens der Directie, bij voorkomende gelegenheden, mijne dienst 

aanbiedende, de eer heb met ware hoogachting te zijn 

HoogWelGeboren Heere! 

Den Heere Mr B. W. A. E. Sloet tot Oldhuis 

Zwolle 

UwEGs DW Dienaar 

A de Vries 

Elburg den 20. Juny 1846. 

Hoog WelGeboren Heer! 

Om aan mijne belofte te voldoen zende UHWG hiernevens 

eenige exemplaren van voorwerpen op de Veluwe gevonden waarvan 

ik soortgelijke nog niet in de verzameling ontdekte benevens 

eenige Keien welke wegens den vorm opmerkelijk zijn ook twee afgietsels 

naar twéé op de Veluw in de Wuust onder Epe gevondene 

armringen en haarspeld met eene Nota van den Heer Dr Janssen 

te Leiden omtrent dezelve. 

Ook een weinig rood zand zoo als men onder Leuvenum aan den 

84 


Dioden weg bij den putterdeisweg eene geheele ader door de heide 

aldaar aantreft heb ik hier bijgevoegd. 

Zee egels bezit ik niet zoo UwE er een exemplaar over hebt houde 

ik mij voor dezelve aanbevolen als mede voor hoorne en tanden 

en met de opgave der plaatsen waar dezelve opgedolven zijn. 

Mij in UE vriendschap aanbevelende en vele hartelijke groete 

van den Eerwaardigen Vader Kaaps hierbij voegende verblijve 

met de meeste hoogachting 

UHWGDVDienaar 

GHaasloop Werner. 

Een deel van een brief ongetwijfeld gezonden aan Mr B. W. A. F. 

Baron Sloet tot Oldhuis 

te Zwolle 

De steenen te Holten. 

De niet holle van brons te Vierhouten op de Veluwe. 

De holle met het oogje te Elzen. Zie Alm. 1847 of 48. Deze behoort 

mij niet toe. 


85

VERKLARINGEN BIJ DE KAART 

GROEP I HOLOCEEN 

I 9 Beekafzetting 

I 4v Hoogveen 

I 6v Moerasveen 

GROEP II PLISTOCEEN 

II 8 Postglaciale dalopvulling of laagterras 

II 4 Fluvioglaciale mantel 

II 3 Grondmorene 

II 2 Gestuwd praeglaciaal met een bestrooiing van 

GROEP IV Mioceen 

GROEP V Oligoceen 

noordelijke erratica 

GROEP VI Eoceen en Palaeoceen 


GEOLOGISCHE KAART VAN 

TWENTE EN 

NAASTE OMGEVING

De ligging en verspreiding van de urnengrafvelden in Twente

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?