Het regionalisme in Twente - Historisch Centrum Overijssel

komst verloren zou gaan. Zijn zorg gold het landschap: 'de thans nog te genieten
panorama's, ze zullen weldra door nieuwerwetsch plantsoen, of door aanbouw
van weverswoningen, die thans als paddestoelen uit den grond oprijzen,
vervangen worden'. Maar ook: 'de manier van leven, de wijze van handelen, in
een woord de zeden en gewoonten der vaderen op 't platteland van Twenthe'
zouden veranderen." Die toon van bezorgdheid om wat dreigde te verdwijnen
zou later meer pennen in beweging zetten.
Incidenteel verschenen er ook nog wel stukjes in het 'plat', onder meer van de
uit Vriezenveen geboortige H. Smelt (1798-1873) en lexicografische aantekeningen
werden wel gemaakt door dominee A. Ballot (1836-1871)te Hengelo. De
eerste platschriever die regelmatig in het Twents schreef en die dan ook in
kwantitatieve zin van belang is, was J. W. Heinink (1853-19°6), schoolhoofd te
Fleringen. Heinink - steun en toeverlaat van zijn omgeving - verzorgde in de
Twentsche Courant het buitenlandoverzicht en was onder meer redacteur van de
Twentsche Almanak. Dat boekje kwam voor het eerst uit met het jaartal 1879 op
de voorkaft. Het verschijnt tot op de dag van vandaag en sluit aan bij de zeventiende-eeuwse
plaatselijke en regionale almanakken die primair een kalender
boden en andere nuttige informatie alsmede wat mengelwerk. Tot die laatste
categorie behoorde ook (vanaf de tweede jaargang) een vertelling in de volkstaal,
het 'plat'. Deze Twentsche Almanak greep lang zo hoog niet als de Overijsselsche
en was daardoor volkser. Hij droeg duidelijk een rooms-katholieke signatuur
en beperkte zich tot eenderde deel van het grondgebied van de
provincie." De streektaalverhalen die Heinink - een goed stylist - ervoor
schreef zijn te karakteriseren als aardige, pretentieloze vertelsels. Drankgebruik
en stroperij spelen er een belangrijke rol in.
2b Vanaf 1900: Georganiseerde aanpak
Door de industrialisatie en de daarmee gepaard gaande urbanisatie begon
Twente, zo rond het derde kwart van de negentiende eeuw, zijn voorindustriële
karakter te verliezen, althans rond de stedelijke centra. Het in veler ogen schilderachtige
platteland met zijn oude tradities en karaktervolle bebouwing moest
steeds meer plaats inruimen voor de opschuivende stadsranden." Identieke
woningen in lange rijen, zonder veel fantasie ontworpen, namen meer en meer
de plaats in van de voortbrengselen van een in eeuwen gegroeide volksbouwkunst.
Met weinig compassie werden de fraaiste specimen daarvan tegen de
grond gewerkt. Daar was niet iedereen gelukkig mee. Er waren er die de ontwikkelingen,
waaraan - oh zeker - ook goede kanten zaten, bezorgd gadesloegen.
En die verontrust waren om zoveel 'gladstriekerieje'.
De in 1847 in Vorden geboren J.H. Gallée (1847-19°8), hoogleraar in de Germanistiek
en het Sanskriet in Utrecht, wilde een dam opwerpen tegen de confectionalisering
van Oost-Nederland. Hij stichtte in 1901 te Deventer de Vereeniging
tot onderzoek van Taal en Volksleven in Oost-Nederland. Het doel van
deze vereniging was het opsporen en verzamelen van alles wat op het gebied
van taal en volksleven in de oostelijke provinciën van belang was. Orgaan van
de nieuwe vereniging werd de Driemaandelijksche Bladen. In 1907 kwam van
12 Frank Löwik