De praehistorische vondsten van Hardenberg 1937

DE PRAEHISTORISCHE VONDSTEN TE
HARDENBERG 1937.
DOOR
Mr. G. J. TER KUILE sen.
Begin Augustus 1937 werd mij van wege de Nederlandsche
Heide Mij. bericht gezonden, dat door arbeiders, in werkverschaffing
aangesteld door het gemeentebestuur van Stad-
Hardenberg in een roqqeland-esch, de Baalder Esch onder de
gemeente Ambt-Hardenberq, eenige oude stukken vaatwerk
gevonden waren, met verzoek om advies hoe in dezen te
handelen.
Niet lieht zal ik de blijde sensatie vergeten, toen mij voor
het eerst enkele dier stukken aardewerk in de kamer van
den Burgemeester van Stad-Hardenberq door dezen getoond
werden. Wel waren deze vijf potten min of meer geschonden
en sommigen lagen wel in scherven, maar allen bleken van dat
zeldzame en soms zoo fraaie aardewerk-type te zijn, dat alleen
eigen is aan onze Hunnebed-cultuur. In mijn jarenlange omzwervingen
op dit gebied was ik tot dusverre nog slechts één
of twee keer één enkele scherf van dit maaksel in onze provincie
tegengekomen...... (één scherf gevonden onder Gemmelke.
gem. Weerselo en één gevonden onder Elzen gem.
Markelo, terwijl naar mijn ervaring de beweringen van het
bestaan hebben van een hunne-bed onder Hooge Hexel, gem.
Wierden, zeer zeker geheelonjuist zijn) en daar stonden nu
in het vrij donkere burgemeester-kamertje vier, vijf pracht
bekers stralend voor mij.

8
De Burgemeester was zoo vriendelijk om namens het gemeentebestuur
van Stad-Hardenberq deze "urnen" en ook de
nog te vinden bekers ten geschenke aan te bieden aan de
Vereeniging tot beoefening van Overijsselsch Regt en Geschiedenis,
ter plaatsing in haar museum aan de Melkmarkt
te Zwolle en even gracieus is natuurlijk dit prachtgeschenk
aanvaard. Dadelijk verklaarde de directie van het Museum
van Oudheden te Leiden zich bereid om alle vondsten in ontvangst
te nemen, teneinde de kommen, bekers, fleschjes weer
in elkaar te zetten.
Terloops moge hier zijn opgemerkt, dat de Burgemeester
van Stad-Hardenberg, noch zijn ambtgenoot van Ambt-
Hardenberg, overeenkomstig de voor hen geldende instructie's
hadden gehandeld: Immers bij circulaire van den Minister
van Binnenlandsehe Zaken d.d. 2 Mei 1887, later meermalen
hernieuwd o.a. door den Minister van O., K. en W.,
op 19 Maart 1924 is uitgegaan een verzoek tot alle Commissarissen
der Koningin om aan alle Burgemeesters kennis te
geven, dat bij het aan 't lieht komen van voorhistorische voorwerpen,
zij hiervan onmiddellijk kennis dienen te geven aan
den directeur van het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden!
Waar dit hier niet geschied is, en waar naar mijn ervaring
dit in Oostel, Ov. vrijwel nooit betracht wordt, meen ik dat
het zijn nut kan hebben hier er nog eens op te wijzen.
We gaan nu eindelijk over tot het vinden en de vindplaats:
De Baalder Esch, gelegen in de oude Baalder Marke, ongeveer
een kwartier gaans ten Oosten van het stedeke Hardenberg
in een langzame glooiing zich pl.m. 2 Meter verheffend
boven de omliggende gronden, vertoonde tijdens de afgraving
na een eeuwenlange bebouwing een geweldige humuslaag,
teellaag, van ruim 1 Meter dik. Tot op onze dagen hadden
oude beddingen van de Vecht daar in grillige bochten en over
wijde breedten hun water langs gestuwd, de omgeving uitgehold,
het esch-terrein afgerond en er een breede veilige
waterbescherming omheen gelegd. Na 1901 is de Vecht ook

9
op die plaats geheel verlegd. genormaliseerd. en nu werd die
hooge esch in maanden-lanqen arbeid verticaals-qewtjze afgegraven
en werd het diepliggende witte, onvruchtbare zand.
welzand. in kipkarretjes weggereden tot opvulling van verlaten
Vechtarmen. En juist in die diepe. witte zandlagen. dus
pl.m. 1.85 M. onder het maaiveld. maar op zêér ongelijke
diepte telkens. werden deze vondsten toevalligerwijze blootgelegd
(zie kaartje van het terrein).
Een groot geluk was het. dat het bijeenzamelen der vondsten
niet gestoord. niet verstoord. werd door nieuwsgierigen.
En even groot geluk was het. dat in den heer K. Jongsma.
gepensioneerd onderwijzer te Stad-Hardenberq, een warm
belangstellend medewerker gevonden werd. wien geen moeite
te veel was en die geheel geporteerd bleek voor 't beginsel
dat al het gevondene in 't Overijsselsch museum te Zwolle
behoorde bewaard te blijven.
Zoo heeft deze onvermoeide speurder eIken dag ter plaatse
toezicht uitgeoefend. heeft gezorgd. dat zoo weinig mogelijk
zoek raakte of stuk ging. heeft namens de Vereeniging de
werkers een behoorlijke belooning telkens uitgereikt en heeft
de moeizame expediëering bezorgd. die tenslotte ons museum
zoozeer ten goede is gekomen.
Thans. nu het terrein afgegraven is. zijn er aldus ongeveer
een 35~talkommen. bekers. schaaltjes. potjes. bekertjes en
zelfs twee fleschjes van aardewerk, z.g.n... kraag of tranenfleschjes",
aan het lieht gebracht. versierde en onversierde,
met kleine oortjes (z.g.n. tunneloortjes ) en zonder. met voetjes
en zonder. alles zuiver typisch hunnebedvaatwerk. Vorm en
techniek bewijzen onomstootelijk. dat dit maaksel is van de
hunnebed-menschen, Ook de talrijke vuursteenen voorwerpen.
kleinere en grootere. bewijzen dit. Er zijn namelijk tusschen
al dat pottewerk omstreeks honderd vuursteenen gevonden.
waarvan er vijftig waarschijnlijk onbewerkt zijn. een 15~tal
is wellicht door menschenhand hier en daar ietwat bewerkt
en een 30~tal is zéér zeker bewerkt. gerétoucheerd. gepolijst

10
soms, om te dienen als mesjes, krabbers, spitsen, zaagjes; en
onder deze laatsten bevindt zich een zestal fraai geslepen
scherpe bijlen.
De vraag was van meet af, of we hier te doen hadden met
de resten Vaneen werkelijk hunnebed. Maar geen enkele
groote kei ..Iindlinq", is hier ontdekt, gelijk die toch van elk
hunnebed het essentieele deel mee uitmaken. Ook geen enkele
kleine veldkei werd gespeurd, zooals die veelal in den keienvloer
voorkomen van het hunnebed, waarop gewoonlijk het
lijk, de lijken, met hun aardewerkbijgaven geconstateerd
worden. Niets van dat al. Dit, gevoegd bij het feit, dat de
vondsten over een groote uitgestrektheid n.m.l. van wel meer
dan 20 Meter uiteen werden aangetroffen en dan nog op een
zeer ongelijk niveau, heeft de Leidsehe deskundigen wel-het
vermoeden doen opvatten, dat we hier zeker niet met de
restanten van een verwoest hunnebed te doen hebben, maar
zeer waarschijnlijk met een vlak-graf uit die cultuur-periode,
zooals o.a. geconstateerd is bij de opgravingen aan het
Uddelermeer op de Veluwe.
Opvallend was ook, dat in de verticaal afgesneden wanden
telkens -kleine scherfjes voorkwamen van vééllatere Germaan-
.sehe brandurnen en ook vele stukjes houtskool, ja zelfs hier
en daar fragmenten van middeleeuwsche kannetjes, dit na~
tuurlijk in geenerlei onmiddellijk verband staande met de
hoofdzaak, waar 't hier om ging, maar toch weer de oude
ervaring bevestigend, dat waar eens menschengeslachten lang
gewoond, gewerkt, geleden hebben, dat daarheen telkens het
nakroost terugkeert. .
Nu een oriëntatie van. de herkomst, de cultuur, onzer stukken:
Tot dusver had Overijssel slechts één hunnebed-beker
opgeleverd, namelijk die prachtige gave pot, die ik toevalligerwijze
in Steenwijk opgediept heb bij een uitdrager, een 25 j.aar
geleden, ook versierd met witte putjes, welke kleurversiering
ook hier opéén beker werd aangetroffen, pot, die nu opqesteld
is in de Oudheidkamer te Enschedë {afgebeeld op pag.

11
154 van Schuilïnq's "Overijssel"). In 1789 schreef Prins de
Radzivil, dat er in Overijssel slechts "un seul Hunnebed" lag
en wel ..nommément pres de Zwol", waarmee hij allicht bedoeld
heeft dat van Eeze, bij Steenwijk(zie Dr. v. Giffen "De
Hunebedden in Nederland" [1925]). In 1877 heeft dr. Pleijte,
de auteur van't standaardwerk "Nederlands Praehist, Oudheden"
(1885) hier overal rondgezworven, maar hij getuigt
dat ..noch van Gramsbergen, noch van Hardenberg iets tot
ons is gekomen; vermoedelijk zullen de talrijke hooge zandgronden
wel de begraafplaatsen der oudste bewoners verbergen"
blijkbaar heeft deze ervaren speurder dus wel
..lucht" hier gehad, al was zijn jachtbuit nihil. In 1931
schreef dr. Holwerda in "Overijssel" van Schuiling. de man
die juist op het gebied van het hunnebed-onderzoek zulk baanbrekend
werk gepresteerd heeft, hoe alléén te Eeze "nog
juist binnen de Overijsselsche grenspalen" een hunnebed ge~
vonden is, een kolossale steenen grafkamer en hij vermeldt
dan als eenig restant meqalitïsch-vaatwerk dieSteenwijker
pot, zooëven genoemd. "Het overig deel van meer W estelijk
Overijssel is (zegt dr. H., doelend op deze vroege kultuur)
uit een oudheidkundig oogpunt een zeer arm land." In
een artikel van Dr. H. van 1935 voorkomend in deel I der
..Geschiedenis van Nederland", "De Voortijd", schrijft deze
ten opzichte van de tijdsbepaling zeer voorzichtig: "Het kan
zeer wel juist zijn den aanvang onzer hunnebed-beschaving
omstreeks 2000 jaar voor Chr. te stellen". Duitsche geleerden
stellen al deze verschijnselen véél en véél vroeger.
Vergeten we niet, dat we hier te doen hebben met de ge~
slachten die hun dooden niet verbrandden, maar de lijken
bijzetten in steenenkamers, kelders, omgeven door allerlei
aardewerk, waarin spijs en drank ter begeleiding meegegeven
op de doodenreis. En zoo spreekt "t, dat in dit aardewerk,
nooit lijkbrandoverblijfselen zijn aangetroffen, gelijk dr. Van
Giffen, ook een speciaal deskundige in deze materie, getuigt.
Het is wel bijzonder aantrekkelijk materiaal, nu voor 't

12
eerst in dienomvang in ons gewest gevonden, en groot is de
litteratuur hierover: Professor dr. [acob-Friesen omschrijft
met blijkbare voorliefde dit primitieve goedje in zijn .Nieder-
Sachsens Urgeschichte" (1934) aldus: "Deze potterie, die
Meqalith-oder Tiefstichkeramik" , is een uitvinding uit den
middelsten steentijd (12000-4000 j. v. Chr. ten opzichte van
Noord-Duitschland] en geraakte in den jongeren steentijd.
(volgens hem voor Noord-Duitschland -I- 40QO-2000 j. v.
Chr.) tot een geheel buitengewone hoogte. En Prof. Dr. Byvanck
schrijft in 't Oudheidk. Jaarboek van April 1936 in voce
..Voorhlstor. en Rom. Oudheden" bij ..de Neolitische Tijd".
"De cultuur der hunnebedden is gekarakteriseerd door aardewerk
met een scherp profiel en versierd met ingestoken ornamenten.
Men mag aannemen dat het langschedelige ras
Drenthe heeft bereikt kort vóór of omstr. 2000voor Chr." Hoe
dit zij, al dit vaatwerk is zonder hulp van een draaischijf uit
vrije hand, vrouwenhand, gemodelleerd; zij maakte de verdikkingen
uit leem er bovenop, zij rolde en bewerkte ze, streek
ze van buiten en binnen glad, droogde ze ..lederhart" in de
lucht en brandde ze tenslotte ..steinhart" bij een open vuur.
De versieringen zijn met houten staafjes of kammen in de leem
gegraveerd ( ..auffallend hübsch gearbeitet" roemt Dr. Reinhardt
ze). Harmonisch zijn de potten opgebouwd, meest
hoekig en scherp van profiel, dikwijls met kleine oortjes, ooqjes,
die alléén te gebruiken zijn geweest om er een snoer of
touw door te halen". En deze professor beschrijft verder de
begeleidende vuursteenen ingrediënten als vernuftig bewerkt,
kunstig gerétoucheerd door een menschenras, nog enkel bestaande
uit jagers, visschers, ..sammler" (= menschen levend
van den hakop den tak)"; de menschen uit "De tijd der vrije
beweging", zooals Dr. Fischer in Het Leven van onze Vdor~
ouders (1938) hen noemt.
De Noorsehe archaeoloog Montelius in zijn ..Kulturqeschichte
Schwedens" (1906) 'plaatst deze menschen van den
jongeren Steentijd voor het Noorden tusschen 5000 en 2000

13
j. v. Chr., en leidt uit hun aardewerk en werktuigen af hun
betrekkelijk hoogere levensontwikkeling, menschen, die hier
en daar den akkerbouwen de huisdieren gekend hebben, al
waren de woonsteden dezer stammen niet meer dan primitieve
hutten boven aardkommen en al waren het zéér waarschijnlijk
daar gindsch nog ..Menschenfresser" Vermelden we nog, dat
de schrijver Hoernes in zijn ..Urgeschichte" (1898 )de oorspronkelijke
herkomst dezer aardewerkproducten naar hun
techniek verwijst als stammend uit het voorhistorisch Klein-
Azië. Allermerkwaardigst is bij ons Hardenberger vaatwerk,
hoe een pot versierd is met parallelloopende inkepingen, lijnfiguren,
opgevuld met witte verf, 't geen een fraaie versiering
vormt, gelijk die op tal van hunnebed-vaatwerk-stukken elders
in Duitschland en ons land opgegraven, ook voorkomt. Verscheiden
schrijvers behandelen deze versiering; sommigen
spreken van ..eine weisse Auffüllung van gebrannten Kalk"
(o.a. dr. L. Reinhardt in "Der Mensch zur Eiszeit (1924)
anderen van "eine weisse Farbmasse" (K. Koenen "Gefässleunde
der uotrôm, Zeit in den Rheinlenden" (1895) anderen
van "een witte specie, kaolin" (dr. van Giffen), terwijl dr. Holwerda
bij de beschrijving van het vrijwel geheel gelijksoortige
aardewerk, door hem gevonden in de twee hunnebedden van
Drouwen meermalen vermeldt, hoe de ingedrukte ornamenten
"geheel met witte vulling" versierd waren. Zie zijn ..Opgraving
van Twee hunnebedden te Drouwen" in de Oudh. Mededeelingen
vanhet Leidsch Museum van 1913. En eveneens de
schrijver Sophus Müller in zijn ..Urgeschichte Europas"
( 1905) sprekend over deze kleur-versiering ..mit einer weiss en
masse Gips oder Kalk", is van oordeel dat deze ornamentatie
"aus jenen fernen Gegenden von Klein Asiën von Volk zu
Volk bis nach unsrem Norden sich -verbreitet hat". Ook dr.
Holwerda leidt uit zijn ervaringen af, hoe deze versieringstechniek
onzer Nederlandsche hun neb ed-potten verspreid is
over vrijwel geheel Europa, met name oorspronkelijk over
Griekenland en Italië.

Me dunkt genoeg, om aangetoond te hebben, hoe buitengewoon
belangrijk voor de voorhistorie van Overijssel deze '\
allervroegste pottebakkersproducten zijn. Daar komt nog bij,
dat (ook al was hier van een wetenschappelijke ontgraving
geen sprake, omdat die natuurlijk steeds horizontaal haar
waarnemingen doet, terwijl hier helaas verticaal afgegraven
werd) door de dagelijksche ongestoorde contrôle hier een
vrij volledige, gesloten vondst, een "Gesammtfund" bewaard
is gebleven. En des te meer mag dit op prijs gesteld worden
daar, gelijk mij nu is gebleken, twee Jaar tevoren op een aangrenzende
hooge esch ook onder Baalder, doch ietwat meer
oostelijk gelegen, door tewerkgestelden verscheidene urnen en
potten opgegraven zijn, die omdat de arbeiders geen geregel~
de belooninq daarvoor ontvingen, achteloos weggegooid en
stukgesmeten zijn. Slechts één enkele fraaie kogelpot, hoog
9 e.M. en grootste horizontale diameter 10.5 e.M., Saksisch
of wellicht bijna Merovingisch, is daaruit bewaard gebleven
(zie de laatste afbeelding), versierd met ingedrukte sternpelmotieven,
en nu in het bezit van Dr. J. W. Brinkman te
Amsterdam.
Hartelijk dank zij tenslotte hier gebracht aan de groote
medewerking van Dr. Holwerda. en zijn helpers, - in het
bijzonder aan diens assistent Dr. F. C. Bursch, die zoo bijzonder
vriendelijk was dit artikel nu, na de restauratie der
stukken in het Leidsch Museum, met een volgende lijst er van
te completeeren:
LIJST· VAN DE HUNNEBEDDENCERAMIEK VAN
HARDENBERG.
Het vaatwerk is te verdeelen in twee grootere cateqorieën:
versierd en onversierd, en verder naar den vorm. Het wordt
evenwel verder doorloopend genummerd op de afzonderlijke
beschrijving voor uw Museum. Maten zijn niet vermeld, aangezien
de opnamen allen op ongeveer !-4 der ware grootte zijn.

I
l
/
15
Ter vergelijking worden geciteerd de platen XIVe.v., behaarende
bij Dr. J. H. Holwerda, Die Niederlande in der
Vorgeschichte Europa's, supplement bij Band XXIII van het
Internationales Archiv für Ethnographie, Leiden 1915.
a. Kommen.
J. Versierde ceramiek ..
1. Groote kom met 4 kleine vertikale oortjes van zwart
glanzend aardewerk. Versierd met hortzontale lijnen,
meest aangebracht met zgn. "Wickelschnur" (een met
koord omwonden tak of touw, waardoor kleine vertikale
indrukken ontstaan). Het onderste gedeelte, vanaf de
oortjes, laat tusschen korte dergelijke horizontale lijntjes
gladde metopen vrij.
VgI. Niederlande Tafel XV: 16.
2. Kom met voet, versierd met zigzaglijnen, eenvoudiq ingekerfd,
aan den rand nu en dan onderbroken met horizontale
versiering als 1. De buik vertoont hier en daar
vertikale lijnen, de voet kleine verticale streepjes ..
V gi. Niederlande Tafel XIV: m.
3. Kom met, in tegenstelling met de vorigen, gebogen profiel,
en voorzien van voetjes. Vinqernaqelverstennq langs
den rand en, vlak daaronder, in vierhoekige gJ;oepen, die
afwisselend in de bovenste en de onderste rij den wand
vrijlaten.
Voor devoetjes vg!. Niederlande Taf. XV: 23.
4. Kom als 3 met voet, waarvan de rand ontbreekt. Versierd
met indrukken van een stokje, boven in doorloopende
hor. lijnen, daaronder in metopen, afgewisseld door
boven hor., daaronder vertikale rijen derg. indrukken. De
vulling, wit van kleur, is ten dee le in de ornamenten bewaard.
V g1. Niederlande Taf. XIV: h.

16
b. Kraagfleschjes.
5. Dubbelkonischkraagfleschje met scherp geprofileerde'
kraag aan den langen hals ... Wickelschnur't-versterinq
op het bovendeel (schouder).
V g1. Niederlande Taf. XVIII: 60.
6. Onversierd kraagfleschje van plompe, weinig gepronon~
ceerde vormen.
V g1. Niederlande Taf. XVII: 59.
c. Bekers.
7. Beker met hals en voet, die zich echter slechts flauw é!r";
scheiden van de gebogen buik. De rechtopstaande hals
versierd met hor. lijnen, waartusschen twee zigzaglijnen,
-de schouder met verticale kleinere en langere lijnen. Ook
de voet is versierd. Alle versieringen zijn uitgevoerd met
een spits, priemvormig instrument.
Vg1. Niederlande Taf. XV: 28.
d. Trechterbekers. (Bekers met een langen, trechtervormiqen
hals).' . ,
8. Hooge beker met vlakken, door inkervingen versierden
rand, langen hals en gebogen, door stippellijnen (techniek
als 7) in verticale richting versierde buik.
9. Beker met gebogen lijnversiering op den hals, verder ver-
sierd als8.
10. Beker met buikversiering als 8-9.
Il. Beker als 10. .
12. Plompe, bijna dubbelkonische beker met flauwe versie-
ring als voren.
Voor de nummers 8-12 vg1. Niederlande Tafel XV:
29-33.
II. Onversierde ceramiek.
a. Kommen.
13-15. Kommen met rechte wand. Vg1. Niederlande TM.
XVII : 59a en 60a.
I
\
\
-,

17
16-20. Kommen met gebogen wand. Vgl. Niederlande Taf.
XVII: 65.
21-23. Kleinere kommetjes, gelijkend op bronstijdvaatwerk
als Oudheidkundige Mededeeling N.R.. XV,ÏL 1936,
afb. 38 : 1 en afb. 46 : 2.
V gl. ook Niederlande Taf. XVII: 64.
b. Bekers: '
24. Onversierde Trechterbekers van een vorm als 8~12,
doch meer verflauwd. V 91. Niederlande Taf. XV: 32
en 33.
25-26. Onversierde. bijna dubbelkonische bekers, af te leiden
van versierde exemplaren als 7, doch ookin vorm meer
verflauwd.
Vgl. Niederlande Tafel XVJI : 62.
27. Dubbelkonische, als een gedegenereerde trechterbeker op
te vatten beker met twee oortjes, in vorm bijna velkomen
gelijkend op sommige voorbeelden van zgn. "Proto~Sak~
sische" ceramiek als bijv. Oudheidk. Mededeelingen
XVIII, 1937, afb. 26: 17 en afb. 28: 7a.
2