een antropologisch onderzoek naar de kortstondige inzet van ... - Nrc

Hoofdstuk 2
Geschiedenis van de Nederlandse
medische inzet in ontwikkelingslanden
De manier waarop en de mate waarin Nederlandse gezondheidswerkers zich in ontwikkelingslanden
hebben ingezet en ook het motief om dit te doen, is altijd afhankelijk geweest, niet alleen van
de omstandigheden in ontwikkelingslanden, maar ook van het Nederlands ontwikkelingsbeleid en
de tijdsgeest (Hoebink en van der Velden, 2001, p. 75). Dit hoofdstuk geeft een overzicht van de Nederlandse
medische inzet in ontwikkelingslanden: hoe het begon, welke veranderingen er hebben
plaatsgevonden en welke ontwikkelingen daar aan ten grondslag liggen.
2.1 Nederlands overheidsbeleid
De eerste westerse gezondheidswerkers die in de tropen gingen werken, bedreven tropische geneeskunde
ter ondersteuning en versterking van het koloniale systeem. Nederland was hier geen uitzondering
in. De meeste Nederlandse gezondheidswerkers werkten in voormalig Nederlands Indië. Uitzendingen
duurden minstens vier jaar, maar veel gezondheidswerkers bleven wel tien tot twintig jaar
(Van Bergen, 2007, p. 11). De medische zorg richtte zich in die tijd geheel op het bestrijden en voorkomen
van ziekten. Het bestrijden van onderliggende oorzaken van die ziekten – zoals armoede en
overbevolking – werd niet tot het domein van de arts gerekend.
In 1960 ging de archipel ‘dicht’ voor Nederland. De zoektocht naar een nieuwe invulling van
het vak leidde tot uitzending naar alle werelddelen, waaronder Afrika (Van Bergen, 2007, p. 12). Artsen
(tropenartsen) werden uitgezonden in dienst van de overheid (DGIS) en via particuliere missieen
zendingsorganisaties als Medicus Mundi en Memisa. Mensen die via dit soort organisaties werden
uitgezonden werden vaak gesubsidieerd door Personele Samenwerking met Ontwikkelingslanden
(PSO). Er ontstond vrij veel belangstelling voor medische ontwikkelingshulp, met name onder
medische studenten (Van Bergen, 2007, p. 123). Het oogmerk van de uitzendingen was om de zojuist
onafhankelijk geworden landen in vooral zuidelijk Afrika compensatie te bieden voor het vertrek
van de westerse artsen uit de koloniale periode. De uitzendingen waren dan ook bedoeld als tijdelijk.
Lokale gezondheidswerkers zouden het werk na een aantal jaar overnemen (IGO, 1991, p. 39–43).
De tijdelijke aard van de uitzendingen bleek relatief. Dertig jaar later, onder toenmalig minister
van Ontwikkelingssamenwerking Pronk, werkten er nog steeds Nederlandse tropenartsen in ontwikkelingslanden,
uitgezonden via zowel particuliere organisaties als de overheid . Wel is eind jaren
zeventig de aanpak enorm veranderd. Er kwam namelijk kritiek op de manier waarop gezondheidswerkers
werden ingezet, zowel vanuit wetenschappelijke hoek als vanuit de ontwikkelingssector zelf.
Men zag in dat ziekte en dood net zo sterk beïnvloed werden door sociaal-economische omstandigheden
als door afwezige of gebrekkige gezondheidszorg.
In 1979 werd op de International Conference on Primary Health Care het Alma-Ata-verdrag (WHO,
1978) onderschreven door alle lidstaten van de Wereldgezondheidsorganisatie. Met het verdrag werd
aandacht en actie gevraagd met betrekking tot het promoten, verbeteren en beschermen van gezond-
7