een antropologisch onderzoek naar de kortstondige inzet van ... - Nrc

• De oorzaak van ziekte ligt vaak in de leef- en werkomstandigheden. Dit hangt samen met de socioeconomische
status, maar ook met sekse, positie in de samenleving en de leefstijl.
• De wijze waarop de ziekte kenbaar wordt gemaakt door de patiënt is cultureel bepaald. In sommige
culturen wordt verwacht dat men laat zien dat er sprake is van pijn, terwijl in andere culturen precies
het tegenovergestelde wordt verwacht.
• De manier waarop ziekte wordt gedefinieerd en verklaard is cultureel bepaald. Dit hangt samen
met de heersende opvatting over straf, angst, voorvaderen, hekserij, geloof in god(en) en in de
biomedische wetenschap.
• De manier waarop ziekte wordt ervaren is cultureel bepaald. Per cultuur heersen andere ideeën over
hoe ernstig of onschuldig een bepaalde ziekte is. Deze ideeën beïnvloeden de ervaring.
Antropologen maken analytisch onderscheid tussen disease, illness en health. Disease is de ziekte gedefinieerd
door een medische arts. Met illness wordt de ervaring van de ziekte van de patient bedoeld,
en sickness gaat over de plaats die de ziekte inneemt in de sociale omgeving van de zieke. De medische
wetenschap veronderstelt dat disease en illness samenvallen, waardoor de beleving van de patiënt
verdwijnt in het oordeel van de deskundige, en de illness wordt weggecijferd (Devisch, 1993 in Van
Wolputte, 1997, p. 10). Nederlandse artsen die zonder voorbereidingsstudie voor het eerst naar ontwikkelingslanden
gaan om medische hulp te verlenen, hebben geen weet van de verwachtingen en
ideeën van de patiënten met betrekking tot hun klachten. Omdat er geen aandacht is voor de illness
komt men hier ook niet achter.
Ziekte en gezondheid in Afrika
Gezondheid wordt in Afrika niet gedefinieerd als de afwezigheid van ziekte, en zelfs niet als het welzijn
van het hele lichaam. Gezondheid wordt niet beschouwd als een individuele maar een relationele
eigenschap. Ziekte en gezondheid zijn kenmerken van de staat van sociale relaties waarin iemand is
ingebed. Ze verwijzen naar de verbondenheid van een persoon met zijn of haar leefomgeving. Ziekte
wordt gezien als een ontbinding van deze verbondenheid, en is slechts één van de vormen van
tegenslag. Het lichaam kan worden gezien als een bemiddelaar tussen de persoon en zijn of haar leefomgeving,
waar overigens niet alleen levende mensen toe behoren maar ook de voorouders.
Wat wordt verstaan onder ziekte bepaalt de manier van hulp (genezing) zoeken. Veel culturen
in Afrika maken onderscheid tussen natuurlijke en bovennatuurlijke oorzaken van ziekte en ander
tegenslag. Bij natuurlijke oorzaken kan zowel de biomedische als de traditionele gezondheidszorg geraadpleegd
worden. Bij bovennatuurlijke oorzaken worden tovenarij en hekserij als oorzaak genoemd.
Een waarzegger stelt de diagnose, op basis van interactie met de patiënt en de rest van de groep. Genezing
kan leiden tot een herstructurering van de relaties in de groep of in het dorp (Van Wolputte,
1997, p. 7–21).
Er is een grote verscheidenheid aan wetenschappelijke literatuur en beeldmateriaal over de perceptie
van ziekte en gezondheid in diverse Afrikaanse landen, en ook over de rol van traditionele
genezers en verschillende traditionele behandelmethoden in vergelijking met de rol van biomedische
methoden.
Etnocentrisme
De derde antropologische aanname is dat mensen geneigd zijn om hun manier van denken als ‘correct’
te bestempelen. Hierbij beschouwen ze hun eigen culturele blik als vanzelfsprekend en vanuit dit
uitgangspunt wordt gedrag van mensen buiten de eigen cultuur beoordeeld. Dit heet etnocentrisme.
Het maakt blind voor culturele oorzaken van menselijk gedrag.
Al ver in het verleden, tijdens de koloniale periode, heeft het etnocentristische gedachtegoed van
westerlingen een stempel gedrukt op het Afrikaanse volk. De missionarissen en gezondheidswerkers
uit die tijd zagen de Afrikaanse cultuur namelijk als de grootste vijand van de medische vooruitgang
die zij meebrachten (Vaughan, 1991, p. 161–162).
‘De Afrikaan’ werd niet waargenomen als een individu, maar als een collectiviteit die verdween
tegen de achtergrond van een ongezonde en pathogene omgeving (Mullings, 1984,
37