een antropologisch onderzoek naar de kortstondige inzet van ... - Nrc
een antropologisch onderzoek naar de kortstondige inzet van ... - Nrc
een antropologisch onderzoek naar de kortstondige inzet van ... - Nrc
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Aanpakken en wegwezen<br />
Een <strong>antropologisch</strong> <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>kortstondige</strong> <strong>inzet</strong> <strong>van</strong><br />
Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n<br />
Judith <strong>van</strong> <strong>de</strong> Kamp<br />
Januari 2008<br />
MSc. Medische Antropologie en Sociologie<br />
Faculteit <strong>de</strong>r Maatschappij- en Gedragswetenschappen<br />
Universiteit <strong>van</strong> Amsterdam<br />
Masterscriptie on<strong>de</strong>r begeleiding <strong>van</strong> dr. S. <strong>van</strong> <strong>de</strong>r Geest
Inhoudsopgave<br />
Samenvatting ix<br />
Summary xi<br />
Voorwoord xiii<br />
1 Inleiding 1<br />
1.1 Probleemstelling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1<br />
1.2 On<strong>de</strong>rzoeksvraag en <strong>de</strong>elvragen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2<br />
1.3 On<strong>de</strong>rzoeksdoel en rele<strong>van</strong>tie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3<br />
1.4 On<strong>de</strong>rzoekstype, perio<strong>de</strong> en plaats . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3<br />
1.5 Antropologisch <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4<br />
1.6 Gebruik <strong>van</strong> termen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4<br />
1.7 Anonimiseren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5<br />
1.8 Titelgebruik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5<br />
1.9 Opzet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5<br />
2 Geschie<strong>de</strong>nis <strong>van</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse medische <strong>inzet</strong> in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n 7<br />
2.1 Ne<strong>de</strong>rlands overheidsbeleid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7<br />
2.2 De tropenopleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8<br />
2.3 Discussie in Ne<strong>de</strong>rland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10<br />
2.4 Invloeduitoefening op <strong>de</strong> kwaliteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18<br />
3 Particuliere initiatieven 21<br />
3.1 In opkomst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21<br />
3.2 Lan<strong>de</strong>n meest in trek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21<br />
3.3 Verklaringen op micro- en macroniveau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23<br />
3.4 Betrokken partijen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24<br />
3.5 Overzicht kritiekpunten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29<br />
4 On<strong>de</strong>rzoeksaanpak en -metho<strong>de</strong>n 31<br />
4.1 Specificatie <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>sgroep . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31<br />
4.2 Zoektocht <strong>naar</strong> informanten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32<br />
4.3 Gebruikte metho<strong>de</strong>n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32<br />
4.4 Landkeuze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34<br />
4.5 Me<strong>de</strong>werking <strong>van</strong> informanten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34<br />
4.6 Reflectie op eigen rol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35<br />
4.7 Antropologisch perspectief . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35<br />
5 Bevindingen 39<br />
5.1 Achtergrondinformatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39<br />
5.2 Ne<strong>de</strong>rlandse langdurige gezondheidswerkers aan het woord . . . . . . . . . . . . . . 43<br />
5.3 Ne<strong>de</strong>rlandse <strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers aan het woord . . . . . . . . . . . . . 46<br />
v
5.4 Lokale gezondheidswerkers aan het woord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54<br />
5.5 Samenvattend . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57<br />
6 Aanvullend <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> 59<br />
6.1 Meer lokale gezondheidswerkers aan het woord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59<br />
6.2 Registratie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60<br />
6.3 Europese oogspecialisten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62<br />
6.4 Samenvattend . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64<br />
7 Conclusie 65<br />
7.1 On<strong>de</strong>rzoeksbevindingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65<br />
7.2 Antropologische analyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68<br />
Bibliografie 71<br />
Bijlagen 75<br />
A Lijst met echte namen 75<br />
B Lijst <strong>van</strong> afkortingen 77<br />
C Interviewlijst 1 79<br />
D Interviewlijst 2 81<br />
E Interviewlijst 3 83<br />
F Interviewlijst 4 85<br />
G Interviewlijst 5 87<br />
H DAC-lijst 89<br />
I Subsidieaanvragen en -goedkeuringen in cijfers 91<br />
vi
Tekstka<strong>de</strong>rs<br />
2.1 Modulen Ne<strong>de</strong>rlandse tropencursus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9<br />
2.2 Reacties voorstan<strong>de</strong>rs <strong>van</strong> het werk <strong>van</strong> <strong>de</strong> Driving Doctors . . . . . . . . . . . . . . . 17<br />
2.3 Subsidiecriteria opgesteld door NCDO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19<br />
3.1 Ingekort artikel uit Intermediair, juni 2007 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22<br />
5.1 Fragmenten reisverslag gezondheidswerker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49<br />
5.2 Fragment uit <strong>een</strong> discussie tussen twee informanten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53<br />
5.3 Brief <strong>van</strong> <strong>de</strong> orthopedisch chirurg aan <strong>de</strong> directie <strong>van</strong> het ziekenhuis . . . . . . . . . 56<br />
6.1 Delen <strong>van</strong> brief over registratie bij <strong>de</strong> DMC en NMC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61<br />
Tabellen<br />
3.1 Staat <strong>van</strong> ontwikkeling voor <strong>de</strong> tien populairste projectlan<strong>de</strong>n . . . . . . . . . . . . . 22<br />
3.2 Microfactoren keuze kortstondig werkbezoek in <strong>een</strong> ontwikkelingsland . . . . . . . . 25<br />
5.1 Aantal informanten per groep en per land . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40<br />
5.2 Kort overzicht <strong>van</strong> <strong>de</strong> organisaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41<br />
6.1 Overzicht informanten voor aanvullend <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59<br />
vii
viii
Samenvatting<br />
Deze scriptie is tot stand gekomen na uitvoering <strong>van</strong> <strong>een</strong> <strong>antropologisch</strong> <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>kortstondige</strong><br />
<strong>inzet</strong> <strong>van</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n, met name in Afrika.<br />
De aanleiding voor het <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> was <strong>de</strong> media-aandacht voor <strong>de</strong> na<strong>de</strong>len <strong>van</strong> dit soort werk voor<br />
<strong>de</strong> hulpont<strong>van</strong>gen<strong>de</strong> lan<strong>de</strong>n. Om meer inzicht te krijgen in het on<strong>de</strong>rwerp is er gekozen voor <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong><br />
<strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>svraag: Hoe ervaren verschillen<strong>de</strong> betrokkenen <strong>de</strong> <strong>kortstondige</strong> <strong>inzet</strong> <strong>van</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
gezondheidswerkers in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n, met name in Afrika? Er is <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> verricht in zowel<br />
Ne<strong>de</strong>rland als Ghana. Gegevens zijn verzameld mid<strong>de</strong>ls het hou<strong>de</strong>n <strong>van</strong> interviews, het doen <strong>van</strong> observaties<br />
en het voeren <strong>van</strong> (in)formele gesprekken. De betrokkenen zijn inge<strong>de</strong>eld in drie groepen.<br />
De eerste groep bestaat uit Ne<strong>de</strong>rlandse langdurige gezondheidswerkers die langer dan <strong>een</strong> jaar<br />
achter<strong>een</strong>volgens in <strong>een</strong> ontwikkelingsland gewerkt hebben. Zij spreken zeer verschillend over <strong>de</strong><br />
<strong>inzet</strong> <strong>van</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse <strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers. Sommige <strong>van</strong> hen zijn er zeer sceptisch over<br />
en geven re<strong>de</strong>nen die te maken hebben met <strong>de</strong> persoonlijke motieven, hun doel, houding en manier<br />
<strong>van</strong> werken. De belangrijkste bezwaren zijn dat <strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers door gebrek aan<br />
ervaring en kennis (en daardoor onbegrip) <strong>van</strong> <strong>de</strong> lokale situatie, taal en gewoonten niet in staat zijn<br />
<strong>de</strong> risico’s <strong>van</strong> hun medisch han<strong>de</strong>len in te schatten en niet genoeg samenwerken met lokaal personeel.<br />
Er wor<strong>de</strong>n ook voor<strong>de</strong>len genoemd, zowel voor het ontwikkelingsland als voor <strong>de</strong> gezondheidswerker<br />
zelf. Voor het ontwikkelingsland is <strong>kortstondige</strong> medische <strong>inzet</strong> <strong>een</strong> mid<strong>de</strong>l om tij<strong>de</strong>lijk het tekort aan<br />
lokaal zorgpersoneel te compenseren. Voor <strong>de</strong> gezondheidswerker zelf is het <strong>een</strong> leerzame ervaring<br />
en kan het interesse aanwakkeren voor het tropenvak.<br />
De twee<strong>de</strong> groep bestaat uit Ne<strong>de</strong>rlandse <strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers die korter dan <strong>een</strong><br />
jaar in <strong>een</strong> ontwikkelingsland gewerkt hebben, vaak <strong>een</strong> paar weken, soms <strong>een</strong> paar maan<strong>de</strong>n. Ook zij<br />
spreken heel verschillend over hun werk en <strong>de</strong> keuze daarvoor. Opvallend is dat <strong>de</strong> overgrote meer<strong>de</strong>rheid<br />
werkervaring in <strong>een</strong> ontwikkelingsland heeft en daardoor niet geheel onervaren is. Sommigen<br />
zijn goed op <strong>de</strong> hoogte <strong>van</strong> <strong>de</strong> lokale situatie, an<strong>de</strong>ren totaal niet. Ze wor<strong>de</strong>n allen slecht geïnformeerd<br />
door <strong>de</strong> organisaties die hen uitzendt. De meeste <strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers vergelijken <strong>de</strong> impact<br />
<strong>van</strong> hun werk met <strong>een</strong> druppel op <strong>een</strong> gloeien<strong>de</strong> plaat. De re<strong>de</strong>n voor <strong>een</strong> kort werkbezoek is<br />
vaak zuiver praktisch <strong>van</strong> aard: men kan of wil niet lang <strong>van</strong> werk en gezin verwij<strong>de</strong>rd zijn. Avontuur,<br />
nieuwsgierigheid en solidariteit spelen <strong>de</strong> belangrijkste rol bij <strong>de</strong> keuze om te gaan.<br />
De <strong>de</strong>r<strong>de</strong> groep bestaat uit lokale gezondheidswerkers in Ghana die werken in ziekenhuizen die<br />
door Ne<strong>de</strong>rlandse <strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers bezocht wor<strong>de</strong>n. Voor hen lijkt <strong>de</strong> mate waarin<br />
zij <strong>de</strong> <strong>inzet</strong> <strong>van</strong> <strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers waar<strong>de</strong>ren, af te hangen <strong>van</strong> in hoeverre er (door <strong>de</strong><br />
directe <strong>van</strong> het ziekenhuis) <strong>van</strong> tevoren met hen gecommuniceerd wordt over wie er komen, wanneer,<br />
hoe lang en wat zij komen doen. Wat ook <strong>een</strong> rol speelt is of er tij<strong>de</strong>ns het bezoek <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>kortstondige</strong><br />
gezondheidswerkers) met hen wordt overlegd. Dit gebeurt niet altijd. Het niet vragen of luisteren<br />
<strong>naar</strong> <strong>de</strong> wensen en behoeften <strong>van</strong>uit hulpont<strong>van</strong>gen<strong>de</strong> ziekenhuizen heeft tot gevolg dat buitenlandse<br />
gezondheidswerkers wor<strong>de</strong>n ingezet waar zij niet nodig zijn, gevoelens <strong>van</strong> onvre<strong>de</strong> bij lokale gezondheidswerkers<br />
wor<strong>de</strong>n veroorzaakt en ziekenhuizen opdraaien voor kosten zoals accommodatie,<br />
vervoer en voedsel voor <strong>de</strong> buitenlandse gezondheidswerkers) die zij niet hebben.<br />
Een <strong>antropologisch</strong>e analyse <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>sbevindingen levert op dat <strong>de</strong> interpretaties <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> ervaringen <strong>van</strong> <strong>de</strong> drie groepen betrokkenen in hoge mate afhankelijk zijn <strong>van</strong> <strong>de</strong> omstandighe<strong>de</strong>n<br />
en cultuur waarin <strong>de</strong>ze mensen zich bevin<strong>de</strong>n. Ne<strong>de</strong>rlandse <strong>kortstondige</strong> medische hulp aan ontwikkelingslan<strong>de</strong>n<br />
kan efficiënter wor<strong>de</strong>n ingezet door uitdrukkelijk tegemoet te komen aan <strong>de</strong> bezwaren<br />
en suggesties <strong>van</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse langdurige en lokale gezondheidswerkers én <strong>de</strong> behoeften <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
Ne<strong>de</strong>rlandse <strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers. Vraaggestuur<strong>de</strong> hulp is wellicht <strong>de</strong> beste metho<strong>de</strong> om<br />
dit te realiseren. De verschillen in omstandighe<strong>de</strong>n en cultuur vormen dan <strong>de</strong> minste kans op problemen<br />
omdat het <strong>kortstondige</strong> werk <strong>van</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers volledig binnen <strong>de</strong> ka<strong>de</strong>rs<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> lokale structuur en cultuur plaatsvindt.<br />
ix
Summary<br />
This thesis is the outcome of an anthropological research on short term medical work of Dutch health<br />
workers in <strong>de</strong>veloping countries, especially in Africa. During the last few months a lot of media attention<br />
has gone towards the negative si<strong>de</strong>s of this kind of work. I <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>d to research the topic by trying<br />
to answer the following question: How do different people involved experience the short term work of<br />
Dutch health workers in <strong>de</strong>veloping countries, especially in Africa? Research was carried out both in<br />
Holland and Ghana. Data was collected through interviews, observations and (in)formal conversations.<br />
The people involved were divi<strong>de</strong>d into three groups.<br />
The first group consists of Dutch long term health workers who have worked in a <strong>de</strong>veloping<br />
country for over a (ongoing) year. There is much diversity in the way Dutch long term health workers<br />
speak about the work of short term health workers. Some of them are very sceptical for various reasons<br />
such as their personal motives, their goal, attitu<strong>de</strong> and way of working. Their most important concerns<br />
are: inexperience with working in <strong>de</strong>veloping countries; lack of knowledge about the local situation,<br />
language and habits; therefore inability to foresee possible risks; and not enough cooperation with the<br />
local health workers. An argument in favor of the short term work in <strong>de</strong>veloping countries, reasoned<br />
from the perspective of the <strong>de</strong>veloping countries, is that any help is nee<strong>de</strong>d as long as <strong>de</strong>veloping<br />
countries have a shortage of health workers to provi<strong>de</strong> health care to all inhabitants. Other arguments<br />
in favor of short term work, s<strong>een</strong> from the perspective of the Dutch health workers, are the opportunity<br />
to learn and possibly an increased interest in tropical medicine.<br />
The second group consists of Dutch short term health workers who have worked in a <strong>de</strong>veloping<br />
country for less than a (ongoing) year – often a few weeks, sometimes a few months. Contrary to what<br />
many Dutch long term health workers believe, most Dutch short term health workers have previously<br />
worked in a <strong>de</strong>veloping country. Some of them are well informed about the local situation, while<br />
others have no i<strong>de</strong>a. They are all badly informed by the organizations that send them out. Most of<br />
them consi<strong>de</strong>r the impact of their work as nothing more than a drop in the ocean. The most important<br />
reasons for them to go are adventure, curiosity, and solidarity. The reason for their short term stay is<br />
solely practical: they cannot or do not want to leave their work or family for a longer period of time.<br />
The third and last group consists of local health workers in Ghana working at hospitals visited by<br />
Dutch health workers. The extent to which local health workers in Ghana appreciate the short term<br />
work of foreign health workers is first of all <strong>de</strong>termined by the extent to which they are informed about<br />
the arrival of foreign health workers: the date of arrival, their number, qualifications and intentions.<br />
Secondly, their appreciation is <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nt on whether the foreign health workers communicate with<br />
the local health workers during their stay. Sometimes there is hardly any communication betw<strong>een</strong> the<br />
two groups. Not asking for or listening to the needs of the local hospitals leads to foreign health workers<br />
working at hospitals while there is no real need for them, local health workers without motivation<br />
to cooperate and hospital spending more money (on accommodation, transport and food for these<br />
foreign health workers) than they can afford.<br />
An anthropological analysis of the research data shows that the interpretations of the experiences<br />
of the three groups of people involved are highly influenced by their situation and culture. Dutch<br />
short term medical aid in <strong>de</strong>veloping countries can reach a major improvement by meeting both the<br />
objections and suggestions of Dutch long term health workers and local health workers in <strong>de</strong>veloping,<br />
ánd the needs of Dutch short term health workers. Probably the best method to do so, is to let local<br />
health workers in <strong>de</strong>veloping countries <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> what kind of short term aid is nee<strong>de</strong>d most. In this way,<br />
problems caused by differences in situation and culture are less likely to evolve, because the Dutch<br />
health workers are working within the framework of the local structure and culture.<br />
xi
xii
Voorwoord<br />
Voor u ligt <strong>de</strong> scriptie <strong>van</strong> het <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>kortstondige</strong> <strong>inzet</strong> <strong>van</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers<br />
in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n.<br />
Ik raakte voor het eerst geïnteresseerd in het on<strong>de</strong>rwerp toen op 5 augustus 2006 mijn oog viel<br />
op <strong>een</strong> artikel in <strong>de</strong> Volkskrant: ‘Arts-toerist biedt vaak matige hulp’ (dit artikel wordt in <strong>de</strong> inleiding<br />
uitgebreid toegelicht). De inhoud verwon<strong>de</strong>r<strong>de</strong> me zodanig dat ik besloot op zoek te gaan <strong>naar</strong> meer<br />
informatie. Het on<strong>de</strong>rwerp bleek enorm actueel. Ik vond <strong>een</strong> grote verschei<strong>de</strong>nheid aan artikelen in<br />
kranten en tijdschriften. Ik zocht contact met verschillen<strong>de</strong> betrokken organisaties en bezocht lezingen<br />
en congressen. Al vrij snel koos ik het on<strong>de</strong>rwerp voor mijn afstu<strong>de</strong>er<strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> en heb daar g<strong>een</strong><br />
moment spijt <strong>van</strong> gehad.<br />
Mijn dank gaat ten eerste uit <strong>naar</strong> mijn begelei<strong>de</strong>r Sjaak <strong>van</strong> <strong>de</strong>r Geest die geduren<strong>de</strong> <strong>de</strong> hele<br />
<strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>sperio<strong>de</strong> zeer betrokken is geweest. Bij twijfel of verwarring kon ik altijd rekenen op <strong>een</strong><br />
goed advies en <strong>een</strong> bemoediging om ver<strong>de</strong>r te gaan, zowel in Ne<strong>de</strong>rland als in Ghana. Ten twee<strong>de</strong><br />
dank ik Esther Jurgens, omdat zij me bij aan<strong>van</strong>g <strong>van</strong> het <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> heeft voorgesteld aan verschillen<strong>de</strong><br />
sleutelfiguren binnen <strong>de</strong> won<strong>de</strong>rlijke wereld <strong>van</strong> tropengangers. Ook dank ik Marius <strong>de</strong> Jong<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse ambassa<strong>de</strong> in Acrra voor het verschaffen <strong>van</strong> gegevens over Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers<br />
in Ghana. Ik bedank Aagje Papineau Salm voor haar inhou<strong>de</strong>lijke commentaar en het<br />
me<strong>de</strong>beoor<strong>de</strong>len <strong>van</strong> <strong>de</strong> scriptie. Niet min<strong>de</strong>r belangrijk is <strong>de</strong> me<strong>de</strong>werking <strong>van</strong> alle informanten.<br />
Daar het om <strong>een</strong> zeer gevoelig on<strong>de</strong>rwerp gaat, had ik bij aan<strong>van</strong>g <strong>van</strong> het <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> nooit gedacht<br />
dat er zoveel bereidheid zou zijn om mee te werken. Dank daarvoor!<br />
Tot slot bedank ik ie<strong>de</strong>r<strong>een</strong> die op an<strong>de</strong>re manieren heeft bijgedragen aan het totstandkomen<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong>ze scriptie, in het bijzon<strong>de</strong>r Wouter Bolsterlee voor <strong>de</strong> typografie en voor zijn steun en geduld.<br />
Judith <strong>van</strong> <strong>de</strong> Kamp<br />
Januari 2008<br />
xiii
xiv
Hoofdstuk 1<br />
Inleiding<br />
In dit inlei<strong>de</strong>n<strong>de</strong> hoofdstuk wordt eerst <strong>de</strong> probleemstelling uit<strong>een</strong>gezet, gevolgd door <strong>de</strong> <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>svraag<br />
en <strong>de</strong>elvragen. Daarna wordt ingegaan op het doel en <strong>de</strong> rele<strong>van</strong>tie <strong>van</strong> het <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>, en ook<br />
het <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>stype, <strong>de</strong> perio<strong>de</strong> en plaats. Dan wordt er <strong>een</strong> paragraaf gewijd aan <strong>antropologisch</strong>e<br />
<strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>smogelijkhe<strong>de</strong>n en metho<strong>de</strong>n. De daaropvolgen<strong>de</strong> drie paragrafen gaan in op het gebruik<br />
<strong>van</strong> bepaal<strong>de</strong> omstre<strong>de</strong>n termen, het anonimiseren <strong>van</strong> personen en organisaties, en het titelgebruik.<br />
De laatste paragraaf toont <strong>de</strong> opzet <strong>van</strong> <strong>de</strong> scriptie.<br />
1.1 Probleemstelling<br />
In <strong>de</strong> afgelopen vijftig jaar is ontwikkelingshulp 1 uitgegroeid tot <strong>een</strong> serieuze, professionele bedrijfstak.<br />
Ontwikkelingsorganisaties baseren hun inspanningen op scholing, werkervaring en lessen uit het<br />
verle<strong>de</strong>n. Een aantal uitgangspunten is inmid<strong>de</strong>ls verwor<strong>de</strong>n tot common wisdom. Zo blijkt hulp succesvoller<br />
wanneer er geluisterd wordt <strong>naar</strong> <strong>de</strong> lokale betrokkenen en wanneer er oog is voor lokale<br />
omstandighe<strong>de</strong>n, gewoonten en cultuur (Bo<strong>de</strong>lier en Vossen, 2007b, p. 121).<br />
Tegenwoordig lijkt er naast <strong>de</strong> bestaan<strong>de</strong> ontwikkelingsorganisaties, <strong>een</strong> nieuwe groep ontwikkelingswerkers<br />
te zijn ontstaan én te groeien: mensen die zelf hun han<strong>de</strong>n uit <strong>de</strong> mouwen willen steken<br />
en initiatief willen tonen. ‘Vroeger wer<strong>de</strong>n ze lid <strong>van</strong> <strong>de</strong> Wereldwinkel’, aldus directeur <strong>van</strong> COS Ne<strong>de</strong>rland<br />
2 Ad Bijma, ‘nu bouwen ze waterputten en stichten ze weeshuizen’ (Velthuis, 2006). Om die<br />
re<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n ze ook wel <strong>de</strong> ‘doe-het-zelvers’ <strong>van</strong> <strong>de</strong> ontwikkelingshulp genoemd.<br />
Naast particuliere ontwikkelingsorganisaties wordt er door vrijwilligersorganisaties, scholen, bedrijven<br />
en ziekenhuizen ingespeeld op <strong>de</strong> behoefte <strong>van</strong> mensen om persoonlijk betrokken te zijn bij<br />
hulp aan ontwikkelingslan<strong>de</strong>n. Zij bie<strong>de</strong>n mogelijkhe<strong>de</strong>n voor <strong>de</strong>elname aan projecten in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n<br />
variërend <strong>van</strong> <strong>een</strong> paar weken tot <strong>een</strong> paar jaar. Trouw meldt in april 2007 dat het Ne<strong>de</strong>rlands<br />
draagvlak voor hulp aan arme lan<strong>de</strong>n dankzij <strong>de</strong> particuliere initiatieven <strong>van</strong> doe-het-zelvers<br />
op het moment wellicht het grootste ter wereld is (Koch, 2007).<br />
Ook op medisch gebied zijn er steeds meer Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs die persoonlijk betrokken willen zijn<br />
en hun kennis en kun<strong>de</strong> in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n willen <strong>inzet</strong>ten. Sommigen organiseren zelf hun reis<br />
en <strong>de</strong> manier waarop zij te werk gaan. An<strong>de</strong>ren sluiten zich aan bij één <strong>van</strong> <strong>de</strong> vele particuliere organisaties<br />
die Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers uitzen<strong>de</strong>n.<br />
Niet ie<strong>de</strong>r<strong>een</strong> stelt <strong>de</strong>ze medische initiatieven echter op prijs. In 2006 komt er <strong>een</strong> heftige discussie<br />
op gang over <strong>de</strong> zin <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>kortstondige</strong> <strong>inzet</strong> <strong>van</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers, eerst binnen<br />
<strong>de</strong> medische beroepsgroep en niet veel later in het openbaar doordat <strong>de</strong> Volkskrant begin augustus<br />
2006 kopt met ‘Arts-toerist biedt vaak matige hulp’ (De Visser, 2006a). In het artikel komen oudtropenartsen<br />
aan het woord die nog regelmatig terugkeren <strong>naar</strong> het land waar zij ooit werkzaam<br />
waren. Ze signaleren dat steeds meer Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers (die ‘arts-toeristen’ wor<strong>de</strong>n<br />
king.<br />
1 Over gebruik <strong>van</strong> <strong>de</strong> term ontwikkelingshulp, zie paragraaf 1.6.<br />
2 Het COS is <strong>een</strong> kennis- en expertisecentrum op het gebied <strong>van</strong> ontwikkelingsvraagstukken en internationale samenwer-<br />
1
genoemd) <strong>naar</strong> ontwikkelingslan<strong>de</strong>n gaan om ‘slechts’ <strong>een</strong> paar weken of maan<strong>de</strong>n medische hulp<br />
te verlenen. Het artikel verwijst <strong>naar</strong> <strong>een</strong> uitgebrei<strong>de</strong>r artikel ‘Won<strong>de</strong>rdokters’ in <strong>de</strong> bijbehoren<strong>de</strong><br />
zomerbijlage <strong>van</strong> <strong>de</strong> krant. Hierin staat dat <strong>de</strong>ze oud-tropenartsen constateren dat medische apparatuur<br />
altijd strikt wordt gecontroleerd voor het <strong>naar</strong> ontwikkelingslan<strong>de</strong>n wordt gestuurd, terwijl er<br />
aan medisch personeel dat erh<strong>een</strong> trekt g<strong>een</strong> eisen wordt gesteld (De Visser, 2006b).<br />
Hierdoor gaat het nogal <strong>een</strong>s mis. Zo vlogen Ne<strong>de</strong>rlandse chirurgen na <strong>de</strong> tsunami <strong>naar</strong> <strong>de</strong> rampgebie<strong>de</strong>n<br />
om botbreuken te opereren. Eén <strong>van</strong> <strong>de</strong> tropenartsen vertelt dat zij er platen <strong>inzet</strong>ten die er<br />
in <strong>de</strong> niet-steriele omgeving met<strong>een</strong> weer uitpusten. Een an<strong>de</strong>re tropenarts herinnert zich in Ghana<br />
<strong>een</strong> jongen met <strong>een</strong> gapend gat in zijn buikwand ten gevolge <strong>van</strong> buiktyfus. Ondanks dat <strong>de</strong> Ghanese<br />
arts had afgera<strong>de</strong>n te opereren omdat het g<strong>een</strong> zin meer zou hebben, stond <strong>de</strong> zojuist ingevlogen arts<br />
zeven uur aan <strong>de</strong> operatietafel. Het kind overleed alsnog en al het operatiemateriaal was verbruikt<br />
(De Visser, 2006b).<br />
In feite zeggen <strong>de</strong> tropenartsen dat goe<strong>de</strong> bedoelingen niet voldoen<strong>de</strong> zijn om goed te doen.<br />
‘Goed willen doen maar verkeerd bezig zijn’, dat karakteriseert volgens voormalig tropenarts Peter<br />
Bob Peerenboom <strong>de</strong> houding <strong>van</strong> veel westerse dokters (De Visser, 2006a). Uit het artikel blijkt dat<br />
het volgens <strong>de</strong> tropenartsen vooral te maken heeft met egotripperij:<br />
Ze komen <strong>een</strong> paar weken <strong>de</strong> blanke specialist uithangen, laten <strong>de</strong> vi<strong>de</strong>o draaien als ze<br />
kauwgom uit<strong>de</strong>len op <strong>de</strong> kin<strong>de</strong>raf<strong>de</strong>ling en keren met <strong>een</strong> map foto’s en grote verhalen<br />
huiswaarts. Over tropische ziektes weten ze vaak niets, in <strong>de</strong> cultuur <strong>van</strong> het land hebben<br />
ze zich niet verdiept en ze sprei<strong>de</strong>n in <strong>de</strong> lokale operatiekamers <strong>een</strong> westerse da<strong>de</strong>ndrang<br />
ten toon die tot pijnlijke situaties leidt. (De Visser, 2006b, p. 20)<br />
1.2 On<strong>de</strong>rzoeksvraag en <strong>de</strong>elvragen<br />
De <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>svraag luidt:<br />
Hoe ervaren verschillen<strong>de</strong> betrokkenen <strong>de</strong> <strong>kortstondige</strong> <strong>inzet</strong> <strong>van</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers<br />
in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n, met name in Afrika?<br />
De betrokkenen kunnen wor<strong>de</strong>n on<strong>de</strong>rver<strong>de</strong>eld in <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> drie groepen:<br />
• Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers die zich langdurig – langer dan <strong>een</strong> jaar achter<strong>een</strong>volgens – in<br />
<strong>een</strong> ontwikkelingsland <strong>inzet</strong>ten of ingezet hebben<br />
• Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers die zich kortstondig – korter dan <strong>een</strong> jaar achter<strong>een</strong>volgens – in<br />
<strong>een</strong> ontwikkelingsland <strong>inzet</strong>ten of ingezet hebben<br />
• Lokale gezondheidswerkers in <strong>een</strong> ontwikkelingsland<br />
Betrokkenen uit <strong>de</strong> eerste twee groepen wor<strong>de</strong>n in <strong>de</strong> rest <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze scriptie aangeduid met <strong>een</strong> term<br />
om korter dui<strong>de</strong>lijk te kunnen maken om welke groep het gaat. Hierbij moet gezegd wor<strong>de</strong>n dat elke<br />
term gekoppeld is aan bovenstaan<strong>de</strong> beschrijving. Betrokkenen uit <strong>de</strong> eerste groep wor<strong>de</strong>n ’Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
<strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers’ genoemd, uit <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> groep ’Ne<strong>de</strong>rlandse langdurige gezondheidswerkers’.<br />
Bei<strong>de</strong> groepen betrokkenen zijn gezocht in Ne<strong>de</strong>rland (na hun werkbezoek) en in<br />
<strong>een</strong> ontwikkelingsland: Ghana (tij<strong>de</strong>ns hun werkbezoek) 3 . Lokale gezondheidswerkers zijn uiteraard<br />
all<strong>een</strong> gezocht in Ghana. In paragraaf 4.1 wor<strong>de</strong>n <strong>de</strong> drie groepen na<strong>de</strong>r toegelicht.<br />
De <strong>de</strong>elvragen lui<strong>de</strong>n:<br />
1. Wat voor soort <strong>kortstondige</strong> medische hulp wordt er <strong>van</strong>uit Ne<strong>de</strong>rland aan ontwikkelingslan<strong>de</strong>n<br />
verl<strong>een</strong>d, door wie, waar en op wat voor manier?<br />
2. Hoe spreken Ne<strong>de</strong>rlandse langdurige gezondheidswerkers over <strong>de</strong> <strong>kortstondige</strong> medische <strong>inzet</strong><br />
<strong>van</strong> hun landgenoten in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n?<br />
3. Hoe spreken Ne<strong>de</strong>rlandse <strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers over hun keuze voor kortstondig werk<br />
in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n?<br />
3 Dit <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> had uitgevoerd kunnen wor<strong>de</strong>n in elk willekeurig ontwikkelingsland waar Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers<br />
kortstondig actief zijn. Informatie over <strong>de</strong> beslissing om <strong>naar</strong> Ghana te gaan staat in paragraaf 4.4<br />
2
4. Hoe spreken Ne<strong>de</strong>rlandse <strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers over hun <strong>inzet</strong> in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n?<br />
5. Hoe spreken lokale gezondheidswerkers over <strong>de</strong> <strong>kortstondige</strong> <strong>inzet</strong> <strong>van</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers<br />
in hun land?<br />
1.3 On<strong>de</strong>rzoeksdoel en rele<strong>van</strong>tie<br />
Artsen hebben in <strong>de</strong> he<strong>de</strong>ndaagse internationale context <strong>een</strong> bijzon<strong>de</strong>re verantwoor<strong>de</strong>lijkheid.<br />
Door <strong>de</strong> internationalisering <strong>van</strong> <strong>de</strong> arbeidsmarkt en <strong>de</strong> vele hulpprogramma’s<br />
hebben wij <strong>een</strong> grote invloed op <strong>de</strong> gezondheidszorg in Afrika. (Peerenboom, 2006,<br />
p. 1009)<br />
Het is voor <strong>een</strong> buitenstaan<strong>de</strong>r erg moeilijk, danwel onmogelijk om <strong>de</strong> verhalen <strong>van</strong> tropenartsen<br />
op waar<strong>de</strong> en waarheid te schatten, all<strong>een</strong> al omdat Ne<strong>de</strong>rlandse journalisten mogelijk enkel over<br />
<strong>de</strong> worst practice berichten. Maar als elk willekeurig persoon <strong>naar</strong> <strong>de</strong> tropen kan gaan om medische<br />
hulp te verlenen zon<strong>de</strong>r dat er eisen aan gesteld wor<strong>de</strong>n, hoe kan <strong>de</strong> kwaliteit <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze vorm <strong>van</strong><br />
hulpverlening dan wor<strong>de</strong>n gegaran<strong>de</strong>erd, gecontroleerd en zonodig verbeterd? Zoals bovenstaand<br />
citaat al aangeeft, is het, juist nu gezondheidswerkers uit rijke lan<strong>de</strong>n <strong>een</strong> grote invloed hebben op <strong>de</strong><br />
gezondheidszorg in Afrika, belangrijk om <strong>de</strong> kwaliteit <strong>van</strong> hun medische hulpverlening aldaar on<strong>de</strong>r<br />
<strong>de</strong> loep te nemen.<br />
Tot op he<strong>de</strong>n is er g<strong>een</strong> systematisch <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> gedaan <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>kortstondige</strong> <strong>inzet</strong> <strong>van</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
gezondheidswerkers. Onbekend is wat voor soort gezondheidswerkers zich <strong>inzet</strong>ten, hoelang<br />
zij dit doen en in welke lan<strong>de</strong>n. Welke motieven <strong>de</strong>ze mensen hebben, wat dit zegt over hun houding<br />
en manier <strong>van</strong> werken en hoe dit overkomt op an<strong>de</strong>re betrokkenen is evenmin on<strong>de</strong>rzocht. Tot nu toe<br />
wordt hier enkel over gespeculeerd. Het gebrek aan inzicht in het on<strong>de</strong>rwerp is het probleem waar dit<br />
<strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> zich op richt.<br />
Het doel <strong>van</strong> dit <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> is niet om <strong>de</strong> <strong>kortstondige</strong> <strong>inzet</strong> <strong>van</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers<br />
in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n te beoor<strong>de</strong>len, te veroor<strong>de</strong>len of <strong>de</strong> meerwaar<strong>de</strong> er<strong>van</strong> te <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>en.<br />
Daarvoor is er nog teveel over dit on<strong>de</strong>rwerp onbekend. Het directe doel <strong>van</strong> dit <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> is dan<br />
ook, door verschillen<strong>de</strong> betrokkenen aan het woord te laten, inzicht te verschaffen in het on<strong>de</strong>rwerp.<br />
Op <strong>de</strong>ze manier wordt dui<strong>de</strong>lijk hoe er door hen over dit on<strong>de</strong>rwerp gedacht wordt en welke factoren<br />
<strong>een</strong> rol spelen. Het indirecte doel is het efficiënter <strong>inzet</strong>ten <strong>van</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse medische hulpverlening<br />
in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n. Dit ligt in <strong>de</strong> lijn <strong>van</strong> wat Ahmed en Shore beschrijven:<br />
In a very practical sense the findings of anthropology also link up with aid. What kinds<br />
of aid to send? How to send it? Who to send it to? Each of these questions requires an<br />
accurate un<strong>de</strong>rstanding of lea<strong>de</strong>rship patterns, family structures, cultural values and political<br />
organization. Without such knowledge the result is often disastrous. (Ahmed en<br />
Shore, 1999, p. 29)<br />
Met an<strong>de</strong>re woor<strong>de</strong>n: het efficiënter <strong>inzet</strong>ten <strong>van</strong> hulp begint bij het verkrijgen <strong>van</strong> <strong>een</strong> beter inzicht<br />
in <strong>de</strong> achterliggen<strong>de</strong> intenties, machtsverhoudingen, familieban<strong>de</strong>n, culturele waar<strong>de</strong>n en politieke<br />
structuur. Het gebrek aan inzicht maakt dit <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> noodzakelijk en rele<strong>van</strong>t.<br />
1.4 On<strong>de</strong>rzoekstype, perio<strong>de</strong> en plaats<br />
The methods and aims of the natural sciences are unlikely to be useful for studying people<br />
and social behaviour: instead of explaining people and society, research should aim to<br />
un<strong>de</strong>rstand human behaviour. This is the starting point of the interpretative approach.<br />
In this view, the most interesting questions are not about the ‘reality’ of the world, but<br />
about people’s interpretations of it. (Gr<strong>een</strong> en Thorogood, 2005, p. 12)<br />
Deze scriptie is gebaseerd op gerapporteer<strong>de</strong> ervaringen <strong>van</strong> mensen, niet op feiten. Het gaat om <strong>een</strong><br />
kwalitatief en verkennend <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> waarbij <strong>de</strong> <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>sresultaten op beschrijven<strong>de</strong> wijze wor<strong>de</strong>n<br />
3
uit<strong>een</strong>gezet. Het is beschrijvend en niet verklarend, omdat er zoals gezegd nog te weinig bekend is over<br />
<strong>de</strong> meningen en visies <strong>van</strong> verschillen<strong>de</strong> betrokkenen en <strong>de</strong> factoren die daarbij <strong>een</strong> rol spelen. Deze<br />
interpretatieve bena<strong>de</strong>ring biedt als het ware <strong>een</strong> ‘kijkje achter <strong>de</strong> schermen’. Het <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> nam zes<br />
maan<strong>de</strong>n in beslag: maart tot en met augustus 2007. In maart en april vond het <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> plaats in<br />
Ne<strong>de</strong>rland. In mei en juni verplaatste het <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>sterrein zich <strong>naar</strong> Ghana. In <strong>de</strong> maan<strong>de</strong>n juli en<br />
augustus is alle verkregen data uitgewerkt, geanalyseerd en <strong>de</strong> scriptie in grote lijnen geschreven. De<br />
maan<strong>de</strong>n daarna zijn gebruikt om <strong>de</strong> scriptie, in nauw overleg met zowel <strong>de</strong> begelei<strong>de</strong>r als <strong>de</strong> twee<strong>de</strong><br />
lezer, te ‘perfectioneren’.<br />
1.5 Antropologisch <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong><br />
Deze scriptie is in <strong>de</strong> eerste plaats geschreven voor <strong>een</strong> medisch publiek dat wellicht weinig bekend<br />
is met het terrein <strong>van</strong> <strong>de</strong> medische antropologie. Medische antropologie is on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el <strong>van</strong> culturele<br />
antropologie en spitst zich toe op ziekte, gezondheid en gezondheidszorg. Ziekte wordt overal ter<br />
wereld an<strong>de</strong>rs ge<strong>de</strong>finieerd, ervaren en behan<strong>de</strong>ld. Wat wordt verstaan on<strong>de</strong>r ziekte bepaalt <strong>de</strong> manier<br />
<strong>van</strong> hulp (en genezing) zoeken.<br />
Medisch antropologen doen <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong> i<strong>de</strong>eën en verwachtingen <strong>van</strong> patiënten<br />
ten opzichte <strong>van</strong> <strong>de</strong> arts, ongelijke machtsverhoudingen tussen <strong>de</strong> arts en <strong>de</strong> patiënt maar<br />
ook tussen <strong>de</strong> arts en bijvoorbeeld <strong>de</strong> verpleegkundige. Ook doen zij <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> beleving <strong>van</strong><br />
pijn, <strong>naar</strong> verschillen<strong>de</strong> percepties <strong>van</strong> bijvoorbeeld vruchtbaarheid, of het geloof in bovennatuurlijke<br />
oorzaken <strong>van</strong> ziekte.<br />
Veel medisch <strong>antropologisch</strong> <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> wordt uitgevoerd ten behoeve <strong>van</strong> verbetering <strong>van</strong> zorgverlening.<br />
Door het verworven inzicht kunnen bijvoorbeeld medische behan<strong>de</strong>lingen zodanig wor<strong>de</strong>n<br />
aangepast dat zij beter aansluiten bij <strong>de</strong> behoeften <strong>van</strong> <strong>de</strong> patiënt.<br />
Een veelgebruikte <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>smetho<strong>de</strong> is participeren<strong>de</strong> observatie, waarbij <strong>de</strong> <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>er zoveel<br />
mogelijk participeert in <strong>de</strong> dagelijkse activiteiten <strong>van</strong> zijn of haar <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>spopulatie. Het i<strong>de</strong>e<br />
hierachter is om bepaal<strong>de</strong> han<strong>de</strong>lingen en activiteiten te begrijpen, niet <strong>van</strong>uit eigen referentieka<strong>de</strong>r,<br />
<strong>de</strong> etic bena<strong>de</strong>ring, maar <strong>van</strong>uit dat <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>spopulatie, <strong>de</strong> emic bena<strong>de</strong>ring (Hardon<br />
et al., 2001, p. 230). An<strong>de</strong>re veelgebruikte metho<strong>de</strong>n zijn het afnemen <strong>van</strong> interviews, het voeren <strong>van</strong><br />
(in)formele gesprekken, het hou<strong>de</strong>n <strong>van</strong> focusgroepdiscussies en het doen <strong>van</strong> literatuurstudie.<br />
Het vier<strong>de</strong> hoofdstuk gaat in op wat dit specifieke <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> <strong>antropologisch</strong> maakt door <strong>een</strong><br />
aantal rele<strong>van</strong>te <strong>antropologisch</strong>e aannames en concepten te beschrijven (laatste paragraaf). De conclusie<br />
toont <strong>een</strong> <strong>antropologisch</strong>e analyse <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>sbevindingen.<br />
1.6 Gebruik <strong>van</strong> termen<br />
Door <strong>de</strong> term ontwikkelingshulp in <strong>de</strong> jaren zeventig te veran<strong>de</strong>ren in ontwikkelingssamenwerking,<br />
distantieer<strong>de</strong> men zich in westerse lan<strong>de</strong>n in theorie <strong>van</strong> <strong>de</strong> manier waarop er in het verle<strong>de</strong>n hulp<br />
werd gebo<strong>de</strong>n aan ontwikkelingslan<strong>de</strong>n: ongelijkwaardig, betuttelend en paternalistisch (Bo<strong>de</strong>lier en<br />
Vossen, 2007b, p. 21). Het ging nu niet meer enkel om hulp áán, maar mét en ten behoeve ván ontwikkelingslan<strong>de</strong>n.<br />
Tegenwoordig spreekt men <strong>van</strong> internationale samenwerking. Bo<strong>de</strong>lier en Vossen<br />
(2007b, p. 21) zeggen hierover:<br />
Deze aanpassingen wer<strong>de</strong>n me<strong>de</strong> ingegeven door <strong>de</strong> mo<strong>de</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> tijd door via taal <strong>de</strong><br />
werkelijkheid te veran<strong>de</strong>ren. Wanneer we hulp maar <strong>een</strong>maal samenwerking noemen,<br />
wordt ook onze relatie gelijkwaardig. Was dat maar zo. [...] Het westen steekt met zijn<br />
financiële, militaire, intellectuele en organisatorische capaciteiten mijlenver boven het<br />
zui<strong>de</strong>n uit. De dagelijkse situatie is er nog steeds één <strong>van</strong> afhankelijkheid. Westerse lan<strong>de</strong>n<br />
werpen tal <strong>van</strong> barrières op voor producten en migranten uit ontwikkelingslan<strong>de</strong>n.<br />
[...] Als <strong>van</strong>zelfsprekend reizen westerlingen zon<strong>de</strong>r enige moeite <strong>de</strong> wereld rond. Het<br />
westen beslist hoeveel hulp het zui<strong>de</strong>n krijgt en besluit waaraan het die hulp moet beste<strong>de</strong>n.<br />
4
Ondanks dat <strong>de</strong> term ontwikkelingshulp veel (professionele) ontwikkelingswerkers doet <strong>de</strong>nken aan<br />
<strong>de</strong> manier waarop men in <strong>de</strong> beginjaren westerse steun gaf, maak ik in dit raport gebruik <strong>van</strong> <strong>de</strong> term,<br />
ten eerste omdat er niet in alle hulpgevallen sprake is <strong>van</strong> samenwerking. De twee<strong>de</strong> re<strong>de</strong>n is dat veel<br />
Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers die aan dit <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> hebben meegewerkt zelf spreken over hulp.<br />
Ik beschouw hulp net als hulpverlening als <strong>een</strong> neutrale term zon<strong>de</strong>r politieke bela<strong>de</strong>nheid.<br />
In <strong>een</strong> aantal kritische artikelen wor<strong>de</strong>n <strong>de</strong> termen medisch toerisme en arts-toerisme gebruikt.<br />
Zon<strong>de</strong>r dat <strong>de</strong>ze termen dui<strong>de</strong>lijk zijn ge<strong>de</strong>finieerd zijn ze door lezers overgenomen en <strong>een</strong> eigen leven<br />
gaan lei<strong>de</strong>n. Aangezien <strong>de</strong> termen relatief jong zijn, komen ze niet in het Ne<strong>de</strong>rlands woor<strong>de</strong>nboek<br />
voor. Over het algem<strong>een</strong> hebben <strong>de</strong> termen <strong>een</strong> negatieve bijklank. De <strong>een</strong> spreekt <strong>van</strong> medisch toerisme<br />
als <strong>een</strong> gezondheidswerker zich in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n niet als arts laat registreren (en dus als<br />
toerist het land binnenkomt). Een an<strong>de</strong>r ziet <strong>een</strong> werkbezoek als medisch toerisme wegens zijn kortstondigheid.<br />
Ook onvoorberei<strong>de</strong> werkbezoeken vallen volgens sommigen on<strong>de</strong>r <strong>de</strong>ze noemer. Maar<br />
wat is kortstondig? En wat is onvoorbereid? Om ondui<strong>de</strong>lijkhe<strong>de</strong>n te voorkomen zal ik <strong>de</strong> termen<br />
medisch toerisme en arts-toerisme niet gebruiken.<br />
1.7 Anonimiseren<br />
Met <strong>de</strong> intentie om niemand persoonlijk te scha<strong>de</strong>n en <strong>de</strong> verwachting <strong>een</strong> zo groot mogelijke hoeveelheid<br />
informatie te verkrijgen, heb ik ervoor gekozen om <strong>de</strong> informanten onherkenbaar te maken.<br />
Deze keuze was gemaakt voor <strong>de</strong> interviewbezoeken aan informanten plaatsvon<strong>de</strong>n. Er zijn drie han<strong>de</strong>lingen<br />
uitgevoerd ter bescherming <strong>van</strong> <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntiteit <strong>van</strong> <strong>de</strong> informanten:<br />
1. De informanten komen niet met hun echte naam in <strong>de</strong> scriptie voor<br />
2. De bezochte ziekenhuizen in Ghana wor<strong>de</strong>n niet met naam en plaats genoemd<br />
3. De <strong>de</strong>r<strong>de</strong> on<strong>de</strong>rzochte organisatie heeft <strong>een</strong> fictieve naam (omdat <strong>de</strong>ze organisatie slechts in één<br />
Ghanees ziekenhuis werkt en hierdoor makkelijk te achterhalen zou zijn om welke Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
en Ghanese informanten het gaat)<br />
Na afloop <strong>van</strong> het <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> is <strong>de</strong> informanten gevraagd of zij bezwaar hebben tegen het opnemen<br />
<strong>van</strong> <strong>een</strong> lijst met echte namen, losgekoppeld <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>sbevindingen. De informanten die daar<br />
g<strong>een</strong> bezwaar tegen had<strong>de</strong>n, staan in <strong>de</strong>ze lijst vermeld (zie <strong>de</strong> eerste bijlage).<br />
1.8 Titelgebruik<br />
De titel <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze scriptie is <strong>de</strong> naam <strong>van</strong> <strong>een</strong> serie reportages <strong>van</strong> omroep LLiNK waarin bevlogen<br />
mensen zich <strong>inzet</strong>ten voor <strong>een</strong> goed doel in het buitenland (zie ook paragraaf 2.3). Omdat aanpakken<br />
en wegwezen precies is wat <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse <strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n<br />
doen, heb ik besloten om <strong>de</strong>ze titel – in combinatie met <strong>een</strong> on<strong>de</strong>rtitel – te gebruiken voor <strong>de</strong>ze<br />
scriptie.<br />
1.9 Opzet<br />
De eerstvolgen<strong>de</strong> twee hoofdstukken, twee en drie, vormen samen met theoretisch uitgangspunt dat<br />
<strong>de</strong> lezer in staat stelt <strong>de</strong> <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>sbevindingen te interpreteren. Hoofdstuk twee zet het on<strong>de</strong>rwerp<br />
in historisch perspectief door <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse medische <strong>inzet</strong> in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n te beschrijven<br />
<strong>van</strong>af <strong>de</strong> koloniale perio<strong>de</strong> tot nu, met aandacht voor discussies <strong>van</strong> toen en nu over <strong>de</strong> zin en onzin<br />
er<strong>van</strong>. Het <strong>de</strong>r<strong>de</strong> hoofdstuk gaat in op <strong>de</strong> toenemen<strong>de</strong> groei <strong>van</strong> particuliere initiatieven op het<br />
gebied <strong>van</strong> ontwikkelingshulp waartoe <strong>de</strong> medische initiatieven behoren. Het geeft <strong>een</strong> beschrijving<br />
<strong>van</strong> welke factoren tot <strong>de</strong>ze groei hebben bijgedragen, welke partijen er bij betrokken zijn en wat <strong>de</strong><br />
verschillen<strong>de</strong> belangen en standpunten zijn. De blootgeleg<strong>de</strong> machtsrelaties kunnen <strong>de</strong> kritiekpunten<br />
me<strong>de</strong> verklaren.<br />
5
Hoofdstuk vier geeft <strong>een</strong> beschrijving en verklaring <strong>van</strong> <strong>de</strong> gebruikte <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>smetho<strong>de</strong>n en<br />
in het vijf<strong>de</strong> hoofdstuk komen <strong>de</strong> bevindingen aan bod. Het zes<strong>de</strong> hoofdstuk gaat over aanvullend<br />
<strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> dat in Ghana is verricht en tevens zeer rele<strong>van</strong>te bevindingen oplever<strong>de</strong> die in dit hoofdstuk<br />
wor<strong>de</strong>n uit<strong>een</strong>gezet. Tot slot wordt in <strong>de</strong> conclusie antwoord gegeven op <strong>de</strong> <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>svraag.<br />
Tot slot, <strong>de</strong>ze scriptie is bedoeld voor <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandstalige informanten. Er wordt <strong>een</strong> apart document<br />
geschreven voor <strong>de</strong> niet-Ne<strong>de</strong>rlandstalige informanten en an<strong>de</strong>re betrokkenen.<br />
6
Hoofdstuk 2<br />
Geschie<strong>de</strong>nis <strong>van</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
medische <strong>inzet</strong> in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n<br />
De manier waarop en <strong>de</strong> mate waarin Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers zich in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n<br />
hebben ingezet en ook het motief om dit te doen, is altijd afhankelijk geweest, niet all<strong>een</strong> <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> omstandighe<strong>de</strong>n in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n, maar ook <strong>van</strong> het Ne<strong>de</strong>rlands ontwikkelingsbeleid en<br />
<strong>de</strong> tijdsgeest (Hoebink en <strong>van</strong> <strong>de</strong>r Vel<strong>de</strong>n, 2001, p. 75). Dit hoofdstuk geeft <strong>een</strong> overzicht <strong>van</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
medische <strong>inzet</strong> in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n: hoe het begon, welke veran<strong>de</strong>ringen er hebben<br />
plaatsgevon<strong>de</strong>n en welke ontwikkelingen daar aan ten grondslag liggen.<br />
2.1 Ne<strong>de</strong>rlands overheidsbeleid<br />
De eerste westerse gezondheidswerkers die in <strong>de</strong> tropen gingen werken, bedreven tropische geneeskun<strong>de</strong><br />
ter on<strong>de</strong>rsteuning en versterking <strong>van</strong> het koloniale systeem. Ne<strong>de</strong>rland was hier g<strong>een</strong> uitzon<strong>de</strong>ring<br />
in. De meeste Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers werkten in voormalig Ne<strong>de</strong>rlands Indië. Uitzendingen<br />
duur<strong>de</strong>n minstens vier jaar, maar veel gezondheidswerkers bleven wel tien tot twintig jaar<br />
(Van Bergen, 2007, p. 11). De medische zorg richtte zich in die tijd geheel op het bestrij<strong>de</strong>n en voorkomen<br />
<strong>van</strong> ziekten. Het bestrij<strong>de</strong>n <strong>van</strong> on<strong>de</strong>rliggen<strong>de</strong> oorzaken <strong>van</strong> die ziekten – zoals armoe<strong>de</strong> en<br />
overbevolking – werd niet tot het domein <strong>van</strong> <strong>de</strong> arts gerekend.<br />
In 1960 ging <strong>de</strong> archipel ‘dicht’ voor Ne<strong>de</strong>rland. De zoektocht <strong>naar</strong> <strong>een</strong> nieuwe invulling <strong>van</strong><br />
het vak leid<strong>de</strong> tot uitzending <strong>naar</strong> alle wereld<strong>de</strong>len, waaron<strong>de</strong>r Afrika (Van Bergen, 2007, p. 12). Artsen<br />
(tropenartsen) wer<strong>de</strong>n uitgezon<strong>de</strong>n in dienst <strong>van</strong> <strong>de</strong> overheid (DGIS) en via particuliere missi<strong>een</strong><br />
zendingsorganisaties als Medicus Mundi en Memisa. Mensen die via dit soort organisaties wer<strong>de</strong>n<br />
uitgezon<strong>de</strong>n wer<strong>de</strong>n vaak gesubsidieerd door Personele Samenwerking met Ontwikkelingslan<strong>de</strong>n<br />
(PSO). Er ontstond vrij veel belangstelling voor medische ontwikkelingshulp, met name on<strong>de</strong>r<br />
medische stu<strong>de</strong>nten (Van Bergen, 2007, p. 123). Het oogmerk <strong>van</strong> <strong>de</strong> uitzendingen was om <strong>de</strong> zojuist<br />
onafhankelijk gewor<strong>de</strong>n lan<strong>de</strong>n in vooral zui<strong>de</strong>lijk Afrika compensatie te bie<strong>de</strong>n voor het vertrek<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> westerse artsen uit <strong>de</strong> koloniale perio<strong>de</strong>. De uitzendingen waren dan ook bedoeld als tij<strong>de</strong>lijk.<br />
Lokale gezondheidswerkers zou<strong>de</strong>n het werk na <strong>een</strong> aantal jaar overnemen (IGO, 1991, p. 39–43).<br />
De tij<strong>de</strong>lijke aard <strong>van</strong> <strong>de</strong> uitzendingen bleek relatief. Dertig jaar later, on<strong>de</strong>r toenmalig minister<br />
<strong>van</strong> Ontwikkelingssamenwerking Pronk, werkten er nog steeds Ne<strong>de</strong>rlandse tropenartsen in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n,<br />
uitgezon<strong>de</strong>n via zowel particuliere organisaties als <strong>de</strong> overheid . Wel is eind jaren<br />
zeventig <strong>de</strong> aanpak enorm veran<strong>de</strong>rd. Er kwam namelijk kritiek op <strong>de</strong> manier waarop gezondheidswerkers<br />
wer<strong>de</strong>n ingezet, zowel <strong>van</strong>uit wetenschappelijke hoek als <strong>van</strong>uit <strong>de</strong> ontwikkelingssector zelf.<br />
Men zag in dat ziekte en dood net zo sterk beïnvloed wer<strong>de</strong>n door sociaal-economische omstandighe<strong>de</strong>n<br />
als door afwezige of gebrekkige gezondheidszorg.<br />
In 1979 werd op <strong>de</strong> International Conference on Primary Health Care het Alma-Ata-verdrag (WHO,<br />
1978) on<strong>de</strong>rschreven door alle lidstaten <strong>van</strong> <strong>de</strong> Wereldgezondheidsorganisatie. Met het verdrag werd<br />
aandacht en actie gevraagd met betrekking tot het promoten, verbeteren en beschermen <strong>van</strong> gezond-<br />
7
heid wereldwijd. Niet all<strong>een</strong> overhe<strong>de</strong>n, NGO’s en gezondheidswerkers wer<strong>de</strong>n nu op hun verantwoor<strong>de</strong>lijkhe<strong>de</strong>n<br />
gewezen, maar ook, en zelfs voorál, <strong>de</strong> burgers in <strong>de</strong> betreffen<strong>de</strong> lan<strong>de</strong>n zelf. Dit<br />
i<strong>de</strong>e heet Primary Health Care. Door <strong>de</strong>ze nieuwe aanpak veran<strong>de</strong>r<strong>de</strong> ook het gewenste profiel <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse tropenarts. In plaats <strong>van</strong> <strong>de</strong> traditionele, curatief georiënteer<strong>de</strong> arts wil<strong>de</strong> men liever<br />
<strong>een</strong> arts die op medisch gebied on<strong>de</strong>rsteunend te werk ging en daarnaast voorlichting gaf (Hoebink<br />
en <strong>van</strong> <strong>de</strong>r Vel<strong>de</strong>n, 2001, p. 77–78).<br />
In <strong>de</strong> loop <strong>van</strong> <strong>de</strong> jaren tachtig groei<strong>de</strong> <strong>de</strong> scepsis. Het inzicht groei<strong>de</strong> dat hulp <strong>de</strong> armen passief<br />
en afhankelijk maakt en dat het g<strong>een</strong> zin heeft om <strong>een</strong> land ‘<strong>van</strong> buitenaf’ iets op te dringen. Toch was<br />
Pronk voorstan<strong>de</strong>r <strong>van</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse medische <strong>inzet</strong> in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n. In 1998 zei hij: "Het<br />
uitzen<strong>de</strong>n <strong>van</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse artsen en an<strong>de</strong>re experts <strong>naar</strong> ontwikkelingslan<strong>de</strong>n past in ons beleid <strong>de</strong><br />
zorgkwaliteit te bewaken en te verbeteren". Pronk ging er <strong>van</strong> uit dat Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n<br />
ook in <strong>de</strong> (nabije) toekomst nodig waren:<br />
We weten nog niet exact wie of wat er nodig zal zijn in <strong>de</strong> toekomst. Het is immers ons<br />
beleid experts in te schakelen die beantwoor<strong>de</strong>n aan <strong>de</strong> behoeften <strong>van</strong> <strong>de</strong> ontwikkelingslan<strong>de</strong>n.<br />
Het is niet erg waarschijnlijk dat <strong>de</strong>ze behoeften in <strong>de</strong> nabije toekomst zullen<br />
verdwijnen. Welke hulp noodzakelijk is, zal groten<strong>de</strong>els afhangen <strong>van</strong> <strong>de</strong> ontwikkelingen<br />
in <strong>de</strong> ontwikkelingslan<strong>de</strong>n zelf. (Pronk, 1998)<br />
Na <strong>de</strong>ze woor<strong>de</strong>n is het opvallend hoe snel en drastisch het beleid is veran<strong>de</strong>rd. Herfkens nam <strong>de</strong> functie<br />
als minister <strong>van</strong> ontwikkelingssamenwerking <strong>van</strong> Pronk over en eind jaren negentig benadrukte<br />
ze het belang <strong>van</strong> ownership: hulpont<strong>van</strong>gen<strong>de</strong> ontwikkelingslan<strong>de</strong>n moeten zélf het ontwikkelingsbeleid<br />
bepalen en <strong>de</strong> verantwoor<strong>de</strong>lijkheid dragen voor <strong>de</strong> uitvoering en verantwoording er<strong>van</strong> (Bo<strong>de</strong>lier<br />
en Vossen, 2007b, p. 80). In 2000 zei Herfkens in <strong>een</strong> toespraak, sterk contrasterend met <strong>de</strong><br />
i<strong>de</strong>eën <strong>van</strong> haar voorganger, dat het uitzen<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong>skundigen niet genoeg heeft bijgedragen aan<br />
het vermogen <strong>van</strong> arme lan<strong>de</strong>n om op eigen benen te staan.<br />
Ik vind dat we te makkelijk hebben gekozen – en kiezen – voor het langdurig uitzen<strong>de</strong>n<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong>skundigen. We hebben ons onvoldoen<strong>de</strong> afgevraagd of we zo het probleem helpen<br />
oplossen. (Herfkens, 2007)<br />
Inmid<strong>de</strong>ls heeft <strong>de</strong> overheid <strong>de</strong> uitzendingen <strong>van</strong> tropenartsen stopgezet (De Visser, 2006b). De professionele<br />
hulporganisaties zijn wel doorgegaan met het uitzen<strong>de</strong>n <strong>van</strong> tropenartsen.<br />
De laatste jaren lijkt er <strong>een</strong> nieuwe groep ontwikkelingswerkers te zijn ontstaan en te groeien<br />
(<strong>van</strong> on<strong>de</strong>raf), en heeft in eerste instantie niets te maken met het Ne<strong>de</strong>rlandse overheidsbeleid (<strong>van</strong><br />
bovenaf). Het volgen<strong>de</strong> hoofdstuk beschrijft <strong>de</strong>ze groep uitvoerig, on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re door <strong>de</strong> overheid en<br />
<strong>de</strong> professionele hulporganisaties erover aan het woord te laten.<br />
Tot slot, er is één aparte groep artsen die nog niet genoemd is: <strong>de</strong> noodhulpartsen. Zij verlenen<br />
<strong>van</strong>wege hun specifieke expertise op korte termijn medische zorg in acute noodsituaties. In <strong>de</strong>ze<br />
scriptie laat ik noodhulp buiten beschouwing omdat het <strong>een</strong> apart werkveld is dat niet kan wor<strong>de</strong>n<br />
vergeleken met het werkveld <strong>van</strong> gezondheidswerkers die op plekken werken waar <strong>de</strong> hulpvraag min<strong>de</strong>r<br />
acuut en meer structureel <strong>van</strong> aard is.<br />
2.2 De tropenopleiding<br />
C.L. <strong>van</strong> <strong>de</strong>n Burg, schrijver <strong>van</strong> het leerboek ‘De geneesheer in Indië’ drong eind negentien<strong>de</strong> eeuw<br />
aan op <strong>een</strong> aparte cursus voor <strong>naar</strong> Indië vertrekken<strong>de</strong> artsen (Van Bergen, 2007, p. 45). Ook hoogleraar<br />
B.J. Stokvis vond in <strong>de</strong>ze tijd dat <strong>een</strong> opleiding in het belang <strong>van</strong> gezondheid in <strong>de</strong> koloniën<br />
noodzakelijk was:<br />
De <strong>naar</strong> <strong>de</strong> Oost en <strong>de</strong> West vertrekken<strong>de</strong> artsen waren ‘onvoldoen<strong>de</strong> voorbereid’, ‘niet<br />
bekend met <strong>de</strong> taal <strong>de</strong>r inlan<strong>de</strong>r’, ‘nauwelijks op <strong>de</strong> hoogte <strong>de</strong>r maatschappelijke toestan<strong>de</strong>n’<br />
en ‘ternauwernood ingelicht omtrent <strong>de</strong> eige<strong>naar</strong>dighe<strong>de</strong>n <strong>van</strong> het klimaat, <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
ziekten, <strong>van</strong> <strong>de</strong> geneesmid<strong>de</strong>len, waarme<strong>de</strong> zij in <strong>de</strong> koloniën dagelijks zullen te doen<br />
8
1. Inlei<strong>de</strong>n<strong>de</strong> module; ontwikkelen <strong>van</strong> leer- en communicatievaardighe<strong>de</strong>n, alsme<strong>de</strong> kennismaking<br />
met <strong>de</strong> culturele en internationale context <strong>van</strong> het werk.<br />
2. Determinanten <strong>van</strong> gezondheidszorg; factoren die gezondheid beïnvloe<strong>de</strong>n en bepalen<br />
zoals gezondheidszorg, on<strong>de</strong>rwijs, gen<strong>de</strong>r, cultuur, economie en omgeving.<br />
3. Gezondheidsproblemen; on<strong>de</strong>rkennen, diagnosticeren en behan<strong>de</strong>len <strong>van</strong> <strong>de</strong> meest belangrijke<br />
ziektes en gezondheidsproblemen. De module bestaat uit drie on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>len: curatieve<br />
en preventieve zorg <strong>van</strong> volwassenen, curatieve en preventieve zorg <strong>van</strong> kin<strong>de</strong>ren,<br />
en seksuele en reproductieve gezondheidszorg. Speciale aandacht is er voor HIV/AIDS,<br />
tuberculose en malaria.<br />
4. Basale <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>smetho<strong>de</strong>n; zowel kwantitatieve als kwalitatieve <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>smetho<strong>de</strong>n<br />
wor<strong>de</strong>n behan<strong>de</strong>ld om <strong>de</strong>terminanten en/of risicofactoren <strong>van</strong> gezondheid en ziekte en<br />
om het effect <strong>van</strong> <strong>een</strong> interventie te bepalen.<br />
5. Gezondheidszorg systemen; gezondheidszorg systemen staan voor verschillen<strong>de</strong> uitdagingen,<br />
zoals toegenomen no<strong>de</strong>n en vragen <strong>van</strong> <strong>de</strong> bevolking, <strong>de</strong>mografische veran<strong>de</strong>ringen<br />
en technologische ontwikkelingen. Toegankelijkheid en kosten dienen ook bewaakt<br />
te wor<strong>de</strong>n. De nadruk ligt op praktische implementatie <strong>van</strong> gezondheidszorgprogramma’s.<br />
Tekstka<strong>de</strong>r 2.1: Modulen binnen <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse tropencursus (NVTG, 2007a)<br />
hebben’. Veel daar<strong>van</strong> zou<strong>de</strong>n zij weliswaar in <strong>de</strong> praktijk leren, sterker: veel daar<strong>van</strong><br />
kon<strong>de</strong>n zij, zoals in elk medisch specialisme, niet an<strong>de</strong>rs dan in <strong>de</strong> praktijk leren. Maar<br />
dat nam niet weg dat <strong>de</strong> voorbereiding op <strong>de</strong> praktijk on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> maat was. (Van Bergen,<br />
2007, p. 46)<br />
H.F.A. Pepers vergeleek <strong>de</strong> tropengeneeskun<strong>de</strong> in 1902 met het leren <strong>van</strong> Frans: men leert <strong>de</strong>ze taal<br />
het beste door <strong>een</strong> tijd <strong>naar</strong> Frankrijk te gaan, maar het <strong>van</strong> tevoren opbouwen <strong>van</strong> <strong>een</strong> woor<strong>de</strong>nschat<br />
en grammatica zal het leren ten goe<strong>de</strong> komen. De kennis <strong>van</strong> <strong>de</strong> har<strong>de</strong> praktijk zal dan makkelijker<br />
en beter kunnen wor<strong>de</strong>n verwerkt.<br />
Een aantal discussies volg<strong>de</strong>n, eerst over <strong>de</strong> vraag of <strong>de</strong> opleiding moest wor<strong>de</strong>n gebo<strong>de</strong>n in<br />
Ne<strong>de</strong>rland of Indië. Toen uitein<strong>de</strong>lijk gekozen werd voor Ne<strong>de</strong>rland werd er gediscussieerd over Amsterdam<br />
of Lei<strong>de</strong>n. Het leid<strong>de</strong> tot twee instituten die later zijn gaan samenwerken (Van Bergen, 2007,<br />
p. 46–62).<br />
De Ne<strong>de</strong>rlandse tropenopleiding zoals in <strong>de</strong> huidige vorm is in 1963 opgezet door <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
Vereniging voor Tropische Geneeskun<strong>de</strong> en Internationale Gezondheidszorg (NVTG) en is<br />
bedoeld voor basisartsen die in lage- en mid<strong>de</strong>ninkomenlan<strong>de</strong>n willen werken (NVTG, 2007a). De<br />
opleiding bestaat uit studiedagen en twee jaar klinische stages op het gebied <strong>van</strong> chirurgie en obstetrie,<br />
gynaecologie of kin<strong>de</strong>rgeneeskun<strong>de</strong> bij maatschappen in Ne<strong>de</strong>rlandse ziekenhuizen met erken<strong>de</strong><br />
tropenervaring. Na twee jaar stages wordt <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse tropencursus (NTC, voorh<strong>een</strong> NTA) gevolgd.<br />
Binnen het ka<strong>de</strong>r <strong>van</strong> <strong>de</strong> tropenopleiding is <strong>de</strong> NTC <strong>een</strong> programmaon<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el, maar <strong>de</strong> cursus<br />
staat op zichzelf en wordt georganiseerd door <strong>de</strong> Universiteit <strong>van</strong> Amsterdam, <strong>de</strong> Vrije Universiteit en<br />
het Koninklijk Instituut voor <strong>de</strong> Tropen. De cursus duurt drie maan<strong>de</strong>n en is modulair opgebouwd<br />
(NVTG, 2007a).<br />
Om tegemoet te komen aan <strong>de</strong> nieuwe wensen (on<strong>de</strong>rsteunen<strong>de</strong> artsen in plaats <strong>van</strong> curatief<br />
georiënteer<strong>de</strong> artsen), paste <strong>de</strong> opleidingscommissie <strong>de</strong> inhoud <strong>van</strong> <strong>de</strong> tropenopleiding aan. Tot op<br />
he<strong>de</strong>n is <strong>de</strong> opleiding inhou<strong>de</strong>lijk in beweging en speelt zij in op <strong>de</strong> veran<strong>de</strong>ren<strong>de</strong> behoeften. In lijn<br />
met het huidige overheidsbeleid beslaat <strong>de</strong> huidige tropenopleiding niet all<strong>een</strong> het klinische werk,<br />
maar stoomt ook artsen klaar voor het oplei<strong>de</strong>n <strong>van</strong> clinici, het managen <strong>van</strong> ziekenhuizen en het<br />
geven <strong>van</strong> voorlichting op allerlei medische gebie<strong>de</strong>n (Beltman en <strong>de</strong> Graaf, 2006); zie figuur 2.1.<br />
9
2.3 Discussie in Ne<strong>de</strong>rland<br />
De aanleiding voor dit <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> is <strong>de</strong> actuele felle discussie omtrent <strong>de</strong> <strong>kortstondige</strong> <strong>inzet</strong> <strong>van</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
gezondheidswerkers in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n. Om <strong>de</strong> kritiek te kunnen plaatsen is het belangrijk<br />
om <strong>een</strong> goed beeld te hebben <strong>van</strong> verschillen<strong>de</strong> visies omtrent <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse medische <strong>inzet</strong><br />
door <strong>de</strong> jaren h<strong>een</strong>.<br />
Vanaf het moment dat Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers zich in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n hebben ingezet<br />
is er in Ne<strong>de</strong>rland discussie over <strong>de</strong> zin en onzin er<strong>van</strong>. Twee vragen zijn daarbij bepalend voor<br />
<strong>de</strong> aard <strong>van</strong> <strong>de</strong> discussie. De eerste is vraag is ‘Gaan, maar hoe?’. Bij <strong>de</strong>ze vraag is men er<strong>van</strong> overtuigd<br />
dat Ne<strong>de</strong>rlandse medische <strong>inzet</strong> goed is, mist het op <strong>een</strong> goe<strong>de</strong> manier gebeurt. De discussie gaat dan<br />
om wat <strong>de</strong> beste manier is, en speel<strong>de</strong> bijvoorbeeld vlak voor <strong>de</strong> komst <strong>van</strong> <strong>de</strong> tropenopleiding, nadat<br />
dui<strong>de</strong>lijk werd dat <strong>een</strong> zekere mate <strong>van</strong> voorbereiding op het werk in <strong>een</strong> ontwikkelingsland noodzakelijk<br />
is. De twee<strong>de</strong> vraag is ‘Wel of niet gaan?’. Hierbij was men helemaal niet zo overtuigd <strong>van</strong> het<br />
nut <strong>van</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse medische <strong>inzet</strong>. Men vroeg zich af of <strong>de</strong> slechte staat <strong>van</strong> <strong>de</strong> gezondheidszorg<br />
in veel ontwikkelingslan<strong>de</strong>n niet juist in stand werd gehou<strong>de</strong>n door <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse medische <strong>inzet</strong>.<br />
Ie<strong>de</strong>r<strong>een</strong> met affiniteit voor het on<strong>de</strong>rwerp kon zich in <strong>de</strong> discussie mengen, vaak via vakbla<strong>de</strong>n<br />
en congressen. De vraag ‘Gaan, maar hoe?’ lijkt in het ka<strong>de</strong>r <strong>van</strong> het tekort aan gezondheidswerkers<br />
<strong>de</strong> overhand te hebben (zie ook paragraaf 3.3).<br />
Jaren zeventig en tachtig<br />
Eind jaren zeventig speel<strong>de</strong> <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> vraag ‘Wel of niet gaan?’ <strong>een</strong> grote rol. Men kwam tot het besef<br />
dat <strong>de</strong> curatieve zorg die Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs verl<strong>een</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong> lokale gezondheidszorg niet op <strong>een</strong> hoger plan<br />
bracht. Doen we er überhaupt wel goed aan om in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n te werken, of kunnen we<br />
beter op an<strong>de</strong>re manieren bijdragen aan het verbeteren <strong>van</strong> <strong>de</strong> gezondheidszorg, bijvoorbeeld door<br />
ziekenhuizen financieel te steunen? Dit soort vragen hield men bezig.<br />
De huidige organisatie Wemos 1 is begonnen als werkgroep (Stichting Werkgroep Mediese Ontwikkelingssamenwerking).<br />
Deze wergroep hield zich in het begin <strong>van</strong> <strong>de</strong> jaren tachtig in Amsterdam<br />
bezig met het stimuleren <strong>van</strong> meningsvorming omtrent <strong>de</strong> zin of onzin <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>inzet</strong> <strong>van</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
gezondheidswerkers in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n (Wemos, 1981). Er wer<strong>de</strong>n bij<strong>een</strong>komsten georganiseerd<br />
om over het on<strong>de</strong>rwerp te praten. Ook wer<strong>de</strong>n er artikelen uit <strong>de</strong> jaren zeventig en tachtig verzameld<br />
en gebun<strong>de</strong>ld waarin zowel voor- als tegenstan<strong>de</strong>rs hun standpunten uitleggen. Uiteraard werd er ook<br />
buiten <strong>de</strong>ze werkgroep over het on<strong>de</strong>rwerp gediscussieerd, maar <strong>de</strong> Wemosdiscussie <strong>van</strong> toen geeft<br />
<strong>een</strong> goed beeld <strong>van</strong> wat <strong>de</strong> kritiekpunten zoal waren.<br />
Wemosdiscussie<br />
Sociaal geneeskundige E. Wennen beweer<strong>de</strong> in 1972 dat het uitzen<strong>de</strong>n <strong>van</strong> tropenartsen niet zozeer<br />
te maken heeft met het belang <strong>van</strong> <strong>de</strong> mensen in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n, maar met het verschaffen<br />
<strong>van</strong> werkgelegenheid aan oplei<strong>de</strong>rs in Ne<strong>de</strong>rland (Wennen, 1981, p. 73). Bovendien is het <strong>een</strong> nuttige<br />
ervaring voor <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse artsen. Ook zei hij dat Ne<strong>de</strong>rland mensen <strong>naar</strong> ontwikkelingslan<strong>de</strong>n<br />
stuur<strong>de</strong> zon<strong>de</strong>r vooraf aan die lan<strong>de</strong>n gevraagd te hebben of ze misschien niet liever het geld besteed<br />
zou<strong>de</strong>n hebben aan <strong>een</strong> groter aantal goedkopere min<strong>de</strong>r geschool<strong>de</strong> krachten <strong>van</strong> het eigen land. In<br />
<strong>een</strong> artikel eindig<strong>de</strong> hij met <strong>een</strong> aantal stellingen, waaron<strong>de</strong>r <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong>:<br />
Hij [<strong>de</strong> importarts] moet zich op <strong>de</strong> hoogte stellen <strong>van</strong> <strong>de</strong> heersen<strong>de</strong> <strong>de</strong>nkbeel<strong>de</strong>n over<br />
gezondheid en ziekte. Pas dan kan hij proberen <strong>de</strong> me<strong>de</strong>werking <strong>van</strong> <strong>de</strong> bevolking te<br />
winnen.<br />
Bij het bepalen <strong>van</strong> prioriteiten moet veel gewicht gehecht wor<strong>de</strong>n aan wat <strong>de</strong> bevolking<br />
zelf belangrijk vindt.<br />
1 De organisatie Wemos is uit <strong>de</strong> werkgroep ontstaan nadat er in 1981 <strong>een</strong> congres plaatsvond waar boven verwachting veel<br />
lan<strong>de</strong>lijke belangstelling voor was. Sinds 1982 zet Wemos zich als organisatie in voor structurele verbetering <strong>van</strong> <strong>de</strong> gezondheid<br />
<strong>van</strong> mensen in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n. Dit doet zij door beleid dat hieraan bijdraagt te steunen en te beïnvloe<strong>de</strong>n (Wemos,<br />
2007). Ze is zeer kritisch ten opzichte <strong>van</strong> het beleid <strong>van</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse overheid en internationale instellingen zoals <strong>de</strong><br />
Wereldgezondheidsorganisatie, <strong>de</strong> Wereldbank en het Internationaal Monetair Fonds.<br />
10
Na <strong>de</strong> gebruikelijke voorbereiding in Ne<strong>de</strong>rland moet <strong>de</strong> importarts in het land zelf<br />
trachten <strong>de</strong> taal te leren en zich zo uitvoerig mogelijk lokaal te oriënteren.<br />
Ga niet met al te grote verwachtingen en neem uw problemen en uzelf niet al te serieus:<br />
er zijn al teveel mensen ge<strong>de</strong>sillusioneerd teruggekomen.<br />
In het artikel Ne<strong>de</strong>rlandse tropenarts in Afrika: hoe nuttig en voor wie? schreef Dr. H.R.Folmer over<br />
<strong>de</strong> na<strong>de</strong>len <strong>van</strong> ‘importartsen’ die uitein<strong>de</strong>lijk weer <strong>naar</strong> hun eigen land terugkeren:<br />
Ten eerste is er het gevaar dat <strong>de</strong> (meestal jeugdige en onervaren) arts ginds in zijn volkomen<br />
verklaarbare da<strong>de</strong>ndrang te veel overhoop gaat halen, activiteiten die hij niet waar<br />
of af kan maken. Hij gaat er h<strong>een</strong> met <strong>een</strong> grote kennis <strong>van</strong> het eigen stukje <strong>van</strong> <strong>de</strong> puzzel<br />
die gezondheidszorg heet, maar met verschrikkelijk weinig kennis <strong>van</strong> <strong>de</strong> plaats waar<br />
dat stukje nu precies in zou kunnen passen. Aan het eerste heeft hij immers <strong>een</strong> acht<br />
jaar lange opleiding gewijd en over het twee<strong>de</strong> heeft hij slechts geduren<strong>de</strong> het laatste jaar<br />
iets gehoord en gelezen, maar niet ervaren. Een korte stage in <strong>een</strong> ontwikkelingsland en<br />
<strong>een</strong> achtweekse tropencursus veran<strong>de</strong>ren daar wel iets, maar niet veel aan. (Folmer, 1981,<br />
p. 80)<br />
Een Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerker in <strong>een</strong> ontwikkelingsland bleef volgens Folmer <strong>een</strong> tij<strong>de</strong>lijk geïnteresseer<strong>de</strong><br />
buitenstaan<strong>de</strong>r, niet werkelijk betrokken bij wat hij of zij doet, en daardoor mist hij of<br />
zij <strong>een</strong> <strong>de</strong>el <strong>van</strong> <strong>de</strong> verantwoor<strong>de</strong>lijkheid voor <strong>de</strong> ontwikkeling. Een an<strong>de</strong>r bezwaar dat hij had is dat<br />
<strong>de</strong> aanwezigheid <strong>van</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers <strong>een</strong> rem zou kunnen zijn op <strong>de</strong> eigen ontwikkeling<br />
in het betreffen<strong>de</strong> land. Hij citeer<strong>de</strong> <strong>een</strong> gezondheidsfunctionaris in <strong>een</strong> ontwikkelingsland die<br />
ooit zei: ‘Why should we be concerned about the bush? There will always be a foolish Dutchman who<br />
is willing to go there.’ (Folmer, 1981, p. 80–81).<br />
Daar waar tropenartsen ter plaatse ook voorlichting gaven en zich richtten op preventie <strong>van</strong><br />
ziekte, leg<strong>de</strong>n specialisten <strong>de</strong> nadruk op curatieve zorg. In zijn artikel ‘Specialisten in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n’,<br />
zei R. Melchers daarover:<br />
Een factor die <strong>van</strong> belang is wat betreft <strong>de</strong> <strong>inzet</strong>baarheid <strong>van</strong> specialisten is ongetwijfeld<br />
<strong>de</strong> glamour die <strong>van</strong> curatieve geneeskun<strong>de</strong> uitgaat. Curatie is makkelijker in cijfers uit<br />
te drukken en is beter te fotograferen. Bij curatie is er <strong>een</strong> onmid<strong>de</strong>llijke, directe bevrediging<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> behoefte. En het is best fijn om met<strong>een</strong> effect te zien <strong>van</strong> <strong>een</strong> inspanning,<br />
in het bijzon<strong>de</strong>r voor kin<strong>de</strong>ren is onmid<strong>de</strong>llijke, directe behoeftebevrediging <strong>de</strong> enig acceptabele<br />
vorm. (Melchers, 1981, p. 94)<br />
Renes en Konter (1982) beschreven misverstan<strong>de</strong>n en vooroor<strong>de</strong>len die ontstaan wanneer Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
gezondheidswerkers – of ze nu gedreven wor<strong>de</strong>n door eigenbelang of meer altruïstische motieven<br />
– <strong>de</strong> mensen in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n zien als objecten <strong>van</strong> hun interesse, nieuwsgierigheid, han<strong>de</strong>l,<br />
missionering en hulp. Deze mensen zullen min<strong>de</strong>r oog hebben voor <strong>de</strong> taal, cultuur, leefgewoonten,<br />
opvattingen en gevoelens <strong>van</strong> <strong>de</strong> mensen op wie hun activiteiten gericht zijn. Hun taak, prestatie en<br />
succes wor<strong>de</strong>n primair gesteld.<br />
In <strong>de</strong> overtuiging dat die taak <strong>van</strong> groot belang is voor henzelf en <strong>de</strong> bewoners <strong>van</strong> het<br />
gastland, achten zij het <strong>van</strong>zelfsprekend dat hun werk wordt gewaar<strong>de</strong>erd. Hierdoor komt<br />
het dat weinig aandacht wordt besteed aan <strong>de</strong> manier waarop hun taak aan <strong>de</strong> mensen<br />
wordt voorgehou<strong>de</strong>n noch hoe <strong>de</strong>ze erop reageren. Velen slagen daardoor min<strong>de</strong>r goed<br />
in het uitvoeren <strong>van</strong> hun taak en raken gefrustreerd. (Renes en Konter, 1982, p. 35)<br />
De schrijvers <strong>van</strong> het artikel m<strong>een</strong><strong>de</strong>n dat on<strong>de</strong>rlinge gesprekken tussen <strong>de</strong>ze gezondheidswerkers<br />
het gevoel versterken dat mislukkingen te wijten zijn aan <strong>de</strong> bevolking waar niets mee te doen valt.<br />
Doordat men <strong>van</strong>af dat moment door <strong>een</strong> gekleur<strong>de</strong> bril kijkt, zal men zon<strong>de</strong>r veel moeite bevestiging<br />
vin<strong>de</strong>n voor <strong>de</strong> vooroor<strong>de</strong>len. In het artikel wor<strong>de</strong>n <strong>een</strong> aantal vooroor<strong>de</strong>len genoemd en vervolgens<br />
toegelicht. Het eerste vooroor<strong>de</strong>el is dat Afrikanen lui, ongeïnteresseerd en ongemotiveerd zijn. Ze<br />
leveren <strong>de</strong> verwachte prestatie niet, bereiken het verwachte resultaat niet of te langzaam. Renes en<br />
11
Konter (1982, p. 37–39) leg<strong>de</strong>n aan <strong>de</strong> hand <strong>van</strong> on<strong>de</strong>rstaan<strong>de</strong> vier punten uit hoe dit vooroor<strong>de</strong>el ontstaan<br />
is en in stand gehou<strong>de</strong>n wordt zolang bezoeken<strong>de</strong> gezondheidswerkers zich er niet <strong>van</strong> bewust<br />
zijn:<br />
In ontwikkelingslan<strong>de</strong>n heerst vrijwel altijd <strong>een</strong> grote werkloosheid. Heeft iemand ein<strong>de</strong>lijk<br />
<strong>een</strong> baan gekregen, dan zal <strong>de</strong>ze persoon zijn uiterste best doen om zo geschikt<br />
mogelijk te lijken. Dit kan tot gevolg hebben dat hij niet durft te vragen hoe hij het werk<br />
moet doen, want dat zou <strong>de</strong> indruk wekken dat hij min<strong>de</strong>r capabel is.<br />
Een buitenlandse arts geeft dikwijls <strong>een</strong> uitleg waarin hij als <strong>van</strong>zelfsprekend <strong>een</strong> bepaal<strong>de</strong><br />
kennis aanwezig acht die in zijn land als normale basiskennis wordt veron<strong>de</strong>rsteld. De<br />
werknemer zal zijn uiterste best doen om <strong>de</strong> indruk te verstevigen dat hij alles gesnapt<br />
heeft. Velen zijn zich er namelijk <strong>van</strong> bewust dat ze als dom of lui wor<strong>de</strong>n beschouwd en<br />
voelen zich verplicht om zich tegen dat beeld af te zetten voor het behoud <strong>van</strong> hun baan.<br />
Buitenlandse artsen die <strong>een</strong> beperkte tijd in <strong>een</strong> tropisch land werken, kunnen voor <strong>een</strong><br />
korte tijd <strong>een</strong> zeer hoog tempo aanhou<strong>de</strong>n. Als ze langer blijven, zakt dit tempo meestal<br />
<strong>van</strong>zelf <strong>naar</strong> dat <strong>van</strong> <strong>de</strong> Afrikanen.<br />
Har<strong>de</strong>r werken levert Afrikanen niets op. Het gebrek aan promotiekansen en prestatiebeloning<br />
remt <strong>de</strong> arbeidsprestatie. Bovendien zijn vele banen <strong>van</strong> Afrikanen tij<strong>de</strong>lijk. Zij<br />
moeten er dus rekening mee hou<strong>de</strong>n dat ze na enige tijd aan <strong>de</strong> kant wor<strong>de</strong>n geschoven<br />
en g<strong>een</strong> baan meer zullen krijgen.<br />
Het twee<strong>de</strong> vooroor<strong>de</strong>el is dat Afrikanen onbetrouwbaar zijn. Ze zou<strong>de</strong>n stelen, te laat komen en<br />
afspraken niet nakomen. Ook het ontstaan en in stand blijven <strong>van</strong> dit vooroor<strong>de</strong>el werd door Renes<br />
en Konter uitgelegd. Kort samengevat komt het neer op het volgen<strong>de</strong>:<br />
Een groot aantal Afrikaanse dorpelingen ziet buitenlan<strong>de</strong>rs als buitenstaan<strong>de</strong>rs die met<br />
niets of weinig arbeid st<strong>een</strong>rijk zijn gewor<strong>de</strong>n. De voorraad schijnt zon<strong>de</strong>r meer te wor<strong>de</strong>n<br />
aangevuld. Diefstal <strong>van</strong> buitenlan<strong>de</strong>rs wordt dan ook niet als diefstal beschouwd<br />
maar als het rechtmatig toe-eigenen <strong>van</strong> <strong>een</strong> kruimel uit <strong>de</strong> overdadige hoorn <strong>van</strong> overvloed.<br />
Door <strong>de</strong> angst dat er gestolen wordt, is men geneigd in ie<strong>de</strong>re Afrikaan <strong>een</strong> dief te zien.<br />
Kasten wor<strong>de</strong>n op slot gedaan en voedselvoorra<strong>de</strong>n geteld. Hoewel het tot <strong>de</strong> normale<br />
beleefdheid hoort <strong>een</strong> kop thee of koffie aan te bie<strong>de</strong>n aan het huishou<strong>de</strong>lijk personeel,<br />
wordt dit dikwijls over het hoofd gezien. Als in zo’n geval <strong>de</strong> bedien<strong>de</strong> <strong>een</strong> kop thee of<br />
koffie neemt, wordt dit al gauw als diefstal aangemerkt.<br />
In vrijwel alle Afrikaanse lan<strong>de</strong>n is het zeer moeilijk om openlijk met iemand <strong>van</strong> mening<br />
te verschillen of iemand iets te weigeren. Afrikanen zullen zel<strong>de</strong>n botweg nee zeggen.<br />
Men kleedt <strong>een</strong> weigering in met vele woor<strong>de</strong>n en <strong>de</strong> buitenlan<strong>de</strong>r hoort dit meestal<br />
niet (het kan er bijvoorbeeld toe lei<strong>de</strong>n dat er op <strong>een</strong> geplan<strong>de</strong> verga<strong>de</strong>ring tegen <strong>de</strong> verwachting<br />
in slechts twee <strong>van</strong> <strong>de</strong> vijftig mensen komen).<br />
Het te laat komen kan verschillen<strong>de</strong>n oorzaken hebben. Het heeft in veel gevallen te maken<br />
met slechte wegen en transportmogelijkhe<strong>de</strong>n. Bovendien hoort het tot <strong>de</strong> normale<br />
beleefdheid om ou<strong>de</strong>ren uitgebreid te groeten, wat op tijd komen bemoeilijkt.<br />
Een an<strong>de</strong>r punt dat Renes en Konter aansne<strong>de</strong>n is dat het besef hulp te bie<strong>de</strong>n kan lei<strong>de</strong>n tot superioriteitsgevoelens<br />
die <strong>de</strong> persoon blind maken voor wat er in <strong>een</strong> ontwikkelingsland al aanwezig<br />
is:<br />
Een expert die ergens binnenstapt en <strong>van</strong>uit <strong>een</strong> buitenlandse ervaring zon<strong>de</strong>r <strong>een</strong> grondige<br />
studie <strong>van</strong> <strong>de</strong> situatie, direct weet te zeggen hoe alles zou moeten gebeuren, sluit<br />
zich hierme<strong>de</strong> dan ook helemaal <strong>van</strong> <strong>de</strong> Afrikanen en hun werkelijkheid af; hij zal zijn<br />
taak verrichten in <strong>een</strong> soort luchtledige. Hij zal ervaren dat zijn werk beleefd gesaboteerd<br />
wordt. Men stopt met werken zodra hij afwezig is. De Afrikaan heeft immers ont<strong>de</strong>kt dat<br />
<strong>de</strong> buitenlan<strong>de</strong>r meer geïnteresseerd is in <strong>de</strong> bevestiging <strong>van</strong> zijn superioriteit dan in het<br />
nut <strong>van</strong> zijn werk voor <strong>de</strong> Afrikaan.<br />
12
Jaren negentig<br />
In <strong>de</strong> jaren negentig hield <strong>de</strong> discussie omtrent <strong>de</strong> <strong>inzet</strong> <strong>van</strong> gezondheidswerkers aan. Het Instituut<br />
Gezondheidszorg Ontwikkelingslan<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> Universiteit <strong>van</strong> Nijmegen organiseer<strong>de</strong> in 1991, in<br />
samenwerking met <strong>de</strong> NVTG, Memisa Medicus Mundi en het Medisch Coördinatie Secretariaat, <strong>een</strong><br />
studiedag met als thema ‘De Ne<strong>de</strong>rlandse tropenarts: <strong>een</strong> bedreig<strong>de</strong> soort?’. Men praatte over vragen<br />
als: ‘Zijn <strong>de</strong> omstandighe<strong>de</strong>n zodanig gewijzigd in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n dat er g<strong>een</strong> behoefte meer<br />
bestaat aan eerste-termijnstropenartsen met voornamelijk curatieve functies?’ En: ‘Is er in<strong>de</strong>rdaad<br />
vooral behoefte aan expatriate tropenartsen die organisatorische taken vervullen op het terrein <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
volksgezondheid?’. Uit <strong>de</strong> discussie blijkt hoe moeilijk het in <strong>de</strong> praktijk kennelijk voor tropenartsen<br />
was om het overheidsbeleid uit te voeren en dus meer preventief dan curatief bezig te zijn:<br />
When the interests of these activities clash it is nearly always the preventive activity which<br />
will suffer. Often the curative need is evi<strong>de</strong>nt, clearly <strong>de</strong>fined (an acutely ill patient, a<br />
full OPD, a a comlicated <strong>de</strong>livery) and ethically impossible to refuse. It would also be<br />
<strong>de</strong>trimental to the reputation of the doctor and the hospital as a whole. The preventive<br />
activities are nearly always less clearly <strong>de</strong>fined, less urgent and therefore ‘can wait’. This is<br />
an unfortunate situation and one which is difficult to solve. IGO (1991, p. 10)<br />
Opvallend aan <strong>de</strong>ze tijd is dat steeds meer tropenartsen zélf leken te twijfelen aan het nut <strong>van</strong> hun<br />
werk. Dit blijkt uit <strong>de</strong> Nijmeegse studiedag, maar ook uit gerapporteer<strong>de</strong> ervaringen <strong>van</strong> tropenartsen<br />
uit die tijd (Eshuis et al., 1994). Ze had<strong>de</strong>n dui<strong>de</strong>lijk moeite om hun expertise zo efficiënt mogelijk in<br />
te zetten. Ze had<strong>de</strong>n niet all<strong>een</strong> te maken met het Ne<strong>de</strong>rlandse overheidsbeleid maar ook met <strong>de</strong><br />
vraag (<strong>de</strong> specifieke behoefte) <strong>van</strong>uit ontwikkelingslan<strong>de</strong>n. Juist doordat <strong>de</strong>ze soms niet met elkaar<br />
over<strong>een</strong>komen, was het tropenartsen niet dui<strong>de</strong>lijk hoe zij het beste te werk kunnen gaan.<br />
De voor <strong>de</strong> hand liggen<strong>de</strong> vraag die tot nu toe onbeantwoord bleef is: Wat zijn <strong>de</strong> gedachten<br />
<strong>van</strong> lokale gezondheidswerkers in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n met betrekking tot <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse medische<br />
<strong>inzet</strong>? In <strong>een</strong> notitie over suppletie-artsen uit 1995 staat daarover:<br />
Het is opvallend dat in <strong>de</strong> evaluaties en notities over het functioneren <strong>van</strong> tropenartsen<br />
en an<strong>de</strong>re gezondheidswerkers <strong>de</strong> meningen uit <strong>de</strong> ontwikkelingdlansen vaak ontbreken.<br />
Bij diverse evaluaties is dit geconstateerd, maar er is nauwelijks actie op on<strong>de</strong>rnomen.<br />
Papineau Salm (1995)<br />
De Tanzaniaanse K. Matomora liet er g<strong>een</strong> twijfel over bestaan dat <strong>de</strong> <strong>inzet</strong> <strong>van</strong> westerse artsen in<br />
ontwikkelingslan<strong>de</strong>n <strong>een</strong> te dure oplossing is voor het tekort aan gezondheidspersoneel. In zijn artikel<br />
‘Changing needs in <strong>de</strong>veloping countries for expatriate doctors, a challenge to both si<strong>de</strong>s’ haalt hij <strong>de</strong><br />
negen<strong>de</strong> aanbeveling aan, opgesteld tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong> Acapulco International Health Manpower Conference<br />
in 1986:<br />
Many <strong>de</strong>veloping countries have consi<strong>de</strong>red sending their surplus (doctors) to <strong>de</strong>veloping<br />
countries. This form of ‘cooperation’ (must be examined) very critically in<strong>de</strong>ed. (It<br />
can be) seriously jeopardizing or distorting the implementation of national health manpower<br />
and health systems <strong>de</strong>velopment plans. Governments should also be cautious in<br />
accepting that (their own doctors), who they cannot afford to employ, leave the county<br />
only to be replaced by externally paid foreign doctors... (as is the case) in Sri Lanka for<br />
example. IGO (1991, p. 20–30)<br />
De huidige discussie<br />
De over<strong>een</strong>komst tussen <strong>de</strong> discussie uit <strong>de</strong> jaren zeventig, tachtig en negentig is dat het gaat om<br />
<strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> groep mensen: tropenartsen. Toen <strong>de</strong> tropenopleiding er <strong>een</strong>maal was, was het <strong>van</strong>zelfsprekend<br />
dat ie<strong>de</strong>r<strong>een</strong> die <strong>naar</strong> <strong>de</strong> tropen wil<strong>de</strong> – met uitzon<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> noodhulpartsen –, eerst het traject<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> tropenopleiding doorliep. Daarna ging men <strong>een</strong> aantal jaar in <strong>een</strong> ontwikkelingsland wonen.<br />
Tegenwoordig is dit allang niet meer <strong>van</strong>zelfsprekend.<br />
13
De laatste jaren gaan er steeds meer Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers <strong>naar</strong> <strong>de</strong> tropen voor slechts<br />
<strong>een</strong> paar weken of maan<strong>de</strong>n. Het wordt <strong>een</strong> nieuwe trend genoemd om het heft in eigen han<strong>de</strong>n te<br />
nemen en onze me<strong>de</strong>wereldburgers te (willen) helpen. De huidige discussie omtrent <strong>de</strong> <strong>inzet</strong> <strong>van</strong><br />
Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers richt zich niet meer slechts op tropenartsen maar op <strong>de</strong> mensen<br />
die <strong>de</strong> nieuwe trend lijken te volgen en zich kortstondig <strong>inzet</strong>ten.<br />
De discussie is begonnen binnen <strong>de</strong> beroepsgroep en heeft zich via <strong>de</strong> media uitgebreid over<br />
het publieke domein. De samenhang tussen verschillen<strong>de</strong> publicaties blijkt uit het feit dat men <strong>naar</strong><br />
elkaar verwijst of reageert op wat er niet veel eer<strong>de</strong>r is geschreven. Volgens het artikel ‘Arts-toerist<br />
biedt vaak matige hulp’ dat begin augustus 2006 op <strong>de</strong> voorpagina <strong>van</strong> <strong>de</strong> Volkskrant verschijnt, zijn<br />
oud-tropenartsen niet bepaald lovend over het werk <strong>van</strong> ‘<strong>de</strong> groeien<strong>de</strong> stroom artsen die op eigen<br />
initiatief <strong>een</strong> paar weken per jaar in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n werken’ (De Visser, 2006a):<br />
Ze stellen zich nogal superieur of belerend op. Ze overleggen niet met lokale artsen. Ze<br />
weten niets <strong>van</strong> <strong>de</strong> cultuur. En ze etaleren teveel westerse da<strong>de</strong>ndrang. Zo voeren ze soms<br />
ingrijpen<strong>de</strong> operaties uit terwijl er g<strong>een</strong> nazorg is.<br />
Ook <strong>de</strong> ongeschreven regel dat men all<strong>een</strong> in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n moet gaan werken op uitnodiging<br />
<strong>van</strong> het land, wordt volgens <strong>de</strong> oud-tropenartsen uit het artikel nogal <strong>een</strong>s genegeerd. Tropenarts<br />
en internist Borgstein schrijft cynisch over mogelijke verklaringen voor het groeiend aantal gezondheidswerkers<br />
dat kortstondig in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n werkt:<br />
A couple of weeks helping the poor does won<strong>de</strong>rs for the self esteem and supplies enough<br />
stories to dine out on for a year. As you never see the patients again you need not bother<br />
with follow up but can treat to your heart’s content; even if you do not happen to be a<br />
surgeon. After all, any help is better than no help. [...] Besi<strong>de</strong>s, a poor country is the<br />
only place where you can still practice medicine as it used to be, just treating patients<br />
without all the administrative red tape, regulations and gui<strong>de</strong>lines – at least if you don’t<br />
hang around too long. (Borgstein, 2006)<br />
Bovenstaan<strong>de</strong> kritiek is vrij algem<strong>een</strong> en het is niet geheel dui<strong>de</strong>lijk aan wie het wel en niet gericht is.<br />
Kritiek, specifiek gericht op <strong>een</strong> bepaal<strong>de</strong> groep gezondheidswerkers of op <strong>een</strong> bepaald project, wordt<br />
hieron<strong>de</strong>r beschreven aan <strong>de</strong> hand <strong>van</strong> drie casussen.<br />
Casus 1: Huisartsen in Kenia<br />
Op 17 februari 2006 verschijnt er in Medisch Contact, het weekblad <strong>van</strong> <strong>de</strong> Koninklijke Ne<strong>de</strong>rlandsche<br />
Maatschappij tot Bevor<strong>de</strong>ring <strong>de</strong>r Geneeskunst (KNMG) <strong>een</strong> artikel over het Kimilili project <strong>van</strong><br />
Rotary Doctors: Een wrange topvijftien: Ne<strong>de</strong>rlandse artsen registreren morbiditeit in <strong>de</strong> hooglan<strong>de</strong>n<br />
<strong>van</strong> Kenia (LeClercq, 2006). In het artikel wordt het zogenaam<strong>de</strong> jeep line project, waarbij veertig<br />
huisartsen beurtelings zes weken ter plaatse zijn, toegelicht. Ook wor<strong>de</strong>n <strong>de</strong> vijftien meest gestel<strong>de</strong><br />
diagnosen gepresenteerd. Deze diagnosen wor<strong>de</strong>n vervolgens vergeleken met <strong>de</strong> vijftien meest voorkomen<strong>de</strong><br />
aandoeningen in Ne<strong>de</strong>rland. Er wordt opgemerkt dat <strong>de</strong> aandoeningen uit Kimilili <strong>een</strong>voudig<br />
behan<strong>de</strong>lbaar zijn en voorkomen had<strong>de</strong>n kunnen wor<strong>de</strong>n als er betere gezondheidsvoorzieningen<br />
waren geweest. Over <strong>de</strong> zin <strong>van</strong> het project wordt het volgen<strong>de</strong> gesteld:<br />
De zin <strong>van</strong> dit project is tweeledig. Er wordt hulp gebo<strong>de</strong>n aan <strong>een</strong> grote groep ‘un<strong>de</strong>rprivileged’<br />
inwoners <strong>van</strong> Kenia, die vaak verstoken blijven <strong>van</strong> medische hulp. De huisartsen<br />
krijgen <strong>de</strong> kans hun horizon te verbre<strong>de</strong>n en hun geneeskundige blik te verdiepen. Een<br />
aantal <strong>van</strong> hen had al <strong>een</strong>s in <strong>een</strong> ontwikkelingsland gewerkt, voor an<strong>de</strong>ren is het <strong>een</strong><br />
invulling <strong>van</strong> <strong>een</strong> uitgestel<strong>de</strong> ‘droom’. (LeClercq, 2006, p. 276–277).<br />
Vier maan<strong>de</strong>n later, op 16 juni wordt in hetzelf<strong>de</strong> blad <strong>een</strong> artikel gepubliceerd als reactie op het voorgaan<strong>de</strong>.<br />
De titel is Arts of toerist: Dokteren in Afrika is zeker niet vrijblijvend en is geschreven door <strong>een</strong><br />
oud-tropenarts (Peerenboom, 2006). In het artikel haalt <strong>de</strong> schrijver fel uit <strong>naar</strong> <strong>de</strong> veertig huisartsen<br />
die aan het jeep line project <strong>de</strong>elnemen. Ten eerste stelt hij dat overal in Afrika statistieken wor<strong>de</strong>n<br />
bijgehou<strong>de</strong>n en dat Kenia g<strong>een</strong> uitzon<strong>de</strong>ring vormt, ook niet wat betreft <strong>de</strong> aard <strong>van</strong> <strong>de</strong> aandoeningen.<br />
Dit is niet zijn enige bezwaarpunt:<br />
14
In het artikel wordt gesproken over <strong>de</strong> ‘wrange topvijftien’ <strong>van</strong> <strong>de</strong> meest gestel<strong>de</strong> diagnosen<br />
in <strong>de</strong> dorpen rond Kimilili. Het is echter vooral wrang dat <strong>de</strong> genoem<strong>de</strong> huisartsen<br />
<strong>de</strong> nood <strong>van</strong> <strong>de</strong> bevolking preten<strong>de</strong>ren te lenigen door ie<strong>de</strong>re zes weken <strong>een</strong> an<strong>de</strong>re Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
arts in te vliegen. Wat <strong>een</strong> kosten, wat <strong>een</strong> milieuscha<strong>de</strong>, terwijl er al meer dan<br />
veertig jaar bekend is dat mobiele klinieken voor curatieve zorg nauwelijks effect hebben.<br />
[...] Het artikel bevat ook g<strong>een</strong> enkele analyse <strong>van</strong> <strong>de</strong> re<strong>de</strong>nen waarom er in <strong>de</strong> dorpen<br />
onvoldoen<strong>de</strong> curatieve zorg is. En of <strong>de</strong> <strong>inzet</strong> <strong>van</strong> mid<strong>de</strong>len niet effectiever en efficiënter<br />
had gekund. Maar ja, zou dat wel gebeuren, dan kunnen huisartsen hun jongensdroom<br />
misschien niet meer laten uitkomen. (Peerenboom, 2006, p. 1008)<br />
De projectlei<strong>de</strong>r <strong>van</strong> het jeep line project schrijft <strong>een</strong> reactie op het kritische artikel waarin hij zegt:<br />
‘Naar mijn mening is hier g<strong>een</strong> sprake <strong>van</strong> medisch toerisme, maar <strong>van</strong> professioneel han<strong>de</strong>len, met<br />
<strong>een</strong> beleid gericht op overdracht’ (Beltman, 2006). Daarmee is <strong>de</strong> discussie omtrent <strong>de</strong> <strong>kortstondige</strong><br />
<strong>inzet</strong> <strong>van</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers niet ten ein<strong>de</strong>. Als het in <strong>de</strong> inleiding genoem<strong>de</strong> ‘Artstoerist<br />
biedt matige hulp’ in <strong>de</strong> Volkskrant verschijnt (De Visser, 2006a), lijkt het pas net begonnen.<br />
In dit artikel pleiten oud-tropenartsen zelfs voor <strong>een</strong> gedragsco<strong>de</strong> omdat het volgens hen niet om <strong>een</strong><br />
inci<strong>de</strong>nt gaat maar om <strong>een</strong> groot en groeiend probleem (zie ook <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> paragraaf). Niet veel<br />
later verschijnt er <strong>een</strong> artikel ‘Medisch toerisme aan ban<strong>de</strong>n’ in het maandblad voor ontwikkelingssamenwerking<br />
IS <strong>van</strong> het Ministerie <strong>van</strong> Buitenlandse Zaken (Ravensbergen, 2006). In het artikel zegt<br />
<strong>de</strong> voorzitter <strong>van</strong> <strong>de</strong> NVTG dat er te veel artsen zijn die voor drie maan<strong>de</strong>n in Afrika zijn geweest.<br />
Betaald door <strong>de</strong> plaatselijke Rotary kunnen ze zich bij terugkomst op <strong>de</strong> schou<strong>de</strong>rs kloppen.<br />
‘Wat heb ik toch goed werk verricht’ <strong>de</strong>nken ze dan. Maar dit soort projecten zijn te<br />
kort door <strong>de</strong> bocht. (Ravensbergen, 2006)<br />
Iemand <strong>van</strong> Rotary Doctors Ne<strong>de</strong>rland zegt in hetzelf<strong>de</strong> artikel dat er huisartsen wor<strong>de</strong>n uitgezon<strong>de</strong>n<br />
voor korte perio<strong>de</strong>n <strong>van</strong> zes weken, maar dat dit prima wordt gedaan omdat men altijd goed wordt<br />
ingewerkt. Bovendien zijn er voorbereidingsdagen, wordt er niet geopereerd en wor<strong>de</strong>n er g<strong>een</strong> bevallingen<br />
gedaan (Ravensbergen, 2006).<br />
Casus 2: Basisartsen in Malawi<br />
Op 30 januari 2007 besteedt het programma Aanpakken en Wegwezen <strong>van</strong> omroep LLiNK aandacht<br />
aan artsenstel Daphne en Frodo (LLiNK, 2007). Ze noemen zichzelf <strong>de</strong> Driving Doctors en reizen per<br />
jeep door Afrika om in ziekenhuizen te helpen. Op het moment <strong>van</strong> <strong>de</strong> opnames zijn zij werkzaam<br />
in Malawi. Uit het programma blijkt dat zij constant voor nieuwe problemen staan: patiënten willen<br />
niet geholpen wor<strong>de</strong>n en lokale artsen behan<strong>de</strong>len <strong>de</strong> patiënten ’verkeerd’, etc. Frodo en Daphne wor<strong>de</strong>n<br />
neergezet als twee Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs die or<strong>de</strong> op zaken stellen en goed werk leveren. Ze vaccineren<br />
mensen, <strong>de</strong>len medicijnen uit en helpen met bevallingen.<br />
Een week later komt in NRC Han<strong>de</strong>lsblad tropenarts Bram Sizoo aan het woord (Luyendijk,<br />
2007). Hij zegt Frodo en Daphne ontmoet te hebben in <strong>een</strong> ziekenhuis in Malawi waar hij ooit directeur<br />
<strong>van</strong> was. Hij vindt dat zij zich schuldig maken aan ‘medisch toerisme’, omdat ze ‘met <strong>een</strong> hoop<br />
poeha’ onbevoegd dokteren in Afrika.<br />
Je kunt niet zomaar aan <strong>de</strong> slag in Malawi. Vaccinatieprogramma’s zijn al jaren in han<strong>de</strong>n<br />
<strong>van</strong> Malawiërs. Dokters bemoeien zich niet met <strong>een</strong>voudige bevallingen. En g<strong>een</strong> werknemer<br />
die het in zijn hoofd haalt zo respectloos, arrogant en zelfvoldaan in nota bene<br />
het Ne<strong>de</strong>rlands patiënten en collega’s uit te kafferen. (Luyendijk, 2007)<br />
Op <strong>de</strong> website <strong>van</strong> LLiNK staan meer kritische gelui<strong>de</strong>n <strong>van</strong> kijkers. Het werk <strong>van</strong> het artsenstel wordt<br />
onethisch en respectloos genoemd. Iemand die zich ’oud-collega’ noemt zegt dat ze ‘ramptoeristen’<br />
zijn die ‘gewoon <strong>een</strong> mooie reis wil<strong>de</strong>n maken’ (‘Oud-collega’, 2007). Een jongen uit Malawi schrijft:<br />
I know that the authorities would never give permission for one to film in the hospital<br />
especially filming naked women. Though poor, the country is not waiting for such people<br />
15
who pretend to be good samaritans when they are actually fulfilling their own needs. [...]<br />
I hope next time that you go to Malawi, you seek permission from the ministry. Please<br />
respect the Malawian people by not exposing their privacy. (Ntenje, 2007)<br />
Ook in het gastenboek <strong>van</strong> <strong>de</strong> website <strong>van</strong> het artsenstel zelf wordt forse kritiek geuit, afgewisseld<br />
met loven<strong>de</strong> berichten. Tegenstan<strong>de</strong>rs zeggen dat er onterecht <strong>een</strong> negatief beeld <strong>van</strong> het ziekenhuis<br />
is neergezet – enkel bekeken <strong>van</strong>uit het perspectief <strong>van</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse artsen zelf – en dat het <strong>de</strong> kans<br />
op sponsoring <strong>van</strong>uit Ne<strong>de</strong>rland aanzienlijk heeft verkleind. Bovendien, zo wordt gezegd, wer<strong>de</strong>n er<br />
<strong>van</strong>uit Ne<strong>de</strong>rland allerlei medische spullen meegenomen zon<strong>de</strong>r <strong>van</strong> tevoren na te gaan wat er wel en<br />
niet nodig is. Veel tegenstan<strong>de</strong>rs zeggen dat het werk meer te maken heeft met avontuur, sensatie en<br />
emotietelevisie dan met het helpen <strong>van</strong> <strong>de</strong> lokale bevolking.<br />
De voorstan<strong>de</strong>rs zeggen geraakt te zijn door <strong>de</strong> uitzending. Het artsenstel en hun werk aldaar<br />
wordt bewon<strong>de</strong>rd door zowel mensen die het graag zelf gedaan zou<strong>de</strong>n hebben als mensen die soortgelijk<br />
werk gedaan hebben. Figuur 2.2 (p. 17) laat drie reacties zien <strong>van</strong> voorstan<strong>de</strong>rs, waaruit blijkt wat<br />
zij waar<strong>de</strong>ren in het werk <strong>van</strong> het artsenstel. De eerste reactie gaat vooral over <strong>de</strong> bewon<strong>de</strong>ring <strong>van</strong><br />
<strong>een</strong> waargemaakte droom die <strong>een</strong> rijker mens maakt <strong>van</strong> <strong>de</strong> hulpverlener. De schrijvers <strong>van</strong> <strong>de</strong> twee<strong>de</strong><br />
en <strong>de</strong>r<strong>de</strong> reactie noemen bei<strong>de</strong>n <strong>de</strong> herkenning <strong>van</strong> <strong>de</strong> frustratie als het lokale personeel bepaal<strong>de</strong><br />
han<strong>de</strong>lingen niet <strong>van</strong> hen overneemt.<br />
Opnieuw <strong>een</strong> week later besteedt omroep VARA in De Leugen Regeert aandacht aan het programma<br />
(Omroep VARA, 2007). Te gast is Pieter <strong>van</strong> Thiel <strong>van</strong> <strong>de</strong> NVTG en hij vertelt dat Aanpakken en<br />
Wegwezen <strong>een</strong> verkeerd beeld <strong>van</strong> <strong>de</strong> werkelijkheid liet zien en onterecht an<strong>de</strong>re artsen het i<strong>de</strong>e kan<br />
geven dat ook zij in <strong>een</strong> paar weken ‘goed’ kunnen doen. Hij gaat uit <strong>van</strong> <strong>de</strong> goe<strong>de</strong> bedoelingen <strong>van</strong><br />
Daphne en Frodo maar noemt ze vreselijk naïef. Een artikel dat in juli 2007 verschijnt in het Bulletin<br />
of The Netherlands Society of Tropical Medicine and International Health gaat in op het aspect dat er<br />
vaak g<strong>een</strong> rekening wordt gehou<strong>de</strong>n met het feit dat ervaren lokale gezondheidswerkers te beleefd zijn<br />
om tegen <strong>de</strong> adviezen <strong>van</strong> onervaren Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs in te gaan (Borgstein, 2007). Bovendien nemen<br />
artsen als Daphne en Frodo niet altijd <strong>de</strong> moeite om zich in <strong>de</strong> lan<strong>de</strong>n waar zij werken te registreren<br />
als arts. Registratie komt ook in hoofdstuk 6 aan <strong>de</strong> or<strong>de</strong>.<br />
Casus 3: Oogartsen in Vietnam<br />
Op 4 <strong>de</strong>cember 2006 staat er <strong>een</strong> artikel in <strong>de</strong> Volkskrant over twee Ne<strong>de</strong>rlandse oogartsen en <strong>een</strong><br />
operatieassistent die voor twee weken <strong>naar</strong> <strong>de</strong> Mekong<strong>de</strong>lta in Vietnam gaan om oogoperaties te verrichten<br />
in twee ziekenhuizen, in hun vrije tijd en onbetaald (Boissevain, 2006).<br />
Als ze op <strong>de</strong> eerste dag in het eerste ziekenhuis aankomen, zitten er al tientallen patiënten te<br />
wachten. Alles lijkt voorspoedig te gaan. Er zijn die dag echter wel <strong>een</strong> aantal meningsverschillen<br />
tussen <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse en <strong>de</strong> lokale gezondheidswerkers. De Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs proberen <strong>de</strong> anesthesist 2<br />
er<strong>van</strong> te overtuigen dat het niet nodig is om hyason te gebruiken, <strong>een</strong> duur mid<strong>de</strong>l dat aan <strong>de</strong> injectie<br />
wordt toegevoegd om <strong>de</strong> verdoving beter te versprei<strong>de</strong>n. Bovendien vin<strong>de</strong>n <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs het niet<br />
nodig om elke patiënt antibiotica mee <strong>naar</strong> huis te geven, omdat uitein<strong>de</strong>lijk het effect hier<strong>van</strong> verloren<br />
gaat.<br />
Op <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> dag wacht <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse <strong>een</strong> onaangename verrassing: er zijn amper patiënten.<br />
De Ne<strong>de</strong>rlandse artsen begrijpen er niets <strong>van</strong>. Een Vietnamese arts vertelt hen dat <strong>de</strong> patiënten ontevre<strong>de</strong>n<br />
zijn en liever wachten op <strong>een</strong> groep Vietnamese artsen die <strong>de</strong> maand daarop komt. Ten eerste<br />
erger<strong>de</strong>n ze zich aan het feit dat <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse artsen in plaats <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vietnamese artsen gingen uitmaken<br />
welke medicijnen <strong>de</strong> patiënten kregen. Ook begonnen <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse artsen pas om negen<br />
uur ’s ochtends, terwijl <strong>de</strong> Vietnamese artsen om zeven uur begonnen. De <strong>de</strong>r<strong>de</strong> ergernis was dat <strong>een</strong><br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse artsen <strong>een</strong> t-shirt droeg, terwijl <strong>de</strong> patiënten <strong>van</strong> mening waren dat artsen <strong>een</strong><br />
pak aan horen te hebben. Dat is gebruikelijk. De vier<strong>de</strong> en laatste ergernis was dat <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
artsen niet werkten in het hoge tempo dat ze <strong>van</strong> <strong>de</strong> Vietnamese artsen gewend waren.<br />
2 Er is ondui<strong>de</strong>lijkheid over <strong>de</strong> juiste term: anesthesist of anesthesioloog. De digitale encyclopedie hanteert <strong>de</strong> term anesthesioloog,<br />
maar het Van Dale-woor<strong>de</strong>nboek kent enkel <strong>de</strong> term anesthesist. In <strong>de</strong>ze gehele scriptie zal ik <strong>de</strong> term anesthesist<br />
gebruiken.<br />
16
Hallo Daphne en Frodo,<br />
Jullie kennen mij niet, maar na het zien <strong>van</strong> <strong>de</strong> uitzending gisteravond, heb ik <strong>de</strong> behoefte om jullie te laten<br />
weten hoeveel respect ik voor jullie heb. Zelf ben ik zuidafrikaanse <strong>van</strong> geboorte (Kaapstad) dus ik kan mij wel<br />
iets voorstellen bij jullie verhalen en jullie passie. Het was vroeger mijn grote droom om te werken in Afrika en<br />
het liefste bij dr.Albert Schweitzer in Lambarene Kongo. Maar helaas is het niet gegaan zoals ik wil<strong>de</strong>, het leven<br />
ging <strong>een</strong> an<strong>de</strong>re kant uit. Geniet zoveel als jullie kunnen, <strong>de</strong>ze ervaring zullen jullie <strong>de</strong> rest <strong>van</strong> jullie leven met<br />
je meevoeren en zal je tot <strong>een</strong> rijker mens maken. Veel succes en neem ook <strong>een</strong>s in <strong>een</strong> restaurant <strong>een</strong> Don<br />
Pedro, dat zullen jullie vast lusten. Succes.<br />
— Doornekamp (2007)<br />
Hoi Daphne en Frodo,<br />
Wat ontzettend leuk om jullie verhaal te zien op tv. Het was heel herkenbaar voor mij omdat ik vorig jaar drie<br />
maan<strong>de</strong>n in Malawi (Mangochi) stage heb gelopen samen met mijn vriend. Ook ik kreeg malaria [net als<br />
Daphne in <strong>de</strong> uitzending] en het was <strong>een</strong> déjà vu om jullie zo te zien!! Toch bekroop ons vaak <strong>de</strong> angst, dat als je<br />
echt ziek bent, hulp vaak ver weg is. Je kijkt heel an<strong>de</strong>rs <strong>naar</strong> <strong>de</strong> uitzending <strong>de</strong>nk ik als je daar ook geweest bent.<br />
Je herkent <strong>de</strong> houding <strong>van</strong> <strong>de</strong> CO’s [clinical officers] en verpleegsters. De taalbarrière, gebrek aan mid<strong>de</strong>len,<br />
medicatie vaak op etc... Het is soms zo moeilijk en frustrerend om iets te bereiken daar. Toch geeft het<br />
voldoening en zie je dingen die je nooit eer<strong>de</strong>r hebt gezien. Het viel me op dat jullie het over communicatie<br />
had<strong>de</strong>n. Wij leggen als gewoonte alles uit, terwijl zij niet <strong>een</strong>s na<strong>de</strong>nken en alles maar aannemen. Soms miste ik<br />
<strong>de</strong> communicatie daar. Helaas waren we nog vroeg in onze opleiding (jaar 4) waardoor we nog te weinig kon<strong>de</strong>n<br />
betekenen in het ziekenhuis. Inmid<strong>de</strong>ls lopen we co-schappen in Lei<strong>de</strong>n. Wat jullie hebben gedaan is iets wat<br />
misschien ook in <strong>de</strong> toekomst willen gaan doen. Vrijheidsdrang, net als jullie <strong>de</strong>nk ik. Het gevoel <strong>van</strong> vrijheid<br />
met <strong>de</strong> auto te rij<strong>de</strong>n lijkt me fantastisch. De combinatie met geneeskun<strong>de</strong> is natuurlijk ultiem. Ik <strong>de</strong>nk dat je<br />
vooral zelf veel leert, in tegenstelling wat je voor <strong>de</strong> mensen daar kan betekenen. Maar alle kleine beetjes helpen.<br />
Goed eerst onze co-schappen afron<strong>de</strong>n en dan zien we ver<strong>de</strong>r. Veel succes in Kaapstad! Groetjes.<br />
— Anoniem (2007)<br />
Lieve / beste Daphne & Frodo,<br />
Jullie kennen mij (nog) niet, maar ik zag jullie uitzending op TV en met tranen in mijn ogen herken<strong>de</strong> en <strong>de</strong>el<strong>de</strong><br />
ik jullie emoties. Ik heb zelf 12 maan<strong>de</strong>n in Congo gewerkt voor <strong>een</strong> noodhulp organisatie en wil jullie zeggen<br />
dat ik blij en trots ben dat jullie dit doen. Het spijt me te zien dat er zoveel negatieve reacties op jullie site<br />
komen. Vergeef het ze, ze weten echt niet beter. Ze zijn nooit in Afrika geweest, kennen <strong>de</strong> wanhoop, <strong>de</strong> pijn, <strong>de</strong><br />
geur <strong>van</strong> <strong>de</strong> ward en <strong>de</strong> hopeloosheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> lage commitment <strong>van</strong> <strong>de</strong> locale me<strong>de</strong>werkers niet. Iets 10x te<br />
goe<strong>de</strong>rtrouw uitleggen en vervolgens zien dat ze het <strong>de</strong> 11e keer weer fout doen, terwijl het gaat om mensen<br />
levens en <strong>de</strong> kwaliteit <strong>van</strong> leven <strong>van</strong> <strong>de</strong> patiënten, vaak obv <strong>de</strong>sinteresse en laksheid, is pijnlijk om te zien, en<br />
frustrerend natuurlijk (vgl jullie brandwon<strong>de</strong>n patiënt of <strong>de</strong> dame die niet <strong>naar</strong> <strong>de</strong> goe<strong>de</strong> ward werd gebracht).<br />
Natuurlijk kan er altijd <strong>van</strong> alles beter, maar daar gaat het in hoofdlijnen niet om. Het verschil wat jullie daar<br />
hebben gebracht voor <strong>de</strong> mensen aan <strong>de</strong> ont<strong>van</strong>gen<strong>de</strong> zij<strong>de</strong> is waanzinnig. Je kunt thuis op <strong>de</strong> bank in<br />
Ne<strong>de</strong>rland niet bepalen of iemand ‘asociaal’ is of ‘fout han<strong>de</strong>lt’ of ‘er all<strong>een</strong> maar voor zichzelf is’, als hij of zij<br />
met heel veel pijn in het hart besluit z’n klimmaatje achter te laten. Jullie hebben (emotioneel én fysiek)<br />
(waarschijnlijk) zeer zware omstandighe<strong>de</strong>n getrotseerd, om je droom waar te maken. Waanzinnig veel respect<br />
heb ik voor jullie. Keep it up. Groet.<br />
– Regout (2007)<br />
Tekstka<strong>de</strong>r 2.2: Reacties <strong>van</strong> voorstan<strong>de</strong>rs <strong>van</strong> het werk <strong>van</strong> <strong>de</strong> Driving Doctors<br />
17
Samenvattend<br />
Het lijkt erop dat <strong>de</strong> centrale vraag rond <strong>de</strong> komst <strong>van</strong> <strong>de</strong> tropenopleiding was: ‘Gaan, maar hoe?’. Men<br />
vond <strong>een</strong> zekere mate <strong>van</strong> voorbereiding noodzakelijk. Toen <strong>de</strong> tropenopleiding er was, was het voor<br />
<strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers met interesse in werk in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n <strong>van</strong>zelfsprekend<br />
om eerst <strong>de</strong>ze opleiding te volgen. In <strong>de</strong> jaren zeventig, tachtig en negentig kwam er steeds meer kritiek<br />
op <strong>de</strong> aanpak <strong>van</strong> <strong>de</strong> overheid om tropenartsen in te zetten, en ook op <strong>de</strong> aanpak <strong>van</strong> <strong>de</strong> tropenartsen.<br />
Op <strong>een</strong> gegeven moment begonnen ook tropenartsen zélf te twijfelen aan het nut <strong>van</strong> hun <strong>inzet</strong>. De<br />
centrale vraag leek nu: ‘Wel of niet gaan’?. Pronk zei: ‘Gaan’. Niet veel later zei Herfkens: ‘Niet gaan’.<br />
Het gevolg daar<strong>van</strong> was dat <strong>de</strong> overheidsuitzendingen wer<strong>de</strong>n gestopt.<br />
De bereidheid om medisch werk in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n te verrichten lijkt tegenwoordig steeds<br />
groter te wor<strong>de</strong>n. Het is niet meer <strong>van</strong>zelfsprekend om als tropenarts te gaan en men hoeft zich daardoor<br />
niet aan <strong>een</strong> contract voor bepaal<strong>de</strong> tijd te bin<strong>de</strong>n. Veel Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers gaan<br />
nu voor <strong>een</strong> paar weken of maan<strong>de</strong>n in <strong>een</strong> ontwikkelingsland werken. Met name <strong>van</strong>uit <strong>de</strong> beroepsgroepen<br />
komt hier kritiek op, en <strong>naar</strong> aanleidling daar<strong>van</strong> ontstaat <strong>een</strong> maatschappelijke discussie.<br />
De centrale vraag lijkt te zijn: ‘Gaan, maar hoe?’.<br />
Wat opvalt is dat <strong>de</strong> argumenten uit <strong>de</strong> jaren zeventig, tachtig en negentig niet wezenlijk an<strong>de</strong>rs<br />
zijn dan die <strong>van</strong> nu. Over<strong>een</strong>komsten zijn dat men zich beter moet voorberei<strong>de</strong>n op <strong>de</strong> lokale omstandighe<strong>de</strong>n,<br />
min<strong>de</strong>r verwachtingen moet hebben <strong>van</strong> wat er ’beter’ kan, zich beschei<strong>de</strong>ner moet<br />
opstellen en beter moet luisteren <strong>naar</strong> (<strong>de</strong> wensen <strong>van</strong>) <strong>de</strong> lokale bevolking.<br />
2.4 Invloeduitoefening op <strong>de</strong> kwaliteit<br />
Welke mid<strong>de</strong>len kunnen wor<strong>de</strong>n ingezet om invloed uit te oefenen op <strong>de</strong> kwaliteit <strong>van</strong> het werk dat<br />
Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n verrichten? Dit is <strong>een</strong> vraag waar <strong>de</strong> NVTG<br />
zich al enige tijd mee bezighoudt. Het antwoord ligt niet voor <strong>de</strong> hand. Het roept <strong>de</strong> vraag op of<br />
het zin heeft om <strong>de</strong> kwaliteit <strong>van</strong> projecten proberen te waarborgen als er g<strong>een</strong> controle op is. Zelfs<br />
<strong>de</strong> Nationale Commissie voor Internationale Samenwerking en Duurzame Ontwikkeling (NCDO)<br />
die subsidies verstrekt aan kleinschalige projecten, heeft <strong>de</strong> effectiviteit <strong>van</strong> haar projecten sinds <strong>de</strong><br />
jaren negentig niet meer on<strong>de</strong>rzocht (Kanis, 2007). Toch zijn er vier mid<strong>de</strong>len die wellicht lei<strong>de</strong>n tot<br />
verbetering <strong>van</strong> <strong>de</strong> kwaliteit <strong>van</strong> medische initiatieven.<br />
Gedragsco<strong>de</strong><br />
Begin oktober wordt het jaarlijkse NVTG-congres gehou<strong>de</strong>n, met als thema: Dutch Medical Doctors<br />
in Developing Countries: a <strong>de</strong>bate on present and future. Naar aanleiding <strong>van</strong> het Volkskrantartikel<br />
waarin tropenartsen om <strong>een</strong> gedragsco<strong>de</strong> pleiten (De Visser, 2006a), wordt er tij<strong>de</strong>ns het congres aan<br />
<strong>de</strong> ruim tweehon<strong>de</strong>rd bezoekers (tropenartsen, beleidsmakers en stu<strong>de</strong>nten uit verschillen<strong>de</strong> lan<strong>de</strong>n)<br />
gevraagd mee te discussiëren over <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> stelling: ‘The NVTG should <strong>de</strong>velop a co<strong>de</strong> of conduct<br />
for medical activities of private initiatives in low-income countries’. Aan<strong>van</strong>kelijk is 78% <strong>van</strong> <strong>de</strong> bezoekers<br />
het met <strong>de</strong> stelling <strong>een</strong>s (Van <strong>de</strong>n Boogaard, 2006, p. 3), maar na discussie blijkt dat er alom<br />
getwijfeld wordt aan het effect <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze gedragsco<strong>de</strong>.<br />
De NVTG besluit <strong>de</strong> mogelijkheid <strong>van</strong> <strong>een</strong> gedragsco<strong>de</strong> te <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>en. Er wordt <strong>een</strong> digitale<br />
werkgroep opgericht waarin gedachten en i<strong>de</strong>eën wor<strong>de</strong>n uitgewisseld over <strong>de</strong> eventuele toekomstige<br />
co<strong>de</strong>. Begin januari 2007 ligt er <strong>een</strong> conceptversie en wor<strong>de</strong>n <strong>de</strong> NVTG- le<strong>de</strong>n hier via Medicus<br />
Tropicus <strong>van</strong> op <strong>de</strong> hoogte gesteld:<br />
De co<strong>de</strong> beoogt <strong>de</strong> le<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> NVTG richtlijnen te bie<strong>de</strong>n voor het verantwoord han<strong>de</strong>len<br />
wanneer hun advies, me<strong>de</strong>werking of steun gevraagd wordt voor gezondheidszorgprojecten<br />
in IS verband. De uitein<strong>de</strong>lijke richtlijn of gedragsco<strong>de</strong> zal tevens <strong>een</strong> benchmark<br />
verschaffen voor zelfevaluatie en tracht <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntiteit te versterken <strong>van</strong> <strong>de</strong> nogal<br />
amorfe beroepsgroep <strong>van</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers in IS verband. Inmid<strong>de</strong>ls is<br />
<strong>een</strong> conceptversie opgesteld, waarin aan <strong>de</strong> hand <strong>van</strong> <strong>de</strong> uitgangspunten respect, integriteit,<br />
verantwoor<strong>de</strong>lijkheid en professionaliteit, <strong>een</strong> overzicht <strong>van</strong> <strong>de</strong> ‘plichten’ <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
18
• De projectactiviteiten moeten <strong>de</strong> levensomstandighe<strong>de</strong>n of <strong>de</strong> maatschappelijke of economische<br />
positie <strong>van</strong> <strong>de</strong> mensen in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n structureel en duurzaam verbeteren.<br />
• Het project moet bijdragen aan <strong>de</strong> realisatie <strong>van</strong> <strong>de</strong> acht millenniumdoelen <strong>van</strong> <strong>de</strong> VN. Uit <strong>de</strong> aanvraag<br />
moet blijken aan welk millenniumdoel uw project <strong>een</strong> bijdrage levert en op welke wijze.<br />
• Het project mag niet in strijd zijn met volkenrechtelijke verplichtingen of buitenlands politieke<br />
belangen <strong>van</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse regering.<br />
• Projectactiviteiten dienen <strong>de</strong> ‘do-no-harm theorie’ te volgen. Dit houdt in dat projecten conflicten<br />
dienen te vermij<strong>de</strong>n en te vermin<strong>de</strong>ren, en culturele, religieuze of etnische spanningen niet dienen<br />
te verergeren door uitsluitend één groep te on<strong>de</strong>rsteunen.<br />
• Ter on<strong>de</strong>rsteuning <strong>van</strong> <strong>de</strong> lokale economie dienen producten of diensten zo veel mogelijk in het<br />
ontwikkelingsland zelf of <strong>een</strong> buurland te wor<strong>de</strong>n aangeschaft.<br />
• De aanvrager moet aantonen dat <strong>de</strong> noodzaak <strong>van</strong> het project is bepaald door <strong>de</strong> doelgroep in het<br />
ontwikkelingsland voor wie het project is bestemd en dat zij <strong>een</strong> belangrijke stem hebben in <strong>de</strong><br />
uitvoering <strong>van</strong> het project.<br />
• De aanvrager moet door mid<strong>de</strong>l <strong>van</strong> referenties en verklaringen aantonen dat <strong>de</strong> lokale bevolking<br />
en rele<strong>van</strong>te organisaties ter plaatse het project steunen.<br />
• De partnerorganisatie is verantwoor<strong>de</strong>lijk voor <strong>de</strong> uitvoering, monitoring, evaluatie en follow-up<br />
<strong>van</strong> het project.<br />
Tekstka<strong>de</strong>r 2.3: Een aantal subsidiecriteria, opgesteld door <strong>de</strong> NCDO (2007)<br />
professional is geschetst. (Jurgens, 2007)<br />
Niet ie<strong>de</strong>r<strong>een</strong> ziet het nut <strong>van</strong> <strong>de</strong> gedragsco<strong>de</strong>. Een <strong>van</strong> <strong>de</strong> le<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> NVTG, betrokken bij <strong>de</strong><br />
digitale werkgroep, vindt dat op <strong>de</strong>ze manier het probleem niet wordt opgelost omdat enkel <strong>de</strong> NVTGle<strong>de</strong>n<br />
op hun zogenaam<strong>de</strong> plichten kunnen wor<strong>de</strong>n gewezen. Hij schrijft in <strong>een</strong> interne mail: ‘Het<br />
probleem ligt bij <strong>de</strong> “Daphnes en Frodo’s” <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze wereld en het is mij nog niet dui<strong>de</strong>lijk hoe wij<br />
die bereiken’. De kern <strong>van</strong> het probleem lijkt <strong>de</strong> onmacht om <strong>de</strong> betreffen<strong>de</strong> mensen te bereiken. Het<br />
wachten is op <strong>de</strong> <strong>de</strong>finitieve versie en meer nieuws over het invoeren <strong>van</strong> <strong>de</strong> co<strong>de</strong>.<br />
Keurmerk<br />
Het Centraal Bureau Fondsenwerving (CBF) overweegt <strong>een</strong> keurmerk te maken voor <strong>de</strong> initiatieven<br />
<strong>van</strong> mensen die besluiten om <strong>naar</strong> <strong>een</strong> ontwikkelingsland te reizen om daar <strong>de</strong> han<strong>de</strong>n uit <strong>de</strong> mouwen<br />
steken. Deze mensen wor<strong>de</strong>n overigens in media vaak aangeduid als zogenaam<strong>de</strong> doe-het-zelvers. Het<br />
bestaan<strong>de</strong> keurmerk is enkel geschikt voor <strong>de</strong> grote clubs (Vermeulen, 2007). Om in aanmerking te<br />
komen voor het keurmerk zal aan bepaal<strong>de</strong> eisen moeten wor<strong>de</strong>n voldaan. Op <strong>de</strong>ze manier kunnen<br />
<strong>de</strong> hulpinitiatieven <strong>van</strong> doe-het-zelvers enigszins wor<strong>de</strong>n gestuurd.<br />
Subsidie<br />
Een <strong>de</strong>r<strong>de</strong> manier om controle te hou<strong>de</strong>n en bovendien <strong>de</strong> initiatieven te bin<strong>de</strong>n aan <strong>de</strong> professionele<br />
sector is het verstrekken <strong>van</strong> subsidie. Volgens het Centre for International Development Issues Nijmegen<br />
(CIDIN) kunnen subsidieverstrekkers door eisen te stellen aan <strong>de</strong> initiatieven ze waar nodig<br />
begelei<strong>de</strong>n en eventueel sturen (Bouzoubaa en Brok, 2005, p. 36).<br />
Een <strong>van</strong> <strong>de</strong> voorwaar<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> NCDO voor het in aanmerking komen voor subsidie is dat er<br />
wordt samengewerkt met één of meer<strong>de</strong>re partnerorganisaties in het <strong>de</strong>sbetreffen<strong>de</strong> ontwikkelingsland<br />
(NCDO, 2007). Deze partnerorganisatie is verantwoor<strong>de</strong>lijk voor het uitvoeren, het controleren<br />
en evalueren <strong>van</strong> het project. Een aantal an<strong>de</strong>re criteria staan in figuur 2.3.<br />
Over <strong>de</strong> houding <strong>van</strong> particuliere organisaties ten opzichte <strong>van</strong> subsidie is vrij weinig bekend.<br />
Uit <strong>een</strong> klanttevre<strong>de</strong>nheids<strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> NCDO blijkt dat <strong>een</strong> ruime meer<strong>de</strong>rheid positief is over<br />
<strong>de</strong> service die <strong>de</strong> NCDO levert en dat slechts <strong>een</strong> kleine groep negatief is en kritiek heeft op <strong>de</strong> ondoorzichtige<br />
en lange bureaucratische procedures (Bouzoubaa en Brok, 2005, p. 37). Dit rooskleurige<br />
beeld is g<strong>een</strong> afspiegeling <strong>van</strong> <strong>de</strong> algemene houding <strong>van</strong> particuliere organisaties ten opzichte <strong>van</strong><br />
19
subsidie, aangezien het hier enkel gaat om hen die subsidie hebben aangevraagd. Lang niet ie<strong>de</strong>r<strong>een</strong><br />
doet dit. Ditzelf<strong>de</strong> geldt voor het <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> <strong>van</strong> het CIDIN 3 .<br />
Re<strong>de</strong>nen om g<strong>een</strong> subsidie aan te vragen zijn volgens het CIDIN dat er g<strong>een</strong> concreet project op<br />
papier staat, <strong>de</strong> tijd om zich te verdiepen in mogelijke subsidie ontbreekt of dat er (nog) genoeg geld<br />
in <strong>de</strong> kas is om lopen<strong>de</strong> projecten te financieren (Bouzoubaa en Brok, 2005, p. 39). Bo<strong>de</strong>lier en Vossen<br />
(2007b, p. 207) noemen <strong>een</strong> an<strong>de</strong>re re<strong>de</strong>n:<br />
Sommige doe-het-zelvers is <strong>de</strong>ze betrokkenheid <strong>een</strong> doorn in het oog. Zij noemen het<br />
bemoeienis en betutteling. Ze vrezen dat <strong>de</strong> gevestig<strong>de</strong> hulpindustrie hun enthousiasme<br />
in <strong>de</strong> kiem smoort om vervolgens ‘hun’ manier door te drukken.<br />
Bei<strong>de</strong> schrijvers geven ook hun mening over <strong>de</strong>ze houding <strong>van</strong> doe-het-zelvers ten opzichte <strong>van</strong> subsidie:<br />
Deze kritiek is voorbarig. Doe-het-zelvers hoeven niet opnieuw het wiel uit te vin<strong>de</strong>n en<br />
fouten te herhalen uit het verle<strong>de</strong>n. Wie <strong>een</strong> hulpproject begint in Senegal of Ivoorkust,<br />
draagt grote verantwoor<strong>de</strong>lijkheid. [...] Goe<strong>de</strong> bedoelingen mogen g<strong>een</strong> excuus zijn voor<br />
vrijblijvend amateurisme.<br />
Kennisuitwisseling<br />
Kennisuitwisseling is g<strong>een</strong> mid<strong>de</strong>l dat controle kan uitoefenen op <strong>de</strong> kwaliteit <strong>van</strong> het werk <strong>van</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
gezondheidswerkers. Het kan er wél toe bijdragen dat <strong>de</strong> kwaliteit verbetert. Kennisuitwisseling<br />
gebeurt op allerlei manieren. Het internet speelt hier <strong>een</strong> grote rol in.<br />
Volgens <strong>de</strong> NCDO is <strong>de</strong> behoefte aan scholing en on<strong>de</strong>rlinge uitwisseling groot (Kanis, 2007).<br />
Een <strong>van</strong> <strong>de</strong> manieren om daar op in te spelen is het aanbie<strong>de</strong>n <strong>van</strong> masterclasses waarin dieper wordt<br />
ingegaan op <strong>een</strong> bepaald thema. Ook financiert en coördineert NCDO <strong>de</strong> cursus ‘Uitwisseling’, bedoeld<br />
voor mensen en organisaties die zich bezighou<strong>de</strong>n met KPA-projecten. Het doel daar<strong>van</strong> is om<br />
meer projecten te doen slagen:<br />
In <strong>de</strong> cursus komen alle elementen aan bod om kleinschalige projecten in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n<br />
tot <strong>een</strong> succes te maken: <strong>van</strong> het opzetten <strong>van</strong> <strong>een</strong> project, het binnenhalen <strong>van</strong><br />
geld, tot manieren om het project te laten voortbestaan als <strong>de</strong> enthousiaste mensen <strong>van</strong><br />
het eerste uur er mee ophou<strong>de</strong>n. Ook het Ne<strong>de</strong>rlandse ontwikkelingsbeleid en <strong>de</strong> plaats<br />
daarbinnen <strong>van</strong> kleinschalige initiatieven vormen <strong>een</strong> bestand<strong>de</strong>el <strong>van</strong> <strong>de</strong> cursus. (Kanis,<br />
2007)<br />
De mensen die op <strong>de</strong>ze manier wor<strong>de</strong>n bereikt, vormen net als bij <strong>de</strong> gedragsco<strong>de</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> NVTG <strong>een</strong><br />
beperkte groep en wellicht niet <strong>de</strong> goe<strong>de</strong>. Het is moeilijk om kennisuitwisseling te sturen en <strong>de</strong> juiste<br />
mensen te betrekken bij <strong>de</strong> juiste initiatieven op dit gebied.<br />
3 Om in contact te komen met particuliere organisaties heeft het CIDIN gebruik gemaakt <strong>van</strong> <strong>een</strong> bestand dat is aangeleverd<br />
door <strong>de</strong> NCDO, met a) alle organisaties die <strong>een</strong> subsidieaanvraag hebben ingediend binnen het KPA-programma<br />
(kleinschalige plaatselijke activiteiten) tussen 2001 en 2004, en b) alle organisaties die <strong>een</strong> aanvraag hebben ingediend via het<br />
Front Office subsidiekanaal <strong>van</strong> <strong>de</strong> NCDO. Dit lever<strong>de</strong> <strong>een</strong> bestand op <strong>van</strong> 1200 organisaties, terwijl het totaal aantal – zoals<br />
eer<strong>de</strong>r vermeld – all<strong>een</strong> in het jaar 2006 al op 6400 wordt geschat. De <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>sbevindingen wat betreft <strong>de</strong> houding <strong>van</strong> particuliere<br />
organisaties ten aanzien <strong>van</strong> subsidie, hebben dus betrekking op <strong>een</strong> klein ge<strong>de</strong>elte <strong>van</strong> het totaal aantal particuliere<br />
organisaties.<br />
20
Hoofdstuk 3<br />
Particuliere initiatieven<br />
3.1 In opkomst<br />
De <strong>kortstondige</strong> <strong>inzet</strong> <strong>van</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n is slechts één<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> initiatieven <strong>van</strong> burgers en particuliere organisaties op het gebied <strong>van</strong> ontwikkelingssamenwerking.<br />
All<strong>een</strong> al op medisch gebied zijn er an<strong>de</strong>re initiatieven zoals het sturen <strong>van</strong> medische apparaten<br />
of het financieel on<strong>de</strong>rsteunen <strong>van</strong> <strong>een</strong> kliniek. De afgelopen jaren neemt het aantal particuliere<br />
initiatieven flink toe. Individuele burgers, kerkelijke organisaties, vakbon<strong>de</strong>n, Rotary-af<strong>de</strong>lingen,<br />
bedrijven en maatschappelijke organisaties lijken in grotere mate zelf te willen bijdragen aan ontwikkelingssamenwerking;<br />
zie ook figuur 3.1. Daarmee is het domein <strong>van</strong> <strong>de</strong> ontwikkelingssamenwerking<br />
niet langer exclusief voorbehou<strong>de</strong>n aan <strong>de</strong> overheid, <strong>de</strong> gevestig<strong>de</strong> NGO’s en <strong>een</strong> enkele missionaris<br />
(Bouzoubaa en Brok, 2005, p. 1).<br />
In 2006 schat <strong>de</strong> NCDO het aantal particuliere initiatieven op 6400 (Kanis, 2007). Volgens het<br />
CIDIN is het – <strong>van</strong>wege het kleinschalige karakter <strong>van</strong> <strong>de</strong> initiatieven en <strong>de</strong> daarmee samenhangen<strong>de</strong><br />
beperkte naamsbekendheid – niet uitgesloten dat het aantal in werkelijkheid veel hoger is (Bouzoubaa<br />
en Brok, 2005, p. 62). Uit <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> <strong>van</strong> het CIDIN blijkt dat slechts 3% <strong>van</strong> <strong>de</strong> 279 on<strong>de</strong>rzochte particuliere<br />
organisaties is opgericht tussen 1960 en 1970. 57% is opgericht na 1995, waar<strong>van</strong> het grootste<br />
<strong>de</strong>el zelfs pas is opgericht na 2000 (Bouzoubaa en Brok, 2005, p. 12). Dit geeft aan dat <strong>de</strong> opkomst <strong>van</strong><br />
kleinschalige hulpinitiatieven <strong>een</strong> vrij nieuw fenom<strong>een</strong> is.<br />
3.2 Lan<strong>de</strong>n meest in trek<br />
Aan <strong>de</strong> hand <strong>van</strong> <strong>de</strong> projecten waarvoor <strong>een</strong> subsidieaanvraag is ingediend bij Linkis of <strong>de</strong> NCDO<br />
kan <strong>een</strong> top tien wor<strong>de</strong>n samengesteld <strong>van</strong> <strong>de</strong> meest populaire projectlan<strong>de</strong>n. De meeste projecten<br />
zijn gericht op lan<strong>de</strong>n die op het vakantieprogramma staan (Linkis, 2007, p. 7). Op <strong>de</strong> eerste plaats<br />
staat India, gevolgd door Kenia, Indonesië, Suriname, Zuid-Afrika, Ethiopië, Ghana, Brazilië, Tanzania<br />
en Malawi (Linkis, 2007, p. 7) en (Kanis, 2007, p. 22). In april 2007 meldt Trouw terecht dat <strong>de</strong><br />
lan<strong>de</strong>n die niet in <strong>de</strong> reisprogramma’s zijn opgenomen zoals ‘het straatarme Niger, het door conflicten<br />
verscheur<strong>de</strong> Tsjaad, Soedan en Ivoorkust, of het erkend onveilige Nigeria’ niet op die lijst voorkomen<br />
(Koch, 2007).<br />
De Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) stelt jaarlijks <strong>een</strong><br />
lijst op die geldt als <strong>de</strong> officiële lijst <strong>van</strong> ontwikkelingslan<strong>de</strong>n, <strong>de</strong> zogenaam<strong>de</strong> DAC-lijst. De lijst, die<br />
in bijlage H is terug te vin<strong>de</strong>n, maakt on<strong>de</strong>rscheid tussen <strong>de</strong> 1) minst ontwikkel<strong>de</strong> lan<strong>de</strong>n, 2) lage<br />
inkomenslan<strong>de</strong>n, 3) lage mid<strong>de</strong>ninkomenlan<strong>de</strong>n en 4) hoge mid<strong>de</strong>ninkomenlan<strong>de</strong>n. Als we <strong>de</strong> tien<br />
populairste projectlan<strong>de</strong>n in<strong>de</strong>len <strong>naar</strong> staat <strong>van</strong> ontwikkeling, blijkt dat er g<strong>een</strong> dui<strong>de</strong>lijk verband<br />
bestaat tussen bei<strong>de</strong> factoren. Tabel 3.1 laat dit zien.<br />
21
Ontwikkelingswerkers m/v gezocht<br />
Werken in <strong>een</strong> ontwikkelingsland, wat moet je daarvoor in huis hebben? Intermediair en Memisa<br />
Cordaid bie<strong>de</strong>n drie lezers twee weken <strong>de</strong> kans hun kennis en ervaring in te zetten in Sierra Leone,<br />
Suriname of Malawi.<br />
Bij <strong>een</strong> ‘uitdagen<strong>de</strong> werkomgeving’ stelt <strong>de</strong> gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse werknemer zich ongetwijfeld<br />
iets voor dat wat min<strong>de</strong>r extreem is dan waar je in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n mee te maken krijgt. Maar<br />
dat neemt niet weg dat menig<strong>een</strong> zich zo nu en dan afvraagt hoe het zou zijn ‘iets’ voor <strong>een</strong> goed<br />
doel te doen. ‘Veel hoger opgelei<strong>de</strong>n voelen zich betrokken bij problemen als armoe<strong>de</strong>, ziekte en<br />
ongelijkheid’, zegt hoofdredacteur Peter ter Horst <strong>van</strong> Intermediair. ‘Kijk <strong>naar</strong> <strong>de</strong> talloze projecten<br />
die tegenwoordig binnen bedrijven wor<strong>de</strong>n opgezet.’<br />
De wil iets te doen is er wel, maar <strong>de</strong> concrete mogelijkhe<strong>de</strong>n zijn voor <strong>de</strong> meeste mensen in <strong>de</strong><br />
praktijk beperkt. Dat wil zeggen: tot nu toe. Want in samenwerking met Cordaid Memisa biedt<br />
Intermediair drie lezers <strong>de</strong> kans hun talenten en vaardighe<strong>de</strong>n aan te wen<strong>de</strong>n om – op microniveau<br />
– ontwikkelingswerk te doen. In ie<strong>de</strong>r land wordt <strong>een</strong> lezer twee weken lang opge<strong>van</strong>gen door <strong>een</strong><br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> lokale partnerorganisaties <strong>van</strong> Cordaid Memisa.<br />
Ter Horst noemt het project ‘<strong>een</strong> interessante manier om geconfronteerd te wor<strong>de</strong>n met <strong>de</strong><br />
complexiteit, het vallen en opstaan, <strong>van</strong> <strong>de</strong> ontwikkelingssamenwerking’. En die confrontatie zal<br />
Intermediair <strong>de</strong> komen<strong>de</strong> maan<strong>de</strong>n volgen.<br />
De ervaring en expertise die nodig is, kunnen <strong>de</strong> Intermediairlezers komen brengen. ‘Maar daar<br />
staat heel wat tegenover’, zegt Jacqueline Bal [fondsmanager bij Cordaid Memisa], ‘want als ze na<br />
twee weken weer huiswaarts keren zijn ze <strong>een</strong> unieke ervaring rijker’.<br />
Tekstka<strong>de</strong>r 3.1: Sterk ingekort artikel uit Intermediair, juni 2007. De volledig tekst is te<br />
vin<strong>de</strong>n in (Dikstaal en O’Mahoney, 2007).<br />
Least<br />
<strong>de</strong>veloped<br />
countries<br />
Low<br />
income<br />
countries<br />
Lower middle<br />
income<br />
countries<br />
1 India <br />
2 Kenia <br />
3 Indonesië <br />
4 Suriname <br />
5 Zuid-Afrika <br />
6 Ethiopië <br />
7 Ghana <br />
8 Brazilië <br />
9 Tanzania <br />
10 Malawi <br />
Upper middle<br />
income<br />
countries<br />
Tabel 3.1: Staat <strong>van</strong> ontwikkeling volgens <strong>de</strong> DAC-lijst voor <strong>de</strong> tien populairste projectlan<strong>de</strong>n<br />
22
3.3 Verklaringen op micro- en macroniveau<br />
Er zijn verschillen<strong>de</strong> factoren die ertoe bijdragen dat het aantal particuliere initiatieven toeneemt. In<br />
<strong>de</strong>ze scriptie wordt on<strong>de</strong>rscheid gemaakt tussen macro- en microfactoren. Macrofactoren zijn factoren<br />
buiten het individu om. Vaak gaat het om processen die door politieke en sociaal-economische<br />
omstandighe<strong>de</strong>n en tijd veran<strong>de</strong>ren. Microfactoren zijn factoren die <strong>een</strong> rol spelen bij <strong>de</strong> persoonlijke<br />
keuze om <strong>een</strong> project te starten of er aan mee te werken. Deze kunnen per individu verschillen.<br />
Macrofactoren<br />
Twee belangrijke ontwikkelingen hebben ertoe geleid dat er <strong>een</strong> i<strong>de</strong>ale situatie ontstond voor <strong>de</strong> opkomst<br />
<strong>van</strong> particuliere initiatieven: <strong>de</strong> overheid schoof verantwoor<strong>de</strong>lijkhe<strong>de</strong>n <strong>van</strong> zich af en burgers<br />
trokken verantwoor<strong>de</strong>lijkhe<strong>de</strong>n <strong>naar</strong> zich toe (Bouzoubaa en Brok, 2005, p. 3). Dat bei<strong>de</strong> ten<strong>de</strong>nsen<br />
met elkaar verbon<strong>de</strong>n zijn, blijkt uit het feit dat er <strong>een</strong> steeds groter <strong>de</strong>el <strong>van</strong> het besteedbare<br />
overheidsbudget voor ontwikkelingssamenwerking <strong>naar</strong> particuliere ontwikkelingsorganisaties gaat<br />
(Bouzoubaa en Brok, 2005, p. 4).<br />
1. De overheid stoot af<br />
• Financiële tekorten door <strong>de</strong> toenemen<strong>de</strong> werkloosheid en <strong>de</strong> aankomen<strong>de</strong> vergrijzing (Bouzoubaa<br />
en Brok, 2005, p. 4–5).<br />
• Neoliberalisme: <strong>de</strong> overheid schuift verantwoor<strong>de</strong>lijkhe<strong>de</strong>n <strong>van</strong> zich af ten gunste <strong>van</strong> <strong>de</strong> markt<br />
(Bouzoubaa en Brok, 2005).<br />
• Draagvlakvergroting: het zijn <strong>de</strong> burgers die ontwikkelingssamenwerking <strong>een</strong> menselijk gezicht<br />
kunnen geven en hiermee het draagvlak vergroten (Bo<strong>de</strong>lier en Vossen, 2007a).<br />
2. Burgers trekken aan<br />
• Secularisering: burgers zoeken nieuwe vormen <strong>van</strong> zingeving (Bouzoubaa en Brok, 2005; Bekkers,<br />
2002, p. 4–13).<br />
• Individualisering: het helpen <strong>van</strong> an<strong>de</strong>ren als mid<strong>de</strong>l om individuele doelen te bereiken (Bouzoubaa<br />
en Brok, 2005; Bekkers, 2002).<br />
• Mondialisering: betere en goedkopere transport- en communicatiemid<strong>de</strong>len zorgen voor meer<br />
direct contact met problematiek in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n (Bouzoubaa en Brok, 2005).<br />
• Morele globalisering: door meer direct contact raken we dichter betrokken bij <strong>de</strong> problematiek<br />
in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n (Bo<strong>de</strong>lier en Vossen, 2007b, p. 261–262).<br />
In 2006 luidt <strong>de</strong> Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) <strong>de</strong> noodklok over <strong>de</strong> crisis rond het wereldwij<strong>de</strong><br />
tekort aan gezondheidswerkers (WHO, 2006). Ook <strong>de</strong>ze ontwikkeling kan ertoe lei<strong>de</strong>n dat<br />
Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers kiezen om kortstondig in <strong>een</strong> ontwikkelingsland medische hulp<br />
te verlenen. De WHO schat dat 75 lan<strong>de</strong>n over min<strong>de</strong>r dan <strong>de</strong> minimumstandaard <strong>van</strong> 2,5 gezondheidswerkers<br />
per 1000 inwoners beschikken. In Afrika zijn <strong>de</strong> tekorten het grootst. De on<strong>de</strong>rliggen<strong>de</strong><br />
oorzaken zijn on<strong>de</strong>r meer onvoldoen<strong>de</strong> toereikend on<strong>de</strong>rwijs, slechte arbeidsomstandighe<strong>de</strong>n en onevenwichtige<br />
distributie <strong>van</strong> gezondheidswerkers. De aidsepi<strong>de</strong>mie versterkt <strong>de</strong>ze factoren en leidt<br />
bovendien tot <strong>een</strong> grotere vraag <strong>naar</strong> zorg, vooral in Afrika. Ook draagt <strong>de</strong> grote mobiliteit <strong>van</strong> gezondheidswerkers<br />
bij aan <strong>de</strong> crisis; <strong>van</strong> ruraal <strong>naar</strong> urbaan, <strong>van</strong> <strong>de</strong> publieke <strong>naar</strong> <strong>de</strong> private sector,<br />
<strong>naar</strong> buurlan<strong>de</strong>n en <strong>naar</strong> rijkere lan<strong>de</strong>n in het westen (WHO, 2006).<br />
Microfactoren<br />
Bij microfactoren gaat het om factoren die <strong>een</strong> rol hebben gespeeld bij <strong>de</strong> persoonlijke keuze <strong>van</strong><br />
iemand om zich kortstondig in te zetten voor medisch werk in <strong>een</strong> ontwikkelingsland. Het zijn on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>len<br />
waaruit <strong>de</strong> keuze om te gaan – bewust of onbewust – is opgebouwd. Ze kunnen dui<strong>de</strong>lijk<br />
wor<strong>de</strong>n in <strong>een</strong> gesprek of interview, zon<strong>de</strong>r er expliciet <strong>naar</strong> te vragen.<br />
Volgens het woor<strong>de</strong>nboek is <strong>een</strong> motief <strong>een</strong> overweging die tot <strong>een</strong> han<strong>de</strong>ling leidt (Dale, 2007).<br />
Iemand vragen <strong>naar</strong> motieven is echter vragen <strong>naar</strong> re<strong>de</strong>nen die <strong>de</strong> persoon <strong>de</strong> moeite waard vindt om<br />
te noemen. Dit kan <strong>een</strong> incompleet of vertekend beeld opleveren. Volgens De Kat (1986, p. 3) bestaat er<br />
23
altijd <strong>een</strong> kans dat men automatisch in <strong>de</strong> rechtvaardiging schiet. Volgens Bekkers (2002, p. 6) geven<br />
antwoor<strong>de</strong>n <strong>een</strong> subjectief beeld <strong>van</strong> hoe mensen over hun activiteiten met an<strong>de</strong>ren communiceren.<br />
Bekkers (2002) stelt dat er iets aan het veran<strong>de</strong>ren is in <strong>de</strong> betrokkenheid en motivatie <strong>van</strong> vrijwilligers.<br />
Het meest opmerkelijke resultaat is dat steeds meer vrijwilligers zeggen dat ze het werk leuk<br />
vin<strong>de</strong>n. Het <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>srapport ‘Geven in Ne<strong>de</strong>rland 2006’ bevestigt dit (Bouzoubaa en Brok, 2005,<br />
p. 24). In vier jaar tijd is het percentage mensen dat vrijwilligerswerk zegt te doen, omdat het ‘leuk’ is,<br />
gestegen <strong>van</strong> 30% <strong>naar</strong> 73% (Bekkers, 2002, p. 6).<br />
De traditionele vrijwilliger maakt plaats voor <strong>een</strong> ‘nieuw type’ vrijwilliger: <strong>de</strong> calculeren<strong>de</strong><br />
vrijwilliger, die niet meer te porren is voor levenslange verplichtingen aan één en<br />
<strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> club, en die korte, afgebaken<strong>de</strong> taken wil met <strong>een</strong> dui<strong>de</strong>lijk doel. Eigenlijk wil<br />
<strong>de</strong> vrijwilliger <strong>van</strong> <strong>van</strong>daag all<strong>een</strong> nog maar ‘leuke dingen doen’. [...] Vrijwilligerswerk<br />
is maatschappelijk nuttig, maar het is niet erg als je het ook <strong>een</strong> beetje – of vooral – voor<br />
jezelf doet. (Bekkers, 2002, p. 1)<br />
Bouzoubaa en Brok (2005, p. 24) on<strong>de</strong>rschei<strong>de</strong>n aan <strong>de</strong> hand <strong>van</strong> literatuur twee soorten motieven:<br />
motieven die zijn terug te voeren op <strong>een</strong> bepaal<strong>de</strong> mate <strong>van</strong> eigenbelang en persoonlijke voldoening,<br />
en motieven die zijn terug te voeren op <strong>een</strong> bepaal<strong>de</strong> mate <strong>van</strong> solidariteit. Dit on<strong>de</strong>rscheid lijkt te<br />
impliceren dat <strong>de</strong> twee soorten elkaar uitsluiten maar dat is niet zo. De psycholoog Abraham Maslow<br />
stelt dat solidariteit niet in strijd is met eigenbelang, omdat <strong>inzet</strong> voor an<strong>de</strong>ren <strong>de</strong> menselijke behoefte<br />
aan zingeving, zelfverwerkelijking en zelfreflectie bevredigt (Bo<strong>de</strong>lier en Vossen, 2007b, p. 264). Het<br />
werkt ook <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re kant op: eigenbelang is niet in strijd met solidariteit, aldus <strong>de</strong> Vlaamse filosoof<br />
Dirk Verhofstadt (Verhofstadt, 2004). Hij beweert dat eigenbelang zelfs <strong>een</strong> essentiële voorwaar<strong>de</strong> is<br />
voor solidariteit. Om dit uit te leggen haalt hij econoom Adam Smith aan, die zegt:<br />
Niet <strong>van</strong> <strong>de</strong> welwillendheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> slager, <strong>de</strong> brouwer of <strong>de</strong> bakker mogen we ons avondmaal<br />
verwachten, maar <strong>van</strong> hun groot respect voor hun eigenbelang. We zijn niet aan<br />
hun menselijkheid overgeleverd, maar aan hun eigenlief<strong>de</strong>. (Verhofstadt, 2004)<br />
Hieruit maakt Verhofstadt (2004) op dat eigenbelang het openbaar belang kan dienen. ‘Vanuit <strong>een</strong><br />
welgem<strong>een</strong>d eigenbelang wor<strong>de</strong>n mensen juist aangezet tot erkenning en respect voor an<strong>de</strong>ren’. Erkenning<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong>ze bewering vindt Verhofstadt bij <strong>de</strong> Poolse antropoloog Bronislaw Malinowski (1884–<br />
1942), die samenlevingen zag als ‘netwerken <strong>van</strong> transacties tussen mensen die <strong>de</strong>ze aangaan en verbreken<br />
wanneer eigenbelang dat dicteert’.<br />
In tabel 3.2 wor<strong>de</strong>n microfactoren uit verschillen<strong>de</strong> bronnen genoemd. De volgor<strong>de</strong> is willekeurig.<br />
Dibbets (1982) voegt er het volgen<strong>de</strong> aan toe:<br />
Onze gezondheidszorg is technocratisch en sterk geprofessionaliseerd en gespecialiseerd.<br />
Onze patiënten zijn nummers gewor<strong>de</strong>n en zowel <strong>de</strong> gezondheidswerker als <strong>de</strong> patiënt<br />
verliezen zo langzamerhand het overzicht op het geheel. Het is dan ook niet verwon<strong>de</strong>rlijk<br />
dat mensen zich hier <strong>van</strong> willen distantiëren en weg willen. Weg <strong>naar</strong> daar waar<br />
het allemaal niet zo ingewikkeld en ‘overzorgd’ is als hier, en waar mensen je echt nodig<br />
hebben.<br />
3.4 Betrokken partijen<br />
Bij <strong>de</strong> actuele discussie omtrent <strong>de</strong> doe-het-zelvers in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n, zijn er vier partijen die<br />
<strong>een</strong> hoofdrol spelen: <strong>de</strong> overheid, <strong>de</strong> professionele hulpindustrie, <strong>de</strong> doe-het-zelvers en het Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
publiek. Daarnaast zijn er <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>ers en an<strong>de</strong>re betrokkenen die <strong>een</strong> bijdrage leveren aan<br />
<strong>de</strong> discussie. Ie<strong>de</strong>re partij heeft zijn taak in het geheel en verwachtingen <strong>van</strong> an<strong>de</strong>re partijen. Zoals<br />
misschien al dui<strong>de</strong>lijk is gewor<strong>de</strong>n beïnvloe<strong>de</strong>n hun i<strong>de</strong>eën, han<strong>de</strong>lingen en reactie op elkaar <strong>de</strong> plaats<br />
die zij zelf in het geheel innemen.<br />
Dit <strong>de</strong>bat gaat niet over ontwikkelingshulp in het algem<strong>een</strong>. Er zijn tal <strong>van</strong> wetenschappers, politici<br />
en economen die discussiëren over <strong>de</strong> zin en onzin <strong>van</strong> ontwikkelingshulp. In on<strong>de</strong>rstaan<strong>de</strong><br />
discussie zal dit niet aan bod komen. Het gaat enkel om <strong>de</strong> doe-het-zelvers en <strong>de</strong> standpunten <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
daarbij betrokken partijen.<br />
24
Factor Bron<br />
Leuk Bouzoubaa en Brok (2005, p. 24–25) en<br />
Bekkers (2002, p. 6–12)<br />
Levenservaring Bouzoubaa en Brok (2005)<br />
Sociale contacten opdoen Bouzoubaa en Brok (2005)<br />
Reputatie Bekkers (2002)<br />
Waar<strong>de</strong>ring omgeving Bouzoubaa en Brok (2005)<br />
Positiever zelfbeeld Bekkers en Wiepking (2007, p. 13)<br />
Positievere stemming Bekkers en Wiepking (2007)<br />
Geloofsovertuiging Bouzoubaa en Brok (2005) en<br />
Renes en Konter (1982, p. 35)<br />
Schuldgevoel Bouzoubaa en Brok (2005)<br />
Plichtsbesef Bouzoubaa en Brok (2005)<br />
Uitdaging Bouzoubaa en Brok (2005)<br />
Verantwoor<strong>de</strong>lijkheidsgevoel Bouzoubaa en Brok (2005)<br />
Nieuwsgierigheid Renes en Konter (1982)<br />
Ontvluchten leefsituatie Renes en Konter (1982)<br />
Zelfontplooiing Bouzoubaa en Brok (2005)<br />
Zingeving Bo<strong>de</strong>lier en Vossen (2007b, p. 267)<br />
Zelfverrijking Bouzoubaa en Brok (2005)<br />
Nuttige werkervaring Bouzoubaa en Brok (2005)<br />
Bijdrage armoe<strong>de</strong>bestrijding Bouzoubaa en Brok (2005)<br />
Betrokkenheid tonen Bouzoubaa en Brok (2005)<br />
Nuttig werk Bouzoubaa en Brok (2005)<br />
Tabel 3.2: Microfactoren voor <strong>de</strong> keuze voor <strong>een</strong> kortstondig werkbezoek in <strong>een</strong> ontwikkelingsland<br />
Het Ne<strong>de</strong>rlandse publiek<br />
Niet <strong>de</strong> kleintjes, <strong>de</strong> doe-het-zelvers, maar <strong>de</strong> grote professionals hebben <strong>een</strong> probleem. Dat beweert<br />
NRC begin mei 2007 (Bo<strong>de</strong>lier en Vossen, 2007a). De professionals zijn namelijk onzichtbaar gewor<strong>de</strong>n<br />
voor het grote publiek. Nu <strong>de</strong> professionele hulpindustrie <strong>de</strong> nadruk legt op on<strong>de</strong>rsteunen<strong>de</strong> taken<br />
en allang niet meer op uitvoeren<strong>de</strong> taken, lijkt het nieuwe terrein <strong>van</strong> <strong>de</strong> hulpindustrie te onzichtbaar<br />
en abstract voor het Ne<strong>de</strong>rlandse publiek.<br />
En terwijl niemand nog begrijpt wat ze eigenlijk doen, weet ie<strong>de</strong>r<strong>een</strong> dat <strong>de</strong> consultant<br />
jaarlijks twee ton kost. Dat hij nog maar zel<strong>de</strong>n in <strong>de</strong> dorpen of sloppenwijken komt. En<br />
dat Afrika nog net zo arm is als vijftig jaar gele<strong>de</strong>n. (Bo<strong>de</strong>lier en Vossen, 2007a)<br />
Bovendien wordt er <strong>van</strong> <strong>de</strong> hulpindustrie gezegd dat er bij hen veel aan <strong>de</strong> strijkstok blijft hangen<br />
(Koch, 2007). De ‘strijkstokkendiscussie’ laai<strong>de</strong> op in 2004 nadat diverse schandalen aan het licht<br />
kwamen: hoge salarissen <strong>van</strong> directeuren 1 , verdwenen geld, wangedrag <strong>van</strong> me<strong>de</strong>werkers en mislukte<br />
projecten (Van Gastel et al., 2005, p. 8). Inmid<strong>de</strong>ls kent <strong>de</strong> sector richtlijnen maar heeft moeite om<br />
het imago te verbeteren. Duizen<strong>de</strong>n donateurs zeg<strong>de</strong>n hun lidmaatschap op. Deze onvre<strong>de</strong> over <strong>de</strong><br />
gebo<strong>de</strong>n hulp beschouwt men als <strong>een</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> verklaringsgron<strong>de</strong>n voor <strong>de</strong> opkomst <strong>van</strong> particuliere<br />
initiatieven. Het gaf <strong>de</strong> doe-het-zelvers <strong>de</strong> kans zich te profileren met <strong>de</strong> me<strong>de</strong><strong>de</strong>ling dat zij zich met<br />
concrete, directe, zichtbare zaken bezighou<strong>de</strong>n, en dat elke euro <strong>naar</strong> <strong>de</strong> hulpbehoeven<strong>de</strong>n gaat. En<br />
het lukt ze om het vertrouwen <strong>van</strong> het grote publiek te winnen. Men heeft grote bewon<strong>de</strong>ring voor<br />
<strong>de</strong> <strong>inzet</strong> <strong>van</strong> burgers.<br />
1 De directeur <strong>van</strong> <strong>de</strong> Hartstichting bleek in 2004 jaarlijks 170 duizend euro te ont<strong>van</strong>gen. Ook <strong>de</strong> directeuren <strong>van</strong> Cordaid,<br />
Plan Ne<strong>de</strong>rland en Amnesty International bleken meer dan <strong>een</strong> ton per jaar te verdienen (Bo<strong>de</strong>lier en Vossen, 2007b, p. 139–<br />
140).<br />
25
Doe-het-zelvers<br />
Het CIDIN stelt dat particuliere hulporganisaties jaarlijks gemid<strong>de</strong>ld 20 duizend euro ophalen aan<br />
giften, donaties en subsidies. Er zijn per organisatie tussen <strong>de</strong> vijf en tien vrijwilligers actief, <strong>van</strong> wie<br />
<strong>de</strong> helft ou<strong>de</strong>r dan 50 jaar. Meestal kennen zij elkaar uit <strong>de</strong> persoonlijke sfeer, via het werk of <strong>de</strong> kerk.<br />
Ze zetten zich met name in voor on<strong>de</strong>rwijs en gezondheidszorg (Bo<strong>de</strong>lier en Vossen, 2007b, p. 200).<br />
De kleinschalige particuliere initiatieven wor<strong>de</strong>n uitgevoerd door bevlogen vrijwilligers<br />
die belangeloos <strong>een</strong> project opzetten. Deze doe-het-zelvers gaan er nogal <strong>een</strong>s prat op dat<br />
hun organisatiekosten vrijwil nihil zijn. Ze verga<strong>de</strong>ren immers in <strong>de</strong> woonkamer, laten<br />
hun nieuwsbrief gratis drukken bij <strong>de</strong> drukkerij om <strong>de</strong> hoek en betalen <strong>de</strong> vliegtickets om<br />
het project te bezoeken uit eigen zak. Kortom, elke euro <strong>van</strong> <strong>de</strong> donateur komt terecht<br />
bij het project, iets wat je <strong>van</strong> <strong>een</strong> internationale organisatie als Unicef niet kunt zeggen 2 .<br />
(Bo<strong>de</strong>lier en Vossen, 2007b, p 140)<br />
Uit <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> <strong>van</strong> het CIDIN blijkt dat <strong>van</strong> <strong>de</strong> 290 doe-het-zelvers 66.8% <strong>van</strong> hen vindt dat ‘alle kleine<br />
beetjes helpen’. In het <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>srapport wordt dit beeld <strong>van</strong> <strong>de</strong> effectiviteit <strong>van</strong> hun eigen projecten<br />
‘betrekkelijk positief’ genoemd (Bouzoubaa en Brok, 2005, p. 55).<br />
Professionele hulporganisaties<br />
De directeur <strong>van</strong> Cordaid Rene Groothuis zegt in Bo<strong>de</strong>lier en Vossen (2007a) dat hij het toejuicht dat<br />
doe-het-zelvers zich voor ontwikkelingslan<strong>de</strong>n <strong>inzet</strong>ten. Hij noemt ‘<strong>de</strong> kleintjes’ g<strong>een</strong> concurrenten,<br />
maar collega’s. Uitein<strong>de</strong>lijk hebben alle ontwikkelingsorganisaties hetzelf<strong>de</strong> doel, aldus Groothuis.<br />
Hij zegt echter ook dat door <strong>de</strong> toenemen<strong>de</strong> groei <strong>van</strong> het aantal particuliere initiatieven, <strong>de</strong> grote<br />
organisaties hun legitimiteit verliezen: ‘Het lukt ons domweg niet om ons werk fatsoenlijk voor het<br />
voetlicht te brengen’. Het grote publiek is niet te overtuigen dat <strong>de</strong> opgedane kennis <strong>van</strong> zaken het<br />
noodzakelijk maakte voor <strong>de</strong> hulpindustrie om <strong>van</strong> aanpak te veran<strong>de</strong>ren.<br />
We had<strong>de</strong>n ook zelf artsen en verplegers <strong>naar</strong> Oeganda kunnen sturen [...]. Dat is veel<br />
zichtbaar<strong>de</strong>r en directer. Maar we steunen <strong>de</strong> bisschoppen omdat <strong>de</strong> impact <strong>van</strong> hun<br />
werk veel groter is. Tegelijkertijd vin<strong>de</strong>n we het uitstekend dat kleine organisaties wel<br />
klinieken en hospices bouwen. Grote en kleine clubs zijn complementair. (Bo<strong>de</strong>lier en<br />
Vossen, 2007a)<br />
Over goedgekeur<strong>de</strong> subsidieaanvragen <strong>van</strong> particuliere organisaties zegt Ad Bijma, directeur <strong>van</strong> COS<br />
Ne<strong>de</strong>rland dat ‘sommige mensen wor<strong>de</strong>n teruggestuurd omdat ze hun huiswerk niet goed hebben<br />
gedaan. An<strong>de</strong>ren zijn zo goed voorbereid dat we ze met<strong>een</strong> kunnen helpen’ (Velthuis, 2006). Echter,<br />
als we nu kijken <strong>naar</strong> <strong>de</strong> cijfers <strong>van</strong> het aantal goedgekeur<strong>de</strong> aanvragen ten opzichte <strong>van</strong> het totaal <strong>van</strong><br />
het financieringsloket Linkis, blijkt dat <strong>de</strong> me<strong>de</strong>financieringsorganisaties (Cordaid, Hivos, Impulsis,<br />
NCDO, Oxfam Novib en Plan Ne<strong>de</strong>rland) gemid<strong>de</strong>ld nog niet <strong>een</strong>s <strong>de</strong> helft <strong>van</strong> het aantal aanvragen<br />
goedkeuren 3 . Gemid<strong>de</strong>ld genomen werd er in 2004 40% goedgekeurd, in 2005 28.4% en in 2006 37%<br />
(Linkis, 2007).<br />
Trouw schrijft dat <strong>de</strong> hulpindustrie niet echt kan zeggen wat zij werkelijk vindt, omdat zij daarmee<br />
nog meer aan populariteit kan verliezen bij het Ne<strong>de</strong>rlandse publiek en daarmee haar eigen glazen<br />
ingooit:<br />
Openlijk kritiek uiten is bijna onmogelijk. Dat zou maar lei<strong>de</strong>n tot <strong>een</strong> nog grotere afkeer<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> grote clubs. En die zijn, <strong>de</strong>els gedwongen door het subsidiestelsel dat on<strong>de</strong>r<br />
minister Van Ar<strong>de</strong>nne <strong>van</strong> kracht is gewor<strong>de</strong>n, meer dan ooit afhankelijk <strong>van</strong> het grote<br />
publiek. Wie voor overheidssubsidie in aanmerking wil komen, moet voor 2010 kunnen<br />
2 De directeur <strong>van</strong> Unicef verdient 190 duizend euro per jaar en is daarmee <strong>de</strong> best betaal<strong>de</strong> figuur in <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
hulpindustrie (Bo<strong>de</strong>lier en Vossen, 2007b, p. 140).<br />
3 Er is maar één organisatie geweest die meer dan <strong>de</strong> helft <strong>van</strong> alle aanvragen heeft goedgekeurd. Dit was Cordaid in 2005<br />
en het ging om 51.6%; zie bijlage I<br />
26
aantonen dat hij 25% eigen geld meebrengt en dat geld moet voor <strong>een</strong> groot <strong>de</strong>el gevon<strong>de</strong>n<br />
wor<strong>de</strong>n op <strong>de</strong> chari-markt. Openlijk vraagtekens plaatsen bij het particulier initiatief<br />
staat op zeer gespannen voet met het afgrazen <strong>van</strong> die chari-markt, tenminste zo wordt<br />
het bij <strong>de</strong> gevestig<strong>de</strong> or<strong>de</strong> gevoeld. Je kunt niet tegelijkertijd het draagvlak bekritiseren<br />
en exploiteren. (Koch, 2007)<br />
De meeste kritiek die <strong>de</strong> professionele hulporganisaties hebben, wordt dan ook niet via <strong>de</strong> organisaties<br />
gebracht maar via individuen die met hun uitspraken <strong>de</strong> reputatie <strong>van</strong> <strong>de</strong> organisatie niet op het<br />
spel zetten. Veelvoorkomen<strong>de</strong> kritiek is dat doe-het-zelvers amateuristisch en naïef zijn (Van Thiel in<br />
Omroep VARA, 2007), g<strong>een</strong> ervaring hebben en niets (willen) afweten <strong>van</strong> culturele verschillen die<br />
hun houding en het effect <strong>van</strong> hun werk beïnvloe<strong>de</strong>n (Peerenboom in De Visser, 2006a). Minister<br />
Van Ar<strong>de</strong>nne zegt in 2006 dat menig professionele gezondheidswerkers <strong>de</strong> initiatieven <strong>van</strong> doe-hetzelvers<br />
ziet ‘als <strong>een</strong> druppel op <strong>een</strong> gloeien<strong>de</strong> plaat en dan ook nog <strong>een</strong>s op <strong>de</strong> verkeer<strong>de</strong> plaat’ (Van<br />
Ar<strong>de</strong>nne, 2006).<br />
De overheid<br />
Ontwikkelingssamenwerking is te lang het speeltje <strong>van</strong> overheid en professionals geweest.<br />
De globalisering biedt <strong>een</strong> uitgelezen kans om ontwikkelingssamenwerking weer<br />
terug te geven aan waar die thuis hoort: <strong>de</strong> samenleving. Gevestig<strong>de</strong> instituties blijven<br />
belangrijk, maar het internationale elan en engagement <strong>van</strong> betrokken burgers mag niet<br />
veronachtzaamd wor<strong>de</strong>n. Integen<strong>de</strong>el. Over grenzen h<strong>een</strong> zijn mensen elkaars buren<br />
gewor<strong>de</strong>n. Zo wordt het door velen beleefd. Daarom zijn we toe aan nieuwe vormen<br />
<strong>van</strong> internationale solidariteit, rentmeesterschap en verantwoor<strong>de</strong>lijkheid. (Van Ar<strong>de</strong>nne,<br />
2004)<br />
De overheid is <strong>een</strong> voorstan<strong>de</strong>r <strong>van</strong> burgerinitiatieven op het gebied <strong>van</strong> ontwikkelingssamenwerking<br />
en dit sluit goed aan bij het neoliberalistische <strong>de</strong>nken. Bo<strong>de</strong>lier en Vossen schrijven dat daar waarschijnlijk<br />
<strong>een</strong> politieke overweging achter zit, omdat <strong>de</strong> doe-het-zelvers <strong>van</strong> toenemend belang zijn<br />
voor <strong>de</strong> versterking <strong>van</strong> het draagvlak on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> formele ontwikkelingssamenwerking (Bo<strong>de</strong>lier en<br />
Vossen, 2007b, p. 204).<br />
Over motieven <strong>van</strong> <strong>de</strong> doe-het-zelvers zegt voormalig minister <strong>van</strong> ontwikkelingssamenwerking<br />
Van Ar<strong>de</strong>nne eind 2006 dat het niet zel<strong>de</strong>n gaat om we<strong>de</strong>rzijds voor<strong>de</strong>el. Ze zegt dat men in <strong>de</strong> eerste<br />
plaats actief wordt uit me<strong>de</strong>dogen met <strong>de</strong> me<strong>de</strong>mens, maar dat het helpen <strong>van</strong> armen het eigen leven<br />
kan verrijken doordat men dichter bij <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r, maar ook dichter bij zichzelf, komt. ‘Velen vin<strong>de</strong>n er<br />
zingeving in’, aldus Van Ar<strong>de</strong>nne (2006).<br />
On<strong>de</strong>rzoekers<br />
Doen <strong>de</strong> doe-het-zelvers het goed? Doen ze het beter dat <strong>de</strong> hulpindustrie? ‘Feitelijk hebben we g<strong>een</strong><br />
flauw i<strong>de</strong>e’, zegt Lau Schulpen, <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>er aan het CIDIN (Bo<strong>de</strong>lier en Vossen, 2007a). Onafhankelijke<br />
evaluaties <strong>naar</strong> <strong>de</strong> effectiviteit <strong>van</strong> particuliere initiatieven zijn er niet. Het is onbekend hoe ze<br />
presteren en wat hun daadwerkelijke effect is. Het belangrijkste argument <strong>van</strong> <strong>de</strong> doe-het-zelvers is<br />
dat er bij hen veel min<strong>de</strong>r geld aan <strong>de</strong> strijkstok blijft hangen, maar dat betekent nog lang niet dat <strong>een</strong><br />
project ook effectief is. Schulpen zegt echter ook dat men evenmin kan hardmaken dat doe-het-zelvers<br />
per <strong>de</strong>finitie niet effectief zijn.<br />
In Kanis (2007, p. 24) komt Thea Hilhorst aan het woord. Zij is hoogleraar Humanitaire Hulp en<br />
We<strong>de</strong>ropbouw aan <strong>de</strong> Wageningen Universiteit en beweert dat hulp bie<strong>de</strong>n niet waar<strong>de</strong>vrij is en dat<br />
onbewuste superioriteitsgevoelens ons blind kunnen maken:<br />
In wezen is <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificatie <strong>van</strong> burgers met <strong>de</strong> problematiek in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n positief.<br />
Maar er is <strong>een</strong> subtekst, namelijk dat je als Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>r per <strong>de</strong>finitie iets te bie<strong>de</strong>n<br />
zou hebben aan armen. Dat wij superieur zou<strong>de</strong>n zijn. G<strong>een</strong> Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>r is op het i<strong>de</strong>e<br />
gekomen <strong>naar</strong> New York af te reizen na <strong>de</strong> aanslag op <strong>de</strong> Twin Towers om daar te gaan<br />
27
helpen met puinruimen. We gingen er<strong>van</strong> uit dat <strong>de</strong> Amerikanen die klus zelf wel kon<strong>de</strong>n<br />
klaren. Dat Sri Lankanen dit na <strong>de</strong> tsunami ook kon<strong>de</strong>n, kwam niet <strong>een</strong>s in ons op.<br />
(Kanis, 2007, p. 24)<br />
Hilhorst zegt dat doe-het-zelvers er <strong>de</strong> volste vertrouwen in hebben dat ze weten wat ze moeten doen,<br />
door <strong>de</strong> manier waarop wereldnieuws wordt verpakt: kort, ontdaan <strong>van</strong> gecompliceer<strong>de</strong> <strong>de</strong>tails. Ook<br />
zegt zij dat <strong>de</strong> principes en uitgangspunten <strong>van</strong> doe-het-zelvers en <strong>de</strong> professionals niet per <strong>de</strong>finitie<br />
<strong>van</strong> elkaar verschillen. Doe-het-zelvers evalueren hun projecten dan wel niet op <strong>de</strong> manier waarop <strong>de</strong><br />
grote hulporganisaties dit doen, maar zij leggen wel <strong>de</strong>gelijk verantwoording af aan al hun geldschieters<br />
en staan – in meer of min<strong>de</strong>re mate – on<strong>de</strong>r druk om hun werk zo goed mogelijk te doen (Kanis,<br />
2007, p. 26).<br />
An<strong>de</strong>re betrokkenen<br />
Hieron<strong>de</strong>r wor<strong>de</strong>n verschillen<strong>de</strong> meningen gepresenteerd om <strong>een</strong> beeld te geven <strong>van</strong> hoe er door verschillen<strong>de</strong><br />
an<strong>de</strong>re betrokkenen via <strong>de</strong> media over het on<strong>de</strong>rwerp wordt gesproken. Dat niet ie<strong>de</strong>r<strong>een</strong><br />
<strong>een</strong> blad voor <strong>de</strong> mond neemt blijkt uit het eerstvolgen<strong>de</strong> citaat.<br />
Dit wordt even slikken voor alle doe-het-zelvers in <strong>de</strong> ontwikkelingshulp. Het is namelijk<br />
‘in’ om zelf <strong>de</strong> han<strong>de</strong>n uit <strong>de</strong> mouwen te steken in plaats <strong>van</strong> te gireren <strong>naar</strong> <strong>de</strong> Novibs<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong>ze wereld. Het is g<strong>een</strong> taboe meer om <strong>de</strong> gevestig<strong>de</strong> ontwikkelingsclubs te ‘bashen’:<br />
te log, te ambtelijk, te traag en rete-intransparant. Maar het is nog wél <strong>een</strong> taboe om<br />
die doe-het-zelvers <strong>een</strong>s aan te pakken, want ‘ze doen het niet voor zichzelf’. Voor wie<br />
dan vraag je je soms af? En hoe transparant zijn die doe-het-zelvers met hun smoezelige<br />
schoenendozen? Want als <strong>een</strong>maal het heilige geloof <strong>van</strong> het goed doen in <strong>de</strong> doe-hetzelver<br />
is neergedaald, smelt alle re<strong>de</strong>lijkheid als chocola in <strong>de</strong> tropenzon. Dat ragt daar<br />
als dolgedraai<strong>de</strong>n door alle netwerken en chanteert vrien<strong>de</strong>n en relaties voor hun heilige<br />
ontwikkelingsgraaltje. Voor min<strong>de</strong>r dan hon<strong>de</strong>rd euri [...] ben je niet all<strong>een</strong> <strong>een</strong> flink<br />
bedrag armer, maar ook nog <strong>een</strong> schuldgevoel rijker: jij blijft op je krent zitten, terwijl<br />
<strong>de</strong> doe-het-zelver <strong>een</strong> echte held is, die tenminste concreet bouwt aan <strong>een</strong> betere wereld.<br />
Me zolen. Doe-het-zelvers horen thuis in <strong>de</strong> Gamma. (Columnist Ir. H.A. Schuringa jr.<br />
in Bo<strong>de</strong>lier en Vossen, 2007b)<br />
De Zambiaanse oud-minister Guy Scott zegt in Bo<strong>de</strong>lier en Vossen (2007b, p. 209) het arrogant te vin<strong>de</strong>n<br />
<strong>van</strong> het Westen om te <strong>de</strong>nken dat zon<strong>de</strong>r blanken alle Afrikanen dood zou<strong>de</strong>n zijn. De publiciste<br />
Marcia Luyten vraagt zich af of <strong>de</strong> relatie tussen witte gever en zwarte ont<strong>van</strong>ger niet opnieuw ongelijkwaardig<br />
wordt, zeker wanneer <strong>de</strong> gulle gever ook nog onbetaald zijn werk doet. De ont<strong>van</strong>gen<strong>de</strong><br />
partij is dan immers dank verschuldigd en in die houding past g<strong>een</strong> verschil <strong>van</strong> mening. Luyten laat<br />
<strong>de</strong> hulp dan ook liever over aan <strong>de</strong> professionele hulporganisaties in plaats <strong>van</strong> aan <strong>de</strong> doe-het-zelvers<br />
(Bo<strong>de</strong>lier en Vossen, 2007b, p. 201). Bo<strong>de</strong>lier en Vossen zijn <strong>van</strong> mening dat <strong>de</strong> doe-het-zelver zijn<br />
doel heeft bereikt als <strong>de</strong> geplan<strong>de</strong> activiteiten zijn uitgevoerd en er niet bij stilstaat dat <strong>de</strong> projecten<br />
ook zon<strong>de</strong>r hen ver<strong>de</strong>r moeten. De professionele hulporganisaties hebben volgens hen geleerd <strong>van</strong><br />
het verle<strong>de</strong>n en zijn er <strong>van</strong> doordrongen dat <strong>een</strong> project all<strong>een</strong> zin heeft als <strong>de</strong> concrete uitvoer<strong>de</strong>r er<br />
<strong>van</strong>af het begin bij betrokken is (Bo<strong>de</strong>lier en Vossen, 2007b, p. 202–203). Bovendien zeggen zij:<br />
De klaagzang over ‘strijkstokken’ is zo’n automatisme gewor<strong>de</strong>n, dat <strong>een</strong> paar cruciale<br />
vragen niet meer wor<strong>de</strong>n gesteld: waarom maken hulporganisaties overheadkosten? En<br />
is het werkelijk weggegooid geld? Net als ie<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>r project kan <strong>een</strong> hulpproject niet<br />
zon<strong>de</strong>r overhead. Je kunt immers g<strong>een</strong> zak geld uit <strong>een</strong> vliegtuig gooien en verwachten<br />
dat het goedkomt. Een zinvolle besteding <strong>van</strong> geld moet wor<strong>de</strong>n georganiseerd. Daar zijn<br />
organisaties voor nodig en <strong>de</strong>skundige mensen met <strong>een</strong> re<strong>de</strong>lijk salaris, kantoorruimte,<br />
computer en soms <strong>een</strong> terreinwagen. Hoe complexer <strong>een</strong> project, hoe meer tijd, geld<br />
en mankracht er gaat zitten in overleg, kennisopbouw en in begeleiding. (Bo<strong>de</strong>lier en<br />
Vossen, 2007b, p. 140)<br />
28
Trouw-correspon<strong>de</strong>nt Kan Koch, die zich in februari 2007 tij<strong>de</strong>ns <strong>een</strong> lezing al zeer kritisch uitlaat ten<br />
opzichte <strong>van</strong> kleinschalige ontwikkelingsprojecten (Van <strong>de</strong>r Heij<strong>de</strong>n, 2007b), schrijft in april in Trouw<br />
dat <strong>de</strong> doe-het-zelvers <strong>de</strong> inwoners <strong>van</strong> ontwikkelingslan<strong>de</strong>n nogal <strong>een</strong>s afschil<strong>de</strong>ren als slachtoffers<br />
die g<strong>een</strong> kans <strong>van</strong> slagen hebben zon<strong>de</strong>r steun uit het rijke westen (Koch, 2007). De grote hulporganisaties<br />
willen juist <strong>van</strong> dit beeld af, want <strong>de</strong> arme (potentiële werknemer) is niet per <strong>de</strong>finitie ziek,<br />
zwak of misselijk. Maar met dat beeld valt geld op te halen. Koch conclu<strong>de</strong>ert dat lang niet altijd <strong>de</strong><br />
inwoner <strong>van</strong> het ontwikkelingsland centraal staat bij het particulier initiatief. Vaak is dat <strong>de</strong> hulpverlener.<br />
‘Daarbij past dat op <strong>de</strong> websites <strong>van</strong> <strong>de</strong> projecten vooral veel foto’s prijken <strong>van</strong> weldoeners<br />
omringd door zwartjes in donker Afrika’ (Koch, 2007). Een zoektocht <strong>naar</strong> <strong>de</strong>rgelijke afbeeldingen<br />
via <strong>een</strong> willekeurige zoekmachine op het internet levert in<strong>de</strong>rdaad <strong>een</strong> verschei<strong>de</strong>nheid op <strong>van</strong> foto’s<br />
<strong>van</strong> zwarte kin<strong>de</strong>ren met <strong>een</strong> stralen<strong>de</strong> blanke.<br />
Volgens <strong>de</strong> invloedrijke Wereldbankeconoom William Easterly maken kleine projecten – ‘losjes’<br />
georganiseerd, op grassroots niveau, die <strong>de</strong> lokale bevolking volop in hun plannen betrekken en zich<br />
fatsoenlijk laten controleren – <strong>de</strong> meeste kans op succes (The White Man’s Bur<strong>de</strong>n in Bo<strong>de</strong>lier en<br />
Vossen, 2007b, p. 17).<br />
Volgens zowel het NCDO als het CIDIN kunnen particuliere en professionele organisaties naast<br />
elkaar staan: ‘Het is ook g<strong>een</strong> kwestie <strong>van</strong> of-of: óf <strong>een</strong> civil society opbouwen óf <strong>een</strong> school realiseren.<br />
Dan vergelijk je appels met peren’. (Kanis, 2007, p. 22)<br />
3.5 Overzicht kritiekpunten<br />
In <strong>de</strong>ze paragraaf wor<strong>de</strong>n <strong>de</strong> kritiekpunten die net genoemd zijn per betrokken partij kort samengevat.<br />
Het Ne<strong>de</strong>rlandse publiek<br />
• Wij geven <strong>de</strong> voorkeur aan projecten <strong>van</strong> doe-het-zelvers, omdat <strong>de</strong>ze in tegenstelling tot projecten<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> grote hulporganisaties zichtbaar en direct zijn.<br />
• Er blijft bij <strong>de</strong> grote hulporganisaties veel aan <strong>de</strong> strijkstok hangen.<br />
• We vertrouwen <strong>de</strong> grote hulporganisaties niet meer omdat in 2004 bleek dat veel directeuren <strong>een</strong><br />
buitenproportioneel salaris verdienen. De doe-het-zelvers maken vrijwel g<strong>een</strong> organisatiekosten.<br />
Doe-het-zelvers<br />
• Wij maken vrijwel g<strong>een</strong> organisatiekosten.<br />
• 66.8% <strong>van</strong> ons vindt dat onze projecten effectief zijn.<br />
Professionele hulporganisaties<br />
• Onze aanpak is veran<strong>de</strong>rd doordat we geleerd hebben <strong>van</strong> onze fouten, maar door <strong>de</strong> komst <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
doe-het-zelvers lukt het ons niet om het vertrouwen <strong>van</strong> het Ne<strong>de</strong>rlandse publiek terug te winnen.<br />
• Wij vin<strong>de</strong>n dat het werk <strong>van</strong> doe-het-zelvers naast ons werk kan bestaan. Echter, sommige doe-hetzelvers<br />
zijn in hun aanpak naïef en gaan zeer amateuristisch te werk. Sommige projecten zien we<br />
als <strong>een</strong> druppel op <strong>een</strong> gloeien<strong>de</strong> plaat en soms op <strong>de</strong> verkeer<strong>de</strong> plaat.<br />
• De afgelopen drie jaar keur<strong>de</strong>n we gemid<strong>de</strong>ld 30% <strong>van</strong> alle subsidieaanvragen goed.<br />
• Door openlijk kritiek te uiten over <strong>de</strong> doe-het-zelvers lopen we <strong>de</strong> kans op nog min<strong>de</strong>r steun <strong>van</strong><br />
het Ne<strong>de</strong>rlandse publiek.<br />
De overheid<br />
• Sinds eind jaren negentig zijn we <strong>van</strong> mening dat <strong>de</strong> lokale overhe<strong>de</strong>n <strong>de</strong> verantwoor<strong>de</strong>lijkheid<br />
moeten dragen voor uitvoeren<strong>de</strong> projecten.<br />
• Wij vin<strong>de</strong>n het werk <strong>van</strong> professionele hulporganisaties belangrijk.<br />
• Wij zijn echter ook <strong>een</strong> groot voorstan<strong>de</strong>r <strong>van</strong> burgerinitiatieven op het gebied <strong>van</strong> ontwikkelingssamenwerking<br />
omdat het Ne<strong>de</strong>rlandse publiek uitein<strong>de</strong>lijk het draagvlak hiervoor draagt.<br />
29
On<strong>de</strong>rzoekers<br />
• De effectiviteit <strong>van</strong> kleinschalige particuliere initiatieven in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n is niet bekend<br />
(Schulpen in Bo<strong>de</strong>lier en Vossen, 2007a).<br />
• Westerlingen koesteren onbewust superioriteitsgevoelens ten opzichte <strong>van</strong> mensen ontwikkelingslan<strong>de</strong>n<br />
en dit kan verblin<strong>de</strong>nd werken (Hilhorst in Kanis, 2007).<br />
• Het feit dat doe-het-zelvers vrij goed <strong>de</strong>nken te weten hoe te werken komt me<strong>de</strong> door <strong>de</strong> manier<br />
waarop wereldnieuws wordt verpakt: kort en ontdaan <strong>van</strong> gecompliceer<strong>de</strong> <strong>de</strong>tails (Hilhorst in Kanis,<br />
2007).<br />
• Doe-het-zelvers evalueren niet maar leggen wel verantwoor<strong>de</strong>lijkheid af aan hun geldschieters. Dit<br />
kan <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> positieve invloed hebben als evaluatie op <strong>de</strong> effectiviteit <strong>van</strong> het project (Hilhorst in<br />
Kanis, 2007).<br />
An<strong>de</strong>re betrokkenen<br />
• Ontwikkelingslan<strong>de</strong>n zijn niet afhankelijk <strong>van</strong> buitenlandse hulp (<strong>de</strong> Zambiaanse oud-minister<br />
Scott in Bo<strong>de</strong>lier en Vossen, 2007b).<br />
• Armen zijn niet per <strong>de</strong>finitie ziek, zwak en misselijk zoals <strong>de</strong> doe-het-zelvers het Ne<strong>de</strong>rlandse publiek<br />
soms willen doen geloven (Trouw-correspon<strong>de</strong>nt Koch, 2007).<br />
• Doe-het-zelvers dragen opnieuw bij aan <strong>de</strong> scheve verhouding tussen <strong>de</strong> ‘witte gever’ en ‘zwarte<br />
ont<strong>van</strong>ger’, vooral omdat zij onbetaald werken (publiciste Luyten in Bo<strong>de</strong>lier en Vossen, 2007b).<br />
• Een hulpproject dat structureel wil bijdragen aan armoe<strong>de</strong>bestrijding kan niet zon<strong>de</strong>r overhead<br />
(doe-het-zelvers in Bo<strong>de</strong>lier en Vossen, 2007b).<br />
• Kleinschalige projecten waarbij <strong>de</strong> lokale bevolking wordt betrokken en die zich laten controleren,<br />
maken meer kans op succes dan grootschalige projecten (Wereldbankeconoom Easterly in Bo<strong>de</strong>lier<br />
en Vossen, 2007b).<br />
• Kleinschalige en grote hulpprojecten kunnen naast elkaar kunnen bestaan (Kanis, 2007).<br />
30
Hoofdstuk 4<br />
On<strong>de</strong>rzoeksaanpak en -metho<strong>de</strong>n<br />
4.1 Specificatie <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>sgroep<br />
Zoals in <strong>de</strong> inleiding beschreven zijn er drie groepen betrokkenen te on<strong>de</strong>rschei<strong>de</strong>n, te weten: 1) Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
langdurige gezondheidswerkers, 2) Ne<strong>de</strong>rlandse <strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers en 3)<br />
lokale gezondheidswerkers in <strong>een</strong> ontwikkelingsland. Voor elke groep geldt dat het gaat om <strong>een</strong> ie<strong>de</strong>r<br />
die op medisch gebied werkzaam is of geweest is(chirurgen, tropenartsen, operatieassistenten, anesthesisten,<br />
anesthesieme<strong>de</strong>werkers, fysiotherapeuten, huisartsen, etc.). Hieron<strong>de</strong>r wor<strong>de</strong>n <strong>de</strong> groepen<br />
beurtelings na<strong>de</strong>r omschreven.<br />
Groep 1: Ne<strong>de</strong>rlandse langdurige gezondheidswerkers<br />
Binnen <strong>de</strong>ze groep vallen Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs gezondheidswerkers die zich langdurig – langer dan <strong>een</strong> jaar<br />
– in <strong>een</strong> ontwikkelingsland <strong>inzet</strong>ten of ingezet hebben. Zij hebben ervaren hoe het is om in <strong>een</strong> ontwikkelingsland<br />
te werken. Iemand die elk jaar <strong>een</strong> paar weken in <strong>een</strong> ontwikkelingsland werkt, bouwt<br />
ook ervaring op maar valt niet on<strong>de</strong>r <strong>de</strong>ze groep. In <strong>de</strong> meeste gevallen gaat het om (voormalige)<br />
tropenartsen omdat zij vaak minimaal voor <strong>een</strong> perio<strong>de</strong> <strong>van</strong> twee jaar wer<strong>de</strong>n uitgezon<strong>de</strong>n <strong>naar</strong> <strong>een</strong><br />
bepaal<strong>de</strong> plek. Binnen <strong>de</strong>ze groep on<strong>de</strong>rscheid ik twee groepen mensen:<br />
1. Mensen die zich via <strong>de</strong> media kritisch hebben uitgelaten over het werk <strong>van</strong> mensen uit <strong>de</strong> twee<strong>de</strong><br />
groep.<br />
2. Mensen waar<strong>van</strong> hun mening over dit on<strong>de</strong>rwerp niet bekend is. Zij zijn geselecteerd op basis <strong>van</strong><br />
ervaring.<br />
Groep 2: Ne<strong>de</strong>rlandse <strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers<br />
Het gaat bij <strong>de</strong>ze groep betrokkenen niet om Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers die hun baan opzeggen,<br />
hun bezittingen verkopen en <strong>een</strong> aantal jaar, soms <strong>een</strong> leven lang, in <strong>een</strong> ontwikkelingsland werken<br />
en wonen. Het gaat om hen die zich <strong>een</strong> aantal maan<strong>de</strong>n of weken – korter dan <strong>een</strong> jaar achter<strong>een</strong>volgens<br />
– voor medisch werk <strong>inzet</strong>ten of ingezet hebben, tij<strong>de</strong>ns <strong>een</strong> vakantie- of verlofperio<strong>de</strong> of<br />
na het pensioen. In alle gevallen blijft Ne<strong>de</strong>rland het thuisland. Ook gaat het enkel om hen die zich <strong>inzet</strong>ten<br />
ín <strong>een</strong> ontwikkelingsland en er dus <strong>naar</strong>toe reizen om ter plekke te werken. Binnen <strong>de</strong>ze groep<br />
zijn er verschillen omtrent <strong>de</strong> medische kwalificatie, <strong>de</strong> aard <strong>van</strong> <strong>de</strong>elname (voorzitters, projectlei<strong>de</strong>rs<br />
en mensen die enkel betrokken zijn bij <strong>de</strong> uitvoering <strong>van</strong> <strong>een</strong> project) en <strong>de</strong> frequentie <strong>van</strong> <strong>de</strong>elname<br />
(<strong>de</strong> eis is dat men minimaal één werkbezoek heeft afgelegd).<br />
Mensen die zich in Ne<strong>de</strong>rland vóór ontwikkelingslan<strong>de</strong>n <strong>inzet</strong>ten vallen niet in <strong>de</strong>ze groep. Mijn<br />
focus ligt op Afrikaanse lan<strong>de</strong>n, omdat dit continent kampt met <strong>een</strong> groot tekort aan gezondheidswerkers<br />
(zie paragraaf 3.3). Toch reken ik <strong>een</strong> ie<strong>de</strong>r die in <strong>een</strong> ontwikkelingsland heeft gewerkt als<br />
informant, om <strong>de</strong> kans op voldoen<strong>de</strong> data zo groot mogelijk te hou<strong>de</strong>n. Hier zal <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> paragraaf<br />
ver<strong>de</strong>r op ingaan.<br />
31
Groep 3: Lokale gezondheidswerkers in <strong>een</strong> ontwikkelingsland<br />
Bij <strong>de</strong>ze groep betrokkenen gaat het om gezondheidswerkers die in <strong>een</strong> ontwikkelingsland werken<br />
op plekken waar ook Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers kortstondig komen werken. In het geval <strong>van</strong><br />
dit <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> – dat <strong>de</strong>els in Ghana plaatsvond – gaat het in <strong>de</strong> meeste gevallen om Ghanese gezondheidswerkers.<br />
Echter, het kunnen ook mensen zijn die zich <strong>van</strong>uit an<strong>de</strong>re lan<strong>de</strong>n in Ghana gevestigd<br />
hebben.<br />
4.2 Zoektocht <strong>naar</strong> informanten<br />
Om aan informanten te komen ben ik <strong>van</strong>af september 2006 gaan netwerken: heel strategisch en<br />
doelgericht contact zoeken met en via zoveel mogelijk mensen, om aan informatie te komen over<br />
bepaal<strong>de</strong> on<strong>de</strong>rwerpen en contactgegevens <strong>van</strong> an<strong>de</strong>re mensen.<br />
Ik begon met contact leggen met mensen binnen <strong>de</strong> NVTG en <strong>de</strong> KNMG. Ik bestu<strong>de</strong>er<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
informatie op <strong>de</strong> websites en koos wie ik het beste kon bena<strong>de</strong>ren. Per email vertel<strong>de</strong> ik over mijn <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>splannen<br />
en vroeg om <strong>een</strong> reactie op het eer<strong>de</strong>r genoem<strong>de</strong> Volkskrantartikel waarin Peerenboom<br />
<strong>een</strong> oproep doet aan zowel <strong>de</strong> NVTG als <strong>de</strong> KNMG (Peerenboom, 2006). Verschillen<strong>de</strong> mensen<br />
binnen <strong>de</strong> organisaties reageer<strong>de</strong>n. Een bestuurslid <strong>van</strong> <strong>de</strong> NVTG stel<strong>de</strong> me in oktober 2006 tij<strong>de</strong>ns<br />
het jaarcongres in Nijmegen voor aan an<strong>de</strong>re mensen die me ver<strong>de</strong>r kon<strong>de</strong>n helpen. Ook nam ik contact<br />
op met verschillen<strong>de</strong> schrijvers <strong>van</strong> artikelen en betrokkenen die met naam in krantenartikelen<br />
genoemd wer<strong>de</strong>n.<br />
Op <strong>een</strong> gegeven moment leek <strong>de</strong> cirkel zich te sluiten doordat men <strong>naar</strong> elkaar ging verwijzen en<br />
ik me <strong>een</strong> weg begon te vin<strong>de</strong>n in <strong>de</strong> wereld <strong>van</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers met werkervaring<br />
of interesse in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n. Ik maakte er <strong>een</strong> gewoonte <strong>van</strong> om ie<strong>de</strong>re email die ik kreeg<br />
zo snel mogelijk te beantwoor<strong>de</strong>n. Ik hield alle contacten warm, ook al wist ik niet zeker of al <strong>de</strong>ze<br />
mensen me kon<strong>de</strong>n helpen.<br />
Nadat <strong>de</strong> universiteit eind februari het <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>svoorstel goedkeur<strong>de</strong>, kon ik beginnen met<br />
het maken <strong>van</strong> concrete afspraken met informanten die ik in Ne<strong>de</strong>rland wil<strong>de</strong> gaan interviewen. Dit<br />
<strong>de</strong>ed ik altijd via email. Ik stel<strong>de</strong> me zo flexibel mogelijk op en liet <strong>de</strong> datum, het tijdstip en <strong>de</strong> plaats<br />
altijd aan <strong>de</strong> informant over. Ik reis<strong>de</strong> het land door om mensen thuis en op hun werk te bezoeken.<br />
Vaak vroeg ik na afloop <strong>van</strong> <strong>een</strong> interview of zij me kon<strong>de</strong>n helpen aan meer informanten. Als men<br />
<strong>de</strong>ze snow ball metho<strong>de</strong> toepast, moet altijd gelet wor<strong>de</strong>n op <strong>de</strong> bias dat er niet teveel informanten uit<br />
<strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> groep of vereniging komen. Ik zorg<strong>de</strong> er dan ook altijd voor dat ik uit allerlei groepen <strong>een</strong><br />
aantal informanten had (zie paragraaf 5.1).<br />
4.3 Gebruikte metho<strong>de</strong>n<br />
Het interview<br />
Bij het kiezen voor bepaal<strong>de</strong> metho<strong>de</strong>n is het noodzakelijk om rekening te hou<strong>de</strong>n met het beoog<strong>de</strong><br />
doel en het soort informatie waar men <strong>naar</strong> op zoek is. Omdat dit <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> gaat om het verkrijgen<br />
<strong>van</strong> inzicht in hoe verschillen<strong>de</strong> betrokkenen over <strong>een</strong> on<strong>de</strong>rwerp <strong>de</strong>nken, is er gekozen voor het<br />
interview als belangrijkste metho<strong>de</strong>.<br />
Er zijn verschillen<strong>de</strong> soorten interviews. Aan <strong>de</strong> ene kant <strong>van</strong> <strong>de</strong> schaal staat het gestructureer<strong>de</strong><br />
interview, waarbij informatie op <strong>een</strong> strikte wijze wordt verzameld door bepaal<strong>de</strong> vragen te stellen<br />
in <strong>een</strong> bepaal<strong>de</strong> volgor<strong>de</strong>. Aangezien dit <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> g<strong>een</strong> homogene groep betreft, zelfs niet binnen<br />
<strong>de</strong> drie groepen, is het onmogelijk één gestructureerd interview af te nemen on<strong>de</strong>r alle informanten.<br />
Het zou te weinig ruimte bie<strong>de</strong>n voor <strong>de</strong> inbreng en achtergrond <strong>van</strong> <strong>de</strong> informanten zelf. Aan <strong>de</strong><br />
an<strong>de</strong>re kant <strong>van</strong> <strong>de</strong> schaal staat het informele interview, dat meer op <strong>een</strong> natuurlijke conversatie lijkt en<br />
waarbij data op <strong>een</strong> opportunistische wijze wordt verzameld (Gr<strong>een</strong> en Thorogood, 2005, p. 80). Ook<br />
voor <strong>de</strong>ze vorm <strong>van</strong> interviewen is niet gekozen, aangezien <strong>de</strong> <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>er dan g<strong>een</strong> controle heeft<br />
over <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rwerpen die aan bod komen. Er is gekozen voor het ‘semi-gestructureer<strong>de</strong> interview’:<br />
32
In a semi-structured interview, the researcher sets the agenda in terms of the topics covered,<br />
but the interviewee’s responses <strong>de</strong>termine the kinds of information produced about<br />
those topics, and the relative importance to each of them. (Gr<strong>een</strong> en Thorogood, 2005,<br />
p. 80)<br />
Voor informanten uit <strong>de</strong> eerste groep – <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse langdurige gezondheidswerkers – is gebruik<br />
gemaakt <strong>van</strong> <strong>een</strong> interviewlijst die bedoeld is om <strong>de</strong> standpunten en argumenten <strong>van</strong> <strong>de</strong> informanten<br />
met betrekking tot het on<strong>de</strong>rwerp te achterhalen (zie bijlage C). Het gaat hier om <strong>een</strong> semigestructureerd<br />
interview waarbij <strong>de</strong> thema’s vastliggen, maar <strong>de</strong> vragen afhankelijk zijn <strong>van</strong> <strong>de</strong> antwoor<strong>de</strong>n<br />
die <strong>de</strong> informant geeft.<br />
Voor informanten uit <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> groep – <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse <strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers – is in<br />
Ne<strong>de</strong>rland gebruik gemaakt <strong>van</strong> één interviewlijst om <strong>de</strong> juiste vragen te kunnen stellen (zie bijlage D).<br />
De lijst bevat vier thema’s (achtergrond, keuze voor werk, werk aldaar en visie ontwikkelingshulp)<br />
die tij<strong>de</strong>ns het interview aan bod kwamen. Binnen elk thema kon<strong>de</strong>n verschillen<strong>de</strong> vragen gesteld<br />
wor<strong>de</strong>n, afhankelijk <strong>van</strong> wat <strong>de</strong> informant vertel<strong>de</strong>. In Ghana is gebruik gemaakt <strong>van</strong> <strong>een</strong> aangepaste<br />
lijst, meer toegespitst op <strong>de</strong> specifieke situatie <strong>van</strong> <strong>de</strong> betreffen<strong>de</strong> informant (zie bijlage E).<br />
De informanten uit <strong>de</strong> <strong>de</strong>r<strong>de</strong> en laatste groep – <strong>de</strong> lokale gezondheidswerkers in Ghana – vormen<br />
<strong>de</strong> enige uitzon<strong>de</strong>ring op <strong>de</strong> regel om semi-gestructureer<strong>de</strong> interviews af te nemen. Dit heeft te maken<br />
met praktische re<strong>de</strong>nen, die in het volgen<strong>de</strong> hoofdstuk aan <strong>de</strong> or<strong>de</strong> komen. Bij <strong>de</strong>ze betrokkenen heb<br />
ik voornamelijk op opportunistische wijze gebruik gemaakt <strong>van</strong> gelegenhe<strong>de</strong>n waarop ik vragen kon<br />
stellen, altijd in <strong>de</strong> informele sfeer. Dit <strong>de</strong>ed ik overigens in Ghana bij alle betrokkenen, naast <strong>de</strong><br />
interviews.<br />
Het is in Ghana twee keer voorgekomen dat ik door observaties en gesprekken in het ziekenhuis<br />
gerichter vragen kon stellen en twee (verschillen<strong>de</strong>) gestructureer<strong>de</strong> interviews hield (zie bijlage F en<br />
bijlage G). Hier gaat hoofdstuk 6 ver<strong>de</strong>r op in.<br />
Tot slot moet genoemd wor<strong>de</strong>n dat interviews g<strong>een</strong> feiten opleveren, maar precies <strong>naar</strong> wat er<br />
gezocht wordt, namelijk <strong>de</strong> subjectieve kijk op <strong>de</strong> werkelijkheid:<br />
Unlike the police interrogator, the qualitative research interviewer does not assume that<br />
there is one version of the truth that can be uncovered, but that the interviewee’s story<br />
will be valid as their account of events. By ‘account’ we mean the verbal report that an<br />
interviewee gives in an interview, which provi<strong>de</strong>s data not on their innermost feelings<br />
or beliefs (we have no access to these) but on what is said, and how it is said. (Gr<strong>een</strong> en<br />
Thorogood, 2005, p. 81)<br />
Participeren<strong>de</strong> observatie en informele gesprekken<br />
Participatory observation is an important complementary tool to interviewing, especially<br />
if you are to un<strong>de</strong>rstand the context of what people say in the interviews. [...] The participant<br />
observer comes to a social situation with two purposes: to engage in activities<br />
appropriate to the situation and to observe the activities, people and physical aspects of<br />
the situation. (Spradley, 1980:53–62 in Hardon et al., 2001, p. 229)<br />
Omdat ik vóór vertrek <strong>naar</strong> Ghana nog g<strong>een</strong> <strong>de</strong>finitief plan had gemaakt, was het aantal <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>splekken<br />
onbekend. Uitein<strong>de</strong>lijk zijn er vijf <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>splekken bezocht, waar<strong>van</strong> drie enkel om interviews<br />
af te nemen. De overige twee plekken zijn bezocht om langer <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> te doen en hier is<br />
uiteraard gebruik gemaakt <strong>van</strong> <strong>de</strong> metho<strong>de</strong> participeren<strong>de</strong> observatie.<br />
Elke dag liep ik met één of meer<strong>de</strong>re <strong>van</strong> mijn informanten mee. Daarnaast praatte ik met lokale<br />
gezondheidswerkers, patiënten en hun care takers. De meeste activiteiten die ik observeer<strong>de</strong> von<strong>de</strong>n<br />
plaats op <strong>de</strong> patiëntenaf<strong>de</strong>lingen, <strong>de</strong> operatiekamers en <strong>de</strong> eerstehulpaf<strong>de</strong>ling. Ik had altijd <strong>een</strong><br />
schrijfblok bij me en schreef veel <strong>van</strong> wat ik zag met<strong>een</strong> op. In <strong>de</strong> operatiekamers viel <strong>de</strong>ze rol op en<br />
het duur<strong>de</strong> <strong>een</strong> paar dagen voordat alle gezondheidswerkers aan me gewend waren, ook al wisten ze<br />
<strong>van</strong>af <strong>de</strong> eerste dag wie ik was en wat ik kwam doen. Tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong> doktersron<strong>de</strong>s viel mijn rol <strong>een</strong> stuk<br />
min<strong>de</strong>r op omdat er naast <strong>de</strong> arts, <strong>een</strong> verpleegkundige en soms <strong>de</strong> gipsmeester en fysiotherapeut<br />
ook <strong>een</strong> aantal stu<strong>de</strong>ntenverpleegkundigen meeliep, die net als ik observeer<strong>de</strong>n en af en toe notities<br />
33
maakten. Tussendoor was er altijd voldoen<strong>de</strong> tijd voor vragen en <strong>de</strong> informanten vertel<strong>de</strong>n zonodig<br />
wat zij precies aan het doen waren en wat zij <strong>van</strong> bepaal<strong>de</strong> situaties en gebeurtenissen von<strong>de</strong>n. In <strong>de</strong><br />
meeste gevallen nuttig<strong>de</strong> ik <strong>de</strong> maaltij<strong>de</strong>n met mijn informanten, vaak drie keer per dag, soms twee<br />
keer, en ook <strong>de</strong>ze momenten bo<strong>de</strong>n voldoen<strong>de</strong> tijd om nog <strong>een</strong>s dieper in te gaan op <strong>een</strong> bepaald<br />
on<strong>de</strong>rwerp.<br />
4.4 Landkeuze<br />
On<strong>de</strong>rzoek in twee lan<strong>de</strong>n<br />
On<strong>de</strong>rzoek doen in twee lan<strong>de</strong>n in <strong>een</strong> korte tijd (vier maan<strong>de</strong>n) is niet makkelijk en wellicht ook<br />
niet wenselijk. Toch is hier voor gekozen. Uiteraard hangt <strong>de</strong>ze keuze samen met het on<strong>de</strong>rwerp en<br />
<strong>de</strong> <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>sgroep. Een <strong>van</strong> <strong>de</strong> mogelijkhe<strong>de</strong>n was geweest om enkel <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> in Ne<strong>de</strong>rland te<br />
doen on<strong>de</strong>r Ne<strong>de</strong>rlandse betrokkenen. Echter, dit had participeren<strong>de</strong> observatie onmogelijk gemaakt<br />
aangezien het <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>sterrein zich buiten Ne<strong>de</strong>rland bevindt. Bovendien is het erg ongewoon voor<br />
antropologen om niet ‘op locatie’ aanwezig geweest te zijn. Het maakt het immers moeilijker om bepaal<strong>de</strong><br />
han<strong>de</strong>lingen en standpunten <strong>van</strong> informanten in <strong>een</strong> context te plaatsen. Een an<strong>de</strong>re mogelijkheid<br />
was om enkel <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> te doen in <strong>een</strong> ontwikkelingsland, om bijvoorbeeld <strong>de</strong> lokale betrokkenen<br />
<strong>de</strong> hoofdrol te geven in het <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>. Toch is, gezien <strong>de</strong> aard <strong>van</strong> dit <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> – explorerend<br />
– gekozen voor het combineren <strong>van</strong> verhalen <strong>van</strong> verschillen<strong>de</strong> betrokkenen, zowel in Ne<strong>de</strong>rland als<br />
in <strong>een</strong> ontwikkelingsland.<br />
On<strong>de</strong>rzoek in Ghana<br />
Over het algem<strong>een</strong> vindt participeren<strong>de</strong> observatie plaats binnen <strong>een</strong> afgebakend gebied. Dit kan <strong>een</strong><br />
dorp zijn, <strong>een</strong> ziekenhuis of <strong>een</strong> eiland. Het <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>sterrein <strong>van</strong> dit <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> is <strong>een</strong> uitzon<strong>de</strong>ring<br />
omdat het zich niet op één plek bevindt. Elke plek in alle ontwikkelingslan<strong>de</strong>n waar Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
gezondheidswerkers kortstondig werkzaam zijn, valt on<strong>de</strong>r het <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>sterrein.<br />
Een keuze maken voor <strong>een</strong> bepaald land is lastig als niet precies dui<strong>de</strong>lijk is waar en wanneer Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
gezondheidswerkers werkzaam zijn en als niet zeker is dat ze bereid zijn om mee te werken<br />
aan het <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>. Ik schreef daarom <strong>naar</strong> allerlei particuliere organisaties of ze me kon<strong>de</strong>n helpen<br />
met mijn zoektocht <strong>naar</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers die voor korte tijd wer<strong>de</strong>n uitgezon<strong>de</strong>n.<br />
Omdat Tanzania en Kenia vrij populair bleken te zijn on<strong>de</strong>r Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers, volg<strong>de</strong><br />
ik in november 2006 ter voorbereiding <strong>een</strong> taalcursus Swahili.<br />
In maart 2007 werd ik door <strong>een</strong> organisatie in Den Haag uitgenodigd voor <strong>een</strong> gesprek. Deze<br />
organisatie was bereid mij te helpen zoeken in het land waar zij veel contacten had<strong>de</strong>n: Ghana. Toen<br />
ook <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse ambassa<strong>de</strong> in Ghana bereid was me te helpen met zoeken, hakte ik <strong>de</strong> knoop<br />
door.<br />
Een krappe maand later vertrok ik <strong>naar</strong> Ghana. Een vast plan was er niet, wel <strong>een</strong> reeks <strong>van</strong><br />
mogelijkhe<strong>de</strong>n doordat ik in Ne<strong>de</strong>rland contact had gelegd met Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers in<br />
het veld en ik op <strong>een</strong> aantal plaatsen welkom was. Ik besloot <strong>een</strong> <strong>de</strong>finitief plan te maken na <strong>een</strong> bezoek<br />
aan <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse ambassa<strong>de</strong> in <strong>de</strong> hoofdstad Accra. Al met al kan gezegd wor<strong>de</strong>n dat niet all<strong>een</strong> <strong>de</strong><br />
informanten maar ook het land <strong>van</strong>wege het <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>son<strong>de</strong>rwerp op zeer opportunistische wijze<br />
gekozen is.<br />
4.5 Me<strong>de</strong>werking <strong>van</strong> informanten<br />
In Ne<strong>de</strong>rland<br />
Voordat informanten <strong>de</strong> keuze kunnen maken wel of niet mee te werken aan <strong>een</strong> <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>, moeten<br />
zij op <strong>de</strong> hoogte zijn <strong>van</strong> wat het <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> inhoudt. Informed consent houdt in dat <strong>een</strong> informant<br />
bereid is vrijwillig mee te werken aan het <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> nadat hij of zij er goed over geïnformeerd is. Ik<br />
schreef al mijn toekomstige informanten <strong>een</strong> soortgelijke email waarin het volgen<strong>de</strong> aan bod kwam:<br />
34
<strong>de</strong> aanleiding <strong>van</strong> het <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>, <strong>de</strong> aard <strong>van</strong> het <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>, <strong>de</strong> <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>svraag en het plan <strong>van</strong><br />
aanpak. Mijn verwachting was dat lang niet ie<strong>de</strong>r<strong>een</strong> bereid zou zijn om mee te werken, zeker niet<br />
<strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers die via <strong>de</strong> media zo bekritiseerd zijn. Tot mijn verbazing viel dit<br />
reuze mee.<br />
Een aantal informanten dat bereid was om mee te doen, kwam <strong>een</strong> beetje wantrouwend over,<br />
zeker in het begin <strong>van</strong> het interview. Ik <strong>de</strong>nk dat <strong>een</strong> aantal <strong>van</strong> hen zich ongemakkelijk voel<strong>de</strong> door<br />
niet te weten wat mijn aanname is en <strong>naar</strong> wat voor soort informatie ik op zoek was. Eén informant<br />
vroeg me: ‘Je moet toch ergens <strong>van</strong> uitgaan? Is er nu medisch toerisme of niet?’ Ik had moeite sommigen<br />
<strong>van</strong> hen te overtuigen <strong>van</strong> het feit dat dit <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> niet gaat om goed of kwaad, maar om <strong>een</strong><br />
onvoldoen<strong>de</strong> inzicht in het omstre<strong>de</strong>n on<strong>de</strong>rwerp. Dat is het uitgangspunt <strong>van</strong> het <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>.<br />
In Ghana<br />
In Ghana lag het principe <strong>van</strong> informed consent wat ingewikkel<strong>de</strong>r. Dit heeft <strong>een</strong> aantal re<strong>de</strong>nen. De<br />
eerste re<strong>de</strong>n is dat het niet enkel ging om <strong>een</strong> interview, maar ook om participeren<strong>de</strong> observatie. Het<br />
grote verschil is dat <strong>de</strong> <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>er in het laatste geval veel dichter bij <strong>de</strong> informant komt doordat men<br />
soms dagenlang met elkaar optrekt en in elkaars nabijheid is. Als <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>er wil je natuurlijk zoveel<br />
mogelijk informatie verzamelen, maar zon<strong>de</strong>r <strong>de</strong> informant <strong>een</strong> bekneld gevoel te geven. Daarom liet<br />
ik in alle gevallen <strong>de</strong> informant bepalen hoe dichtbij ik kon komen. Als hij of zij mij uitnodig<strong>de</strong> om<br />
mee te gaan <strong>naar</strong> bijvoorbeeld <strong>een</strong> doktersverga<strong>de</strong>ring, dan <strong>de</strong>ed ik dit. Zelf zou ik er niet om vragen,<br />
al liet ik dui<strong>de</strong>lijk mijn interesse blijken.<br />
De twee<strong>de</strong> re<strong>de</strong>n waarom informed consent wat ingewikkeld lag is dat het in alle gevallen om<br />
<strong>een</strong> ziekenhuis ging. Dit zorgt voor <strong>de</strong> vraag: Wie moet er zoal op <strong>de</strong> hoogte gebracht wor<strong>de</strong>n <strong>van</strong> het<br />
<strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>? In <strong>de</strong> meeste gevallen was <strong>de</strong> directeur <strong>van</strong> het ziekenhuis mijn eerste contactpersoon en<br />
tevens gate keeper. Als <strong>de</strong>ze persoon toestemming gaf, was ‘het grote hek’ open. Binnen dit hek vroeg ik<br />
vervolgens toestemming aan alle informanten die ik graag wil<strong>de</strong> spreken. Tevens stel<strong>de</strong> ik me voor aan<br />
<strong>de</strong> medisch directeur, het hoofd <strong>van</strong> <strong>de</strong> verpleegkundigen en het beveiligingspersoneel. Bij <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong><br />
op <strong>de</strong> operatieaf<strong>de</strong>ling stel<strong>de</strong> ik me voor aan het operatiekamerpersoneel. Ik leer<strong>de</strong> <strong>de</strong> namen <strong>van</strong><br />
ie<strong>de</strong>r<strong>een</strong> door ze op te schrijven en te oefenen. Ver<strong>de</strong>r stel<strong>de</strong> ik me voor aan <strong>een</strong>ie<strong>de</strong>r die me vroeg<br />
wat ik kwam doen. In drie <strong>van</strong> <strong>de</strong> vijf ziekenhuizen ben ik rondgeleid en aan an<strong>de</strong>ren voorgesteld;<br />
<strong>een</strong>maal door <strong>een</strong> lokale me<strong>de</strong>werkster en twee keer door <strong>een</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerker die al<br />
<strong>een</strong> tijd in het betreffen<strong>de</strong> ziekenhuis werkzaam was. In g<strong>een</strong> enkel geval heb ik problemen gekregen<br />
omtrent het doel <strong>van</strong> mijn aanwezigheid.<br />
4.6 Reflectie op eigen rol<br />
In Ghana zei één <strong>van</strong> mijn informanten tegen me: ‘Vertel nu <strong>een</strong>s over je eigen rol, jij komt hier ook<br />
maar tij<strong>de</strong>lijk’. En in<strong>de</strong>rdaad, ik ben slechts voor <strong>een</strong> relatief korte perio<strong>de</strong> in <strong>een</strong> ontwikkelingsland<br />
(twee maan<strong>de</strong>n). Men moet echter niet vergeten dat <strong>de</strong> rol <strong>van</strong> <strong>een</strong> <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>er <strong>een</strong> an<strong>de</strong>re is dan<br />
<strong>de</strong> rol <strong>van</strong> <strong>een</strong> gezondheidswerker, en ook an<strong>de</strong>re verantwoor<strong>de</strong>lijkhe<strong>de</strong>n met zich meebrengt. Ik ben<br />
als <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>er verantwoor<strong>de</strong>lijk voor <strong>de</strong> manier waarop ik mijn data verzamel. Ik heb <strong>een</strong> verantwoor<strong>de</strong>lijkheid<br />
<strong>naar</strong> mezelf en alle betrokkenen om <strong>de</strong> data op <strong>de</strong> juiste manier uit te werken en te<br />
analyseren. Ik heb echter g<strong>een</strong> verplichting om ter plaatse bij te dragen aan <strong>de</strong> verbetering <strong>van</strong> gezondheid.<br />
Dit is niet het doel en hier zijn alle betrokkenen <strong>van</strong> op <strong>de</strong> hoogte. Dit on<strong>de</strong>rscheidt mijn<br />
werk <strong>van</strong> dat <strong>van</strong> gezondheidswerkers die voor <strong>een</strong> relatief korte perio<strong>de</strong> in <strong>een</strong> ontwikkelingsland<br />
zijn.<br />
4.7 Antropologisch perspectief<br />
Wat maakt dit <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>kortstondige</strong> <strong>inzet</strong> <strong>van</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n<br />
nu <strong>antropologisch</strong>? Het antwoord ligt niet all<strong>een</strong> in <strong>de</strong> bena<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> het on<strong>de</strong>rwerp<br />
– en dus <strong>de</strong> manier waarop <strong>de</strong> <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>svraag is geformuleerd –, maar ook in <strong>de</strong> aannames die daar<br />
aan ten grondslag liggen.<br />
35
Contextueel ka<strong>de</strong>r<br />
De eerste <strong>antropologisch</strong>e aanname die bij dit <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> <strong>van</strong> groot belang is, is dat <strong>de</strong> manier waarop<br />
mensen over <strong>een</strong> on<strong>de</strong>rwerp spreken afhangt <strong>van</strong> <strong>de</strong> omstandighe<strong>de</strong>n waarin <strong>de</strong>ze mensen zich<br />
bevin<strong>de</strong>n. Deze omstandighe<strong>de</strong>n vormen het ka<strong>de</strong>r <strong>van</strong> waaruit men bepaal<strong>de</strong> i<strong>de</strong>eën, wensen, verwachtingen<br />
en ervaringen formuleert.<br />
The anthropological approach to gaining un<strong>de</strong>rstanding of a certain subject is to study<br />
it in its context. In human language words <strong>de</strong>rive their meaning from the sentence in<br />
which they are used, and the meaning of a sentence is also <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nt on the sentences<br />
around it. In a similar way people’s i<strong>de</strong>as and practices can only be un<strong>de</strong>rstood when<br />
viewed in context. The anthropological approach is, therefore, often the opposite of what<br />
is practiced in natural sciences. The object of research is not ’dissected’ or reduced to<br />
smaller entities, it is broa<strong>de</strong>ned by the inclusion of its rele<strong>van</strong>t context (Hardon et al.,<br />
2001, p. 4).<br />
Een belangrijkste metho<strong>de</strong> om <strong>de</strong> omstandighe<strong>de</strong>n waarin mensen zich bevin<strong>de</strong>n bloot te leggen<br />
is participeren<strong>de</strong> observatie. Hierdoor wor<strong>de</strong>n omstandighe<strong>de</strong>n op microniveau zichtbaar. Omdat<br />
<strong>de</strong> omstandighe<strong>de</strong>n op microniveau vaak bepaald wor<strong>de</strong>n door omstandighe<strong>de</strong>n op macroniveau,<br />
wordt daar vaak grondig literatuur<strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> <strong>naar</strong> gedaan. De meest rele<strong>van</strong>te bevindingen wor<strong>de</strong>n<br />
dan voorafgaand aan <strong>de</strong> <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>sresultaten besproken, zo ook in <strong>de</strong>ze scriptie (zie het twee<strong>de</strong> en<br />
<strong>de</strong>r<strong>de</strong> hoofdstuk).<br />
Cultuur<br />
De twee<strong>de</strong> <strong>antropologisch</strong>e aanname die bij dit <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> <strong>een</strong> rol speelt is dat het <strong>de</strong>nken en han<strong>de</strong>len<br />
(en dus ook ervaren) <strong>van</strong> mensen voor <strong>een</strong> groot <strong>de</strong>el wordt bepaald door cultuur. Om die re<strong>de</strong>n is<br />
cultuur één <strong>van</strong> <strong>de</strong> basisbegrippen in <strong>de</strong> antropologie. Cultuur is het geheel <strong>van</strong> gebruiken, principes,<br />
houdingen, doelen, tradities, waar<strong>de</strong>n en normen die door <strong>een</strong> groep mensen ge<strong>de</strong>eld wor<strong>de</strong>n. Het<br />
omvat taal, kunst en alles dat we maken (zoals hunebed<strong>de</strong>n of ruimtevaartschepen). Ook omvat het <strong>de</strong><br />
ge<strong>de</strong>el<strong>de</strong> visie over <strong>de</strong> wereld en percepties <strong>van</strong> ziekte en gezondheid (King, 1966). Het is erg moeilijk<br />
om alle aspecten <strong>van</strong> <strong>de</strong> eigen cultuur te beschrijven, omdat <strong>de</strong> meeste aspecten immers mid<strong>de</strong>ls<br />
naturalisatie zo gewoon gewor<strong>de</strong>n zijn dat we ze nauwelijks meer opmerken. We bekijken <strong>de</strong> wereld<br />
door <strong>een</strong> culturele bril waar<strong>van</strong> we ons niet bewust zijn dat we hem op hebben (Keesing in Hardon<br />
et al., 2001, p. 3).<br />
As we slowly reach our full thoughtfulness and maturity insi<strong>de</strong> it we inevitably absorb<br />
its unawareness; whether we like it or not we are the product of it. Only when we have<br />
reached a high level of education, and obtained something of the insight of the comparative<br />
sociologist or social anthropologist, can we see our own culture for what it is, and<br />
un<strong>de</strong>rstand where it differs from those of other communities (King, 1966, p. 4:1).<br />
Ziekte als cultureel fenom<strong>een</strong><br />
If medicine is to be more than just the application of technique, and in<strong>de</strong>ed even if it is<br />
merely the efficient application of technique, then the patient’s culture must be un<strong>de</strong>rstood<br />
as it relates to their health, and in practice it is found to relate to a great many<br />
points. Why will they not give their blood for transfusion? Why, when their children are<br />
malnourished, will they not use the protein sources that seem readily available? Why are<br />
they so loath to accept family planning? Why is it difficult to persua<strong>de</strong> them that tuberculosis<br />
is infectious? Why is gonorrhoea so prevalent in the area? All these questions and<br />
a great many others may only be explicable in their cultural setting. (King, 1966, p. 4:2–3)<br />
Medische antropologie is <strong>de</strong> studie <strong>naar</strong> <strong>de</strong> sociale en culturele aspecten <strong>van</strong> gezondheid, ziekte en behan<strong>de</strong>lingsmetho<strong>de</strong>n.<br />
Er zijn vier re<strong>de</strong>nen om ziekte als cultureel fenom<strong>een</strong> te beschouwen (Hardon<br />
et al., 2001, p. 11):<br />
36
• De oorzaak <strong>van</strong> ziekte ligt vaak in <strong>de</strong> leef- en werkomstandighe<strong>de</strong>n. Dit hangt samen met <strong>de</strong> socioeconomische<br />
status, maar ook met sekse, positie in <strong>de</strong> samenleving en <strong>de</strong> leefstijl.<br />
• De wijze waarop <strong>de</strong> ziekte kenbaar wordt gemaakt door <strong>de</strong> patiënt is cultureel bepaald. In sommige<br />
culturen wordt verwacht dat men laat zien dat er sprake is <strong>van</strong> pijn, terwijl in an<strong>de</strong>re culturen precies<br />
het tegenovergestel<strong>de</strong> wordt verwacht.<br />
• De manier waarop ziekte wordt ge<strong>de</strong>finieerd en verklaard is cultureel bepaald. Dit hangt samen<br />
met <strong>de</strong> heersen<strong>de</strong> opvatting over straf, angst, voorva<strong>de</strong>ren, hekserij, geloof in god(en) en in <strong>de</strong><br />
biomedische wetenschap.<br />
• De manier waarop ziekte wordt ervaren is cultureel bepaald. Per cultuur heersen an<strong>de</strong>re i<strong>de</strong>eën over<br />
hoe ernstig of onschuldig <strong>een</strong> bepaal<strong>de</strong> ziekte is. Deze i<strong>de</strong>eën beïnvloe<strong>de</strong>n <strong>de</strong> ervaring.<br />
Antropologen maken analytisch on<strong>de</strong>rscheid tussen disease, illness en health. Disease is <strong>de</strong> ziekte ge<strong>de</strong>finieerd<br />
door <strong>een</strong> medische arts. Met illness wordt <strong>de</strong> ervaring <strong>van</strong> <strong>de</strong> ziekte <strong>van</strong> <strong>de</strong> patient bedoeld,<br />
en sickness gaat over <strong>de</strong> plaats die <strong>de</strong> ziekte inneemt in <strong>de</strong> sociale omgeving <strong>van</strong> <strong>de</strong> zieke. De medische<br />
wetenschap veron<strong>de</strong>rstelt dat disease en illness samenvallen, waardoor <strong>de</strong> beleving <strong>van</strong> <strong>de</strong> patiënt<br />
verdwijnt in het oor<strong>de</strong>el <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>skundige, en <strong>de</strong> illness wordt weggecijferd (Devisch, 1993 in Van<br />
Wolputte, 1997, p. 10). Ne<strong>de</strong>rlandse artsen die zon<strong>de</strong>r voorbereidingsstudie voor het eerst <strong>naar</strong> ontwikkelingslan<strong>de</strong>n<br />
gaan om medische hulp te verlenen, hebben g<strong>een</strong> weet <strong>van</strong> <strong>de</strong> verwachtingen en<br />
i<strong>de</strong>eën <strong>van</strong> <strong>de</strong> patiënten met betrekking tot hun klachten. Omdat er g<strong>een</strong> aandacht is voor <strong>de</strong> illness<br />
komt men hier ook niet achter.<br />
Ziekte en gezondheid in Afrika<br />
Gezondheid wordt in Afrika niet ge<strong>de</strong>finieerd als <strong>de</strong> afwezigheid <strong>van</strong> ziekte, en zelfs niet als het welzijn<br />
<strong>van</strong> het hele lichaam. Gezondheid wordt niet beschouwd als <strong>een</strong> individuele maar <strong>een</strong> relationele<br />
eigenschap. Ziekte en gezondheid zijn kenmerken <strong>van</strong> <strong>de</strong> staat <strong>van</strong> sociale relaties waarin iemand is<br />
ingebed. Ze verwijzen <strong>naar</strong> <strong>de</strong> verbon<strong>de</strong>nheid <strong>van</strong> <strong>een</strong> persoon met zijn of haar leefomgeving. Ziekte<br />
wordt gezien als <strong>een</strong> ontbinding <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze verbon<strong>de</strong>nheid, en is slechts één <strong>van</strong> <strong>de</strong> vormen <strong>van</strong><br />
tegenslag. Het lichaam kan wor<strong>de</strong>n gezien als <strong>een</strong> bemid<strong>de</strong>laar tussen <strong>de</strong> persoon en zijn of haar leefomgeving,<br />
waar overigens niet all<strong>een</strong> leven<strong>de</strong> mensen toe behoren maar ook <strong>de</strong> voorou<strong>de</strong>rs.<br />
Wat wordt verstaan on<strong>de</strong>r ziekte bepaalt <strong>de</strong> manier <strong>van</strong> hulp (genezing) zoeken. Veel culturen<br />
in Afrika maken on<strong>de</strong>rscheid tussen natuurlijke en bovennatuurlijke oorzaken <strong>van</strong> ziekte en an<strong>de</strong>r<br />
tegenslag. Bij natuurlijke oorzaken kan zowel <strong>de</strong> biomedische als <strong>de</strong> traditionele gezondheidszorg geraadpleegd<br />
wor<strong>de</strong>n. Bij bovennatuurlijke oorzaken wor<strong>de</strong>n tovenarij en hekserij als oorzaak genoemd.<br />
Een waarzegger stelt <strong>de</strong> diagnose, op basis <strong>van</strong> interactie met <strong>de</strong> patiënt en <strong>de</strong> rest <strong>van</strong> <strong>de</strong> groep. Genezing<br />
kan lei<strong>de</strong>n tot <strong>een</strong> herstructurering <strong>van</strong> <strong>de</strong> relaties in <strong>de</strong> groep of in het dorp (Van Wolputte,<br />
1997, p. 7–21).<br />
Er is <strong>een</strong> grote verschei<strong>de</strong>nheid aan wetenschappelijke literatuur en beeldmateriaal over <strong>de</strong> perceptie<br />
<strong>van</strong> ziekte en gezondheid in diverse Afrikaanse lan<strong>de</strong>n, en ook over <strong>de</strong> rol <strong>van</strong> traditionele<br />
genezers en verschillen<strong>de</strong> traditionele behan<strong>de</strong>lmetho<strong>de</strong>n in vergelijking met <strong>de</strong> rol <strong>van</strong> biomedische<br />
metho<strong>de</strong>n.<br />
Etnocentrisme<br />
De <strong>de</strong>r<strong>de</strong> <strong>antropologisch</strong>e aanname is dat mensen geneigd zijn om hun manier <strong>van</strong> <strong>de</strong>nken als ‘correct’<br />
te bestempelen. Hierbij beschouwen ze hun eigen culturele blik als <strong>van</strong>zelfsprekend en <strong>van</strong>uit dit<br />
uitgangspunt wordt gedrag <strong>van</strong> mensen buiten <strong>de</strong> eigen cultuur beoor<strong>de</strong>eld. Dit heet etnocentrisme.<br />
Het maakt blind voor culturele oorzaken <strong>van</strong> menselijk gedrag.<br />
Al ver in het verle<strong>de</strong>n, tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong> koloniale perio<strong>de</strong>, heeft het etnocentristische gedachtegoed <strong>van</strong><br />
westerlingen <strong>een</strong> stempel gedrukt op het Afrikaanse volk. De missionarissen en gezondheidswerkers<br />
uit die tijd zagen <strong>de</strong> Afrikaanse cultuur namelijk als <strong>de</strong> grootste vijand <strong>van</strong> <strong>de</strong> medische vooruitgang<br />
die zij meebrachten (Vaughan, 1991, p. 161–162).<br />
‘De Afrikaan’ werd niet waargenomen als <strong>een</strong> individu, maar als <strong>een</strong> collectiviteit die verdw<strong>een</strong><br />
tegen <strong>de</strong> achtergrond <strong>van</strong> <strong>een</strong> ongezon<strong>de</strong> en pathogene omgeving (Mullings, 1984,<br />
37
p. 47). Hij was <strong>de</strong> belichaming <strong>van</strong> primitiviteit, achterlijkheid en bijgeloof, promiscuïteit<br />
en veelwijverij, <strong>van</strong> vuilheid en het gebrek aan hygiëne, <strong>van</strong> naïviteit en het gebrek aan<br />
schaamte en angst; hij was <strong>een</strong> bron <strong>van</strong> besmetting, hij was ‘wild’ en ongezond, en zou<br />
door <strong>de</strong> blanke wor<strong>de</strong>n genezen – en beschaafd (Van Wolputte, 1997, p. 32).<br />
In <strong>de</strong> volle overtuiging dat het biomedische systeem universeel toepasbaar was, werd het ingevoerd<br />
zon<strong>de</strong>r dat het werd aangepast aan <strong>de</strong> socio-politieke, historische en cultuur-specifieke context. Dit<br />
had <strong>een</strong> diep impact op <strong>de</strong> lokale bevolking en <strong>de</strong> inheemse culturen (Millar et al., 2006, p. 14).<br />
Ook nu nog zorgt het niet (willen) begrijpen <strong>van</strong> achterliggen<strong>de</strong> culturele oorzaken voor het gedrag<br />
<strong>van</strong> patiënten voor frustratie bij westerse gezondheidswerkers in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n. De volgen<strong>de</strong><br />
twee citaten laten dit zien:<br />
Je kwam altijd op <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> plaats. Of ze nou binnenkwamen met <strong>een</strong> abces, met <strong>een</strong><br />
gebroken b<strong>een</strong> of met buikpijn, of als ze door <strong>een</strong> slang waren gebeten, altijd vond je<br />
weer <strong>de</strong> sporen <strong>van</strong> <strong>een</strong> behan<strong>de</strong>ling met inlandse medicijnen. Altijd gingen ze eerst <strong>naar</strong><br />
hun eigen medicijnman en kwamen daarna pas <strong>naar</strong> het ziekenhuis. [...] En jij bent die<br />
onbegrepene, die zich ver <strong>van</strong> huis en haard onbaatzuchtig uitslooft om die Tanzanianen<br />
te helpen [...]. En ze willen niet, die Tanzanianen, be<strong>de</strong>nk je kwaadaardig. Wat doe ik hier<br />
eigenlijk nog? Ik ga weg, zoek <strong>de</strong> rommel maar uit. Het is mijn land toch niet? (Groen,<br />
1985).<br />
In Black and White Medicine, Vane <strong>de</strong>scribes a scene which sums up a great <strong>de</strong>al of<br />
this [confrontation of scepticism and resistance]. An el<strong>de</strong>rly woman in Sierra Leone is<br />
prepared for an operation but, before she can be anaesthetized, gets up from the operating<br />
table and escapes. Vane is exasperated: ’... on this occasion I cursed the Africans in my<br />
thoughts for their stupidity, ignorance, unreasonableness, obstinacy, and “Africanness”<br />
generally, assuring myself that there was nothing I should like better than to get away<br />
from this accursed continent for ever and ever.’ (Vaughan, 1991, p. 166)<br />
Tot op zekere hoogte is etnocentrisme onvermij<strong>de</strong>lijk. We kunnen nu <strong>een</strong>maal niet an<strong>de</strong>rs dan <strong>de</strong>nken<br />
<strong>van</strong>uit het enige referentieka<strong>de</strong>r dat we hebben (Van <strong>de</strong>r Geest en Reis, 2002, p. 5). De tegenhanger<br />
<strong>van</strong> etnocentrisme is cultureel relativisme, waarbij men er <strong>van</strong> uitgaat dat elke cultuur uniek is en pas<br />
begrepen kan wor<strong>de</strong>n <strong>van</strong>uit <strong>de</strong> eigen waar<strong>de</strong>n.<br />
Samenvattend<br />
Wat dit <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> <strong>antropologisch</strong> maakt is niet all<strong>een</strong> <strong>de</strong> bena<strong>de</strong>ring <strong>van</strong> het on<strong>de</strong>rwerp (door <strong>de</strong><br />
manier waarop <strong>de</strong> <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>svraag geformuleerd is), maar ook <strong>de</strong> <strong>antropologisch</strong>e aannames die <strong>de</strong><br />
uitgangspunten bepalen. De aannames zijn als volgt:<br />
• Contextueel ka<strong>de</strong>r: <strong>de</strong> manier waarop mensen over <strong>een</strong> on<strong>de</strong>rwerp spreken, hangt af <strong>van</strong> <strong>de</strong> omstandighe<strong>de</strong>n<br />
waarin <strong>de</strong>ze mensen zich bevin<strong>de</strong>n<br />
• Cultuur: het <strong>de</strong>nken en han<strong>de</strong>len (en dus ook ervaren) <strong>van</strong> mensen, wordt voor <strong>een</strong> groot <strong>de</strong>el<br />
bepaald door cultuur<br />
• Etnocentrisme: mensen zijn geneigd om hun eigen culturele blik als <strong>van</strong>zelfsprekend te beschouwen<br />
en <strong>van</strong>uit dit uitgangspunt het gedrag <strong>van</strong> mensen buiten <strong>de</strong> eigen cultuur te beoor<strong>de</strong>len<br />
Uitgaan<strong>de</strong> <strong>van</strong> bovenstaan<strong>de</strong> aannames wordt <strong>de</strong> <strong>kortstondige</strong> <strong>inzet</strong> <strong>van</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers<br />
on<strong>de</strong>rzocht. Daarbij wordt dus gelet op <strong>de</strong> omstandighe<strong>de</strong>n waarin <strong>de</strong> drie groepen betrokkenen<br />
zich bevin<strong>de</strong>n. Ook wordt gelet op <strong>de</strong> cultuur waaruit zij komen, en <strong>van</strong> waaruit zij <strong>de</strong>nken<br />
en han<strong>de</strong>len. Daarbij gaat het met name om het omgaan met ziekte en alles dat daarbij hoort, zoals<br />
<strong>de</strong> omgang met patiënten en <strong>de</strong> keuze voor bepaal<strong>de</strong> behan<strong>de</strong>lingen (in vergelijking met <strong>de</strong> lokale<br />
mogelijkhe<strong>de</strong>n). Tot slot wordt gelet op het etnocentrisch <strong>de</strong>nken en han<strong>de</strong>len <strong>van</strong> <strong>de</strong> informanten.<br />
De mate <strong>van</strong> etnocentrisme bepaalt immers hoe ver <strong>de</strong> ervaring af staat <strong>van</strong> <strong>de</strong> realiteit, doordat het<br />
mensen blind maakt voor achterliggen<strong>de</strong> oorzaken.<br />
38
Hoofdstuk 5<br />
Bevindingen<br />
Dit hoofdstuk geeft <strong>een</strong> overzicht <strong>van</strong> <strong>de</strong> belangrijkste bevindingen <strong>van</strong> het <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> dat aan <strong>de</strong> hand<br />
<strong>van</strong> vijf <strong>de</strong>elvragen is uitgevoerd 1 . In totaal hebben er 37 informanten aan het <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> meegewerkt,<br />
waar<strong>van</strong> 19 in Ne<strong>de</strong>rland en 18 in Ghana. Zie tabel 5.1 voor <strong>een</strong> volledig overzicht 2 . Bij 31 <strong>van</strong> hen zijn<br />
interviews afgenomen. Bij zes informanten (Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers in Ghana) was dit niet<br />
mogelijk wegens tijdgebrek. Dit is gecompenseerd door uitvoerige informele gesprekken te voeren,<br />
te observeren en vragen te stellen. De gemid<strong>de</strong>l<strong>de</strong> duur <strong>van</strong> <strong>een</strong> interview is an<strong>de</strong>rhalf uur. Van <strong>de</strong><br />
37 informanten zijn er slechts vijf vrouw (13%).<br />
Voordat <strong>de</strong> drie groepen betrokkenen aan het woord komen is het noodzakelijk om dui<strong>de</strong>lijk te<br />
maken wie er zoal <strong>kortstondige</strong> medische hulp verlenen, wie, waar en op wat voor manier. Hier gaat<br />
<strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> paragraaf op in. In <strong>de</strong> daaropvolgen<strong>de</strong> paragrafen komen <strong>de</strong> drie groepen betrokkenen<br />
beurtelings aan het woord.<br />
5.1 Achtergrondinformatie<br />
Deelvraag 1: Wat voor soort <strong>kortstondige</strong> medische hulp wordt er <strong>van</strong>uit Ne<strong>de</strong>rland aan ontwikkelingslan<strong>de</strong>n<br />
verl<strong>een</strong>d, door wie, waar en op wat voor manier?<br />
Er zijn talloze organisaties die mensen voor medisch werk uitzen<strong>de</strong>n <strong>naar</strong> ontwikkelingslan<strong>de</strong>n. Omdat<br />
elke organisatie an<strong>de</strong>rs te werk gaat, en <strong>de</strong> ervaringen <strong>van</strong> gezondheidswerkers <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze werkwijze<br />
kunnen afhangen, is het moeilijk om <strong>de</strong> ervaringen <strong>van</strong> gezondheidswerkers die door verschillen<strong>de</strong><br />
organisaties zijn uitgezon<strong>de</strong>n te vergelijken. Om die re<strong>de</strong>n is er gekozen om gezondheidswerkers te<br />
interviewen die door slechts drie organisaties zijn uitgezon<strong>de</strong>n. Per organisatie zijn er meer<strong>de</strong>re mensen<br />
geïnterviewd.<br />
Belangrijk om te weten is dat verschillen<strong>de</strong> mensen binnen <strong>de</strong> drie uitein<strong>de</strong>lijk gekozen organisaties<br />
– die ik in <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> paragraaf introduceer – dit <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> mogelijk hebben gemaakt door<br />
hun bereidheid mij informatie en contactgegevens te verschaffen. Het feit dat ik daar wat betreft mijn<br />
keuze voor <strong>de</strong> drie organisaties afhankelijk <strong>van</strong> was heeft <strong>een</strong> zekere invloed op <strong>de</strong> <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>sbevindingen.<br />
Organisaties die om bepaal<strong>de</strong> re<strong>de</strong>nen niet zitten te wachten op dit <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> zou<strong>de</strong>n me<br />
immers nooit aan contactgegevens geholpen hebben.<br />
Omdat er via <strong>de</strong> media openlijk kritiek werd geuit op het jeep line project in Kenia <strong>van</strong> Stichting<br />
Rotary Doctors Ne<strong>de</strong>rland, zijn vier <strong>van</strong> <strong>de</strong> 40 huisartsen die aan dat project <strong>de</strong>elnemen, bena<strong>de</strong>rd<br />
voor <strong>een</strong> interview. Allen waren bereid mee te werken. Ook is <strong>de</strong> projectlei<strong>de</strong>r geïnterviewd. Daarnaast<br />
is er contact gezocht met Stichting Interplast Holland, <strong>een</strong> organisatie die zich richt op reconstructieve<br />
chirurgie (lipspleten, brandwondverminkingen en aangeboren afwijkingen). Er zijn twaalf<br />
1 De <strong>de</strong>elvragen staan tevens in <strong>de</strong> inleiding vermeld.<br />
2 De informanten die hebben meegewerkt aan het aanvullend <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> (zie hoofdstuk 6) zijn niet meegerekend. De tabel<br />
geeft aan er g<strong>een</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse langdurige gezondheidswerkers zijn gesproken voor het totstandkomen <strong>van</strong> dit hoofdstuk, niet<br />
dat zij er niet waren.<br />
39
Betrokkenen Ne<strong>de</strong>rland Ghana Totaal<br />
Ne<strong>de</strong>rlandse <strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers 11 10 21<br />
Ne<strong>de</strong>rlandse langdurige gezondheidswerkers 8 0 8<br />
Lokale gezondheidswerkers n.v.t. 8 8<br />
Totaal 19 18 37<br />
Tabel 5.1: Aantal informanten per groep en per land<br />
mensen bena<strong>de</strong>rd en vier geïnterviewd. Ook is <strong>de</strong> voorzitter <strong>van</strong> <strong>de</strong> organisatie geïnterviewd. Tot slot<br />
is <strong>de</strong> voorzitter <strong>van</strong> Stichting Operatie Ghana geïnterviewd 3 . Deze organisatie verricht orthopedische<br />
chirurgie. Tien mensen (twee teams) die via <strong>de</strong>ze organisatie wer<strong>de</strong>n uitgezon<strong>de</strong>n, hebben ter plaatse<br />
in Ghana meegewerkt aan het <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>.<br />
De organisaties<br />
De informatie die nu volgt is samengesteld aan <strong>de</strong> hand <strong>van</strong> wat er op <strong>de</strong> websites en in <strong>de</strong> jaarverslagen<br />
te vin<strong>de</strong>n is, met <strong>een</strong> enkele aanvulling <strong>van</strong> <strong>een</strong> informant (voorzitter of projectlei<strong>de</strong>r). Per<br />
organisatie zal wor<strong>de</strong>n ingegaan op aspecten als het doel <strong>van</strong> <strong>de</strong> organisatie, <strong>de</strong> aard <strong>van</strong> <strong>de</strong> uitzending<br />
(individueel of in teamverband), <strong>de</strong> duur <strong>van</strong> <strong>de</strong> uitzending, <strong>de</strong> vereiste kwalificaties <strong>van</strong> <strong>de</strong>elnemers,<br />
<strong>de</strong> eventuele aanmeldingsprocedure en <strong>de</strong> werkwijze; <strong>een</strong> kort overzicht is te vin<strong>de</strong>n in tabel 5.2. De<br />
informatie laat zien welk beeld <strong>de</strong> organisaties <strong>van</strong> zichzelf (willen) neerzetten. Daarna zal vervolgens<br />
wor<strong>de</strong>n ingegaan op wat <strong>de</strong> informanten er zelf over vertellen.<br />
Organisatie 1: Stichting Rotary Doctors Ne<strong>de</strong>rland<br />
Stichting Rotary Doctors Ne<strong>de</strong>rland (RDN) is opgericht om <strong>een</strong> bijdrage te leveren aan <strong>de</strong> gezondheidszorg<br />
in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n. Zij probeert dit doel te bereiken door huisartsen en tandartsen<br />
uit te zen<strong>de</strong>n <strong>naar</strong> gebie<strong>de</strong>n waar <strong>de</strong> lokale gezondheidszorg nagenoeg of geheel ontbreekt. Het zogenaam<strong>de</strong><br />
Kimilili jeep line project, is opgezet om mensen in dorpen rondom Kimilili basisgezondheidszorg<br />
aan te bie<strong>de</strong>n. Wekelijks wor<strong>de</strong>n er met <strong>een</strong> team vijf klinieken bezocht in vijf verschillen<strong>de</strong><br />
dorpen waar gemid<strong>de</strong>ld zestig mensen per dag wor<strong>de</strong>n gezien. De meeste hier<strong>van</strong> zijn kin<strong>de</strong>ren. Een<br />
team bestaat uit <strong>een</strong> lokale chauffeur (die tevens fungeert als administrateur), verpleegkundige, laborant,<br />
voorlichter en <strong>een</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse huisarts. Elke zes weken komt er <strong>een</strong> nieuwe Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
arts. Elke huisarts – bij voorkeur lid <strong>van</strong> <strong>de</strong> Rotary – kan zich voor het project aanmel<strong>de</strong>n via <strong>een</strong><br />
aanmeldingsformulier dat verkrijgbaar is op <strong>de</strong> website. De huisartsen betalen zelf g<strong>een</strong> reis- en verblijfkosten.<br />
Deze kosten wor<strong>de</strong>n, evenals <strong>de</strong> kosten <strong>van</strong> <strong>de</strong> salariëring <strong>van</strong> <strong>de</strong> lokale me<strong>de</strong>werkers, <strong>de</strong><br />
inkoop <strong>van</strong> geneesmid<strong>de</strong>len en vervoer, rechtstreeks betaald door <strong>de</strong> RDN en <strong>de</strong> Rotary Foundation.<br />
Uit gesprekken met informanten blijkt dat in 2002 – twee jaar na <strong>de</strong> oprichting – het i<strong>de</strong>e ontstond<br />
om <strong>de</strong> klinieken waar RDN werkt zelfvoorzienend te maken. Dit i<strong>de</strong>e stond niet aan <strong>de</strong> basis<br />
<strong>van</strong> het project en is vermoe<strong>de</strong>lijk om die re<strong>de</strong>n niet als zodanig op <strong>de</strong> website vermeld. Toch werd<br />
het streven <strong>naar</strong> zelfvoorzienen<strong>de</strong> klinieken <strong>een</strong> belangrijk on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el <strong>van</strong> het project. De bouw en<br />
inrichting wordt door Rotary Doctors betaald, evenals medicijnen en <strong>de</strong> eerste maandsalarissen <strong>van</strong><br />
het lokaal personeel. Deze lokale gezondheidswerkers wor<strong>de</strong>n door RDN opgeleid om het werk in<br />
<strong>de</strong> klinieken zelfstandig te kunnen voortzetten. RDN werkt op die manier <strong>naar</strong> het overdragen <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> verantwoor<strong>de</strong>lijkheid aan <strong>de</strong> lokale bevolking. Het is <strong>de</strong> bedoeling dat <strong>de</strong> klinieken ook financieel<br />
zelfvoorzienend wor<strong>de</strong>n door <strong>de</strong> inkomsten die zij generen. Er zijn nu drie klinieken zelfstandig,<br />
alhoewel er door RDN uitvoerig gerapporteerd en geëvalueerd wordt over <strong>de</strong> voortgang. Bovendien<br />
wor<strong>de</strong>n zij nog wekelijks bezocht door <strong>een</strong> jeep line team.<br />
3 Omdat <strong>de</strong>ze organisatie momenteel in slechts één ziekenhuis actief is en het makkelijk te achterhalen zou zijn om welk<br />
ziekenhuis het gaat, is ervoor gekozen om <strong>de</strong>ze organisatie <strong>een</strong> fictieve naam te geven om op die manier <strong>de</strong> informanten in<br />
Ghana te beschermen.<br />
40
Naam Stichting Rotary Doctors Ne<strong>de</strong>rland Stichting Interplast Holland Stichting Operatie Ghana<br />
(Kimilili jeep line project)<br />
Oprichtingsjaar 2000 1991 2005<br />
Werk Basisgezondheidszorg Reconstructieve chirurgie Orthopedische chirurgie<br />
Kwalificaties Huisartsen Plastisch chirurgen,<br />
Orthopedisch chirurgen,<br />
operatieassistenten,<br />
traumatologen,<br />
anesthesiologen en<br />
operatieassistenten en<br />
anesthesieme<strong>de</strong>werkers<br />
anesthesieme<strong>de</strong>werkers<br />
Aard uitzending Individueel en<br />
In teamverband en<br />
In teamverband en<br />
op vrijwillige basis<br />
op vrijwillige basis<br />
op vrijwillige basis<br />
Duur uitzending Zes weken Twee weken Twee weken<br />
Land(en) Kenia Oeganda, Ghana,<br />
Ghana<br />
Yemen en Indonesië<br />
Voorbereidingstraject G<strong>een</strong> G<strong>een</strong> G<strong>een</strong><br />
41<br />
Tabel 5.2: Kort overzicht <strong>van</strong> <strong>de</strong> organisaties
Organisatie 2: Stichting Interplast Holland<br />
Nadat in 1970 Interplast USA werd opgericht voor reconstructieve chirurgie in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n,<br />
kwamen er ook Interplast organisaties in Europese lan<strong>de</strong>n. Interplast Holland, opgericht in 1991, werkt<br />
momenteel in Oeganda, Ghana, Yemen en Indonesië. De overdracht <strong>van</strong> medisch gespecialiseer<strong>de</strong><br />
kennis staat centraal in <strong>de</strong> samenwerking met lokale artsen en verpleegkundigen. Hierdoor wor<strong>de</strong>n<br />
<strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse teams op <strong>de</strong>n duur overbodig. Zij starten dan <strong>een</strong> nieuw programma in <strong>een</strong> volgend<br />
land, altijd op aanvraag <strong>van</strong> het land (lokale ziekenhuizen, universitaire instellingen of hulpverleningsorganisaties).<br />
Teams wor<strong>de</strong>n samengesteld door ervaren teamle<strong>de</strong>n, vaak <strong>de</strong> plastisch chirurgen. Men<br />
wordt dus gevraagd om mee te gaan en men kan zich niet ‘<strong>van</strong> buiten’ opgeven. De grootte <strong>van</strong> het<br />
team is afhankelijk <strong>van</strong> <strong>de</strong> samensteller (drie tot zeven mensen). Alle teamle<strong>de</strong>n nemen vakantiedagen<br />
op en werken op vrijwillige basis. De reis- en verblijfkosten wor<strong>de</strong>n door <strong>de</strong> organisatie betaald.<br />
De operaties zijn voor <strong>de</strong> patiënten gratis. Alle benodig<strong>de</strong> materialen (chirurgisch instrumentaria,<br />
hechtmaterialen, verbandmid<strong>de</strong>len, etc.) wor<strong>de</strong>n <strong>van</strong>uit Ne<strong>de</strong>rland meegenomen, om <strong>de</strong> belasting<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> lokale ziekenhuizen zoveel mogelijk te beperken.<br />
Organisatie 3: Stichting Operatie Ghana<br />
De organisatie Operatie Ghana (nogmaals: dit is <strong>een</strong> fictieve naam) tracht <strong>een</strong> ziekenhuis in Ghana<br />
te helpen ontwikkelen tot <strong>een</strong> opleidingsziekenhuis voor orthopedie en traumatologie. Kennisoverdracht<br />
tussen Ne<strong>de</strong>rland en Ghana en het oplei<strong>de</strong>n <strong>van</strong> lokaal personeel staat centraal. Ook hier kan<br />
men zich niet ‘<strong>van</strong> buiten’ opgeven omdat <strong>de</strong> teams beurtelings via acht <strong>de</strong>elnemen<strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
ziekenhuizen wor<strong>de</strong>n uitgezon<strong>de</strong>n. De grootte <strong>van</strong> het team is afhankelijk <strong>van</strong> het animo (tussen <strong>de</strong><br />
vier en zes mensen) <strong>van</strong>uit het <strong>de</strong>sbetreffen<strong>de</strong> ziekenhuis. Van <strong>de</strong> twee weken die men <strong>van</strong> huis is, krijgen<br />
teamle<strong>de</strong>n uit <strong>de</strong> meeste ziekenhuizen <strong>een</strong> week doorbetaald. De an<strong>de</strong>re week wordt als vakantie<br />
opgenomen. De reis- en verblijfkosten wor<strong>de</strong>n door <strong>de</strong> organisatie betaald. Er wordt gebruik gemaakt<br />
<strong>van</strong> het operatiemateriaal dat in het ziekenhuis aanwezig is. De patiënten betalen het ziekenhuis voor<br />
<strong>de</strong> operaties die zij on<strong>de</strong>rgaan. Het is <strong>de</strong> bedoeling dat het ziekenhuis in 2010 geheel door Ghanese<br />
artsen wordt geleid.<br />
De informanten<br />
Zoals blijkt uit tabel 5.1 zijn er 21 Ne<strong>de</strong>rlandse <strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers geïnterviewd. Het<br />
gaat om vijf huisartsen, drie plastich chirurgen, vijf operatieassistenten, <strong>een</strong> traumatoloog, drie orthopedisch<br />
chirurgen, <strong>een</strong> anesthesieme<strong>de</strong>werker, <strong>een</strong> anesthesist en twee arts-assistenten ofwel chirurgen<br />
in opleiding.<br />
De twee arts-assistenten zijn uitgezon<strong>de</strong>n via Operatie Ghana. Op <strong>de</strong> website <strong>van</strong> <strong>de</strong> organisatie<br />
staat vermeld dat Ne<strong>de</strong>rlandse arts-assistenten met <strong>de</strong> specialisaties orthopedie, algemene chirurgie<br />
en revalidatie, in het ka<strong>de</strong>r <strong>van</strong> kennisuitwisseling, <strong>de</strong> mogelijkheid wordt gebo<strong>de</strong>n om – on<strong>de</strong>r begeleiding<br />
<strong>van</strong> <strong>een</strong> gekwalificeer<strong>de</strong> chirurg – in het laatste jaar <strong>van</strong> hun zesjarige opleiding mee te gaan<br />
<strong>naar</strong> Ghana. Van <strong>de</strong> twee arts-assistenten die meewerkten aan het <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>, zit er één in het vier<strong>de</strong><br />
jaar en één in het vijf<strong>de</strong> jaar <strong>van</strong> <strong>de</strong> opleiding.<br />
Zoals beschreven in <strong>de</strong> probleemstelling in <strong>de</strong> inleiding <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze scriptie, wordt via <strong>de</strong> media<br />
<strong>de</strong> suggestie gewekt dat Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers die zich kortstondig <strong>inzet</strong>ten in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n<br />
g<strong>een</strong> werkervaring hebben in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n. Dit duidt erop dat <strong>de</strong> groepen langdurige<br />
en <strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers elkaar uitsluiten. Dit <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> toont aan dat dat niet zo<br />
is. Er zijn namelijk vier informanten die voor langere tijd in <strong>een</strong> ontwikkelingsland hebben gewerkt<br />
en gewoond (acht jaar in Zuid-Afrika, zes jaar in Nigeria, vier jaar in Ghana en drie jaar in Zambia).<br />
Hieruit blijkt dat maar liefst 20% <strong>van</strong> <strong>de</strong> groep <strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers ook tot <strong>de</strong> groep<br />
langdurige gezondheidswerkers behoort 4 .<br />
4 Dit leidt er overigens niet toe dat <strong>de</strong>ze 20% <strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers ook tot <strong>de</strong> groep langdurige gezondheidswerkers<br />
wordt gerekend. Het <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> was reeds in volle gang ten tij<strong>de</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> bevinding. Het weerlegt het door <strong>de</strong> media<br />
veron<strong>de</strong>rstel<strong>de</strong> argument dat bei<strong>de</strong> groepen elkaar uitsluiten.<br />
42
Ook <strong>de</strong> rest <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers blijkt niet geheel onervaren <strong>naar</strong> <strong>een</strong> ontwikkelingsland<br />
te reizen. Sterker nog: het percentage informanten dat zon<strong>de</strong>r ‘ontwikkelingswerkervaring’<br />
in <strong>een</strong> ontwikkelingsland ging werken is min<strong>de</strong>r dan 25%. Twee <strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers<br />
zetten zich al jaren kortstondig op verschillen<strong>de</strong> manieren in voor mensen in verschillen<strong>de</strong><br />
ontwikkelingslan<strong>de</strong>n. Twee an<strong>de</strong>re informanten hebben tij<strong>de</strong>ns hun studie stage gelopen in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n.<br />
Van <strong>de</strong> overige <strong>de</strong>rtien informanten zijn er acht die <strong>de</strong> laatste jaren meer<strong>de</strong>re keren<br />
zijn uitgezon<strong>de</strong>n. Slechts vijf informanten zijn één keer uitgezon<strong>de</strong>n (en onzeker is of het bij één keer<br />
blijft).<br />
Ook wordt via <strong>de</strong> media wordt <strong>de</strong> suggestie gewekt dat tropenartsen <strong>de</strong> <strong>kortstondige</strong> <strong>inzet</strong> <strong>van</strong><br />
Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers per <strong>de</strong>finitie afkeuren 5 . Of ook tropenartsen zich kortstondig <strong>inzet</strong>ten<br />
wordt niet genoemd en was waarschijnlijk onbekend. Uit dit <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> blijkt dat drie <strong>kortstondige</strong><br />
gezondheidswerkers ook tropenarts zijn. Na hun tropenopleiding hebben zij jarenlang in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n<br />
gewerkt als tropenarts (zes jaar in Nigeria, vier jaar in Ghana en drie jaar in Zambia).<br />
De informanten die g<strong>een</strong> bezwaar hebben tegen het opnemen <strong>van</strong> hun echte naam in <strong>een</strong> lijst,<br />
staan in <strong>de</strong> eerste bijlage genoemd. In <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> drie paragrafen komen <strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong> betrokken<br />
groepen beurtelings aan het woord aan <strong>de</strong> hand <strong>van</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>elvragen (twee tot en met vijf).<br />
5.2 Ne<strong>de</strong>rlandse langdurige gezondheidswerkers aan het woord<br />
Deelvraag 2: Hoe spreken Ne<strong>de</strong>rlandse langdurige gezondheidswerkers over <strong>de</strong> <strong>kortstondige</strong> <strong>inzet</strong> <strong>van</strong><br />
Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers?<br />
Er zijn acht Ne<strong>de</strong>rlandse langdurige gezondheidswerkers geïnterviewd. Twee daar<strong>van</strong> zijn bena<strong>de</strong>rd<br />
<strong>van</strong>wege hun openlijke kritiek op <strong>de</strong> <strong>kortstondige</strong> <strong>inzet</strong> <strong>van</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers 6 . De<br />
overige zes zijn geselecteerd op basis <strong>van</strong> ervaring. Zij hebben gewerkt in Indonesië, Jemen, Suriname,<br />
Curaçao, Egypte, Namibië, Kameroen, Nigeria, Ghana, Malawi, Zambia en Mexico. Zeven informanten<br />
hebben <strong>de</strong> tropenopleiding gevolgd. Opvallend is dat g<strong>een</strong> <strong>van</strong> hen meer medisch werk doet,<br />
maar op an<strong>de</strong>re manieren betrokken is bij <strong>de</strong> gezondheidszorg in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n – bijvoorbeeld<br />
door betrokkenheid bij <strong>de</strong> oprichting <strong>van</strong> of werkzaamzaam bij ICCO, Wemos, het Ne<strong>de</strong>rlands Albert<br />
Schweitzerfonds en het ministerie <strong>van</strong> Buitenlandse Zaken.<br />
Uit <strong>de</strong> interviews blijkt dat <strong>de</strong> meningen sterk ver<strong>de</strong>eld zijn over <strong>de</strong> kortstondig <strong>inzet</strong> <strong>van</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
gezondheidswerkers.<br />
Schrijvers <strong>van</strong> kritische artikelen<br />
Van bei<strong>de</strong> schrijvers wordt eerst <strong>een</strong> citaat weergegeven dat typerend is voor hoe er door hen over <strong>de</strong><br />
<strong>kortstondige</strong> <strong>inzet</strong> <strong>van</strong> doe-het-zelvers wordt gedacht. Ook al gaat het twee<strong>de</strong> citaat over <strong>de</strong> bouw <strong>van</strong><br />
<strong>een</strong> school in plaats <strong>van</strong> <strong>een</strong> medisch project, het geeft <strong>de</strong> gedachtegang ‘er komt meer bij kijken dan<br />
men <strong>de</strong>nkt’ goed weer.<br />
De wereld is veel vluchtiger gewor<strong>de</strong>n en <strong>de</strong> mentaliteit <strong>van</strong> <strong>de</strong> mensen is an<strong>de</strong>rs gewor<strong>de</strong>n.<br />
Vroeger dook je er gewoon in. Ik ben in Kameroen blijven hangen [tien jaar] tot<br />
mijn kin<strong>de</strong>ren wat groter waren, toen werd het echt tijd om terug te gaan. Nu is het zo<br />
<strong>van</strong>: ‘Ja, dat wil ik wel even twee maan<strong>de</strong>n doen’. Ja, <strong>de</strong>nk je nou echt dat je iets kan ontwikkelen<br />
in twee maan<strong>de</strong>n? Dat is dus veel meer voor je eigen bevrediging dan dat het<br />
zin heeft voor zo’n land! Het mag best..., maar noem je dan gewoon toerist. Denk nu<br />
niet dat je daar zo zinvol werk mee doet. (Informant A, tropenarts en consultant, 2006)<br />
Laatst zat er <strong>een</strong> artsenechtpaar in <strong>een</strong> televisieprogramma omdat ze donoren nodig had<strong>de</strong>n<br />
voor hun project. Ze had<strong>de</strong>n <strong>een</strong> schooltje opgezet in Afrika en gingen nu hetzelf<strong>de</strong><br />
5 De Volkskrant kopte begin augustus 2006: Arts-toerist biedt vaak matige hulp: oud-tropenartsen pleiten voor gedragsco<strong>de</strong>.<br />
In het artikel staat: ‘Voormalige tropenartsen uiten kritiek op “medisch toeristen”’. (De Visser, 2006a) Intermezzo (bijlage <strong>van</strong><br />
De Volkskrant) schreef op diezelf<strong>de</strong> dag: ‘Ou<strong>de</strong> rotten in het tropenvak storen zich aan <strong>de</strong> <strong>een</strong>dagsvliegen on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> weldoeners.’<br />
(De Visser, 2006b)<br />
6 In Medisch Contact en Medicus Tropicus. Bei<strong>de</strong> artikelen wer<strong>de</strong>n gepubliceerd in 2006.<br />
43
doen in Zuid Amerika. Alsof je dan klaar bent, zo <strong>van</strong>: ‘Dat hebben we afgerond, nu door<br />
<strong>naar</strong> het volgen<strong>de</strong> continent.’ Ik vraag me dan af: Wat bedoel je met <strong>een</strong> schooltje? Heb<br />
je <strong>een</strong> aantal bakstenen neergezet? Heeft <strong>de</strong> school <strong>een</strong> infrastructuur? Zijn er leraren<br />
en hoe wor<strong>de</strong>n <strong>de</strong>ze leraren betaald? Wor<strong>de</strong>n ze doorbetaald? Is daar <strong>een</strong> fonds voor?<br />
Of na drie jaar is er g<strong>een</strong> geld meer en moet het schooltje dicht? Je ziet overal schooltjes<br />
staan in Afrika, maar het is helemaal g<strong>een</strong> kleinigheid om zo’n schooltje open te hou<strong>de</strong>n.<br />
(Informant B, tropenarts en internist, 2007)<br />
Om te beginnen beamen bei<strong>de</strong> informanten dat gezondheidswerkers hard nodig zijn in veel ontwikkelingslan<strong>de</strong>n<br />
en dat alle hulp welkom is, mits het op <strong>een</strong> goe<strong>de</strong> manier gebeurt. Eén <strong>van</strong> hen zegt<br />
zelfs dat het sturen <strong>van</strong> <strong>een</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerker één <strong>van</strong> <strong>de</strong> meest efficiënte manieren is<br />
om ontwikkelingsgeld uit te geven omdat <strong>de</strong> hulp heel direct bij <strong>de</strong> plaatselijke bevolking terechtkomt.<br />
Bei<strong>de</strong> informanten zeggen echter dat <strong>een</strong> kort werkbezoek vaak <strong>de</strong> re<strong>de</strong>n is voor <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
gezondheidswerker om zich niet <strong>van</strong> tevoren te verdiepen in <strong>de</strong> lokale taal en cultuur. Men gaat<br />
immers toch snel weer weg. Dit leidt dan tot veel onbegrip voor <strong>de</strong> manier waarop er lokaal gewerkt<br />
wordt. Eén <strong>van</strong> <strong>de</strong> informanten zegt dat er verkeer<strong>de</strong> conclusies getrokken wor<strong>de</strong>n, bijvoorbeeld dat<br />
het lokale gezondheidspersoneel niet gemotiveerd is of dat Afrikanen lui zijn, zon<strong>de</strong>r dat men zich<br />
afvraagt hoe het komt dat men <strong>de</strong>ze indruk krijgt. Bei<strong>de</strong> informanten noemen <strong>de</strong> arrogantie <strong>van</strong> veel<br />
Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers. Hiermee wordt bedoeld dat men <strong>naar</strong> <strong>een</strong> ontwikkelingsland toe<br />
reist met het i<strong>de</strong>e het beter te weten dan <strong>de</strong> mensen daar. ‘Je kunt niet als <strong>een</strong> soort Messias daar<br />
aankomen <strong>van</strong>: ‘Wij komen je red<strong>de</strong>n’.’ (Informant B, 2007)<br />
Eén informant noemt <strong>de</strong> minachting voor lokale traditionele geneeskun<strong>de</strong>. Men vergeet dat veel<br />
mensen all<strong>een</strong> <strong>naar</strong> <strong>de</strong> ‘witte dokter’ komen als <strong>de</strong> traditionele geneeskun<strong>de</strong> niets meer voor ze kan<br />
doen. De Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerker krijgt op <strong>de</strong>ze manier <strong>een</strong> vertekend beeld <strong>van</strong> <strong>de</strong> effectiviteit<br />
<strong>van</strong> lokale metho<strong>de</strong>n, zon<strong>de</strong>r <strong>de</strong> moeite te doen zich er <strong>een</strong>s in te verdiepen.<br />
Bei<strong>de</strong> informanten beamen het feit dat ook tropenartsen hebben moeten leren om niet alles<br />
<strong>van</strong>uit hun eigen referentieka<strong>de</strong>r te bekijken en dat het <strong>een</strong> proces is dat tijd kost. Eén informant zegt:<br />
Toen ik na mijn opleiding in Malawi kwam was ik 27. Ik kreeg met<strong>een</strong> <strong>een</strong> heel ziekenhuis<br />
on<strong>de</strong>r mijn hoe<strong>de</strong>. Ik <strong>de</strong>nk dat ik daar ook fouten heb gemaakt. Pas na <strong>een</strong> tijdje ont<strong>de</strong>k<br />
je dat bepaal<strong>de</strong> aspecten... dat het heel an<strong>de</strong>rs ligt dan je altijd gedacht hebt [...] En je<br />
leert je aanpassen aan het werken met beperkte mid<strong>de</strong>len. (Informant B, 2007)<br />
Bei<strong>de</strong> informanten zeggen dat <strong>een</strong> kort werkbezoek vaak ook <strong>een</strong> re<strong>de</strong>n is voor mensen om zich niet te<br />
laten registreren. Men komt als toerist <strong>een</strong> ontwikkelingsland binnen en gaat vervolgens professioneel<br />
medisch han<strong>de</strong>len. Er wordt niet nagedacht over <strong>de</strong> verantwoor<strong>de</strong>lijkheid die dit met zich meebrengt.<br />
Dit geldt met name voor medische stu<strong>de</strong>nten die nog g<strong>een</strong> enkele klinische ervaring hebben, maar in<br />
ontwikkelingslan<strong>de</strong>n aan <strong>de</strong> slag gaan als ervaren artsen, aldus <strong>een</strong> informant.<br />
Ook wordt genoemd dat men weinig respect heeft voor <strong>de</strong> lokale gezondheidswerkers die over<br />
het algem<strong>een</strong> veel meer ervaren zijn dan <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers. Bovendien, zegt <strong>een</strong><br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> informanten, zullen zij door het lokale personeel nooit wor<strong>de</strong>n teruggefloten. Het is namelijk<br />
heel Ne<strong>de</strong>rlands om stellig je mening te geven. On<strong>de</strong>rtussen trekken lokale gezondheidswerkers hun<br />
eigen plan, tot nog grotere ergernis <strong>van</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers. Maar niemand vraagt<br />
zich af hoe het komt want daar is g<strong>een</strong> tijd voor, aldus één <strong>van</strong> <strong>de</strong> informanten.<br />
Over het Kimilili jeep line project <strong>van</strong> <strong>de</strong> RDN zeggen bei<strong>de</strong> informanten dat het in het belang<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> lokale bevolking beter is om één huisarts te sturen voor langere tijd, in plaats <strong>van</strong> elke zes<br />
weken <strong>een</strong> an<strong>de</strong>r. Bovendien is het sturen <strong>van</strong> zoveel artsen erg duur en milieuvervuilend, aldus bei<strong>de</strong><br />
informanten. Ver<strong>de</strong>r zegt één <strong>van</strong> bei<strong>de</strong>n dat het <strong>een</strong> kwalijke zaak is dat het project in <strong>de</strong> eerste plaats<br />
het belang <strong>van</strong> <strong>de</strong> huisartsen dient.<br />
De an<strong>de</strong>re informant zegt dat <strong>de</strong> huisartsen vaak veel ervaring hebben en daardoor niet geneigd<br />
zullen zijn om – in tegenstelling tot medische stu<strong>de</strong>nten – buiten hun vakgebied te tre<strong>de</strong>n. Hij vindt<br />
het project – afgezien <strong>van</strong> <strong>de</strong> hoge kosten en milieuscha<strong>de</strong> – prima, mits het gaat om <strong>een</strong> permanente<br />
investering die niet wordt overgenomen door <strong>de</strong> lokale overheid. Want dan stort het project in elkaar<br />
omdat het niet meer gefinancierd wordt. In <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> paragraaf zullen vier uitgezon<strong>de</strong>n huisartsen<br />
hier op reageren.<br />
44
Een aspect dat niet zozeer voor <strong>de</strong> huisartsen geldt maar wel voor specialisten die kortstondig<br />
in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n gaan werken, is nazorg. Men kan niet zelf voor <strong>de</strong> nazorg zorgen omdat men<br />
dan weer in Ne<strong>de</strong>rland is. Men kan niet garan<strong>de</strong>ren dat lokale gezondheidswerkers <strong>de</strong> nazorg voor<br />
hun rekening nemen. Hierdoor kan niet altijd <strong>van</strong> tevoren wor<strong>de</strong>n ingeschat of <strong>een</strong> operatie zinvol is<br />
of niet. Dit is volgens bei<strong>de</strong> informanten zeer gevaarlijk.<br />
An<strong>de</strong>re Ne<strong>de</strong>rlandse langdurige gezondheidswerkers<br />
Van <strong>de</strong> overige zes Ne<strong>de</strong>rlandse langdurige gezondheidswerkers lopen <strong>de</strong> standpunten met betrekking<br />
tot het on<strong>de</strong>rwerp sterk uit<strong>een</strong>. Drie informanten spreken over <strong>de</strong> groeien<strong>de</strong> belangstelling voor<br />
reizen en <strong>de</strong> wereld zien. Ze koppelen dit aan het betrokken willen zijn en vin<strong>de</strong>n het <strong>een</strong> positieve<br />
ontwikkeling. Eén informant zegt dat het schijnbaar heel prettig is voor mensen om iets voor <strong>een</strong><br />
an<strong>de</strong>r te kunnen betekenen en dat daar niets mis mee is.<br />
Reizen is fantastisch. En mensen willen betrokken zijn, dat is leuk. Maar als je zo kort<br />
gaat is het medisch toerisme en g<strong>een</strong> ontwikkelingssamenwerking. Maar dat is prima.<br />
Maar je doet all<strong>een</strong> <strong>de</strong> leuke dingen en niet <strong>de</strong> vervelen<strong>de</strong> dingen. [...] En je hebt g<strong>een</strong><br />
inzicht in <strong>de</strong> ware problematiek in het land, want wat je daar kort doet is dan even het<br />
centrum <strong>van</strong> <strong>de</strong> wereld. (Informant C, tropenarts en consultant, 2007)<br />
Bovenstaand citaat toont aan dat <strong>de</strong> term medisch toerisme op verschillen<strong>de</strong> manier gebruikt wordt en<br />
g<strong>een</strong> negatieve betekenis hoeft te hebben, al wordt <strong>de</strong> term daar over het algem<strong>een</strong> wel mee geassocieerd.<br />
Een informant geeft dui<strong>de</strong>lijk aan dat Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n<br />
heel belangrijk zijn voor draagvlakvergroting in Ne<strong>de</strong>rland (zie paragraaf 3.3). Een an<strong>de</strong>re informant<br />
geeft aan dat het <strong>een</strong> zeer leerzame ervaring is en bovendien interesse voor het tropenvak kan aanwakkeren,<br />
wat wordt gezien als <strong>een</strong> goe<strong>de</strong> ontwikkeling. Om <strong>de</strong>ze re<strong>de</strong>n vin<strong>de</strong>n meer<strong>de</strong>re informanten<br />
het goed dat medische stu<strong>de</strong>nten hun stage in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n lopen, mits on<strong>de</strong>r begeleiding zodat<br />
het zogenaam<strong>de</strong> ’doktertje spelen’ – meer doen dan waar voor bevoegd – kan wor<strong>de</strong>n voorkomen.<br />
Weer <strong>een</strong> an<strong>de</strong>re informant zegt het fantastisch te vin<strong>de</strong>n dat mensen willen helpen, maar dat men<br />
goed moet kijken <strong>naar</strong> wat men te bie<strong>de</strong>n heeft door drie vragen te stellen, namelijk 1) ‘wat heb ik<br />
te bie<strong>de</strong>n?’ 2) ‘wat zijn mijn beperkingen?’ en 3) ‘wat wil ik bereiken?’. Niet ie<strong>de</strong>re gezondheidswerker<br />
stelt <strong>de</strong>ze vragen want velen zijn niet zelfkritisch, aldus <strong>de</strong>ze informant. Over <strong>de</strong> arrogantie <strong>van</strong><br />
Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers wordt gezegd:<br />
Pas na jaaaaren krijg je het i<strong>de</strong>e dat je ietsjepietsje begrijpt <strong>van</strong> <strong>de</strong> lokale context. Maar<br />
sommige mensen, die <strong>de</strong>nken dat ze koning zijn, nou nou. De arrogantie... ik heb dat zo<br />
vaak gezien, zo <strong>van</strong>: ‘wij blanken’, die <strong>de</strong> Afrikaanse cultuur binnen<strong>de</strong>n<strong>de</strong>ren. Die lokale<br />
gezondheidswerkers hebben jarenlange ervaring en willen gewoon niet onbeleefd doen,<br />
maar die <strong>de</strong>nken soms echt: ‘Daar komt weer zo’n plaag mensen die het beter weet, alles<br />
an<strong>de</strong>rs wil doen en het hier eigenlijk allemaal maar <strong>een</strong> smerige boel vindt’. (Informant<br />
D, tropenarts en huisarts, 2007)<br />
Eén informant zegt dat Afrika door velen niet serieus genomen wordt. Zo zegt hij dat traditionele<br />
geneeskun<strong>de</strong> door westerlingen wordt doodgezwegen, terwijl 90% <strong>van</strong> <strong>de</strong> Afrikanen er gebruik <strong>van</strong><br />
maakt. Er zijn meer<strong>de</strong>re informanten die dit beamen.<br />
Afrikanen zijn niets beter en niets slechter dan wij. Ze zitten in an<strong>de</strong>re omstandighe<strong>de</strong>n.<br />
Als ze iets geks doen komt dat niet doordat ze an<strong>de</strong>rs zijn maar ze zitten in an<strong>de</strong>re omstandighe<strong>de</strong>n<br />
die daartoe lei<strong>de</strong>n. Je wilt het aantal niet weten dat zover nooit komt. ‘Die<br />
stomme Afrikanen, het lukt ze ook nooit! Wat haalt het nou uit?’ Je moet beginnen je<br />
wereldpartner serieus te nemen. Als je serieus voor ontwikkeling bent moet je a) heel<br />
beschei<strong>de</strong>n zijn en b) alles wat wij kunnen en hebben in dienst stellen <strong>van</strong> hen, niet hen<br />
in dienst stellen <strong>van</strong> ons om daar iets te bereiken. (Informant E, tropenarts, internist en<br />
consultant, 2007)<br />
45
Alle langdurige gezondheidswerkers geven aan dat enig inzicht in en kennis <strong>van</strong> <strong>de</strong> lokale cultuur<br />
noodzakelijk is voor het functioneren in <strong>een</strong> Afrikaanse context. Eén informant beschrijft <strong>een</strong> voorbeeld<br />
uit eigen ervaring:<br />
Toen ik als tropenarts in Zambia werkte, kwam er <strong>een</strong> man <strong>naar</strong> me toe die zei dat hij<br />
ziek was. Ik vond niets en gaf hem wat vitaminetabletjes. Niet veel later was hij er weer.<br />
Ik keek hem goed na, niks aan <strong>de</strong> hand, <strong>een</strong> maand later zei hij: ‘dokter, ik ga dood’.<br />
Ik begreep er niets <strong>van</strong>. Met behulp <strong>van</strong> <strong>de</strong> lokale assistent kwam ik erachter dat het<br />
probleem <strong>van</strong> <strong>de</strong> man was dat hij niet meer dagelijks seks kon hebben met zijn vrouw. [...]<br />
En pas veel later, en daarom vind ik die medische antropologie zo ontzettend interessant,<br />
begreep ik waarom dit <strong>een</strong> probleem is: men gelooft dat bloed, poep, pies en zaad moet<br />
blijven stromen. Als je niet elke dag poept en plast is er <strong>een</strong> probleem. Dat moet allemaal<br />
stromen, an<strong>de</strong>rs ga je dood! En die man had <strong>een</strong> angst, ja gewoon heel logisch, hij dacht:<br />
‘Ik ben ziek, ik ga dood!’ En stomme ik, ik begreep er niets <strong>van</strong>. Wil je in Afrikaanse<br />
context kunnen functioneren dan moet je er íets <strong>van</strong> begrijpen. (Informant D, 2007)<br />
An<strong>de</strong>re punten die door informanten genoemd wor<strong>de</strong>n zijn dat men vergeet dat het <strong>een</strong> belasting kan<br />
zijn voor het lokale ziekenhuis om daar te werken. Als men niet op <strong>de</strong> hoogte is <strong>van</strong> <strong>de</strong> manier waarop<br />
er in het ziekenhuis gewerkt wordt, kan men <strong>de</strong>ze manier onbewust tegenwerken. Een informant<br />
noemt als voorbeeld dat als <strong>de</strong> lokale overheid patiënten stimuleert om te betalen voor behan<strong>de</strong>lingen<br />
en medicijnen, dat men dan niet gratis moet gaan werken.<br />
Ver<strong>de</strong>r wordt er door <strong>een</strong> informant gezegd dat operaties die g<strong>een</strong> nazorg vereisen prima gedaan<br />
kunnen wor<strong>de</strong>n door mensen die niet zijn voorbereid en zich kortstondig <strong>inzet</strong>ten. Het draagt niet bij<br />
aan <strong>de</strong> ontwikkeling <strong>van</strong> het land maar schaadt <strong>de</strong>ze ook niet. En <strong>de</strong> individuen die er mee geholpen<br />
wor<strong>de</strong>n zijn er blij mee.<br />
Ook wordt er aangegeven dat men ook níet kan gaan om <strong>de</strong> verkeer<strong>de</strong> re<strong>de</strong>nen, zoals <strong>de</strong>nken<br />
dat men er AIDS <strong>van</strong> krijgt of <strong>de</strong>nken dat men tóch niets kan betekenen.<br />
Een beetje eigenbelang is nodig, zegt <strong>een</strong> informant: ‘Als het werk puur uit altruïsme wordt gedaan,<br />
is het niet vol te hou<strong>de</strong>n en zal het all<strong>een</strong> maar lei<strong>de</strong>n tot frustratie.’ (Informant F, tropenarts en<br />
consultant, 2007)<br />
5.3 Ne<strong>de</strong>rlandse <strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers aan het woord<br />
De Ne<strong>de</strong>rlandse <strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers zullen in <strong>de</strong>ze paragraaf aan het woord komen aan<br />
<strong>de</strong> hand <strong>van</strong> twee <strong>de</strong>elvragen, over <strong>de</strong> keuze voor kortstondig werk in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n en over<br />
ervaringen met betrekking tot hun eigen werk.<br />
Deelvraag 3: Hoe spreken <strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers over hun keuze voor kortstondig werk in<br />
ontwikkelingslan<strong>de</strong>n?<br />
De keuze om voor <strong>een</strong> aantal weken in <strong>een</strong> ontwikkelingsland te werken heeft te maken met verschillen<strong>de</strong><br />
factoren. Dit is on<strong>de</strong>rzocht door <strong>de</strong> informanten te vragen waarom ze voor het werk gekozen<br />
hebben (open vraag). Ook is hen factoren voorgelegd die <strong>een</strong> rol gespeeld zou<strong>de</strong>n kunnen hebben bij<br />
hun keuze om te gaan (suggestieve vraag). Bovendien blijkt uit het verhaal <strong>van</strong> <strong>de</strong> informanten dat <strong>de</strong><br />
keuze om te gaan afhangt <strong>van</strong> factoren die nog niet genoemd waren.<br />
G<strong>een</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> informanten heeft actief gezocht <strong>naar</strong> <strong>een</strong> organisatie met <strong>een</strong> visie waar men achter<br />
stond, omdat <strong>de</strong> organisatie waarmee men is uitgezon<strong>de</strong>n per toeval op hun pad kwam. Voor Rotary<br />
Doctors Ne<strong>de</strong>rland geldt echter dat veel informanten al lid waren <strong>van</strong> Rotary Ne<strong>de</strong>rland en <strong>de</strong> overkoepelen<strong>de</strong><br />
organisatie dus niet geheel nieuw was. Zij hoor<strong>de</strong>n voor het eerst over <strong>de</strong> organisatie via<br />
Rotary huisartsen die waren uitgezon<strong>de</strong>n. Ook <strong>de</strong> informanten die via Interplast Holland en Operatie<br />
Ghana wer<strong>de</strong>n uitgezon<strong>de</strong>n hoor<strong>de</strong>n voor het eerst over <strong>de</strong> organisatie via mensen (collega’s) die al<br />
eer<strong>de</strong>r uitgezon<strong>de</strong>n waren. De informanten via Interplast Holland zijn door collega’s (meestal <strong>de</strong> plastische<br />
chirurg) uitgenodigd om met het team mee te gaan. De informanten via Operatie Ghana (twee<br />
teams) kon<strong>de</strong>n intekenen op <strong>een</strong> lijst: ‘Wie wil er mee <strong>naar</strong> Ghana?’. Er werd geloot wie er uitein<strong>de</strong>lijk<br />
46
mee zou gaan. Niet alle informanten waren op <strong>de</strong> hoogte <strong>van</strong> het feit dat Operatie Ghana <strong>de</strong> reis en<br />
het werkbezoek organiseer<strong>de</strong>. Dit werd pas later dui<strong>de</strong>lijk.<br />
Slechts één informant wil<strong>de</strong> <strong>van</strong> tevoren weten wat precies <strong>de</strong> aanpak <strong>van</strong> <strong>de</strong> organisatie is: ‘Ik<br />
vind dat er <strong>een</strong> goe<strong>de</strong> structuur achter moet zitten. An<strong>de</strong>rs is het medisch barbarisme en dat zie ik<br />
gebeuren’ (Informant G, chirurg, 2007). De informanten hebben <strong>van</strong> <strong>de</strong> organisaties g<strong>een</strong> informatie<br />
gekregen over het land, <strong>de</strong> gezondheidssituatie of <strong>de</strong> lokale werkplek. Operatie Ghana organiseer<strong>de</strong><br />
<strong>een</strong> informatiebij<strong>een</strong>komst voor alle geïnteresseer<strong>de</strong>n om uitleg te geven over <strong>de</strong> plannen die <strong>de</strong> organisatie<br />
heeft met het betreffen<strong>de</strong> ziekenhuis in Ghana, maar niet alle informanten kozen ervoor<br />
om aanwezig te zijn. Rotary Doctors Ne<strong>de</strong>rland organiseert wel <strong>een</strong>s informatiebij<strong>een</strong>komsten, maar<br />
wat er op <strong>de</strong>ze bij<strong>een</strong>komsten zoal ter sprake komt is door g<strong>een</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> informanten genoemd. Een<br />
populaire manier <strong>van</strong> informatie verkrijgen was het aanhoren <strong>van</strong> verhalen en het bekijken <strong>van</strong> foto’s<br />
<strong>van</strong> eer<strong>de</strong>r uitgezon<strong>de</strong>nen.<br />
Opmerkelijk is dat, in tegenstelling tot wat er uit het <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> <strong>van</strong> Bouzoubaa en Brok (2005)<br />
kwam, schuldgevoel ten opzichte <strong>van</strong> <strong>de</strong> armoe<strong>de</strong> in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n voor g<strong>een</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> informanten<br />
<strong>een</strong> rol speel<strong>de</strong> bij <strong>de</strong> keuze om te gaan. Ook heeft g<strong>een</strong> <strong>van</strong> hen het gevoel dat het <strong>een</strong> plicht<br />
is om in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n te werken aan <strong>een</strong> betere gezondheidszorg. Wel wordt door één informant<br />
<strong>de</strong> gem<strong>een</strong>schappelijke verantwoor<strong>de</strong>lijkheid genoemd voor het vermin<strong>de</strong>ren <strong>van</strong> armoe<strong>de</strong>. En<br />
drie informanten geven aan dat ‘we moeten <strong>de</strong>len wat we hebben’.<br />
Van <strong>de</strong> 21 informanten noemen 19 het avontuurlijke aspect <strong>van</strong> het werk als <strong>een</strong> factor die meespeelt<br />
bij <strong>de</strong> keuze om te gaan. An<strong>de</strong>re factoren die in hoge mate <strong>een</strong> rol spelen zijn solidariteit en<br />
nieuwsgierigheid. De factor nieuwsgierigheid heeft met name te maken met <strong>de</strong> vraag ‘hoe is het daar?’,<br />
maar ook met <strong>de</strong> vraag ‘kan ik het daar?’. Het is dus nieuwsgierigheid <strong>naar</strong> ‘het an<strong>de</strong>re’ en <strong>naar</strong> het<br />
eigen kunnen in <strong>een</strong> ‘an<strong>de</strong>re’ situatie.<br />
Bijna alle informanten zeggen dat het gaat om <strong>een</strong> combinatie <strong>van</strong> enerzijds factoren die te maken<br />
hebben met <strong>de</strong> informant zelf, an<strong>de</strong>rzijds factoren die te maken hebben met <strong>de</strong> lokale mensen of<br />
<strong>de</strong> lokale situatie, één uitzon<strong>de</strong>ring daargelaten 7 . Avontuur alléén is <strong>een</strong> slechte motivatie, aldus <strong>een</strong><br />
informant: ‘Zieken behan<strong>de</strong>len is g<strong>een</strong> avontuur’. Maar ook solidariteit alléén is g<strong>een</strong> goe<strong>de</strong> motivatie,<br />
aldus <strong>een</strong> an<strong>de</strong>re informant: ‘Als je all<strong>een</strong> maar gaat om te helpen... dat is niet realistisch. Je moet goed<br />
weten dat je niet all<strong>een</strong> gaat om <strong>de</strong> mensen te helpen maar ook omdat je het zelf interessant vindt’.<br />
Een an<strong>de</strong>re informant zegt: ‘Het is voor <strong>een</strong> arts fantastisch om te gaan’.<br />
In De Visser (2006b, p. 20) wordt er <strong>een</strong> verband gelegd tussen het schrijnen<strong>de</strong> tekort aan lokale<br />
gezondheidswerkers in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n en het groeiend aantal medische initiatieven <strong>van</strong><br />
westerse gezondheidswerkers:<br />
[...] lokale artsen trekken massaal <strong>naar</strong> het buitenland omdat ze daar meer kunnen verdienen.<br />
Zij wor<strong>de</strong>n nu ver<strong>van</strong>gen door af- en aanvliegen<strong>de</strong> westerse artsen.<br />
Opvallend is dan ook dat uit dit <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> blijkt dat g<strong>een</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> informanten <strong>de</strong> schrijnen<strong>de</strong> lokale<br />
situatie in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n – namelijk het tekort aan zorgpersoneel – noemt als één <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
factoren die <strong>de</strong> keuze om te gaan beïnvloed heeft. Wel wordt door sommigen <strong>de</strong> vraag of <strong>de</strong>ze factor<br />
<strong>een</strong> rol heeft gespeeld bevestigend beantwoord, maar bij <strong>de</strong> meeste informanten heeft <strong>de</strong> factor<br />
g<strong>een</strong> rol gespeeld. Ondui<strong>de</strong>lijk blijft of informanten überhaupt op <strong>de</strong> hoogte zijn <strong>van</strong> <strong>de</strong> lokale situatie<br />
wat betreft het zorgpersoneeltekort. Dit toont g<strong>een</strong> verband aan tussen het zorgpersoneelstekort<br />
in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n en <strong>de</strong> <strong>inzet</strong> <strong>van</strong> westerse artsen. Bei<strong>de</strong> ontwikkelingen blijken naast elkaar te<br />
bestaan.<br />
Bij <strong>de</strong> vier informanten die aan het begin <strong>van</strong> hun carrière <strong>een</strong> aantal jaren in <strong>een</strong> ontwikkelingsland<br />
werkten, is <strong>de</strong> interesse in dit soort werk nooit weggegaan. Bij <strong>een</strong> an<strong>de</strong>re informant is <strong>de</strong>ze<br />
ontstaan tij<strong>de</strong>ns <strong>een</strong> bezoek aan zijn zoon die op dat moment coschappen liep in <strong>een</strong> ziekenhuis in<br />
Malawi. Hij heeft toen ‘meegeholpen in het ziekenhuis en <strong>van</strong>af toen knaag<strong>de</strong> er iets’ (Informant H,<br />
huisarts, 2007). Dus bij vijf informanten speelt <strong>de</strong> interesse ten gevolge <strong>van</strong> eer<strong>de</strong>r werk in <strong>een</strong> ontwikkelingsland<br />
<strong>een</strong> grote rol bij <strong>de</strong> keuze om opnieuw in <strong>een</strong> ontwikkelingsland te werken. Ook <strong>de</strong><br />
7 Er is één informant die zegt dat het enkel gaat om factoren die te maken hebben met <strong>de</strong> informant zelf. Factoren als<br />
solidariteit, <strong>de</strong> lokale situatie of betrokkenheid willen tonen, hebben bij hem <strong>naar</strong> eigen zeggen g<strong>een</strong> rol gespeeld. Hij wil<strong>de</strong><br />
‘gewoon even onthaasten’, en noemt nieuwsgierigheid, avontuur en <strong>de</strong> behoefte aan even iets an<strong>de</strong>rs als factoren die zijn keuze<br />
hebben bepaald. Hij zegt niet <strong>de</strong> enige te zijn die er zo over <strong>de</strong>nkt. Toch is hij <strong>de</strong> enige informant die er zo over spreekt.<br />
47
informanten die veel later in hun carrière betrokken zijn geraakt bij dit werk, zijn enthousiast gewor<strong>de</strong>n<br />
na hun eerste werkbezoek en dit bepaalt voor <strong>een</strong> groot <strong>de</strong>el hun keuze om opnieuw te gaan.<br />
Er wordt meer<strong>de</strong>re malen over het ‘Afrika-virus’ gesproken waarmee <strong>de</strong> informanten besmet zijn geraakt.<br />
Een informant zegt: ‘Zodra ik op het vliegveld ben geland, ruik ik Afrika... dan <strong>de</strong>nk ik: ja, dit<br />
is het’.<br />
Drie informanten gaven dui<strong>de</strong>lijk aan dat zij niet tevre<strong>de</strong>n waren over <strong>de</strong> manier waarop zij in<br />
Ne<strong>de</strong>rland werken en daarom open ston<strong>de</strong>n voor mogelijkhe<strong>de</strong>n om het werk el<strong>de</strong>rs uit te voeren.<br />
Ze noemen verschillen<strong>de</strong> re<strong>de</strong>nen voor hun ontevre<strong>de</strong>nheid. Eén informant vindt dat Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
patiënten ondankbaar zijn en soms ook ten onrechte wantrouwend. Een an<strong>de</strong>re informant noemt <strong>de</strong><br />
bureaucratie en <strong>de</strong> veelheid aan regels als re<strong>de</strong>n voor zijn ontevre<strong>de</strong>nheid. De <strong>de</strong>r<strong>de</strong> informant, <strong>een</strong><br />
orthopedisch chirurg, zegt dat <strong>de</strong> orthopedie zoals die in Ne<strong>de</strong>rland bedreven wordt, <strong>een</strong> luxe-artikel<br />
is gewor<strong>de</strong>n.<br />
Ondanks <strong>een</strong> grote interesse voor werk in het buitenland blijken <strong>de</strong> mogelijkhe<strong>de</strong>n vaak beperkt<br />
doordat men niet langdurig <strong>van</strong> het gezin verwij<strong>de</strong>rd wil zijn of zijn baan in Ne<strong>de</strong>rland niet wil opzeggen.<br />
Een kortdurend werkbezoek heeft als voor<strong>de</strong>el dat het niet ten koste gaat <strong>van</strong> <strong>de</strong> levenswijze<br />
in Ne<strong>de</strong>rland. Men kan er immers vakantiedagen voor opnemen. Dit geldt overigens niet voor het<br />
project <strong>van</strong> Rotary Doctors omdat het om zes weken gaat in plaats <strong>van</strong> twee. Er is dan ook slechts één<br />
informant die door Rotary Doctors wordt uitgezon<strong>de</strong>n en nog niét met pensioen is (omdat zijn zoon<br />
huisarts is en <strong>de</strong> praktijk dan tij<strong>de</strong>lijk <strong>van</strong> hem overneemt). Eén informant vertelt dat hij al <strong>een</strong> tijd <strong>de</strong><br />
behoefte had om in het buitenland te werken. Hij solliciteer<strong>de</strong> bij Artsen zon<strong>de</strong>r Grenzen maar werd<br />
afgewezen wegens gebrek aan werkervaring in het buitenland. Via Interplast kon hij wél aan <strong>de</strong> slag<br />
en bovendien zijn baan in Ne<strong>de</strong>rland behou<strong>de</strong>n.<br />
Uiteraard speelt <strong>de</strong> mogelijkheid die door uitzen<strong>de</strong>n<strong>de</strong> organisaties gebo<strong>de</strong>n wordt altíjd <strong>een</strong> rol<br />
bij <strong>de</strong> keuze om wel of niet te gaan. Echter, voor drie informanten werd het werk in <strong>een</strong> ontwikkelingsland<br />
pas <strong>een</strong> reële optie nadat ze <strong>de</strong> mogelijkheid kregen aangebo<strong>de</strong>n:<br />
Ie<strong>de</strong>r<strong>een</strong> krijgt <strong>de</strong> kansen om dingen wel of niet te doen. Je kunt nee zeggen, maar ja ik<br />
kreeg die mogelijkheid aangebo<strong>de</strong>n, het kwam op mijn weg! In Ghana zeg ik altijd: ‘En<br />
<strong>de</strong> Heer wees me erop!’ Dat komt daar goed over. Maar het is iets dat op je weg komt.<br />
(Informant I, orthopedisch chirurg, 2007)<br />
Ik heb me nooit verdiept in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n. Als huisarts is daar ook g<strong>een</strong> tijd voor<br />
en je kunt er niet zomaar tussenuit. Toen stopte ik met <strong>de</strong> praktijk en wist wel <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
Rotary Doctors via <strong>de</strong> Rotary. Ik dacht altijd <strong>van</strong>: ‘Nou, als ik iets kan doen, is het zowel<br />
voor mezelf als voor die mensen die daar zitten zinnig’. Via mensen die al geweest waren<br />
en die ik sprak, heb ik besloten te gaan. Dus niet <strong>van</strong>uit i<strong>de</strong>alisme. Ik dacht: ‘Dat wil ik<br />
wel <strong>een</strong>s gaan bekijken”’. (Informant J, huisarts, 2007)<br />
Waarom ik <strong>de</strong> keuze had gemaakt? Ja ik ging meer op uitnodiging he. Je voelt je gevleid,<br />
ja dat speelt zeker mee, is <strong>een</strong> heel belangrijke factor. (Informant K, anesthesist, 2007)<br />
Alle informanten vertellen dat zij door het thuisfront wor<strong>de</strong>n gesteund. Familiele<strong>de</strong>n zijn erg enthousiast,<br />
in <strong>een</strong> paar gevallen ‘<strong>een</strong> tikkeltje jaloers’ en steunen <strong>de</strong> plannen <strong>van</strong> <strong>de</strong> informanten. Een<br />
enkeling vertelt dat vrien<strong>de</strong>n en familie ook bezorgd waren en slechts één informant vertelt dat hem<br />
kritische vragen wer<strong>de</strong>n gesteld over het nut <strong>van</strong> zijn werkbezoek.<br />
Deelvraag 4: Hoe spreken Ne<strong>de</strong>rlandse <strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers over hun <strong>inzet</strong> in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n?<br />
Uit <strong>de</strong> interviews en gesprekken bleek dat <strong>de</strong> 21 Ne<strong>de</strong>rlandse <strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers heel<br />
verschillend over hun eigen werk spreken: hoe zij zich hebben voorbereid, wat zij <strong>van</strong> het werk verwachtten,<br />
hoe zij spreken over hun eigen bijdrage aan ontwikkeling en over <strong>de</strong> organisatie waardoor<br />
ze wor<strong>de</strong>n uitgezon<strong>de</strong>n. Sommige informanten wisten hun werk met één woord te omschrijven. De<br />
volgen<strong>de</strong> woor<strong>de</strong>n zijn genoemd: imponerend, boeiend, hartverscheurend, waar<strong>de</strong>vol, leerzaam en<br />
won<strong>de</strong>rbaarlijk. Uit figuur 5.1 staat <strong>een</strong> ingekort dagboekverslag <strong>van</strong> <strong>een</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerker<br />
die via Operatie Ghana uitgezon<strong>de</strong>n is geweest.<br />
48
Don<strong>de</strong>rdag<br />
Ik doe veel traumabehan<strong>de</strong>ling en ben helemaal in mijn sas, want in Ne<strong>de</strong>rland doe je nooit zo veel<br />
en zeker niet achter elkaar. Heel indrukwekkend is <strong>een</strong> 78-jarige diabetespatiënt die recent <strong>een</strong> on<strong>de</strong>rb<strong>een</strong>amputatie<br />
heeft gehad. De man heeft pus tot in zijn bovenb<strong>een</strong>. We voeren <strong>een</strong> amputatie aan<br />
zijn heup uit. Aan het ein<strong>de</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> dag voel ik me vies en moe, maar ook erg on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> indruk. Ik had<br />
dit niet willen missen.<br />
Zaterdag<br />
Ter ontspanning zitten we <strong>een</strong> weekendje aan <strong>de</strong> kust. Na <strong>een</strong> duik in zee bezoeken we Elmina Castle,<br />
<strong>de</strong> thuisbasis <strong>van</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse slavenhan<strong>de</strong>l (West Indische Compagnie). Een do<strong>de</strong>ncel, <strong>de</strong> opstapplaats<br />
voor <strong>de</strong> schepen en afschuwelijke verhalen: echt trots hoeven we niet te zijn op onze voorou<strong>de</strong>rs.<br />
Dinsdag<br />
Ik begin <strong>een</strong> beetje <strong>naar</strong> huis te verlangen. De werkdagen wor<strong>de</strong>n wat ‘gewoner’ en het is dui<strong>de</strong>lijk dat<br />
het dweilen is met <strong>de</strong> kraan open. Ik besef dat je niet alles kunt ‘wegopereren’. On<strong>de</strong>rwijs is hard nodig<br />
en misschien moeten <strong>de</strong> mensen ook <strong>van</strong> bepaal<strong>de</strong> gewoontes afscheid nemen. Het kan efficiënter en<br />
er moet beter vooruit gedacht wor<strong>de</strong>n.<br />
Don<strong>de</strong>rdag<br />
Ik doe ontzettend veel chirurgische ervaringen op en we werken keihard op <strong>de</strong> OK. Ik ben erg tevre<strong>de</strong>n<br />
met <strong>de</strong> resultaten. ’s Middags krijgen twee <strong>van</strong> ons <strong>een</strong> nieuw kapsel. Een enorm werk want ze<br />
zijn er ruim zeven uur zoet mee.<br />
Vrijdag<br />
Ik ben vroeg wakker en ga voor het ziekenhuis zitten. Mooi om te zien hoe alles tot leven komt. Vanavond<br />
hebben we <strong>een</strong> afscheidsfeest. Morgen nog wat souvenirs kopen en dan: home sweet home.<br />
Tekstka<strong>de</strong>r 5.1: Fragmenten uit <strong>een</strong> reisverslag <strong>van</strong> <strong>een</strong> door Operatie Ghana uitgezon<strong>de</strong>n<br />
gezondheidswerker<br />
Over <strong>de</strong> visie <strong>van</strong> <strong>de</strong> organisatie<br />
Men zou verwachten dat <strong>de</strong> visie <strong>van</strong> <strong>de</strong> organisaties wordt uitgedragen door <strong>de</strong> gezondheidswerkers<br />
die door <strong>de</strong> organisaties wor<strong>de</strong>n uitgezon<strong>de</strong>n. De gezondheidswerkers wor<strong>de</strong>n immers ingezet om <strong>de</strong><br />
doelen <strong>van</strong> <strong>de</strong> organisatie te bereiken. Opvallend is dan ook dat niet alle informanten op <strong>de</strong> hoogte<br />
zijn <strong>van</strong> <strong>de</strong> visie <strong>van</strong> <strong>de</strong> organisatie die hen uitzendt. Weten<strong>de</strong> dat Interplast Holland kennisoverdracht<br />
centraal stelt, blijkt uit <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> citaten <strong>van</strong> twee informanten dat zij daar niet <strong>van</strong> op <strong>de</strong> hoogte<br />
zijn of zich niet verantwoor<strong>de</strong>lijk voelen om <strong>de</strong> visie <strong>van</strong> <strong>de</strong> organisatie uit te dragen:<br />
Wat betreft kennisoverdracht: ze leren heus niet <strong>van</strong> je, ze weten het al, het is puur <strong>een</strong><br />
gebrek aan mid<strong>de</strong>len. De Ne<strong>de</strong>rlandse chirurg kijkt toe want <strong>de</strong> Ugan<strong>de</strong>se hulpkrachten<br />
zijn prima. En wat betreft anesthesie en samenwerken met lokaal personeel: ik doe het<br />
niet meer. Het is wel geprobeerd hoor, maar het is mij erg slecht bevallen. Ze hebben<br />
<strong>een</strong> heel an<strong>de</strong>re manier <strong>van</strong> werken en afspraken wor<strong>de</strong>n niet nagekomen. Daar ben ik<br />
na drie jaar <strong>van</strong>uit veiligheidsoverwegingen <strong>van</strong> afgestapt. [...] Wat wel werkte: lokaal<br />
personeel iets laten doen en ze dan <strong>een</strong> pakje sigaretten geven, en kraaltjes of an<strong>de</strong>re<br />
dingen. Dat werkte wel <strong>een</strong> beetje. (Informant K, 2007)<br />
Ze [lokaal operatiekamerpersoneel] zijn niet gek. Sterker nog: doen sommige dingen beter.<br />
Ze zijn echter beperkt in hun kunstje. Ze hebben veel min<strong>de</strong>r mid<strong>de</strong>len. Ze werken<br />
nog met ether, daar leren wij weer <strong>van</strong>. En spinale anesthesie kunnen ze al, hoeven wij ze<br />
echt niet te vertellen. (Informant L, anesthesieme<strong>de</strong>werker, 2007)<br />
Er zijn echter ook informanten uitgezon<strong>de</strong>n via Interplast Holland die proberen op zoveel mogelijke<br />
manieren het lokale personeel te betrekken bij <strong>de</strong> operaties en op te lei<strong>de</strong>n. Zo vertelt één informant<br />
dat altijd wordt geprobeerd om twee <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> operaties na elkaar te plannen. De eerste operatie wordt<br />
uitgevoerd door <strong>een</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse en <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> door <strong>een</strong> lokale chirurg. Op <strong>de</strong>ze manier wordt kennis<br />
overgedragen.<br />
Ook Operatie Ghana zegt op <strong>de</strong> website veel aandacht te beste<strong>de</strong>n aan training en opleiding<br />
<strong>van</strong> lokale artsen in opleiding. Uit <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> in Ghana blijkt echter dat er slechts twee <strong>van</strong> <strong>de</strong> tien<br />
49
informanten gekomen zijn om op te lei<strong>de</strong>n. De overige acht had<strong>de</strong>n g<strong>een</strong> enkele intentie dit te doen<br />
en zagen dit ook niet als on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el <strong>van</strong> hun takenpakket. Een aantal <strong>van</strong> hen vond het ook niet nodig:<br />
Ze [lokale gezondheidswerkers] hebben echt verstand <strong>van</strong> zaken. Ze hebben <strong>een</strong> heel<br />
an<strong>de</strong>re manier <strong>van</strong> werken maar dat komt omdat ze afhankelijk zijn <strong>van</strong> <strong>de</strong> mid<strong>de</strong>len die<br />
ze hebben. Als dat hetzelf<strong>de</strong> zou zijn, zou<strong>de</strong>n ze net zo werken als in Europa. (Informant<br />
M, operatieassistent, 2007)<br />
Bovendien zegt Operatie Ghana dat <strong>de</strong> teams advies geven op logistiek terrein om efficiënter te werken.<br />
De informanten vertellen echter dat hen <strong>van</strong>uit <strong>de</strong> organisatie is opgedragen voorzichtig te zijn<br />
met adviezen omdat <strong>de</strong> adviezen <strong>van</strong> <strong>een</strong> vorige team niet in goe<strong>de</strong> aar<strong>de</strong> zijn gevallen. Daarnaast zijn<br />
er operaties uitgevoerd die in Ghana niet verstandig zijn. Sindsdien gaat er altijd <strong>een</strong> ervaren teamlid<br />
mee. Ook blijkt er in het verle<strong>de</strong>n niet door alle teams samengewerkt te zijn met het lokale personeel.<br />
Dit gaf problemen en <strong>de</strong> teams wor<strong>de</strong>n nu dan ook opgedragen om g<strong>een</strong> beslissingen te maken zon<strong>de</strong>r<br />
overleg met <strong>de</strong> lokale artsen.<br />
Over verwachtingen<br />
De meeste informanten had<strong>de</strong>n g<strong>een</strong> verwachtingen <strong>van</strong> <strong>de</strong> lokale situatie. Met name <strong>de</strong> mensen die<br />
op uitnodiging gingen, wisten niet wat hen te wachten stond en hoe (schrijnend of niet) <strong>de</strong> lokale<br />
situatie was. Eén informant vertel<strong>de</strong> dat hij twee verwachtingen had <strong>van</strong> <strong>de</strong> mensen in Vietnam voor<br />
hij er ging werken: 1) ‘ze hebben er erg weinig’ en 2) ‘ze weten niet zo veel’. Zijn eerste verwachting<br />
kwam uit: er was g<strong>een</strong> geld voor voldoen<strong>de</strong> apparatuur dus men was medisch gezien beperkt door<br />
gebrek aan mid<strong>de</strong>len. Maar het i<strong>de</strong>e dat <strong>de</strong> mensen <strong>een</strong> kennisachterstand hebben bleek verre <strong>van</strong><br />
waar. Wat hij <strong>van</strong> plan was uit te leggen aan het lokale personeel, wist men allang. Hij was er erg <strong>van</strong><br />
on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> indruk. Een an<strong>de</strong>re informant vertelt:<br />
Je hebt <strong>een</strong> bepaald beeld: ‘We komen <strong>de</strong> arme negertjes helpen’. Nou, negertjes kunnen<br />
heel veel zelf, kom je dan achter. (Informant L, 2007)<br />
Over <strong>de</strong> lokale bevolking en gebruiken<br />
Over <strong>de</strong> lokale bevolking en <strong>de</strong> gebruiken wordt heel verschillend gesproken. Uit <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> citaten<br />
blijkt vooral bewon<strong>de</strong>ring voor <strong>de</strong> manier waarop <strong>de</strong> mensen met elkaar en het leven omgaan:<br />
De mensen kunnen daar met niets toch gelukkig zijn, dat is heel indrukwekkend. (Informant<br />
N, huisarts, 2007)<br />
Feest <strong>van</strong> lokale besnij<strong>de</strong>nis, nou dat is heftig! Dat is diep Afrika, zo dicht bij <strong>de</strong> bevolking,<br />
buiten je medische circuit, wat voor gewoonten, wat <strong>de</strong> gevoelens <strong>van</strong> die mensen zijn, dat<br />
is zo indrukwekkend. Het blijft imponerend. Mensen die in trance raken... heel boeiend.<br />
Ik heb wel <strong>een</strong>s wat <strong>van</strong> die besne<strong>de</strong>n jongetjes bij me laten komen, ik wil<strong>de</strong> wel <strong>een</strong>s zien<br />
hoe dat eruit ziet: nou, keurig netjes. Ze [lokale genezers] hebben er dan toch kaas <strong>van</strong><br />
gegeten. Zon<strong>de</strong>r medische opleiding hoor. Geweldig imponerend. (Informant H, 2007)<br />
Dat <strong>een</strong> gebrek aan kennis <strong>van</strong> <strong>de</strong> lokale gebruiken en <strong>de</strong> manier <strong>van</strong> leven ook kan lei<strong>de</strong>n tot onbegrip<br />
en <strong>de</strong> behoefte om <strong>de</strong>ze – juist danwel onjuist – te verklaren, blijkt uit <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> citaten:<br />
Heel <strong>een</strong>voudige bevolking, niet echt ontwikkeld, ze kijken je nog g<strong>een</strong><strong>een</strong>s aan bij wijze<br />
<strong>van</strong> spreken. Heel vervelend soms, dat ben je namelijk <strong>van</strong>uit Ne<strong>de</strong>rland gewend. Ze<br />
praten tegen <strong>de</strong> tolk en ze kijken je niet aan. Dat is niet <strong>een</strong> teken <strong>van</strong> onbeleefdheid,<br />
schijnt <strong>een</strong> cultuurtrek te zijn: dat je je meer<strong>de</strong>ren, want zo zien ze ons waarschijnlijk,<br />
dat je die niet aankijkt. (Informant J, 2007)<br />
Lichamelijk <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> is voor <strong>een</strong> Keniaan heel vreemd. Ze on<strong>de</strong>rgaan dat omdat jij<br />
blank bent. De zwarte dokter doet dit nauwelijks, heel ongebruikelijk. Was voor ons nooit<br />
50
<strong>een</strong> probleem. Als het nodig was kon je dat gewoon doen. Bij <strong>een</strong> buik nakijken <strong>de</strong>ed <strong>de</strong><br />
lokale vertaalster even het gordijn dicht, die had er gevoel voor. Is voor ons g<strong>een</strong> punt hè,<br />
maar dan willen zij het gordijn dicht. Deed <strong>de</strong> tolk dan. (Informant H, 2007)<br />
We kregen via via te horen dat we in korte broeken soms <strong>de</strong> eindron<strong>de</strong>s liepen en dat kan<br />
dus echt niet in hun ogen! Ze had<strong>de</strong>n er bezwaar tegen, het tastte <strong>de</strong> status <strong>van</strong> <strong>de</strong> arts<br />
aan. Artsen hebben daar <strong>een</strong> pak aan, met stropdas. Tja, je moet je realiseren dat je daar<br />
te gast bent. (Informant K, 2007)<br />
Het is <strong>een</strong> <strong>de</strong>el <strong>van</strong> <strong>de</strong> cultuur om geld <strong>van</strong> <strong>de</strong> blanken los te krijgen. De lokale krachten<br />
vragen steeds meer, dat is <strong>de</strong> cultuur. Best lastig hoor, want je komt om goed te doen.<br />
(Informant O, huisarts, 2007)<br />
Het is wel handig als je zelf <strong>een</strong> beetje Swahili kent want <strong>de</strong> tolk belazert je waar je bij zit.<br />
Zei bijvoorbeeld heel vaak dat <strong>de</strong> patiënt last had <strong>van</strong> wormen. Maar dat zei <strong>de</strong> patiënt<br />
niet, maar die tolk verkocht dan <strong>de</strong> wormenmedicijnen. Dat is toch <strong>een</strong> beetje Kenia,<br />
eigen han<strong>de</strong>ltje. Ik heb toen met haar gesproken, zo <strong>van</strong>: ‘Ik weet dat je me belazert’. Het<br />
is voor haar gewoon overleven. (Informant H, 2007)<br />
Als ik aan informanten vraag wat men <strong>van</strong> <strong>de</strong> culturele verschillen vindt, geven veel informanten toe<br />
‘er het fijne niet <strong>van</strong> te weten’ en er om die <strong>de</strong>ze re<strong>de</strong>n niet over kunnen oor<strong>de</strong>len:<br />
Het gaat hier allemaal net even iets an<strong>de</strong>rs dan in Ne<strong>de</strong>rland. Wat ik daar <strong>van</strong> vind? Het<br />
hoort bij ze, ik heb daar g<strong>een</strong> waar<strong>de</strong>oor<strong>de</strong>el over. (Informant M, 2007)<br />
Traditionele geneeskun<strong>de</strong>? Ach, in Ne<strong>de</strong>rland is ook niet alles bewezen. Er zijn slechte<br />
dingen, er zijn ook dingen die niet al te beroerd zijn, zoals bone setters. En dat gedoe met<br />
krui<strong>de</strong>n en weet ik het allemaal is vrij goed. (Informant P, plastisch chirurg, 2007)<br />
De informanten die eer<strong>de</strong>r in het buitenland hebben gewerkt (zie paragraaf 5.1) hebben profijt <strong>van</strong> hun<br />
eer<strong>de</strong>re ervaring. Men kon culturele verschillen <strong>naar</strong> eigen zeggen makkelijker plaatsen dan collega’s<br />
die nog nooit in Afrika waren geweest. Eén informant zegt dat het voor nieuwkomers niet altijd even<br />
makkelijk is om te accepteren dat bepaal<strong>de</strong> simpele han<strong>de</strong>lingen niet kunnen wor<strong>de</strong>n uitgevoerd door<br />
beperkte mid<strong>de</strong>len en dat er mensen doodgaan die in Ne<strong>de</strong>rland behan<strong>de</strong>ld zou<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n. Dit wordt<br />
bevestigd door <strong>een</strong> informant – <strong>een</strong> nieuwkomer – die vertelt dat, toen hij voor het eerst meeging,<br />
het team op <strong>een</strong> vrijdag aankwam en hij op zondag <strong>naar</strong> huis wil<strong>de</strong>. Hij zag het niet meer zitten. De<br />
‘armoe<strong>de</strong> en <strong>de</strong> meest vreselijke verbrandingen’ waren <strong>de</strong> hoofdre<strong>de</strong>nen. Ook vertelt <strong>de</strong>ze informant<br />
dat <strong>de</strong> chirurg met tranen in zijn ogen zat te eten en dat het werk heel goed is voor je ne<strong>de</strong>righeid.<br />
Ook <strong>een</strong> an<strong>de</strong>re informant vertelt over zijn eerste werkbezoek:<br />
Na <strong>de</strong> eerste keer dacht ik: ‘Pfew, mijn hemel, alles is gelukt, dit doe ik nooit meer’. Kijk,<br />
je maakt toch wel enge dingen mee, op het randje <strong>van</strong> leven en dood. Je wordt heel klein.<br />
Maar dan zegt ie<strong>de</strong>r<strong>een</strong> in Ne<strong>de</strong>rland tegen je: ‘Wauw, wat goed dat je dat <strong>de</strong>ed, wat knap<br />
dat je dat durft!’ Dan na <strong>een</strong> tijdje groei je weer <strong>een</strong> beetje en wil je opnieuw. (Informant<br />
K, 2007)<br />
Over nazorg<br />
Voor alle informanten geldt dat zij <strong>de</strong> patiënten na hun werkbezoek niet meer in <strong>de</strong> gaten (kunnen)<br />
hou<strong>de</strong>n. Men weet niet in alle gevallen of <strong>de</strong> behan<strong>de</strong>ling effect heeft gehad, of <strong>de</strong> patiënt <strong>de</strong> adviezen<br />
opvolgt en of <strong>de</strong> patiënt <strong>een</strong> vervolgafspraak nakomt. Slechts één informant, <strong>een</strong> huisarts, noemt dit.<br />
Hij zegt het frustrerend te vin<strong>de</strong>n dat onzeker is of <strong>de</strong> patiënt nog leeft, omdat huisartsen gewend zijn<br />
hun patiënten tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong> gehele behan<strong>de</strong>ling te volgen.<br />
Nazorg is all<strong>een</strong> <strong>van</strong> toepassing op het werk <strong>van</strong> <strong>de</strong> specialisten aangezien <strong>de</strong> huisartsen niet<br />
opereren en g<strong>een</strong> bevallingen doen maar patiënten daarvoor doorverwijzen <strong>naar</strong> het ziekenhuis. Informanten<br />
die door Interplast wor<strong>de</strong>n uitgezon<strong>de</strong>n zeggen <strong>van</strong> tevoren over nazorg te spreken. Risicogevallen<br />
(patiënten die te jong of te licht zijn) wor<strong>de</strong>n niet geopereerd en bij twijfel wordt er overlegd.<br />
51
Volgens <strong>een</strong> informant die zowel plastisch chirurg als tropenarts is, heeft men ervaring nodig om<br />
in te kunnen schatten welke operaties risicovol zijn. Het gebrek aan ervaring kan wat betreft nazorg<br />
gevaarlijk zijn. Een an<strong>de</strong>re informant zegt:<br />
Afwijzen is zo moeilijk! Je komt daar om kin<strong>de</strong>ren te behan<strong>de</strong>len. En <strong>de</strong>nk <strong>een</strong>s aan <strong>de</strong><br />
verwachtingen <strong>van</strong> <strong>de</strong> patiënt: die heeft soms wel drie dagen gereisd en het hele dorp<br />
verteld dat het na <strong>de</strong> operatie goed komt... dan wordt afwijzing je niet in dank afgenomen<br />
hoor. Afwijzing komt met name voor als alles goed geregeld is, dan zijn er genoeg<br />
patiënten. Als er weinig patiënten zijn ben je geneigd het toch te proberen. (Informant<br />
K, 2007)<br />
Een informant die via Operatie Ghana is uitgezon<strong>de</strong>n, zegt het jammer te vin<strong>de</strong>n dat er nog g<strong>een</strong><br />
goe<strong>de</strong> follow-up is ontwikkeld. ‘We leunen er op dat hier zaaldokters zijn die alles goed in <strong>de</strong> gaten<br />
hou<strong>de</strong>n na <strong>de</strong> operatie’.<br />
Reflectie op eigen rol (in ka<strong>de</strong>r <strong>van</strong> kritiek)<br />
Alle informanten praten vrij nuchter over hun werk. Velen noemen het ‘<strong>een</strong> druppel op <strong>een</strong> gloeien<strong>de</strong><br />
plaat’, maar vin<strong>de</strong>n hun werk toch goed want ‘vele druppels vormen <strong>een</strong> oceaan’. Er wordt ook vaak<br />
gezegd dat er slechts individuen mee geholpen zijn, maar dat het voor die individuen fantastisch is.<br />
Je kunt ook zeggen dat Afrika het zelf maar moet oplossen. Maar die kin<strong>de</strong>ren hebben er<br />
niet om gevraagd om geboren te wor<strong>de</strong>n. (Informant, J, 2007)<br />
Kijk, je kunt twee dingen doen: <strong>de</strong>nken hoe het an<strong>de</strong>rs kan of hulp bie<strong>de</strong>n. Denken kost<br />
g<strong>een</strong> moeite, dat kun je op <strong>de</strong> fiets. Doe in <strong>de</strong> tussentijd iets. Zo’n individu, het zal je<br />
kind maar zijn. [...] We doen het op onze manier en wij vin<strong>de</strong>n dat we het goed doen.<br />
(Informant O, 2007)<br />
Een aantal informanten dat via Rotary Doctors wordt uitgezon<strong>de</strong>n <strong>naar</strong> Kenia is <strong>van</strong> mening dat<br />
het project structurele hulp biedt doordat er gewerkt wordt aan zelfvoorzienen<strong>de</strong> klinieken. Ook <strong>een</strong><br />
aantal informanten dat via Interplast Holland wordt uitgezon<strong>de</strong>n vindt het werk structureel omdat zij<br />
het lokale personeel oplei<strong>de</strong>n en enkel komen totdat hun hulp niet meer nodig is. Dit geldt uiteraard<br />
all<strong>een</strong> voor <strong>de</strong> informanten die het oplei<strong>de</strong>n <strong>van</strong> lokaal personeel als on<strong>de</strong>r<strong>de</strong>el <strong>van</strong> het takenpakket<br />
beschouwen.<br />
Sommige informanten die via Operatie Ghana en Interplast Holland wor<strong>de</strong>n uitgezon<strong>de</strong>n spreken<br />
openlijk over hun twijfels met betrekking tot het nut <strong>van</strong> hun werk:<br />
Je bent met zo’n brandwondoperatie bezig en dan zie je buiten dat <strong>de</strong> kin<strong>de</strong>ren tussen <strong>de</strong><br />
open vuren aan het voetballen zijn! Dan <strong>de</strong>nk je: waar zijn we mee bezig? [...] Maar in<br />
Ne<strong>de</strong>rland is het soms even zinloos: mensen met longkanker die doorroken en mensen<br />
met overgewicht die hun voedingspatroon niet wijzigen. (Informant K, 2007)<br />
Twee operatieassistenten die via Operatie Ghana uitgezon<strong>de</strong>n zijn vragen zich in <strong>de</strong> eerste week <strong>van</strong><br />
hun verblijf in Ghana af wat hun toegevoeg<strong>de</strong> waar<strong>de</strong> is. Het ziekenhuis heeft immers meer dan voldoen<strong>de</strong><br />
goe<strong>de</strong> operatieassistenten! Hier waren zij zich voor vertrek <strong>naar</strong> Ghana niet <strong>van</strong> bewust. In<br />
<strong>de</strong> twee<strong>de</strong> week weten ze het antwoord: het is voor <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse chirurg erg prettig om tij<strong>de</strong>ns<br />
operaties in <strong>de</strong> eigen taal te kunnen communiceren. De chirurg beaamt dit en voegt er aan toe dat<br />
hij kan terugvallen op eigen technieken. De Ne<strong>de</strong>rlandse operatieassistenten zijn immers gewend aan<br />
zijn manier <strong>van</strong> werken. Dat het lokale gezondheidspersoneel zich voortdurend aanpast aan <strong>de</strong> buitenlandse<br />
teams – on<strong>de</strong>r an<strong>de</strong>re door naast <strong>de</strong> taal Twi on<strong>de</strong>rling vaker Engels te spreken – wordt bij<br />
<strong>de</strong>ze analyse door <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs buiten beschouwing gelaten.<br />
Twee informanten – bei<strong>de</strong>n orthopedisch chirurg – uit <strong>een</strong> an<strong>de</strong>r team dat via Operatie Ghana<br />
werd uitgezon<strong>de</strong>n, discussiëren op <strong>een</strong> avond hardop over hun eigen werk. Een fragment uit <strong>de</strong>ze<br />
discussie staat in figuur 5.2.<br />
52
—Ze zou<strong>de</strong>n het hier prima red<strong>de</strong>n zon<strong>de</strong>r ons. Het doel <strong>van</strong> onze aanwezigheid is niet oplei<strong>de</strong>n.<br />
—Dat is wél <strong>de</strong> bedoeling.<br />
—Oplei<strong>de</strong>n lijkt me nuttiger dan wat wij doen. Het uitzen<strong>de</strong>n <strong>van</strong> dokters, is dat wel goed?<br />
—Nou ja, door onze aanwezigheid probeer je <strong>de</strong> zorg op <strong>een</strong> iets hoger plan te brengen. Vanuit Operatie<br />
Ghana lever je daar <strong>een</strong> bijdrage aan. Je moet je bijdrage all<strong>een</strong> niet overdrijven.<br />
—Nee, ik heb niet <strong>de</strong> illusie dat ik bijdraag aan <strong>de</strong> algemene gezondheidszorg, ontwikkelingssamenwerking,<br />
of oplei<strong>de</strong>n of wat dan ook. Als zij het zelf niet zou<strong>de</strong>n kunnen, breng je iets extra’s. Nu niet.<br />
Ze kunnen het prima zelf. Ontwikkelingssamenwerking zou zijn: dokters oplei<strong>de</strong>n, basisgezondheidszorg<br />
verbeteren en drinkwater leveren. Voor individuen doen we wel iets goeds. Maar dat gebeurt ook<br />
als wij niet komen. Ik zit hier toch ook wel voor mijn eigen lol, om <strong>een</strong> beetje te knutselen.<br />
—Je moet je vak ook wel leuk vin<strong>de</strong>n.<br />
Tekstka<strong>de</strong>r 5.2: Fragment uit <strong>een</strong> discussie tussen twee informanten<br />
Er zijn ook informanten die twijfels hebben over <strong>de</strong> aanpak <strong>van</strong> <strong>de</strong> organisatie. Eén informant<br />
zegt dat hij wel <strong>een</strong>s moeite heeft met <strong>de</strong> opzet <strong>van</strong> <strong>de</strong> organisatie. Hij vindt dat het allemaal erg<br />
veel geld kost en er meer kan wor<strong>de</strong>n samengewerkt met lokaal personeel (Informant P, 2007). Een<br />
an<strong>de</strong>re informant vertelt dat hij ‘<strong>een</strong> beetje bang is voor <strong>de</strong> toekomstplannen die <strong>de</strong> organisatie heeft<br />
om <strong>van</strong> het ziekenhuis is Ghana <strong>een</strong> opleidingsziekenhuis te maken’ (Informant G, 2007). Meer<strong>de</strong>re<br />
informanten zeggen hun twijfels te hebben over <strong>de</strong> manier waarop <strong>de</strong>ze plannen gerealiseerd gaan<br />
wor<strong>de</strong>n.<br />
Over <strong>de</strong> kritische discussie<br />
De RDN huisartsen waren op <strong>de</strong> hoogte <strong>van</strong> <strong>de</strong> kritiek op het Kimilili jeep line project. Dat het <strong>een</strong> duur<br />
project is, wordt niet ontkend. Het argument dat het vele vliegen het milieu schaadt, vindt <strong>een</strong> aantal<br />
huisartsen <strong>een</strong> beetje kin<strong>de</strong>rachtig. Op <strong>de</strong> vraag of het niet beter zou zijn om iemand te sturen voor<br />
<strong>een</strong> langere perio<strong>de</strong>, wordt bevestigend geantwoord, maar volgens <strong>de</strong> huisartsen zijn <strong>de</strong>ze mensen<br />
niet te vin<strong>de</strong>n: ‘Wie wil en kan er tegenwoordig nog zo lang weg?’ Bovendien wordt er gezegd dat <strong>de</strong><br />
huisartsen allemaal veel ervaring hebben en niet buiten hun vakgebied zullen tre<strong>de</strong>n.<br />
De kritiek heeft <strong>de</strong> artsen toch geraakt. Toen <strong>naar</strong> aanleiding <strong>van</strong> het artikel <strong>van</strong> Peerenboom<br />
(2006) in Medisch Contact, het Volkskrantartikel versch<strong>een</strong> (De Visser, 2006a), is er on<strong>de</strong>rling afgesproken<br />
dat er maar één reactie zou wor<strong>de</strong>n gestuurd <strong>naar</strong> <strong>de</strong> Volkskrant. Hier ging ie<strong>de</strong>r<strong>een</strong> mee<br />
akkoord, al was er één arts die vertelt dat hij graag zelf <strong>de</strong> ‘nogal elitaire gedachte’ had willen wegnemen<br />
dat all<strong>een</strong> tropenartsen <strong>van</strong> nut kunnen zijn in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n. Ook <strong>een</strong> orthopedisch<br />
chirurg spreekt hierover. Hij zegt dat tropenartsen zichzelf onmisbaar hebben gemaakt, dat ze g<strong>een</strong><br />
enkel i<strong>de</strong>e hebben hoe ze weg kunnen blijven en wat ze dan moeten doen. Ook zegt hij dat hun impact<br />
nooit is nagegaan, dat ze altijd veel all<strong>een</strong> werken, nooit kritiek hebben ont<strong>van</strong>gen en daardoor<br />
koning in eigen rijk zijn (Informant I, 2007).<br />
De kritische discussie boeit me wel ja. Maar ik voel me helemaal niet persoonlijk aangetrokken.<br />
Laat ik het zo zeggen: het doet mij, op zich, niets. Maar Peerenboom lijkt<br />
me g<strong>een</strong> aardige man, je kunt ook kritiek geven zon<strong>de</strong>r te kwetsen, en hij is... re<strong>de</strong>lijk<br />
kwetsend. (Informant J, 2007)<br />
We zijn g<strong>een</strong> <strong>een</strong>dagsvliegen. Daarom heb ik moeite met Peerenboom die ons werk <strong>een</strong><br />
jongensdroom noemt en medisch toerisme. Dan <strong>de</strong>nk ik: jongen, je snapt het niet. Dat is<br />
zo badinerend, zo on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> gor<strong>de</strong>l. Dat er medisch toerisme is, dat is dui<strong>de</strong>lijk voor mij.<br />
Zand in <strong>de</strong> wind en zo weer weg, verloren energie en geld, bijvoorbeeld mensen die op<br />
eigen houtje gaan. Die projecten liggen stil zodra die mensen weer in Ne<strong>de</strong>rland zijn, je<br />
moet het inka<strong>de</strong>ren in lokale structuren. Ik heb <strong>een</strong> keer <strong>een</strong> uitnodiging voor werk in<br />
<strong>een</strong> ontwikkelingsland geweigerd, omdat ik g<strong>een</strong> opvolger kon garan<strong>de</strong>ren. (Informant<br />
H, 2007)<br />
53
Over <strong>de</strong> houding <strong>van</strong> lokale gezondheidswerkers<br />
Eén <strong>van</strong> <strong>de</strong> huisartsen vertelt dat het ziekenhuis waar zij patiënten <strong>naar</strong> verwijzen niets met hen te<br />
maken wil hebben:<br />
De lokale arts zag me wel als <strong>een</strong> bedreiging, als concurrentie. Een blanke arts weet veel<br />
meer en is an<strong>de</strong>rs opgeleid. We hebben onze hulp aangebo<strong>de</strong>n in het ziekenhuis in Kimilili<br />
maar dat wordt niet op prijs gesteld. Mijn vrouw is verpleegkundige maar ze maakt<br />
er g<strong>een</strong> schijn <strong>van</strong> kans. In hun ogen verliezen ze gezag als we teveel komen. (Informant<br />
H, 2007)<br />
Ook <strong>een</strong> plastisch chirurg vertelt dat <strong>de</strong> lokale artsen niet altijd blij waren met <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse teams:<br />
Je moet oppassen dat je <strong>de</strong> plaatselijke artsen niet beschadigt. Stel je <strong>een</strong>s voor dat er hier<br />
twee Chinezen komen die alles overnemen. Er zijn ook patiënten die all<strong>een</strong> door ons<br />
geopereerd willen wor<strong>de</strong>n. Dan kan je toch <strong>een</strong> situatie krijgen dat <strong>de</strong> lokale artsen zich<br />
in het gedrang voelen daardoor. In Libanon waren <strong>de</strong> artsen echt heel boos op ons, all<strong>een</strong><br />
al omdat wij het gratis <strong>de</strong><strong>de</strong>n. Ze hebben onze autoban<strong>de</strong>n lek gestoken.<br />
Ook von<strong>de</strong>n meer<strong>de</strong>re Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers dat ze in <strong>de</strong> lokale ziekenhuizen hartelijk<br />
wor<strong>de</strong>n ont<strong>van</strong>gen, maar dat zij aan hun lot wor<strong>de</strong>n overgelaten wat betreft het werk. Er wordt hen<br />
niet verteld wat er <strong>van</strong> ze verlangd wordt. Hieron<strong>de</strong>r zal blijken hoe <strong>de</strong> lokale gezondheidswerkers in<br />
Ghana spreken over <strong>de</strong> <strong>inzet</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers.<br />
5.4 Lokale gezondheidswerkers aan het woord<br />
Deelvraag 5: Hoe spreken lokale gezondheidswerkers over <strong>de</strong> <strong>kortstondige</strong> <strong>inzet</strong> <strong>van</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers<br />
in hun land?<br />
Tij<strong>de</strong>ns mijn verblijf in Ghana is het ziekenhuis waar Operatie Ghana orthopedische teams <strong>naar</strong>toe<br />
stuurt twee keer voor <strong>een</strong> perio<strong>de</strong> <strong>van</strong> twee weken door <strong>een</strong> team bezocht. Er zat <strong>een</strong> maand tussen<br />
het eerste en het twee<strong>de</strong> team en in <strong>de</strong>ze tijd is het ziekenhuis door <strong>een</strong> Engels orthopedisch team<br />
bezocht. De Engelsen en <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs wisselen elkaar regelmatig af. Het Engelse team bestaat uit<br />
steeds <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> mensen. De Ne<strong>de</strong>rlandse teams bestaan uit steeds an<strong>de</strong>re mensen, omdat er steeds <strong>een</strong><br />
an<strong>de</strong>r Ne<strong>de</strong>rlands ziekenhuis aan <strong>de</strong> beurt is om <strong>een</strong> team te leveren, en om verschillen<strong>de</strong> mensen <strong>een</strong><br />
kans te geven.<br />
Het ziekenhuis beschikt over drie operatiekamers, waar<strong>van</strong> er vrijwel nooit meer dan twee wor<strong>de</strong>n<br />
gebruikt wegens <strong>een</strong> tekort aan steriele mid<strong>de</strong>len en personeel. Het ziekenhuis beschikt over één<br />
orthopedisch chirurg. Deze chirurg, <strong>een</strong> Spanjaard, kwam in 1979 voor het eerst in het Ghanese ziekenhuis<br />
werken om drie maan<strong>de</strong>n in te vallen voor <strong>de</strong> lokale chirurg (uit India). In 1983 emigreer<strong>de</strong><br />
hij <strong>naar</strong> Ghana en kwam voor onbepaal<strong>de</strong> tijd in het ziekenhuis werken. De Indiase chirurg vertrok<br />
vier jaar later omdat hij ontevre<strong>de</strong>n was over zijn salaris. De Spaanse chirurg bleef. Samen met zijn<br />
(Ghanese) vrouw en kin<strong>de</strong>ren woont hij vlakbij het ziekenhuis. Van <strong>de</strong> Ghanese presi<strong>de</strong>nt Rawlings<br />
kreeg hij <strong>een</strong> on<strong>de</strong>rscheiding voor zijn orthopedisch werk in Ghana. Inmid<strong>de</strong>ls werkt hij er 25 jaar.<br />
Binnen <strong>een</strong> paar jaar zal hij met pensioen gaan. Op dit moment wordt hij bijgestaan door <strong>een</strong> Ghanese<br />
orthopedisch chirurg in opleiding, die <strong>een</strong> <strong>de</strong>el <strong>van</strong> zijn opleiding in Rusland heeft gevolgd en hoopt<br />
genoeg geld te verzamelen om in januari 2009 zijn opleiding te kunnen vervolgen. Ver<strong>de</strong>r werken er<br />
tien tot vijftien lokale gezondheidswerkers in <strong>de</strong> operatiekamer, variërend <strong>van</strong> anesthesieme<strong>de</strong>werkers<br />
tot verpleegkundigen in opleiding. De officiële werktij<strong>de</strong>n voor het lokale personeel zijn <strong>van</strong> 7:30<br />
tot 15:30 op maandag tot en met vrijdag. Over het algem<strong>een</strong> wordt er niet in <strong>de</strong> weeken<strong>de</strong>n geopereerd.<br />
Orthopedisch chirurg<br />
De chirurg vertelt dat het ziekenhuis sinds 2005 bezoek heeft <strong>van</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse teams en sinds 2006<br />
<strong>van</strong> het Engelse team. Hij stelt voorop dat hij niet twijfelt aan <strong>de</strong> technische vaardighe<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
54
(Ne<strong>de</strong>rlandse en Engelse) teamle<strong>de</strong>n. Toch heeft hij erg veel moeite met hun komst. Hij noemt vier<br />
re<strong>de</strong>nen. Ten eerste heeft <strong>de</strong> directie <strong>van</strong> het ziekenhuis hem nooit op <strong>de</strong> hoogte gebracht <strong>van</strong> het feit<br />
dat er op regelmatige basis teams zou<strong>de</strong>n komen voor orthopedische operaties. En wanneer er <strong>een</strong><br />
team kwam, werd hij nooit <strong>van</strong> tevoren ingelicht:<br />
No one tells me anything. I never know when they come. Sometimes they are just here<br />
and I have to count how many people have come.<br />
Dat <strong>de</strong> werkbezoeken <strong>van</strong> teams niet wor<strong>de</strong>n aangekondigd, zorgt er niet all<strong>een</strong> voor dat <strong>de</strong> chirurg<br />
zich gepasseerd voelt. Het zorgt er ook voor dat er <strong>van</strong> tevoren niet op <strong>de</strong> teams kan wor<strong>de</strong>n gerekend<br />
en er – in het belang <strong>van</strong> <strong>de</strong> patiënten – g<strong>een</strong> voorbereidingen getroffen kunnen wor<strong>de</strong>n. Een voorbeeld<br />
dat <strong>de</strong> chirurg noemt is <strong>de</strong> keer dat er door het buitenlandse team niet kon wor<strong>de</strong>n geopereerd<br />
<strong>van</strong>wege het gebrek aan <strong>een</strong> anesthesist. Er werd ten onrechte veron<strong>de</strong>rsteld dat er <strong>een</strong> anesthesist in<br />
het ziekenhuis aanwezig zou zijn om het team te on<strong>de</strong>rsteunen. Pas na <strong>een</strong> week werd er <strong>een</strong> anesthesist<br />
gevon<strong>de</strong>n en kon het team aan <strong>de</strong> slag. De twee<strong>de</strong> re<strong>de</strong>n die hij noemt is <strong>de</strong> arrogantie <strong>van</strong><br />
sommige <strong>van</strong> <strong>de</strong> teamle<strong>de</strong>n: ‘Some think they are god themselves, they come as big heroes’. De <strong>de</strong>r<strong>de</strong><br />
re<strong>de</strong>n, dat <strong>de</strong> operatieaf<strong>de</strong>ling zon<strong>de</strong>r overleg wordt ‘opgeruimd’, hangt hiermee samen:<br />
They say they come to help me with all the work. I didn’t ask for it. If I would, I would like<br />
to choose. This is not a way of helping, it is disrupting my system. My instruments... I<br />
don’t know where they are! The Dutch had brought boxes, put names on it and put everything<br />
in different places. They organized it their own way without asking me anything.<br />
It may have looked chaotic, I am chaotic, but every single instrument had its own place.<br />
They have thrown away very old, but good things! Why throw it away, because it is not<br />
nice, not aesthetic? For me it had a purpose, a mission.<br />
In <strong>de</strong> personeelskamer <strong>van</strong> <strong>de</strong> operatieaf<strong>de</strong>ling ligt <strong>een</strong> fotoboek <strong>van</strong> <strong>een</strong> Ne<strong>de</strong>rlands team dat in<br />
het ziekenhuis heeft gewerkt. De foto’s zijn voorzien <strong>van</strong> commentaar en geven <strong>een</strong> indruk <strong>van</strong> het<br />
werkbezoek. Op één <strong>van</strong> <strong>de</strong> foto’s, genomen in <strong>de</strong> operatiekamer, staat <strong>een</strong> verroeste set wielen. De<br />
chirurg zegt hierover:<br />
I think it is offending. I think it is an insult. Come and work here for 25 years and you<br />
will see that it is not easy. When you come for two weeks, don’t take pictures of the mess.<br />
I think it is an insult.<br />
Als ik <strong>de</strong> chirurg vraag of hij <strong>de</strong> teamle<strong>de</strong>n wel <strong>een</strong>s heeft aangesproken op hun houding of hun<br />
gedrag, antwoordt hij: ‘Nobody is as <strong>de</strong>af as the one that doesn’t want to hear’. Hij <strong>de</strong>nkt dat <strong>een</strong> kort<br />
werkbezoek persoonlijk heel bevredigend kan zijn, maar niets in het ziekenhuis veran<strong>de</strong>rt. Wie in het<br />
ziekenhuis wil werken, zou minimaal drie maan<strong>de</strong>n moeten blijven. Een té kort werkbezoek is dan<br />
ook <strong>de</strong> vier<strong>de</strong> en laatste re<strong>de</strong>n voor het feit dat hij moeite heeft met <strong>de</strong> bezoeken <strong>van</strong> <strong>de</strong> teams.<br />
They come for two weeks... and pop pop pop! If they really were to be serious, they<br />
would realize they did not do anything. If you really want to help, come! And stay!<br />
Omdat <strong>de</strong> chirurg niet <strong>de</strong> teamle<strong>de</strong>n maar <strong>de</strong> directie <strong>van</strong> het ziekenhuis verantwoor<strong>de</strong>lijk houdt voor<br />
wat er in het ziekenhuis gebeurt, ziet hij zich in <strong>de</strong>cember 2006 genoodzaakt om <strong>de</strong> directie <strong>van</strong> het<br />
ziekenhuis <strong>een</strong> brief te schrijven over <strong>de</strong> moeite die hij heeft met <strong>de</strong> werkbezoeken <strong>van</strong> <strong>de</strong> teams; zie<br />
figuur 5.3. In <strong>de</strong>ze brief vraagt hij vrien<strong>de</strong>lijk doch dringend om – in het belang <strong>van</strong> <strong>de</strong> patiënten –<br />
ruim <strong>van</strong> tevoren op <strong>de</strong> hoogte gesteld te wor<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> komst <strong>van</strong> <strong>de</strong> teams, <strong>de</strong> kwalificaties <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
teamle<strong>de</strong>n, hun programma, hun verwachtingen en <strong>de</strong> duur <strong>van</strong> het werkbezoek.<br />
De chirurg is niet tevre<strong>de</strong>n met <strong>de</strong> manier waarop <strong>de</strong> directie reageert. Er wordt op g<strong>een</strong> enkele<br />
manier met hem over gecommuniceerd. De enige veran<strong>de</strong>ring is dat er nu <strong>een</strong> lijst op <strong>de</strong> operatieaf<strong>de</strong>ling<br />
hangt waarop staat wanneer er <strong>een</strong> team komt. De an<strong>de</strong>re gevraag<strong>de</strong> gegevens ontbreken en<br />
<strong>de</strong> data op <strong>de</strong>ze lijst blijken niet te kloppen. Wel zegt hij dat zijn brief kennelijk effect heeft op <strong>de</strong><br />
manier waarop <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse teamle<strong>de</strong>n in het ziekenhuis werken. Er wordt nu met hem overlegd<br />
55
Sir,<br />
I’ve b<strong>een</strong> working in this hospital since 1983, I have b<strong>een</strong> trying to do the best in my ability to improve<br />
the quality of care of our patients and to uplift the standards of the institution.<br />
Of late, the hospital administration had introduced the ‘policy’ of inviting visiting teams of foreign<br />
specialists to work in the hospital for short periods of time without prior consultation and information.<br />
This approach, unfortunately, is negatively affecting the quality of care we offer to our patients.<br />
Most of the time, the teams <strong>de</strong>monstrated complete unprofessional conduct and ethics. This had<br />
prompted me to verbally complain to the hospital administrator, but things have not changed.<br />
I wish to state that henceforth the following gui<strong>de</strong>lines should be met, recognizing that I am the only<br />
(the most senior) orthopedic surgeon:<br />
1. I am solely accountable and responsible for the treatment and care of the patients who have entrusted<br />
themselves to my care.<br />
2. I must be fully and in the timely manner informed about the visiting teams as well as their qualifications,<br />
program of work, expectations and duration of stay.<br />
3. They are not entitled by my means, to treat or operate any of the patients admitted in the hospital<br />
without my knowledge, permission and supervision.<br />
Failure to comply with these concerns I will be left with no option but to formally complain to the<br />
Medical and Dental Council of Ghana.<br />
Tekstka<strong>de</strong>r 5.3: Brief <strong>van</strong> <strong>de</strong> orthopedisch chirurg aan <strong>de</strong> directie <strong>van</strong> het ziekenhuis<br />
en hij zegt te kunnen genieten <strong>van</strong> het contact met an<strong>de</strong>re Europeanen. Over het Engelse team is hij<br />
echter absoluut niet te spreken. Het gaat zelfs zo ver, dat als het Engelse team komt, <strong>de</strong> chirurg zich<br />
genoodzaakt ziet twee weken weg te blijven.<br />
Als ik <strong>de</strong> chirurg vertel over <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse gedragsco<strong>de</strong> waar <strong>de</strong> NVTG zich mee bezig houdt<br />
(zie paragraaf 2.4) en hem vraag wat hij <strong>van</strong> zo’n co<strong>de</strong> vindt, schudt hij zijn hoofd en zegt:<br />
It doesn’t change anything. The personality is there. And they’ll only feel more godly if<br />
they’d come prepared.<br />
Orthopedisch chirurg in opleiding<br />
De orthopedisch chirurg in opleiding is <strong>van</strong> mening dat <strong>de</strong> directie <strong>van</strong> het ziekenhuis meer waar<strong>de</strong><br />
hecht aan geld en prestige dan aan het verbeteren <strong>van</strong> <strong>de</strong> patiëntenzorg. Er is volgens hem immers<br />
nooit geld gestoken in het verbeteren <strong>van</strong> <strong>de</strong> gezondheidszorg. Hij noemt twee voorbeel<strong>de</strong>n.<br />
Het eerste voorbeeld gaat om het aantrekken <strong>van</strong> lokale gezondheidswerkers. Volgens <strong>de</strong> chirurg<br />
in opleiding is dat wegens het tekort niet makkelijk, maar is <strong>de</strong> directie ook nooit geïnteresseerd geweest<br />
in het zoeken en aannemen <strong>van</strong> lokale gezondheidswerkers. De werkbezoeken <strong>van</strong> buitenlandse<br />
teams wor<strong>de</strong>n erg op prijs gesteld omdat er gratis wordt gewerkt en het ziekenhuis op <strong>de</strong>ze manier<br />
inkomsten kan genereren. Volgens hem biedt het g<strong>een</strong> structurele oplossing:<br />
We cannot build a country on the generosity of other countries. It is good that they come<br />
while the general picture of Africa is bad, but the coming and going is not enough. We<br />
need to find effective ways to retain medically trained Ghanaian people in the country.<br />
Het twee<strong>de</strong> voorbeeld dat hij noemt gaat om <strong>de</strong> ziekenhuismid<strong>de</strong>len. Hij zegt dat <strong>de</strong> chirurg al vaak<br />
heeft gevraagd om nieuwe instrumenten voor <strong>de</strong> operatieaf<strong>de</strong>ling omdat er wordt gewerkt met verou<strong>de</strong>r<strong>de</strong><br />
instrumenten. Nooit is er op zijn verzoeken ingegaan. Nu het ziekenhuis het aanbod heeft<br />
gekregen om met buitenlands geld <strong>een</strong> nieuwe ziekenhuis te bouwen, is <strong>de</strong> directie erg geïnteresseerd.<br />
De chirurg in opleiding heeft er niet veel vertrouwen in, maar hij zegt zich niet zo druk te maken<br />
omdat hij tenslotte ook <strong>een</strong> bezoekend arts is die zijn opleiding nog moet afmaken en daarom het<br />
ziekenhuis weer zal verlaten.<br />
56
Lokaal operatiekamerpersoneel<br />
Het lokale operatiekamerpersoneel werkt <strong>de</strong> laatste jaren met steeds wisselen<strong>de</strong> operatieassistenten,<br />
chirurgen en anesthesisten, voornamelijk dus uit Engeland en Ne<strong>de</strong>rland. Volgens <strong>een</strong> verpleegkundige<br />
in opleiding is het altijd even wennen, maar zorgt het voor sfeer omdat <strong>de</strong> teamle<strong>de</strong>n erg gemotiveerd<br />
zijn. Dat er steeds an<strong>de</strong>re mensen op <strong>de</strong> operatieaf<strong>de</strong>ling lopen is inmid<strong>de</strong>ls normaal. Aan het<br />
eind <strong>van</strong> elk Ne<strong>de</strong>rlands werkbezoek, trakteert het Ne<strong>de</strong>rlandse team hen op <strong>een</strong> afscheidsdiner. Er<br />
wordt dan teruggeblikt op <strong>de</strong> twee weken samenwerking on<strong>de</strong>r het genot <strong>van</strong> <strong>een</strong> warme maaltijd.<br />
Opvallend was dat <strong>de</strong> lokale gezondheidswerkers na half vier ’s middags aanzienlijk min<strong>de</strong>r interesse<br />
toon<strong>de</strong>n in het werk dan daarvoor, terwijl <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs nog energiek en gemotiveerd bezig<br />
waren. Er werd niet over gesproken. Een maand later, op <strong>de</strong> eerste dag <strong>van</strong> het volgen<strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
team als ik aan <strong>de</strong> praat raak met <strong>een</strong> aantal lokale gezondheidswerkers, kom ik erachter wat <strong>de</strong> oorzaak<br />
is. Als <strong>de</strong> buitenlandse teams afwezig zijn, werkt ie<strong>de</strong>r<strong>een</strong> tot half vier. Als <strong>de</strong> teams er wél zijn,<br />
wordt er veel langer doorgewerkt en men gaat pas <strong>naar</strong> huis als alles klaar is. Tot nu toe wordt er door<br />
<strong>de</strong> directie <strong>van</strong> het ziekenhuis niet gereageerd op het verzoek tot uitbetaling <strong>van</strong> extra uren. Dit zorgt<br />
voor onvre<strong>de</strong> on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> lokale gezondheidswerkers, aldus <strong>de</strong> operatieassistent:<br />
You know, when the teams come, they’ve come to work! They want to do as much as they<br />
can and they sacrifice a lot. But we sacrifice too much.<br />
5.5 Samenvattend<br />
Voor dit <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> is gezocht <strong>naar</strong> informanten binnen drie verschillen<strong>de</strong> groepen: Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
langdurige gezondheidswerkers, Ne<strong>de</strong>rlandse <strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers en lokale gezondheidswerkers<br />
in Ghana. In totaal werkten er 37 informanten mee. Om het overzichtelijk te hou<strong>de</strong>n zijn<br />
<strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse <strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers gezocht binnen drie Ne<strong>de</strong>rlandse uitzendorganisaties:<br />
1) Stichting Rotary Doctors Ne<strong>de</strong>rland, 2) Stichting Interplast Holland en 3) Stichting Operatie<br />
Ghana. Aan het begin <strong>van</strong> dit hoofdstuk wor<strong>de</strong>n <strong>de</strong>ze organisaties en <strong>de</strong> informanten voorgesteld.<br />
Ver<strong>de</strong>rop komen <strong>de</strong> informanten zelf aan het woord. Door <strong>de</strong> visie <strong>van</strong> <strong>de</strong> organisaties te vergelijken<br />
met die <strong>van</strong> <strong>de</strong> informanten blijkt dat er wat betreft kennisoverdracht <strong>een</strong> gap zit tussen wat twee <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> drie organisaties zeggen te doen en wat zij werkelijk doen. De voorzitters <strong>van</strong> bei<strong>de</strong> organisaties beweren<br />
namelijk dat kennisoverdracht centraal staat, terwijl <strong>de</strong> uitvoeren<strong>de</strong>n g<strong>een</strong> kennis overdragen<br />
omdat zij <strong>van</strong> mening zijn dat er eer<strong>de</strong>r <strong>een</strong> gebrek aan mid<strong>de</strong>len is dan aan kennis.<br />
Ver<strong>de</strong>r wordt dui<strong>de</strong>lijk dat <strong>een</strong> aantal via <strong>de</strong> media gewekte suggesties niet kloppen. Zo blijkt uit<br />
dit <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> dat ruim 75% <strong>van</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse <strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers eer<strong>de</strong>r medisch<br />
werk heeft verricht in <strong>een</strong> ontwikkelingsland. Bij <strong>de</strong> meeste <strong>van</strong> hen gaat het om <strong>een</strong> eer<strong>de</strong>re <strong>kortstondige</strong><br />
uitzending, maar <strong>een</strong> aantal <strong>van</strong> hen heeft meer<strong>de</strong>re jaren achter<strong>een</strong>volgens in <strong>de</strong> tropen<br />
gewerkt, waar<strong>van</strong> <strong>een</strong> aantal als tropenarts. De suggestie dat <strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers g<strong>een</strong><br />
enkele tropenervaring hebben gaat dus slechts voor <strong>een</strong> klein ge<strong>de</strong>elte <strong>van</strong> hen op.<br />
De Ne<strong>de</strong>rlandse langdurige gezondheidswerkers spreken zeer verschillend over <strong>de</strong> <strong>inzet</strong> <strong>van</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
<strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers. Er wor<strong>de</strong>n gevaren voor <strong>een</strong> kortstondig werkbezoek<br />
genoemd zoals arrogantie, onbegrip voor <strong>de</strong> lokale gebruiken en onverantwoor<strong>de</strong> nazorg. Er wor<strong>de</strong>n<br />
echter ook voor<strong>de</strong>len genoemd, zowel voor het ontwikkelingsland als voor <strong>de</strong> gezondheidswerker<br />
zelf. Voor het ontwikkelingsland is <strong>kortstondige</strong> medische <strong>inzet</strong> <strong>een</strong> mid<strong>de</strong>l om tij<strong>de</strong>lijk het tekort<br />
aan lokaal zorgpersoneel te compenseren. Voor <strong>de</strong> gezondheidswerker zelf is het <strong>een</strong> zeer leerzame<br />
ervaring en kan het interesse aanwakkeren voor het tropenvak.<br />
Ook <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse <strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers zelf spreken heel verschillend over hun<br />
werk en <strong>de</strong> keuze daarvoor. Sommigen hebben <strong>een</strong> goed beeld <strong>van</strong> <strong>de</strong> lokale situatie, an<strong>de</strong>ren totaal<br />
niet. Sommigen vin<strong>de</strong>n hun werk structureel zinnig, al zeggen <strong>de</strong> meesten dat het niet meer is dan<br />
<strong>een</strong> druppel op <strong>een</strong> gloeien<strong>de</strong> plaat. Opvallend is dat <strong>een</strong> aantal <strong>van</strong> hen twijfels heeft over het nut<br />
<strong>van</strong> het werk en <strong>de</strong> aanpak <strong>van</strong> <strong>de</strong> organisatie. Avontuur, nieuwsgierigheid en solidariteit speel<strong>de</strong>n <strong>de</strong><br />
belangrijkste rol bij <strong>de</strong> keuze om te gaan. Opmerkelijk is dat <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse <strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers<br />
bij het uitleggen <strong>van</strong> hun keuze voor dit werk g<strong>een</strong> verband leggen met het tekort aan<br />
gezondheidswerkers in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n.<br />
57
Uit eigen observaties en <strong>de</strong> verhalen <strong>van</strong> lokale gezondheidswerkers in Ghana blijkt dat <strong>de</strong> <strong>inzet</strong><br />
<strong>van</strong> bezoeken<strong>de</strong> gezondheidswerkers lang niet altijd gewaar<strong>de</strong>erd wordt. Eén <strong>van</strong> <strong>de</strong> re<strong>de</strong>nen is dat<br />
er vooraf niet bekend is dat ze komen, hoeveel er komen, wat hun plan is en hoelang zij blijven.<br />
Ver<strong>de</strong>r wordt er tij<strong>de</strong>ns het bezoek niet altijd overlegd met <strong>de</strong> lokale betrokkenen. Zij voelen zich<br />
daardoor gepasseerd, en zijn het niet altijd <strong>een</strong>s met <strong>de</strong> behan<strong>de</strong>ling die wordt uitgevoerd met – voor<br />
westerlingen – beperkte mid<strong>de</strong>len en voorzieningen.<br />
58
Hoofdstuk 6<br />
Aanvullend <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong><br />
Tij<strong>de</strong>ns het <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> in Ghana is aanvullend <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> gedaan in vier an<strong>de</strong>re ziekenhuizen, on<strong>de</strong>r<br />
27 informanten waaron<strong>de</strong>r gezondheidswerkers uit Ne<strong>de</strong>rland, Denemarken, Zwitserland, Cuba<br />
en Ghana zelf (over <strong>de</strong> <strong>kortstondige</strong> <strong>inzet</strong> <strong>van</strong> buitenlandse gezondheidswerkers in het algem<strong>een</strong>).<br />
Een volledig overzicht staat in tabel 6.1. De bevindingen uit dit aanvullend <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> zijn bewust<br />
geschei<strong>de</strong>n <strong>van</strong> <strong>de</strong> bevindingen uit het voorgaan<strong>de</strong> hoofdstuk om <strong>de</strong> ingewikkel<strong>de</strong> problematiek zo<br />
overzichtelijk mogelijk te hou<strong>de</strong>n. Er wor<strong>de</strong>n factoren genoemd die niet eer<strong>de</strong>r genoemd zijn en toch<br />
<strong>een</strong> rol spelen bij het on<strong>de</strong>rwerp.<br />
6.1 Meer lokale gezondheidswerkers aan het woord<br />
Verzoekbrieven<br />
Een Ghanese ziekenhuisdirecteur zegt dat hij regelmatig verzoekbrieven uit Europa krijgt voor vrijwilligerswerk<br />
in zijn ziekenhuis. De meeste brieven ont<strong>van</strong>gt hij in oktober. Hij <strong>de</strong>nkt dat het verlangen<br />
om juist dan <strong>naar</strong> <strong>de</strong> tropen te gaan samenhangt met het opzien tegen <strong>de</strong> kou<strong>de</strong> winter in Europa.<br />
Hij vertelt me dat jonge mensen meestal toeristen zijn. Hij zegt dat ze soms niet <strong>een</strong>s gekwalificeerd<br />
zijn, maar ervaring willen opdoen. In zulke gevallen schrijft hij niet terug. Hij wil ze niet afwijzen<br />
en <strong>de</strong>nkt dat ze wel <strong>een</strong> an<strong>de</strong>r ziekenhuis vin<strong>de</strong>n waar ze terecht kunnen. Ook zegt hij dat sommige<br />
mensen gewoon voor hun plezier komen of om <strong>een</strong> perio<strong>de</strong> te overbruggen waarin men wacht op<br />
bijvoorbeeld examencijfers. Ze vragen dan om gratis voedsel en accommodatie, en komen niet in <strong>de</strong><br />
eerste plaats voor het werk. Over <strong>de</strong> inhoud <strong>van</strong> brieven zegt hij:<br />
I’ve had questions from foreign health workers that simply are embarrassing. One lady<br />
[from Austria] asked me whether we sleep in rooms or un<strong>de</strong>r trees. Then she asked<br />
whether these rooms have windows and doors, so I wrote: ‘Of course’. She also asked<br />
what we eat and whether we drink water. I wrote here that I don’t force her to come, and<br />
Betrokkenen Aantal Duur<br />
Ne<strong>de</strong>rlandse <strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers 1 9 maan<strong>de</strong>n<br />
D<strong>een</strong>se <strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers 2 5 maan<strong>de</strong>n<br />
Zwitserse <strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers 1 6 maan<strong>de</strong>n<br />
An<strong>de</strong>re Europese <strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers 14 2 weken<br />
Ne<strong>de</strong>rlandse langdurige gezondheidswerkers 2 5 jaar<br />
Cubaanse langdurige gezondheidswerkers 3 2 jaar<br />
Lokale gezondheidswerkers 4 n.v.t.<br />
Totaal 27<br />
Tabel 6.1: Overzicht informanten voor aanvullend <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong><br />
59
that she could import her own water if ours is not good enough. But some of them refuse<br />
to drink water in my own house. In your country that would be an insult.<br />
Belasting voor het ziekenhuis<br />
Ook zegt <strong>de</strong> ziekenhuisdirecteur dat <strong>de</strong> aanwezigheid <strong>van</strong> buitenlandse gezondheidswerkers die kortstondig<br />
werken <strong>een</strong> belasting kan zijn voor het ziekenhuis, omdat er meer wordt geïnvesteerd dan het<br />
het ziekenhuis oplevert. Ook zegt hij dat het erger wordt als men <strong>de</strong> partner laat overvliegen. Dan<br />
wor<strong>de</strong>n er dagen vrij genomen en wil men graag op <strong>een</strong> veilige en comfortabele manier het land zien:<br />
met <strong>een</strong> auto en chauffeur, geregeld en betaald door het ziekenhuis. Ook wor<strong>de</strong>n alle buitenlandse gezondheidswerkers<br />
(en partners, soms vrien<strong>de</strong>n en familiele<strong>de</strong>n) <strong>van</strong> en <strong>naar</strong> het vliegveld gebracht.<br />
Dat het ziekenhuis opdraait voor <strong>de</strong> kosten wordt als <strong>van</strong>zelfsprekend beschouwd.<br />
Ook <strong>de</strong> medisch directeur <strong>van</strong> <strong>een</strong> an<strong>de</strong>r ziekenhuis zegt dat <strong>de</strong> belasting voor het ziekenhuis<br />
groot kan zijn. Hij vertelt dat er <strong>een</strong> Europees team bestaan<strong>de</strong> uit oogspecialisten uit Togo moest<br />
wor<strong>de</strong>n opgehaald. Ook al hun meegebrachte medische apparatuur en medicijnen moesten wor<strong>de</strong>n<br />
vervoerd. Het team opereer<strong>de</strong> vervolgens twee weken lang, gratis. Het ziekenhuis draai<strong>de</strong> op voor<br />
<strong>de</strong> kosten <strong>van</strong> niet all<strong>een</strong> het vervoer <strong>van</strong> <strong>de</strong> teamle<strong>de</strong>n en hun bagage, maar ook twee weken accommodatie,<br />
voedsel en drank en elektriciteit. Dit alles heeft ertoe geleid dat het ziekenhuis door <strong>de</strong><br />
aanwezigheid <strong>van</strong> het team <strong>een</strong> groot financieel verlies heeft gele<strong>de</strong>n.<br />
Een Ghanese arts zegt daarentegen dat het niet meer dan normaal is dat het ziekenhuis kosten<br />
maakt om buitenlandse gezondheidswerkers te ont<strong>van</strong>gen:<br />
It is our culture to treat guests as good as possible. It is not a <strong>de</strong>liberate attempt, but you<br />
naturally want to make them feel at home and satisfied. We don’t want them to go hungry<br />
and all that. And we don’t pay them so therefore we provi<strong>de</strong> a vehicle. And they also come<br />
for a holiday so we allow them to go around. And we cook for them, because they work!<br />
We offer, they don’t <strong>de</strong>mand. Arriving at the airport can be a bad experience when is is<br />
your first time in Ghana. How do you get to the hospital? They are our guests!<br />
Ook zegt <strong>de</strong>ze arts dat we niet moeten vergeten dat het doel <strong>van</strong> <strong>de</strong> buitenlandse gezondheidswerkers<br />
is om te werken, niet om <strong>de</strong> lokale taal en cultuur te leren. Hij heeft grote bewon<strong>de</strong>ring voor het werk<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> buitenlandse gezondheidswerkers. Hij vindt het wel <strong>een</strong>s jammer dat niet alle buitenlandse<br />
gezondheidswerkers kunnen wennen aan het Afrikaanse tempo. Het steriliseren <strong>van</strong> alle materialen<br />
is hier nu <strong>een</strong>maal wegens beperkte mid<strong>de</strong>len <strong>een</strong> erg tijdroven<strong>de</strong> klus en anamnese afnemen via <strong>een</strong><br />
tolk ook. Sommigen raken daar erg gefrustreerd <strong>van</strong>. Maar hij zegt erbij dat, omdat hij in Europa is<br />
geweest, hij dat wel begrijpt.<br />
Een an<strong>de</strong>re ziekenhuisdirecteur vertelt me over vier buitenlandse stu<strong>de</strong>nten die hun hulp in zijn<br />
ziekenhuis aanbo<strong>de</strong>n; twee Duitsers, <strong>een</strong> Amerikaan en <strong>een</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse. Omdat ze niet gekwalificeerd<br />
waren, heeft hij ze niet laten werken. Ze mochten enkel observeren en assisteren. Ik vraag hem<br />
of zij op <strong>een</strong> bepaal<strong>de</strong> manier <strong>een</strong> bijdrage lever<strong>de</strong>n aan <strong>de</strong> gezondheidszorg. Hij schudt zijn hoofd.<br />
Volgens hem is het meer <strong>een</strong> leerervaring, voor hén.<br />
6.2 Registratie<br />
Ie<strong>de</strong>r<strong>een</strong> die <strong>van</strong>uit het buitenland in Ghana medisch werk wil verrichten, moet zich laten registreren<br />
bij <strong>de</strong> Dental and Medical Council (DMC) of bij <strong>de</strong> Nurses and Midwives Council (NMC), bei<strong>de</strong> gevestigd<br />
in Accra, om legaal in het land te kunnen werken. Op <strong>de</strong>ze manier kan wor<strong>de</strong>n bijgehou<strong>de</strong>n<br />
waar en wanneer er (bezoeken<strong>de</strong>) gezondheidswerkers aan het werk zijn. Het voorkomt dat ongekwalificeer<strong>de</strong><br />
gezondheidswerkers aan <strong>de</strong> slag gaan, en kan wanneer nodig inspelen op <strong>de</strong> behoefte<br />
aan lokale gezondheidswerkers ter on<strong>de</strong>rsteuning <strong>van</strong> het werk <strong>van</strong> <strong>de</strong> bezoeken<strong>de</strong> gezondheidswerkers<br />
(zie <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> paragraaf). Ook biedt registratie gezondheidswerkers rechterlijke bescherming<br />
wanneer zij wor<strong>de</strong>n aangeklaagd om werkre<strong>de</strong>nen.<br />
De laatste tijd maakt <strong>de</strong> Christian Health Association of Ghana (CHAG) zich ernstig zorgen over<br />
het feit dat lang niet alle buitenlandse gezondheidswerkers zich als zodanig laten registreren. De brief<br />
60
Dear Sir, Madam,<br />
The Nurses and Midwives Council of Ghana has observed for some time now that some public and<br />
private health institutions employ services of foreign trained nurses and midwives for brief periods<br />
without obtaining the required clearance.<br />
Also, the Dental and Medical Council is concerned about people holding themselves up as medical<br />
and <strong>de</strong>ntal practitioners who are not registered with the Council and are, therefore, not eligible to<br />
practice as such in Ghana.<br />
All head of health institutions are hereby remin<strong>de</strong>d that foreign trained health workers are required<br />
to obtain temporary or permanent registration, as the case may be, from the Council before they can<br />
be allowed to practice in the country. The Sections 39 and 40 of NRCD 91 (1972) state that:<br />
39. Every practitioner registered un<strong>de</strong>r this Decree shall have:<br />
(a) the right to practice medicine and <strong>de</strong>ntistry (as the case may be) to the extent allowed<br />
un<strong>de</strong>r this Decree;<br />
(b) the right to recover in any court, with full costs of suit, reasonable charges for any<br />
medical, surgical or <strong>de</strong>ntal advice or attendance or for the performance of any operation,<br />
or for medicine or appliance which the practitioner both prescribed and<br />
supplied,<br />
(c) the right, subject to the provisions of any enactment, to prescribe and store dangerous<br />
and restricted drugs,<br />
(d) the right to sign a certificate or other document required by law to be signed by<br />
practitioners.<br />
40. No practitioner shall be entitled to do any of the following things unless he is registred<br />
un<strong>de</strong>r, and if registered to the extent only allowed by, this Decree, that is to say:<br />
(e) practice medicine or <strong>de</strong>ntistry;<br />
(f) recover in any court of the charges or costs mentioned in section 39;<br />
The Council will therefore be grateful if heads of health institutions will comply with this legal requirement.<br />
If this is not done, the implication is that foreign trained nurses involved would be practicing<br />
illegally and at the same time flouting the immigration laws.<br />
All head of institutions are therefore urged to ensure that foreign trained nurses whose services they<br />
employ, comply with this directive to safeguard the lives of the general public.<br />
We count on your cooperation.<br />
Tekstka<strong>de</strong>r 6.1: Delen <strong>van</strong> <strong>de</strong> brief over registratie bij <strong>de</strong> DMC en NMC. Bron: Dental<br />
and Medical Council en Nurses and Midwives Council. Verstuurd door Christian Health<br />
Association Ghana op 7 maart 2007 aan medische instellingen te Ghana (kopie in<br />
bezit).<br />
waaruit dit blijkt, en waar<strong>van</strong> <strong>de</strong>len in figuur figuur 6.1 staan, dient ter herinnering aan alle verantwoor<strong>de</strong>lijken<br />
<strong>van</strong> medische instellingen in Ghana om buitenlandse gezondheidswerkers, in het belang<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> Ghanese gezondheidszorg, te wijzen op hun wettelijke verplichting zich te laten registeren.<br />
Het soort registratie hangt af <strong>van</strong> <strong>de</strong> duur <strong>van</strong> het werkbezoek en <strong>de</strong> kwalificatie. Voor <strong>een</strong> werkbezoek<br />
<strong>van</strong> <strong>een</strong> paar weken gaat het om <strong>een</strong> korte registratieprocedure. Gezondheidswerkers die via<br />
<strong>een</strong> organisatie in Ghana gaan werken, wor<strong>de</strong>n vaak <strong>van</strong> tevoren door <strong>de</strong> organisatie geregistreerd.<br />
Zij doen dit niet zelf en niet ie<strong>de</strong>r<strong>een</strong> is op <strong>de</strong> hoogte <strong>van</strong> <strong>de</strong> noodzaak. Op <strong>de</strong> vraag of teamle<strong>de</strong>n zich<br />
hebben laten registreren was het antwoord vaak dat men <strong>de</strong> benodig<strong>de</strong> papieren bij <strong>de</strong> organisatie had<br />
ingeleverd en dacht wel geregistreerd te staan. Zeker weten wist men het niet.<br />
Mensen die zich niet laten registreren zijn over het algem<strong>een</strong> mensen die zon<strong>de</strong>r organisatie<br />
voor <strong>een</strong> werkbezoek <strong>naar</strong> Ghana komen. Men heeft verschillen<strong>de</strong> re<strong>de</strong>nen om dit niet te doen. Een<br />
Duitse laborante die <strong>een</strong> jaar in <strong>een</strong> Ghanees ziekenhuis werkt, m<strong>een</strong>t dat registratie niet nodig is voor<br />
gezondheidswerkers die op vrijwillige basis werken. Een Ne<strong>de</strong>rlands echtpaar dat al vijf jaar in <strong>een</strong><br />
Ghanees ziekenhuis werkt, vindt het teveel moeite omdat er ook <strong>een</strong> examen moet wor<strong>de</strong>n afgelegd.<br />
Dat ook teams zich niet altijd laten registreren en wat dit voor gevolgen kan hebben, blijkt uit <strong>de</strong><br />
volgen<strong>de</strong> paragraaf.<br />
61
6.3 Europese oogspecialisten<br />
Een paar dagen na mijn aankomst in het ziekenhuis zou er <strong>een</strong> Europees 1 team bestaan<strong>de</strong> uit oogspecialisten<br />
in het ziekenhuis komen werken. Ik heb hun werk en reacties <strong>van</strong> het lokale ziekenhuispersoneel<br />
goed kunnen bestu<strong>de</strong>ren en kwam tot interessante bevindingen. In het ziekenhuis werken op<br />
het moment <strong>van</strong> mijn aanwezigheid twee Ghanese artsen, drie Cubaanse artsen (voor twee jaar), <strong>een</strong><br />
Ne<strong>de</strong>rlandse arts (voor negen maan<strong>de</strong>n) en twee D<strong>een</strong>se co-assistenten (voor vijf maan<strong>de</strong>n).<br />
Berichtgeving komst<br />
Ook in dit ziekenhuis is het lokale ziekenhuispersoneel niet goed ingelicht over <strong>de</strong> komst <strong>van</strong> het Europese<br />
team. De medisch directeur die medisch verantwoor<strong>de</strong>lijk is voor alles dat er in het ziekenhuis<br />
gebeurt, zegt tot drie weken gele<strong>de</strong>n niet op <strong>de</strong> hoogte geweest te zijn <strong>van</strong> hun komst. De algem<strong>een</strong> directeur<br />
heeft hem enkel verteld dat het team twee weken blijft en zich voornamelijk gaat bezighou<strong>de</strong>n<br />
met cataractoperaties. Om welke organisatie het gaat, hoeveel mensen het zijn en welke kwalificaties<br />
zij hebben blijft ondui<strong>de</strong>lijk.<br />
De aankomst<br />
Bij aankomst in het ziekenhuis wor<strong>de</strong>n <strong>de</strong> veertien teamle<strong>de</strong>n, variërend <strong>van</strong> operatieassistenten tot<br />
(twee) oogchirurgen, feestelijk onthaald. Er wordt gedanst en <strong>de</strong> teamle<strong>de</strong>n trekken Ghanese kindjes<br />
<strong>naar</strong> zich toe voor <strong>de</strong> eerste foto’s. Mensen lachen en klappen. De algem<strong>een</strong> directeur <strong>van</strong> het ziekenhuis<br />
lijkt euforisch over <strong>de</strong> komst <strong>van</strong> het team.<br />
Als ik na het onthaal met <strong>de</strong> twee D<strong>een</strong>se co-assistenten praat die dan vier maan<strong>de</strong>n in het ziekenhuis<br />
werkzaam zijn, blijkt dat zij zich storen aan <strong>de</strong> verschijning <strong>van</strong> het team. Sommigen dragen<br />
legerkleding en één <strong>van</strong> hen vuur<strong>de</strong> tij<strong>de</strong>ns het feest <strong>een</strong> schot af (hun nationale luchtmacht sponsort<br />
<strong>de</strong> missie). Ze vin<strong>de</strong>n dat het het stereotype beeld <strong>van</strong> <strong>de</strong> koloniale blanken bevestigt. Ook zegt één<br />
<strong>van</strong> hen: ’Not that we’d want it, but we never got a ceremony like that at all’. Ook <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse arts<br />
die dan zes maan<strong>de</strong>n in het ziekenhuis werkt, ergert zich. Dat <strong>een</strong> aantal <strong>van</strong> <strong>de</strong> teamle<strong>de</strong>n rookt in<br />
het ziekenhuis kan hij niet begrijpen. De medisch directeur is niet aanwezig bij het welkomstfeest<br />
omdat er <strong>naar</strong> eigen zeggen veel patiënten zijn die op hem wachten. Hij hoopt dat <strong>de</strong> teamle<strong>de</strong>n zich<br />
netjes aan hem komen voorstellen.<br />
Registratie<br />
Op <strong>de</strong> avond <strong>van</strong> aankomst organiseert het team <strong>een</strong> maaltijd voor genodig<strong>de</strong>n. Hoe <strong>de</strong> genodig<strong>de</strong>n<br />
geselecteerd zijn is me niet dui<strong>de</strong>lijk. Ook ik behoor tot <strong>de</strong> genodig<strong>de</strong>n. Tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong> maaltijd blijkt dat<br />
g<strong>een</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> teamle<strong>de</strong>n geregistreerd staat bij <strong>de</strong> DMC. De medisch directeur zegt in <strong>een</strong> toespraak<br />
dat men zich g<strong>een</strong> zorgen hoeft te maken: als ie<strong>de</strong>r<strong>een</strong> zo snel mogelijk zijn of haar papieren bij hem<br />
inlevert, zorgt hij persoonlijk dat het alsnog in or<strong>de</strong> komt.<br />
Pas <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> dag blijkt dat g<strong>een</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> teamle<strong>de</strong>n <strong>de</strong> juiste papieren bij zich heeft om aan te<br />
tonen dat men gekwalificeerd is en in hun Europese thuisland medisch werk verricht. Nu maakt <strong>de</strong><br />
medisch directeur zich wél zorgen. Omdat hij medisch verantwoor<strong>de</strong>lijk is, kan hij zelf in <strong>de</strong> problemen<br />
komen als <strong>de</strong> DMC ont<strong>de</strong>kt dat er illegaal in het ziekenhuis gewerkt wordt. Hij confronteert <strong>de</strong><br />
lei<strong>de</strong>r <strong>van</strong> het team met het feit dat werken in Ghana zon<strong>de</strong>r registratie wettelijk niet is toegestaan.<br />
Als reactie krijgt hij te horen dat het team niet <strong>van</strong> plan is <strong>de</strong> plannen te staken. In <strong>de</strong> hal <strong>van</strong> het<br />
ziekenhuis staan <strong>de</strong> oogpatiënten te wachten en om <strong>de</strong>ze re<strong>de</strong>n zegt <strong>de</strong> lei<strong>de</strong>r <strong>van</strong> het team door te<br />
willen gaan met waar ze mee bezig zijn.<br />
Hoe <strong>de</strong> teamle<strong>de</strong>n <strong>de</strong>nken over nazorg, blijkt wellicht het beste uit <strong>de</strong> (schriftelijke) antwoor<strong>de</strong>n<br />
op on<strong>de</strong>rstaan<strong>de</strong> vragen die ik één <strong>van</strong> <strong>de</strong> twee chirurgen stel<strong>de</strong>:<br />
1 Ik kies er bewust voor om het precieze land niet te noemen, ter bescherming <strong>van</strong> het team en het ziekenhuis waar zij<br />
werkzaam was.<br />
62
Question: Do some patients need to go back to the hospital for extra treatment or a checkup<br />
after you have gone back to your home country?<br />
Answer: Yes<br />
Question: Who will see these patients?<br />
Answer: We don’t know.<br />
Een paar dagen later vertelt <strong>de</strong> medisch directeur dat hij hard op zoek is gegaan <strong>naar</strong> <strong>een</strong> oogarts die<br />
<strong>de</strong> nazorg kan verlenen als het team vetrokken is. Hij heeft één Ghanese arts bereid gevon<strong>de</strong>n om te<br />
komen, echter, mits alle teamle<strong>de</strong>n geregistreerd staan bij <strong>de</strong> DMC. Omdat dit niet het geval is, komt<br />
hij niet. Het zit <strong>de</strong> medisch directeur zo dwars dat hij <strong>een</strong> brief heeft geschreven aan <strong>de</strong> DMC waar in<br />
staat dat hij geduren<strong>de</strong> <strong>de</strong> twee weken dat het team werkzaam is, niet verantwoor<strong>de</strong>lijk wil zijn voor<br />
wat er in het ziekenhuis gebeurt.<br />
Als ik <strong>de</strong> medisch directeur vraag <strong>naar</strong> <strong>de</strong> rol en verantwoor<strong>de</strong>lijkheid <strong>van</strong> <strong>de</strong> algem<strong>een</strong> directeur<br />
<strong>van</strong> het ziekenhuis, die overigens vaak afwezig is op het moment dat ik er ben, zegt hij het moeilijk te<br />
vin<strong>de</strong>n om daarover te praten. Als ik voorzichtig vraag of het verstandig is <strong>van</strong> <strong>de</strong> algem<strong>een</strong> directeur<br />
om teams te laten opereren als <strong>de</strong> nazorg niet gegaran<strong>de</strong>erd kan wor<strong>de</strong>n, zegt hij – op zijn beurt<br />
voorzichtig – dat <strong>de</strong> algem<strong>een</strong> directeur an<strong>de</strong>re belangen heeft dan all<strong>een</strong> gezondheidszorg, zoals<br />
donorgeld voor <strong>een</strong> extra ziekenhuisaf<strong>de</strong>ling. Hij zegt:<br />
It’s not easy. As long as Ghana is <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nt on foreign assistance, hospitals don’t want to<br />
create an image of refusing help. And a few patients will benefit from the help, so... yeah.<br />
An<strong>de</strong>re bevindingen<br />
Eén <strong>van</strong> <strong>de</strong> teamle<strong>de</strong>n vertelt me dat het ziekenhuis <strong>de</strong> oogpatiënten uit <strong>de</strong> omgeving <strong>van</strong> tevoren zou<br />
inlichten over <strong>de</strong> komst <strong>van</strong> het team. Dat er <strong>de</strong> eerste dagen weinig oogpatiënten zijn, wijt hij aan <strong>de</strong><br />
slechte voorlichting <strong>van</strong> het ziekenhuis. Hij zegt dat hij en zijn collega’s daar wel <strong>van</strong> balen omdat ze<br />
zoveel mogelijk had<strong>de</strong>n willen doen. Dat enkel <strong>de</strong> algem<strong>een</strong> directeur ruim <strong>van</strong> tevoren op <strong>de</strong> hoogte<br />
was <strong>van</strong> hun komst en het nieuws niet heeft ge<strong>de</strong>eld, is niet bekend.<br />
Ook zegt hij het vervelend te vin<strong>de</strong>n dat het ziekenhuis <strong>de</strong> patiënten dit keer laat betalen voor<br />
<strong>de</strong> operaties die zij gratis uitvoeren. Van het feit dat <strong>de</strong>ze regel is ingevoerd om te voorkomen dat het<br />
ziekenhuis ook ditmaal verlies draait, zijn <strong>de</strong> teamle<strong>de</strong>n kennelijk ook niet op <strong>de</strong> hoogte.<br />
Na <strong>een</strong> paar dagen kan <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse arts niet langer aanzien dat er door <strong>de</strong> teamle<strong>de</strong>n in het<br />
ziekenhuis wordt gerookt. Hij wijst één <strong>van</strong> hen op het feit dat er in het ziekenhuis niet gerookt mag<br />
wor<strong>de</strong>n. Later die week, als ik met <strong>een</strong> aantal teamle<strong>de</strong>n wat drink, wordt er hard om <strong>de</strong>ze opmerking<br />
gelachen. Eén <strong>van</strong> <strong>de</strong> teamle<strong>de</strong>n zegt dat <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse arts waarschijnlijk jaloers is dat het team nu<br />
alle aandacht krijgt.<br />
De mate <strong>van</strong> bereidheid om contact te leggen met <strong>de</strong> artsen die op dat moment in het ziekenhuis<br />
werkzaam zijn, wordt dui<strong>de</strong>lijk als ik door <strong>een</strong> (mannelijke) chirurg wordt uitgenodigd voor<br />
zijn verjaardagsetentje diezelf<strong>de</strong> avond. Omdat ik in <strong>de</strong> veron<strong>de</strong>rstelling ben dat ook alle artsen zijn<br />
uitgenodigd, vraag ik later hoe laat ‘we’ verwacht wor<strong>de</strong>n. De chirurg vertelt me dat ik beter all<strong>een</strong><br />
kan komen. Persoonlijk vond ik dit dui<strong>de</strong>n op <strong>een</strong> gebrek aan respect voor <strong>de</strong> artsen waar<strong>van</strong> ze veel<br />
zou<strong>de</strong>n kunnen leren over <strong>de</strong> lokale manier <strong>van</strong> werken. Kennelijk was dit niet één <strong>van</strong> <strong>de</strong> intenties.<br />
Eén <strong>van</strong> <strong>de</strong> intenties was wél om <strong>de</strong> lokale verpleegkundigen in opleiding <strong>de</strong> operaties te laten<br />
bijwonen. Eén <strong>van</strong> <strong>de</strong> teamle<strong>de</strong>n heeft <strong>de</strong> ziekenhuisdirecteur bij aankomst gezegd dat zij kunnen<br />
komen kijken tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong> oogoperaties. Er is niet met <strong>de</strong> verpleegkundigen zelf over gepraat. Als <strong>de</strong><br />
twee weken bijna voorbij zijn, praat ik hier met één <strong>van</strong> <strong>de</strong> teamle<strong>de</strong>n over. Er is niemand komen<br />
opdagen.<br />
Tot slot valt op dat <strong>de</strong> teamle<strong>de</strong>n met hun ‘steriele’ operatiekleding door het ziekenhuis lopen<br />
tussen operaties door. Voor zover ik weet zijn zij hier door niemand op aangesproken.<br />
63
Advies <strong>van</strong> <strong>de</strong> medisch directeur<br />
Als ik <strong>de</strong> medisch directeur vraag om zijn advies aan buitenlandse gezondheidswerkers die graag <strong>naar</strong><br />
Ghana komen voor werk, noemt hij <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> punten:<br />
• Plan it well and far ahead of time.<br />
• Give the hospital the opportunity to <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> a) when you can come, and b) what you should do.<br />
• Register before you come.<br />
• Observe well during the first two months (stay at least three months, but if you really want to be<br />
meaningful, stay a year).<br />
• Make yourself known to the local health workers.<br />
• Get someone for follow up.<br />
6.4 Samenvattend<br />
Aanvullend <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> on<strong>de</strong>r nog <strong>een</strong>s 27 informanten toont aan dat het belangrijk is dat gezondheidswerkers<br />
zich voor ze zich in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n <strong>inzet</strong>ten realiseren dat zij niet altijd nodig zijn<br />
(<strong>de</strong> noodzaak hangt af <strong>van</strong> hun kwalificatie, perio<strong>de</strong> <strong>van</strong> aankomst en verblijfsduur), het lokale ziekenhuis<br />
op kosten kunnen jagen door hen te laten betalen voor vervoer en accommodatie, en (in ie<strong>de</strong>r<br />
geval in Ghana) wettelijk verplicht zijn zich als medische professionals te registreren. De situatie <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> Europese oogspecialisten toont aan wat er zoal mis kan gaan.<br />
64
Hoofdstuk 7<br />
Conclusie<br />
De directe aanleiding voor dit <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> is <strong>een</strong> artikel uit <strong>de</strong> Volkskrant <strong>van</strong> augustus 2006 waarin<br />
verschillen<strong>de</strong> tropenartsen aan het woord komen over hun onvre<strong>de</strong> met betrekking tot <strong>de</strong> groeien<strong>de</strong><br />
stroom gezondheidswerkers die zij zien komen en gaan, <strong>de</strong> zogenaam<strong>de</strong> <strong>een</strong>dagsviegen on<strong>de</strong>r <strong>de</strong><br />
weldoeners, in <strong>de</strong>ze scriptie aangeduid als <strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers. Dat er zo negatief over<br />
hun werk gesproken werd verbaas<strong>de</strong> me en bracht me ertoe er <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> <strong>naar</strong> te doen. De <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>svraag<br />
luid<strong>de</strong>:<br />
Hoe ervaren verschillen<strong>de</strong> betrokkenen <strong>de</strong> <strong>kortstondige</strong> <strong>inzet</strong> <strong>van</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers<br />
in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n, met name in Afrika?<br />
In <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong> paragraaf wor<strong>de</strong>n <strong>de</strong> <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>sbevindingen zo kort en volledig mogelijk samengevat.<br />
De daaropvolgen<strong>de</strong> paragraaf geeft <strong>een</strong> <strong>antropologisch</strong>e analyse daar<strong>van</strong>.<br />
7.1 On<strong>de</strong>rzoeksbevindingen<br />
De betrokkenen zijn inge<strong>de</strong>eld in drie groepen. De eerste groep bestaat uit Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers<br />
die minimaal <strong>een</strong> jaar achter<strong>een</strong>volgens in <strong>een</strong> ontwikkelingsland hebben gewoond en<br />
gewerkt, kortweg aangeduid als langdurige gezondheidswerkers. De twee<strong>de</strong> groep bestaat uit Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
<strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers die zich <strong>een</strong> paar maan<strong>de</strong>n of weken in <strong>een</strong> ontwikkelingslan<strong>de</strong>n<br />
ingezet hebben. De <strong>de</strong>r<strong>de</strong> groep bestaat uit lokale gezondheidswerkers in Ghana. Omdat ik<br />
tij<strong>de</strong>ns <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> in Ghana niet all<strong>een</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers ben tegengekomen, maar<br />
ook Spaanse, Duitse, Italiaanse, D<strong>een</strong>se, Cubaanse en Zwitserse, hebben <strong>de</strong> gerapporteer<strong>de</strong> ervaringen<br />
<strong>van</strong> lokale gezondheidswerkers niet all<strong>een</strong> betrekking op <strong>de</strong> <strong>kortstondige</strong> werkbezoeken <strong>van</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
gezondheidswerkers (hoofdstuk 5) maar ook op buitenlandse gezondheidswerkers in het<br />
algem<strong>een</strong> (hoofdstuk 6). In totaal werkten er 64 informanten mee aan dit <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>.<br />
Ne<strong>de</strong>rlandse langdurige gezondheidswerkers<br />
Ne<strong>de</strong>rlandse langdurige gezondheidswerkers staan niet – zoals <strong>de</strong> media veron<strong>de</strong>rstellen – unaniem<br />
negatief tegenover <strong>kortstondige</strong> medische werkbezoeken <strong>van</strong> landgenoten. Steun is nu <strong>een</strong>maal in<br />
veel ontwikkelingslan<strong>de</strong>n nodig <strong>van</strong>wege <strong>de</strong> zorgpersoneelscricis, in ie<strong>de</strong>r geval tot er meer structurele<br />
oplossingen voor gevon<strong>de</strong>n zijn. Daarnaast is het goed voor draagvlakvergroting in Ne<strong>de</strong>rland.<br />
Ne<strong>de</strong>rlandse betrokkenheid bij het lot <strong>van</strong> mensen in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n en bereidheid <strong>van</strong> Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs<br />
om te helpen lijkt in trek en dit wordt als positief ervaren. Bovendien is het <strong>een</strong> geweldige<br />
ervaring voor <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerker, al wordt dit laatste argument lang niet door allen<br />
aangedragen.<br />
Er wordt echter <strong>een</strong> aantal gevaren genoemd <strong>van</strong> <strong>een</strong> kortstondig werkbezoek. Om te beginnen<br />
stimuleert <strong>een</strong> kortstondig bezoek niet tot <strong>een</strong> uitgebrei<strong>de</strong> studie <strong>van</strong> <strong>de</strong> lokale cultuur, laat staan<br />
taal. Men blijft immers toch niet lang. Alle langdurige gezondheidswerkers zijn het erover <strong>een</strong>s dat<br />
65
cultuurverschillen op <strong>de</strong> werkvloer makkelijk on<strong>de</strong>rschat wor<strong>de</strong>n, en enig inzicht in en kennis <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> lokale cultuur noodzakelijk is om te kunnen functioneren in <strong>een</strong> ontwikkelingsland. Gebrek aan<br />
inzicht en kennis kan lei<strong>de</strong>n tot onbegrip <strong>van</strong> en gebrek aan waar<strong>de</strong>ring voor <strong>de</strong> lokale manier <strong>van</strong><br />
werken. Dit hangt samen met minachting voor <strong>de</strong> traditionele geneeskun<strong>de</strong> en gaat vaak gepaard met<br />
arrogantie (‘westerse metho<strong>de</strong>n zijn beter’). Het onbegrip, gebrek aan waar<strong>de</strong>ring en <strong>de</strong> minachting<br />
leidt onbewust tot disrespect voor <strong>de</strong> lokale gezondheidswerkers en dit staat <strong>een</strong> goe<strong>de</strong> samenwerking<br />
in <strong>de</strong> weg. Gebrek aan zelfkritiek zorgt ervoor dat men dit niet in <strong>de</strong> gaten heeft. Ook kan <strong>een</strong> kortstondig<br />
bezoek <strong>een</strong> re<strong>de</strong>n zijn voor bezoeken<strong>de</strong> gezondheidswerkers om zich niet wettelijk te laten<br />
registreren. Tot slot is er het gevaar dat <strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers er ten onrechte <strong>van</strong> uitgaan<br />
dat in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> medische faciliteiten zijn als in Ne<strong>de</strong>rland. Een gevolg is dat er<br />
g<strong>een</strong> verantwoor<strong>de</strong> nazorg geleverd kan wor<strong>de</strong>n. Dat hierdoor operaties en an<strong>de</strong>re behan<strong>de</strong>lingen<br />
niet het gewenste effect hebben – en onnodig en soms fataal misgaan – wordt door alle langdurige<br />
gezondheidswerkers betreurd.<br />
Volgens sommige Ne<strong>de</strong>rlandse langdurige gezondheidswerkers kunnen operaties die géén nazorg<br />
vereisen prima wor<strong>de</strong>n uitgevoerd door Ne<strong>de</strong>rlandse <strong>kortstondige</strong> specialisten. Dat <strong>de</strong>ze specialisten<br />
naast an<strong>de</strong>re belangen <strong>van</strong>uit eigenbelang gaan, wordt niet door hen allen als <strong>een</strong> probleem<br />
ervaren. Zon<strong>de</strong>r eigenbelang zou <strong>de</strong>rgelijk werk te frustrerend zijn. Wel menen sommigen dat eigenbelang<br />
wel <strong>een</strong>s het belangrijkste motief lijkt te zijn voor <strong>een</strong> kortstondig bezoek en dit wordt –<br />
ongeacht <strong>de</strong> werkprestaties – niet gewaar<strong>de</strong>erd.<br />
Kritiek specifiek gericht op het Kimilili jeep line project <strong>van</strong> <strong>de</strong> Rotary Doctors Ne<strong>de</strong>rland is dat<br />
het relatief duur is, milieuvervuilend en in <strong>de</strong> eerste plaats het belang <strong>van</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse huisartsen<br />
dient. Een sterk punt aan het project dat genoemd wordt is dat <strong>de</strong> huisartsen die aan het project<br />
meedoen veel werkervaring hebben en om die re<strong>de</strong>n niet gauw buiten hun vakgebied zullen tre<strong>de</strong>n.<br />
In tegenstelling tot bovengenoem<strong>de</strong> huisartsen, zullen artsen met weinig klinische ervaring en<br />
co-assistenten die <strong>een</strong> stage lopen in <strong>een</strong> ontwikkelingsland volgens sommige langdurige gezondheidswerkers<br />
wél het gevaar lopen taken op zich te nemen waar zij niet bevoegd voor zijn. Zij kunnen<br />
<strong>de</strong> risico’s <strong>van</strong> hun eigen han<strong>de</strong>len volgens langdurige gezondheidswerkers niet goed genoeg inschatten.<br />
Een gebrek aan supervisie leidt dan ook tot risicovol ‘doktertje spelen’ zoals dit gevaar door twee<br />
langdurige gezondheidswerkers wordt genoemd. De voor<strong>de</strong>len <strong>van</strong> medische stages in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n<br />
die genoemd wor<strong>de</strong>n zijn dat ze zorgen voor draagvlakvergroting in Ne<strong>de</strong>rland, leerzaam zijn<br />
en interesse kunnen aanwakkeren voor het tropenvak<br />
Ne<strong>de</strong>rlandse <strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers<br />
De <strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers die aan dit <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> <strong>de</strong>elnamen zijn uitgezon<strong>de</strong>n via drie Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
organisaties. Deze organisaties beweren kennisoverdracht hoog in het vaan<strong>de</strong>l te hebben<br />
staan om lokaal iets achter te kunnen laten wanneer <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs huiswaarts keren.<br />
Dit <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> toont aan dat, in tegenstelling tot wat via media veron<strong>de</strong>rsteld wordt, langdurige<br />
en <strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers elkaar niet uitsluiten. Van <strong>de</strong> aan dit <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> <strong>de</strong>elnemen<strong>de</strong><br />
Ne<strong>de</strong>rlandse <strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers heeft 20% jaren achter<strong>een</strong>volgens in <strong>een</strong> ontwikkelingsland<br />
gewoond en gewerkt. Naar eigen zeggen kunnen zij <strong>de</strong> culturele verschillen makkelijker<br />
plaatsen dan collega’s die nooit eer<strong>de</strong>r in <strong>een</strong> ontwikkelingsland hebben gewerkt. Het percentage <strong>kortstondige</strong><br />
gezondheidswerkers dat nooit eer<strong>de</strong>r langdurig of kortstondig medisch werk in <strong>een</strong> ontwikkelingsland<br />
heeft verricht blijkt min<strong>de</strong>r dan 25%.<br />
De keuze<br />
G<strong>een</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse <strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers heeft actief gezocht <strong>naar</strong> <strong>een</strong> uitzendorganisatie<br />
met <strong>een</strong> visie waar men achter stond. Velen zijn enthousiast gewor<strong>de</strong>n door verhalen <strong>van</strong><br />
eer<strong>de</strong>r uitgezon<strong>de</strong>n gezondheidswerkers. Slechts één bleek vooraf geïnteresseerd in <strong>de</strong> aanpak <strong>van</strong> <strong>de</strong><br />
organisatie en wil<strong>de</strong> all<strong>een</strong> mee als het werk – in theorie – bijdraagt aan <strong>de</strong> verbetering <strong>van</strong> <strong>de</strong> lokale<br />
gezondheidszorg. Allen geven aan dat familiele<strong>de</strong>n en vrien<strong>de</strong>n over het algem<strong>een</strong> enthousiast waren<br />
over hun plannen.<br />
Gevoelens <strong>van</strong> schuld en plicht ten opzichte <strong>van</strong> mensen in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n hebben voor<br />
66
<strong>de</strong> <strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers g<strong>een</strong> rol gespeeld bij hun keuze om te gaan. De belangrijkste factoren<br />
zijn avontuur, nieuwsgierigheid en solidariteit. Men spreekt over <strong>de</strong> combinatie <strong>van</strong> iets goeds<br />
doen voor jezelf én voor <strong>een</strong> an<strong>de</strong>r. Ook heeft ontevre<strong>de</strong>nheid met <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse werksituatie <strong>een</strong><br />
rol gespeeld. Er lijkt, we<strong>de</strong>rom in tegenstelling tot wat via <strong>de</strong> media veron<strong>de</strong>rsteld wordt, g<strong>een</strong> verband<br />
te bestaan tussen het groeien<strong>de</strong> zorgpersoneelstekort in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n en <strong>de</strong> toenemen<strong>de</strong><br />
interesse <strong>van</strong>uit Ne<strong>de</strong>rland voor kortstondig medisch werk in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n. De re<strong>de</strong>n voor<br />
kortstondig werk is zuiver praktisch <strong>van</strong> aard (voor <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerker): men wil of<br />
kan niet lang <strong>van</strong> gezin en werk verwij<strong>de</strong>rd zijn en <strong>een</strong> kortstondig werkbezoek biedt <strong>de</strong> kans om toch<br />
te gaan.<br />
Het werk<br />
G<strong>een</strong> <strong>van</strong> <strong>de</strong> uitzen<strong>de</strong>n<strong>de</strong> organisaties verschaft <strong>de</strong> gezondheidswerkers zon<strong>de</strong>r verzoek informatie<br />
over het land en <strong>de</strong> werkomstandighe<strong>de</strong>n: <strong>de</strong> beschikbare mid<strong>de</strong>len, <strong>de</strong> medische kennis en werkwijze<br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> lokale gezondheidswerkers, <strong>de</strong> lokale patiënten en <strong>de</strong> meest voorkomen<strong>de</strong> aandoeningen.<br />
Sommigen gaan zelf op zoek <strong>naar</strong> wat informatie over het land. De meesten vertrouwen erop dat <strong>de</strong><br />
verhalen <strong>van</strong> voorgangers genoeg informatie verschaft hebben. Toch blijken <strong>de</strong> verwachtingen lang<br />
niet altijd te kloppen met <strong>de</strong> werkelijkheid. Dit leidt soms tot irritatie, maar ook tot bewon<strong>de</strong>ring en<br />
<strong>de</strong> behoefte te verklaren wat er gebeurt en waarom.<br />
Ook blijkt dat niet alle <strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers op <strong>de</strong> hoogte zijn <strong>van</strong> het feit dat <strong>de</strong> uitzen<strong>de</strong>n<strong>de</strong><br />
organisatie kennisoverdracht <strong>van</strong> groot belang vindt. De afweging om wel of g<strong>een</strong> kennis<br />
over te dragen aan lokale gezondheidswerkers lijkt dan ook meer te maken te hebben met persoonlijke<br />
opvattingen dan met het uitdragen <strong>van</strong> <strong>de</strong> visie <strong>van</strong> <strong>de</strong> uitzen<strong>de</strong>n<strong>de</strong> organisatie. Veel gezondheidswerkers<br />
zeggen kennisoverdracht niet nodig te vin<strong>de</strong>n. Ze zijn <strong>van</strong> mening dat lokale gezondheidswerkers<br />
eer<strong>de</strong>r <strong>een</strong> gebrek aan arbeidskrachten en mid<strong>de</strong>len hebben dan aan kennis.<br />
Dat nazorg niet kan wor<strong>de</strong>n gegaran<strong>de</strong>erd wordt door velen als <strong>een</strong> probleem ervaren. Men kan<br />
enkel hopen dat het goedgaat en proberen <strong>de</strong> risico’s zo klein mogelijk te hou<strong>de</strong>n. Slechts één gezondheidswerkers<br />
zegt het vervelend te vin<strong>de</strong>n dat hij <strong>de</strong> patiënten uit het oog verliest.<br />
Sommige Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs had<strong>de</strong>n verwacht meer te kunnen samenwerken met <strong>de</strong> lokale gezondheidswerkers<br />
en voelen zich bij aankomst door hen aan hun lot overgelaten. De communicatie laat<br />
soms te wensen over, maar omdat er g<strong>een</strong> tijd is om hier rustig over te praten blijven <strong>de</strong> re<strong>de</strong>nen<br />
ondui<strong>de</strong>lijk. Een aantal Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs zegt dat zij het gevoel heeft dat <strong>de</strong> lokale gezondheidswerkers<br />
zich door hun komst bedreigd voelen. Eén informant vertelt zelfs dan zijn autoban<strong>de</strong>n door lokale<br />
gezondheidswerkers wer<strong>de</strong>n lek gestoken.<br />
Alle gezondheidswerkers vin<strong>de</strong>n hun werk – hoe kleinschalig ook – goed. De meesten hebben<br />
niet <strong>de</strong> intentie daarmee meer te doen dan individuen helpen. Dat vele druppels op <strong>een</strong> gloeien<strong>de</strong> plaat<br />
samen <strong>een</strong> oceaan vormen, wordt vaak gezegd. Opvallend is dat sommige gezondheidswerkers hun<br />
twijfels hebben over het noodzaak <strong>van</strong> hun <strong>kortstondige</strong> werkbezoek en het werk <strong>van</strong> <strong>de</strong> uitzen<strong>de</strong>n<strong>de</strong><br />
organisaties. Kritiekpunten zijn dat het <strong>een</strong> dure aanpak is en structureel niets bijdraagt. Sommige<br />
<strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers zeggen dat langdurige werkbezoeken zinvoller zijn maar menen<br />
dat daar g<strong>een</strong> gezondheidswerkers toe bereid zijn.<br />
Lokale gezondheidswerkers in Ghana<br />
Lokale gezondheidswerkers staan in<strong>de</strong>rdaad niet altijd te springen <strong>van</strong> blijdschap om <strong>de</strong> komst <strong>van</strong><br />
buitenlandse <strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers, of <strong>de</strong>ze nu uit Ne<strong>de</strong>rland komen of uit an<strong>de</strong>re lan<strong>de</strong>n.<br />
Genoem<strong>de</strong> re<strong>de</strong>nen zijn dat zij <strong>van</strong> tevoren niet op <strong>de</strong> hoogte zijn gebracht <strong>van</strong> wie er komen, wat zij<br />
komen doen en hoelang. Het zorgt voor onrust en men kan g<strong>een</strong> voorbereidingen treffen (zoals het<br />
tijdig inlichten <strong>van</strong> patiënten of het regelen <strong>van</strong> <strong>een</strong> specialist die <strong>de</strong> nazorg voor zijn of haar rekening<br />
neemt). Ook wordt er door bezoeken<strong>de</strong> gezondheidswerkers g<strong>een</strong> rekening gehou<strong>de</strong>n met <strong>de</strong> vastgestel<strong>de</strong><br />
werkuren <strong>van</strong> lokale gezondheidswerkers. Voor overwerk dat zij – samen met <strong>de</strong> bezoeken<strong>de</strong><br />
gezondheidswerkers – doen, wor<strong>de</strong>n zij niet uitbetaald en dit <strong>de</strong>motiveert <strong>de</strong> werklust. Deze re<strong>de</strong>nen<br />
wor<strong>de</strong>n <strong>de</strong> directie <strong>van</strong> het ziekenhuis aangerekend. Hierover wordt door lokale gezondheidswerkers<br />
uit verschillen<strong>de</strong> ziekenhuizen heel voorzichtig gezegd dat het belang <strong>van</strong> <strong>de</strong> directie niet in <strong>de</strong> eerste<br />
67
plaats <strong>de</strong> gezondheidszorg dient, maar soms om geld, prestige en macht gaat.<br />
Re<strong>de</strong>nen die <strong>de</strong> buitenlandse gezondheidswerkers zelf aan te rekenen zijn ook al zijn ze zich<br />
er niet <strong>van</strong> bewust, zijn arrogantie, disrespect voor <strong>de</strong> lokale gezondheidswerkers en <strong>een</strong> veran<strong>de</strong>ringsdrang<br />
die in <strong>de</strong> lokale setting niet altijd tot verbetering leidt. Een an<strong>de</strong>re re<strong>de</strong>n is dat <strong>een</strong> kortstondig<br />
werkbezoek soms te kort is om werkelijk iets te kunnen doen. Het komt voor dat <strong>de</strong> lokale<br />
ziekenhuizen meer investeren dan het ze oplevert omdat ze vrijwel altijd opdraaien voor kosten als<br />
vervoer, accommodatie, electriciteit en voedsel voor <strong>de</strong> buitenlandse gezondheidswerkers. De re<strong>de</strong>n<br />
dat ziekenhuizen dit niet kenbaar maken is dat ze in <strong>een</strong> afhankelijke positie zitten, zeker zolang <strong>de</strong><br />
personeelscricis voortduurt, en ze steun in <strong>de</strong> toekomst niet willen verliezen.<br />
Het probleem <strong>van</strong> niet wettelijk geregistreerd staan bij <strong>de</strong> Dental and Medical Council (DMC) of<br />
Nurses and Midwives Council (NMC) kan niet all<strong>een</strong> <strong>een</strong> probleem zijn voor <strong>de</strong> buitenlandse gezondheidswerker<br />
zelf maar ook voor het ziekenhuis. Het ziekenhuis is namelijk verantwoor<strong>de</strong>lijk voor <strong>een</strong><br />
ie<strong>de</strong>r die daar – kortstondig of langdurig – werkzaam is. Ik als toekomstig medisch antropologe had<br />
me in Ghanese ziekenhuizen kunnen voorstellen als chirurg. Er is <strong>een</strong> grote kans dat niemand dit<br />
‘goe<strong>de</strong> nieuws’ in twijfel getrokken zou hebben en ik <strong>naar</strong> hartenlust had kunnen ‘opereren’, zolang ik<br />
wil<strong>de</strong>. Bei<strong>de</strong> councils wijzen ziekenhuizen in Ghana nu op <strong>de</strong> verantwoor<strong>de</strong>lijkheid hun werknemers<br />
te wijzen op <strong>de</strong> verplichting tot registratie, en langzaam groeit dit bewustzijn. Maar we<strong>de</strong>rom: <strong>van</strong>wege<br />
<strong>de</strong> afhankelijkheidspositie is het onzeker of lokale ziekenhuizen buitenlandse gezondheidswerkers<br />
zullen weigeren voor ze geregistreerd staan.<br />
7.2 Antropologische analyse<br />
Het zijn niet <strong>de</strong> ervaringen <strong>van</strong> <strong>de</strong> drie groepen betrokkenen die wezenlijk <strong>van</strong> elkaar verschillen,<br />
maar <strong>de</strong> manier waarop <strong>de</strong>ze ervaringen per groep geïnterpreteerd wor<strong>de</strong>n. Dit blijkt uit <strong>de</strong> volgen<strong>de</strong><br />
twee voorbeel<strong>de</strong>n.<br />
Ten eerste ervaren mensen uit alledrie <strong>de</strong> groepen dat <strong>de</strong> samenwerking tussen <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
<strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers en <strong>de</strong> lokale gezondheidswerkers in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n soms te<br />
wensen overlaat. Echter, <strong>de</strong> manier waarop dit wordt geïnterpreteerd is per groep verschillend. De<br />
Ne<strong>de</strong>rlandse langdurige gezondheidswerkers <strong>de</strong>nken dat <strong>de</strong> overtuiging goed te doen <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
<strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers blind maakt voor <strong>de</strong> lokale wensen en behoeften <strong>van</strong> <strong>de</strong> lokale<br />
gezondheidswerkers. De Ne<strong>de</strong>rlandse <strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers <strong>de</strong>nken dat dit komt doordat<br />
<strong>de</strong> lokale gezondheidswerkers niet willen samenwerken omdat ze hen als bedreiging zien (sommige<br />
patiënten willen liever door blanken wor<strong>de</strong>n geholpen). Zoveel mogelijk patiënten behan<strong>de</strong>len wordt<br />
belangrijker geacht dan <strong>een</strong> goe<strong>de</strong> samenwerking met <strong>de</strong> lokale gezondheidswerkers. De lokale gezondheidswerkers<br />
zeggen vooraf slecht tot niet geïnformeerd te zijn over <strong>de</strong> bezoeken<strong>de</strong> gezondheidswerkers.<br />
Bovendien hebben zij slechte ervaringen met <strong>een</strong> aantal <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze bezoeken<strong>de</strong> gezondheidswerkers.<br />
Wat <strong>de</strong> langdurige gezondheidswerkers blindheid voor lokale wensen en behoeften noemen,<br />
noemen zij arrogantie, en disrespect voor <strong>de</strong> lokale manier <strong>van</strong> werken.<br />
Het twee<strong>de</strong> voorbeeld gaat over het feit dat mensen uit alledrie <strong>de</strong> groepen twijfels hebben over <strong>de</strong><br />
<strong>kortstondige</strong> <strong>inzet</strong> <strong>van</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n. De omstandighe<strong>de</strong>n<br />
maken echter dat elke groep daar an<strong>de</strong>rs mee omgaat. De Ne<strong>de</strong>rlandse langdurige gezondheidswerkers<br />
zien <strong>de</strong> <strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers fouten maken die zij jaren gele<strong>de</strong>n ook maakten.<br />
Om die re<strong>de</strong>n vin<strong>de</strong>n ze dat onverantwoord en onnodig. De <strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers, gedreven<br />
door nieuwsgierigheid, avontuur en solidariteit, gaan tóch kortstondig omdat ze niet langer <strong>van</strong><br />
gezin, huis en werk verwij<strong>de</strong>rd willen zijn. Voor <strong>de</strong> lokale gezondheidswerkers in Ghana ligt dit erg<br />
gevoelig. Ze kunnen alle hulp gebruiken en het stellen <strong>van</strong> eisen leidt mogelijk tot min<strong>de</strong>r bezoeken<strong>de</strong><br />
gezondheidswerkers.<br />
Het feit dat <strong>de</strong> drie groepen betrokkenen hun ervaringen met <strong>de</strong> <strong>kortstondige</strong> <strong>inzet</strong> <strong>van</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
gezondheidswerkers verschillend interpreteren, komt doordat <strong>de</strong> drie groepen <strong>van</strong>uit <strong>een</strong><br />
an<strong>de</strong>r contextueel ka<strong>de</strong>r <strong>de</strong>nken, spreken en han<strong>de</strong>len. Deze ka<strong>de</strong>rs, gevormd door omstandighe<strong>de</strong>n<br />
en cultuur, vormen samen het uitgangspunt voor het begrijpen <strong>van</strong> <strong>de</strong> verschillen en over<strong>een</strong>komsten<br />
tussen <strong>de</strong> interpretaties <strong>van</strong> <strong>de</strong> ervaringen <strong>van</strong> <strong>de</strong> drie groepen betrokkenen.<br />
68
Drie contextuele ka<strong>de</strong>rs<br />
Langdurige gezondheidswerkers<br />
Lange tijd was het <strong>van</strong>zelfsprekend om <strong>de</strong> tropenopleiding te volgen alvorens in <strong>een</strong> ontwikkelingsland<br />
medisch werk te verrichten. Het leven in Ne<strong>de</strong>rland werd volledig ingeruild voor <strong>een</strong> leven in<br />
<strong>een</strong> ontwikkelingsland. Op <strong>een</strong> gegeven moment kwam er kritiek op het werk <strong>van</strong> tropenartsen. Er<br />
ontstond discussie over het nut, <strong>de</strong> beste aanpak, voorbereiding en houding. Tropenartsen worstel<strong>de</strong>n<br />
met <strong>de</strong> vraag of hun <strong>inzet</strong> wel het beoog<strong>de</strong> effect had gehad. Dat minister Herfkens <strong>de</strong> uitzendingen<br />
<strong>van</strong> tropenartsen stopzette, <strong>de</strong>ed het vak g<strong>een</strong> goed.<br />
Het verblijf in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n heeft op alle langdurige informanten <strong>een</strong> grote indruk gemaakt.<br />
Sommigen zijn nog steeds betrokken bij het land waar zij als eerst werkten, en volgen ontwikkelingen<br />
op <strong>de</strong> voet.<br />
De eigen culturele blik bemoeilijkte soms het werk en <strong>de</strong> interactie met <strong>de</strong> lokale bevolking.<br />
Doordat <strong>de</strong> tropenopleiding hier aandacht aan besteed<strong>de</strong>, en men door <strong>de</strong> opleiding contact had met<br />
an<strong>de</strong>re tropenartsen, hebben <strong>de</strong> meesten <strong>de</strong> cultuurverschillen – vroeg of laat – leren accepteren. De<br />
werkperio<strong>de</strong> was vaak lang genoeg om a) in te zien wat men in het begin fout <strong>de</strong>ed, en b) het voortaan<br />
beter te doen.<br />
Kortstondige gezondheidswerkers<br />
Kortstondige gezondheidswerkers vormen <strong>een</strong> nieuwe groep gezondheidswerkers die momenteel in<br />
opkomst is en snel groeit (door tijdsgebon<strong>de</strong>n factoren als individualisering, morele globalisering en<br />
mondialisering). Het gaat hierbij niet om mensen die hun Ne<strong>de</strong>rlandse leven inruilen voor <strong>een</strong> leven<br />
in <strong>een</strong> ontwikkelingsland. Kortstondig werk kan namelijk gedaan wor<strong>de</strong>n zon<strong>de</strong>r veel consequenties<br />
voor het leven (huis, baan en gezin) in Ne<strong>de</strong>rland. Bovendien is het tegenwoordig niet meer <strong>van</strong>zelfsprekend<br />
om <strong>de</strong> tropenopleiding te volgen alvorens als gezondheidswerker in <strong>een</strong> ontwikkelingsland<br />
te gaan werken. Dit maakt <strong>de</strong> drempel om te gaan, in combinatie met niet zelf hoeven te betalen voor<br />
<strong>de</strong> reis en het verblijf, relatief laag.<br />
De <strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers hebben <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> culturele bril als <strong>de</strong> langdurige gezondheidswerkers<br />
maar hebben tij<strong>de</strong>ns het werk in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n min<strong>de</strong>r tot g<strong>een</strong> tijd om hier<strong>van</strong><br />
bewust te zijn. Men wil in <strong>de</strong> korte tijd zo hard mogelijk werken en er is g<strong>een</strong> tijd om <strong>de</strong> cultuurverschillen<br />
op te merken, laat staan ze te begrijpen. Doordat Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs gewend zijn met <strong>de</strong> nieuwste<br />
materialen en mid<strong>de</strong>len te werken, valt het verschil met <strong>de</strong> materialen en mid<strong>de</strong>len in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n<br />
extra op: in hun ogen sterk verou<strong>de</strong>rd en soms zelfs onverantwoord.<br />
Lokale gezondheidswerkers<br />
De lokale gezondheidswerkers in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n zitten in heel an<strong>de</strong>re omstandighe<strong>de</strong>n dan<br />
mensen die in Ne<strong>de</strong>rland wonen en Ne<strong>de</strong>rland als thuisland beschouwen. In tegenstelling tot <strong>een</strong><br />
groot <strong>de</strong>el <strong>van</strong> hun landgenoten zijn ze (mid<strong>de</strong>l)hoogopgeleid en hebben ze <strong>een</strong> baan. Ze werken in<br />
ziekenhuizen die structureel te weinig gezondheidswerkers in dienst hebben om zo effectief mogelijk<br />
te kunnen functioneren. Dat is niets nieuws, het is <strong>de</strong> realiteit waarin zij dagelijks werken. Ze zijn <strong>van</strong>uit<br />
hun positie niet in staat iets aan <strong>de</strong> situatie te doen en hebben g<strong>een</strong> zicht op structurele verbetering.<br />
De materialen en mid<strong>de</strong>len die zij ter beschikking hebben wor<strong>de</strong>n uit geldgebrek zel<strong>de</strong>n ver<strong>van</strong>gen.<br />
Men is dan ook gewend om lang met <strong>de</strong>ze materialen en mid<strong>de</strong>len om te gaan. De ziekenhuizen die<br />
ik bezocht hebben regelmatig westerse gezondheidswerkers over <strong>de</strong> vloer. Ze wor<strong>de</strong>n door <strong>de</strong> lokale<br />
gezondheidswerkers niet als collega’s beschouwd, ze zijn er slechts maar even.<br />
De lokale gezondheidswerkers werken in hun eigen culturele omgeving. Zij kennen <strong>de</strong> culturele<br />
achtergrond <strong>van</strong> hun patiënten. Ze zijn goed op <strong>de</strong> hoogte <strong>van</strong> <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rlinge machtsverhoudingen<br />
in en buiten het ziekenhuis, kennen <strong>de</strong> werktij<strong>de</strong>n en <strong>de</strong> manier waarop het ziekenhuis als geheel<br />
functioneert. Ze hebben wellicht i<strong>de</strong>eën en verwachtingen over hun werkomstandighe<strong>de</strong>n in <strong>de</strong> nabije<br />
toekomst, of streven <strong>een</strong> bepaald i<strong>de</strong>aal na dat binnen <strong>de</strong> lokale en lan<strong>de</strong>lijke mogelijkhe<strong>de</strong>n past. De<br />
westerse gezondheidswerkers die soms in hun ziekenhuis werken, zien slechts <strong>een</strong> klein – en soms<br />
vertekend – <strong>de</strong>el <strong>van</strong> <strong>de</strong> werkelijkheid in het ziekenhuis en in het land.<br />
69
Tot slot<br />
Het directe doel <strong>van</strong> dit <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> is om inzicht te verschaffen in het on<strong>de</strong>rwerp ‘<strong>de</strong> <strong>kortstondige</strong><br />
<strong>inzet</strong> <strong>van</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n’ door te laten zien hoe er door<br />
verschillen<strong>de</strong> betrokkenen over wordt gesproken. De <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>sbevindingen zijn in <strong>de</strong>ze scriptie<br />
gepresenteerd na <strong>een</strong> uitvoerige beschrijving <strong>van</strong> rele<strong>van</strong>te ontwikkelingen en discussies <strong>van</strong>af het<br />
begin <strong>van</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse medische <strong>inzet</strong> in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n tot nu (twee<strong>de</strong> en <strong>de</strong>r<strong>de</strong> hoofdstuk).<br />
Door <strong>de</strong> <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong>sbevindingen te plaatsen tegen <strong>de</strong> context die daar beschreven wordt, blijkt dat <strong>de</strong><br />
ervaringen en <strong>de</strong> interpretaties er<strong>van</strong> in hoge mate afhankelijk zijn <strong>van</strong> <strong>de</strong> omstandighe<strong>de</strong>n en cultuur<br />
waarin mensen zich bevin<strong>de</strong>n.<br />
Het indirecte doel <strong>van</strong> dit <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> is om <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse <strong>kortstondige</strong> medische hulp aan ontwikkelingslan<strong>de</strong>n<br />
efficiënter in te kunnen zetten. Dit zou gerealiseerd kunnen wor<strong>de</strong>n door uitdrukkelijk<br />
tegemoet te komen aan <strong>de</strong> bezwaren en suggesties <strong>van</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse langdurige en lokale<br />
gezondheidswerkers in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n én <strong>de</strong> behoeften <strong>van</strong> <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse <strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers.<br />
Wellicht is <strong>de</strong> beste manier om dit te doen door het principe <strong>van</strong> vraaggestuur<strong>de</strong><br />
hulp toe te passen: door het aanbod <strong>van</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers aan te laten sluiten bij <strong>de</strong><br />
vraag <strong>van</strong>uit het <strong>de</strong>sbetreffen<strong>de</strong> lokale ziekenhuis.<br />
Als het ziekenhuis bepaalt waar op <strong>een</strong> bepaald moment behoefte aan is, en <strong>een</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
organisatie aan <strong>de</strong>ze vraag kan voldoen door één of meer<strong>de</strong>re Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers te<br />
sturen voor <strong>een</strong> bepaal<strong>de</strong> perio<strong>de</strong>, dan zal dat <strong>de</strong> we<strong>de</strong>rzijdse ervaringen op <strong>een</strong> positieve manier<br />
beïnvloe<strong>de</strong>n. De Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers merken namelijk dat zij nodig zijn en hun aanwezigheid<br />
<strong>van</strong> toegevoeg<strong>de</strong> waar<strong>de</strong> is, en <strong>de</strong> lokale gezondheidswerkers kunnen hun werk optimaal<br />
doen doordat <strong>de</strong> bezetting compleet is. De kans dat lokale gezondheidswerkers <strong>de</strong> aanwezigheid <strong>van</strong><br />
<strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers als negatief ervaren – doordat <strong>de</strong> verschillen in omstandighe<strong>de</strong>n<br />
en cultuur voor problemen zorgen– is gering, omdat men werkt binnen <strong>de</strong> ka<strong>de</strong>rs <strong>van</strong> <strong>de</strong> huidige<br />
lokale structuur en cultuur. De Ne<strong>de</strong>rlandse gezondheidswerkers zijn ook nooit alléén verantwoor<strong>de</strong>lijk<br />
voor nazorg, omdat zij (tij<strong>de</strong>lijk) <strong>de</strong>el uitmaken <strong>van</strong> <strong>de</strong> lokale bezetting. Bovendien mag verwacht<br />
wor<strong>de</strong>n dat <strong>een</strong> ziekenhuis niet vraagt om <strong>een</strong> specialist waarvoor zij niet <strong>de</strong> benodig<strong>de</strong> technische<br />
en personele inka<strong>de</strong>ring (inclusief nazorg) hebben.<br />
70
Bibliografie<br />
Ahmed, A. en Shore, C., 1999. Introduction: Is anthropology rele<strong>van</strong>t to the contemporary World? The future of<br />
Anthropology, pagina’s 12–43, Athlene Press, Lon<strong>de</strong>n.<br />
Anoniem, 4 september 2007. Driving Doctors: gastenboek. http://www.eformity.nl/drivingdoctors/in<strong>de</strong>x.php?<br />
option=com_akobook&Itemid=47&startpage=5. Reactie geplaatst op 31 januari 2007.<br />
Ar<strong>de</strong>nne, A. <strong>van</strong>, 2004. Betrokken burgers spelen grote rol bij armoe<strong>de</strong>bestrijding. Onze Wereld.<br />
Ar<strong>de</strong>nne, A. <strong>van</strong>, <strong>de</strong>cember 2006. Engelen met één vleugel. http://www.minbuza.nl/nl/actueel/speeches,2007/<br />
01/Artikel-Friesch-Dagblad.html.<br />
Bekkers, R., 2002. Secularisering en veran<strong>de</strong>ren<strong>de</strong> motieven voor vrijwilligerswerk. Pro Deo: Geïnspireerd Blijven<br />
in Vrijwilligerswerk, pagina’s 14–29.<br />
Bekkers, R. en Wiepking, P., 2007. Un<strong>de</strong>rstanding Philanthropy: a review of 50 years of theory and research.<br />
Beltman, J., 26 augustus 2006. Medisch toerisme. De Volkskrant, pagina Het Betoog: 7.<br />
Beltman, J. en Graaf, H. <strong>de</strong>, 15 september 2006. Tropenarts moet blijven. Medisch Contact, 61(37).<br />
Bergen, L. <strong>van</strong>, 2007. Van koloniale geneeskun<strong>de</strong> tot internationale gezondheidszorg: Een geschie<strong>de</strong>nis <strong>van</strong> hon<strong>de</strong>rd<br />
jaar Ne<strong>de</strong>rlandse Vereniging voor Tropische Geneeskun<strong>de</strong>. KIT Publishers, Amsterdam.<br />
Bo<strong>de</strong>lier, R. en Vossen, M., 5 mei 2007a. David helpt Goliath; concrete, kleinschalige en goedkope projecten<br />
populair<strong>de</strong>r dan <strong>de</strong> traditionele ontwikkelingsorganisaties. NRC Han<strong>de</strong>lsblad, pagina 38.<br />
Bo<strong>de</strong>lier, R. en Vossen, M., 2007b. Hulp: Waarom ontwikkelingshulp moet, groeit en veran<strong>de</strong>rt. Inmerc, Wormer.<br />
Boissevain, M., 4 <strong>de</strong>cember 2006. In Vietnam zijn won<strong>de</strong>ren dagelijks werk. De Volkskrant, pagina 4.<br />
Boogaard, J. <strong>van</strong> <strong>de</strong>n, <strong>de</strong>cember 2006. Dutch medical doctors in <strong>de</strong>veloping countries: a <strong>de</strong>bate on present and<br />
future. Medicus Tropicus, 44(6):1–3, Ne<strong>de</strong>rlandse Vereniging voor Tropische geneeskun<strong>de</strong> en internationale<br />
gezondheidszorg, Wageningen.<br />
Borgstein, J., september 2006. Medical tourism. Medicus Tropicus, 44(5):4, Ne<strong>de</strong>rlandse Vereniging voor Tropische<br />
Geneeskun<strong>de</strong> en Internationale Gezondheidszorg, Wageningen.<br />
Borgstein, J., juli 2007. Medical Tourism: a story. Bulletin of The Netherlands Society of Tropical Medicine and<br />
International Health, 46(4), NVTG.<br />
Bortolotti, H., 2006. Hope in Hell, Insi<strong>de</strong> the World of doctors withour bor<strong>de</strong>rs. Firefly Books, New York.<br />
Bouzoubaa, H. en Brok, M., 2005. Particuliere initiatieven op het gebied <strong>van</strong> ontwikkelingssamenwerking. Centre<br />
for International Development Issues Nijmegen, Radboud Universiteit Nijmegen.<br />
Dale, V., 24 augustus 2007. Van Dale online woor<strong>de</strong>nboek. http://www.<strong>van</strong>dale.nl/opzoeken/woor<strong>de</strong>nboek/<br />
?zoekwoord=motief.<br />
Dibbets, A., 1982. On<strong>de</strong>rdrukken<strong>de</strong> gezondheidszorg: niet all<strong>een</strong> in <strong>de</strong> <strong>de</strong>r<strong>de</strong> wereld. Wemos, Wel of niet gaan?,<br />
pagina 51, Wemos, <strong>de</strong> Werkgroep Mediese Ontwikkelingssamenwerking, Amsterdam.<br />
Dikstaal, N. en O’Mahoney, L., 22 juni 2007. Ontwikkelingswerkers m/v gezocht. Intermediair, pagina’s 30–35.<br />
71
Divivier, R., juli 2006. Ingezon<strong>de</strong>n brieven: arts of toerist. Medisch Contact, 61(27):1136, Koninklijke Ne<strong>de</strong>rlandsche<br />
Maatschappij tot Bevor<strong>de</strong>ring <strong>de</strong>r Geneeskunst, Utrecht.<br />
Doornekamp, C., 4 september 2007. Driving Doctors: gastenboek. http://www.eformity.nl/drivingdoctors/in<strong>de</strong>x.<br />
php?option=com_akobook&Itemid=47&startpage=5. Reactie geplaatst op 31 januari 2007.<br />
Eshuis, J., Papineau Salm, A., Puls, T. en Rijpkema, S. r., 1994. Snij<strong>de</strong>n in <strong>een</strong> an<strong>de</strong>re cultuur: artsen over hun<br />
loopbaan in <strong>de</strong> tropen. Koninklijk Instituut voor <strong>de</strong> Tropen, Amsterdam.<br />
Folmer, H., 1981. Ne<strong>de</strong>rlandse tropenarts in Afrika: hoe nuttig en voor wie? Mediese Ontwikkelingssamenwerking,<br />
pagina’s 80–83, Wemos, <strong>de</strong> Werkgroep Mediese Ontwikkelingssamenwerking, Amsterdam.<br />
Gastel, M. <strong>van</strong>, Veld, L. in ’t, Nannes, I., Putten, L. <strong>van</strong> <strong>de</strong>r en Westeneng, J., 2005. Grensverleggen<strong>de</strong> jongeren:<br />
je bent jong en je doet wat! Een <strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong> on<strong>de</strong>r jongeren die voor <strong>een</strong> project of stage <strong>naar</strong> <strong>een</strong> ontwikkelingsland<br />
gaan of zijn geweest. Centre for International Development Issues Nijmegen, Radboud Universiteit<br />
Nijmegen.<br />
Gr<strong>een</strong>, J. en Thorogood, N., (2004) 2005. Qualitative methods for Health Research. SAGE Publications, Lon<strong>de</strong>n.<br />
Groen, A., 1985. Wat weet ik er eigenlijk <strong>van</strong>: noties <strong>van</strong> <strong>een</strong> tropenarts. Memisa Medicus Mundi, Rotterdam.<br />
Hardon, A., Moonmongkon, P., Streefland, P., Tan, M., Hongvivatana, T., Geest, S. <strong>van</strong> <strong>de</strong>r, Staa, A. <strong>van</strong>, Varkevisser,<br />
C., Acuin, C., Chowdhury, M., Bhuiya, A., Sringeryuang, L., Dongen, E. <strong>van</strong> en Gerrits, T., (1994) 2001.<br />
Applied Health Research: Anthropology of Health and Health Care. Het Spinhuis, Amsterdam.<br />
Heij<strong>de</strong>n, C. <strong>van</strong> <strong>de</strong>r, 6 februari 2007a. Filantropie belet inzicht. De Volkskrant, pagina 13.<br />
Heij<strong>de</strong>n, C. <strong>van</strong> <strong>de</strong>r, 6 februari 2007b. Vergeten verhalen.<br />
Herfkens, E., 12 juli 2007. Eerst luisteren, dan pas <strong>de</strong>skundigen sturen. http://www.minbuza.nl/nl/actueel/<br />
speeches,2000/10/eerst_luisterenx_dan_pas_<strong>de</strong>skundigen_sturen.html. Toespraak op het jubileumcongres<br />
<strong>van</strong> Memisa, oktober 2000.<br />
Hoebink, P. en Vel<strong>de</strong>n, F. <strong>van</strong> <strong>de</strong>r, 2001. Van tropenarts en vrijwilliger tot institutieopbouw: Ne<strong>de</strong>rlandse technische<br />
assistentie in verle<strong>de</strong>n en toekomst. Hulp in Ontwikkeling: Bouwstenen voor <strong>de</strong> toekomst <strong>van</strong> internationale<br />
samenwerking, pagina’s 75–90, Koninklijke <strong>van</strong> Gorcum, Assen.<br />
IGO, 1991. De Ne<strong>de</strong>rlandse Tropenarts: <strong>een</strong> bedreig<strong>de</strong> soort? Post-aca<strong>de</strong>misch on<strong>de</strong>rwijs geneeskun<strong>de</strong>, katholieke<br />
universiteit Nijmegen, Nijmegen.<br />
Jurgens, E., januari 2007. Gedragsco<strong>de</strong> NVTG. Medicus Tropicus, 45(1):4, Ne<strong>de</strong>rlandse Vereniging voor Tropische<br />
Geneeskun<strong>de</strong> en internationale gezondheidszorg, Wageningen.<br />
Kanis, A., mei 2007. NCDO Jaarverslag 2006. Nationale commissie voor internationale samenwerking en duurzame<br />
ontwikkeling.<br />
Kat, E. <strong>de</strong>, 1986. Motivatie in <strong>een</strong> cognitief en interactionistisch perspectief. Stichting Centrum voor On<strong>de</strong>rwijs<strong>on<strong>de</strong>rzoek</strong><br />
<strong>van</strong> <strong>de</strong> Universiteit <strong>van</strong> Amsterdam.<br />
King, M. e., 1966. Medical Care in Developing Countries: A Symposium from Makerere. Oxford University Press,<br />
Oxford.<br />
Koch, H., 10 april 2007. Geschonken door Truus en Wim. Trouw, pagina De Verdieping: 2.<br />
LeClercq, R., februari 2006. Een wrange topvijftien: Ne<strong>de</strong>rlandse artsen registreren morbiditeit in <strong>de</strong> hooglan<strong>de</strong>n<br />
<strong>van</strong> Kenia. Medisch Contact, 61(7):275–277, Koninklijke Ne<strong>de</strong>rlandsche Maatschappij tot Bevor<strong>de</strong>ring <strong>de</strong>r<br />
Geneeskunst, Utrecht.<br />
Linkis, juli 2007. Linkis: Laagdrempelige initiatieven en kenniscentrum voor internationale samenwerking. Linkis.<br />
LLiNK, O., 30 januari 2007. Aanpakken en wegwezen. Televisie-uitzending.<br />
Luyendijk, W., 7 februari 2007. De achterkant <strong>van</strong> i<strong>de</strong>alisten-tv. NRC Han<strong>de</strong>lsblad, pagina 23. http://weblogs.<br />
nrc.nl/weblog/ogen/2007/02/07/<strong>de</strong>-achterkant-<strong>van</strong>-i<strong>de</strong>alisten-tv/.<br />
72
Melchers, R., 1981. Specialisten in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n. Mediese Ontwikkelingssamenwerking, pagina’s 94–95,<br />
Wemos, <strong>de</strong> Werkgroep Mediese Ontwikkelingssamenwerking, Amsterdam.<br />
Millar, M., Bugu Kendie, S., Atia Apusigah, A. en Haverkort, B. e., 2006. African Knowledges and Sciences: Un<strong>de</strong>rstanding<br />
and supporting the ways of knowing in Sub-Saharan Africa. Compas, Barneveld.<br />
NCDO, juni 2007. Handleiding subsisieaanvraag. Nationale commissie voor internationale samenwerking en<br />
duurzame ontwikkeling.<br />
Ntenje, O., 10 augustus 2007. Aanpakken en wegwezen: reacties. http://www.llink.nl/<br />
Aflevering-Daphe-Frodo-Afri.1127.0.html?&tx_veguestbook_pi1[pointer]=28&tx_llprogramma_pi2[afl_<br />
uid]=554&cHash=16c6ae2339. Reactie geplaatst op 21 januari 2007.<br />
NVTG, 21 juli 2007a. Tropenopleiding. Ne<strong>de</strong>rlandse Vereniging voor Tropische Geneeskun<strong>de</strong> en Internationale<br />
Gezondheidszorg. http://www.nvtg.org/nvtg_tropenopleiding.htm.<br />
NVTG, 21 juni 2007b. Tropenopleiding. Ne<strong>de</strong>rlandse Vereniging voor Tropische Geneeskun<strong>de</strong>, werkgroep<br />
tropenartsen in opleiding. http://www.tropenopleiding.nl/.<br />
Omroep VARA, 9 februari 2007. De leugen regeert. Televisie-uitzending.<br />
‘Oud-collega’, 10 augustus 2007. Aanpakken en wegwezen: reacties. http://www.llink.nl/<br />
Aflevering-Daphe-Frodo-Afri.1127.0.html?&tx_veguestbook_pi1[pointer]=29&tx_llprogramma_pi2[afl_<br />
uid]=554&cHash=16c6ae2339. Reactie geplaatst op 30 januari 2007.<br />
Papineau Salm, A. r., 1995. Suppletie-artsen. Voorlichtingsdienst Ontwikkelingssamenwerking <strong>van</strong> het Ministerie<br />
<strong>van</strong> Buitenlandse zaken, Den Haag.<br />
Peerenboom, P., juni 2006. Arts of toerist: dokteren in Afrika is zeker niet vrijblijvend. Medisch Contact, 61(24):<br />
1008–1009, Koninklijke Ne<strong>de</strong>rlandsche Maatschappij tot bevor<strong>de</strong>ring <strong>de</strong>r Geneeskunst, Utrecht.<br />
Pronk, J., 10 april 1998. Internationale gezondheidszorg in <strong>de</strong> 21e eeuw. Medisch Contact, 53(15), KNMG.<br />
Ravensbergen, S., november 2006. Medisch toerisme aan ban<strong>de</strong>n. IS, Ministerie <strong>van</strong> Buitenlandse Zaken, Den<br />
Haag.<br />
Regout, K., 4 september 2007. Driving Doctors: gastenboek. http://www.eformity.nl/drivingdoctors/in<strong>de</strong>x.php?<br />
option=com_akobook&Itemid=47&startpage=4. Reactie geplaatst op 5 februari 2007.<br />
Renes, P. en Konter, J., 1982. Kortsluitingen in ontwikkelingssamenwerking. Wemos: Wel of niet gaan?, pagina’s<br />
35–39, Wemos, <strong>de</strong> Werkgroep Mediese Ontwikkelingssamenwerking, Amsterdam.<br />
Geest, S. Van <strong>de</strong>r en Reis, R. r., 2002. Ethnocentrism: Reflections on Medical Anthropology. Het Spinhuis, Amsterdam.<br />
Vaughan, M., 1991. Curing their ills: Colonial Power and African Illness. Polity Press, Cambridge.<br />
Velthuis, O., 27 mei 2006. Doe-het-zelvers slaan liever zelf <strong>een</strong> waterput: Argwaan ten opzichte <strong>van</strong> ontwikkelingshulp<br />
leidt tot duizen<strong>de</strong>n particuliere initiatieven in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n. De Volkskrant, pagina 9.<br />
Verhofstadt, D., 2004. Pleidooi voor individualisme. Houtekiet, Antwerpen.<br />
Vermeulen, M., 18 augustus 2007. Verbeter jezelf, begin bij <strong>de</strong> wereld. De Volkskrant, pagina 19.<br />
Visser, E. <strong>de</strong>, 5 augustus 2006a. Arts-toerist biedt vaak matige hulp: oud-tropenartsen pleiten voor gedragsco<strong>de</strong>.<br />
De Volkskrant, pagina 1.<br />
Visser, E. <strong>de</strong>, 5 augustus 2006b. Won<strong>de</strong>rdokters. De Volkskrant, pagina’s 22–23.<br />
Wemos, 1981. Mediese Ontwikkelingssamenwerking. Wemos, <strong>de</strong> Werkgroep Mediese Ontwikkelingssamenwerking,<br />
Amsterdam.<br />
Wemos, 13 juli 2007. Visie, missie en doel. http://www.wemos.nl/nl-NL/Content.aspx?type=Organisatie&id=<br />
1326.<br />
73
Wennen, E., 1981. Waarom nog artsen <strong>naar</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>r<strong>de</strong> wereld? Mediese Ontwikkelingssamenwerking, pagina’s 73–78,<br />
Wemos, <strong>de</strong> Werkgroep Mediese Ontwikkelingssamenwerking, Amsterdam.<br />
WHO, september 1978. Declaration of Alma-Ata. International Conference on Primary Health Care, Alma-Ata,<br />
USSR.<br />
WHO, 2006. World Health Report 2006: Working Together for Health. World Health Organization.<br />
Wolputte, S. <strong>van</strong>, 1997. Gezondheid en genezen in Afrika. Het Spinhuis, Amsterdam.<br />
74
Bijlage A<br />
Lijst met echte namen<br />
Alle informanten is anonimiteit beloofd. Nadat <strong>de</strong> scriptie aan <strong>de</strong> informanten is toegestuurd, is hun<br />
gevraagd of zij er bezwaar tegen hebben dat ik <strong>een</strong> lijst toevoeg met echte namen. De volgen<strong>de</strong> lijst<br />
met namen bevat <strong>de</strong> echte namen <strong>van</strong> <strong>de</strong> informanten die g<strong>een</strong> bezwaar hebben:<br />
• W. Bannenberg<br />
• J. Beltman<br />
• K. Bonarius<br />
• H. Borgstein<br />
• M. Gerritsen<br />
• R. Groen<br />
• P.F.C. <strong>van</strong> <strong>de</strong>r Hoeven<br />
• B.R.H. Jansen<br />
• J. Klasens<br />
• C. Mahabier<br />
• F. <strong>de</strong> Nies<br />
• P.B. Peerenboom<br />
• H. Pöll<br />
• M. Schreve<br />
• S. Smits<br />
• C. Spronk<br />
• J. Trebels<br />
• J. Veerman<br />
• A. Verbaan<br />
• S. <strong>van</strong> ’t Wout<br />
• J.J. <strong>van</strong> IJssel<br />
• R. Zeeman<br />
75
Bijlage B<br />
Lijst <strong>van</strong> afkortingen<br />
CBF Centraal Bureau Fondsenwerving<br />
CHAG Christian Health Association of Ghana<br />
CIDIN Centre for International Development Issues Nijmegen<br />
DMC Dental and Medical Council Ghana<br />
KNMG Koninklijke Ne<strong>de</strong>rlandsche Maatschappij tot Bevor<strong>de</strong>ring <strong>de</strong>r Geneeskunst<br />
NCDO Nationale Commissie voor Internationale Samenwerking en Duurzame Ontwikkeling<br />
NGO Non-gouvernmentele organisatie<br />
NMC Nurses and Midwives Council Ghana<br />
NTA Ne<strong>de</strong>rlandse Tropencursus<br />
NVTG Ne<strong>de</strong>rlandse Vereniging voor Tropische Geneeskun<strong>de</strong> en Internationale<br />
Gezondheidszorg<br />
RDN Rotary Doctors Ne<strong>de</strong>rland<br />
WHO World Health Organization<br />
77
Bijlage C<br />
Interviewlijst 1<br />
Deze semi-gestructureer<strong>de</strong> interviewlijst is gebruikt voor het interviewen <strong>van</strong> betrokkenen uit <strong>de</strong><br />
twee<strong>de</strong> groep: <strong>de</strong> langdurige gezondheidswerkers.<br />
Achtergrond<br />
• Opleiding(en): waar en waarom?<br />
• Tij<strong>de</strong>ns opleiding aandacht voor stage en werk buitenland?<br />
• Welke reizen heeft u gemaakt, welke lan<strong>de</strong>n maakten diepe indruk op u en waarom?<br />
• Na afstu<strong>de</strong>ren: en toen (an<strong>de</strong>re opleiding, reizen, werk)?<br />
• In welke lan<strong>de</strong>n heeft u gewerkt, hoelang en wat was uw functie?<br />
• Wat is uw huidige professie?<br />
• Wat voor opleiding(en) heeft u gedaan?<br />
Medische hulpverlening in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n<br />
• Wat is voor u <strong>de</strong> meest i<strong>de</strong>ale vorm <strong>van</strong> medische hupverlening in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n?<br />
• Hoe beschrijft u <strong>de</strong> huidige medische hulpverlening in ontwikkelingslan<strong>de</strong>n <strong>van</strong>uit Ne<strong>de</strong>rland?<br />
Kritische discussie<br />
• Artikelen doornemen en om reactie vragen, vragen <strong>naar</strong> voorbeel<strong>de</strong>n, uitleg argumenten, etc.<br />
Kritiek<br />
In geval <strong>van</strong> publicatie kritisch artikel:<br />
• Wat was voor u <strong>de</strong> aanleiding om <strong>een</strong> kritisch stuk te publiceren?<br />
• Werd uw mening voor publicatie door an<strong>de</strong>ren ge<strong>de</strong>eld en zo ja, door wie?<br />
• Waarom had u <strong>de</strong> behoefte om het te publiceren?<br />
• Waarom koos u voor <strong>een</strong> bepaald blad? Is het stuk met<strong>een</strong> aangenomen?<br />
• Wat hoopte u ermee te bereiken, welk doel had u voor ogen?<br />
• Is dat ook gelukt of <strong>de</strong>nkt u dat dat gaat lukken en waarom wel of niet?<br />
• Hebt u reacties gekregen op <strong>de</strong> publicatie, <strong>van</strong> wie zoal en wat werd er gezegd?<br />
• Wat vond u daar<strong>van</strong>?<br />
79
Bijlage D<br />
Interviewlijst 2<br />
Deze semi-gestructureer<strong>de</strong> interviewlijst is in Ne<strong>de</strong>rland gebruikt voor semi-gestructureer<strong>de</strong> interviews<br />
met betrokkenen uit <strong>de</strong> eerste groep: Ne<strong>de</strong>rlandse <strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers. De vijf<br />
thema’s kwamen altijd aan bod, <strong>de</strong> vragen binnen elk thema varieer<strong>de</strong>n per interview.<br />
Soort medische hulp<br />
• Waar opgegroeid?<br />
• Religie<br />
• Wat gestu<strong>de</strong>erd, waar en waarom?<br />
• Tij<strong>de</strong>ns opleiding aandacht voor stage en werk buitenland?<br />
• Welke reizen heeft u gemaakt, welke lan<strong>de</strong>n maakten diepe indruk op u en waarom?<br />
• Na afstu<strong>de</strong>ren: en toen? An<strong>de</strong>re opleidingen, werk?<br />
• In welke lan<strong>de</strong>n heeft u gewerkt, hoelang en wat was uw functie?<br />
• Werkte u individueel in of teamverband (Ne<strong>de</strong>rlands of gemengd)?<br />
Keuze voor werk<br />
• Waarom koos u voor uw werk in het buitenland?<br />
• Hoe werd hierop gereageerd door uw omgeving?<br />
• Hoe bereid<strong>de</strong> u zich voor?<br />
• Factoren die mogelijk <strong>een</strong> rol speel<strong>de</strong>n bij het maken <strong>van</strong> <strong>de</strong> keuze:<br />
– Morele verplichting<br />
– Schuldgevoel (wij hebben het zoveel beter)<br />
– Solidariteit<br />
– Altruïsme (het voor <strong>een</strong> an<strong>de</strong>r willen doen, voor <strong>een</strong> an<strong>de</strong>r over willen hebben)<br />
– Liefdadigheid<br />
– Naastenlief<strong>de</strong><br />
– Religie<br />
– I<strong>de</strong>alisme<br />
– Schrijnen<strong>de</strong> lokale situatie (brain drain)<br />
– Praktisch kunnen combineren <strong>van</strong> werk en vakantie<br />
– Kwaliteit <strong>van</strong> leven in Ne<strong>de</strong>rland (behoefte aan totaal iets an<strong>de</strong>rs, etc.)<br />
– Avontuur<br />
– Tijd over/tijd te overbruggen<br />
– In plaats <strong>van</strong> militaire dienst<br />
– Tijdsgeest (’60, ’70 vrij populair)<br />
81
Citaat A ‘Mijns inziens speel<strong>de</strong> <strong>de</strong> wens om in Afrika te gaan dokteren voor betrokkenen net zo<br />
veel mee als <strong>de</strong> behoefte om <strong>de</strong> lokale bevolking te helpen.’ (Divivier, 2006)<br />
Citaat B ‘Certainly one of the biggest motivators is the opportunity to visit remote places and experience<br />
other cultures.’ (Bortolotti, 2006)<br />
Citaat C ‘Van <strong>de</strong> hon<strong>de</strong>r<strong>de</strong>n die ik in <strong>de</strong> loop <strong>de</strong>r tijd letterlijk of figuurlijk ben tegengekomen, was<br />
niet meer dan <strong>een</strong> handvol altruïstisch’. (Van <strong>de</strong>r Heij<strong>de</strong>n, 2007a)<br />
Werk aldaar<br />
• Had u verwachtingen <strong>van</strong> het werk aldaar, zo ja welke?<br />
• Wat waren uw taken, hoe zag <strong>een</strong> ‘normale’ werkdag er voor u uit? Werkomstandighe<strong>de</strong>n?<br />
• In hoeverre week uw functie af <strong>van</strong> wat hoe u <strong>de</strong>ze functie in Ne<strong>de</strong>rland zou uitvoeren?<br />
• Taalbarrière?<br />
• Woonomstandighe<strong>de</strong>n?<br />
• Lokale gezondheidswerkers? (is er samenwerking, scholing)<br />
• An<strong>de</strong>re buitenlandse gezondheidswerkers?<br />
• Lokale patiënten? Bena<strong>de</strong>ring an<strong>de</strong>rs, an<strong>de</strong>re omgang met hun ziekte dan in Ne<strong>de</strong>rland, reacties op<br />
behan<strong>de</strong>ling, vragen <strong>naar</strong> behan<strong>de</strong>ling?<br />
• Waar putte u energie uit?<br />
• Wat viel u tegen?<br />
• Traditionele geneeskun<strong>de</strong>:<br />
– Healers ontmoet? Ermee gepraat?<br />
– 90% <strong>van</strong> <strong>de</strong> ‘Afrikaanse’ bevolking gaat eerst <strong>naar</strong> <strong>een</strong> medicijnman. Kunt u iets zeggen over het<br />
aantal/percentage patiënten dat dit doet voor u <strong>de</strong>ze patiënten ziet?<br />
– Hoe merkt u dat uw patiënten eerst.<br />
– Wat vindt u hier <strong>van</strong>?<br />
– Welke rol ziet u voor <strong>de</strong>ze medicijnmannen, in gezondheidszorg op lokaal niveau?<br />
– Hoe ziet u <strong>de</strong> toekomst <strong>van</strong> traditionele geneeskun<strong>de</strong>?<br />
• Welke kosten maakte u? Geeft u mensen geld en waar is <strong>de</strong> grens?<br />
• Nazorg?<br />
• In geval <strong>van</strong> meer<strong>de</strong>re werkbezoeken: Heeft uw eer<strong>de</strong>r opgedane werkervaring invloed gehad op<br />
uw twee<strong>de</strong> werkbezoek, zo ja in welk opzicht? (verwachtingen, zekerheid, instelling, etc.)<br />
• Als u <strong>de</strong> ervaring met <strong>een</strong> woord zou moeten beschrijven, wat zou dat zijn?<br />
Citaat D ‘A couple of weeks helping the poor does won<strong>de</strong>rs for the self esteem and supplies enough<br />
stories to dine out on for a year. As you never see the patients again you need not bother with follow<br />
up, but can treat to your hearts content. (Borgstein, 2006)<br />
Visie ontwikkelingshulp<br />
• Los gezien <strong>van</strong> uw werk: wat is uw visie op internationale ontwikkelingshulp? (lees: samenwerking)<br />
• Ziet u hierbinnen <strong>een</strong> rol voor <strong>de</strong> medische hulpverlening en zo ja: hoe dan?<br />
• Hoe kijkt u op uw han<strong>de</strong>len terug? Is uw beeld <strong>van</strong> ontwikkelingslan<strong>de</strong>n, het werk, lokale artsen,<br />
lokale patiënten en armoe<strong>de</strong> veran<strong>de</strong>rd?<br />
• Hoe zit u dit werk in het grotere ka<strong>de</strong>r <strong>van</strong> ontwikkeling?<br />
• Heeft het uw leven in Ne<strong>de</strong>rland veran<strong>de</strong>rd, zo ja in welk opzicht?<br />
• Zou u bepaal<strong>de</strong> dingen an<strong>de</strong>rs aangepakt hebben?<br />
Citaat E ‘Wie goed wil doen tracht zichzelf overbodig te maken.’ (De Visser, 2006b)<br />
82
Bijlage E<br />
Interviewlijst 3<br />
Deze semi-gestructureer<strong>de</strong> interviewlijst is in Ghana gebruikt bij het interviewen <strong>van</strong> betrokkenen<br />
uit <strong>de</strong> eerste groep: Ne<strong>de</strong>rlandse <strong>kortstondige</strong> gezondheidswerkers. Voor zover mogelijk wer<strong>de</strong>n alle<br />
vragen gesteld. Bij tijdnood werd <strong>een</strong> selectie gemaakt op basis <strong>van</strong> <strong>de</strong> vraag <strong>naar</strong> bepaal<strong>de</strong> gegevens<br />
(bepaald door antwoor<strong>de</strong>n uit eer<strong>de</strong>re interviews).<br />
Achtergrond<br />
• Opleiding(en)?<br />
• Functie(s): wat en waar?<br />
• Eerste keer met <strong>de</strong>ze organisatie?<br />
• Eer<strong>de</strong>r in het buitenland gewerkt? Zo ja, waar?<br />
• Eer<strong>de</strong>r verre reizen gemaakt? Zo ja, waar?<br />
Keuze<br />
• Wanneer hoor<strong>de</strong> u voor het eerst <strong>van</strong> <strong>de</strong> organisatie?<br />
• Wanneer werd het voor u <strong>een</strong> reële optie om u op te geven?<br />
• Hoe gaat het aanmel<strong>de</strong>n precies (selectie en inspraak in met wie u komt te werken)?<br />
• Had u daarvoor al eer<strong>de</strong>r aan <strong>de</strong>rgelijk werk gedacht?<br />
• Hoe lang heeft u over uw keuze nagedacht?<br />
• (Hoe) heeft u informatie ingewonnen?<br />
• Hoe werd er door vrien<strong>de</strong>n en familie op uw plan gereageerd?<br />
Voorbereiding<br />
• Wat heeft <strong>de</strong> organisatie aan informatie verschaft over <strong>de</strong> reis, het land en <strong>de</strong> gezondheidszorgsituatie?<br />
• Wat wist u zelf al <strong>van</strong> <strong>de</strong> setting waarin u zou komen te werken?<br />
• Wat waren uw verwachtingen <strong>van</strong> het werk, <strong>de</strong> lokale gezondheidswerkers, <strong>de</strong> patiënten en het<br />
land? En waar zijn <strong>de</strong>ze volgens u op gebaseerd?<br />
• Kent u verhalen <strong>van</strong> voorgangers?<br />
• Weet u hoeveel gezondheidswerkers dit ziekenhuis tekort komt?<br />
83
Werk<br />
• Hoe ziet <strong>een</strong> ‘normale’ werkdag er hier voor u uit en in hoeverre verschilt dit <strong>van</strong> uw werkdag in<br />
Ne<strong>de</strong>rland (werktij<strong>de</strong>n, mid<strong>de</strong>len, samenwerking, taal, samenwerking lokale gezondheidswerkers,<br />
behan<strong>de</strong>ling, medicijnen, etc.)?<br />
• Wat kunt u zeggen over <strong>de</strong> lokale gezondheidswerkers? In hoeverre verschilt hun manier <strong>van</strong> werken<br />
<strong>van</strong> die u gewend bent? Wat vindt u hier<strong>van</strong>?<br />
• Wat leren <strong>de</strong> lokale gezondheidswerkers <strong>van</strong> u?<br />
• Wat leert u <strong>van</strong> <strong>de</strong> lokale gezondheidswerkers<br />
• Wat kunt u zeggen over <strong>de</strong> patiënten (bena<strong>de</strong>ring, manier waarop ze <strong>de</strong> behan<strong>de</strong>ling on<strong>de</strong>rgaan,<br />
etc.)?<br />
Visie<br />
• Hoe ziet u <strong>de</strong> toekomst <strong>van</strong> <strong>de</strong>ze teams? Hoelang zijn ze nog nodig en wat moet er gebeuren voor<br />
ze niet meer nodig zijn?<br />
• Kun u uw mening over ontwikkelingssamenwerking geven? Wat verstaat u hieron<strong>de</strong>r?<br />
84
Bijlage F<br />
Interviewlijst 4<br />
Deze gestructureer<strong>de</strong> interviewlijst is in Ghana gebruikt voor <strong>een</strong> lokale betrokkenen, namelijk <strong>een</strong><br />
Ghanese medisch directeur <strong>van</strong> <strong>een</strong> ziekenhuis. De lijst bestaat uit gerichte vragen die allen gesteld<br />
zijn. Bij sommige vragen werd er op het antwoord doorgevraagd.<br />
Background<br />
• Education?<br />
• Qualification?<br />
• Work so far, what and where?<br />
• How long have you b<strong>een</strong> working in this hospital?<br />
Work<br />
• You work in quite a dynamic team; people come and go. Can you explain with what nationalities and<br />
qualifications you work and have worked during your stay at this hospital? Why are these people<br />
here?<br />
• Do you know in ad<strong>van</strong>ce when there is a health worker coming?<br />
• Can you, as the medical director, influence the ‘flow’ of health workers? If yes, how? If no, why not?<br />
• Why, do you think, it is no possible to recruit Ghanaian health workers for these positions?<br />
• As the medical director, do you feel responsible for the way foreign health workers work?<br />
• How long does it take foreign health workers, according to you, to get used to the way this hospital<br />
‘runs’?<br />
Vision<br />
• How long would you recommend foreign health workers to stay?<br />
• What, do you think, is nee<strong>de</strong>d in Ghana for the country to become in<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nt on foreign health<br />
workers (and when)?<br />
• What would you advise foreign health workers when they are consi<strong>de</strong>ring working in an African<br />
setting?<br />
Going through the quotes<br />
85
Bijlage G<br />
Interviewlijst 5<br />
Deze gestructureer<strong>de</strong> interviewlijst is in Ghana gebruikt voor <strong>een</strong> lokale betrokkene, namelijk <strong>een</strong><br />
Ghanese arts <strong>van</strong> <strong>een</strong> ziekenhuis. De lijst bestaat uit gerichte vragen die allen gesteld zijn. Bij sommige<br />
vragen werd er op het antwoord doorgevraagd.<br />
• How long do you have experience with working in this hospital?<br />
• Have you had experience with working with foreign health workers? Can you tell me where they<br />
are from and how long they have stayed?<br />
• Can you tell me in which way you cooperated?<br />
• Do you think that the culture differences have an impact on the work?<br />
• Do you think that the fact that most foreign health workers stay only for a short time, has an impact<br />
on the work?<br />
• Do you know whether foreign health workers work in a different way in their home countries? What<br />
do they do different and what is the same?<br />
• Do you have experience with foreign health workers that had difficulties with adapting to the<br />
Ghanaian culture and the way Ghanaians work in this hospital?<br />
• Do you know foreign health workers that got home sick while being in Ghana?<br />
• Why, do you think, do foreign health workers want to work here?<br />
• Going through the quotes.<br />
87
Bijlage H<br />
DAC-lijst<br />
Least Developed<br />
Countries<br />
Other Low Income<br />
Countries<br />
(per capita GNI<br />
$825 in 2004)<br />
Lower Middle Income<br />
Countries and Territories<br />
(per capita GNI<br />
$826–$3255 in 2004)<br />
Upper Middle Income<br />
Countries and Territories<br />
(per capita GNI<br />
$3256–$10065 in 2004)<br />
Afghanistan Cameroon Albania Anguilla 1<br />
Angola Congo, Rep. Algeria Antigua and Barbuda<br />
Bangla<strong>de</strong>sh Côte d’Ivoire Armenia Argentina<br />
Benin Ghana Azerbaijan Barbados<br />
Bhutan India Belarus Belize<br />
Burkina Faso Kenya Bolivia Botswana<br />
Burundi Korea, Dem.Rep. Bosnia and Herzegovina Chile<br />
Cambodia Kyrgyz Rep. Brazil Cook Islands<br />
Cape Ver<strong>de</strong> Moldova China Costa Rica<br />
Central African Rep. Mongolia Colombia Croatia<br />
Chad Nicaragua Cuba Dominica<br />
Comoros Nigeria Dominican Republic Gabon<br />
Congo, Dem. Rep. Pakistan Ecuador Grenada<br />
Djibouti Papua New Guinea Egypt Lebanon<br />
Equatorial Guinea Tajikistan El Salvador Libya<br />
Eritrea Uzbekistan Fiji Malaysia<br />
Ethiopia Viet Nam Georgia Mauritius<br />
Gambia Zimbabwe Guatemala Mayotte 1<br />
Guinea Guyana Mexico<br />
Guinea-Bissau Honduras Montserrat 1<br />
Haiti Indonesia Nauru<br />
Kiribati Iran Oman<br />
Laos Iraq Palau<br />
Lesotho Jamaica Panama<br />
Liberia Jordan Saudi Arabia<br />
Madagascar Kazakhstan Seychelles<br />
Malawi Macedonia South Africa<br />
Maldives Marshall Islands St. Helena 1<br />
Mali Micronesia,Fed. States St. Kitts-Nevis<br />
Mauritania Morocco St. Lucia<br />
Mozambique Namibia St. Vincent & Grenadines<br />
Myanmar Niue Trinidad & Tobago<br />
Nepal Palestinian Adm. Areas Turkey<br />
Niger Paraguay Turks & Caicos Islands 1<br />
Rwanda Peru Uruguay<br />
Samoa Philippines Venezuela<br />
Sao Tome & Principe Serbia & Montenegro<br />
Senegal Sri Lanka<br />
Sierra Leone Suriname<br />
Solomon Islands Swaziland<br />
Somalia Syria<br />
Sudan Thailand<br />
Tanzania Tokelau 1<br />
Timor-Leste Tonga<br />
Togo Tunisia<br />
Tuvalu Turkmenistan<br />
Uganda Ukraine<br />
Vanuatu Wallis & Futuna 1<br />
Yemen<br />
Zambia<br />
1 Territory<br />
89
Bijlage I<br />
Subsidieaanvragen en -goedkeuringen<br />
in cijfers<br />
De waar<strong>de</strong>n in on<strong>de</strong>rstaan<strong>de</strong> tabel zijn gebaseerd op gegevens uit het Linkis jaarrapport 2005–2006.<br />
2004 2005 2006<br />
aantal % goedgekeurd aantal % goedgekeurd aantal % goedgekeurd<br />
Hivos 325 23,4% 350 22,3% 400 26,1%<br />
Impulsis 1<br />
200 31,6% 400 32,1% 500 36,2%<br />
Oxfam Novib 454 36,6% 480 38,3% 532 41,2%<br />
Cordaid 680 49,0% 1040 45,2% 950 51,6%<br />
Plan Ne<strong>de</strong>rland 107 37,4% 149 26,2% 102 44,1%<br />
Totaal 1845 40,0% 2419 28,4% 2484 37,0%<br />
1 Impulsis is <strong>een</strong> samenwerkingsverband <strong>van</strong> Edukans, Icco en Kerk in Actie.<br />
91