Tordoir-Marktwerking en ruimtelijke organisatie - Vastgoedkennis

Mijnheer de Rector Magnificus,
Gewaardeerde toehoorders,
Globalisering is een van de meest besproken verschijnselen van onze tijd. Door de ontgrenzing
van marktwerking treden wereldmarkten binnen op vrijwel iedere plek, en kunnen daar lokale
sociale en culturele verbanden die in eeuwen zijn gegroeid in korte tijd ontrafelen. Dat roept
mijns inziens terecht discussie op. Vrije marktwerking levert welvaart, zeker, maar het kan ook
sociale verbanden verstoren. Dat is niet alleen een morele kwestie maar evenzeer een probleem
voor de economie. Een vitaal economisch systeem is meer dan een optelsom van markten, meer
dan een optimaal marktevenwicht en meer dan een liberaal institutioneel klimaat. Marktwerking
roept spanning op. Die spanning kan een opgaande spiraal van creativiteit, welvaart en welzijn
geven, of juist een neergaande, afhankelijk van de wisselwerking tussen economische en sociale
verbanden. Ik zeg hiermee niets nieuws; het is het onderwerp van wetenschappelijk debat, zoals
binnen de Ecole de Regulation, met een historie die teruggaat tot de wortels van de Political
Economy in de zeventiende eeuw 1 .
De spanning tussen marktwerking en sociale verbanden komt sterk naar voren in de ruimtelijke
dimensie van economie en samenleving. Globalisering, waarbij de ruimtelijke dimensie volstrekt
helder is, is iets wat we als het ware van grote afstand waarnemen. De onderliggende krachten
treden echter op iedere ruimtelijke schaal op. De gestage uitbreiding ven stadsgewesten in
Nederland is wat betreft de onderliggende krachten volstrekt vergelijkbaar met het
globaliseringproces. Het basisverschijnsel betreft de verruiming van markten, voortgestuwd door
de economische opbrengsten van marktwerking en mogelijk gemaakt door transport- en
informatietechnologie, toenemende mobiliteit en migratie en de daaruit volgende en immer
voortgaande geografische herschikkingen van mensen, bedrijvigheid en voorzieningen. Die
herschikkingen gaan steeds sneller. De Amsterdamse stadsbevolking is de laatste tien jaren voor
70% vernieuwd 2 . Dat stemt tot nadenken.
Een gevolg is dat de aloude kaart van landen, regio's, steden en dorpen steeds minder weergeeft
van hetgeen er echt aan de hand is, van de feitelijke ruimtelijke organisatie van economie en
samenleving. Jorwerd staat nog wel op de kaart, maar het dorp is niet de sociale en economische
eenheid dat het ooit was, zoals collega Geert Mak dat prachtig beschrijft 3 . Het Nederlandse
platteland is inmiddels grotendeels een verlengstuk van de stedelijke samenleving. Kaarten
bestaan bij de gratie van afgrenzingen, en die worden overal steeds meer doorboord. We geraken
in een ruimte van stromen en netwerken, zoals de socioloog Manuel Castells dat stelt 4 . In een
aldus ontgrenzende economie en samenleving geven ook op begrenzing gebaseerde statistieken,
van steden, regio's en landen, steeds minder bruikbare informatie. Lokale samenhang ontrafelt.
De ruimtelijke dimensie wordt gaandeweg synoniem met een netwerk. Dat is echter niet een
gemeenschappelijk en vast netwerk, aanwijsbaar op de kaart, maar de optelsom van zeer vele
ruimtelijke interactiestructuren die voor iedere burger en iedere onderneming verschillen. De
netwerkruimte is daarom per definitie diffuus, hoewel schaal- en synergie-effecten in
verbindingen en andere kapitaalsgoederen wel voor een zekere structuur blijven zorgen.
De consequenties zijn verreikend. Wetenschappelijk, omdat het traditionele
waarnemingsinstrumentarium van de ruimtelijke wetenschappen moet worden aangepast. Sociaal,
2