Tordoir-Marktwerking en ruimtelijke organisatie - Vastgoedkennis

MARKTWERKING EN RUIMTELIJKE ORGANISATIE
een creatieve spanning
oratie
uitgesproken bij de aanvaarding van het ambt van hoogleraar
in de economische geografie en economische planologie
aan de Universiteit van Amsterdam
op Woensdag 12 september 2001
door
Pieter Paul Tordoir
1

Mijnheer de Rector Magnificus,
Gewaardeerde toehoorders,
Globalisering is een van de meest besproken verschijnselen van onze tijd. Door de ontgrenzing
van marktwerking treden wereldmarkten binnen op vrijwel iedere plek, en kunnen daar lokale
sociale en culturele verbanden die in eeuwen zijn gegroeid in korte tijd ontrafelen. Dat roept
mijns inziens terecht discussie op. Vrije marktwerking levert welvaart, zeker, maar het kan ook
sociale verbanden verstoren. Dat is niet alleen een morele kwestie maar evenzeer een probleem
voor de economie. Een vitaal economisch systeem is meer dan een optelsom van markten, meer
dan een optimaal marktevenwicht en meer dan een liberaal institutioneel klimaat. Marktwerking
roept spanning op. Die spanning kan een opgaande spiraal van creativiteit, welvaart en welzijn
geven, of juist een neergaande, afhankelijk van de wisselwerking tussen economische en sociale
verbanden. Ik zeg hiermee niets nieuws; het is het onderwerp van wetenschappelijk debat, zoals
binnen de Ecole de Regulation, met een historie die teruggaat tot de wortels van de Political
Economy in de zeventiende eeuw 1 .
De spanning tussen marktwerking en sociale verbanden komt sterk naar voren in de ruimtelijke
dimensie van economie en samenleving. Globalisering, waarbij de ruimtelijke dimensie volstrekt
helder is, is iets wat we als het ware van grote afstand waarnemen. De onderliggende krachten
treden echter op iedere ruimtelijke schaal op. De gestage uitbreiding ven stadsgewesten in
Nederland is wat betreft de onderliggende krachten volstrekt vergelijkbaar met het
globaliseringproces. Het basisverschijnsel betreft de verruiming van markten, voortgestuwd door
de economische opbrengsten van marktwerking en mogelijk gemaakt door transport- en
informatietechnologie, toenemende mobiliteit en migratie en de daaruit volgende en immer
voortgaande geografische herschikkingen van mensen, bedrijvigheid en voorzieningen. Die
herschikkingen gaan steeds sneller. De Amsterdamse stadsbevolking is de laatste tien jaren voor
70% vernieuwd 2 . Dat stemt tot nadenken.
Een gevolg is dat de aloude kaart van landen, regio's, steden en dorpen steeds minder weergeeft
van hetgeen er echt aan de hand is, van de feitelijke ruimtelijke organisatie van economie en
samenleving. Jorwerd staat nog wel op de kaart, maar het dorp is niet de sociale en economische
eenheid dat het ooit was, zoals collega Geert Mak dat prachtig beschrijft 3 . Het Nederlandse
platteland is inmiddels grotendeels een verlengstuk van de stedelijke samenleving. Kaarten
bestaan bij de gratie van afgrenzingen, en die worden overal steeds meer doorboord. We geraken
in een ruimte van stromen en netwerken, zoals de socioloog Manuel Castells dat stelt 4 . In een
aldus ontgrenzende economie en samenleving geven ook op begrenzing gebaseerde statistieken,
van steden, regio's en landen, steeds minder bruikbare informatie. Lokale samenhang ontrafelt.
De ruimtelijke dimensie wordt gaandeweg synoniem met een netwerk. Dat is echter niet een
gemeenschappelijk en vast netwerk, aanwijsbaar op de kaart, maar de optelsom van zeer vele
ruimtelijke interactiestructuren die voor iedere burger en iedere onderneming verschillen. De
netwerkruimte is daarom per definitie diffuus, hoewel schaal- en synergie-effecten in
verbindingen en andere kapitaalsgoederen wel voor een zekere structuur blijven zorgen.
De consequenties zijn verreikend. Wetenschappelijk, omdat het traditionele
waarnemingsinstrumentarium van de ruimtelijke wetenschappen moet worden aangepast. Sociaal,
2

omdat de betreffende processen zeer verschillend uitpakken voor verschillende groepen. Castells
spreekt bijvoorbeeld over de ontwikkeling van een 'vierde wereld', de optelsom van de gaten in de
netwerkruimte die niet zijn ontsloten door de welvarende marktruimte en waar inwoners en
bedrijven geen mogelijkheden krijgen om die toegang te verwerven. Als ze die mogelijkheid wel
krijgen kunnen binnen de gaten van armoede enclaves van rijkdom ontstaan, zoals de vele gated
communities in de VS. Een schrijnend gevolg van ontrafelende lokale cohesie 5 . De vierde wereld
is overal, ook in onze eigen achterstandswijken. Er zijn bestuurlijke consequenties, omdat
traditionele bestuurlijke gebiedsindelingen de netwerkruimte niet kunnen volgen.
Subsidiariteiten, de geëigende niveaus waarop publieke taken het beste geregeld kunnen worden,
worden niet alleen ruimtelijk opgeschaald --van stad naar regio, van staat naar statenliga-- maar
raken ook ruimtelijk doorboord. Ook de publieke taak heeft steeds meer een ruimtelijk diffuus
netwerkkarakter. De ruimtelijke organisatie van ons bestuur verzeilt in een fundamenteel
dilemma.
Ik kan niet op alle oorzaken en effecten van dit krachtenveld ingaan. Dat vraagt om een
uitgebreid wetenschappelijk programma, voor de economische, ruimtelijke, sociale en
bestuurlijke wetenschappen. Het basisthema speelt in al die wetenschappen een min of meer
belangrijke rol. Deze oratie blijft beperkt tot de praktische vraagstukken die spelen rond de
ruimtelijke organisatie van Nederland en de spanning die daarbij optreedt tussen enerzijds de
geografische verruiming van stedelijke en regionale markten, voor arbeid, bedrijfsvestigingen,
woningen, vervoer en voorzieningen, en anderzijds de functie en organisatie van collectieve
coördinatie en planning, door de overheid of door andere sociale en institutionele verbanden. Dat
is op zich al een mere a boire.
De Nederlandse beoefening van de economische geografie, als subdiscipline van de sociale
geografie, wordt gekenmerkt door een focus op het ruimtelijk gedrag van de bedrijvigheid,
gegeven de ontwikkeling van lokale vestigingscondities of productiemilieu's. De ontwikkeling
van die milieu's en de complexe economische en bestuurlijke processen die daarbij een rol spelen
staan weliswaar in de belangstelling, maar niet zodanig dat ook collectief gewerkt is aan een
theoretisch en beleidsgericht raamwerk waarmee die ontwikkeling goed kan worden
geanalyseerd. Mijn leermeester aan deze universiteit, Jan Lambooy, beschouw ik als een
uitzondering. Lambooy is een van de weinige Nederlandse economisch geografen die hebben
bijgedragen aan ontwikkelingstheorie 6 . Hij heeft mijn interesse in ontwikkeling en evolutie sterk
aangewakkerd. We kunnen niet zonder beleidsgerichte economisch-geografische
ontwikkelingstheorie om de brug te kunnen slaan naar collectieve ruimtelijke coördinatie, het
onderwerp van de planologie en de tweede poot onder mijn leerstoel. We kunnen ook niet zonder
die brug om de bovengegeven economische en maatschappelijke verschijnselen waar te nemen en
te analyseren. Ik vind de combinatie van economische geografie en planologie dan ook een
uitdaging. In de Nederlandse praktijk zijn de werelden van de economie en planologie nog altijd
sterk gescheiden. De gestage ontwikkeling van ruimtelijke marktwerking stelt de traditionele
planologie voor nieuwe opgaven. De tijd dat de planoloog zich bij het maken van een streekplan
kon beperken tot het overnemen van simpele voorspellingen van bijvoorbeeld de behoefte aan
bedrijfsterreinen is voorbij. De blinddoek moet af, waarmee niet gezegd is dat planologie zaken
dus meer aan de markt moet overlaten. Planologen moeten wel weten hoe en wanneer markten
werken, en wanneer niet. De planoloog moet kennis hebben van de gespannen interactie tussen
marktwerking en collectieve coördinatie, en de complicerende rol die de ruimtelijke dimensie
daarbij speelt.
3

De praktijk op het raakvlak tussen markt en collectieve ordening is complex. De theorie,
benodigd om daarover zinvolle uitspraken te kunnen doen, is fundamenteel. Om die reden neem
ik U in deze oratie eerst mee langs het micro-economische bouwwerk van de algemene
evenwichtstheorie, economische ontwikkelingstheorie, ruimtelijke evolutietheorie en de theorie
van collectieve actie. Juist op de raakvlaken van die theorieën doen zich, zoals altijd op
raakvlakken, de meest interessante ontwikkelingen voor. Vervolgens komen we weer terug bij de
netelige vraagstukken in de Nederlandse ruimtelijke praktijk.
Het marktmechanisme: onzichtbare en zichtbare planologen
Micro-economen geloven in de weldaad van perfecte marktwerking. Zij baseren zich op de
neoklassieke micro-economische evenwichtstheorie, het mathematische bouwwerk dat door Lon
Walras is ontwikkeld op de fundamenten van grote klassiekers als Adam Smith en dat sindsdien
door de fine fleur van de economische wetenschap, waaronder met name Kenneth Arrow en
Gerard Debreu, verder is verfijnd 7 . Perfecte, machtsvrije markten en het prijsmechanisme geven
in deze theorie een optimale aanwending van hulpbronnen en dus de hoogste welvaart. De
basisprincipes van de evenwichtstheorie zijn binnen de economie onbetwist. De orthodoxe
gelovigen denken dat de theorie in principe altijd werkt. Als de theorie in de praktijk niet werkt,
ligt dat volgens hen niet aan de theorie maar aan de praktijk waar de mens juridische, sociaalculturele
en ruimtelijke belemmeringen voor marktwerking opwerpt. Zoals bij ieder orthodoxie
kunnen micro-economische theoretici altijd vertellen hoe het eigenlijk moet: de beroepsgroep en
haar instituties hebben binnen en buiten de gedragswetenschappen de reputatie arrogant te zijn.
De andere gedragswetenschappen ontberen immers zo'n scherp fileermes van mathematische
logica. Wel, er zijn ook heterodoxe economen die weliswaar geloven dat de theorie werkt, maar
lang niet voor alle economische verschijnselen. Heterodoxe benaderingen zijn natuurlijk veel
interessanter. Daarover straks meer.
De economische ontwikkelaars van de evenwichtstheorie hebben niet of nauwelijks aandacht
besteed aan de ruimtelijke dimensie van de economie. De basistheorie beweegt zich in een
abstracte ruimte. Evenwichtstheorie heeft echter grote invloed op de groep ruimtelijke
wetenschappers verenigd in de school van de regional science 8 . De orthodoxen onder hen
vertalen de onzichtbare hand van het marktmechanisme naar een onzichtbare en perfecte
planoloog, die zorgt voor een voor de totale welvaart optimale ruimtelijke verdeling van
activiteiten. Ook de regional science, met Walter Isard als centrale figuur, grijpt voor
fundamenten terug op de klassieken, waaronder ruimtelijk georiënteerde economen als Von
Thunen, Weber, Losch en in zekere zin ook Christaller, bekend vanwege hun geometrische
weergave van optimale verspreidingspatronen van bedrijven, dorpen en steden. De onzichtbare
planoloog vertelt de echte hoe het eigenlijk zou moeten: in onze Noordoostpolder is de theorie
deels ook werkelijk in praktijk gebracht met een afhankelijk van ieders voorkeur prachtig of
oersaai nederzettingenpatroon. Evenwicht is immers schitterend maar ook saai.
De ruimtelijke dimensie geeft voor de mathematische evenwichtskunstenaars een drietal, in
complexiteit oplopende technische problemen: interactie- en verplaatsingskosten als gevolg van
het effect van de ruimte als klem en afstand als rem, ten tweede toenemende schaalopbrengsten,
mede als gevolg van het bestaan van graviteit in de ruimte (hetgeen overigens een voor de theorie
vervelend gevolg is van het eerste probleem) en tenslotte het bestaan van zogenaamde externe
effecten (die ook deels weer samenhangen met de twee voornoemde problemen). De orthodoxe
4

egional science adepten zijn vooral bezig om deze problemen te incorporeren in steeds
complexer wordende evenwichtsmodellen, zodat zij kunnen blijven verklaren dat de onzichtbare
planoloog in principe goed werkt, althans zolang de overigens stringente condities zijn vervuld en
belemmeringen zijn weggenomen.
De ruimte als klem en als rem geeft nog de minste problemen, want dit vertaalt zich in theorie
naar grond- en transportkosten en dus prijzen die zoals iedere beprijsbare productiefactor in het
evenwichtsmodel kunnen worden geïncorporeerd. Omdat transportkosten nu eenmaal sterk
verschillen en sommige productiefactoren, activiteiten en goederenstromen daarom ruimtelijk
meer weerstand ondervinden dan andere krijg je vanzelf ruimtelijke specialisatiepatronen, lokaal,
regionaal en internationaal, afhankelijk van de ruimtelijke verdeling van productiefactoren zoals
arbeid en grondstoffen. Hoe lager de ruimtelijke weerstand, hoe lager de transportkosten, hoe
lager de aanpassingskosten, hoe groter het bereik van markten en van marktwerking en hoger dus
de totale welvaart, aldus de welvaartstheorie. Natuurlijk werkt deze theorie in de praktijk: het
eerder genoemde ontgrenzingsproces, de ruimtelijke schaalvergroting van economische en
maatschappelijke interacties van stadsgewesten tot en met de globaliseringtrend, wordt
voortgeduwd door dit welvaartseffect. Het advies van de econoom is om derhalve fysieke en
juridische barrières in de ruimte weg te nemen door aanleg van transportsystemen, liberalisering
en vrijhandel. Aldus geschiedt. Handel is echter niet alles. Een vervelend praktisch probleem,
waar we in Europa sterk mee worstelen, is de institutionele en daardoor ook ruimtelijke
immobiliteit van de factor arbeid. Daardoor vindt geen prijsegalisatie van deze factor plaats en
blijven we zitten met structurele inkomensverschillen die niet door productiviteitsverschillen
worden verklaard. Dit zorgt voor structurele regionale ongelijkheid en voor totale
welvaartsreductie. Het belang van arbeidsmigratie wordt mijns inziens sterk onderschat door
zowel handelseconomen als door economisch geografen.
De onzichtbare planoloog van marktwerking maakt de echte planoloog, die staat voor het
maatschappelijke belang, bepaald niet overbodig. Ten eerste werkt het marktmechanisme alleen
onder bepaalde voorwaarden goed, zoals een vrij toegankelijke markt en juridische zekerheden.
Die condities moeten door de overheid worden gegarandeerd, waarbij ook de planoloog een rol
speelt. Ten tweede zijn er altijd echte collectieve goederen en waarden, zoals natuur en open
ruimte, waar markten niet werken of schade zullen aanrichten. Die moeten worden beschermd.
Minister Pronk heeft daar weer een mooi nieuw instrument voor bedacht: contourenplanologie 9 .
Overigens beseft men weinig dat bescherming en de ruimtelijke begrenzing die dat met zich mee
brengt ten koste gaat van perfecte marktwerking, van economische welvaart en dus van
belastingopbrengsten waarmee weer andere maatschappelijk gewenste bestedingen zouden
kunnen worden gedaan, zoals de bouw van betaalbare woningen in en rond de grote steden. Daar
krijgen we weliswaar de waarde van open ruimte weer voor terug, maar vreemd genoeg wordt
een analyse van deze opportunity costs niet gemaakt, en dat is jammer voor de kiezer.
Problematischer voor de onzichtbare planoloog is het verschijnsel van toenemende
schaalopbrengsten, dat in de ruimte onder meer terugkeert als graviteit. Dit verschijnsel doet zich
voor als twee of meer activiteiten of voorzieningen van elkaar profiteren, zoals staalbewerking
kan profiteren van de restwarmte van nabije hoogovens of zoals de weg die beter wordt benut
naarmate meer andere wegen worden ontsloten en zich een netwerk ontwikkelt. Gerelateerd met
deze schaaleffecten zijn ondeelbaarheden: een stukje brug is waardeloos; je hebt de hele brug
nodig om de rivier te passeren. Vrijwel alle infrastructuur is gevoelig voor schaaleffecten en
ondeelbaarheden, van spoorwegen tot elektriciteitsnetten. De vorming van steden kan door dit
verschijnsel ruwweg worden verklaard. Toenemende schaalopbrengsten hebben veelal een
5

complexe achtergrond. Feit is dat ze in evenwichtstheorie eigenlijk niet mogen bestaan omdat ze
machtsposities geven die het prijsmechanisme en welvaartsvorming verstoren. Bouwers van
evenwichtsmodellen, zowel economen als Krugman als ruimtelijk economen als Isard, hebben
veel tijd gestopt in het incorporeren van deze effecten in dynamische evenwichtsmodellen 10 . Die
worden daardoor niet-lineair en dus uitermate ingewikkeld. Ik vind echter vooral de praktische
gevolgen van schaaleffecten interessant. Schaaleffecten zijn in de praktijk van de ruimtelijke
economie zeer belangrijk. Indien ze inderdaad tot monopolieposities leiden, kan dat een reden
zijn voor overheidsbeheer van de activiteiten in kwestie. Veelal is de kwestie niet zo eenduidig.
Er kan een monopoliepositie bestaan op een bepaald ruimtelijk schaalniveau, zoals geldt voor
Schiphol als enige grote luchthaven voor Nederland en voor de KLM. De markt voor Schiphol
reikt echter verder dan Nederland: voor de transferpassagier en buitenlandse
luchtvaartmaatschappijen heeft de luchthaven bijvoorbeeld geen monopoliepositie; die kunnen
ook naar Frankfurt. De machtspositie van de luchthaven verschilt dus voor verschillende
gebruikersgroepen. Privatiseren of niet?
Bij schaaleffecten is de kwestie veelal niet een eenvoudige keuze tussen markt of overheid.
Binnen de markt zelf kan een speciale partij nuttig worden: de "projectontwikkelaar" 11 . De
projectontwikkelaar lost een lastig probleem met ruimtelijke markten op. De koper van de eerste
woning in een nieuwbouwlocatie koopt pas als hij of zij ervan verzekerd is dat de geplande
winkels en andere voorzieningen er echt komen. Die winkels vragen echter om een breder
draagvlak dan de eerste koper: er is een marktdrempel. Potentiële huizenkopers, die elkaar niet
kennen, kunnen die drempel niet slechten en blijven op elkaar wachten. Om dit dilemma te
doorbreken is een projectontwikkelaar nodig die de wijk zo compleet als nodig is voor de eerste
koper oplevert en vervolgens huizen verder stuk voor stuk kan verkopen. Projectontwikkelaars
worden door de overheid veelal als 'de markt' gezien, maar ze zijn dat niet. Ze maken een markt,
dat wel. De ontwikkelaar is daarmee als het ware een semi-zichtbare planoloog. De echte
overheidsplanoloog moet ontwikkelaars en uiteindelijke vraagmarkt goed onderscheiden. De
overheid kan natuurlijk in het kader van ontwikkelingsplanologie met private ontwikkelaars
werken, maar zal dan ook voor die intermediaire markt zich moeten verzekeren van
marktwerking. Dat gebeurt helaas niet altijd. De vaak complexe organisatorische en financiële
constructies die voor grootschalige ruimtelijke ontwikkeling worden gekozen zitten veelal op of
over de rand van echte marktwerking. Dat geldt in het bijzonder voor een populaire constructie,
publiekprivate samenwerking. Op grond van markttheorie is publiekprivate samenwerking
eigenlijk een contradictio in terminis.
Nog het meest problematisch voor de onzichtbare planoloog is het veelvuldig optreden van
externe effecten in de ruimte, waarbij partijen elkaar letterlijk en figuurlijk in de weg zitten. De
filerijder is een mooi voorbeeld, of de fabrikant die lokale overlast geeft. Volgens het theorema
van Nobelprijswinnaar Ronald Coase kan de markt externe effecten op zich wel aan en geeft
marktwerking, dat wil zeggen onderhandeling tussen de betrokkenen, betere resultaten voor allen
dan de juridische gevechten waartoe externe effecten, zoals in het geval van de vervuilende
fabrikant en de omwonenden, in de praktijk veelal aanleiding geven 12 . Rechters kunnen immers
ten nadele van een partij beslissen terwijl marktwerking zorgt voor schadevergoeding van de
verliezende partij. Coase stelt wel dat er niet teveel onderhandelingspartijen in het spel moeten
zijn en dat die partijen de positieve of negatieve waarde van de effecten in kwestie (bijvoorbeeld
overlast) moeten kunnen rangschikken langs andere waarden (bijvoorbeeld geld, of een
alternatieve woonlocatie). Coase zag veel mogelijkheden om zaken die vaak voor de rechter
6

komen voortaan via onderhandeling en dus marktwerking op te lossen. In Nederland kennen we
het verschijnsel onderhandelingsplanologie: ruimtelijke ordening door onderhandelende
gemeenten en projectontwikkelaars. Overigens komt daar toch vaak weer de rechter bij te pas,
uiteindelijk.
In situaties waarbij zeer veel spelers zijn betrokken zullen echter noch de rechter nog directe
onderhandelingen kunnen werken. De gehaaste filerijder kan bijvoorbeeld moeilijk alle
medeweggebruikers even betalen om opzij te gaan, ook al is hem dat veel waard. Wat te doen?
De optimale oplossing is mijns inziens een dienst te gaan verzorgen voor de gehaaste rijder, die
wat over heeft voor doorstroming, zoals een beprijsde doorstroomroute. Door de prijs afhankelijk
te maken van de feitelijke congestie op de route wordt het product doorstromen altijd geleverd
aan diegenen voor wie dat het meeste waarde heeft, geheel en al volgens de regels der perfecte
marktwerking. Indien dat gunstige welvaartseffecten oplevert moet de wegcapaciteit wel worden
uitgebreid. Verkeerscongestie op een zeker wegvlak is dus in theorie via marktwerking oplosbaar,
hoewel de praktijk hier wat weerbarstiger blijkt vanwege politieke overwegingen. Nog een stuk
moeilijker wordt het met het algemene verkeersnet en de algemene ruimtelijke organisatie van
bijvoorbeeld een grote stad. Te grote drukte in een centrum is bijvoorbeeld met geen
mogelijkheid meer door onderhandelingsprincipes en beprijzingen op te lossen. Dan is er dus een
collectieve taak om de zaken beter te gaan organiseren, zodanig dat het stadscentrum ofwel meer
drukte aankan ofwel dat minder mensen daar wat te zoeken krijgen. Een mooi voorbeeld is
alweer de luchthaven Schiphol, waar goed over inrichting en informatievoorziening is nagedacht
en waar enorme passagiersstromen binnen een beperkte ruimte zonder problemen kunnen worden
verwerkt. Ik vind deze collectieve taak eigenlijk de belangrijkste binnen het taakveld van de
ruimtelijke ordening in Nederland: het zodanig ordenen en ontwerpen van de ruimte dat het
maatschappelijke totaal van negatieve externe effecten wordt geminimaliseerd en het totaal aan
positieve externe effecten (die zijn er ook) wordt geoptimaliseerd. Hoe richten we het huis in
zodat we maximaal profijt en minimale last van elkaar hebben? Dat is de grote vraag, die helaas
weinig aandacht krijgt, noch in het ruimtelijke ordeningsbeleid noch in het economisch
ontwikkelingsbeleid in Nederland. Bij die taak past niet alleen een hoogwaardige ontwerpfunctie,
maar ook een uitstekende regiefunctie. Goede ruimtelijke regie zorgt via lichte bijsturingen en
minimale ingrepen in de autonomie van alle betrokkenen voor een welvaartstheoretisch optimaal
resultaat.
Samenvattend: markten werken in (evenwichts-)theorie met uitzondering van echt collectieve
waarden in de ruimtelijke dimensie en leiden tot optimale welvaart mits planologen en ruimtelijke
regisseurs dat ook mogelijk maken, en dat is geen geringe opgave voor collectieve ontwikkeling
en bijsturing. De ruimtelijke ordening vormt voor marktwerking een belangrijke belemmerende
of juist stimulerende factor, en vice versa. Markten en collectieve ruimtelijke organisatie is altijd
en kwestie van en-en. De planologie als wetenschap zal daar rekenschap van moeten nemen. Het
is daarom zo betreurenswaardig dat markt- en speltheorie in de planologische opleiding nog
steeds een minieme rol speelt.
De koppeling van ruimte en tijd
Ruimtelijke organisatieproblemen met schaal- en externe effecten zijn complex, maar vallen in
het niet bij het grootste vraagstuk waar de planoloog, de ruimtelijke ontwikkelaar en de
7

uimtelijke regisseur mee worstelen: hoe goed om te gaan met de factor tijd. De economische
markt- en evenwichtstheorie geeft daarop in ieder geval geen antwoord. Plannen en investeren is
het voorzien van de toekomst en het omgaan met onzekerheden. Dat geldt niet alleen voor
planners in dienst van de overheid of van projectontwikkelaars. Het geldt voor vrijwel alle
deelnemers aan het economisch verkeer. We raken hier aan iets fundamenteels, hetgeen dan ook
aanleiding is geweest voor het ontstaan van de belangrijkste economische school naast die van de
neoklassieken: de Oostenrijkse school met illustere namen als Carl Menger, Friedrich Hayek en
Joseph Schumpeter.
De Oostenrijkers zijn minder geïnteresseerd in economische grootheden an sich, zoals
hoeveelheden en prijzen, dan in het individuele handelen van consumenten en ondernemers dat
uiteindelijk resulteert in die grootheden. Zij zien de economie als een complex planningproces
waarbij zeer velen zijn betrokken 13 . De Oostenrijkers ontkennen ook niet de theoretische waarde
van evenwicht maar betwisten de praktische waarde omdat de economie nooit in evenwicht zal
geraken en ook nooit in evenwicht moet gaan geraken, want dan stopt de verdere ontwikkeling
van de welvaart. Een mechanisch evenwicht is onmogelijk in de complexe en levende wereld van
de echte economie. Dat volgt uit een logische redenatie. Zoals Adam Smith onderkennen de
Oostenrijkers dat in theorie alle prijzen en hoeveelheden in de economie alleen worden bepaald
door het grensnut van de eindconsumenten. Ondernemers vertalen die consumentenvoorkeuren
naar de machinekamers van de economie. Meestal zijn daar hele ketens van ondernemers mee
gemoeid omdat de weg van zand tot klant nu eenmaal over vele schakels loopt. Dat schakelproces
kost tijd. Als consumentvoorkeuren veranderen moet de machinerie, de
kapitaalgoederenvoorraad, ook worden aangepast. Dat kost nog veel meer tijd en bovendien ook
veel geld. In tussentijd zal de consumentenvraag weer veranderen, en ook kunnen afnemen omdat
er immers een verschuiving van geldmiddelen plaatsvindt van consumenten naar investerende
producenten. Door dit soort traagheidseffecten, voortkomend uit de complexe schakelingen in de
economie, treden vanzelf schommelingen in het systeem op. Economische cycli zijn een geliefd
thema voor de Oostenrijkers 14 . De vooruitziende ondernemer regelt de machinerie daarom af op
basis van een inschatting van de toekomstige vraag. Die inschatting is echter altijd gebaseerd op
ervaring en dus op het verleden. Productiehoeveelheden en prijzen worden dus in de praktijk niet
alleen door de feitelijke vraag van de eindconsument bepaald maar evenzeer door
toekomstverwachtingen, visies en angsten van ondernemers. Als die visies of angsten sporen met
de feitelijke marktvraag aan het einde van de keten is dat puur geluk. Evenwicht is toeval en altijd
van korte duur. Het economisch systeem is in continue flux; onberekenbare verandering is de
norm. Om een metafoor te gebruiken: de markt is een groot parkeerterrein waar veel
automobilisten tegelijk een plekje willen bemachtigen en waarbij ze bij het manoeuvreren alleen
van de achteruitkijkspiegel gebruik kunnen maken. Dat geeft een interessant schouwspel.
De Oostenrijkers zeggen niets over de ruimtelijke dimensie van de economie en hebben ook
nauwelijks ruimtelijke wetenschappers geïnspireerd, in schrijnende tegenstelling tot de
neoklassieken. Ik vind dat onbegrijpelijk, want tijd en ruimte zijn niet alleen in relativiteitstheorie
gekoppeld maar ook in de praktijk van alledag. Juist in ruimtelijke artefacten, de gebouwde
omgeving en de infrastructuur, ligt een groot deel van de inflexibele kapitaalgoederenvoorraad
opgesloten. De kaarten waar geografen en planologen op zijn gefixeerd laten vooral een enorme
kapitaalgoederenvoorraad zien, al of niet efficiënt georganiseerd, met veelal hoge marktdrempels,
samenhangen en uitgebreide externe effecten die de traagheid van aanpassingen nog eens
verveelvoudigen. Dat de machinekamers van de economie zich traag aanpassen en daarmee
verreikende economische schommeleffecten teweeg brengen ligt voor een belangrijk deel juist
8

aan hun sterke ruimtelijke inbedding en samenhang. Wat ik eerder heb gezegd over schaal- en
externe effecten in de ruimtelijke organisatie van economie en samenleving moet dus ook in de
tijdsdimensie worden bezien om de werkelijke omvang van het ruimtelijk organisatievraagstuk te
kunnen doorgronden. Vele economisch geografen maken zich er makkelijk van af door zich dan
maar vooral te richten op de vraagzijde van de kapitaalvoorraad: het locatiegedrag van
ondernemingen en huishoudens. De aanbodzijde van kapitaalsgoederen en ook het menselijk,
sociaal en institutioneel kapitaal, tezamen het zogenaamde productiemilieu, worden daarbij als
een gegeven beschouwd, dat de vraag min of meer bedient en min of meer ontwikkeling toelaat.
De aanpassing van het productiemilieu, door traagheid een kwestie van de langere termijn, is
uiteindelijk echter het meest interessant. De vraag volgt uiteindelijk meestal wel.
Wat betekent dit voor de rol van de overheidsplanoloog? Hayek c.s. hechten veel waarde aan de
individuele ondernemer, die het aanpassingsvermogen in de economie immers personificeert.
Goede ondernemers worden binnen het levende economische systeem vanzelf geselecteerd. De
Oostenrijkers geloven in zelforganisatie. Het alternatief van de planeconomie kent een
onoverkomelijk informatieprobleem, zoals de geschiedenis ook bewijst. Is beperkte
overheidsinterventie daarmee echter ook uit den boze? Volgens Ludwig von Mises raakt de
overheid zelfs bij beperkte interventie verstrikt in onvoorziene gevolgen, zodat een gemengde
economie nooit stabiel is 15 . Deze redenatie gaat mij veel te ver, maar ze legt wel de vinger op een
netelig probleem van de planologie. De reacties van partijen in markten voor grond en de
gebouwde omgeving op overheidsplannen en interventies willen nog wel eens tegen de
overheidsbedoelingen indruisen. Denk aan het grondspeculatieprobleem. Dit roept vervolgens
weer nadere regelgeving op, en dat kan een gebed zonder einde worden. Toch is het alternatief
van een volledig terugtredende overheid zeker in geval van ruimtelijke markten mijns inziens
geen optie. Naast hetgeen hiervoor al is gezegd over collectieve waarden, schaal- en externe
effecten geeft de tijdsdimensie die de Oostenrijkers naar voren brengen juist op ruimtelijk vlak
samenhangen en aanpassingsproblemen die niet door zelforganisatie beheersbaar zijn. Volledige
overheidsorganisatie is echter ook geen optie, zoveel maken de Oostenrijkers duidelijk. We
ontkomen niet aan de gemende weg, maar die is wel inherent gespannen. De Oostenrijkers zien
echter niet een alternatief organisatiemodel dat uitwegen in de gemengde economie kan bieden:
groepsorganisatie. Daarover zodadelijk meer.
Van aanpassing naar ontwikkeling is een kleine stap. Onder de Oostenrijkers is het vooral Joseph
Schumpeter die aan de ondernemer niet alleen een aanpassende rol maar ook een ontwikkelende
rol toeschreef. Zijn theorie over Neue Kombinationen is zeker onder economisch geografen
bekend 16 . Minder bekend maar meer verbonden met het bovenbesproken gedachtegoed is zijn
aandacht voor economische evolutie als gevolg van de zich traag ontwikkelende
kapitaalgoederenvoorraad. Het is pas sinds de veel latere publicaties van Brian Arthur dat ook
geografen oog krijgen voor het effect van traagheid en het 'vastzitten' van fysiek, menselijk en
sociaal kapitaal, inclusief het bouwwerk van sociale en politieke instituties, dat zo bepalend is
voor het economisch en maatschappelijk verkeer op de korte termijn. Arthur heeft het over
'padafhankelijkheden'. Ook hier kan een metafoor goed verduidelijken. De kapitaalvoorraad (in
de breedste zin van het woord: fysiek, technologisch, sociaal en institutioneel kapitaal) is als een
gigantische stoomwals, die met een bepaalde richting en snelheid doorgang effent door een woud
van mogelijkheden. Alleen langs dat pad worden die mogelijkheden ook feitelijk toegankelijk
voor concrete ontwikkeling op korte termijn. Omdat de wals zeer moeilijk draait is ook de
richting van verdere ontwikkeling in de toekomst sterk door het verleden en heden bepaald: die
9

geven een lock-in. Padafhankelijkheid geeft een mooi inzicht, dat aangeeft dat de toekomst wel
degelijk in zekere mate kan worden voorzien: de evolutie van economie, technologie en
maatschappij is immers een aangroeiproces. Zo kan lintbebouwing, en daarmee de ontwikkeling
van stedelijke netwerken en corridors, worden verklaard uit de gestage evolutie van de
ruimtelijke kapitaalgoederenvoorraad, in het bijzonder van de infrastructuur die immers markten
toegankelijk maakt. Zoals met de meeste belangrijke inzichten geeft ook deze meteen een gevoel
van "maar natuurlijk, zo werken de dingen". Immers, we weten allemaal dat nieuwe wegen altijd
weer vol raken, dat nieuwe metrolijnen op termijn altijd goed liggen en dat investeren in
onroerend goed op lange termijn verstandig is, reden waarom lange termijnrente veelal lager is
dan korte termijnrente. Kortom: de toekomst is vol risico, maar door het verschijnsel van
padafhankelijkheden is de toekomst op langere termijn althans voor kapitaalgoederen gek genoeg
minder risicovol dan de toekomst op korte termijn voor meer marginale, specifieke en deelbare
economische transacties. Het nieuw te bouwen kantoor komt uiteindelijk wel vol, mits er geen al
te domme locatie wordt gekozen. Welke huurders er komen, en wanneer die komen, is veel
lastiger te voorspellen. In abstracto geformuleerd: economische evenwicht en andere
regelmatigheden zullen op korte termijn nooit bestaan, maar op langere termijn bestaan er door
complexe traagheidseffecten wel degelijk regelmatigheden in het ontwikkelingsproces, die ook
kunnen worden voorzien. We raken hier aan verschijnselen als lange golven de economie en
economische evolutie. De ruimtelijke organisatie van de kapitaalvoorraad, waaronder patronen
van steden en wegen, geeft daarbij sterke lock-ins en is dus uiterst relevant. We kunnen de stap
wagen naar een ruimtelijke evolutietheorie.
Het ecologisch strijdtoneel: ruimtelijke evolutie
Die ruimtelijke evolutie, de groei of terugval van steden en stedelijke netwerken, kan op een
relatief simpele en op een meer geavanceerde wijze worden bezien. Bij de simpele wijze hanteren
we het principe van infrastructurele (dus letterlijke!) padafhankelijkheid en aangroei, waarbij die
aangroei volgens het marktmechanisme op plekken zal plaatsvinden waar de ontsluiting van
relevante input- en afzetmarkten voor de betrokken activiteiten is gemaximaliseerd en de
grondkosten zijn geminimaliseerd. Omdat een op zeker moment optimale plek ontwikkeling
uitlokt en dus na verloop van tijd grondprijsverhogingen en congestie van de lokale infrastructuur
te zien geeft verschuift het ruimtelijk optimum voor nieuwe ontwikkeling op incrementele wijze.
Zo kan de langzame ontwikkeling van corridors, ruimtelijke uitstulpingen van steden langs
uitgaande transportassen, worden verklaard. Dat verklaart ook waarom relocaties van bedrijven
en huishoudens gemiddeld genomen over slechts korte afstand (in Nederland circa tien kilometer)
plaatsvinden. Veranderingen in het infrastructuurnet, zoals het gereed komen van een ringweg of
een nieuwe doorsteek, geven natuurlijk sterkere ruimtelijke verschuivingen waarbij
ontwikkelingen ook los van bestaande bebouwing kunnen starten. Met de vervolmaking van het
snelwegennet in Nederland zijn op talloze kruispunten en afslagen nieuwe bedrijvenlocaties
ontstaan, die geen relatie hebben met een specifieke stad maar die wel gunstig zijn komen te
liggen binnen de door snelwegen doorkruiste regio's. Als het marktbereik vanuit Hoevelaken
groter is dan dat vanuit Amsterdam groeit Hoevelaken harder. Gedurende tientallen jaren was dat
in Nederland het geval: de grote steden raakten in verval door afnemende relatieve bereikbaarheid
ten opzichte van gunstig gelegen middelgrote steden en kleinere snelweglocaties, die steeds
grotere marktgebieden gingen ontsluiten. Pas sinds de ontwikkeling van Vinex-locaties en
10

infraverbeteringen in en nabij de grote steden groeien deze weer. In Nederland is de ruimtelijke
evolutie van de kapitaalgoederenvoorraad, in het bijzonder de infrastructuur, woningbouw en
bedrijfshuisvesting, natuurlijk in hoge mate bepaald door het overheidsbeleid. Beleid bepaalt de
ruimtelijke verdeling van capaciteiten voor infrastructuur en de groei van steden en regio's. Een
groeikrachtige wijk, stad of regio die geen capaciteit krijgt bedeeld verstikt vanzelf, daarover
geen twijfel. De toebedeling van capaciteit betekent echter niet dat die ook altijd volstroomt. De
hier gegeven visie verklaart hoe verstedelijkingspatronen zich langzaam ontvouwen. De visie
verklaart nog niet de fundamentele motor achter dit proces: de bron van de economische groei in
de stad of in de regio. Natuurlijk is de algemene of nationale economische groei een bron. Regio's
ontwikkelen zich echter ongelijk, zoals sinds een jaar of vijftien de noordvleugel van de Randstad
veel harder groeit dan de zuidvleugel. Hoe komt dat? Daartoe moeten we naar een meer
geavanceerde ruimtelijke evolutietheorie.
Een meer geavanceerde gedachtegang bouwt voort op de markttheorie en de zojuist besproken
ruimtelijke evolutie van de kapitaalgoederenvoorraad, maar introduceert daarbij tevens het
biologische evolutieprincipe van variatie en selectie. Ik breng allereerst weer het Oostenrijkse
gedachtegoed in herinnering: ondernemers lopen altijd risico vanwege trage reacties in het
economische raderwerk. Hetzelfde geldt overigens voor werknemers en dus voor huishoudens.
Om dat risico te beperken zal men zoveel mogelijk flexibiliteit willen hebben. Flexibiliteit
verkrijgt men door snel input- en afzetrelaties te kunnen aanpassen naar volume en door selectie
van nieuwe aanbod- en vraagpartijen. Belangrijk is daarbij zowel de diversiteit binnen sectoren,
die zorgt voor concurrentie en dus voor goede marktwerking voor de selecterende partij, alsook
diversiteit tussen sectoren, die factorsubstitutie mogelijk maakt zodat prijsbewegingen en
technische ontwikkelingen opgevangen kunnen worden. Welnu, de door de vestigingslocatie
van de ondernemer of werknemer ontsloten marktgebieden hebben een gegeven economische
structuur (gemeten naar zowel marktstructuur als sectorstructuur) en laten derhalve een bepaalde
mate van flexibiliteit en marktwerking toe. Hoe groter de economische diversiteit van het met de
standplaats verbonden gebied, hoe groter de flexibiliteit in die standplaats, hoe hoger het
welvaartsplafond. In de economische geografie spreken we van urbanisatievoordelen, die steden
met een diverse economische structuur kennen. Mijn redenatie gaat echter verder, omdat het niet
alleen om een diverse sectorstructuur maar ook om marktwerking gaat. Een stad met een grote
diversiteit aan monopolisten zal het afleggen tegen de stad met vele open markten.
Rationele ondernemers en huishoudens selecteren derhalve de standplaats met de breedste
keuzemogelijkheden en dus grootste flexibiliteit ten aanzien van mogelijke interacties met de
relevante omgeving. Daarmee wordt de vorming van economische diversiteit in steden en regio's
automatisch bevorderd. Gespecialiseerde steden moeten het hebben van aanzienlijk lagere kosten
om het diversiteitverlies te kunnen compenseren. Daarbij hebben gediversifieerde steden en
regio's het grote voordeel dat door de combinatie van concurrentie en variëteit de kans op de
ontdekking en succesvolle exploitatie van 'nieuwe combinaties' veel groter is: het
Schumpeteriaanse innovatiemechanisme werkt daar beter dan in een gespecialiseerde
marktomgeving. Door de continue flux en de grote selectiedruk ontstaan eerder innovaties en
worden veelbelovende innovaties ook sneller uitgeselecteerd.
Het voorgaande zal voor de leek abstract klinken. Waar het hier om gaat is de verbinding van een
aantal wijsheden die iedereen kent: 'stadslucht maakt vrij', de grote stad als smeltkroes en de
metropool als jungle, een arena voor de survival of the fittest. Overigens gaat het in deze theorie
niet zozeer om steden maar om standplaatsen binnen ontsloten marktgebieden. Dat kan evenzeer
11

Hoevelaken zijn als Amsterdam. Ik verwacht dat Hoevelaken beter scoort op de afweging
grondkosten en marktontsluiting. Ik verwacht dat Amsterdam beter scoort als het gaat om
diversiteit, variatie en innovatie. Overigens vormt zich zeker in de noordvleugel van de
|Randstad, waar beide gemeenten zich in bevinden, in feite een grote geïntegreerde markt binnen
een polynuclaire verstedelijkingsstructuur. Hoevelaken en Amsterdam concurreren daarbinnen.
Betekent dit dat grote en gevarieerde marktgebieden, zoals grote steden of een geïntegreerde
polynuclaire structuur van kleinere steden, vanwege het flexibiliteittheorema altijd een locatie- en
welvaarttheoretisch voordeel kennen, waardoor minder gevarieerde steden en regio's alleen door
een sterk lagere kostenstructuur kunnen concurreren? Mijn gevoel is dat dat inderdaad zo is,
althans binnen de logica van de economische theorie. Daarom stel ik ook dat we in het westen
van Nederland, waar de kosten van grond, arbeid en voorzieningen nu eenmaal weinig anders
kunnen dan stijgen, in de komende decennia toe moeten groeien naar een echt metropolitane
economische structuur, die wordt gekenmerkt door de boven besproken voordelen van
marktbereik, diversiteit, innovatie en variatie, en een daardoor relatief hoge factorproductiviteit
ten opzichte gebieden met lagere kosten van grond, arbeid en voorzieningen. De ontwikkeling
van de Randstad moet gebaseerd worden op een strategie van kwaliteits- en
productiviteitsconcurrentie en niet op de nog altijd prevalerende strategie van kostenconcurrentie.
Alleen dan wordt intensief ruimtegebruik haalbaar.
Toch is er meer dan de keuze tussen economische diversiteit en specialisatie en tussen flexibiliteit
en lage kosten. Er is meer tussen hemel en aarde dan de economische logica kan bevroeden. Er is
een derde weg, maar die valt alleen te zien met een fundamenteel ander paradigma, het paradigma
van de sociale mens.
Deus ex machina: synergie en sociale coördinatie
Is het mogelijk om de bovenbeschreven economische wetten te verslaan? Is economische
synergie alleen via marktprocessen te bereiken? Ik geef U een interessante geschiedenis. Mijn
geliefde stad Florence heeft een respectabele historie als centrum voor handel, hoogwaardig
ambacht en cultuur. Florence is als Amsterdam, een rijke en hooggeciviliseerde stad met een
ondernemende maar ook arrogante bevolking. Florentijnse ondernemers richtten zich vooral op
de lucratieve toppen van de markt in cultuurproducten, waaronder zeer fijne textiel. Welnu, aan
de rand van het machtige Florence ligt het kleine stadje Prato, zoals Zaandam geplakt ligt tegen
Amsterdam. Florence heeft een half miljoen inwoners, Prato een kwart daarvan. Ook Prato heeft
zoals zoveel Toscaanse stadjes een ondernemende bevolking, die zich altijd bezighield met de
productie van goedkope textiel voor het volk (geen wonder dat de Florentijnen sinds eeuwen
neerkijken op de Pratesi). Overigens is het ontstaan van de textielindustrie in Prato vergelijkbaar
met het ontstaan van de timmerfabrieken in Zaandam: de sterke gilden in de nabuurstad hielden
automatisering tegen, zodat de innoverende ondernemers buiten de stadsmuren aan de slag
moesten. In de jaren zestig en zeventig stortte de textielproductie van Prato echter in; de
concurrentie uit lage lonenlanden werd te sterk.
De getergde ondernemers van Prato staken op hun eigen Kamer van Koophandel (!) de koppen
bij elkaar. De enige uitweg lag in het opzoeken van hogere marktsegmenten, zo was de conclusie.
De Florentijnse textielfabrikanten deden het immers nog steeds uitstekend, zo zag men bij de
buren. Alleen, de simpele Pratesi zouden worden weggehoond door de geciviliseerde Florentijnse
12

distributeurs van verfijnde textiel. Op de markt van de buren voelden ze zich niet thuis. Ze
moesten iets anders verzinnen. En dat deden ze. De kleine ondernemers besloten intensief te gaan
samenwerken. Ze ontwikkelden gezamenlijk nieuwe hoogwaardige producten en nieuwe
distributiekanalen. Ze gingen in sommige opzichten als een grote onderneming samenwerken,
maar behielden in andere opzichten hun individuele zelfstandigheid en flexibiliteit. Zo wisten ze
schaalvoordelen van een collectief te combineren met de flexibiliteit van de kleine onderneming
en de markt. Ze werden daarmee bijzonder succesvol op de wereldmarkt en zijn dat dertig jaar na
de omslag nog steeds. De slimme Pratesi hebben gekozen voor een derde weg --een derde
economisch coördinatiemodel-- en niet voor de bekende weg van de vrije markt of de grote
onderneming. Voor heterodoxe economen, sociologen en geografen die geloven in de derde weg
en de voordelen van de zogenaamde postfordistische flexibele productiewijze is Prato een
bedevaartsoord. Natuurlijk, ook de Silicon Valley's en Alley's van deze wereld zijn voorbeelden
van de kracht van lokale netwerkorganisatie. In Nederland kennen we ook prachtige voorbeelden
van het verschijnsel, denk aan vissersdorpen als Urk en Volendam. Prato is echter een erg zuiver
voorbeeld, waar men bovendien collectief gekozen heeft voor het model en zich zo uit de
industriële teloorgang, die veel regio's in Europa en de VS in haar greep had en nog steeds heeft,
wist te redden.
Dit voorbeeld gaat (onder meer!) over sociale coördinatie als alternatief voor marktcoördinatie.
Zo simpel ligt het overigens zeker niet. Marktcoördinatie vraagt ook altijd om een zekere sociale
coördinatie: hierboven is immers aangegeven dat er altijd zuiver collectieve goederen en diensten
zoals het basisonderwijs zijn, en schaal- en externe effecten zoals congestie in het stadscentrum,
die om collectieve ontwikkeling of regulering vragen. Economieën zijn daarom per altijd
gemengd, maar de mengverhouding tussen markt en collectieve organisatie kan wel aanzienlijk
verschillen. In de V.S. is meer geloof in marktwerking als sprake is externe effecten dan op het
Europese continent. Het theorema van Coase komt uit de VS. In de meer of minder gemengde
economieën gaat het echter altijd om menging ten aanzien van collectieve en semi-collectieve
aangelegenheden, waar perfecte markten sowieso onbestaanbaar zijn en die een structurerende
werking hebben, zoals het geval is bij veel kapitaalgoederen. De vraag is dan of de
'projectontwikkelaar' het beter doet dan de overheid, of wat de relatie tussen beiden moet zijn.
Technisch gesproken gaat het hier om de mengverhouding in de diagonale structuur van de
economie, waar marktwerking veelal inherent problematisch is. Organisatorisch gesproken gaat
het om de institutionele structuur van economische systemen, het onderwerp van onder andere de
Franse Ecole de Regulation.. In het geval Prato is er echter meer aan de hand. Natuurlijk worden
in Prato het basisonderwijs en het wegennet collectief georganiseerd, maar dat gebeurt evenzeer
in Florence. Het fundamentele verschil is dat in Prato ook horizontale relaties, tussen
concurrerende ondernemingen, en verticale relaties, tussen ondernemingen en hun leveranciers,
tot op zekere hoogte collectief worden gecoördineerd. Het gaat hier om directe
netwerkcoördinatie. Dat nu gebeurt niet (meer) in Florence.
De orthodoxe economische theorie heeft een probleem met dit soort coördinatie. Als markten in
het geval van directe relaties tussen ondernemingen falen, hetgeen in de praktijk natuurlijk vaak
voorkomt, komt volgens de orthodoxe economische theorie meteen het alternatieve model van
ondernemingsinterne, hiërarchische coördinatie om de hoek kijken. De economische
organisatietheorie die deze overgang van markt naar hiërarchie verklaart, en daarmee het bestaan
van de grote onderneming, is alweer van voornamelijk Amerikaanse origine. Oliver Williamson
heeft het werk van Coase in dit kader doorgetrokken met zijn transactiekostentheorie en Alchian
en Demsetz hebben de waarde van hiërarchie met hun agency theory economisch verklaard, dit
13

alles zonder het heilige huis van de evenwichtstheorie onderuit te hoeven halen. Ik ga op deze
economische organisatietheorie niet in, niettegenstaande het grote belang daarvan voor de
economische geografie; hier gaat het niet over ondernemingsgedrag maar over collectieve
coördinatie. Het punt is dat er blijkbaar meer tussen hemel en aarde bestaat dan de open markt of
de gesloten onderneming in het geval van directe input-output relaties.
Directe coördinatie tussen ondernemingen is zinvol indien gezamenlijk schaalvoordelen en
positieve externe effecten kunnen worden gegenereerd. Volgens de klassieke economische
theorie vereist dat nog geen sociale organisatie zoals in Prato. De klassieke econoom Alfred
Marshall wees op een bijzonder effect dat kan spelen in ruimtelijke concentraties van succesvolle
en vergelijkbare ondernemingen, industrial districts. De groeimotor binnen dergelijke
concentraties betreft automatische leereffecten. Wanneer concurrerende ondernemers dicht bij
elkaar zitten in een gespecialiseerd industriegebied of een dienstencentrum nemen ze snel kennis
en innovaties van elkaar over. De snelle lokale verspreiding van kennis en innovaties gaat
weliswaar ten koste van het relatieve concurrentievermogen van de meest innoverende
ondernemer maar het komt de groep en uiteindelijk de totale markt ten goede. Het groeps- en
marktvoordeel is groter dan het individuele nadeel. Bovendien verhindert kennisverspreiding
monopolievorming en stimuleert het concurrentie, zodat het ook langs die weg zorgt voor een
welvaartsoptimum. Deze 'automatische' leereffecten passen dus in het marktmodel, maar kunnen
er niet door worden verklaard. Het leervermogen van de mens komt immers om de hoek kijken en
dat valt niet door het mechanisme van prijzen, hoeveelheden en economisch evenwicht te
verklaren. Een probleem met de automatische leereffecten van Marshall is echter dat succesvolle
en rationele ondernemers de neiging zullen hebben zich letterlijk uit te voeten te maken voor
pottenkijkers. Het leermechanisme gaat dus eigenlijk niet vanzelf; de bron voor het succes in het
industrial district is tevens een splijtzwam. De markt werkt even en faalt vervolgens weer. Wat te
doen?
Het antwoord is sociale coördinatie. Daarmee gaan we de grens over van de economische
wetenschap, gericht het individuele belang, naar de sociale wetenschap, gericht op
groepsbelangen. Het essentiële punt bij groepvorming in geval van homogene individuele
belangen, dus bij groepen waar de leden elkaar tevens beconcurreren, is alweer de eerder
genoemde tijdsdimensie en het risico dat de toekomst inherent met zich meebrengt. Individuele
ondernemers investeren in de groep in de verwachting dat de groep ook in de individuele
ondernemer investeert als het later mocht tegenzitten. De groep vormt een toekomstverzekering
voor het individu. Uitvindingen als het revolving credit fund, dat kleine ondernemers in lokale
gemeenschappen een kans biedt, zijn gebaseerd op dit principe. Ook de uitvinding van de
verzekeringsmaatschappij, nota bene gedaan in Florence, gebaseerd op dit principe. Ook Florence
was ooit een lokaal economisch groepsbelang, zoals dat overigens ook gold voor het Amsterdam
van de Gouden Eeuw. De eerste verzekeringsmaatschappijen waren altijd lokale mutuals. Waar
het om gaat, is dat voorkomen moet worden dat het individu oneigenlijk profiteert van de groep
door de benen te nemen en verdere premiebetalingen aan de groep achterwege te laten zodra er
om welke reden dan ook een forse individuele uitkering komt. Zeker als die uitkering vroeg komt
en de verhouding met de aan de groep betaalde premie erg voordelig uitvalt voor het individu is
dat risico groot. Er moeten dan ook sterke sociale en culturele cohesiestructuren bestaan om de
vlucht van profiteurs, en daarmee het uiteenvallen van het systeem, te voorkomen. Onderling
vertrouwen is essentieel voor reciprociteit met een lange tijd tussen betalen en ontvangen.
14

Hoe komt dat vertrouwen tot stand? In de literatuur wordt vooral gewezen op het belang van
sterke gemeenschappelijke instituties. Het groepsgevoel van Prato is, zoals in zoveel
vergelijkbare steden in Italië maar ook in onze oude vissersdorpen, in belangrijke mate gebaseerd
op familierelaties. Niet alle families zijn sterk, maar meestal geven onderlinge huwelijken een
stevige vertrouwensbasis, zeker als de aangetrouwde familie in hetzelfde dorp woont.
Daarbovenop komen lokale instituties als een sterke homogene geloofsovertuiging, sterke
tradities, actieve lokale Kamers van Koophandel, enzovoort. Dit soort van voorwaarden staat
bekend als het sociale kapitaal en de lokale sociale inbedding van de economie. Het is onderwerp
van een sterk groeiende wetenschappelijke literatuur in de sociologie en economische geografie.
De interesse vanuit de ruimtelijke wetenschappen is begrijpelijk, omdat geografische nabijheid
juist voor sociale en culturele verbanden veelal erg belangrijk is. De gangbare these in die
literatuur is dat sociaal kapitaal en institutionele verbanden essentieel zijn voor lokale en
regionale economische ontwikkeling. Dat gaat mij echter te ver. Sociale coördinatie is een model
dat kan bestaan naast het 'harde' marktmodel. Er zijn verschillende mengsmeringen mogelijk.
Bovendien, ook het sociale model kan net als de markt jammerlijk falen. Er moet een goede fit
zijn tussen economische omstandigheden en de juiste institutionele mengsmering.
Mijn stelling is dat het sociale coördinatiemodel met name goed gaat werken als er op de groep in
kwestie een concurrentiedruk van buiten ligt, die redelijk homogeen op de groepsleden van
toepassing is. Een andere essentiële voorwaarde is dat de groep niet te groot is. Hoe groter de
groep, hoe moeilijker collectieve actie wordt –het theorema van Mancur Olson, waarover
zodadelijk meer. De grotere groep heeft echter weer het voordeel dat daarbinnen
marktcoördinatie weer beter werkt. We kunnen de redenatie dan ook evengoed omdraaien: in een
kleine markt, waar de flexibiliteit van marktpartijen navenant gering is en de partijen dus
figuurlijk opgescheept en gevangen zitten met een klein gezelschap, gaat automatisch het
prisoner's dilemma een rol spelen. Partijen worden afhankelijk van elkaar en zullen elkaar direct
willen beïnvloeden –iets dat in evenwichtstheorie natuurlijk helemaal niet mag. Partijen zullen
derhalve samen slim moeten worden. Volgens de speltheorie gaat dat alleen via een leerproces
van vallen en opstaan.
Groeps- en marktcoördinatie hebben beiden bestaansrecht, maar het eerste werkt beter in kleine
en homogene markten met weinig spelers en het tweede werkt beter in grote en heterogene
markten met veel spelers. Het eerste coördinatiemodel vraagt bovendien om voortdurende externe
druk op de groepsleden, die nodig is om het moeilijke leerproces op stoom te houden. Die druk
kan van externe concurrentie komen, bijvoorbeeld van een naburige stad of regio, of het gevolg
zijn van een gemeenschappelijke dreiging. De historicus Robert Carneiro stelt zelfs dat sociale
netwerkvorming en politieke evolutie alleen onder dreiging tot stand kunnen komen. De dreiging
van de zee heeft zeker in het verleden parten gespeeld bij de typische collectieve organisatie van
Nederlandse vissersdorpen. In vroeger tijden speelde de bedreiging en belegering van de
Hollandse steden door het water en door Spaanse troepen mogelijk een grote rol bij de
ontwikkeling van de typisch Nederlandse mengvorm van individueel ondernemerschap en
samenwerking. Eerst was die cultuur typisch voor de succesvolle Hollandse steden; inmiddels is
er een nationaal poldermodel.
Het bovenstaande laat zich eenvoudig vertalen naar de ruimtelijke dimensie. Het principe is dat
naast het efficiënte model van de 'open' stad of regio met een grote diversiteit en een groot
marktbereik een alternatief en evenzeer efficiënt ruimtelijk-economisch organisatiemodel kan
bestaan met meer 'gesloten' steden en regio's, waar tekorten ten aanzien marktflexibiliteit worden
gecompenseerd door sociale organisatie. Beide systemen zijn niet alleen efficiënt maar ook
15

innovatief en dus vatbaar voor endogene economische ontwikkeling, dit laatste in tegenstelling
tot een derde ruimtelijk-economisch model, waarbij concurrentievermogen steunt op specifieke
factorvoordelen en daarbij passende specialisaties. Om in de regio Amsterdam te blijven: het
laatste model is typisch voor de IJmond met haar gespecialiseerde staalcomplex, het
marktflexibele model is typisch voor Amsterdam met haar diverse structuur en het netwerkmodel
is typisch voor Volendam. Schitterend overigens, zo'n diversiteit van coördinatiemodellen binnen
dezelfde regio.
Dat verschillende coördinatiemodellen juist op zo'n korte geografische afstand kunnen bestaan
verwondert me niet. Het is zelfs plausibel indien we ook in dit opzicht een evolutieperspectief
hanteren. Stel dat een grote stad zich op basis van marktflexibiliteit gestaag uitbreidt tot een groot
stadsgewest, waarbij naburige kernen gaandeweg worden opgenomen in de gewestelijke markten
voor arbeid en bedrijfsvestiging. Die opname kan zorgen voor sterke veranderingen in de
structuur van de lokale economie en beroepsbevolking. Meest waarschijnlijk treedt er afhankelijk
van lokale condities enige specialisatie op die is gerelateerd met de diverse metropolitane
economie, zoals het Gooi is gespecialiseerd is in mediabedrijvigheid en de Haarlemmermeer in
luchtvaart. Die specialisaties zijn echter nooit zeer uitgesproken: veelal is er in de
'gekoloniseerde' kernen vooral sprake van een langzame fragmentatie van een eertijds meer
coherente lokale economische structuur en bevolking. Haarlem is een mooi voorbeeld: nog niet
zolang geleden was Haarlem een stad met veel cohesie, mede gebaseerd op haar rol in de top van
de katholieke zuil. Door de sterke groei en integratie van arbeids- en vestigingsmarkten op het
niveau van de regio Amsterdam en de noordvleugel van de Randstad zijn Haarlem en de duinrand
echter in sneltreinvaart aan het transformeren tot een relatief rijke, in hoogwaardige zakelijke
diensten en goede winkels gespecialiseerd woon- en werkklimaat waar steeds meer bewoners
buiten de stad werken en steeds meer werkenden in de stad buiten de stad wonen. Welnu, er
kunnen oude kernen zijn die in dit kolonistatieproces van marktregionalisering het onderspit
dreigen te delven. Het verlies van traditionele lokale cohesie wordt bijvoorbeeld niet
gecompenseerd door de vruchten van stadsgewestelijke marktwerking omdat de kern weinig heeft
te bieden voor de metropolitane economie. Ik vind Zaandam in zekere zin een voorbeeld daarvan,
om dicht bij huis te blijven. Dan dreigt dat het lokale talent, de hoogopgeleide krachten en de
succesvolle jonge ondernemer, op zoek gaat naar betere vestigingslocaties in de regio, waardoor
lokaal een negatieve spiraal op gang kan komen. Dit principe speelt ook achterstandswijken in
overigens succesvolle steden en regio's parten. Om dit te voorkomen zal een lokale gemeenschap,
die van oudsher wordt gekenmerkt door sterke cohesie en collectieve organisatie en dat ook wil
bewaren, extra haar best moeten doen om talent te behouden en toekomst te bieden. Het regionale
marktkolonisatieproces roept dan een tegenkracht op. Dat is overigens prima, want concurrentie
leidt tot innovatie en welvaart in de regio, of dat nu door de jungle van marktwerking komt, door
een gangfight tussen rivaliserende kernen, of door een mix van die twee. De werkelijke verliezer
is natuurlijk de achterstandswijk met een slechte concurrentiepositie en een ontbrekende lokale
traditie van sociale organisatie. Wat dat aangaat is de achterstandswijk binnen het grootstedelijk
gebied vergelijkbaar met oude en perifeer gelegen industrie- en mijnstreken, zoals de Borinage in
Wallonië en Durham in het VK. Eventueel aanwezige lokale instituties zullen, voor zover zij zijn
geënt op de industriële traditie, een omslag naar hernieuwde economische ontwikkeling eerder
tegenhouden dan bespoedigen.
Het laatste voorbeeld maakt duidelijk dat de betreffende processen en interacties op verschillende
ruimtelijke schaalniveau's kunnen spelen. Processen binnen regio's herhalen zich in processen
tussen regio's. De motoren zijn eender. In de praktijk zijn zuivere coördinatiemodellen, zoals het
16

voorbeeld van Prato, echter schaars. De praktijk is veelal rafelig: kernen, steden en regio's
herbergen meestal een mix van activiteiten zonder lokale sociale binding en activiteiten met
lokale sociale binding. Met de ontwikkeling van de ontgrensde ruimte van stromen wordt die
praktijk gaandeweg ook steeds onduidelijker. Echter, in het algemeen wint het model van
marktflexibiliteit en worden eertijds door cohesie gekenmerkte kernen gaandeweg ontrafeld.
Marktflexibiliteit en sociale coördinatie mogen dan concurrerende modellen zijn; die eerste wint
het zeker in Nederland momenteel wel van de laatste. In Amsterdam was het al moeilijk en veelal
ook niet nodig om het bedrijfsleven tot collectieve actie aan te sporen. Het wordt ook steeds
problematischer in Zaandam, in Haarlem en veel andere steden en regio's.
Problemen met collectieve coördinatie
Het sociale coördinatiemodel is moeilijk te realiseren en zeer fragiel, daarover zijn de meeste
theoretici het eens. Ik noemde eerder enige voorwaarden, waaronder een druk van buiten, een
traditie van samenwerking en vertrouwen en een beperkte omvang van het aantal groepsleden.
Groepsleden moeten niet alleen hun eigen belang binnen de groep behartigen maar ook het
belang van de groep als geheel. Dit nu is moeilijk. Omdat dit probleem raakt aan het probleem
van bestuurlijke organisatie in een ruimtelijke context, sta ik er even bij stil.
Mancur Olson kwam in de jaren zestig met een baanbrekende theorie die de vinger op dit
probleem legt. Wanneer participeren individuen of bedrijven in een collectief? Volgens Olson is
het alleen rationeel te participeren als de individuele bijdrage telt en in redelijke verhouding staat
tot de invloed op het groepsgedrag en de collectieve zaak. Hoe kleiner de groep, hoe beter die
verhouding. Olson stelt ronduit dat het inefficiënt is voor de kiezer om veel tijd te besteden aan
het vergaren van politieke en maatschappelijke informatie: zijn invloed op de politieke koers van
de natie en daarmee de opbrengsten van zijn tijdsinvestering staan in geen verhouding met die
investering. Mensen kijken dus liever naar shows dan naar Nova. Afijn, zijn voorbeeld is kras,
maar het principe snijdt helaas hout. De 'grote en brede' collectieve belangen worden daarom niet
of nauwelijks via directe participatie van individuen georganiseerd. Veel eerder komen kleine
groepen tot stand met krachtige participanten. Deze georganiseerde deelbelangen kunnen
vervolgens het vacuüm van de meer algemene belangenbehartiging gaan opvullen. Daarbij
kunnen twee majeure problemen ontstaan. Indien niet ieder individu of bedrijf is georganiseerd,
krijgen de georganiseerden macht over de ongeorganiseerden. Indien wel alle partijen zijn
georganiseerd, zal een 'parlement' van vertegenwoordigers van belangengroepen niet in staat zijn
om meer te doen dan te onderhandelen over de verdeling van de totale welvaartskoek. Die
onderhandelinen zullen niet gauw leiden tot gezamenlijke actie om die welvaartskoek te
vergroten, zodat er meer te verdelen valt. Met komt niet tot een synergetisch en generatief proces.
Met andere woorden, de individuele weerstand tegen de vorming van synergie door sociale
coördinatie binnen de groep herhaalt zich op een hoger niveau als groepsweerstand tegen
synergetische coördinatie van verscheidene groepen. Olson ziet juist die landen groei- en
transformatieproblemen hebben alwaar vele kleine belangengroepen het land in een verdelende
houdgreep houden. Het is precies om deze reden dat de Nederlandse wetgever ooit in haar
wijsheid heeft besloten om Kamers van Koophandel in het leven te roepen met een verplichte
deelname van alle bedrijven en een in de wet vastgelegde generatieve (belangenbevorderende) in
17

plaats van distributieve (belangenbehartigende) taak. De achtergrond van die keuze en de
voordelen daarvan worden helaas weinig gezien en begrepen.
Het ruimtelijk dilemma van sociale coördinatie
Aan het begin van deze oratie gaf ik voorbeelden van ruimtelijke verschijnselen in de
Nederlandse praktijk van alledag die aanleiding geven tot complexe maatschappelijke en
beleidsmatige problemen en dilemma's. Die verschijnselen zijn terug te voeren op de gestage
geografische verruiming van marktwerking op alle ruimtelijke schaalniveau's en voor alle
partijen, mogelijk gemaakt door ontwikkeling in transport en informatietechnologie en
institutionele liberalisering, en gestuwd door de grote welvaartsopbrengsten van verruimende
markten. Die marktverruiming geeft over het geheel genomen weliswaar meer welvaart, maar
pakt wel zeer verschillend uit voor verschillende groepen en verschillende regio's, afhankelijk
van de ruimtelijke omvang van relevante markten, de diversiteit en keuzemogelijkheden binnen
die markten, verschillen in geografische en maatschappelijke toegang tot die markten en
verschillen in welvaart, invloed, economische en ruimtelijke mobiliteit en economische, sociale
en ruimtelijke bindingen van individuen en bedrijven. Er zijn winnaars: de mobiele en dus
ongebonden consumenten en bedrijven, die kunnen kiezen voor de beste plekken binnen de meest
diverse marktgebieden, zoals de rijke metropolis. Dit is het succesverhaal van grote delen van de
Randstad-noordvleugel (en later misschien de Randstad als geheel), van grote delen van Brabant,
van enkele gelukkig gepositioneerde grensstreken zoals het KAN-gebied en van de belangrijkste
grootstedelijke concurrenten in het nabije buitenland. Er is een ander soort winnaar mogelijk:
partijen die weliswaar lokaal gebonden zijn maar die door slimme samenwerking binnen de eigen
kring als groep het marktgevecht kunnen aangaan. Dit is het verhaal van Prato en van Urk, en in
zeker opzicht en hoger schaalniveau ook het verhaal van Brabant en Limburg. Er zijn daarnaast
overlevingskunstenaars: partijen die door lage kosten en lage winsten een slechte economische,
maatschappelijke en ruimtelijke positie in de concurrentiestrijd kunnen compenseren. Deze
partijen zijn eigenlijk al verliezers, maar ze kunnen het hoofd nog boven water houden met
kostenconcurrentie. Dit is het verhaal van veel oudere industriegebieden in Europa en de VS. Is
of wordt dat overigens ook het verhaal van Rotterdam? Tenslotte zijn er de zware verliezers,
partijen die in de 'gaten' van de marktruimte van stromen terechtkomen omdat ze geen andere
keus hebben, en die bovendien door het uitselecterend effect van de markt geen bindingen (meer)
kennen en dus op geen enkele wijze op eigen of groepskracht de aansluiting in de markteconomie
zullen kunnen vinden. Dit is het verhaal van de echte achterstandswijken in de grote
stadsgewesten en van de verarmde perifere regio's zoals Noordoost Groningen.
Deze ongelijke effecten van het marktverruimingproces zijn daarmee op zich reeds aanleiding
voor een netelig en ook ondoorzichtig complex van maatschappelijke vraagstukken. Dat is echter
niet eens het enige probleem. De verruiming van markten geeft tevens ook in het algemeen een
vermindering van de mogelijkheden om door sociale en politieke coördinatie collectieve belangen
aan te pakken. Collectieve belangen blijven altijd bestaan, want markten werken alleen onder de
juiste voorwaarden en zorgen ook dan nog altijd voor negatieve effecten die alleen door
collectieve coördinatie en regelrechte onderlinge solidariteit zijn te mitigeren. We kunnen ons
geen pockets of poverty permitteren, om overduidelijke en acute morele redenen maar op termijn
tevens om economische en welvaartstheoretische redenen. Enkele taken voor collectieve
coördinatie worden geleidelijk aan minder bij verruimende en steeds beter werkende markten;
18

andere taken worden juist weer breder. Het grote knelpunt bij dit alles is echter dat de
overblijvende en veranderende collectieve taken door diezelfde ontgrendeling en ontgrenzing
van markten steeds moeilijker georganiseerd kunnen worden. Marktverruiming gaat immers
gepaard met een toename van individuele actoren in het spel. Dit verhoogt de drempel voor
collectieve coördinatie door diezelfde individuele actoren. Er ontstaat een Catch-22 situatie in
economie en samenleving.
Hiermee zijn een aantal van de hiervoor besproken gedrags- en evolutietheorieën op uiterst ruwe
wijze kort samengevat, verbonden, in een ruimtelijk werkingskader geplaatst en vertaald naar
enkele lastige problemen van alledag. Ik kan in dit afsluitende deel van mijn betoog bij lange na
niet ingaan op alle mogelijke praktische consequenties van de Catch-22; dat vergt een dik boek.
Ik beperk me daarom hier tot enkele verschijnselen en vraagstukken op het stadsgewestelijk
niveau.
Binnen een stadsgewest, of zo men wenst een 'netwerkstad', leidt de ontgrenzing van markten
voor arbeid, huisvesting, voorzieningen en toeleveranties tot een systeem van dagelijkse kris-kras
stromen van kopers, verkopers, forensen en recreanten door het gehele gewest: het daily urban
system. De mobiliteit is per definitie zeer groot, en dat merken we om ons heen. Daarnaast
bestaan er niet-dagelijkse stromen van burgers en bedrijven die rondkijken voor de gunstigste
standplaats. Immers, door de gestage evolutie van de kapitaalgoederenvoorraad en door
innovaties verandert ook het ruimtelijk systeem en daarmee dus ook de relatieve waarden van
standplaatsen –bedrijfsterreinen, woninglocaties—voortdurend. Dit caleidoscopische geheel leidt
tot zowel een fragmentatie van individuele belangen van burgers en bedrijven over verschillende
ruimtelijke schaalniveaus alsook tot een continue verandering van de samenstelling van lokale
kernen.
Laten we voor het gemak het proces eerst vanuit het oogpunt van de individuele standplaats
beschrijven. De individuele standplaats (de woning, de bedrijfsvestiging), die voorheen wellicht
nog toeviel aan 'autochtonen' van de kern in kwestie, valt nu toe aan de selecterende
stadsgewestelijke markt. De selectie van een standplaats hangt uiteraard af van vele individuele
of bedrijfseconomische overwegingen, maar twee aspecten zijn van overwegend belang: de
bereikbaarheid van relevante markten, voorzieningen e.d. vanuit de standplaats (let wel: niet
alleen de op een zeker moment gebruikte markten, leidend tot de dagelijkse bewegingen, maar
ook de potentieel interessante markten, leidend tot marktflexibiliteit), en de kwaliteit en
veiligheid van de directe omgeving: de eigen opstallen, de straat en wellicht nog net de buurt.
Door individuele inruil van lokale markten en voorzieningen voor regionale markten en
voorzieningen krimpt de voor de standplaats relevante directe omgeving; een soort wipeffect van
de uitdijende marktruimte. Exact hetzelfde ruimtelijke wipeffect zal optreden voor de relevante
'sociale coördinatieruimte', de verspreidingsstructuur van relevante partijen waarmee burgers en
bedrijven zaken hebben te organiseren die niet via marktrelaties geregeld kunnen worden. In de
straat verderop komt de moderne burger weinig meer, dus zal die burger niet uit zuiver
eigenbelang bijdragen aan het op orde brengen van de collectieve zaken aldaar. Zijn belang in de
lokale gemeenschap verschrompelt tot straat, voor- en achtertuin. Dat deelbelang (de burger heeft
ook andere coördinatiebelangen, maar die liggen buiten de lokale kom) is dermate overzichtelijk
dat de burger ten behoeve van de steeds lichtere lokale sociale coördinatie voor die groep kiest
die dat belang het beste kan dienen, of beter gezegd: conserveren. Dit verklaart de onstuitbare
opkomst van lokale leefbaarheidspartijen, die dat belang centraal stellen in het politiek
19

programma. Het verklaart meer in het algemeen de toenemende politieke divergentie tussen
lokale en nationale afdelingen van de grote partijen in Nederland. Het verklaart ook waarom
rationele moderne burgers nooit en te nimmer zullen kiezen voor vergroting van gemeenten maar
altijd voor verkleining, want hoe kleiner de groep hoe meer invloed en opbrengsten voor de
burger. Gemeentelijke samenvoeging lukt volgens deze logica alleen met geweld van boven.
Welnu, bij gemeentelijke samenvoeging is het te doen om coördinatie op hoger schaalniveau. Is
de gemeente daar sowieso wel toe geschikt?
Dat brengt ons op de in principe toenemende niet-lokale belangen van burgers en bedrijven, de
belangen die ooit wellicht in de directe omgeving lagen maar nu zijn uitgezwermd over hogere
ruimtelijke schaalniveau's. In de historische situatie van economisch en sociaal complete lokale
gemeenschappen was het de provincie die een bij die situatie horend beperkt aantal
gemeenschappelijke belangen regelde. De bovengemeentelijke sociale coördinatieruimte is in een
model van hechte gemeentelijke coördinatie immers per definitie beperkt tot vooral de onderlinge
verbindingen (zonder al te veel verkeer) en mogelijke negatieve externe effecten ten aanzien van
de ruimtelijke organisatie (de ruimtelijke ordening en het milieubeheer, op hoofdlijnen en ter
zake van intergemeentelijke conflicten). De provincie had en heeft vooral een regiefunctie en kon
intergemeentelijke conflicten zo nodig beslechten, maar deed dat zo min mogelijk want zulks
gaat ten koste van de legitimatie voor de regiefunctie. Dat provinciale coördinatiemodel met die
wettelijke taken hebben we nog steeds, maar de regionale wereld is intussen compleet veranderd.
Zou de provincie de nieuw ontstane coördinatieruimte door regionale marktverruiming volledig
moeten opnemen, dan zou haar takenpakket zich uitbreiden tot de economie, de arbeidsmarkt, het
onderwijs, cultuur en vrijwel alle andere publieke voorzieningen, sociale zaken, lokaal
ontwikkelingsbeleid (aanpak van pockets of poverty), interregionale zaken (afstemmingen met de
buren!). De taken zouden het totale pakket van ruimtelijk uitgezwermde belangen van burgers en
bedrijven moeten omvatten. De huidige provinciale taken ten aanzien van verkeer, ruimtelijke
ordening en milieu zouden verveelvoudigen in gewicht en complexiteit. Een groot probleem is
echter dat de provincie verder af staat van de burger dan de gemeente vanwege de grote omvang
van de voor de beleidsdossiers relevante groepen. Daarmee vergaat de lust tot participatie van de
burger—het principe van Olson. De provincie, en eigenlijk ieder direct gekozen bestuur –dus ook
een stadsprovincie-- blijft tandeloos vanwege een structureel legitimatieprobleem, hoe belangrijk
de op de plank liggende taken ook zijn. Overigens bestaat de neiging die afstandvergroting tot de
burger als gevolg van de schaalvergroting van de coördinatieruimte ongedaan te maken door
bestuurlijke decentralisatie. Het moge duidelijk zijn dat de goede bedoelingen volgens onze
logica eerder tot kwade dan tot goede resultaten zullen leiden. Zolang de juiste diagnose niet
wordt gemaakt werken medicijnen snel contraproductief.
Derhalve hangt op regionaal niveau toch weer veel af van de coördinerende competenties van
gemeenten. Gemeenten hebben het voordeel dichter bij de burger te staan, maar het nadeel dat de
burger de gemeente en dus ook de intergemeentelijke onderhandelingsresultaten alleen beoordeelt
in relatie met het zeer lokale deelbelang. Door dit nadeel zullen gemeenten althans volgens deze
logica ten eerste altijd distributief onderhandelen en nooit generatief. Men vecht voor een deel
van de koek en het afhouden van de roe. Ten tweede komen andere onderwerpen dan die welke
betrekking hebben op bereikbaarheid en nimby problemen simpelweg nooit op de interlokale
agenda. Gelukkig zijn lang niet alle gemeenten zulke strikte gelovigen in economische
20

ationaliteit dat ze de wetten daarvan ook altijd volgen. Gelukkig ook zijn er het Rijk en de
provincie die gemeenten kunnen stimuleren meer te doen.
Blijft binnen het huis van Thorbecke over: de rol van het Rijk. Het Rijk heeft in principe groot
belang bij een goede coördinatie van zaken op stadsgewestelijk en regionaal niveau aangezien
zulks bijdraagt aan regionale en daarmee dus ook nationale welvaart en belastingopbrengsten. Het
Rijk heeft daarnaast belang bij vanzelf goed verlopende interregionale coördinatie. Het Rijk is
tenslotte vanuit de burger gezien meest gelegitimeerde partij voor veel van zijn ruimtelijk
'uitgezwermde' deelbelangen, zoals economisch ontwikkelingsbeleid, sociaal beleid en
onderwijsbeleid. Het sociale en culturele kapitaal fragmenteert op lokaal niveau maar de rol en
identiteit van de natie staan nog altijd fier overeind. Met het regionale marktverruimingproces
wordt het Rijk derhalve automatisch een in belang en competentie toenemende partij in het
regionale spel. Althans volgens de hier gehanteerde logica. Het Rijk pakt enkele regionale
kwesties ook wel op, maar doet dat schoorvoetend. Dat laatste is logisch, want de Staten-
Generaal voelen ook een druk om middelen pons-pons over regio's te verdelen. Daarnaast zal het
Rijk niet gauw willen treden in het distributieve spel tussen gemeenten en provincie en dus
afwachten tot deze partijen het Rijk te hulp roepen. Dat laatste gebeurt eerder vanuit nog redelijk
georganiseerde regio's zoals het Noorden dan vanuit gefragmenteerde regio's zoals de Randstad.
Het Rijk staat bovendien letterlijk veraf van interlokale kennis en coördinatieproblemen.
Tenslotte zullen de Staten-Generaal nauwelijks geneigd zijn om nieuwe regionale
bestuurstructuren, zoals de vorming van Stadsprovincies of gemeentelijke herindelingen, op te
leggen waar deze niet van onderop worden gesteund. En dat worden ze nooit met de calculerende
burger. Volgens de Franse stadsgeograaf Lefevre komt effectief regionaal, stadsgewestelijk of
metropolitaans bestuur nooit uit eigener regionale beweging van de grond.
Het proces van verruimende markt- en coördinatieruimte vereist eigenlijk dat de calculerende
burger zijn of haar ruimtelijk uitzwermende deelbelangen goed moet kunnen scheiden en
toedelen naar de meest geschikte coördinatiearrangementen in institutioneel en geografisch
opzicht. Dat nu vereist van die burger welhaast bovenmenselijke vermogens. Bovendien zijn die
markt- en coördinatieruimtes steeds meer specifiek voor ieder individu en ieder bedrijf, waardoor
iedere vast begrensde structuur met gordiaanse knopen van doen heeft. Geen enkele ruimtelijke
bestuursindeling is dus perfect, en zelfs het vinden van een maatschappelijk optimum is lastig zo
niet onmogelijk. Burgers en bedrijven raken althans volgens de hier gehanteerde logica vanzelf
steeds meer overgeleverd aan marktwerking en aan bestuurlijke coördinatieproblemen.
Wellicht dat flexibele, maatgesneden bestuurlijke arrangementen een oplossing kunnen vormen
voor de nieuwe ruimte van stromen. Voor specifieke functies, zoals het verkeer, kan de optimale
geografische structuur van een coördinerend lichaam nog redelijk worden bepaald. Ik zie daarom
wel wat in bijvoorbeeld een regionale transportautoriteit. Toch kent ook deze flexibiliseringroute
grote hindernissen. Interfunctionele relaties en afwegingen worden lastig; arrangementen gaan
elkaar beconcurreren. Er komt een democratisch gat tenzij de burger direct voor het
arrangementsbestuur kan kiezen. In de praktijk zullen echter gemeenten en provincie dat moeten
en willen doen, met alle Catch-22 hindernissen van dien.
Het vinden van de beste oplossingen is een langdurig leerproces. Door het volgens de theorie van
collectieve actie inherente conservatisme van de burger veranderen sociale en zeker ruimtelijke
coördinatiestructuren in ieder geval niet of nauwelijks. Structuurdiscussies leveren daarom niet
veel op in Nederland. Optimale ruimtelijke bestuurstructuren worden bovendien lastig te bepalen
21

door de ontgrenzende markt- en coördinatieruimte vanuit het perspectief van burgers en
bedrijven. Toch kunnen we de zaak niet overlaten aan marktwerking, vechtende bestuurslagen en
een selecterende burger. De typisch Amerikaanse Public Choice gedachte –besturen concurreren,
de burger kiest, besturen gaan dus het beste doen voor die kiezende burger en alles komt goed—
werkt alleen voor de sterken en gaat voorbij aan het participatieprobleem. Het gaat ook volstrekt
voorbij aan twee van de bovengenoemde categorieën van partijen die verliezen in het proces van
marktverruiming: diegenen die met relatief lagere inkomsten moeten gaan concurreren en
diegenen die verzeild raken in de gaten van de marktruimte: de achterstandwijken en verarmende
regio's. In de Noordvleugel van de Randstad is het hele coördinatievraagstuk een complex en
belangrijk probleem, maar het is althans momenteel ook een luxeprobleem want het gaat
economisch voor de wind. In een regio zoals het Rotterdamse stadsgewest, met een minder
diverse structuur, een grotere noodzaak tot kostenconcurrentie en relatief veel ernstige pockets of
poverty, is het sociale coördinatievraagstuk een kwestie van toekomst of verval. Dit soort
overwegingen zal dan ook bij de ontwikkeling van coördinatiestructuren op Randstadniveau,
zoals de Deltametropool beweging en de Bestuurlijke Commissie Randstad, moeten worden
meegenomen. In iedere goede oplossing voor het ruimtelijke en economische
coördinatievraagstuk, op ieder ruimtelijk schaalniveau, zal juist vanwege de effecten van
marktwerking solidariteit altijd een rol moeten spelen. Burgerzin op lokale schaal: verder kijken
dan de eigen achtertuin. Solidariteit op stedelijke en regionale schaal: de belangen van
buurgemeenten en aangrenzende regio's meenemen bij de eigen opstelling. De politieke
boodschap van de economische markt- en evenwichtstheorie is: wees liberaal, dat werkt voor uw
welvaart. De boodschap van de sociale geografie en planologie aan de orthodoxe econoom is:
wees ook een beetje solidair, want anders valt marktwerking uiteindelijk in haar eigen mes.
Wat ik zie als mijn taak in de economische geografie en economische planologie is te proberen
door wetenschappelijke analyse het soort vraagstukken, die in deze oratie de revue zijn
gepasseerd, in ieder geval te verhelderen en toegankelijk te maken voor onderzoek en logische
redenatie. Ik zal me blijven bewegen op het raakvlak van markt en overheid, van individueel en
collectief gedrag, niet alleen omdat beide perspectieven in de leeropdracht zijn verwerkt maar
vooral ook omdat op de rafelranden van de markt en van collectieve actie maatschappelijke
creativiteit wordt gevraagd en wetenschappelijke creativiteit ontstaat. Zowel voor de
economische geografie als voor de planologie zijn die rafelranden relatief onbekend terrein. Ik
hoop mijn studenten warm te krijgen voor de interessante concurrentiestrijd die juist daar
plaatsvindt.
22

1 Zie Aglietta, M., Rgulation et crises du capitalisme. Calmann-Lvy, Pris, 1976. Een mooi overzichtsartikel over de
Regulation school geeft Boyer, M., ‘The political in the era of globalization and finance.’ In: International Journal of
Urban and Regional Research, 24.2, p. 273-322, Juni 2000
2 Feijter, H.J., L. Sterckx & E. de Gier, Nieuw Amsterdams Peil. Amsterdamse sociaal-culturele verkenningen I. A-
D Druk, Zeist, 2001
3 Geert Mak, G., Hoe God verdween uit Jorwerd. Contact, 1994
4 Manuel Castells, The rise of the network society. Blackwell, 1996.
5 Zie voor een meeslepende beschrijving van recente stedelijke ontwikkelingen in de VS: Robert Kaplan, An Empire
Wilderness. Travels Into America’s future. Vintage, 1998
6 Jan Lambooy heeft zich in ontwikkelingstheoretische zin vooral gericht op de ontwikkeling van stedelijke systemen
(zie o.a. Het geografische systeem en de groeipooltheorie. Inaugurale rede, Vrije Universiteit, Amsterdam, 1969, en
zijn bijdrage over ‘ Complexity, formations and networks’, in: M. de Smidt & E. Wever (eds), Complexes,
formations and networks, p 15-23, Nederlandse geografische Studies, KNAG, Utrecht, 1991) alsmede op de rol van
informatie en kennis (zie o.a. zijn artikel over ‘Knowledge production, organsiation and agglomeration economies.’
In: GeoJournal, 41.4, p. 293-300, 1997)
7 Leon Walras, Elements of Pure Economics, Orion Editions, Philadephia, 1954 (1926)
8 Walter Isard, Methods of regional analysis: an introduction to regional science. Wiley, New York, 1960
9 Ministerie van VROM, Ruimte maken, ruimte delen. Vijfde Nota over de Ruimtelijke Ordening.
Rijksplanologische Dienst, Den Haag, 2001
10 Paul Krugman, ‘Increasing returns and economic geography.’, in: Journal of Political Economy, 99, p. 483-499,
1991. Krugman, vooral bekend vanwege zijn werk over internationale handel, staat aan de basis van een hernieuwde
interesse van algemeen economen in economische geografie (de new geography of economics school). Zie ook: Paul
Krugman, Development, Geography, and Economic Theory, The MIT Press, Cambridge, Mass., 1997. Deze school
krijgt echter zware kritiek van economisch geografen. Zie: Ron Martin, ‘The new ‘geographical turn’ in economics:
some critical reflections.’, in: Cambridge Journal of Economics, 23, p. 65-91, 1999
11 Het is vooral J. Vernon Henderson die de rol van intermediaire partijen bij ruimtelijke ontwikkeling heeft
geanalyseerd en geformaliseerd. Zie: J. Vernon Henderson & Arindam Mitra, ‘The new urban landscape: developers
and edge cities.’, in: Journal of Regional Science and Urban Economics, 26:6, p. 613-643, 1996
12 Ronald Coase, ‘The problem of social cost.’, in: Journal of Law and Economics, 3, p. 1-44, october 1960
13 Voor een gedegen overzicht van het gedachtegoed van de Oostenrijkse School in de economie: Peter J. Boettke,
The Elgar Companion to Austrian Economics, Edward Elgar, Cheltenham UK, 1994
14 Carl Menger, de ‘oudste’ onder de Oostenrijkers, zit dicht tegen de (neo-)klassieke markttheorie omdat
hij dacht dat de markt dit soort effecten redelijk snel kan opvangen (zie zijn Principles of Economics, New
York University Press, 1871). Eugen Bhm-Bawerk (Capital and Interest, Spring Mills: Liberaterian Press,
1959 (or. 1884) ) en zijn leerling Friedrich Hayek (Prices and Productio., New York: Augustus M. Kelly,
1967 (or. 1931) dachten daar anders over en legden de basis voor de moderne Oostenrijkse theorie over
kapitaal en economische cylci (zie daarvoor Kirzner, I.M., An essay on Capital, New York: Augustus M.
Kelly, 1966).
15 Ludwig von Mises, A Critique of interventionism: inquiries into economic policy and the economic ideology of
the present, New Rochelle, NY: Arlington House, 1977 (1929)
16 Joseph Schumpeter, The theory of economic development, Cambridge, Mass.: Harvard University Press
1934 (1912).
23