Tordoir-Marktwerking en ruimtelijke organisatie - Vastgoedkennis

De praktijk op het raakvlak tussen markt en collectieve ordening is complex. De theorie,
benodigd om daarover zinvolle uitspraken te kunnen doen, is fundamenteel. Om die reden neem
ik U in deze oratie eerst mee langs het micro-economische bouwwerk van de algemene
evenwichtstheorie, economische ontwikkelingstheorie, ruimtelijke evolutietheorie en de theorie
van collectieve actie. Juist op de raakvlaken van die theorieën doen zich, zoals altijd op
raakvlakken, de meest interessante ontwikkelingen voor. Vervolgens komen we weer terug bij de
netelige vraagstukken in de Nederlandse ruimtelijke praktijk.
Het marktmechanisme: onzichtbare en zichtbare planologen
Micro-economen geloven in de weldaad van perfecte marktwerking. Zij baseren zich op de
neoklassieke micro-economische evenwichtstheorie, het mathematische bouwwerk dat door Lon
Walras is ontwikkeld op de fundamenten van grote klassiekers als Adam Smith en dat sindsdien
door de fine fleur van de economische wetenschap, waaronder met name Kenneth Arrow en
Gerard Debreu, verder is verfijnd 7 . Perfecte, machtsvrije markten en het prijsmechanisme geven
in deze theorie een optimale aanwending van hulpbronnen en dus de hoogste welvaart. De
basisprincipes van de evenwichtstheorie zijn binnen de economie onbetwist. De orthodoxe
gelovigen denken dat de theorie in principe altijd werkt. Als de theorie in de praktijk niet werkt,
ligt dat volgens hen niet aan de theorie maar aan de praktijk waar de mens juridische, sociaalculturele
en ruimtelijke belemmeringen voor marktwerking opwerpt. Zoals bij ieder orthodoxie
kunnen micro-economische theoretici altijd vertellen hoe het eigenlijk moet: de beroepsgroep en
haar instituties hebben binnen en buiten de gedragswetenschappen de reputatie arrogant te zijn.
De andere gedragswetenschappen ontberen immers zo'n scherp fileermes van mathematische
logica. Wel, er zijn ook heterodoxe economen die weliswaar geloven dat de theorie werkt, maar
lang niet voor alle economische verschijnselen. Heterodoxe benaderingen zijn natuurlijk veel
interessanter. Daarover straks meer.
De economische ontwikkelaars van de evenwichtstheorie hebben niet of nauwelijks aandacht
besteed aan de ruimtelijke dimensie van de economie. De basistheorie beweegt zich in een
abstracte ruimte. Evenwichtstheorie heeft echter grote invloed op de groep ruimtelijke
wetenschappers verenigd in de school van de regional science 8 . De orthodoxen onder hen
vertalen de onzichtbare hand van het marktmechanisme naar een onzichtbare en perfecte
planoloog, die zorgt voor een voor de totale welvaart optimale ruimtelijke verdeling van
activiteiten. Ook de regional science, met Walter Isard als centrale figuur, grijpt voor
fundamenten terug op de klassieken, waaronder ruimtelijk georiënteerde economen als Von
Thunen, Weber, Losch en in zekere zin ook Christaller, bekend vanwege hun geometrische
weergave van optimale verspreidingspatronen van bedrijven, dorpen en steden. De onzichtbare
planoloog vertelt de echte hoe het eigenlijk zou moeten: in onze Noordoostpolder is de theorie
deels ook werkelijk in praktijk gebracht met een afhankelijk van ieders voorkeur prachtig of
oersaai nederzettingenpatroon. Evenwicht is immers schitterend maar ook saai.
De ruimtelijke dimensie geeft voor de mathematische evenwichtskunstenaars een drietal, in
complexiteit oplopende technische problemen: interactie- en verplaatsingskosten als gevolg van
het effect van de ruimte als klem en afstand als rem, ten tweede toenemende schaalopbrengsten,
mede als gevolg van het bestaan van graviteit in de ruimte (hetgeen overigens een voor de theorie
vervelend gevolg is van het eerste probleem) en tenslotte het bestaan van zogenaamde externe
effecten (die ook deels weer samenhangen met de twee voornoemde problemen). De orthodoxe
4