Hout werkt, houtgebruik in molens - Open Monumentendag ...

4
Foto boven: verzagen van het eikenhout tot grote balksecties
nodig voor de restauratie
Foto onder: vervaardiging van de molenstaak voor de Vinkemolen – Zwalm
hoog aanzet waardoor er zo weinig mogelijk verzwakkende knopen
opduiken. De lengte van een staak bedraagt 6 tot 7,5 m. De sectie
onderaan bedraagt, benaderend, 80/80 cm.
De prijs van eikenhout bruikbaar in de constructie van een molen
is uiteraard afhankelijk van vele factoren: lengte, sectie, klasse, …
De eenheidsprijs voor de grootste onderdelen van een staakmolen
bedraagt (geleverd en geplaatst) 5.000 tot 6.200 euro per kubieke
meter hout. De prijs per vierkante meter schommelt nog sterker:
van 60 tot 400 euro, afhankelijk van de afmeting en de toepassing:
beplanking van de zolders, kastbeplanking of een dakbedekking in
gekloven eikenhouten schaliën.
Technieken in de molenbouw
Droog of vers gezaagd hout?
Het natuurlijk droogproces van een houtsectie bedraagt één cm
per jaar. Een steenbalk met een sectie tot 70 cm heeft m.a.w. een
mensenleven nodig om de relatieve vochtigheid van zijn nieuwe
omgeving aan te nemen. Dit is niet onbelangrijk aangezien het
droogproces gepaard kan gaan met het krimpen en het ‘trekken’ van
het hout. De houtvezel en de positie van het hart bepalen in welke
richting een balk zal trekken.
Vroeger werd hout ‘gewaterd’: in een waterloop gelegd of besproeid.
Hierdoor werd het droogproces vertraagd (bij eik werd tevens het
looizuur verwijderd) waardoor de structuur van het hout minder
bruusk onderhevig was aan krimp en barstvorming door het drogen.
Binnen het huidige economische klimaat is deze voorbewerking
prijstechnisch onbetaalbaar geworden. Het hout wordt nu twee tot
drie jaar na het kappen van de boom, verwerkt.
Nat hout heeft een aantal kenmerken die worden benut: bijvoorbeeld
voor het klieven van eikenhout (om schaliën te vervaardigen)
wordt vers gezaagd hout gebruikt. Om onderdelen van de molen te
plooien is bijvoorbeeld nat hout, of hout dat nat gehouden wordt,
het meest geschikt. In de meubel- en fineerindustrie worden nog
andere, meer specifieke toepassingen gebruikt, zoals het ‘stomen’ of
het ‘koken’ van hout.
Drogen impliceert krimp, vernatten houdt in dat de houtsectie toeneemt.
De molenbouwer kan van deze processen gebruik maken bij
het streven naar een meer sluitende houtverbinding. Bij een houten
gevlucht bijvoorbeeld worden bij montage perfect droge hekstokken
gedreven in de houten enden. Door het nattere buitenklimaat
zwellen de hekstokken en spant de verbinding met de enden zich
aan. Van hetzelfde principe wordt in de botenbouw en in de kuipenmakerij
gebruik gemaakt. In contact met water zwelt het hout tot
een waterdichte constructie.
Met al deze mogelijke veranderingen wordt rekening gehouden.
Door bijvoorbeeld twee vangplanken te zagen in plaats van één,
beschikt de molenbouwer over een reserve indien er bij het drogen
of het plooien iets onverwachts fout zou lopen.
Wankantig, gedesseld, ruw, geschaafd, natuurlijke
kromming, ongelijke plankbreedte.
Het beleven van een in hout opgetrokken monument als een archaische
constructie en de mate waarin een plaatselijke herstelling
in hout zich integreert in een bestaande constructie, heeft veel te
maken met de wijze waarop de zichtzijde is afgewerkt. Ook door
gebruik te maken van onderdelen die een natuurlijke kromming
hebben, sluit de molenbouwer aan bij een ambachtelijke bouw-
traditie.
Een aantal mogelijke afwerkingstechnieken:
❚ wankantig: onderscheidt zich van mesvierkantig doordat niet
alle vlakken over hun gehele lengte werden gezaagd. Een analoog
effect wordt verkregen door het verwijderen van het spint.
❚ gedesseld: het vormen van een zichtzijde door middel van een
haakse bijl waarbij de schors ruw-schilsgewijs wordt verwijderd.
Omwille van de kostprijs kan eenzelfde effect worden verkregen
door handmatig te schaven.
❚ natuurlijke kromming: het vezelverloop volgt de initiële, van
nature gegroeide kromming. Deze toepassing houdt ook een
bijkomend mechanisch voordeel in.
Wat wordt bedoeld met het ‘togen’ van
een houtverbinding?
Dit is zonder meer het belangrijkste principe bij het samenstellen
van een molenkast. Het togen van een houtverbinding houdt in dat
deze op voorspanning wordt gezet. De verbinding wordt, op een