kinderen en poezie

Taalgereedschap
Hieronder geven we een overzicht van
het taalgereedschap.
1. Vergelijkingen, metaforen
De metafoor is een wezenlijk aspect
van literair taalgebruik. Een metafoor
berust op betekenisoverdracht tussen
twee woorden of woordgroepen. Men
gebruikt de betekenis van het ene
woord, of groep van woorden om een
andere betekenis duidelijk te maken.
Bij eenvoudige vergelijkingen wordt
het vergelijkende woordje (als, zoals,
gelijk) dikwijls weggelaten.
Als iemand zegt: "die baby is een pop"
dan bedoelt hij niet dat die baby een
pop is, maar dat die baby er zo (schattig)
uitziet als een pop.
Het gedicht "Bommen" van Paul
Rodenko begint als volgt:
De stad is stil.
De straten
hebben zich verbreed.
Kangoeroes kijken door de venstergaten.
De metafoor 'kangoeroe' geeft een
scherp beeld van de gemoedsgesteldheid
van de mensen die ieder moment
een bombardement verwachten.
Pascal de Rijk van basisschool De
Maatjes te Biervliet schreef het volgende
gedicht:
Vallende bladeren
Bij ons is een zee
een zee van bladeren
Zo mooi als een museum
een museum van bladeren
Twee keer vindt er betekenisoverdracht
plaats van een woord. De eerste
keer levert dat een bekende vergelijking
op: 'een zee van bladeren', de
tweede keer komt er een geheel nieuw
beeld: 'een museum van bladeren'.
In het gedicht Flamingoos noemt
Mischa de Vreede de flamingo: 'hooglopende
krullen'. Deze metafoor inspireerde
een groep kinderen tot het
bedenken van soortgelijke metaforen
voor andere dieren. Zo werden wes-
10
MENSEN-KINDEREN
SEPTEMBER 1997
pen 'zoemende naalden', beren werden
'grommende bontjassen' en apen
'slingerende grijparmen'.
Het is belangrijk dat kinderen metaforisch
taalgebruik leren verstaan. Daarmee
krijgen ze inzicht in het verschil
tussen de letterlijke tekst en de betekenis
ervan. Anders geformuleerd: ze
krijgen inzicht in het verschil tussen
zakelijk en literair taalgebruik, tussen
teksten met een eenduidige betekenis
en teksten met een meerduidige betekenis.
2. nieuwe woorden
Tot het onmiskenbare gereedschap
van de dichter behoort zijn vermogen
om nieuwe woorden te maken, die
door de context niet moeilijk te begrijpen
zijn, ja zelfs voor de lezer heel
natuurlijk klinken.
Kleumen
Ach kleumende kleuter,
ach dreumes, beteuterd
daar aan de waterkant.
Je schoudertjes trillen,
wat sta je te rillen
daar aan de zwembadrand.
Bebbe ben je bibbernat
van het pieppe-pierenbad?
Je kinnetje bibbert,
je voetje dat glibbert
over de tegelgrond.
Ach gut, arme stakker,
je tanden tandakken,
jij met je bibbermond.
Bebbe ben je bibibbernat
van het pieppe-pierenbad?
Je moet zo niet blijven,
ik zal je wel wrijven
als je van kou verrekt.
Kom hier in mijn armen,
ik zal je verwarmen
tot je bent uitgelekt.
Bebbe ben je bibibbernat
van het pieppe-pierenbad?
Karel Eykman
In dit gedicht gebruikt de dichter de
woorden 'tandakken' 'bibibbernat' en
'bibbermond'. Geen kind zal er moeite
mee hebben om uit te leggen wat deze
woorden betekenen.
W. Hussem schrijft het volgende
gedicht:
een hond blaft mij aan
echo's komen
van alle kanten
De betekenis van het woord 'aanblaffen'
is de lezer direct duidelijk maar
men zal het in geen enkel woordenboek
vinden. Als we het als leerkracht
in een tekst tegenkomen zijn we zelfs
geneigd om te zeggen dat dit geen
goed Nederlands is. Een hond blaft
tégen iemand.
Arent Zweistra uit groep 5 van basisschool
De Plataan te Rhenen schreef:
ik word later kusverkoper
in de mooiste kusjeszaak
ik bewaar daar al mijn kusjes
met een strik erom
In geen woordenboek komen de
woorden 'kusverkoper' of 'kusjeszaak'
voor, en toch...
3. Klank en rijm
Poëzie die speciaal geschreven is voor
kinderen, zit dikwijls vol klank. Het
auditieve aspect is van grote betekenis
voor deze categorie van gedichten.
Om te begrijpen wat klank in een
gedicht kan doen, leest men bijvoorbeeld
met de kinderen bovenstaand
gedicht 'Kleumen' van Karel Eykman.
Rijm is de herhaling van klinkers en/of
medeklinkers in een gedicht. Het kan
structuur en betekenis geven, het zet
punten in het geheugen, maar het is
niet essentieel.
Er zijn vele vormen van rijm: volrijm:
stad - pad; dubbelrijm: gaat komen -
laat stromen; halfrijm: recht - zeg;
beginrijm: geld - goed.
Eindrijm kan op veel manieren in
gedichten voorkomen: gepaard: aabb;
gekruist: abab; omarmend: abba;
slagrijm: aaaa en perzisch rijm: aaba.
Het is belangrijk dat kinderen leren dat
klank (en dus ook rijm) iets toevoegt
aan de betekenis, soms heel elementair
is zelfs. Maar ook dat niet ieder
gedicht hoeft te rijmen. Er zijn vele
gedichten die niet rijmen.