De rug sparen, elke Dag - Europa Ziekenhuizen

De rug sparen,
elke Dag
www.europaziekenhuizen.be
Site St-Elisabeth Site St-Michel

2 INLEIDING 3
DE RUG SPAREN, ELKE DAG DE RUG SPAREN, ELKE DAG
INLEIDING
Iedereen wordt vroeg of laat geconfronteerd met rugpijn, vooral tijdens de
actiefste periode van het leven. Rugpijn heeft dan ook een belangrijke sociaal-
economische impact.
De diagnostische en therapeutische alternatieven zijn legio, maar worden vaak
slecht gecoördineerd en geven dan ook vaak geen bevredigende oplossing.
Deze brochure beschrijft een multidisciplinaire aanpak, een nieuw concept van
diagnostiek en behandeling door meerdere elkaar aanvullende specialismen
binnen één enkele functionele eenheid, waardoor een optimale uitwisseling van
de medische informatie wordt verzekerd.
Diensten van Fysische Geneeskunde en Reumatologie /
Orthopedie van Europa Ziekenhuizen

4 KENNEN
KENNEN 5
DE RUG SPAREN, ELKE DAG DE RUG SPAREN, ELKE DAG
KENNEN
anatomie en functie van De wervelkolom
De wervelkolom
De wervelkolom bestaat uit 24 wervels, het heiligbeen (sacrum) en het
staartbeen (coccyx).
De cervicale wervelkolom telt 7 wervels, de dorsale of thoracale wervelkolom
12 en de lumbale wervelkolom 5. De 5 lumbale wervels vormen samen met het
sacrum de lumbosacrale wervelkolom.
De cervicale, thoracale en lumbale wervelkolom vertonen fysiologische
krommingen: cervicale lordose, dorsale kyfose en lumbale lordose.
1) De wervels
Elke wervel bestaat uit een wervellichaam, een doornuitsteeksel,
2 dwarsuitsteeksels en twee interapofysaire gewrichten.
De interapofysaire gewrichten beperken de bewegingen van de wervelkolom
in welbepaalde richtingen.
De wervelbogen dienen om de neurologische elementen te beschermen.
Het wervellichaam vormt het steunelement.
FUNCTIE
Mobiliteit
Mobiliteit
Beperking
Bescherming
Steun
ANATOMIE
Doornuitsteeksel
Dwarsuitsteeksel
Interapofysaire
gewrichten
Wervelboog
Wervellichaam
2) De tussenwervelschijf
Tussen twee wervellichamen ligt een tussenwervelschijf (discus
intervertebralis). De tussenwervelschijf bestaat uit een centraal gedeelte,
de nucleus pulposus, die een dikke gelatineuze massa bevat.
Deze kern wordt omgeven door een fibreuze ring, de annulus fibrosus
genaamd. De elementen van de fibreuze ring volgen een spiraalvormig
traject.
De combinatie van een gelatineuze kern en een fibreuze ring vormt een
efficiënte schokdemper en zorgt voor een soepele, maar stevige verbinding
tussen de wervellichamen.
De ruimte tussen twee aangrenzende wervels is de intervertebrale ruimte.
Een uitpuilende tussenwervelschijf zal bijgevolg de zenuwwortel irriteren,
vooral op de plaats waar de wortel door het beenderige intervertebrale
kanaal loopt.
Hoe kleiner dit kanaal, des te gemakkelijker zal de zenuwwortel ingeklemd
raken.
Wervellichaam
Annulus fibrosus
Nucleus pulposus
Nucleus pulposus
Annulus fibrosus
Posterieur ligament
Nervus ischiadicus

6 KENNEN
BEGRIJPEN 7
DE RUG SPAREN, ELKE DAG DE RUG SPAREN, ELKE DAG
3) Het wervelkanaal
Het wervelkanaal bevindt zich achteraan het wervellichaam. In het
wervelkanaal liggen de zenuwen, waaruit aan beide zijden de zenuwwortels
ontspringen.
Zenuwen
Wervel
4) De ligamenten en spieren
De wervels zijn onderling verbonden door ligamenten en spieren.
BEGRIJPEN
De rugkliniek
De “rugkliniek” kan worden gedefinieerd als een nieuwe benadering van rugpijn.
In de meeste gevallen betreft het chronische lage-rugpijn of nekpijn, zelfs na
een heelkundige ingreep.
De pijn is meestal te wijten aan discuslijden of artrose:
• Discushernia ten gevolge van degeneratie van de tussenwervelschijf,
waarbij de tussenwervelschijf uitpuilt en de zenuwwortels (nervus
ischiadicus) irriteert.
Lumbago Ischiadicus
Discushernia
• Het facetsyndroom wordt veroorzaakt door een degeneratie
en/of verplaatsing van de interapofysaire gewrichten.
Facetgewrichten
Nervus
ischiadicus

8 BEGRIJPEN
BEGRIJPEN 9
DE RUG SPAREN, ELKE DAG DE RUG SPAREN, ELKE DAG
• Houdingsstoornissen door het geleidelijk aannemen van
een verkeerde houding ten gevolge van een onevenwicht
tussen spieren en ligamenten.
De originaliteit van de “rugkliniek” ligt in:
- een multidisciplinair diagnostisch en therapeutisch beleid
- onderzoek en behandeling: zo spoedig mogelijk
- zo nodig toepassing van weinig invaliderende heelkundige technieken op
dagheelkunde.
1) Wat verstaat men onder multidisciplinaire aanpak?
De rugkliniek omvat orthopedisten, anesthesisten die deel uitmaken van
de pijnkliniek, specialisten in de fysische geneeskunde, reumatologen
en kinesitherapeuten. De behandelende arts krijgt vrij snel een rapport
opgesteld door het hele team.
2) Wat gebeurt er tijdens de raadpleging?
• De patiënt krijgt een standaard vragenlijst (lokalisatie, intensiteit en
tijdstip van de pijn, uitlokkende of verergerende factoren, weerslag op
de dagelijkse activiteiten, enz.).
• Grondig klinisch onderzoek
• Radiografie en scintigrafie
• Functionele evaluatie op de dienst fysische geneeskunde
met onder meer:
- een isokinetische evaluatie: dynamometrie met meting van de
spierkracht bij een constante bewegingssnelheid tegen een variabele
weerstand in, die continu wordt aangepast;
- elektromyografie (EMG): onderzoek van de spieren en de zenuwen
door een elektrofysiologisch onderzoek van de spiercontractie en de
zenuwstimulatie.
in het begin zijn vaak een korte rustperiode en inname van antiinflammatoire
middelen (nsai) aangewezen. men geeft nsai via de
mond of langs parenterale weg om de ontstekingsverschijnselen in de
gewrichten en de aangrenzende weke delen snel te verlichten.
met uitzondering van maag- en duodenumulcera, nier- en
leverinsufficiëntie zijn er weinig absolute contra-indicaties voor
anti-inflammatoire middelen, en deze worden dan ook routinematig
voorgeschreven.
De anti-inflammatoire geneesmiddelen kunnen worden gecombineerd
met myorelaxerende middelen en analgetica.
Daarna wordt de patiënt eventueel verwezen naar technieken die in één dag
kunnen worden uitgevoerd.
De pijnkliniek
Epidurale infiltratie: bij deze behandeling worden corticosteroïden in de epidurale
ruimte geïnjecteerd. In deze ruimte lopen de verschillende zenuwwortels, ook
deze die eventueel ontstoken zijn.
De epidurale injectie wordt gegeven in de nek of de lenden en naargelang de
plaats van de pijn.
De meest voorkomende indicaties zijn zenuwwortelpijn in associatie met:
- een discushernia;
- discuslijden;
- een nauw lumbaal kanaal.
De injectie van cortisone wordt gegeven op regelmatige tijdstippen, om de één
tot drie weken naargelang het geval. Doorgaans zijn drie infiltraties nodig. Deze
verminderen de pijn in 60 % van de gevallen, waardoor de omstandigheden
voor revalidatie gunstiger worden.
Intraforaminale infiltratie: in bepaalde gevallen van een zeer lateraal gelegen
discushernia met uitpuiling in het foramen intervertebrale volstaat de epidurale
infiltratie niet om de pijn van de patiënt te verlichten. Dan is een intraforaminale
infiltratie aangewezen.

10 BEGRIJPEN
BEGRIJPEN 11
DE RUG SPAREN, ELKE DAG DE RUG SPAREN, ELKE DAG
Onder radiologische controle wordt cortisone selectief geïnjecteerd in
het foramen intervertebrale en in rechtstreeks contact met de betrokken
zenuwwortel.
Cortisone wordt op regelmatige tijdstippen geïnjecteerd, om de één tot drie
weken naargelang het geval.
Infiltratie van de interapofysaire gewrichten: lendenpijn, soms met uitstraling
in de billen, is vaak te wijten aan een ontsteking van de facetgewrichten of
interapofysaire gewrichten.
Deze pijn kan gelijken op pijn van de nervus ischiadicus (“pseudo-ischiaspijn”).
Men kan dat gewricht infiltreren en er cortisone injecteren.
Men kan ook een lokaal anaestheticum injecteren, maar dat is enkel van
diagnostisch nut.
Als de pijn immers dadelijk na de injectie afneemt, bevestigt dat de oorsprong
van de pijn.
In geval van recidief en om een langduriger effect te verkrijgen, kan men
een desensibilisatie door thermolaesie (radiofrequentie) van de betrokken
facetgewrichten uitvoeren.
Dit geldt ook voor bepaalde gevallen van nekpijn.
Percutane rhizolyse: therapeutische techniek. De rhizolyse wordt uitgevoerd
onder lokale anesthesie en bestaat uit een cauterisatie van gevoelszenuwvezels
ter hoogte van het interapofysaire gewricht.
Discografie: beeldvormingstechniek. Een discografie wordt uitgevoerd onder
lokale anesthesie en soms na toediening van een sedativum. Een discografie toont
het niveau van degeneratie van de discus intervertebralis (tussenwervelschijf)
met het oog op een latere ingreep en dient ook het pijnniveau te preciseren als
meerdere tussenwervelschijven aangetast zijn.
ortHopeDie
Microdiscectomie: therapeutische techniek. Een microdiscectomie wordt
uitgevoerd onder algemene anesthesie en onder microscopische controle.
Men gaat daarbij tussen de wervels door om de discushernia weg te snijden.
Het ziekenhuisverblijf bedraagt 3 dagen, gevolgd door een periode van
arbeidsongeschiktheid.
spinaal kanaal stenose
Recalibratie van het spinaal kanaal: door verouderingsverschijnselen vermindert
de diameter van lumbaal kanaal met inklemming van de zenuwen als gevolg.
Dit geeft mogelijks uitstralende pijn in de benen en/of moeilijkheden bij het
stappen. “Men kan niet meer vooruit”. Via een minimaal invasieve methode kan
het spinaal kanaal vergroot worden zonder schroeven ed. te moeten plaatsen.
Wandelen is mogelijk zonder korset daags na de interventie.
Arthrodese: bij blijvende lage rugpijn, na een volledige behandeling in
fysiotherapie, kan het nodig zijn één of meerdere wervels te blokkeren. Hiervoor
zijn verschillende technieken mogelijk, waaronder een minimaal invasieve
procedure langs de buikwand. Deze staat toe wervels te blokkeren zonder
spieren door te snijden en maakt een snelle revalidatie mogelijk.
fysiscHe geneeskunDe
Rugschool:
- Begrippen van anatomie en fysiologie
- Activiteit in het dagelijks leven
- Begrippen van discus- en zenuwwortellijden
- Mogelijke behandelingen
- Risicofactoren
- Vragen/antwoorden

12 VRIJWAREN
VRIJWAREN 13
DE RUG SPAREN, ELKE DAG DE RUG SPAREN, ELKE DAG
VRIJWAREN
principes Die een automatisme zouDen moeten worDen
1) Het steunvlak vergroten door de voeten meer te spreiden
2) Het voorwerp dichter bij het zwaartepunt van het lichaam brengen
3) Meerdere steunpunten kiezen
Bij voorbeeld: de hand, de knie, ...
4) De benen gebruiken om de wervels te beschermen
a) Staande
Één been opzij
(zijwaartse spreidstand)
b) Dicht bij de grond
Op de knieën Gehurkt
Één been naar voren
(voorwaartse spreidstand)
Geknielde houding
(op één knie)

14 VRIJWAREN
VRIJWAREN 15
DE RUG SPAREN, ELKE DAG DE RUG SPAREN, ELKE DAG
Bewegingen Die u moet vermijDen
Draaibeweging
(rotatie)
Vooroverbuigen
Draaien-buigen
(rotatie-flexie)
Naar achter buigen
goeDe HouDingen in Het Dagelijks leven
1) Staande houding
a) Spontane houding
Als men te lang rechtstaat, is men
geneigd de rug los te laten en een
holle rug te maken, wat pijn kan
veroorzaken.
b) Gecorrigeerde houding
opmerkingen:
- neem niet te lang dezelfde houding aan.
- Draag geen schoenen met te hoge of te platte hakken:
ideaal is een hak van 2-4 cm.
Men moet er regelmatig aan
denken een betere houding aan
te nemen om pijn te voorkomen:
zichzelf groter maken en het bekken
kantelen.

16 VRIJWAREN
VRIJWAREN 17
DE RUG SPAREN, ELKE DAG DE RUG SPAREN, ELKE DAG
2) Zittende houding
a) Werkhouding
Één been naar voren,
het andere onder het zitvlak.
b) Luisterhouding
De romp tegen de rugleuning
duwen om de wervelkolom
te ondersteunen.
c) Ontspannende houding
Het lichaam moet
volledig gesteund zijn.
3) Liggende houding
a) Op de zij slapen
Foetushouding, benen
licht geplooid, het hoofd
ondersteund door een kussen.
b) Op de rug slapen
Een kussen onder nek en knieën
leggen in geval van pijn.
c) Op de buik slapen
Deze houding moet worden vermeden,
omdat daardoor het risico op lumbale
lordose en ademhalingsklachten
toeneemt. Een kussen onder de
buik leggen als men niet anders
kan slapen.
correct Dragen
1) Oprapen
2) Vervoeren
opmerkingen:
zware voorwerpen in een caddy vervoeren vermindert de belasting,
maar het risico op rotatie van het bovenlichaam blijft bestaan.
3) Rechtkomen
De last over de twee kanten verdelen
Zoveel mogelijk de benen gebruiken

18 ToEPASSEN
ToEPASSEN 19
DE RUG SPAREN, ELKE DAG DE RUG SPAREN, ELKE DAG
ToEPASSEN
opstaan
De knieën buigen
De benen kantelen
om recht te komen
neerliggen
Dezelfde bewegingen als om op te staan, maar in omgekeerde zin.
opmerking: Het bed mag niet te laag zijn.
Op de zij draaien, samen
met de schouders en het bekken
Naar voren buigen en de armen
gebruiken om op te staan
zicH wassen
1) Aan de wastafel
De voorwaartse spreidstand aannemen.
Op de hand steunen bij het tandenpoetsen.
Een glas gebruiken om de mond te spoelen.
2) In bad
Zoveel mogelijk gebruik maken van de armen om te gaan zitten of op te
staan. In de mate van het mogelijke douchen in plaats van een bad te nemen.

20 ToEPASSEN
ToEPASSEN 21
DE RUG SPAREN, ELKE DAG DE RUG SPAREN, ELKE DAG
3) Het haar wassen
Bij voorkeur in de douche.
In de badkuip: op de knieën, zo dicht mogelijk bij het bad, daarbij met de
buik steunend op de rand van de badkuip.
4) De voeten wassen
5) De nagels knippen
zicH kleDen
1) Staande met steun
Het bekken kantelen en
één been gestrekt houden
om kledingstukken langs
onderen aan te trekken
(broek, slipje, kousen, panty, enz.).
2) Zittend
De rug rechthouden.
Een lange schoentrekker gebruiken om de schoenen aan te trekken of de
voet naar boven brengen en het andere been plooien. Men kan ook gaan
zitten met een rechte rug.

22 ToEPASSEN
ToEPASSEN 23
DE RUG SPAREN, ELKE DAG DE RUG SPAREN, ELKE DAG
HuisHouDelijke taken
1) Het bed opmaken
De voorwaartse of zijdelingse spreidstand aannemen.
Eén knie op de grond plaatsen om de lakens in te stoppen.
(De matras niet alleen optillen of omdraaien!).
2) Vegen, stofzuigen, schuren, enz
De voorwaartse of zijdelingse spreidstand aannemen.
Als u zich wilt bukken, moet u niet uw rug krommen, maar uw benen buigen.
3) De was
a) De wasmachine wordt langs boven gevuld:
De linnenmand ter hoogte
van de opening van het toestel
plaatsen om de rug niet te moeten
krommen.
Proberen de romp niet te draaien.
b) De wasmachine wordt langs voren gevuld:
De linnenmand op de grond plaatsen
en op één knie knielen om de was
in het toestel te brengen.

24 ToEPASSEN
ToEPASSEN 25
DE RUG SPAREN, ELKE DAG DE RUG SPAREN, ELKE DAG
c) Het linnen drogen:
De was niet te hoog hangen om het risico op hyperlordose
(holle rug) te beperken.
De voorkeur geven aan een droogrek op voet dat in de hoogte
kan worden versteld en het linnengoed op een krukje leggen
waar men bij kan, of een droogkast gebruiken (te vullen zoals
de wasmachine).
d) Strijken:
De hoogte van de strijkplank regelen volgens de houding.
Zittend Staand
4) De ramen wassen
Voor de bovenste ruiten een schrobschuiver met lange steel gebruiken of
op een krukje gaan staan en het poetsmateriaal in de buurt klaarleggen.
Voor de onderste ramen gaan zitten met één knie op de grond.

26 ToEPASSEN
ToEPASSEN 27
DE RUG SPAREN, ELKE DAG DE RUG SPAREN, ELKE DAG
5) In de keuken:
a) Enkele basisadviezen:
- Het werkvlak moet worden aangepast aan de lichaamslengte (niet te
hoog noch te laag).
- Het bovenlijf niet draaien
- Het best een inbouwoven nemen (ter hoogte van de borstkas) en een
diepvrieskast.
- Zware toestellen binnen handbereik leggen om ze niet te vaak te moeten
verplaatsen.
b) Opruimen:
- Lage kasten, vaatwas, enz.
De benen plooien
om zich te bukken.
-
Hoge kasten, enz.
Op een trapje klimmen
om de wervelkolom niet te veel
te strekken (om hyperextensie
van de wervelkolom te vermijden).
c) Koken:
- Staand
Steunen op het werkvlak of het aanrecht en de voorwaartse of zijdelingse
spreidstand aannemen om een kromming van de rug te voorkomen.
- Zittend
De rug rechthouden.

28 ToEPASSEN
ToEPASSEN 29
DE RUG SPAREN, ELKE DAG DE RUG SPAREN, ELKE DAG
aanstaanDe moeDer
De zwangerschap verhoogt de kans op lumbale lordose. De zwangere vrouw
moet regelmatig het bekken in een tussenpositie kantelen en af en toe rusten.
1) Het kind in de armen nemen:
“Ronde-rug”-posities beperken; de knieën plooien, één knie op de grond
plaatsen of neerhurken.
2) Verplaatsingen met baby:
De baby de eerste weken in buikhouding dragen (kangoeroezak) en daarna
op de rug (babydraagzak met buikgordel) of op de heup, maar zonder de
rug te krommen. Het best wandelen met een buggy (de rug rechthouden).
3) Een kind uit het bed, de autostoel,... nemen:
Een bed met neerschuivende zijkanten kopen. Zo dicht mogelijk bij het
bedje gaan staan om het kind eruit te nemen.
In de auto zo dicht mogelijk tegen het kinderzitje gaan staan en met één
knie op de zetel rusten.
4) Het bad:
- Samen met het kind in bad gaan.
- De babybadkuip op uw hoogte plaatsen (op de grond, één knie op de
grond tegen de kuip zetten).
- In de badkuip (op de knieën tegen de badkuip gaan zitten, steun ook op
de rand).
5) De baby verschonen:
- Op een hoge tafel, in voorwaartse
of zijdelingse spreidstand,
tegen de rand van het meubel.
Het kind zo dicht mogelijk
tegen u brengen.
6) Het kind kleden:
- Samen op dezelfde hoogt
gaan staan.
7) Borstvoeding geven:
- Goed zitten tegen een hoge rugleuning en steunen met de elleboog
(op een kussen, een armleuning, enz.).
opmerking:
Denk ook aan de rug van het kind (reeds vanaf jonge leeftijd).
De schooltas mag niet te zwaar zijn; koop het best een boekentas die op
de rug kan worden gedragen.

30 ToEPASSEN
ToEPASSEN 31
DE RUG SPAREN, ELKE DAG DE RUG SPAREN, ELKE DAG
geslacHtsBetrekkingen
Geen enkele stand is tegenaangewezen, men moet echter hyperextensie
voorkomen en zorgen voor een comfortabele houding.
In geval van lage rugpijn:
De voorkeur geven aan: - De zijdelingse houding
- De houding zitten-liggen
- Kussen onderrug
in De auto
1) In de auto gaan zitten:
Zich vasthouden aan de deurstijl van de auto of aan het stuur, dan geleidelijk
om de as draaien en de benen, de schouders en het bekken tegelijkertijd
laten zakken.
2) Uit de auto stappen:
Het omgekeerde: het bekken, de schouders en de benen draaien, steunen
op het stuur of op de deurstijl van de auto en zo rechtkomen.
enkele adviezen
Comfortabel in de autostoel gaan zitten, met de rug tegen de rugleuning
steunen (zo nodig kan men tussen de lendenwervels en de rugleuning een
kussen plaatsen).
Als men de pedalen induwt, moet men ervoor zorgen dat de hele dij in
contact blijft met de zetel. U mag enkel de enkel en de voet bewegen.
Op de autosnelweg de zetel wat schuin plaatsen om tijdens lange autoritten
de rug te laten rusten.
Het bovenlijf zo weinig mogelijk draaien bij manoeuvres en er een gewoonte
van maken te draaien op de billen en de achteruitkijkspiegels te gebruiken.
Bij het in- en uitladen van uw auto, de adviezen die in de vorige hoofdstukken
worden beschreven naleven om de rug te sparen.

32 ToEPASSEN
ToEPASSEN 33
DE RUG SPAREN, ELKE DAG DE RUG SPAREN, ELKE DAG
tuinieren
1) Om te harken en te schoffelen:
- De voorwaartse spreidstand aannemen en gereedschap met een lange
steel gebruiken (hoogte van de schouders of nog hoger).
- Proberen zo weinig mogelijk te spitten (gebruik maken van een motorploeg,
enz.). Spitten kan nefast zijn voor de rug als men de lendenwervels niet
goed blokkeert.
2) Voor het planten, plukken of wieden:
- Met één knie gebogen of op beide knieën werken.
- Voor zijn comfort kan men een beschermende mousseplaat onder de
knieën leggen.
- Uw planten besproeien met een tuinslang. Men hoeft zich dan niet
onnodig te bukken.
op Het werk
1) Staande vóór een werkvlak
Voor zwaar werk moet het werkvlak worden verlaagd.
Voor precisiewerk moet het werkvlak worden verhoogd.
Vóór het werkvlak een voorwaartse of zijdelingse spreidstand aannemen.
Als het werkvlak te laag is, gaat men het best op een hoge kruk zitten en
steunt men op de buik of plaatst men een voet op een steun van 10-15 cm
hoog.
2) Zittend werk
De keuze van de stoel is belangrijk; de stoel moet stabiel zijn, mag niet te
zacht zijn en moet in de hoogte en de diepte kunnen worden versteld.
Ver op de stoel gaan zitten met de rug tegen de rugleuning.
De voorwerpen die men regelmatig gebruikt, binnen handbereik plaatsen
zodat men de rug niet onnodig moet draaien of te veel strekken.
Ook denken aan stoeltjes met een intermediaire positie (zittend-staand)
om de benen te ontlasten.

34 ToEPASSEN
ToEPASSEN 35
DE RUG SPAREN, ELKE DAG DE RUG SPAREN, ELKE DAG
sport en ontspanning
1) Ontspanning
Een goed spierstelsel en soepele gewrichten zijn noodzakelijk voor een
goede werking van het bewegingsapparaat.
Met behulp van de spieren kan men een goede positie aanhouden, de
lendenwervels bij bepaalde inspanningen blokkeren en de rug sparen door
de armen of benen meer te gebruiken.
enkele voorbeelden:
a) Het bekken kantelen
b) De spieren versterken
Rug Benen
c) De wervelkolom mobiliseren

36 ToEPASSEN
ToEPASSEN 37
DE RUG SPAREN, ELKE DAG DE RUG SPAREN, ELKE DAG
d) De buikspieren versterken
Musculus rectus abdominis Musculus obliquus abdominis
e) Stretch-oefeningen (uitrekking)
f) Relaxatie
opmerking:
Deze oefeningen zijn enkel doeltreffend als ze dagelijks worden uitgevoerd.
2) Sporten
- Welke sport men ook beoefent, men moet steeds degelijk materiaal
gebruiken (goede schoenen, racket, enz.) en het advies van een specialist
opvolgen (de juiste bewegingen aanleren is absoluut hoofdzakelijk).
- Volgens zijn eigen ritme en vermogen werken.
a) Aanbevolen sporten:
- zwemmen (rugslag beperkt de amplitude van de armen, pas op met
schoolslag dit provoceert hyperextensie);
- wandelen (goede schoenen dragen);
- turnen (de bewegingen controleren);
- fietsen (zonder de rug te krommen, zadel goed afgesteld);
- fitness met coach.

38 ToEPASSEN
39
DE RUG SPAREN, ELKE DAG DE RUG SPAREN, ELKE DAG
b) Voetballen, tennissen, skiën, basketbal en paardrijden: voorzichtigheid
is geboden.
c) Impactsporten (deltavliegen, valschermspringen, enz.) en contactsporten
(rugby) moeten worden vermeden.
opmerking:
raad kinderen trampoline-springen af.
COMPETENTIE
DOELTREFFENDHEID
GEPERSONALISEERDE BEGELEIDING
COMFORT
DAT IS ONS DOEL
www.europaziekenhuizen.be

Hamoirlaan
Moscickilaan
Bosveldweg
Floridalaan
Waterloosesteenweg
De Frélaan De Frélaan
Juliettelaan
Floridalaan
Schoon Verblijflaan
René Gobertlaan
Langeveldstraat Langeveldstraat
Ingang
Boondaelweg
Hoofdingang
Nr206
spoedPtoléméelaan
ToEGANG
Sterrewachtlaan
Waterloosesteenweg
Astronomesstraat
Dianalaan
Melkerijlaan
Melkerijlaan
Dianalaan
LA CAMBREBOS
Bospleinlaan
Groenejagersveld
Hoofdingang
Nr150
Linthoutstraat
Lantsheerestraat
Diesdellelaan
Panoramalaan
Bospleinlaan
Charles Degrouxstraat
Albert Jonnartlaan rue d'Oultremont
Square
Burlet
Gérardstraat
Linthoutstraat
Ingang
spoed
Charles Degrouxstraat
Oultremontstraat
site st-elisaBetH
Auto: Betaalparking onder het ziekenhuis, in de De Frélaan
Bus : Lijnen 38, 41, 136, 137, 365 en W
site st-micHel
Gérardstraat
Bâtonnier
Ijserlaan
Braffortstr
Tongresstraat
Ijserlaan
Menapiensstraat
Auto: Er is een betaalparking onder de kliniek, in de Charles Degrouxstraat
Tram: Lijn 23, 24, 25, 81 en 83
Metro: Lijn 1 of 5
Bus: Lijn 20, 22, 27, 28, 61 en 80
Trein: NMBS-station Merode
Site St-Elisabeth
De Frélaan 206 - 1180 Brussel
Tel.: 02-614 20 00
Spoedgevallen 24 u/24
Tel.: 02-614 29 00
www.europaziekenhuizen.be
Site St-Michel
Linthoutstraat 150 - 1040 Brussel
Tel.: 02-614 30 00
Spoedgevallen 24 u/24
Tel.: 02-614 39 00
Jub elgaar de
MERODE
STATION
MERODE
Tervuerenlaan
Galiërstraat
Tervuerenlaan
Verantwoordelijke uitgever: vzw Europa Ziekenhuizen, De Frélaan 206 – 1180 Brussel © 2012: Alle rechten van vertaling overname en reproductie, zelf gedeeltelijk, zijn voorbehouden. Is ook verkrijgbaar in het Frans.